Ι.Ε.Κ. ΧΑΝΙΩΝ ΤΜΗΜΑ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΗΣ ΤΕΧΝΙΚΑ Α’ ΕΞΑΜΗΝΟ ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 2012-2013 ΜΑΘΗΜΑ 2 ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΕΣ ΔΑΣΚΑΛΑΚΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ – ΠΕΚΗΣ ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ 1. Εισαγωγή Είναι έμφυτη η τάση σε ένα παιδί προσχολικής ηλικίας να εξερευνά τον κόσμο που το περιβάλλει και να επιδιώκει την αναπαράσταση του μέσα από σχέδια και ποικιλία χρωμάτων. Μεγάλη σημασία λοιπόν έχει για κάθε παιδί να εκφράζει τις σκέψεις, τις απόψεις και τις απορίες του με τη χρήση διάφορων υλικών και μέσων, μέσα από το δικό του προσωπικό τρόπο. Έτσι, η κάθε εμπειρία του παιδιού, που προέρχεται από την παρατήρηση και την επαφή του με το φυσικό περιβάλλον, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συστατικό και να αποτελέσει απαραίτητο στοιχείο σε κάθε πτυχή της καλλιτεχνικής και δημιουργικής έκφρασης του παιδιού. Το σχέδιο (μονόχρωμο ή πολύχρωμο) αποτελεί το απλούστερο και πρωταρχικό μέσο για την αυθόρμητη και αβίαστη έκφραση ενός παιδιού. 2. Η εξέλιξη του παιδικού σχεδίου με βάση το ηλικιακό επίπεδο Τα εξελικτικά στάδια σύμφωνα με τον G.H.Luquet και την Bernson είναι τέσσερα:  Το στάδιο του μουντζουρογραφήματος.  το στάδιο του ελλιπούς ή αποτυχημένου ρεαλισμού ή της συνθετικής ανικανότητας.  το στάδιο του διανοητικού ρεαλισμού.  το στάδιο του οπτικού ρεαλισμού. Το στάδιο του μουτζουρογραφήματος κατά την M. Bernson (1968) χωρίζεται σε τρία υποστάδια: α) το φυσικό-κινητικό υποστάδιο, β) το υποστάδιο του τυχαίου ρεαλισμού και γ) το επικοινωνιακό στάδιο. 1α. Το φυσικό-κινητικό υποστάδιο Στο στάδιο αυτό κυριαρχούν οι κυκλικές φόρμες. Το παιδί παρουσιάζει δυσκολίες στο να σχηματίσει γωνίες, που απαιτούν το σταμάτημα της κίνησης. Τα πρώτα μουτζουρώματα είναι ελικοειδείς τροχιές που συνήθως γίνονται μονοκοντυλιά, χωρίς το παιδί να σταματήσει την κίνησή του ή να σηκώσει το μολύβι. Η ικανότητα χάραξης ευθειών θα παρουσιαστεί πολύ αργότερα, όπως και ο σχηματισμός του τετραγώνου, περίπου στα πέντε του χρόνια. Το μουτζούρωμα στο παιδικό σχέδιο εκφράζει ένα συναίσθημα, την ευεξία της κίνησης, ενώ αφήνει και το ίχνος της. 1β. Υποστάδιο τυχαίου ρεαλισμού Στο στάδιο αυτό το παιδί βρίσκεται πλέον περίπου στην ηλικία των 2 ετών. Προσπαθεί να συνδέσει το σχέδιό του με την πραγματικότητα κι έτσι οι μουτζούρες εξελίσσονται σε μικρές ή μεγάλες γραμμές, κυκλικά σχήματα, ζιγκ-ζαγκ και άλλα. Οι κύκλοι πολλές φορές ερμηνεύονται ως πράγματα, λόγου χάρη φρούτα ή ρόδες ή οτιδήποτε άλλο. Το παιδί κάνει ένα μεγάλο βήμα καθώς συνειδητοποιεί ότι οι γραμμές του μπορούν να αναπαριστούν κάτι. Για το παιδί, μια γραμμή μπορεί να είναι ένα τρένο, ή ένα κυκλικό σχήμα μπορεί να συμβολίζει το σπίτι του. Επίσης τυχαίνει πολλές φορές από τη μια στιγμή στην άλλη να αλλάζει την ερμηνεία που έχει δώσει στο σχέδιό του, ανάλογα με τη διάθεση στην οποία βρίσκεται. Τέλος, όπως είναι φυσικό, στο στάδιο αυτό αποκτά σιγά-σιγά την ευχέρεια να χειρίζεται καλύτερα τα υλικά που έχει στην διάθεσή του. 1γ. Επικοινωνιακό στάδιο Το επικοινωνιακό στάδιο είναι αυτό στο οποίο το παιδί εκφράζει την επιθυμία του να μιμηθεί τους μεγαλύτερους. Τώρα μέσω της ζωγραφικής προσπαθεί να γράψει όπως βλέπει το ίδιο να κάνουν και οι γονείς του, οι δάσκαλοι ή τα μεγαλύτερα παιδιά του οικογενειακού του περιβάλλοντος. Για αυτό στα σχέδιά του κυριαρχούν διαφόρων ειδών γραμμές, άλλες διακεκομμένες, άλλες συνεχόμενες, άλλες ελικοειδείς κτλ., μέσω των οποίων προσπαθεί κάθε φορά να διηγηθεί μια καινούρια ιστορία. Στο στάδιο του ελλιπούς ρεαλισμού το παιδί έχει φτάσει την ηλικία των 3 ετών και μπορεί πλέον να ελέγξει τις κινήσεις των χεριών του. Το σχέδιο που τα παιδιά αναπαριστούν πρώτα παγκοσμίως είναι ο «άνθρωπος-κεφάλας». Στο σχέδιο αυτό, τα παιδιά σχεδιάζουν ένα μεγάλο κεφάλι, στο οποίο κολλούν δεξιά και αριστερά χέρια και πόδια. Δεν ζωγραφίζουν ποτέ το σώμα. Ακολουθούν και άλλα συμβολικά σχέδια όπως σπίτια, αυτοκίνητα, δέντρα, λουλούδια κτλ. ανάλογα πάντα με τα βιώματα και τις εμπειρίες των παιδιών. Τα σχέδια αυτά είναι ακόμα ελλιπή και ο σχεδιασμός τους επαναλαμβάνεται, προσθέτοντας στοιχεία μέχρι να ολοκληρωθούν. Στο στάδιο του διανοητικού ρεαλισμού βρισκόμαστε πλέον στην ηλικία των 4 ετών και το παιδί αρχίζει να εμπλουτίζει τη ζωγραφιά του με τον ήλιο, τον ουρανό, δέντρα, πουλιά, τα οποία συνήθως δεν έχουν τις σωστές αναλογίες αλλά ούτε ακολουθούν τους κανόνες της προοπτικής. Αυτό συμβαίνει γιατί τα σχέδια γίνονται με μοναδικά εφόδια τη μνήμη αλλά και τη φαντασία του μικρού παιδιού. Οι ζωγραφιές στην ηλικία αυτή δεν γίνονται με βάση κάποιο πρότυπο. Το παιδί ζωγραφίζει αυτό που θυμάται και ξέρει και όχι αυτό που βλέπει. Έτσι, τα σχέδια των νηπίων σε αυτήν την ηλικία χαρακτηρίζονται από διαφάνεια, γι’ αυτό και μπορεί κανείς να δει μέσα στα σπίτια τα έπιπλα, το φως ή τις σκάλες, αλλά και μέσα στα αυτοκίνητα το τιμόνι ή τους ανθρώπους να κάθονται και να οδηγούν. Το στάδιο αυτό μπορεί να διαρκέσει έως τα 8 ή 9 έτη. Στο στάδιο του οπτικού ρεαλισμού βρισκόμαστε πλέον στο στάδιο του οπτικού ρεαλισμού και στην ηλικία περίπου των 9 ετών. Ο τρόπος ζωγραφικής αλλάζει, το χαρακτηριστικό της διαφάνειας χάνεται και το παιδί αρχίζει πια να ζωγραφίζει αυτό που βλέπει και όχι αυτό που ξέρει. Αρχίζει όλο και περισσότερο να αγωνίζεται να παράγει ρεαλιστικά σχέδια. Είναι η εποχή που δίνει όλο και μεγαλύτερη έμφαση στις διαστάσεις. 3. Το σχέδιο - Η γλώσσα των γραμμών, η φόρμα, τα χρώματα και η σύνθεση Πριν αρχίσουν τα παιδιά να σχεδιάζουν, καλό είναι να γνωρίσουν τα υλικά που θα τους χρησιμεύσουν στο σχέδιο τους ή στη ζωγραφική τους. Έτσι με τη βοήθεια της νηπιαγωγού, καλό θα ήταν να πειραματιστούν και να δουν τα διάφορα υλικά ώστε να δούνε τα σημάδια – σύμβολα που αφήνει το καθένα, όπως πχ ότι το παστέλ αφήνει σύμβολο μαλακό ενώ ο μαρκαδόρος ίχνος σκληρό. Αυτό το παιχνίδι – ψάξιμο καλό θα ήταν να γίνει ελεύθερα αρχικά ώστε να αυξήσουν τα παιδιά τις γνώσεις τους σχετικά με τα μέσα με τα οποία μπορούν να σχεδιάζουν. Αρχικά τα παιδιά πρέπει να κατανοήσουν ότι ακόμη και οι γραμμές έχουν ένα χαρακτήρα, μπορούν από μόνες τους να επικοινωνήσουν και να συνθέσουν ένα όμορφο παιδικό δημιούργημα. Η ποικιλία, η ποσότητα και η θέση των γραμμών μέσα σε ένα σχέδιο μπορούν να δημιουργήσουν την αίσθηση της ηρεμίας, της κίνησης, της έντασης ή της δυναμικής. Ανάλογα με τα υλικά που έχουν τα παιδιά στη διαθεση τους, μπορούν να κάνουν ζωγραφιές γεμάτες γραμμές και χρώματα. Τα παιδιά μπορούν να ζωγραφίσουν γραμμές λεπτές, παχιές, ευθείες, κάθετες, οριζόντιες, πλάγιες, κυματοειδείς, διακεκομμένες, τεθλασμένες, καμπύλες κ.λπ. και να ολοκληρώσουν τις δημιουργίες τους με την προσθήκη χρωμάτων. Μέσα από διάφορα παιχνίδια και με τη συμβολή της νηπιαγωγού, τα παιδιά θα ανακαλύψουν τις γραμμές των αντικειμένων που θα ζωγραφίσουν γεγονός που εξάπτει τη φαντασία τους και τα ωθεί στην επινόηση νέων στοιχείων. Έτσι γίνονται μικροί ερευνητές ανακαλύπτωντας τις γραμμές που υπάρχουν γύρω τους. Η σύνθεση σε ένα σχέδιο είναι η οργάνωση και η διάταξη όλων των στοιχείων σε ένα ενιαίο σύνολο. Η σύνθεση σε ένα παιδικό σχέδιο προδιαγράφει το τελικό αισθητικό αποτέλεσμα ενώ ταυτόχρονα αναδεικνύει το έργο και το περιεχόμενο του. Σε μια παιδική δημιουργία καλό θα ήταν να αποφεύγεται η υπόδειξη ή η υποβολή ενός θέματος ή ενός πρότυπου σχεδίου από τη νηπιαγωγό ώστε να ανακαλύπτει μόνο του το παιδί τη σύνθεση της δικής του ζωγραφιάς. Φόρμα ή σχήμα είναι μια επιφάνεια γεωμετρική ή ελεύθερη που δημιουργείται από πολλές πινελιές ή κηλίδες μαζί. Τα πάντα γύρω μας είναι σχήματα. Η γραμμή στην πραγματικότητα δεν υπάρχει. Την έχει εφεύρει ο άνθρωπος για να περιγράψει τη φόρμα. Μια φόρμα μπορεί να είναι απλή ή περίπλοκη, συγκεκριμένη ή ασαφής, ήπια ή αιχμηρή, αφηρημένη ή περιγραφική. Όλα τα αντικείμενα, έμψυχα ή άψυχα έχουν φόρμες. Είναι πολύ σημαντική η ανάγνωση, κατανόηση και απόδοση της φόρμας στη ζωγραφική, γιατί είναι αυτή που κυριαρχεί σε όλες τις μορφές της τέχνης. Τέλος, τα χρώματα είναι αυτά που συμπληρώνουν το πάζλ μιας παιδικής ζωγραφιάς. Τα χρώματα χωρίζονται σε βασικά, συμπληρωματικά (ή δευτερεύοντα) και τριτεύοντα. Τα βασικά χρώματα είναι αυτά που δεν μπορούν να δημιουργηθούν από άλλα και είναι τρία: το κίτρινο, το κόκκινο, το μπλε. Τα συμπληρωματικά προκύπτουν από την ανάμειξη των βασικών. Το κίτρινο με το μπλε δημιουργούν το πράσινο, το κίτρινο με το κόκκινο το πορτοκαλί και το μπλε με το κόκκινο το μοβ. Τα τριτεύοντα είναι τα χρώματα που δημιουργούνται από την ανάμειξη ενός βασικού και ενός συμπληρωματικού και είναι τα γήινα, δηλαδή οι ώχρες, τα καφέ αλλά και τα γκρίζα. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ  Πώς εξελίσσεται το παιδικό ιχνογράφημα σε σχέση με την ηλικία;  Ποια είναι τα βασικά στοιχεία – αρχές για την πραγματοποίηση ενός παιδικού σχεδίου;  Σε ποιες κατηγορίες χωρίζονται τα χρώματα; Βιβλιογραφικός οδηγός Αλεξανδράκης, Γ., Γούσης, Π., Γρυπάρης, Φ., Μαντωνανάκη, Α., Μουζάκης Τ. & Μουλού, Σ. (1992). Εικαστική Αγωγή-Βιβλίο για το δάσκαλο. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Βενιζέλου, Γ., Καλαμπαλίκη, Ε., Καλοστύπη, Α., Κονταξάκης, Γ., Λαυρεντάκη Φ., Μαυροειδής, Γ. & Πατρίκη, Α. (1994). Βιβλίο Δραστηριοτήτων για το νηπιαγωγείο-Βιβλίο Νηπιαγωγού. Αθήνα: Ο.Ε.Δ.Β. Καρέλλα, Μ. (1991). Τα παιδιά σχεδιάζουν την οικογένεια. Αθήνα: Καστούμης. Μαγουλιώτης, Α. (1989). Αρχή του Σχεδίου και Μέσα Έκφρασης. Αθήνα: Gutenberg. Παντζαρίδου, Δ. (2009). Το παιδικό σχέδιο ως εργαλείο για την αξιολόγηση της ψυχοσυναισθηματικής κατάστασης του νηπίου. Αισθητική Αγωγή, 15, 1-29. Τρούλης, Γ. (1986). Η αισθητική αγωγή του παιδιού στο νηπιαγωγείο και στο δημοτικό σχολείο. Αθήνα: Δίπτυχο.