ABSTRACTS ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ

INSTITUTION OF SPONSORSHIP
FROM ANCIENT TO MODERN TIMES
“For it is the duty of the wealthy to render service to the state”
(Demosthenes, Speech: Against Phaenippus, 42.22)
International Scientific Conference
Thessaloniki, February 7-8 2014
ABSTRACTS
ΠΕΡΙΛΗΨΕΙΣ
INTERNATIONAL SCIENTIFIC CONFERENCE
ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ
INSTITUTION OF SPONSORSHIP
FROM ANCIENT TO MODERN TIMES
Ο ΘΕΣΜΟΣ ΤΗΣ ΧΟΡΗΓΙΑΣ
ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ
«Δεῖ γὰρ τοὺς εὐ πόρους χρησίμους αὑτοὺς παρέχειν τοῖς πολί ται ς»
(Δημοσθένης, Λόγος: Πρὸς Φαίνιππο περὶ Ἀντιδόσεως, 42.22)
Thessaloniki, February 7 -8 2014
Amphitheatre “Stephanos Dragoumis” Museum of Byzantine Culture
Θεσσαλονίκη, 7-8 Φεβρουαρίου
Αμφιθέατρο «Στέφανος Δραγούμης» Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού
Organizers
National Archaeological Museum, Athens
Norwegian Institute at Athens
Numismatic Museum, Athens
Museum of Byzantine Culture, Thessaloniki
Διοργάνωση
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα
Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών
Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα
Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη
With the support of :
Hol y Metropolis of Thessaloniki
Region of Central Macedonia
Municipality of Thessaloniki
Mount Athos Center
Cultural Association of Hypati "The Aenianes"
με την ευγενική υποστήριξη:
Ιεράς Μητρόπολης Θ ε σσαλονίκης
Περιφέρειας Κεντρικής Μακεδονίας
Δήμου Θεσσαλονίκης
Αγιορειτικής Εστίας
Εκπολιτιστικού Συλλόγου Υπάτης « Οι Αινιάνες »
Scientific Committee
Dr. George Kakavas, Director of the Numismatic Museum and
Acting Director of the National Archaeological Museum
Professor Panos Dimas, Director of the Norwegian Institute at Athens
Dr. Agathoniki Tsilipakou, Director of the Museum of Byzantine Culture
Organizing & Editorial Committee
Professor Panos Dimas, Director of the Norwegian Institute at Athens
Dr. George Kakavas, Director of the Numismatic Museum and
Acting Director of the National Archaeological Museum
Dr. Zarko Tankosic, Norwegian Institute at Athens
Dr. Fanis Mavridis, archaeologist at the Ministry of Culture and Sports
Dr. Alexandra Christopoulou, archaeologist in the National Archaeological Museum
Giorka Nikolaou, historian-numismatist in the Numismatic Museum
Evangelia Tsota, archaeologist in the Numismatic Museum
Stella Dreni, archaeologist in 3rd Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities
Dr. Christina Avronidaki, archaeologist in the National Archaeological Museum
Secretarial Support
Zarko Tankosic, Norwegian Institute at Athens
Fanis Mavridis, Ministry of Culture and Sports
Nikos Sougles, Numismatic Museum, Athens
Popi Spyrou, National Archaeological Museum, Athens
Επιστημονική Επιτροπή
Δρ Γεώργιος Κακαβάς, Διευθυντής του Νομισματικού Μουσείου και
Αναπληρωτής Διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου
Καθ. Πάνος Δήμας, Διευθυντής του Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών
Δρ Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, Διευθύντρια Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού
Οργανωτική & Εκδοτική Επιτροπή
Καθ. Πάνος Δήμας, Διευθυντής του Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών
Δρ Γεώργιος Κακαβάς, Διευθυντής του Νομισματικού Μουσείου και
Αναπληρωτής Διευθυντής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου
Δρ Zarko Tankosic, Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών
Δρ Φάνης Μαυρίδης, αρχαιολόγος στο Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού
Δρ Αλεξάνδρα Χριστοπούλου, αρχαιολόγος στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Γιόρκα Νικολάου, ιστορικός-νομισματολόγος στο Νομισματικό Μουσείο
Ευαγγελία Τσώτα, αρχαιολόγος στο Νομισματικό Μουσείο
Στέλλα Δρένη, αρχαιολόγος στη Γ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων
Δρ Χριστίνα Αβρονιδάκη, αρχαιολόγος στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Γραμματειακή Υποστήριξη
Zarko Tankosic, Νορβηγικό Ινστιτούτο Αθηνών
Φάνης Μαυρίδης, Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού
Νίκος Σουγλές, Νομισματικό Μουσείο
Πόπη Σπύρου, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
WELCOMING ADDRESSES / ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ
His Eminence, Metropolitan Anthimos of Thessaloniki
Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Άνθιμος
Apostolos Tzitzikostas, Governor of Central Macedonia
Περιφερειάρχης Κεντρικής Μακεδονίας Απόστολος Τζιτζικώστας
Yiannis Boutaris, Mayor of Thessaloniki
Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης
Dr Agathoniki Tsilipakou, Director of the Museum of Byzantine Culture, Thessaloniki
Διευθύντρια Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού Δρ Αγαθονίκη Τσιλιπάκου
Prof. Panos Dimas, Director of the Norwegian Institute at Athens
Διευθυντής Νορβηγικού Ινστιτούτου Αθηνών Καθηγητής Πάνος Δήμας
Dr George Kakavas, Director of the Numismatic Museum and
Acting Director of the National Archaeological Museum, Athens
Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου και
Αναπληρωτής Διευθυντής Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου Δρ Γεώργιος Κακαβάς
SESSION 1Α
Sponsorship in Antiquity: Beginnings of sponsorship. The place of sponsorship in
Athenian Democracy (late 6th to late 4th cent. BC).
ΣΥΝΕΔΡΙΑ 1Α
Η Χορηγία στην Αρχαιότητα: Απαρχές της χορηγίας. Ο θεσμός της χορηγίας στην
Αθηναϊκή Δημοκρατία (τέλη 6ου - τέλη 4ου αι. π.Χ.).
1
Munificence in democratic and oligarchic systems of the ancient world - a
comparative approach
Ingvar Maehle (Associate Professor in Ancient History, University of Bergen,
Norway)
The ancient city depended on voluntary contributions from the elite for the
maintenance of its infrastructure, the sponsorship of cultural and religious events and
in some cases, even military expenses. The venues for this liberality were strictly
regulated, so that the richest men could not monopolize political power. In
oligarchies, munificence was bound up with office-holding, whereas liturgies seem to
have been the preferred model in democratic regimes. Because the liturgies were a
form of honorary tax on the rich, fulfillment of this duty did not directly translate into
political power, although it was used by politicians for their personal aggrandizement.
The link between economic spending and political power was much stronger where
munificence was a formalized part of the office holding system, as was the case, for
example, with the Roman cursushonorum or the office of agonethes in Athens after
the fall of democracy. This paper will explore the rules surrounding munificence in
the ancient world from a comparative perspective and study the impact of different
models of liberality on the political systems.
2
Η αρχαιολογία του θεσμού της χορηγίας στην Αθήνα των κλασσικών χρόνων
Ανδρονίκη Μακρή (Μέλος της Ελληνικής Επιγραφικής Εταιρείας, Αθήνα)
Στην ομιλία θα παρουσιαστούν, βάσει των σωζόμενων αρχαίων καταλοίπων, τα
είδη των χορηγικών μνημείων της πόλης των Αθηνών κατά τον 5ο και 4ο αι. π.Χ. Τα
χορηγικά μνημεία ανέθεταν οι χορηγοί που ήταν νικητές στους δραματικούς και
διθυραμβικούς αγώνες που τελούνταν κατά τις εορτές προς τιμήν του Διονύσου στο
άστυ (Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια) και στους δήμους της Αττικής (Μικρά ή κατ’
αγρούς Διονύσια). Σημαντικοί αγώνες διθυράμβου τελούνταν επίσης και προς τιμήν
του Απόλλωνος στα Θαργήλια.
Η παρουσίαση θα επικεντρωθεί στη μορφή των χορηγικών μνημείων, σε
ζητήματα που αφορούν στον αρχικό τόπο ανάθεσής τους (τοπογραφία), στην σημασία
του τόπου ευρέσεώς τους, καθώς στα κείμενα των επιγραφών που φέρουν. Τέλος η
ομιλία θα αναλύσει την πολιτική και κοινωνική σημασία των εν λόγω μνημείων για
τον θεσμό της χορηγίας κατά την αρχαιότητα στην Αθήνα καθώς και την ιστορική,
την αρχαιολογική και την συμβολική σημασία τους σήμερα.
3
Ο θεσμός της χορηγίας στη δημοκρατική Αθήνα του 5ου και 4ου αιώνα π.Χ.
Ζωή Αγγελίδη (Deutsches Archäologisches Institut Athen)
Ο θεσμός των λειτουργιών ήταν στη δημοκρατική Αθήνα ένας βασικός
μηχανισμός για τη διεκπεραίωση σημαντικότατων υποχρεώσεων της πόλης, αλλά και
για την ένταξη των πολιτών στο σύστημα ιδεών της. Εύποροι Αθηναίοι αναλάμβαναν
τα έξοδα για έργα κυρίως στον πολεμικό και πολιτιστικό τομέα προς όφελος της
κοινωνίας. Στις ακριβότερες και επιφανέστατες λειτουργίες ανήκε η χορηγία, πράγμα
που αντανακλά το γεγονός, ότι ο όρος «χορηγός» χαρακτηρίζει μέχρι σήμερα τον
ιδιώτη που χρηματοδοτεί δημόσια επιχειρήματα. Στην αρχαιότητα ο χορηγός παρείχε
τα μέσα για την προετοιμασία και τον εξοπλισμό των χορών που παρουσίαζαν χορικά
άσματα σε δράματα και διθυράμβους, που ήταν μέρος θρησκευτικών εορτών και
διεξάγονταν ως αγώνες μεταξύ ομάδων πολιτών. Οι χορηγοί είχαν τη δυνατότητα στα
πλαίσια της λειτουργίας τους να προβληθούν μπροστά στους Αθηναίους. Ο
Δημοσθένης για παράδειγμα σκόπευε να παρελάσει στην πομπή των Διονυσίων
στολισμένος με χρυσό στεφάνι και χρυσοκέντητα ενδύματα. Επιπλέον οι χορηγοί
έπαιρναν θέση κατά τη διάρκεια των παραστάσεων στην τιμητική, πρώτη σειρά
καθισμάτων του θεάτρου, την προεδρία. Τη μεγαλύτερη τιμή όμως δεχόταν ο χορηγός
του νικητή χορού. Ως αντιπρόσωπος της ομάδας του αποδεχόταν το βραβείο, ένα
χάλκινο τρίποδα, και έστηνε με αυτόν ένα ανάθημα. Το μνημείο του Λυσικράτη στη
Πλάκα μας δίνει μία εντύπωση, πόσο μεγαλοπρεπή μπορούσαν να είναι τα μνημεία
αυτά.
4
The Institution of Choregos in Classical Athens
Ergün Lafli (Professor, Dokuz Eylül University, Izmir, Turkey)
In the theatre of Classical Greece, the “chorêgos” (χορηγός) was a wealthy
Athenian citizen who assumed the public duty of financing the preparation for the
chorus and other aspects of dramatic production that were not paid for by the
government of the polis or city-state, especially during the 5th and 4th centuries B.C.
They were basically patronage of theatre productions. Since theatrical performances
were civic ceremonies in ancient Greece, the state paid the actors’ salaries. The
additional expenses of production—including the salaries and training of the chorus,
costumes for the chorus and flute players, and payment of the mutes or extras—were
assigned to choragi, or producers, on a rotating basis. Choregoi paid for costumes,
rehearsals, expenses of the chorus (including training, salaries, board and lodging),
scenery, props (including elaborate masks), special effects and most of the musicians.
Under the Athenian constitution, choregoi were appointed by the archon and the
tribes of Athenian citizens. Service as a choregos, though an honor, was a duty rather
than a choice for wealthy citizens. Ancient Greek society was a symbiosis of art and
politics, and several notable political figures of the time served as choregoi.
Themistocles was choregos for Phrynichus' Phoenissae (named for the Phoenician
women who formed the chorus), and Pericles acted as choregos for The Persians by
Aeschylus. In this paper all the aspects concerning choregoi will be discussed in
detail.
5
SESSION 1Β
Sponsorship in Antiquity: Gradual spread of sponsorship from Athens to Aegina,
Thebes, Orchomenos, and other Greek cities on the mainland and in Asia Minor (early
3rd century BC to late 4th cent. AD). Functions of the Athenian Democracy in the
institution of voluntary patronage (clientele) in Roman times (e.g., monuments,
worship, Olympic games, etc.). Sponsorship in late antiquity.
ΣΥΝΕΔΡΙΑ 1Β
Η Χορηγία στην Αρχαιότητα: Η προοδευτική εξάπλωση του θεσμού της χορηγίας
από την Αθήνα στην Αίγινα, τη Θήβα, τον Ορχομενό και άλλες ελληνικές πόλεις,
καθώς και στα παράλια της Μικράς Ασίας (αρχές 3ου αι. π.Χ. - τέλη 4ου αι. μ.Χ.). Από
τις υποχρεωτικές Λειτουργίες της Αθηναϊκής Δημοκρατίας στο θεσμό της
εθελοντικής Πατρωνίας (Clientela) και κατά τη διάρκεια της Ρωμαιοκρατίας
(μνημεία, λατρεία, Ολυμπιακοί Αγώνες κ.α.). Η χορηγία στην ύστερη αρχαιότητα
6
Ο θεσμός της χορηγίας στην αρχαία Βοιωτία
Όλγα Κυριαζή (Αρχαιολόγος Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων,
Θήβα)
Εύη Τσώτα (Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα)
Ιωάννης Φάππας (Αρχαιολόγος Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων, Θήβα)
Η παρούσα μελέτη επικεντρώνεται στο θεσμό της χορηγίας, όπως αυτός
αποτυπώνεται μέσα από γραπτές πηγές, επιλεγμένα αρχαιολογικά ευρήματα και
μνημεία της αρχαίας Βοιωτίας. Η χορηγία στην αρχαιότητα ήταν μια μορφή
συνεργασίας, καθώς οι χορηγοί κατέβαλλαν χρηματικά ποσά τόσο για τη διεξαγωγή
και προετοιμασία μουσικών και δραματικών αγώνων όσο και για την υλοποίηση ή
βελτίωση δημόσιων κτηρίων και έργων. Η σημασία του θεσμού της χορηγίας, καθώς
και η μεταγενέστερη εξέλιξή της ως ευεργεσία ή δωρεά, επιβεβαιώνεται μέσα από
την ύπαρξη ενός σημαντικού αριθμού αρχαιολογικών μνημείων και ευρημάτων, που
χρονολογούνται από την κλασική έως τη ρωμαϊκή εποχή.
7
Η οικονομική και πολιτική εικόνα της πόλης κατά την αρχαιότητα μέσα από τις
χορηγίες: Η περίπτωση των Μεγάρων
Στέλλα Δρένη (Aρχαιολόγος Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων,
Μέγαρα / Υποψήφια Διδάκτωρ Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης)
Κατά την αρχαιότητα ο θεσμός της χορηγίας πήρε πολλές μορφές, άλλοτε
κοινωνικού, άλλοτε θρησκευτικού και άλλοτε πολιτικού χαρακτήρα. Ιδιώτες παρείχαν
εθελοντικά χρηματική ενίσχυση προς μία πόλη για την κάλυψη διαφόρων αναγκών,
από την άμυνα της πόλης με την κατασκευή ή τη συντήρηση της οχύρωσης, τις
υποδομές της πόλης με την κατασκευή, αποκατάσταση ή συντήρηση έργων
υποδομής, μέχρι την πραγματοποίηση αγώνων ή θρησκευτικών τελετών, αλλά και
την ενίσχυση κοινωνικών θεσμών όπως τα θεωρικά στην αρχαία Αθήνα. Οι χορηγίες
αυτές ήταν επώνυμες, ενώ οι ευεργέτες τιμόντουσαν τόσο με την αναγραφή των
ονομάτων τους σε τιμητικά ψηφίσματα, όσο και με άλλες μορφές όπως το
στεφανώνονται ή σε μερικές περιπτώσεις να θάβονται εντός της πόλης ως πρότυπα
για τις επόμενες γενιές. Η μελέτη του θεσμού της χορηγίας, ωστόσο, μπορεί να
ξεδιπλώσει και άλλες πτυχές του θεσμού αυτού, οι οποίες αντικατοπτρίζουν τόσο την
οικονομική, όσο και την πολιτική εικόνα μιας πόλης. Σε μία τέτοια περίπτωση
ανιχνεύεται η οικονομικο-πολιτική κατάσταση των αρχαίων Μεγάρων μέσα από τη
μελέτη επιγραφικών μαρτυριών και πιο συγκεκριμένα μέσα από επιγραφές που
δείχνουν τη δραστηριότητα μέσα στην πόλη, αλλά και εκτός αυτής με εκπροσώπους
της, στην ανακατασκευή δημόσιων και θρησκευτικών κτισμάτων.
8
Η Χορηγία και τα αγωνιστικά μνημεία κατά την Ελληνιστική και Ρωμαϊκή
Εποχή
Δημήτρης Σούρλας (Αρχαιολόγος Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων, Αθήνα)
Στην ομιλία θα παρουσιαστούν δημοσιευμένα και αδημοσίευτα επιγραφικά
κυρίως μνημεία, αγωνιστικού περιεχομένου (λαμπαδηδρομιών, αναθέσεις εφήβων
κ.α.), που έχουν βρεθεί στην Αθήνα και προέρχονται κατά κύριο λόγο από την
περιοχή των μεγάλων Γυμνασίων της πόλης.
Σκοπός είναι η καταγραφή και παρουσίαση της μετεξέλιξης του θεσμού της
χορηγίας κατά τους Ελληνιστικούς και Ρωμαϊκούς Χρόνους, η σημασία της
αγωνοθεσίας και των λοιπών αξιωμάτων, αλλά και ο βαθμός συμμετοχής των ιδιωτών
στις λειτουργίες, που συνδέονται κυρίως με τους εφήβους και κατά συνέπεια με την
εφηβεία.
9
Ρωμαίοι και Έλληνες ευεργέτες των πόλεων της Μακεδονίας
Γιάννης Ξυδόπουλος (Επίκουρος Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας
Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης)
Η παρούσα ανακοίνωση αποτελεί μία σύντομη παρουσίαση των περιπτώσεων
στις οποίες Ρωμαίοι αξιωματούχοι αλλά και Έλληνες πολίτες τιμώνται από πόλεις της
Μακεδονίας ως «ευεργέτες». Η αναφορά της τιμητικής απόδοσης του συγκεκριμένου
τίτλου δεν προκαλεί κάποιο αίσθημα έκπληξης, καθώς απηχεί ένα ελληνικό κατά
παράδοση έθος. Το γεγονός ότι οι πόλεις της Μακεδονίας χρησιμοποιούν τον ίδιο όρο
για να τιμήσουν Ρωμαίους αξιωματούχους αλλά και Έλληνες συμπολίτες τους
υπαινίσσεται προφανώς τη συνειδητοποίηση ότι υπάρχει μία σχέση εξάρτησής τους
στο πλαίσιο της ευεργεσίας με τα τιμώμενα πρόσωπα, τα οποία αντικαθιστούν πλέον
τους Μακεδόνες βασιλείς.
Στις
αναλογικά
πολυάριθμες
επιγραφικές
μαρτυρίες
(κυρίως
τιμητικά
ψηφίσματα) που διαθέτουμε από τη Μακεδονία, υπογραμμίζεται η διηνεκής
ευεργεσία των τιμωμένων προς τις πόλεις, γεγονός που οπωσδήποτε υποδηλώνει
επανειλημμένη παροχή δωρεών ή άλλων γενναιοδωριών (τέλεση αγώνων,
διοργάνωση θηριομαχιών και μονομαχιών, διάθεση σιτηρών σε χαμηλή τιμή σε καιρό
σιτοδείας κλπ). Οι υποχρεώσεις της ελίτ απέναντι στις πόλεις υπογραμμίζονται
εμμέσως στα εν λόγω ψηφίσματα, ενώ παράλληλα υποδηλώνουν και τον
ανταγωνισμό μεταξύ των μελών αυτής της ελίτ για την παροχή μεγαλύτερων
ευεργεσιών.
10
Αφιερωματικές επιγραφές και απεικονίσεις χορηγών στα ψηφιδωτά δάπεδα του
ανατολικού κράτους κατά την ύστερη αρχαιότητα
Παναγιώτα Ασημακοπούλου-Ατζακά (Ομότιμη Καθηγήτρια του Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης)
Οι ψηφιδωτές αφιερωματικές επιγραφές του Ανατολικού Κράτους είναι
σημαντική πηγή πληροφοριών για τους δωρητές κατά την ύστερη αρχαιότητα.
Οι χορηγοί διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: σε εκκλησιαστικά και σε κοσμικά
πρόσωπα. Στην πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται επίσκοποι και άλλοι ανώτεροι
εκκλησιαστικοί αξιωματούχοι -άτομα συνήθως υψηλού μορφωτικού επιπέδου, τα
οποία ασφαλώς θα ενδιαφέρονταν προσωπικά για το περιεχόμενο της διακόσμησης,
όπως και για τη σύνταξη των επιγραφών-, καθώς και εκπρόσωποι του κατώτερου
κλήρου, που αναφέρονται είτε ως αναθέτες ή ως τα πρόσωπα που στις μέρες τους ή
με τη φροντίδα τους ολοκληρώθηκαν συγκεκριμένες εργασίες. Στη δεύτερη
κατηγορία ανήκουν τα κοσμικά πρόσωπα, που, ανάλογα με την κοινωνική και την
οικονομική τους κατάσταση, εμφανίζονται σε ατομικές ή σε συλλογικές δωρεές.
Τα αντιπροσωπευτικά παραδείγματα από κάθε κατηγορία, που αναφέρονται και
σχολιάζονται, καταδεικνύουν τη σημασία του θεσμού της χορηγίας στην ύστερη
αρχαιότητα και τον ρόλο των χορηγιών για την ανέγερση και τη διακόσμηση
σημαντικών, δημόσιων και ιδιωτικών, οικοδομημάτων. Καταδεικνύουν ακόμη τις
κοινωνικές διαφορές, αλλά και το διαφορετικό μορφωτικό επίπεδο των δωρητών, το
οποίο προκύπτει τόσο από τη χρησιμοποιούμενη γλώσσα όσο και από το περιεχόμενο
των επιγραφών. Με συνοπτικό τρόπο εξετάζονται και οι πληροφορίες που αφορούν
στο κόστος της ψήφωσης, καθώς και στην έκταση που ανελάμβανε να ψηφώσει ο
κάθε χορηγός. Σχολιάζονται, τέλος, οι σπάνιες περιπτώσεις, στις οποίες οι δωρητές
απεικονίζονται σε ψηφιδωτά δάπεδα ανάμεσα σε άλλες παραστάσεις, συνοδευόμενοι
ή όχι από τα ονόματά τους.
11
Μια νέα παλαιοχριστιανική θέση στο Δρυμό Βόνιτσας. Οι μαρτυρίες των
χορηγικών επιγραφών
Ιωάννης Χουλιαράς (Προϊστάμενος 22ας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων,
Ναύπακτος)
Σε ανασκαφή στον νότιο τομέα του συνδετήριου δρόμου της Ιόνιας οδού με το
Άκτιο, στη θέση Δρυμός
Βόνιτσας
αποκαλύφθηκαν τα ερείπια
μεγάλης
παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης βασιλικής.
Τα ερείπια μαρτυρούν πως πρόκειται για ναό κτισμένο ως επί το πλείστον με
απλή
τοιχοδομία
με
ακατέργαστους
ή
ελαφρά
επεξεργασμένους
λίθους
τοποθετημένους σε οριζόντιες στρώσεις ενώ κατά διαστήματα παρεμβάλλονται
σειρές πλίνθων. Σε κάποια τμήματα υπάρχει επιμελέστερη τοιχοδομία με πλίνθους να
τοποθετούνται σε οριζόντιες στρώσεις, ενώ σαν υλικό δομής χρησιμοποιήθηκε και η
σταχτιά ασβεστόπετρα της περιοχής.
Στο χώρο του ναού εντοπίστηκαν και περισυλλέγησαν άφθονα κινητά ευρήματα
όπως μαρμάρινα θωράκια, τμήματα επιστυλίων, πεσσίσκοι, κίονες ραβδωτοί και
αρράβδωτοι, κιονίσκοι, κιονόκρανα, επιθήματα, σιδερένιοι ήλοι, άφθονα θραύσματα
υάλινων αντικειμένων καθώς και άφθονα σπαράγματα κονιάματος φέροντα ίχνη
χρώματος. Από το χώρο περισυλλέγησαν ελάχιστα δείγματα άνθρακα, κέραμοι
ορισμένες εκ των οποίων φέρουν ανάγλυφες δαχτυλιές καθώς και όστρακα κτενωτής
ή και άγραφης χρηστικής κεραμικής.
Η βασιλική σώζει το ψηφιδωτό της δάπεδο,που αποκαλύφθηκε κατά τη διάρκεια
των εργασιών και φαίνεται να σκεπάζει έως τώρα μια έκταση τουλάχιστον 180 τμ. Το
ψηφιδωτό κοσμείται με γεωμετρικά και φυτικά κυρίως μοτίβα.
Μια επιγραφή αποκαλύφθηκε πολύ κοντά στο ιερό της βασιλικής, καθ’ όλο το
πλάτος της ανατολικής πλευράς του κεντρικού κλίτους μέσα σε πλαίσιο. Η επιγραφή
σε πρώτη ανάγνωση και χωρίς ακόμη να αναλυθεί με βάση τα ιστορικά και
αρχαιολογικά τεκμήρια μας παρέχει βασικές πληροφορίες για τον κτήτορα του ναού,
που χρηματοδότησε και τους ψηφοθέτες και με βάση την προσφώνησή του,
«θεοφιλέστατος» είναι κατά πάσα πιθανότητα επίσκοπος. Μας παραδίδεται επίσης το
όνομά του, Ολύμπιος και επίσης, ότι εύχεται μεταξύ άλλων και υπέρ της διαμονής
12
του στην περιοχή. Περαιτέρω έρευνας χρήζει το γυναικείο όνομα Διογένια και η
σχέση της είτε με τον Ολύμπιο είτε με τον Ανδρέα, το όνομα του οποίου ακολουθεί
στην επιγραφή και για του οποίου τον «οίκο» εύχεται ο Ολύμπιος.
Μια δεύτερη επιγραφή εντοπίστηκε πριν λίγες ημέρες στον νάρθηκα, ακριβώς
πριν το τρίβηλο, στην οποία αναγράφεται το όνομα Ευγένιος και ότι αυτός
«εκέντησε» αυτή την εκκλησία. Η γραφή μοιάζει με αυτή της επιγραφής της
ανατολικής πλευράς του κεντρικού κλίτους.
Η χρονολόγηση της πρώτης φάσης της βασιλικής με βάση τα γλυπτά τεκμήρια,
τα διακοσμητικά τους θέματα, το μέγεθος των ψηφίδων του ψηφιδωτού δαπέδου, το
είδος των διακοσμητικών θεμάτων του ψηφιδωτού και τον τύπο των γραμμάτων της
επιγραφής μας οδηγεί στα μέσα με δεύτερο μισό του 5ου αιώνα.
13
SESSION 2A
Sponsorship during the Middle Age: Sponsors and patrons of the arts and artists in
both East and West. Sponsors and donors in Byzantium (early 5th cent. AD to 1453).
ΣΥΝΕΔΡΙΑ 2Α
Η Χορηγία στο Μεσαίωνα: Χορηγοί και πάτρωνες τεχνών και καλλιτεχνών στην
Ανατολή και στη Δύση. Χορηγοί και δωρητές στο Βυζάντιο (αρχές 5ου αι. μ.Χ 1453).
14
Αυτοκρατορικές χορηγίες κατά τη περίοδο της Εικονομαχίας: Η περίπτωση του
Κωνσταντίνου Ε΄ (741-755) και της Ειρήνης της Αθηναίας (797-802)
Πηνελόπη Παναγιωτίδου (Υποψήφια Διδάκτωρ του Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών)
This paper aims to investigate the various facets of imperial sponsorshippatronage of arts and architectural activity, religious and secular, variant donations
and beneficiary acts-, during the Iconoclastic Controversy. In order to serve this
purpose, we will present the example of an Iconoclast emperor, Constantine V, and
one Iconophile, Irene of Athens. Both of them reigned in an era of economic
prosperity, when the imperial treasury had abundant reserves of gold and the empire
had a firm and solid administration system.
Constantine V pioneered the urban renewal of the Byzantine capital and it’s
conversion to a medieval city. His program was continued by Irene, despite her
different religious policy, and the following emperors, until the time of Basil I.
Moreover, Irene through her extensive interest in the philanthropic institutions, the
churches and the monasteries of Constantinople, she propagated for herself the
traditional image of the pious ruler, devoted to beneficiary acts, to the relief of
poverty and to the general welfare of his subjects. This final aspect was vital for Irene,
due to the unstable position of her administration.
15
Η χορηγία βιβλίων στο Βυζάντιο (9ος - 15ος αι.)
Καλλιόπη Μαυρομμάτη (Υποψήφια Διδάκτωρ Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Τμήματος
Ιστορίας και Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών)
Η αντιγραφή κωδίκων στο Βυζάντιο, πρακτική που κατεξοχήν διέσωσε τον
πλούτο της αρχαιοελληνικής διανόησης μέχρι την σύγχρονη εποχή, τροφοδοτήθηκε
από χορηγίες προσώπων με κοινό παρανομαστή το ειδικό ενδιαφέρον για την
σύνθεση και κυκλοφορία εγχειριδίων με ποικίλο περιεχόμενο (θεολογικό, φιλοσοφικό
κ.ά.). Πριν την εφεύρεση της τυπογραφίας, η αντιγραφή κωδίκων υπήρξε κοπιαστική
και χρονοβόρα εργασία με υψηλό κόστος, συνεπώς αποτέλεσε χορήγημα προσώπων
που κατέβαλλαν την δαπάνη για διάφορους λόγους.
Θα μας απασχολήσουν οι κατηγορίες τέτοιων δωρητών (πρόσωπα της
Εκκλησίας, αυτοκράτορες και άτομα του περιβάλλοντός τους, χορηγοί από την
στρατιωτική και πολιτική ζωή, επαγγελματίες και άλλοι που επέλεξαν να
παραμείνουν άγνωστοι), οι οποίοι μερίμνησαν για την αντιγραφή κειμένων και στη
συνέχεια τα δώρισαν σε ιδρύματα της Αυτοκρατορίας. Το θέμα εξετάζεται με βάση
χρονολογημένα σημειώματα ελληνικών κωδίκων (9ος - 15ος αι.)*.
Σκοπός μας είναι η ανάδειξη της χορηγίας ως προς την κυκλοφορία βιβλίων στο
Βυζάντιο, η ανίχνευση των κινήτρων του δωρητή, το περιεχόμενο των χορηγημάτων
και, συνακόλουθα, η προσπάθεια να προσδιορισθεί ο ρόλος του Βυζαντινού χορηγού
στη συντήρηση και ανάδειξη της ελληνικής πολιτιστικής ταυτότητας.
*Το υλικό προέρχεται από ερευνητικό πρόγραμμα του Τμήματος Ιστορίας & Αρχαιολογίας του
Πανεπιστημίου Αθηνών (Ε.Κ.Π.Α.) και ειδικότερα από το Εργαστήριο Ψηφιακής Αποτύπωσης του
Δημοσίου και Ιδιωτικού Βίου των Βυζαντινών.
16
Η άσκηση φιλανθρωπίας μέσω της ίδρυσης και ενίσχυσης μοναστηριακών και
ευαγών ιδρυμάτων. Η μαρτυρία των κτητορικών Τυπικών και Διαθηκών (11ος14ος αι.)
Ελισάβετ Χατζηαντωνίου (Λέκτορας Βυζαντινής Ιστορίας Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης)
Ένας τρόπος άσκησης φιλανθρωπίας εκ μέρους της βυζαντινής αριστοκρατίας
και της αυτοκρατορικής οικογένειας ήταν η ίδρυση ή ανακαίνιση και υποστήριξη
μοναστηριακών ιδρυμάτων. Στο πλαίσιο αυτών ασκούνταν φιλανθρωπικό έργο είτε
περιστασιακά είτε οργανωμένα και συστηματικά μέσω καθημερινών συσσιτίων προς
απόρους καθώς και μέσω κοινωφελών ιδρυμάτων που λειτουργούσαν υπό την
εποπτεία της μονής (νοσοκομείων, πτωχοκομείων, γηροκομείων, ορφανοτροφείων
κ.ά.). Η ανακοίνωση έχει ως στόχο να παρουσιάσει τα κίνητρα των κοσμικών που
επέλεγαν αυτόν τον τρόπο άσκησης φιλανθρωπίας, το είδος των ευαγών ιδρυμάτων
που πλαισίωναν τη μονή και τον τρόπο οργάνωσής τους, τον βαθμό επέμβασης του
κτήτορα (ιδρυτή ή ανακαινιστή και πάτρωνα) στη διοίκηση της μονής ή του ευαγούς
ιδρύματος και τη διατήρηση εκ μέρους του συγκεκριμένων προνομίων, άλλες μορφές
κοινωφελούς δράσης των μονών (κατασκευή ή/και συντήρηση γεφυρών, λουτρών
κ.ά.). Εκτός από την επίσημη Νομοθεσία, που θέτει το θεωρητικό πλαίσιο
λειτουργίας των ιδρυμάτων, βασική πηγή για τη μελέτη του θέματος αποτελούν τα
σωζόμενα κτητορικά Τυπικά. Πρόκειται για τα καταστατικά λειτουργίας που
συντάχθηκαν από τους κτήτορες των μοναστικών και ευαγών ιδρυμάτων, όπου
μεταξύ άλλων δηλώνονται ή διαφαίνονται οι επιδιωκόμενοι στόχοι τους. Ανάλογες
πληροφορίες αντλούνται και από τις Διαθήκες των κτητόρων. Η ανάπτυξη του
θέματος εκτείνεται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους (11ος-14ος αι.), καθώς εκτενή
Τυπικά και Διαθήκες κτητόρων εντοπίζονται κυρίως σε αυτή τη περίοδο,
αντικατοπτρίζοντας τις τάσεις της συγκεκριμένης εποχής.
17
Χορηγίες γυναικών σε εκκλησίες της Μακεδονίας κατά τη Μέση και Ύστερη
Βυζαντινή περίοδο
Ειρήνη Πάνου (Ιστορικός στον εκδοτικό οίκο Ελληνικές Εκδόσεις, Αθήνα)
Η λατρεία της Αγίας Άννας, μητέρας της Θεοτόκου, αποτελεί πολύπλευρο αλλά
ανεξερεύνητο ακαδημαϊκό πεδίο που προσφέρει πολλά στην κατανόηση του
Βυζαντινού πολιτισμού. Η ανακοίνωση θα επικεντρωθεί σε περιπτώσεις γυναικείων
χορηγιών σε εκκλησίες της Καστοριάς, Βέροιας και Θεσσαλονίκης μεταξύ του 12ου
και του 14ου αιώνα, με σκοπό να ερμηνεύσει την γυναικεία χορηγία ως αποτέλεσμα
κοινωνικής προβολής, θεολογικών ζυμώσεων και καλλιτεχνικής έκφρασης. Το
εικονογραφικό πρόγραμμα των Μακεδονικών εκκλησιών περιλαμβάνει θέματα που
άπτονται Χριστολογικών και Μαριολογικών ζητημάτων που σφράγισαν την λατρεία
της μητέρας της Θεοτόκου από τον 6ο αιώνα και έπειτα και καθόρισαν την
εικονογραφική της παράδοση. Ταυτόχρονα όμως, οι Μακεδονικές εκκλησίες
περιέχουν εικονογραφικά θέματα που συναντούνται σε ορισμένες μόνο περιοχές,
όπως το θέμα της Άννας Γαλακτοτροφούσας και Ελεούσας στη Βενετοκρατούμενη
Κρήτη και η σχέση των γονέων της Θεοτόκου με τα Πάθη του Χριστού στην
Ανατολική Ευρώπη. Ως καλλιτεχνικό σταυροδρόμι, η Μακεδονία ενώνει την
μακραίωνη Βυζαντινή παράδοση με τις καλλιτεχνικές τάσεις της εποχής και μας
παραδίδει ένα πλούσιο εικονογραφικά και θεολογικά ρεπερτόριο που επιτρέπει την
κατανόηση της γυναικείας χορηγίας μέσα από ένα πολυεπίπεδο σύστημα ιδεολογιών
και κοινωνικών αξιών.
18
SESSION 2B
Sponsorship during the Middle Age: Sponsors and patrons of the arts and artists in
both East and West. Sponsors and donors in Byzantium (early 5th cent. AD to 1453).
ΣΥΝΕΔΡΙΑ 2Β
Η Χορηγία στο Μεσαίωνα: Χορηγοί και πάτρωνες τεχνών και καλλιτεχνών στην
Ανατολή και στη Δύση. Χορηγοί και δωρητές στο Βυζάντιο (αρχές 5ου αι. μ.Χ 1453).
19
Was the Basileus sponsoring a plot? Michael VIII Paleologos and the uprising of
the Sicilian Vespers between reality and myth
Alessandro Angelucci (PhD in History, Scuola Superiore di Studi Storici, San Marino
University, San Marino)
According to a stereotype, the emperors of Byzantium sometimes sponsored
conspiracies or golpes to assure that some thrones were occupied by rules friendly
towards Constantinople; or it is possible that the emperors just attempted to avoid
attacks or invasions in this way. The backstage of the Sicilian Vespers is an
interesting case-study, which highlights very well this assumption in all its
problematic facets. Michael VIII helped a pro-Ghibelline alliance to create a riot in
Sicily just before Charles I of Anjou launched an invasion to capture Constantinople;
Giovanni da Procida was the liaison between several conspirators and Byzantium,
which delivered more than 30000 nomismata to stop the Angevins. Although da
Procida was old when the agreements started in 1279, the Vespers happened
apparently with no expectations in 1282. The historical sources connected to the help
of Constantinople in these matters are Western and sometimes anecdotal: nevertheless
some contacts must have existed. This paper is focusing on thinking about patronage
in a wider political perspective. It addresses the issue of whether patronage can be
considered as a form of self-conscious sponsorship in relation to a specific case study,
or if it reflects the Western expectations of basileis as sponsors of political turmoil in
the West.
20
Οι χορηγίες στο μεσαιωνικό Κράτος της Ηπείρου (1204-1318)*
Leonela Fundic (Centre for Early Christian Studies, Australian Catholic University,
Brisbane, Australia)
Το κράτος της Ηπείρου που ιδρύθηκε το 1204 και αποτελούσε αρχικά εστία
αντίστασης στη λατινική κατάκτηση, με την πάροδο του χρόνου μετατράπηκε σε
παράγοντα διατήρησης της αυτοκρατορικής ιδέας με απώτερο σκοπό την ανάκτηση
της
Κωνσταντινούπολης.
Οι
φιλοδοξίες
αυτές
εκδηλώνονταν
ρητά
στην
αλληλογραφία των ηπειρωτών ηγεμόνων και εκκλησιαστικών αξιωματούχων.
Ανιχνεύονται επίσης και στις χορηγίες τους, δηλαδή στην ίδρυση και την ανακαίνιση
εκκλησιών
και
μοναστηριών,
στην
έμπνευση
ορισμένων
εικονογραφικών
προγραμμάτων, καθώς και στα νομίσματα και στη γλυπτική. Οι χορηγίες τους από τη
μια πλευρά υποκινούνταν από ευλάβεια, μετάνοια, ευχαριστίες και την επιδίωξη της
σωτηρίας, δηλαδή τις μεταφυσικές ανησυχίες που αναμφίβολα απασχολούσαν όλους
τους βυζαντινούς αυτοκράτορες και ηγεμόνες. Από την άλλη πλευρά όμως οι ηγέτες
της Ηπείρου μέσω των χορηγιών τους προωθούσαν και την πολιτική ιδεολογία του
νεοσύστατου κράτους τους.
Στην παρούσα ανακοίνωση πρώτα θα γίνει η παρουσίαση των κτητορικών έργων
των Κομνηνοδουκάδων ηγεμόνων και των εκκλησιαστικών και στρατιωτικών
αξιωματούχων της Ηπείρου (1204-1318). Στη συνέχεια θα εξεταστεί ο ρόλος που
διαδραμάτιζαν τα κτητορικά τους έργα στη γένεση και την ανάπτυξη της ταυτότητας
στη βυζαντινή περιφέρεια μετά τη διάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας το 1204.
Ιδιαίτερη προσοχή θα δοθεί στο ιδεολογικό υπόβαθρο των χορηγιών από το δεύτερο
μισό του 13ου και των αρχών του 14ου αι., όταν τα συγκεκριμένα έργα βρίσκονταν
στην υπηρεσία της πολιτικής «επιβίωσης» του κράτους της Ηπείρου και της
διατήρησης της «βυζαντινής ταυτότητάς» του.
* The paper will be presented in English
21
Η χορηγία στην Παλαιολόγεια Κωνσταντινούπολη: Αξιοποίηση της πολιτιστικής
κληρονομιάς και πολιτική ιδεολογία
Αναστάσιος
Τάντσης
(Λέκτορας
Βυζαντινής
Αρχαιολογίας
Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης)
Η αποκατάσταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας επί Παλαιολόγων απέκτησε
μεταφορική και κυριολεκτική σημασία. Στο πεδίο της ναοδομίας έδωσε
εκκλησιαστικά ιδρύματα στα οποία η αυτοκρατορική οικογένεια και η αριστοκρατία
επένδυσαν στη δημιουργία δεσμών με το παρελθόν της Πόλης. Η ανασύσταση και
επέκταση ιστορικών ιδρυμάτων εμφανίζεται ως μια προσπάθεια αποκατάστασης των
υφιστάμενων κτηρίων και εμπλουτισμού τους μέσα από επεκτάσεις και προσθήκες. Ο
διάλογος μεταξύ παλαιού και νέου πραγματοποιείται με την ένταξη νέων σε
υπάρχοντα κελύφη. Επιπλέον αποκτά το ιδεολογικό βάρος της σύνδεσης του νέου
χορηγού με τους προκατόχους του. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργούνται δεσμοί
ιδεολογικοί, πολιτικοί αλλά και πρακτικοί με το παρελθόν. Η εξέταση των επιμέρους
παραδειγμάτων (Αγία Σοφία, Μονή «του Λιβός», Μονή Παμμακάριστου, Μονή της
Χώρας κ.α.) υπό αυτό το πρίσμα προδίδει μια πρακτική, οι λεπτομέρειες και τα
γενικά χαρακτηριστικά της οποίας εμφανίζουν ομοιότητες. Η σύνδεση με το
παρελθόν και η αποκατάσταση της ιστορικής συνέχειας οπτικοποιούνται ως στοιχεία
του αστικού τοπίου. Η σύνδεση τονίζεται μέσα από το χειρισμό της όψης και του
διακόσμου των κτηρίων, άλλοτε με υπερβολική σαφήνεια και άλλοτε μέσα από
λεπτούς χειρισμούς. Η αξιοποίηση του πολιτιστικού αποθέματος ολοκληρώνεται
μέσω της χορηγίας και του τονισμού της ως στοιχείο δημιουργίας ταυτότητας που
δηλώνει την ιστορική σύνδεση.
22
Η χορηγία στη Νάξο. Οι μαρτυρίες των επιγραφών τοιχογραφημένων ναών του
14ου αιώνα
Αλεξάνδρα Κωσταρέλλη (Αρχαιολόγος 23ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων,
Χαλκίδα)
Οι επιγραφές που διατηρούνται σε ναούς με τοιχογραφίες του 14ου αιώνα, κυρίως
στην κεντρική Νάξο, μας παραδίδουν αρκετά ονόματα αφιερωτών.
Μέσα από την εξέταση αυτών των επιγραφών, σκιαγραφείται με σαφήνεια η
θέση των ντόπιων σε σχέση με τους Δυτικούς, η ευχέρεια στην άσκηση της λατρείας
και στην τοιχογράφηση ναών από τους ορθόδοξους, η θέση της γυναίκας στην
κοινωνία της εποχής καθώς και η κοινωνική θέση των καλλιτεχνών. Ο εντοπισμός
αφιερωτών, οι οποίοι φαίνεται να είχαν υψηλή κοινωνική θέση, αλλά και χορηγών
από την εκκλησιαστική ιεραρχία οδηγεί σε ορισμένες ενδεικτικές, ωστόσο πολύτιμες,
ποσοτικές προσεγγίσεις. Αντίστοιχα δεδομένα μπορούμε να συλλέξουμε τόσο για τις
συλλογικές χορηγίες, στις οποίες κατά κανόνα οφείλονται οι τοιχογραφήσεις των
ναών της εποχής, όσο και για τις ατομικές χορηγίες. Οι συγκρίσεις με παραδείγματα,
που αφορούν στη χορηγική δραστηριότητα κυρίως κατά το β΄ μισό του 13ου αιώνα
στη Νάξο, οδηγούν στο συμπέρασμα ότι οι χορηγίες για τοιχογράφηση ναών
σταδιακά μειώνονται από τις πρώτες δεκαετίες του 14ου αι. και τελικά φαίνεται να
εκλείπουν πριν τα μέσα του ίδιου αιώνα. Τέλος, η ενδεικτική αναφορά παλαιότερων
σχετικών παραδειγμάτων από το νησί καταδεικνύει τη διαχρονικότητα της
συγκεκριμένης συνήθειας.
23
SESSION 3Α
Sponsorship in the 19th, 20th and 21st century: Greek and international
sponsorship. Sponsorship and donation. Sponsors and patrons in the early modern
Greek state (1830-1900). Sponsorship and private - public partnerships.
Cultural sponsorship of the Ministry of Culture (archaeological research-protection of
antiquities, modern cultural heritage, public and private sector).
Private sponsorship and cultural and archaeological heritage (e.g., Onassis
Foundation, A.G. Leventis Foundation, etc.). Sponsorship and Collectivity.
ΣΥΝΕΔΡΙΑ 3Α
Η Χορηγία στο 19o, 20ο και τον 21ο αιώνα: Η Χορηγία στην Ελλάδα και διεθνώς.
Χορηγία και δωρεά. Χορηγοί-ευεργέτες του Νέου Ελληνικού κράτους (18301900).Συνεργασία ιδιωτικού-δημόσιου τομέα. Ιδιωτικές χορηγίες, πολιτιστική
κληρονομιά και αρχαιολογική έρευνα (π.χ. Κοινωφελές Ίδρυμα Ωνάση, Ίδρυμα
Λεβέντη, κ.λ.π.). Χορηγία και Συλλογικότητα.
24
Οι Ιδιωτικές Δωρεές σε Μουσεία, Σημασία-Επικοινωνία-Ωφέλεια
Γρηγόρης Βαφειάδης (Αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών
Αρχαιολογικών Συλλογών, Αθήνα)
Η δημιουργία ή ο εμπλουτισμός συλλογών σε δημόσια και ιδιωτικά Μουσεία από
ιδιώτες είναι μια μορφή (ίσως η σημαντικότερη) χορηγίας. Αναφέροντας ορισμένα
παραδείγματα μεγάλων αλλά κυρίως μικρών ιδιωτικών δωρεών, εξετάστηκε εάν στις
μέρες μας ευνοείται η δωρεά αντικειμένων σήμερα εάν υπάρχει ευνοϊκό πλαίσιο ή
πρέπει να δημιουργηθεί.
25
Χορηγοί και δωρητές σε δημόσια Μουσεία. Η περίπτωση του Νομισματικού
Μουσείου
Γεώργιος Κακαβάς (Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου και Αναπληρωτής Διευθυντής
Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα)
Γιόρκα Νικολάου (Ιστορικός Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα)
Ευτέρπη Ράλλη (Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα)
Βασιλική Στεφανάκη (Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα)
Εύη Τσώτα (Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα)
Άννα Μιχοπούλου (Αρχαιολόγος)
Η παρούσα μελέτη εστιάζει στη μακραίωνη ιστορία του Νομισματικού Μουσείου
και στη δυναμική παρουσία του στη σύγχρονη ελληνική πραγματικότητα μέσα από
καινοτόμες και ρηξικέλευθες δράσεις, οι οποίες στηρίζονται στο θεσμό της χορηγίας.
Το Νομισματικό Μουσείο, από τα ελάχιστα του είδους του παγκοσμίως,
συγκεντρώνει στις απαράμιλλες Συλλογές του, προσκτήματα που φθάνουν σήμερα τις
600.000 και καλύπτουν διαχρονικά την ιστορία του νομίσματος και της οικονομίας
των ανθρώπινων κοινωνιών από το 16ο αι. π.Χ. έως σήμερα. Στεγάζεται στο Iλίου
Mέλαθρον, το ωραιότερο νεοκλασικό κτήριο της Αθήνας, την οικία του Ερρίκου
Σλήμαν και της οικογένειάς του, έργο του φημισμένου αρχιτέκτονα Ερνέστου
Τσίλλερ. Αποτελεί έτσι ένα μοναδικό συνδυασμό συνύπαρξης μουσειακών θησαυρών
σε ένα ιστορικό κτήριο, με δυναμικό παρόν στους καίριους τομείς της προστασίας της
πολιτιστικής κληρονομιάς και της επιστημονικής έρευνας.
Συνεχίζοντας μια ηθική πρακτική που για το Νομισματικό Μουσείο αποτελεί
παράδοση ετών, απλοί ιδιώτες και Οργανισμοί, καταξιωμένοι φορείς, κρατικές
Υπηρεσίες και ανώνυμοι δωρητές, συμβάλουν από την ίδρυσή του, το 1834, έως τις
μέρες μας με την ιδιότητα του δωρητή, του χορηγού ή του κληροδότη στον
εμπλουτισμό των συλλογών του. Ανάμεσά τους ξέχωρη θέση κατέχουν φιλέλληνες
και φιλόμουσοι, όπως οι αδελφοί Ζωσιμά, ο Αλέξανδρος Μουρούζης, ο Ιωάννης
Δημητρίου, ο Αλέξανδρος Σούτζος, οι Περικλής και Λεωνίδας Ζαρίφης, η κόμισσα
Λουίζα Ριανκούρ, ο Κωνσταντίνος Καραπάνος, ο Γρηγόρης Εμπεδοκλής, ο Ηλίας
Καντάς, ο Ιώαννης Κινδύνης, ο Πέτρος Πρωτονοτάριος, ο Άδωνις Κύρου και η
οικογένεια Ανδρέα Μπούζα.
26
Σήμερα, το όραμά μας για ένα Μουσείο ανοικτό και φωτεινό με ποικίλες δράσεις
και υψηλού επιπέδου εκδηλώσεις, γίνεται και πάλι πραγματικότητα χάρη σε
γενναιόδωρες χορηγίες και δωρεές. Άτομα και ομάδες εκδηλώνουν έμπρακτα την
ευαισθησία τους για τον πολιτισμό και την αγάπη τους για το Νομισματικό Μουσείο,
καθιστώντας το έτσι σταθερό σημείο αναφοράς για τα πολιτιστικά δρώμενα της
χώρας μας.
27
Η δημιουργία του Μουσείου Μπενάκη, ο δωρητής και τα ευρωπαϊκά πρότυπα
Φιλίππα Χορόζη (Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής
Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών)
Ιδιαίτερα σημαντική κατά την διάρκεια των αιώνων έχει υπάρξει η πρόσφορα
ιδιωτών στους τομείς της τέχνης και του πολιτισμού. Ειδικότερα στον 19ο και 20ο
αιώνα στην Ευρώπη με την ανάπτυξη του αστικού κόσμου παρατηρείται το
φαινόμενο της προσφοράς οικογενειακών συλλογών κυρίως με την ίδρυση μουσείων
και ινστιτούτων.
Τέτοιου είδους παραδείγματα εντοπίζονται και στον ελληνικό χώρο. Ο Αντώνης
Μπενάκης δώρισε στο ελληνικό κράτος τις προσωπικές και οικογενειακές του
συλλογές με στόχο την ίδρυση του Μουσείου Μπενάκη. Το παράδειγμα του μπορεί
να εξεταστεί συγκριτικά με αντίστοιχα
ευρωπαϊκά παραδείγματα εμπόρων και
επιχειρηματιών, όπως του βρετανού Samuel Courtauld.
Σε αυτή την ανακοίνωση θα εξεταστεί το παράδειγμα του μουσείου Μπενάκη
στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών παραδειγμάτων. Ο Αντώνης Μπενάκης ως Έλληνας της
διασποράς συμμετέχει στον αναδυόμενο αστικό κόσμο με την επιχειρηματική δράση
και τις προσωπικές επιλογές του. Η ανάδυση του φαινομένου της συλλεκτικής
δραστηριότητας και του μαικηνισμού των μεγαλοαστών συνδέεται με τον επιτυχή
πλουτισμό τους. Στο πεδίο των δημοσίων σχέσεων, ως συμβολικό και κοινωνικό
κεφάλαιο είναι εμφανής η παρέμβαση των πλουσίων αστών στην κοινωνία, δράση
που αντικατοπτρίζεται με διάφορες μορφές απλής ή σύνθετης δημόσιας παρέμβασης.
28
Ο θεσμός της χορηγίας στην ενίσχυση της οικουμενικότητας του ελληνικού
πνεύματος. H περίπτωση των Δελφών
Αθανασία Ψάλτη (Προϊσταμένη Ι΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών
Αρχαιοτήτων, Δελφοί)
Το δελφικό μαντείο κατέστη ήδη από τον 8ο π.Χ. αιώνα ως πανελλήνιος τόπος
ιερού προσκυνήματος λόγω κυρίως της αξιοπιστίας των χρησμών του και της
σύνδεσής του με το κίνημα του β’ ελληνικού αποικισμού. Με την πάροδο των αιώνων
τα πολυτελή αναθήματα και τα εξέχουσας αρχιτεκτονικής οικοδομικά έργα που
ανέθεταν οι ελληνικές πόλεις, τα βασίλεια της Ανατολής, ηγεμόνες και στρατηλάτες
οδήγησαν στη σταδιακή μεταμόρφωση της πετρώδους χώρας σε περιβάλλον
περικαλλές, όπου Έλληνες και ξένοι, πιστοί και περιηγητές θαύμαζαν τις αρετές του
ελληνικού πνεύματος και διδάσκονταν από αυτές. Η ανάδειξη παράλληλα του ιερού
των Δελφών ως ισχυρού κέντρου λήψης πολιτικών αποφάσεων, μέσω κυρίως της
σύνδεσής του με το θεσμό της Αμφικτυονίας, η οικονομική διάσταση της λειτουργίας
του και η καθιέρωσή του στη συλλογική συνείδηση του αρχαίου κόσμου ως το
«κέντρο» του ενίσχυσαν αδιαμφισβήτητα την οικουμενικότητα του. Η φιλοσοφική
σκέψη και τα ηθικά διδάγματα που απέρρεαν από τις θεολογικές αντιλήψεις του
δελφικού ιερατείου αποτελούν απόδειξη αυτής της καθολικής πνευματικής
διάστασης. Τον 19ο αιώνα, η μεγάλη ανασκαφή των Δελφών με δαπάνη της Γαλλικής
Αρχαιολογικής Σχολής θα επαναφέρει στο προσκήνιο το λαμπρό παρελθόν του ιερού
και θα συμβάλει στη διαμόρφωση της αισθητικής αλλά και της πνευματικής
ανάπτυξης της νέας Ευρώπης, ενώ η αναβίωση των δελφικών εορτών κατά τη
διάρκεια του μεσοπολέμου με αποκλειστική χορηγία του Άγγελου και της Εύας
Σικελιανού θα λειτουργήσει λυτρωτικά στη χειμαζόμενη Ελλάδα και θα προσδώσει
διεθνές κύρος στην προσπάθεια ανάταξης της χώρας.
29
Το Ίδρυμα Α.Γ. Λεβέντη ως χορηγός
Χαράλαμπος Μπακιρτζής (Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων / Αναπληρωτής Καθηγητής
του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου / Διευθυντής του
Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη, Κύπρος)
Στη διάρκεια τριάντα πέντε χρόνων συνεχούς και αμείωτης χορηγικής
δραστηριότητας το Ίδρυμα Α. Γ. Λεβέντη παραμένει σταθερά προσανατολισμένο
στους στόχους που έθεσε ο ιδρυτής του Αναστάσιος Γεώργιος Λεβέντης (1902 1978): να προσβλέπει με εμπιστοσύνη στην καλλίτερη παιδεία και καλλιέργεια των
νέων και να επιδιώκει την αποτελεσματική προστασία και πειστική ανάδειξη της
πολιτιστικής και θρησκευτικής κληρονομιάς του απανταχού Ελληνισμού και της
Κύπρου ειδικότερα. Επιπλέον, σε μία εποχή που χαρακτηρίζεται από δυσεπίλυτα
οικολογικά προβλήματα, όπως η σημερινή, το ενδιαφέρον του Ιδρύματος για το
φυσικό περιβάλλον και την υγεία γίνεται εντονότερο. Επίσης, σε καταστάσεις
οικονομικής κρίσεως το Ίδρυμα, ως ζων οργανισμός, στρέφεται περισσότερο στην
απάλυνση της ανέχειας και στην προστασία των δεινοπαθούντων.
Στην πρακτική των χορηγιών το Ίδρυμα εκτιμά ότι εξίσου σημαντική με τη
σύλληψη ενός προγράμματος είναι η συστηματική παρακολούθηση και η
ολοκλήρωσή του. Γι’ αυτό ενισχύει και υποστηρίζει όσους αγωνίζονται για την
προαγωγή της αειφορίας. Αειφορία σημαίνει δημιουργία θέσεων εργασίας,
δημιουργία εισοδήματος, μείωση της ανέχειας, μεταβίβαση δεξιοτήτων και
προστιθέμενη αξία. Γι αυτό και κάθε χορηγία οφείλει να παράγει το δικό της
‘εισόδημα’ δημιουργώντας την κατάλληλη δυναμική που θα υπηρετήσει έναν
συνεχώς διευρυνόμενο αριθμό ανθρώπων.
30
Χορηγία και συλλογικότητες. Το παράδειγμα των «Αινιάνων»
Μαρία Λαϊνά (Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου «ΟΙ ΑΙΝΙΑΝΕΣ» Υπάτης)
Η χορηγία στον τομέα των πολιτιστικών συλλόγων είναι συνδεδεμένη με τις
κρατικές επιχορηγήσεις και τα καλοκαιρινά φεστιβάλ στην ελληνική ύπαιθρο.
Υπάρχουν όμως και αρκετές συλλογικότητες οι οποίες χρηματοδοτούν με δικούς τους
πόρους δράσεις που υπερβαίνουν τα στενά όρια της τοπικής κοινωνίας και γίνονται
αρωγοί σε συνεργασία με το δημόσιο τομέα για θέματα πολιτιστικής κληρονομιάς,
αρχαιολογικής έρευνας και συνεργασιών με ιδρύματα και φορείς της Ελλάδας και του
εξωτερικού. Ο Πολιτιστικός Σύλλογος «Οι Αινιάνες» που δραστηριοποιείται τα
τελευταία 40 χρόνια στον Νομό Φθιώτιδας είναι ένα παράδειγμα ιδιωτικής χορηγίας
μιας συλλογικότας.
31
SESSION 3B
Sponsorship today and its context: Importance of sponsorship for the preservation
and development of cultural institutions and services. Sponsorship from the economic
and communicative perspective: implications for donors and recipients of grants.
Cultural and social contribution of sponsorship: corporate strategies of the private
sector. Gift and gift in return. Benefits for the sponsor and the sponsored. Commercial
sponsorship. Non-Governmental Organizations and sponsorship.
ΣΥΝΕΔΡΙΑ 3B
Προεκτάσεις και παράμετροι της χορηγίας σήμερα: Σημασία της χορηγίας σήμερα
στην ανάπτυξη των πολιτιστικών αγαθών και υπηρεσιών. Η χορηγία από την
οικονομική και επικοινωνιακή της πλευρά/σημασία: επιπτώσεις για στους χορηγούς
και
τους
αποδέκτες
Κοινωνική
χορηγία-ανταποδοτικό
sponsoring/εταιρικές
στρατηγικές του ιδιωτικού τομέα. Δώρο και αντίδωρο. Ωφέλειες χορηγού και
χορηγούμενου. Εμπορική χορηγία. Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και χορηγία.
32
Beyond sponsorship-linked marketing: Cooperation with non-governmental
organizations as part of corporate social responsibility (CSR)
Caroline D. Ditlev-Simonsen (Senior Researcher / Co-director Director Centre for
Corporate Responsibility / Associate dean Customized Program, Norwegian Business
School, Norway)
There has been a tremendous increase in focus on corporate social responsibility
(CSR) the last two decades. What companies do with such voluntary social and
environmental activities is closely related to non-governmental organizations (NGO)
interaction. From being based on pure charity, the company – NGO interaction has
developed beyond sponsorship-linked marketing to integrated cooperation. This
presentation will address and comment on this development. The purpose, motivation
and effect of this development will also be addressed. Several cases illustrating
transnational corporation’s charity / sponsorship programs integrating social and
environmental concerns will be discussed.
33
The logic of private sponsorship today - business, charity and geographic gain
Anne Britt Gran (Professor in Norwegian Business School, Norway)
The goal of this paper is to contribute with new insight in the way private
sponsorship operates in a western country such as Norway in the 21st century.
In Norway the State is the main sponsor of the cultural sector, but we do not call
these public money sponsorship, we call it public support and cultural policy. In this
paper I will concentrate on the logic of private money.
In marketing and corporate communication studies the concept “sponsorship” is
used in quite a narrow sense: sponsoring is marketing and corporate communication.
Cultural sponsorship refers to private firms paying money (or products or services) to
cultural institutions/projects and expecting a lot in return; logos, events, tickets,
competencies.
My research on Norwegian sponsorships over the last ten years shows that the
marketing approach is too narrow to understand this phenomenon in Norway. Cultural
sponsoring is much more than business, but it is sometimes business as well.
There are three main aspects in the Institution of Sponsorship in Norway:
1. Business
2. Charity
3. Geographic
In this paper I will explore these aspects of modern sponsorship trough statistics
and analysis.
34
Το δεοντολογικό πλαίσιο λειτουργίας της σύγχρονης χορηγίας
Θεοκλής-Πέτρος Ζούνης (Διδάκτωρ Πολιτιστικής Χορηγίας / Διδάσκων Ελληνικού
Ανοικτού Πανεπιστημίου και Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών σε
θέματα Πολιτιστικής Διαχείρισης)
Η χορηγία είναι από τη φύση της ένα επικοινωνιακό εργαλείο που διεθνώς η
λειτουργία της βασίζεται στην αρχή της αυτορρύθμισης και στον αμοιβαίο σεβασμό
μεταξύ των συμβαλλομένων μερών, χορηγών και χορηγουμένων, αποδεκτών της
χορηγίας.
Για την επιτυχία της συνεργασίας μεταξύ χορηγών και χορηγουμένων,
αποδεκτών της χορηγίας, είναι πολύ σημαντικό οι σχέσεις και τα όρια των σχέσεων
αυτών των συμβαλλομένων να διέπονται από συγκεκριμένους δεοντολογικούς
κανόνες που θα βοηθούν τόσο στην αυτορρύθμιση όσο και στην επίλυση τυχόν
διαφορών που θα προκύψουν στην πορεία της υλοποίησης της συνεργασίας τους.
Μέσα από την διερεύνηση των διεθνών κανόνων χορηγικής δεοντολογίας (νέος
«ενοποιημένος κώδικας Διαφήμισης και Πρακτικής Επικοινωνιακού Μάρκετινγκ»
του Διεθνούς Εμπορικού Επιμελητηρίου, «Γενικές Αρχές για την καλή εφαρμογή της
χορηγίας των τεχνών στην Ευρώπη» της CEREC (Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την
Προσέγγιση της Οικονομίας και του Πολιτισμού) καθώς και του θεσμικού πλαισίου
της εθνικής πολιτιστικής χορηγικής νομοθεσίας (Νόμος 3525/2007 «Πολιτιστική
Χορηγία») επιχειρείται να κωδικοποιηθούν οι κοινά παραδεκτές θεμελιώδεις
δεοντολογικές αρχές που συντελούν στην εύρυθμη πορεία μιας χορηγικής
συνεργασίας.
35
Χορηγία. Η Οικονομία του Πολιτισμού
Ιωακείμ Καλαμάρης (Καθηγητής Οικονομικών και Διοίκησης, European College of
Economics and Management, Plovdiv, Bulgaria)
Η Χορηγία αποτελεί μέρος κονδυλίων που μια επιχείρηση καταβάλλει για την
προβολή της και συχνά πηγάζει από την αίσθηση κοινωνικής ευθύνης αυτής της
επιχείρησης. Ο όρος της Πολιτιστικής Χορηγίας, επειδή εμπεριέχει τόσο εκταμίευση
χρημάτων όσο και συνεπακόλουθη προβολή του χορηγού, μπορεί να προκαλέσει
σύγχυση και να συνδεθεί με παρεμφερείς όρους, όπως η δωρεά, η επιχείρηση, η
διαφήμιση και η προώθηση πωλήσεων. Η Πολιτιστική Χορηγία είναι μία επιπλέον
μορφή οικονομικής ενίσχυσης του πολιτισμού και της τέχνης, συμπληρώνει τα κενά
που καταλείπει η παραδοσιακή χρηματοδότηση του πολιτισμού από το κράτος και
κάνει δυνατή την πραγματοποίηση εκδηλώσεων που αλλιώς δεν θα ήταν δυνατόν να
πραγματοποιηθούν.
36
Η εταιρεία «Ορφεύς Βεϊνόγλου Α.Ε.» ως χορηγός
Δημήτρης Κατσαδάκης (Οικονομολόγος / Μέλος Δ.Σ. εταιρείας «Ορφεύς Βεϊνόγλου
Α.Ε.», Αθήνα)
Η εταιρεία «Ορφεύς Βεϊνόγλου Α.Ε.» ιδρύθηκε το 1923 από τον Ορφέα
Βεϊνόγλου που ως πρόσφυγας έφτασε κυνηγημένος στην Ελλάδα από τη Σμύρνη. Οι
νεότερες γενιές της Οικογένειας, διατηρώντας τις οικογενειακές αρχές έχουν
αναπτύξει την εταιρεία σε Όμιλο Εταιρειών με δυναμική παρουσία στην Κύπρο, τη
Βουλγαρία, τη Ρουμανία, τα Σκόπια και το Λίβανο. Ο Όμιλος, στις χώρες εκτός
Ελλάδας, λειτουργεί με την επωνυμία ORBIT (Orphee Beinoglou International
Transport) απασχολώντας περισσότερα από 800 άτομα.
Η δραστηριότητα του Ομίλου στο χώρο των διεθνών μεταφορών έχει κύριο
προσανατολισμό την ποιότητα και την εξειδίκευση σε τομείς μεταφοράς τόσο σε
επίπεδο εμπορικών μεταφορών, όσο κυρίως σε επίπεδο Αρχαιοτήτων και Έργων
Τέχνης, που προορίζονται για Εκθέσεις σε μουσεία όλου του κόσμου. Μέσα από αυτή
την εξέλιξη στις δεκαετίες ύπαρξής της, η εταιρεία έχει συνδυάσει τις ανθρωπιστικές
αρχές με την εμπορική δραστηριότητα και έχει κάνει προσπάθειες να συμβάλει με
πράξεις χορηγίας στην ασφαλή και απρόσκοπτη μεταφορά πολύτιμων- ανεκτίμητων
κειμηλίων, τόσο εντός των Ελληνικών συνόρων όσο και εκτός, δίνοντας συγχρόνως
δυναμικό παρόν και με χορηγίες κοινωνικής ευθύνης.
37
LIST OF CONFERENCE PARTICIPANTS AND ASSOCIATES
ΛΙΣΤΑ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΜΜΕΤΕΧΟΝΤΩΝ
Χριστίνα Αβρονιδάκη
Αρχαιολόγος Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα
[email protected]
Ζωή Αγγελίδη
Deutsches Archäeologisches Institut Athen
[email protected]
Alessandro Angelucci
San Marino University, San Marino
[email protected]
Παναγιώτα Ασημακοπούλου-Ατζακά
Ομότιμη Καθηγήτρια Ιστορίας και Αρχαιολογίας Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης
[email protected]
Γρηγόρης Βαφειάδης
Αρχαιολόγος Εφορείας Αρχαιοπωλείων και Ιδιωτικών Αρχαιολογικών Συλλογών,
Αθήνα
[email protected]
Παναγιώτης Λ. Βοκοτόπουλος
Ακαδημαϊκός / Ομότιμος Καθηγητής Βυζαντινής Αρχαιολογίας Εθνικού και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
[email protected]
Σόνια Δημάκη
Αρχαιολόγος ΙΔ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Λαμία
[email protected]
Panos Dimas
Director, Norwegian Institute at Athens
[email protected]
Caroline D. Ditlev-Simonsen
Senior Researcher, Norwegian Business School, Norway
[email protected]
Στέλλα Δρένη
Αρχαιολόγος Γ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων,Μέγαρα /
Υποψήφια Διδάκτωρ Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
[email protected]
38
Anne Britt Gran
Professor, Norwegian Business School, Norway
[email protected]
Θεοκλής-Πέτρος Ζούνης
Διδάκτωρ Πολιτιστικής Χορηγίας
[email protected]
Γεώργιος Κακαβάς
Διευθυντής Νομισματικού Μουσείου
Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα
&
Αναπληρωτής
Διευθυντής
Εθνικού
[email protected]
Ιωακείμ Καλαμάρης
Καθηγητής Οικονομικών και Διοίκησης, European College of Economics and
Management, Plovdiv, Bulgaria
[email protected]
Δημήτρης Κατσαδάκης
Οικονομολόγος / Μέλος Δ.Σ. Εταιρείας «Ορφεύς Βεϊνόγλου Α.Ε.», Αθήνα
[email protected]
Βασίλης Κατσαρός
Καθηγητής Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας
Θεσσαλονίκης
Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου
[email protected]
Όλγα Κυριαζή
Αρχαιολόγος Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Θήβα
[email protected]
Χαρά Κωνσταντινίδη
Ομότιμη Καθηγήτρια Βυζαντινής Αρχαιολογίας Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών
[email protected]
Αικατερίνη Κωστάντη
Αρχαιολόγος Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, Αθήνα
[email protected]
Αλεξάνδρα Κωσταρέλλη
Αρχαιολόγος 23ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Χαλκίδα
[email protected]
Αντώνης Κωτίδης
Καθηγητής στον Τομέα
Θεσσαλονίκης
Ιστορίας
της
[email protected]
39
Τέχνης
Αριστοτέλειου
Πανεπιστημίου
Μαρία Λαϊνά
Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου ΑΙΝΙΑΝΕΣ Υπάτης
[email protected]
Ergün Lafli
Professor, Dokuz Eylül University, Izmir, Turkey
[email protected]
Ingvar Mæhle
Associate Professor, University of Bergen, Norway
[email protected]
Ανδρονίκη Μακρή
Ελληνική Επιγραφική Εταιρεία, Αθήνα
[email protected]
Φάνης Μαυρίδης
Αρχαιολόγος Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας - Σπηλαιολογίας Νότιας Ελλάδας,
Αθήνα
[email protected]
Καλλιόπη Μαυρομμάτη
Υποψήφια διδάκτωρ Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
[email protected]
Άννα Μιχοπούλου
Αρχαιολόγος
[email protected]
Χαράλαμπος Μπακιρτζής
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων / Αναπληρωτής Καθηγητής του Τμήματος Ιστορίας και
Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κύπρου & Διευθυντής του Ιδρύματος Α.Γ. Λεβέντη,
Κύπρος
[email protected]
Γιόρκα Νικολάου
Ιστορικός Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα
[email protected]
Γιάννης Ξυδόπουλος
Επίκουρος Καθηγητής στον Τομέα Αρχαίας Ελληνικής, Ρωμαϊκής, Βυζαντινής και
Μεσαιωνικής Ιστορίας Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
[email protected]
Πηνελόπη Παναγιωτίδου
Υποψήφια διδάκτωρ Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
[email protected]
40
Ειρήνη Πάνου
Ιστορικός στον Εκδοτικό Οίκο Ελληνικές Εκδόσεις, Αθήνα
[email protected]
Ναυσικά Πανσελήνου
Ομότιμη Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών
[email protected]
Πάντος Πάντος
Επίτιμος Διευθυντής Εθνικού Αρχείου Μνημείων, Αθήνα
[email protected]
Ναταλία Πούλου-Παπαδημητρίου
Επίκουρη Καθηγήτρια στον τομέα Αρχαιολογίας Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης
[email protected]
Ευτέρπη Ράλλη
Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα
[email protected]
Αικατερίνη Ρωμιοπούλου
Επίτιμη Διευθύντρια Αρχαιοτήτων
[email protected]
Vigdis Songe Møller
Professor, University of Bergen, Norway
[email protected]
Νίκος Σουγλές
Νομισματικό Μουσείο, Αθήνα
[email protected]
Δημήτρης Σούρλας
Αρχαιολόγος Α´ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Αθήνα
[email protected]
Καλλιόπη Σπύρου
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, Αθήνα
[email protected]
Νίκος Σταμπολίδης
Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης & Διευθυντής Μουσείου
Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα
[email protected]
Βασιλική Στεφανάκη
Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα
[email protected]
41
Zarko Tankosic
Norwegian Institute at Athens
[email protected]
Αναστάσιος Τάντσης
Λέκτορας Βυζαντινής Αρχαιολογίας, Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
[email protected]
Λίλα ντε Τζάβες
Πρόεδρος της Ελληνικής Ομοσπονδίας Φίλων Μουσείων & Μέλος Δ.Σ. EMFCOUNSIL OF EUROPE
[email protected]
Delia Tzortzaki
Norwegian Institute at Athens
[email protected]
Αγαθονίκη Τσιλιπάκου
Διευθύντρια Μουσείου Βυζαντινού Πολιτισμού, Θεσσαλονίκη
[email protected]
Εύη Τσώτα
Αρχαιολόγος Νομισματικού Μουσείου, Αθήνα
[email protected]
Ιωάννης Φάππας
Αρχαιολόγος Θ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Θήβα
[email protected]
Leonela Fundic
Centre for Early Christian Studies, Australian Catholic University, Australia
[email protected]
Ελισάβετ Χατζηαντωνίου
Λέκτορας Βυζαντινής Ιστορίας Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
[email protected]
Φιλίππα Χορόζη
Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια Νεότερης και Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας Εθνικού και
Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
[email protected]
Ιωάννης Χουλιαράς
Προϊστάμενος 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Ναύπακτος
[email protected]
Αθανασία Ψάλτη
Προϊσταμένη Ι' Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Δελφοί
[email protected]
42