ΕΘΝΙΚΟ ΜΕΤΣΟΒΙΟ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟ
∆ΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ – ∆ΙΑΤΜΗΜΑΤΙΚΟ
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥ∆ΩΝ
«ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ
Υ∆ΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ»
ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ
ΚΑΙ ΣΥΣΧΕΤΙΣΜΟΣ
ΜΕ ΤΟΥΣ Υ∆ΑΤΙΚΟΥΣ ΠΟΡΟΥΣ
Μαρία Α. Στεφανάτου
Αθήνα, Ιούλιος 2010
Επιβλέπων: Ι. Κουµαντάκης, Οµότιµος καθηγητή
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
Στο σηµείο αυτό θα ήθελα να εκφράσω τις ειλικρινείς µου ευχαριστίες σε όσους συνέβαλαν
στη εκπόνηση αυτής της διπλωµατικής εργασίας.
Οφείλω αρχικά να ευχαριστήσω τον δάσκαλό µου Οµότιµο Καθηγητή Ιωάννη Κουµαντάκη,
ο οποίος ανέλαβε την επίβλεψη αυτής της εργασίας, καθοδηγώντας µε για την εκτέλεση και
την ολοκλήρωση της.
Σηµαντική ήταν η βοήθεια που µου προσέφερε ο καθηγητής του Γεωπονικού Πανεπιστήµιου
Αθηνών Γεώργιος Μιγκίρος, παρέχοντας µου πλούσιο βιβλιογραφικό υλικό και δίνοντάς µου
χρήσιµες πληροφορίες για την εκπόνηση της µεταπτυχιακής µου εργασίας.
Επίσης θα ήθελα να ευχαριστήσω τον καθηγητή του Γεωπονικού Πανεπιστηµίου Αθηνών
Κωνσταντίνο Κοσµά, για τη βοήθεια που προσέφερε σε σχέση µε την κατεύθυνση της
µεταπτυχιακής µου εργασίας.
Τελικά, θέλω να ευχαριστήσω τους γονείς µου για τη διαρκή συµπαράσταση και υποστήριξη
καθόλη τη διάρκεια των σπουδών µου (προπτυχιακών και µεταπτυχιακών).
Στεφανάτου Μαρία,
2010
ΣΕΛΙ∆Α i
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
I
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
II
IV
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
EXTEND ABSTRACT
V
1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ ............................................................................................................................................. 1
1.1 ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ........................................................................................ 1
1.2 ∆ΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ.............................................................................................. 1
2.ΟΡΙΣΜΟΣ ............................................................................................................................................... 3
3. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ................................................... 5
4. ΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ......................................................................................................... 7
5. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α ................................................... 13
5.1 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ................................................................................... 16
5.1.1 ΚΛΙΜΑ...................................................................................................................... 16
5.1.2 ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ-ΦΥΣΙΟΓΡΑΦΙΑ .......................................................................... 21
5.1.3 Έ∆ΑΦΟΣ .................................................................................................................. 24
5.1.4 Υ∆ΡΟΛΟΓΙΑ ............................................................................................................ 26
5.1.5 ΒΛΑΣΤΗΣΗ ............................................................................................................. 31
5.1.6 ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ................................................................................ 33
5.2 ∆ΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ....................................................................................... 36
5.2.1 ∆ΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ Ε∆ΑΦΟΥΣ ................................................................................ 36
5.2.1.1 ∆ΙΑΒΡΩΣΗ ΑΠΟ ΤΑ Υ∆ΑΤΑ ΤΗΣ ΒΡΟΧΗΣ ...................................... 37
5.2.1.2 ∆ΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ Ε∆ΑΦΟΥΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΑΝΕΜΟ .............................. 39
5.2.1.3 ΜΗΧΑΝΙΚΗ ∆ΙΑΒΡΩΣΗ ΤΟΥ Ε∆ΑΦΟΥΣ .......................................... 40
5.2.2 ΜΕΙΩΣΗ ΤΟΥ ∆ΙΑΘΕΣΙΜΟΥ ΝΕΡΟΥ .............................................................. 42
5.2.3 ΑΛΑΤΩΣΗ ΤΟΥ Ε∆ΑΦΟΥΣ ................................................................................ 49
5.2.3.1 Η ΑΛΑΤΩΣΗ ΤΩΝ Ε∆ΑΦΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α.................................... 50
5.2.3.1.1 ΥΦΑΛΜΥΡΩΣΗ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ∆ΡΟΦΟΡΕΩΝ ΚΑΙ
ΑΡ∆ΕΥΣΗ ΜΕ ΥΦΑΛΜΥΡΟ ΝΕΡΟ ...................................... 50
ΣΕΛΙ∆Α ii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2.3.1.2 ΓΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΑΛΑΤΟΥΧΩΝ
Ε∆ΑΦΩΝ .................................................................................... 57
5.2.4 ΧΗΜΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ ............................................................................................ 57
5.2.5 ΟΞΙΝΙΣΗ ΤΟΥ Ε∆ΑΦΟΥΣ................................................................................... 58
5.2.6 ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΤΗΣ ΓΗΣ ................................................................................... 60
5.2.7 Η ΑΠΟΨΙΛΩΣΗ ΤΩΝ ∆ΑΣΩΝ............................................................................. 62
6. ΓΕΝΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ .............. 68
6.1 ΠΡΟΣ∆ΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ. ........................................... 68
6.2 ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΚΑΙ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΠΟΙΗΣΗ ΦΟΡΕΩΝ................................................... 70
6.3 ΦΟΡΕΙΣ ΕΦΑΡΜΟΓΗΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗΣ ΜΕΤΡΩΝ .................................. 72
6.4 ΣΧΕ∆ΙΑΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΧΡΗΣΗΣ ΤΩΝ ΓΑΙΩΝ ............................................ 74
6.4.1 ΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΧΡΗΣΗΣ ΓΑΙΩΝ.......................................................... 76
6.4.2 ΧΑΡΑΞΗ ΚΑΙ ΕΦΑΡΜΟΓΗ ΤΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΧΡΗΣΗΣ ΓΑΙΩΝ ................ 77
6.5 ΟΡΙΣΜΟΣ ΠΙΛΟΤΙΚΩΝ ΠΕΡΙΟΧΩΝ ............................................................................... 77
6.6 ΕΞΕΥΡΕΣΗ ΑΠΑΙΤΟΥΜΕΝΩΝ ΠΟΡΩΝ ......................................................................... 79
6.7 ∆ΙΕΘΝΕΙΣ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΕΣ ................................................................................................. 79
6.8 ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ...................................................................................... 83
6.9 ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α .. 89
6.9.1 ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗ ΓΕΩΡΓΙΑ.......................................................... 90
6.9.2 ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΗΝ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ .......................................... 95
6.9.3 ΜΕΤΡΑ ΠΟΥ ΑΦΟΡΟΥΝ ΣΤΑ ∆ΑΣΗ................................................................. 96
6.9.4 ΜΕΤΡΑ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ Υ∆ΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ.................................................... 101
6.9.5 ΜΕΤΡΑ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ. ................................... 106
7. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. .............................................................................................. 108
ΣΕΛΙ∆Α iii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Αντικείµενο της παρούσας διπλωµατικής εργασίας είναι η ανάδειξη ενός εξαιρετικά
σοβαρού και πολυδιάστατου περιβαλλοντικού προβλήµατος µε ποικίλες περιβαλλοντικές,
κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες, που απειλεί όχι µόνο τις αναπτυσσόµενες αλλά και τις
αναπτυγµένες χώρες και επηρεάζει αρνητικά ένα συνεχώς αυξανόµενο ποσοστό του
παγκόσµιου πληθυσµού.
Αρχικά γίνεται ορισµός του προβλήµατος της ερηµοποίηση και ιστορική αναδροµή
του φαινοµένου. Στη συνέχεια παρουσιάζονται οι διαστάσεις του προβλήµατος σε διεθνές,
ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Επίσης επιχειρείται προσπάθεια σύνδεσης του φαινοµένου της
ερηµοποίησης µε το πρόβληµα της εξάντλησης των υδατικών πόρων.
Στο κεφάλαιο 5 και 6 γίνεται αναλυτική περιγραφή των αιτιών και παραγόντων
ερηµοποίησης (φυσικοί-περιβαλλοντικοί, ανθρωπογενείς) που δρουν είτε µεµονωµένα είτε
αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. Οι κυριότερες διεργασίες ερηµοποίησης είναι η διάβρωση των
εδαφών, η οποία αποτελεί τον µεγαλύτερο κίνδυνο υποβάθµισης των λοφωδών περιοχών και
η εξάντληση των υδατικών αποθεµάτων. Επίσης άλλες σηµαντικές διεργασίες ερηµοποίησης
είναι η αλάτωση των εδαφών και των υπόγειων υδροφορέων που παρατηρείται ιδιαίτερα στις
πεδινές παράκτιες περιοχές όπου συνοδεύεται µε υπερεκµετάλλευση και υποβάθµιση των
υπογείων υδάτων.
Ακολούθως, γίνεται εκτενής αναφορά στις σηµαντικότερες συνέπειες του φαινοµένου
της ερηµοποίησης τόσο στο περιβάλλον όσο και στις ανθρώπινες κοινωνίες (κοινωνικές και
οικονοµικές συνέπειες), ενώ στη συνέχεια εξετάζονται τρόποι άµβλυνσης και προτεινόµενες
λύσεις για την αντιµετώπιση του προβλήµατος της ερηµοποίησης της γης και γίνεται
αναφορά στο ήδη υπάρχον θεσµικό πλαίσιο που έχει εφαρµοστεί στην Ελλάδα για την
καταπολέµηση του.
Η εργασία αυτή ολοκληρώνεται µε µια σύνοψη των κυριοτέρων συµπερασµάτων και
τη διατύπωση ορισµένων προτάσεων στην κατεύθυνση της άµβλύνσης του φαινοµένου της
ερηµοποίησης και υποβάθµισης της γης.
ΣΕΛΙ∆Α iv
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
EXTENTED ABSTRACT
Introduction
Desertification is the degradation of land in arid, semi-arid and dry sub-humid areas. It is
caused primarily by human activities and climatic factors (Unccd, 1992). Desertification of
lands is a phenomenon that is taking place for about three millenniums and it has to do with
the exhaustion of land productivity and of available water reserves. In spite of the adverse
physical conditions observed in the European Mediterranean, desertification proceeds only if
irrational human action contributes as well. Consequently, both in Greece and in the other
Countries of the region, desertification has been and still is in progress in its sensitive zones,
because of the over-exploitation of soil, water and vegetational resources.
The phenomenon is developing slowly and shows time and land discontinuation. So, it
is not immediately perceived by the human communities of each era, until it has affected them
irretrievably. It has already reached the terminal stages and its evolution is faster during the
last years, mainly because of the industrialization of agriculture and over - consumption of
water. Thus, national governments and international organizations are taking measures,
concerning prevention, as well as combating of desertification.
Extent of desertification
Desertification is one of the greatest environmental challenges today and a major
barrier to meeting basic human needs in dry lands. According to documents presented to the
conference of Rio in 1992 about 1/3
of dry lands are already degraded and if no
countermeasures are taken, desertification will threaten future improvements in human wellbeing and possibly even reverse gains in some regions. Over 250 million people are directly
affected by desertification, and about one billion people in over one hundred countries are at
risk. (http://unccd.int/ convention/text/pdf/leaflet_eng.pdf).
The loss of land every year is estimated to about 24 billions of tones (Worldwatch
Institute). It is also evaluated that about 33% of land area globally is threatened less or more
by desertification (Eswaran et al. 2001 - http://soils.usda.gov/use/worldsoils/papers/landdegradation-overview.html).
ΣΕΛΙ∆Α v
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Extent of desertification in Greece
In some areas in Greece, natural and human factors cause desertification, which sometimes
affects human societies irretrievably. It is estimated that 30% of land area in Greece is
threatened by desertification (Kosmas, 2006).
Desertification factors in Greece
The natural as well as the human factors and causes inducing desertification in Greece are
given below.
a. Climate
b. Physiography
c. Soil
d. Hydrology
e. vegetation
f. Human effects
a. Climate
All regions with Mediterranean climates have relatively mild winters, but summer
temperatures are variable depending on the region. Mediterranean climate is also
characterised by temporal and spatial fluctuation of rainfall.
The areas where climate conditions favour desertification in Greece are:
a. Eastern areas of Peloponnese, Sterea Hellas, and Thessaly
b. Central and Southern areas of Macedonia.
a. Central and Eastern Crete
b. The Aegean Islands
b. Physiography
Two physiographic factors contribute to desertification in Greece: slope and exposure. Steep
slopes contribute to severe erosion while south and southeast exposures give rise to drythermal micro-climatic environments.
Table 1: Slope distribution in Greece
ΣΕΛΙ∆Α vi
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Slope (%)
Percentage (%)
<5%
35,8
5-10 %
15,3
>10 %
48,9
Yassoglou and Kosmas, 1988
c. Soil
The main cause of desertification is the inability of soil to provide the necessary amount of
water to plants and the necessary space to their roots.
Soils sensitive to desertification are
characterised by: shallow depth, high erodibility, tendency to form a surface crust and low
water infiltration. Soils in the hilly and mountainous areas of South-eastern Greece are
especially threatened. Low alluvial soils are particularly vulnerable to desertification when
enriched with water soluble salts.
d. Hydrology
The hydrological balance determines whether an area is vulnerable or not to desertification.
The main reasons of serious shortage in water availability in Greece are: their uneven spatial
and temporal distribution, the particular geo-morphology and the transboundary nature of
rivers in Northern Greece. The very long coast line (15.000km) contributes to the problem,
because of the intensive exploitation of coastal water resources, their salinization, as well as
the presence of many islands that are anhydrous or low in available water resources.
e. Vegetation
Vegetation is one of the most important factors, which cause desertification. Vegetation
protects soil from erosion and prevents destruction of soil structure.
f. Human Effects
The sensitive ecosystems of Greece are driven to desertification only if they are subject to
irrational human interference. Man in Greece and in European Mediterranean was and still is
a «catalyst» for desertification procedures, through three main activities:
•
Over - exploitation of plant bio-mass on slopes
•
Over - exploitation of water resources
•
Irrational irrigation that may cause salinization of soils.
ΣΕΛΙ∆Α vii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Desertification processes in Greece
The processes driving sensitive Greek land to desertification, are classified in to three major
categories:
•
Procedures limiting the rootable soil layer.
•
Procedures reducing water available to plants
•
Procedures adversely affecting the chemical environment of the root-layer
Reduction of rootable soil layer- Erosion
There are three types of reduction of rootable soil layer:
•
Erosion by rainwater
•
Soil erosion by wind
•
Mechanical erosion
a) Erosion by rainwater
Rainwater erosion is a phenomenon that is taking place throughout Greece for many years.
However, erosion by rainwater affects land irretrievably, only under irrational management of
physical resources by man.
Man accelerates erosion by:
•
Excessive harvesting of plant biomass
•
Cultivation practices on slopes leaving the surface uncovered during the period of
•
rainfalls.
•
Forest, pasture and cereal residue fires
•
Technical works on slopes
b) Soil erosion by wind
The wind can blow off material from the soil surface, especially when it is dry, pulverised and
uncovered from protective vegetation, thus causing erosion.
c) Mechanical erosion
Extensive technical work can cause destruction of the soil structure and therefore create an
unfavourable environment for the growth of plant roots.
ΣΕΛΙ∆Α viii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Reduction of available water
Reduction of water available for flora, fauna and human societies, takes place through the
following procedures:
•
Reduction of rainfall
•
Exhaustion of underground water reserves
•
Limitation of water – holding capacity of soils.
Recently, a tendency of rainfall reduction has been observed, which, in combination with high
Evapo – transpiration levels, may gradually reduce the available water reserves.
Soil chemical degradation
The main processes of soil chemical degradation are:
•
Salinization - sodification
•
Chemical pollution
•
Acidification
Salinization - Sodification
Salinization and sodification are the main chemical procedures causing desertification in
sensitive alluvial plains. Salinization and high alkalinity threaten a relatively small area in
Greece. Especially dangerous is secondary salinization, caused by irrational irrigation of
agricultural land.
Chemical Pollution
Chemical pollution is mainly due to toxic materials, which restrain flora and fauna growth.
This problem, in contrast to other northern European countries, is of minor importance to
Greece at present. However, it may become serious in the future.
Acidification
Rapid soil acidification is due to acid rain coming from the use of fuels containing sulphur
and other human actions.
ΣΕΛΙ∆Α ix
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Measures to prevent and combat Desertification
In order to prevent and mitigate desertification, certain general measures, will be taken. These
measures, which involve the whole population and are related to many sectors, are:
•
Determination of threatened areas
•
Information and awareness of groups involved
•
Establishment of organs responsible for application and monitoring
•
Land-Use planning and its implementation
•
Selection of pilot areas
•
Allocation of the necessary financial resources
•
International co-operation
•
Research
•
Measures to restore desertified areas
Determination of threatened areas
Determination and delineation of the threatened areas in Greece will be based on integrated
analysis of the desertification factors and processes, mentioned above. Mapping will be based
on national and international experience and will take place on both general and detailed
level.
General Mapping
General mapping of threatened areas will be based on the combination a) of the bio-climatic
zones according to Bangoules - Gaussen (Bio-climatic Map of Greece, Mavromatis, 1980).
Four sensitive bio-climatic zones will initially be used.
Detailed Mapping
Detailed delineation and risk assessment of desertification will take place wherever the
general mapping indicates the need for more precise determination of measures and priorities
and for greater specification of the measures to control the phenomenon. More specifically,
detailed delineation will take place on regional, community or watershed level, wherever the
necessary measures are costly and their socio-economic impacts are large. Scale could
typically vary from 1:50.000 to 1:10.000.
ΣΕΛΙ∆Α x
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Information and awareness of groups involved
Prevention and control of desertification effects, pre-require complete information of the
authorities and the population of the country. In this context, special emphasis should be
given towards young people, on which consequences of desertification will be mostly
evident.
Establishment of organs responsible for application and monitoring
The successful implementation of an Action Program needs the clear partition of the
responsibilities among the various agencies in charge. The organisation of the effort to
combat desertification and to deal with its consequences should be based on the following
principles:
•
The whole project will be decentralised and delegated between the state and the
•
municipal services.
•
Social and private organs will also undertake part of the work to be done.
•
All interested social organisations and agencies should effectively participate in the
•
formulation and implementation of the planned policy
•
The National Committee will co-ordinate the whole effort and act as advisor to the
•
state.
National Committee to Combat Desertification
Work of the Committee
The Committee’s assignment is monitoring, co-ordination and support of all activities for the
implementation of the Action Program as well as the formulation of proposals on issues
regarding desertification and their submission to the relevant authorities.
Decentralised Agencies
The basic work to combat the desertification will be undertaken at the local level by the
responsible state and municipal authorities.
Land-Use planning
The most effective measure to prevent and mitigate desertification is land-use planning and
the implementation of its principles. This will also have significantly favourable effects on
ΣΕΛΙ∆Α xi
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
various developmental aspects: economy, demography, and environment. The existing land
use status, except from the measures for forest protection and management, remains in most
of its part confused and anarchic.
The main principle applied for determining land use will be: Permitted land uses and changes
will be only those, which ensure sustainability and do not degrade biomass productivity and
other land functions and processes. Following this principle, proper land uses for each region
should be defined.
Selection of pilot areas
The National Action Program should be initially applied to some pilot areas. Such places are:
•
The hilly area of Central Thessaly
•
Eastern Crete (eastwards of Heraklion – Tymvakion)
•
Attica
•
The western part of Lesvos island
•
The Central Aegean islands
•
The Kilkis Plain in Central Macedonia
Allocation of the necessary financial resources
The main condition for the realisation of an Action Program is to be financed. A special study
is needed by which the sources of the necessary funds will be specified. Among possible
financing sources could be:
•
The state budget
•
EU funding
•
Contributions from social groups, benefited from the measures to be taken
•
Special contributions
The particular tasks of the program shall be incorporated into the national and regional
developmental programs.
International co-operation
Greece will co-operate with other EU Mediterranean countries to get funding. The Greek
National Program or part of it should become a part of a joint Mediterranean Action Program
ΣΕΛΙ∆Α xii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
against desertification. Greece will co-operate and provide assistance to countries which
suffer from desertification.
Research
Research dealing with desertification factors and processes, as well as restoration methods
and technology will be supported. Specific research fields are described in every respective
sector of the present document.
Measures to restore desertified areas
Some general measures to combat desertification are the following:
•
Immediate banning of grazing in the burnt forests as well as artificial reforestation, in
areas where the natural recovery is not possible
•
Limitation of the number of grazing animals within the carrying capacity of the
degraded pasturelands
•
Erosion control measures in sloping farm lands
•
Control and restriction of the excessive pumping-up in the coastal aquifers
•
Socio-economic incentives for sustainable development in the degraded areas
•
Application of protective management in the degraded forests
•
Proper land use
•
Restoration of the terraces, wherever this is economically feasible
•
Application of sustainable farming systems in agricultural lands
•
Leaching of salinized soils
•
Adoption of water saving irrigation practices and techniques
•
Increase of the organic mater in farm lands
•
Application of non-rural land uses, such as urban expansion, or tourist and industrial
•
development. Many of these areas are located near large populated areas and / or
exhibit aesthetic beauty of significant economic and social value.
•
Conservation of wild life and establishment of recreational facilities
•
Strictly controlled light grazing
ΣΕΛΙ∆Α xiii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
MEASURES CONCERNING THE AGRICULTURAL SECTOR
Technical measures
The technical measures concern mainly the development of irrigation networks, soil
desalinisation, improvement of underground water quality and erosion control structures.
Institutional measures
The institutional measures refer to application of set aside systems, through EU subsidies, in
regions threatened by the erosion, to legal regulations against over-pumping and excessive
drilling and to protection of surface waters.
Soil erosion measures
Effective erosion control measures related to cultivation are those, which ensure constant and
extensive vegetation cover of the agricultural land. Some of these measures are:
•
Strip crop rotation along the contour lines. Annual crops should alternate with
•
legumes Simultaneous cultivation of different crops on the same land unit.
•
Use of winter crops
•
Minimum ploughing
•
Ploughing along the contour lines
•
Avoiding continuously cultivated and or irrigated crops on sloping land
•
Burning of residues on sloppy areas presenting a gradient greater than 6% should be
•
avoided
•
Replacement of annual crops with perennial ones combined with under storey
•
vegetation
•
Application of subsidised set-aside systems with priority to areas with steep slopes.
•
All areas, presenting a slope greater that 39% should be ascribed to stock raising or
•
turned into forestland
Conservation of soil water
The most important measure to reduce water losses and to increase water stored in the soil
are:
•
Saving of irrigation water. Irrigation should be spatially, temporally and quantitatively
controlled so that water usage does not exceed maximum crop requirements. Applied
ΣΕΛΙ∆Α xiv
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
water should also cover the needs for leaching of soluble salts. Irrigation water usage
should be subjected to the principles of maximum effectiveness. These refer to the
infiltration depth of irrigation water, the water quantity and the irrigation method.
•
Evaporation reduction of the stored soil water. Cultivation related measures could
reduce the water losses and increase stored soil water.
•
Soil treatment. Experiments in Greek soils indicated that, compared to surface
ploughing, non-ploughing is more effective in reducing evaporation losses and in
retaining soil water.
•
Soil surface coverage. Dry plant residues will not be burned or removed if this does
not interfere seriously with the farming practices. Small stones or coarse gravel should
not be removed from soil surface.
Facing secondary salinization of irrigated soils
These measures aim at preventing the enrichment of irrigated soils with water-soluble salts.
These salts constitute a very serious desertification threat. The most important measures are:
•
Regular control of the quality of the irrigation water
•
Regular control of the water-soluble salts and soil alkalinity
•
Ensuring the drainage and leaching requirements of irrigated soils
MEASURES RELATED TO THE FOREST SECTOR
The unfavourable natural and human environment renders forestlands in Greece particularly
susceptible to degradation, and ultimately to desertification.
Protection against illegal change in land uses
Generally, land use changes in forests should be allowed only after a precise assessment of
the environmental impacts taking into consideration the particular social needs. To this effect,
the necessary legislation will be completed.
Forest fire control
The following measures will be taken for forest fire control:
1. Promoting public awareness
2. Measures to prevent forest fires and discourage prospective arsonists. These measures
could comprise:
ΣΕΛΙ∆Α xv
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
•
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Clarification of the land ownership status in forests and woodlands according to the
current cadastral plan
•
Restoration of the pre-fire land use in all burned forest lands
•
Development of an effective system for arresting and punishing the arsonists
•
Application of special forest management practices and techniques minimising fires.
•
Establishment of less flammable forest communities
•
Forest thinning and maintenance of appropriate forest structure
•
Clearing, pruning, controlled brushwood burning and removal of wood residues
•
Measures for quick fire detection and control and for keeping damages low
3. Measures for restraining fire consequences, such as:
•
Effective protection of burned land from grazing
•
Effective implementation of the prohibitions
•
Avoidance of soil disturbance and support of natural regeneration
•
Sowing and planting of the appropriate forest trees, bushes or grasses at the
vulnerable sites
Protection from damaging grazing
The first and most effective measure to be taken is the preparation of a Program for Use and
Management of the grazing land in each region.
MEASURES CONCERNING OVER-GRAZING
A number of measures will be taken so that the adverse environmental effects of over-grazing
are eliminated. The most important measures to be take are:
1. Legal measures
•
Demarcation of the grazing forest land at Municipality level
•
Abolition of the public use status that characterises the grazing lands. This status will
become of controlled use.
2. Technical measures
•
Preparation and application of special studies concerning management and
rehabilitation actions for every Municipality or community.
•
Development of alternative foodstuffs.
3. Political measures
ΣΕΛΙ∆Α xvi
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
•
Enacting of a single common policy
•
Modification of the existing subsidising status
•
Financing for amelioration of grazing land
4. Educational measures
•
Training of the scientists concerned
•
Information and awareness of the livestock breeders
MEASURES CONCERNING THE WATER RESOURCES SECTOR
Because of the significant difference between water supply and demand, regional policies
concerning water (per water district or group of water districts) should be established. The
relevant legislation will be applied following points and priorities:
•
Immediate planning of water resources development at all levels
•
Completion and functioning of regional water management services
•
Issuing regulations to protect water resources for each water basin
•
Effective checking for any law infringement and infliction of the respective penalties
•
Issue and implementation of all envisaged legislative regulations
Measures for irrigation
The measures to be taken are:
•
Repairing the irrigation networks
•
Renewal of the various components of the networks and use of new technologies
•
Integrated management of irrigation water
•
Water recycling and re-usage
Measures for urban and industrial water use
•
Adjustment of prices during summer and prolonged periods of drought
•
Changes in hydraulic installations to decrease water consumption
•
Reduction of the water leakage
•
Incentives for constructing private tanks and rain-water reservoirs
•
Restrictions on use of water-demanding plants in gardens and flower beds
•
Public information on water saving needs and methods
Measures for increasing available water
•
Studies on water insufficiency in vulnerable regions
•
Evaluation and improvement of management applied on the reservoirs
ΣΕΛΙ∆Α xvii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
•
Retention and storage of running and surface water
•
Financing of projects dealing with water recycling and water re-usage
•
Enrichment of underground water
•
Ensuring the readily available ground water
•
Transport of surface water to regions threatened by desertification. A welldocumented feasibility study is needed for the implementation of this measure.
•
Water supply increasing management of forest lands.
MEASURES CONCERNING THE SOCIO-ECONOMIC SECTOR
These measures can be classified into two general categories: the corrective measures and the
preventive ones. The first category applies on the irreversibly degraded areas while the
second category applies on areas, under degradation process. For each category, the respective
measures are proposed. These measures are classified in short-term measures and long-term
ones according to the expected results and the easiness of their implementation. The proposed
measures are general proposals at a national level.
The measures to be applied are:
•
Financial measures: subsidies, price support to traditional practices
•
Technological measures: environmental friendly technologies, transfer of technology
•
Developmental measures: supplementary activities, modification of local economies
•
Demographic measures: encouragement of population’s decentralisation, population’s
restrain from emigration
•
Social measures: education, information, provision of social services
•
Legislative measures: implementation of the respective E.U. regulations, coordination
and completion of the legislation for soil, water and nature protection and
management, as well as for prevention of land profiteering (speculation)
•
Institutional measures: co-ordination of services and activities of the responsible
agencies, establishment of a "Fund to Combat Desertification", and of agencies for
monitoring and implementing policy against desertification
•
Research: on socio-economic factors inducing desertification and on methods and
techniques intercepting the phenomenon
ΣΕΛΙ∆Α xviii
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
CONCLUSIONS
Desertification poses one of the greatest environmental challenges today and constitutes a
major barrier to meeting basic human needs in drylands. It has already reached the terminal
stages and its evolution is faster during the last years. Thus, national governments and
international organizations are taking measures, concerning prevention, as well as combating
of desertification. However, it is our responsibility to protect our land and planet’s resources
from
desertification.
ΣΕΛΙ∆Α xix
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
1.ΕΙΣΑΓΩΓΗ
1.1 Αντικείµενο της εργασίας
Η παρούσα µεταπτυχιακή εργασία εκπονήθηκε µε στόχο να αναδείξει ένα εξαιρετικά
σοβαρό και πολυδιάστατο περιβαλλοντικό πρόβληµα µε ποικίλες περιβαλλοντικές,
κοινωνικές και οικονοµικές συνέπειες, που απειλεί όχι µόνο τις αναπτυσσόµενες αλλά και τις
αναπτυγµένες χώρες και επηρεάζει αρνητικά ένα συνεχώς αυξανόµενο ποσοστό του
παγκόσµιου πληθυσµού.
Το φαινόµενο της ερηµοποίησης και της υποβάθµισης του εδάφους, δεν είναι ευρέως
γνωστό στους πολίτες, παρόλο που πλήττει αρκετές περιοχές του πλανήτη. Επιπλέον, το
φαινόµενο συνδέεται άµεσα και έµµεσα µε αρκετά από τα περιβαλλοντικά προβλήµατα που
απειλούν τον πλανήτη, όπως είναι η εξάντληση των υδατικών πόρων, η αποψίλωση των
δασών, η υπερβόσκηση και η εγκατάλειψη της γεωργικής γης.
Η ενασχόληση µε αυτό το φαινόµενο στην παρούσα εργασία συνιστά µια προσπάθεια
ανάδειξης της σοβαρότητας του προαναφερθέντος περιβαλλοντικού προβλήµατος. Σκοπός,
λοιπόν, της παρούσας εργασίας είναι η καταγραφή των αιτιών και διεργασιών που
δηµιουργούν και εντείνουν το φαινόµενο της ερηµοποίησης, των συνεπειών στο περιβάλλον
και τις ανθρώπινες κοινωνίες, εύρεση προτάσεων και λύσεων για την καταπολέµηση του
φαινοµένου καθώς και καταγραφή σε επίπεδο χώρας του θεσµικού πλαισίου για την
αντιµετώπιση του προβλήµατος.
Ο ανωτέρω σκοπός θα πρέπει να επιτευχθεί αρχικά µε την παρουσίαση της
υφιστάµενης κατάστασης στην Ελλάδα αλλά και σε διεθνές επίπεδο, ώστε να γίνει αντιληπτή
η έκταση του προβλήµατος και στη συνέχεια θα γίνει προσπάθεια διασύνδεσης του µε άλλα
περιβαλλοντικά προβλήµατα µε στόχο να γίνει κατανοητή η φύση του φαινοµένου.
1.2 ∆ιάρθρωση της εργασίας
Η εργασία περιλαµβάνει εκτός από την παρούσα εισαγωγή (Κεφάλαιο 1), έξι
Κεφάλαια:
Στο Κεφάλαιο 2 γίνεται εισαγωγή στο πρόβληµα της ερηµοποίησης µε σύντοµη
περιγραφή των παραγόντων που την προκαλούν
ΣΕΛΙ∆Α 1
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Στο Κεφάλαιο 3 ακολουθεί η ιστορική εξέλιξη του φαινοµένου ώστε να γίνει
αντιληπτή η υφισταµένη κατάσταση που έχει δηµιουργηθεί.
Στο Κεφάλαιο 4 παρουσιάζονται οι διαστάσεις του προβλήµατος σε διεθνές,
ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Επίσης επιχειρείται προσπάθεια σύνδεσης του
φαινοµένου της ερηµοποίησης µε το πρόβληµα της εξάντλησης των υδατικών πόρων.
Στο Κεφάλαιο 5 εστιάζεται το πρόβλήµα στην Ελλάδα και γίνεται αναλυτική
περιγραφή των αιτίων και των παραγόντων που το δηµιουργούν και το εντείνουν.
Στο Κεφάλαιο 6 εξετάζονται τρόποι άµβλυνσης του φαινοµένου της ερηµοποίησης
και γίνεται αναφορά στο ήδη υπάρχον θεσµικό πλαίσιο που έχει εφαρµοστεί στην
Ελλάδα για την καταπολέµηση του προβλήµατος.
Στο Κεφάλαιο 7 συνοψίζονται τα κύρια συµπεράσµατα της παρούσας εργασίας.
ΣΕΛΙ∆Α 2
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
2. ΟΡΙΣΜΟΣ
Η ερηµοποίηση, όπως έχει οριστεί στην Παγκόσµια ∆ιάσκεψη Κορυφής του
Περιβάλλοντος (1992), είναι
υποβάθµιση των γαιών στις ξηρές, ηµίξηρες και ύφυγρες
περιοχές, η οποία προκύπτει ως αποτέλεσµα πολλών παραγόντων στους οποίους
περιλαµβάνονται οι κλιµατικοί παράγοντες και οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Πιο
αναλυτικά, η ερηµοποίηση είναι η διαδικασία σύµφωνα µε την οποία η γόνιµη γη
υποβαθµίζεται και σταδιακά εξαφανίζεται, αφήνοντας κηλίδες απογυµνωµένων περιοχών που
εξαπλώνονται, και πιθανά ενοποιούνται διαµορφώνοντας περιοχές µικρής παραγωγικότητας.
Εικόνα 2.1: Υποβάθµιση και ερηµοποίηση της γης
Πηγή: www.cawater-info.net/04/desertification.jpg
Η ερηµοποίηση ως φυσική διεργασία είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων (φυσικοίπεριβαλλοντικοί, ανθρωπογενείς) που δρουν είτε µεµονωµένα είτε αλληλεπιδρούν µεταξύ
τους. Οι κυριότερες διεργασίες ερηµοποίησης είναι η διάβρωση των εδαφών, η οποία
αποτελεί τον µεγαλύτερο κίνδυνο υποβάθµισης των λοφωδών περιοχών και η εξάντληση των
υδατικών αποθεµάτων. Επίσης άλλες σηµαντικές διεργασίες ερηµοποίησης είναι η αλάτωση
και οξίνιση των εδαφών και των υπόγειων υδροφορέων που παρατηρείται ιδιαίτερα στις
πεδινές παράκτιες περιοχές όπου συνοδεύεται µε υπερεκµετάλλευση και υποβάθµιση των
υπογείων υδάτων. Παράδειγµα υποβάθµισης της γης λόγω αλάτωσης των παράκτιων εδαφών
φαίνεται και στην εικόνα 2.2.
ΣΕΛΙ∆Α 3
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εικόνα 2.2: Υποβάθµιση γης σε παράκτιες περιοχές
Πηγή: http://salonicanews-environment.blogspot.com/2009/03/blog-post_6643.html
Η ερηµοποίηση εκτός από τις σηµαντικότατες επιπτώσεις που έχει στο φυσικό
περιβάλλον, επιδρά
αρνητικά στην οικονοµία και κοινωνία µίας περιοχής, αφού
υποβαθµίζοντας τους φυσικούς πόρους, µειώνει την παραγωγικότητα ενός τόπου και κατ’
επέκταση το αγροτικό εισόδηµα, προκαλώντας µετακινήσεις πληθυσµού σε άλλες περιοχές
µε περισσότερες δυνατότητες απασχόλησης. Ανάλογα µε την ένταση δράσης των διεργασιών
ερηµοποίησης, η υποβάθµιση µπορεί να είναι αντιστρεπτή, δηλαδή να υπάρχει δυνατότητα
ανάκαµψης, εάν µια ή περισσότερες από τις διεργασίες ερηµοποίησης εξαλειφθούν, ή µη
αντιστρεπτή εάν η υποβάθµιση είναι πολύ µεγάλη (µείωση βάθους εδάφους µεγαλύτερη από
µια κρίσιµη τιµή).
Η αφύπνιση της παγκόσµιας κοινωνίας πάνω σε σηµαντικά διεθνή περιβαλλοντικά
προβλήµατα, όπως είναι η ερηµοποίηση έχει προκαλέσει τη µελέτη σε βάθος και την
κατανόηση της δυναµικής του οικοσυστήµατος και των σύνθετων σχέσεων του µε τις
ανθρώπινες δραστηριότητες. Η προστασία των φυσικών πόρων µίας περιοχής όπως το
έδαφος και το νερό από τη συνεχόµενη υποβάθµιση και εξάντληση τους απαιτεί την µελέτη
και λεπτοµερή απογραφή όλων των παραγόντων που την προκαλούν και την λήψη των
απαραιτήτων κατά περίπτωση τεχνικών και θεσµικών µέτρων για την ορθολογική διαχείριση
και προστασία.
ΣΕΛΙ∆Α 4
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
3. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑ∆ΡΟΜΗ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ
Η υποβάθµιση της γης έχει αποτελέσει αντικείµενο αναφοράς πολλών αρχαίων
συγγραφέων. Η διάβρωση του εδάφους αναφέρθηκε για πρώτη φορά στην Ιλιάδα του
Οµήρου. Ένα µεγάλο µέρος των λοφωδών περιοχών την εποχή εκείνη καλυπτόταν από δάση
ενώ τα εδάφη ήταν πάρα πολύ γόνιµα µε σχετικά ικανοποιητικό βάθος και µικρή ευαισθησία
στη διάβρωση. Η καλλιέργεια της γης και η δηµιουργία βοσκοτόπων µε παράλληλη
καταστροφή των δασών εµφανίζεται περίπου στα µέσα της δεύτερης χιλιετίας (π.Χ.). Η
αποψίλωση των δασών επεκτάθηκε κατά τη διάρκεια της Ελληνιστικής περιόδου (4ος αιώνας
π.Χ.) και συνδέθηκε µε την εντατικοποίηση της γεωργίας και την αύξηση των βοσκοτόπων
προκειµένου να ικανοποιηθούν οι απαιτήσεις του συνεχώς αυξανόµενου πληθυσµού.
Η υπερεκµετάλλευση της γης συνεχίστηκε για εκατοντάδες χρόνια µε αποτέλεσµα τη
µείωση της παραγωγικότητας των εδαφών, γεγονός που αναφέρεται και από τον Πλάτωνα
(4ος αιώνας π.Χ.) σε έναν από τους ∆ιαλόγους του:
«Αυτό που έχει αποµείνει, συγκρινόµενο µε εκείνο που υπήρχε στο παρελθόν, µοιάζει µε
σκελετό άρρωστου κορµιού, αφού το χώµα, όσο ήταν εύφορο και µαλακό, παρασύρθηκε
µακριά κι απέµεινε µόνο ο ρηχός φλοιός της γης. Εκείνη όµως την παλαιά εποχή ο τόπος µας,
επειδή διατηρούσε την ακεραιότητα του, αντί για βουνά και τους σηµερινούς ξερότοπους είχε
ψηλούς χωµάτινους λόφους, και αυτές οι πεδιάδες που σήµερα ονοµάζονται φελέες ήταν
γεµάτες εύφορο χώµα και τα βουνά είχαν πολλά δάση, από τα οποία ακόµα και σήµερα
φαίνονται σηµάδια. Πλουτίζονταν επίσης κάθε χρόνο µε το νερό που έπεφτε από το ∆ία, το
οποίο δεν χανόταν όπως σήµερα που κυλάει πάνω στην αποψιλωµένη γη και καταλήγει στην
θάλασσα, αλλά έχοντας πολλά χώµατα το συγκρατούσε η ίδια, αποθηκεύοντας το κάτω από
τη λάσπη που σκέπαζε τη γη, επειδή το άφηνε να τρέχει από τα υψώµατα στις λεκάνες που
βρίσκονταν πιο χαµηλά.»
Την εποχή της Μακεδονικής Ηγεµονίας (4ος αιώνας π.Χ.), η γη υποβαθµίστηκε
σηµαντικά. Παράλληλα έγιναν προσπάθειες επέκτασης της γεωργικής γης µε την
αποξήρανση των βαλτωδών περιοχών. Την εποχή αυτή αποξηράνθηκε και τµήµα της λίµνης
της Κωπαΐδας στη Βοιωτία. Τη Ρωµαϊκή περίοδο (2ος αιώνας π.Χ.), οι διεργασίες της
διάβρωσης του εδάφους συνεχίστηκαν µε ακόµη µεγαλύτερους ρυθµούς (Grove, 1996).
Η υποβάθµιση εδάφους αναφέρεται ως όρος στον κώδικα του αυτοκράτορα
Θεοδοσίου (εδάφιο 438) µε πολυάριθµες αναφορές στο «deserti agri» ή τις περιοχές που
ΣΕΛΙ∆Α 5
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
εγκαταλείπονται λόγω χαµηλής παραγωγικότητας τους ή συνέπεια των στρατιωτικών
εκστρατειών.
Οι µετακινήσεις του πληθυσµού επηρέασαν επίσης την εκµετάλλευση της γης και την
προστασία της. Κατά τη διάρκεια της Ρωµαϊκής περιόδου σηµειώθηκε σηµαντική αύξηση
πληθυσµού µε άµεση συνέπεια την αύξηση των απαιτήσεων σίτισης. Κατά τη διάρκεια της
Οθωµανικής περιόδου (1457-1913), πολλοί Έλληνες µετακινήθηκαν προς τις λοφώδεις και
ορεινές περιοχές για να αποφύγουν την υποδούλωση και άρχισαν να καλλιεργούν την γη των
περιοχών αυτών. Την περίοδο αυτή προκειµένου να προστατευθεί το έδαφος από τη
διάβρωση κατασκευάστηκαν πολλοί αναβαθµοί. Ωστόσο, η µετακίνηση αυτή του πληθυσµού
επέφερε και αρνητικά αποτελέσµατα από την εκτεταµένη αποψίλωση των δασών, την
καλλιέργεια και υπερβόσκηση της γης. Ενώ η παραγωγικότητα των εδαφών αυτών µειωνόταν
συνεχώς, νέες περιοχές αποψιλώνονταν προκειµένου να καλλιεργηθούν. Ο κύκλος αυτός της
αποψίλωσης, της υπερεκµετάλλευσης της γης, της υποβάθµισης και της εγκατάλειψης της
συνεχίστηκε για περίπου τέσσερις αιώνες σε ολόκληρη τη Χώρα. Αποτέλεσµα των δράσεων
αυτών ήταν µεγάλες εκτάσεις να υποβαθµιστούν και να ερηµοποιηθούν εξαιτίας της
διάβρωσης του εδάφους µε το µητρικό πέτρωµα να αποκαλυφθεί στην επιφάνεια.
Η καταστροφή της φυσικής βλάστησης στις λοφώδεις περιοχές ήταν αποτέλεσµα όχι
µόνο εξαιτίας της αποψίλωσης των δασών αλλά και των επαναλαµβανόµενων πυρκαγιών που
είχαν ως κύριο στόχο την καταστροφή της ξυλώδους πολυετούς βλάστησης.
Από τα µέσα του 20ου αιώνα, η εκµηχάνιση της γεωργίας συνετέλεσε σηµαντικά στην
υποβάθµιση και ερηµοποίηση της γης. Οι ευνοϊκές εδαφικές και κλιµατικές συνθήκες και η
διαθεσιµότητα των επιφανειακών και υπόγειων υδάτων οδήγησε σε εντατική καλλιέργεια των
πεδινών περιοχών. Η συνεχής υπερεκµετάλλευση της γης, η υποβάθµιση, η αποψίλωση και η
εγκατάλειψη της συνεχίζεται µέχρι σήµερα, µε αποτέλεσµα µεγάλο ποσοστό του ελλαδικού
χώρου να αντιµετωπίζει υψηλό κίνδυνο ερηµοποίησης (Κοσµάς, 2006).
ΣΕΛΙ∆Α 6
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
4. ΕΚΤΑΣΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ
Η ερηµοποίηση θεωρείται σήµερα ως µια σηµαντική απειλή υποβάθµισης της γης και
αποτελεί
ένα παγκόσµιο πρόβληµα. Σύµφωνα µε µελέτη (Dregne et al., 1991) που
διενεργήθηκε από το ∆ιεθνές Κέντρο Μελετών των Ξηρών-Ηµίξηρων Περιοχών στο Τέξας
προέκυψε ότι το 70% περίπου των ξηρών περιοχών της γης εµφανίζουν χαρακτηριστικά
ερηµοποίησης. Σύµφωνα µε δεδοµένα που παρουσιάστηκαν στη Συνδιάσκεψη του Ρίο για το
περιβάλλον το 1992 περισσότερο από το 1/3 των εδαφών έχει επηρεαστεί από την
ερηµοποίηση µε τη γεωργική γη να υπόκειται στο µεγαλύτερο κίνδυνο. Σύµφωνα µε
εκτιµήσεις του Ινστιτούτου Παγκόσµιας Παρακολούθησης (Worldwatch Institute), οι ετήσιες
απώλειες του εδάφους κάθε χρόνο από όλη την υφήλιο υπολογίζονται σε 24 δισεκατοµµύρια
τόνους. Υπολογίζεται ότι το 33% της χερσαίας επιφάνειας της γης (περίπου 42 εκατ. τετ.
χλµ.) απειλείται, σε µικρότερο ή µεγαλύτερο βαθµό, από ερηµοποίηση (Eswaran et al. 2001 http://soils.usda.gov/use/worldsoils/papers/land-degradation-overview.html)
(Εικόνα
4.1).
Γίνεται εύκολα αντιληπτό, λοιπόν, ότι η ερηµοποίηση αποτελεί σήµερα ένα από τα κυριότερα
περιβαλλοντικά θέµατα σε παγκόσµιο, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο.
Εικόνα 4.1: Τρωτότητα εδαφών λόγω ερηµοποίησης
Πηγή: USDA-NRCS (http://soils.usda.gov/use/worldsoils/mapindex/desert.html)
ΣΕΛΙ∆Α 7
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Σηµαντικές πληροφορίες µας δίνει η έκθεση World Atlas of Desertification της
UNEP(United Nations Environment Program) σύµφωνα µε την οποία:
•
Το 1/6 του παγκόσµιου πληθυσµού απειλείται από τις συνέπειες της
ερηµοποίησης.
•
Το 1977 η υποβάθµιση του εδάφους δεν επέτρεπε σε 57 εκατοµµύρια ανθρώπους
να παράγουν αρκετή τροφή για να συντηρηθούν.
•
Το 1984 ο αριθµός τους αυξήθηκε σε 135 εκατοµµύρια.
•
Το διάστηµα 2000-2005 ο πληθυσµός αυτός ξεπέρασε το 1 δισεκατοµµύριο,
γεγονός που θα οδηγήσει σε υπεραύξηση των οικονοµικών µεταναστεύσεων.
Πιο αναλυτικά, µεγάλες εκτάσεις της Ασίας υπόκεινται σε µεγάλο κίνδυνο
ερηµοποίησης. Το 71% των γεωργικών εδαφών είναι σηµαντικά υποβαθµισµένα και έχουν
ερηµοποιηθεί ή βρίσκονται σε µεγάλο κίνδυνο ερηµοποίησης. Σε µια συνολική έκταση γης
4,3 δισεκατοµµυρίων εκταρίων, η Ασία έχει περίπου 1,7 δισεκατοµµύρια εκτάρια µε ξηρές,
ύφυγρες, ηµίξηρες και άνυδρες συνθήκες (UNCCD, 1992) οι οποίες εκτείνονται από τις ακτές
της Μεσογείου έως και τις ακτές του Ειρηνικού. Πολλές χώρες της Ασίας εφαρµόζουν
Εθνικά Σχέδια ∆ράσης µε την Κίνα να πρωτοπορεί. Περίπου το 27% της συνολικής έκτασης
της Κίνας έχει επηρεαστεί από την ερηµοποίηση. Οι οικονοµικές συνέπειες από την
ερηµοποίηση στην Κίνα υπολογίζονται σε 6,5 δισεκατοµµύρια US$ το χρόνο (UNCCD,
1992).
Σηµαντικό το πρόβληµα της ερηµοποίησης και στην Αφρική. Υπολογίζεται ότι το
73% των γεωργικών εδαφών έχει σοβαρά υποβαθµιστεί. Τα 2/3 της ηπείρου είναι έρηµος και
ξηρές περιοχές (UNCCD, 1992). Το πρόβληµα της ερηµοποίησης γίνεται εντονότερο από το
γεγονός ότι πολλές χώρες της Αφρικής είναι αποµονωµένες από τη διεθνή κοινότητα, µε
υψηλό επίπεδο φτώχειας και µεγάλη εξάρτηση από τους φυσικούς πόρους. Η ερηµοποίηση
στην Αφρική, λοιπόν, πέρα των φυσικών παραγόντων (κλίµα, έδαφος),συνδέεται άµεσα και
µε τη φτώχεια, την µετανάστευση, και την αναζήτηση της τροφής (ανθρωπογενείς
παράγοντες).
Η Λατινική Αµερική έχει περίπου υποβαθµισµένα το 75% των γεωργικών εκτάσεων.
Αν και η περιοχή αυτή είναι γνωστή για τα τροπικά της δάση, το ¼ της συνολικής έκτασης
είναι ξηρές περιοχές (UNCCD, 1992). Οι έρηµοι της Λατινικής Αµερικής κατά µήκος των
ΣΕΛΙ∆Α 8
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ακτών του Ειρηνικού εκτείνονται από το βόρειο Ισηµερινό έως τη βόρεια Χιλή. Επιπλέον,
µεγάλες εκτάσεις στο Περού, Βολιβία, Χιλή και Αργεντινή έχουν ερηµοποιηθεί. Στη βόρεια
Βραζιλία υπάρχουν επίσης ηµίξηρες περιοχές µε φυτικά είδη σαβάνας. Όλο σχεδόν το
Μεξικό είναι ξηρό και ηµίξηρο, ιδίως στα βόρεια. Επιπλέον τα κράτη της Καραϊβικής
περιέχουν ξηρές περιοχές.
Η περιοχή της Μεσογείου έχει υποστεί σηµαντική υποβάθµιση των φυσικών πόρων
(Grove, 1996; Thornes, 1996). Η εκτεταµένη αποψίλωση των δασών από την αρχαιότητα και
η εντατική καλλιέργεια των επικλινών περιοχών οδήγησαν στη διάβρωση και υποβάθµιση
αυτών (Kosmas, 1993). Οι διεργασίες της διάβρωσης συντελούν σηµαντικά στη µεταβολή
των εδαφικών ιδιοτήτων και συνεπώς στην παραγωγικότητα των εδαφών σε πολλές
καλλιεργούµενες περιοχές µε αποτέλεσµα την υποβάθµιση τους. Το φαινόµενο της
ερηµοποίησης είναι ένας συνδυασµός φυσικών παραγόντων όπως ξηρασίες, πληµµύρες,
δασικές πυρκαγιές και ανθρωπίνων δράσεων όπως εντατική εκµετάλλευση των φυσικών
πόρων, υπερβόσκηση κλπ. Η συνεχώς αυξανόµενη βιοµηχανική δραστηριότητα, η εξάπλωση
του τουρισµού, η εντατικοποίηση της γεωργίας έχουν συµβάλλει σηµαντικά στην
υποβάθµιση των εδαφών και την ερηµοποίηση της γης στην Μεσογειακή Ευρώπη.
Ειδικότερα περιοχές που απειλούνται περισσότερο από την ερηµοποίηση στη Νότια Ευρώπη
είναι οι Νοτιοανατολικές περιοχές της Ελλάδος, η Νότια Ιταλία, η Σικελία, η Κορσική, και το
Νοτιοανατολικό µέρος της Ιβηρικής Χερσονήσου (UNEP, 1992, Imeson and Emmer, 1992).
Ο Ελλαδικός χώρος εµφανίζεται έντονα υποβαθµισµένος µε πολλές περιοχές να
αντιµετωπίζουν υψηλό κίνδυνο ερηµοποίησης. Οι περιοχές υψηλού κινδύνου ερηµοποίησης
είναι µεγάλο µέρος της Στερεάς Ελλάδος, το µεγαλύτερο µέρος της Πελοποννήσου, η ορεινή
ζώνη των Ιόνιων νησιών, τα νησιά του Αιγαίου, η Εύβοια, η ανατολική Κρήτη, τµήµατα της
Θεσσαλίας, Μακεδονίας και Θράκης. Όπως προκύπτει από πρόσφατες µελέτες, το 35% του
Ελλαδικού χώρου χαρακτηρίζεται υψηλού κινδύνου, ενώ το 49% µετρίου κινδύνου
ερηµοποίησης (Ελληνική Επιτροπή για την Καταπολέµηση της Ερηµοποίησης, 2001). Το
υπόλοιπο 16% του Ελλαδικού χώρου θεωρείται χαµηλού κίνδυνου ερηµοποίησης.
Το φαινόµενο της ερηµοποίησης είναι άµεσα συνδεδεµένο µε το πρόβληµα της
έλλειψης του διαθέσιµου ύδατος παγκοσµίως. Για να δοθεί µία διάσταση του προβλήµατος
τονίζεται ότι περίπου το 97% από όλο το νερό της Γης είναι αλµυρό (saline) και µόνο 3%
3
είναι γλυκό (fresh water), µε ένα συνολικό όγκο 35 δισεκατοµµυρίων km . Λιγότερο από
3
100.000 km περίπου 0.3% των συνολικών αποθεµάτων σε γλυκό νερό - ευρίσκεται στα
ΣΕΛΙ∆Α 9
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ποτάµια και τις λίµνες και αποτελεί την κύρια πηγή εφοδιασµού. Το νερό βέβαια στην φύση
ανακυκλώνεται και ο υδρολογικός κύκλος περιγράφει αυτή την ανακύκλωση (βλ. Εικόνα
3
4.2). Σε ετήσια βάση περίπου 45.000 km νερού κατ’ έτος επιστρέφουν στον παγκόσµιο
ωκεανό σαν απορροή των ποταµών και των υπόγειων σχηµατισµών. Αλλά αυτοί οι υδατικοί
πόροι δεν κατανέµονται εξίσου σε όλη την γήινη επιφάνεια. Τα ατµοσφαιρικά
κατακρηµνίσµατα και η απορροή διαφέρουν σηµαντικότατα στην κατανοµή τους τόσο στον
χώρο όσο και στον χρόνο. Για παράδειγµα, 20% της µέσης ετήσιας παγκόσµιας απορροής
παρατηρείται στην λεκάνη του Αµαζονίου, 7% στην Ευρώπη και 1% στην Αυστραλία.
(Karavitis and Kerkides, 2001).
Εικόνα 4.2: Υδρολογικός Κύκλος
Πηγή: (USGS, 2005)
Στον Μεσογειακό χώρο και ιδιαίτερα στα νησιά, το νερό χρησιµοποιείται µε µη
αειφόρο τρόπο. Το µεσογειακό νησιωτικό περιβάλλον συνολικά είναι οικολογικά εύθραυστο
και δοκιµάζεται επικίνδυνα από τις επικρατούσες κοινωνικές και οικονοµικές τάσεις. Με
αυτή την έννοια το µέλλον του Μεσογειακού χώρου είναι δυνατό να απειληθεί από την
αυξανόµενη πίεση στις παράκτιες περιοχές, που προέρχεται από τη συνεχή άµβλυνση των
διαφορών
µεταξύ
τουριστικών
και
αγροτικών
ΣΕΛΙ∆Α 10
περιοχών,
από
σηµαντικότατες
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
αλληλεξαρτήσεις υδατικών πόρων, από υψηλή ευαισθησία στη ρύπανση, και από την εύκολα
ανατρεπόµενη ισορροπία µεταξύ νερού και εδάφους. Τα εδάφη είναι εξαιρετικά τρωτά στην
διάβρωση και τα προκύπτοντα προβλήµατα σε συνδυασµό µε την ανάπτυξη των υδατικών
πόρων (απόθεση ιζηµάτων στους ταµιευτήρες, σταθερότητα των όχθεων των ποταµών κ.λ.π.).
Η πλειονότητα του πληθυσµού είναι συγκεντρωµένη στις παράκτιες ζώνες και ο αυξανόµενος
τουρισµός προκαλεί έντονη εποχιακή ζήτηση σε νερό. Ως εκ τούτων, η ανισοκατανοµή της
ζήτησης του νερού τόσο στο χώρο όσο και στο χρόνο αυξάνει ιδιαίτερα το κόστος κάλυψης
των αναγκών. Τα προβλήµατα διαχείρισης λυµάτων πολλαπλασιάζονται µε την αύξηση του
αστικού πληθυσµού κατά τη θερινή περίοδο και υποβαθµίζουν την ποιότητα των ακτών. Όλοι
οι σχετικοί παράγοντες επιβάλλουν την εφαρµογή προληπτικού σχεδιασµού και διαχείρισης
και όχι την αναµονή εµφάνισης πλέον έντονων φαινοµένων ρύπανσης, διάβρωσης και
έλλειψης νερού (Karavitis and Kerkides, 2001).
Η τεχνολογική ανάπτυξη που βασίσθηκε, σε ένα µεγάλο βαθµό, στους φθηνούς και
άφθονους φυσικούς πόρους, την ταχεία πληθυσµιακή αύξηση και την έλλειψη φροντίδας για
την διατήρηση των ισορροπιών του περιβάλλοντος, µπορεί να θεωρηθεί ότι είχε σαν
αποτέλεσµα δύο αλληλοσυγκρουόµενες διαδικασίες. Από την µία πλευρά, η πρόοδος της
τεχνολογίας, η δηµογραφική έκρηξη και η αστικοποίηση, επέφεραν σηµαντική αύξηση της
κατανάλωσης σε νερό, υψηλής ταυτόχρονα ποιότητας. Από την άλλη πλευρά, η ολοένα
αυξανόµενη και ανεξέλεγκτη υποβάθµιση και µόλυνση των επιφανειακών και υπογείων
υδάτων, οδήγησε σε ξαφνικά ελλείµµατα ποιοτικά αποδεκτού νερού. Εµφανίζεται δηλαδή, η
κρίση των υδατικών πόρων. Βέβαια, εάν συνεχισθεί η ίδια εξέλιξη αυτών των δύο
διαδικασιών, η κρίση του νερού θα συνεχίσει να επιτείνεται. Εξ’ αιτίας των διαδικασιών
αυτών οι ανθρώπινες κοινωνίες έχασαν ξαφνικά και σχεδόν χωρίς την θέληση τους, την
παραδοσιακή θέση τους, µε το άφθονο για τις περισσότερες περιοχές νερό, και τις χωρίς
περιορισµούς και σχετικά φθηνές λύσεις στις υδατικές ανάγκες τους. Πλέον, αντιµετωπίζουν
συστήµατα υδατικών πόρων που απαιτούν σηµαντικές, σύνθετες και συχνά ακριβές λύσεις.
Τα επιφανειακά νερά που περιέχονται στα ποτάµια, στις λίµνες και στην ακόρεστη σε
νερό ανώτερη εδαφική ζώνη, αποτελούν περίπου ένα ποσοστό 2%, τα υπόγεια νερά
αποτελούν το 23% και τα νερά µε τη µορφή των πολικών πάγων το 75% του συνόλου των
γλυκών νερών σε παγκόσµια κλίµακα (Kosmas, 1993). Το µικρό αυτό ποσοστό του
επιφανειακού γλυκού νερού (2%) έπαιξε σηµαντικό ρόλο στην εξέλιξη και στην ιστορία του
ανθρώπου, αφού οι πρώτοι πολιτισµοί αναπτύχθηκαν στις όχθες ποταµών και λιµνών
(Νείλος, Τίγρης, Ευφράτης, Ινδός κλπ.) και οι περισσότερες των σηµερινών πόλεων
ΣΕΛΙ∆Α 11
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ευρίσκονται πλησίον ενός σηµαντικού υδατίνου σώµατος. Η ανάγκη χρησιµοποίησης του
νερού (αρχικά για ύδρευση, άρδευση και ποτάµια ναυσιπλοΐα) συνέτεινε στην προτίµηση
αυτή. Αργότερα το νερό χρησιµοποιήθηκε και για ευρύτερους αστικούς σκοπούς, στη
βιοµηχανία ως πηγή ενέργειας και για ψυχαγωγία – αναψυχή .
Από πολύ παλιά ο άνθρωπος αντιλήφθηκε ότι έπρεπε να διαχειριστεί κατάλληλα το
νερό, ώστε να εξασφαλίσει την επιβίωσή του. Ακραία καιρικά φαινόµενα όπως οι πληµµύρες
αλλά και οι ξηρασίες επιδρούν καταστροφικά και επιφέρουν δεινά όχι µόνο στον άνθρωπο
και το σύνολο των κοινωνικών και οικονοµικών δραστηριοτήτων αλλά, και σε ολόκληρο το
βιοτικό και αβιοτικό περιβάλλον γενικότερα. Αναρίθµητες προσπάθειες έχουν γίνει για να
τιθασευτούν ή να ελεγχθούν ή ακόµα και να προβλεφθούν τα ανεπιθύµητα επακόλουθα
αυτών των φαινοµένων. Χαρακτηριστικό πρώιµο παράδειγµα υπήρξε ο έλεγχος και η
διαχείριση των νερών του Νείλου πριν από 5000 χρόνια όπου κατασκευάστηκαν τεράστια
έργα διευθέτησης και διανοµής των νερών για τις ανάγκες άρδευσης, όπως επίσης και µελέτη
των ετήσιων διακυµάνσεων της στάθµης του ποταµού για πρόγνωση της ποσότητας του
νερού άρα και της γεωργικής παραγωγής.
Με βάση τα παραπάνω γίνεται αντιληπτή η έκταση του φαινοµένου της
ερηµοποίησης καθώς και της έλλειψης διαθέσιµου ύδατος. Στα επόµενα κεφάλαια
εξετάζονται οι παράγοντες και οι διεργασίες που επηρεάζουν την ερηµοποίηση της γης
κυρίως στην Ελλάδα, ώστε να γίνει κατανοητό το υπό εξέταση φαινόµενο µε απώτερο στόχο
τη λήψη µέτρων για την καταπολέµησή του.
ΣΕΛΙ∆Α 12
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5. ΤΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΤΗΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Α
Η Ερηµοποίηση των ελληνικών γαιών είναι ένα φαινόµενο που λαµβάνει χώρα
περίπου επί τρεις χιλιετίες και αφορά στη εξάντληση της παραγωγικότητας των εδαφών και
των διαθεσίµων υδάτινων αποθεµάτων. Οι απειλούµενες από την ερηµοποίηση περιοχές
ανέρχονται στο 30% της συνολικής έκτασης της Χώρας (Kosmas, 2006). Παρά το αντίξοο
των φυσικών συνθηκών που επικρατούν στη Ευρωπαϊκή Μεσόγειο, ερηµοποίηση συµβαίνει
µόνον αν συνυπάρξει και η αλόγιστη ανθρώπινη δράση. Εποµένως, τόσο στην Ελλάδα όσο
και στις άλλες χώρες ερηµοποίηση έχει συντελεσθεί και συντελείται στις ευαίσθητες ζώνες
της µε την υπερεκµετάλλευση των εδαφικών υδάτινων και φυτικών πόρων.
Στην Ελλάδα το φαινόµενο εξελίσσεται µε βραδύτητα και παρουσιάζει χρονική και
τοπική ασυνέχεια. Έτσι δεν γίνεται άµεσα αντιληπτό από τις ανθρώπινες κοινωνίες µέχρις
ότου δυστυχώς τις πλήξει ανεπανόρθωτα. Σε ορισµένες περιοχές, έχει ήδη φθάσει στο
απροχώρητο και η εξέλιξή του έχει επιταχυνθεί κατά πολύ τα τελευταία χρόνια, κυρίως λόγω
της βιοµηχανοποίησης των αγροτικών εκµεταλλεύσεων και της υπερκατανάλωσης του
ύδατος.
Η Ελλάδα ως χώρα της Μεσογείου χαρακτηρίζεται από περιόδους παρατεταµένης
ξηρασίας, µεγάλης ζέστης καθώς και από συχνές υψηλής έντασης βροχοπτώσεις. Με βάση
στοιχεία του προγράµµατος "Corine" για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης, έχουν
εξαχθεί από το 1992 σοβαρά συµπεράσµατα για τον κίνδυνο της ερηµοποίησης στη χώρα
µας. Σύµφωνα µε το πρόγραµµα αυτό, το 43% των εκτάσεων του ελλαδικού χώρου θεωρείται
υψηλού κινδύνου διάβρωσης και µόλις το 21% µετρίου κινδύνου. Αντίστοιχα, το 21% των
ελληνικών εδαφών χαρακτηρίζονταν ως περιοχές µικρού κινδύνου και το 15% ως περιοχές
ελάχιστου ή µηδενικού κινδύνου. Βάσει νεώτερων εκτιµήσεων, το 20% των εκτάσεων στην
πεδινή και ηµιορεινή ζώνη θεωρούνται ήδη από το 1998 σοβαρά υποβαθµισµένες, ενώ πάνω
από 15,000 τετραγωνικά χιλιόµετρα απειλούνται και σήµερα µε ερηµοποίηση στην ορεινή
ζώνη και τα νησιά. Συγκεκριµένα από το 1998 απειλείται µε ερηµοποίηση ένα µεγάλο µέρος
της Ηπείρου και της ∆υτικής Στερεάς Ελλάδας, το µεγαλύτερο µέρος της Πελοποννήσου και
των Κυκλάδων, η Λέσβος, η Σάµος, η Κρήτη, η κοιλάδα του Ανθεµούντα Ν. Χαλκιδικής, το
Καλοχώρι Θεσσαλονίκης, η Μεγαλόπολη και η Πτολεµαΐδα αντιµετωπίζοντας οξύ πρόβληµα
µε την εδαφική διάβρωση, την αλάτωση των εδαφών, την υπερεκµετάλλευση του εδάφους
και τις έντονες εποχιακές βροχοπτώσεις (γεωλογική διάβρωση).
ΣΕΛΙ∆Α 13
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Σύµφωνα µε στοιχεία της εθνικής επιτροπής κατά της ερηµοποίησης, το 2001 το 50%
της χώρας µας, όπου ζούσε το 90% του πληθυσµού, απειλούνταν από τον κίνδυνο της
ερηµοποίησης. Από το παραπάνω ποσοστό, το 30% ανήκε ήδη σε περιοχές υψηλού κινδύνου.
Περιοχές όπως η βόρεια και η κεντρική Ελλάδα, το µεγαλύτερο µέρος της Κρήτης και τα
νησιά του Αιγαίου καθώς και πολλά εδάφη στη Θεσσαλία αντιµετώπιζαν µικρό ή µεγάλο
πρόβληµα ερηµοποίησης, εξαιτίας της υπερεκµετάλλευσης. Η υπερεκµετάλλευση αυτή
οδήγησε στη µείωση της περιεκτικότητας του εδάφους σε οργανικές ουσίες, σε ποσοστό
κάτω από 1.5%, τη στιγµή που το όριο γονιµότητας είναι το 3%. ∆υστυχώς το φαινόµενο
αυτό συχνά είναι µη αναστρέψιµο. Το φαινόµενο της ερηµοποίησης άρχισε πρόσφατα να
εµφανίζεται και σε περιοχές όπως η Καβάλα και η Ξάνθη.
Εικόνα 5.1: Ερηµοποίηση στην Πελοπόννησο
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, Ερηµοποίηση – Απερήµωση, 2008
Επιπλέον αναφέρεται ότι την κύρια ευθύνη για την ερηµοποίηση στην Ελλάδα την
έχει η γεωλογική διάβρωση, κυρίως λόγω των έντονων βροχοπτώσεων που παρατηρούνται τα
τελευταία χρόνια. Ακολουθούν η κακή διαχείριση των υδάτινων πόρων (σπατάλη και
απώλειες) και η υποβάθµιση των εδαφών εξαιτίας της υπερκαλλιέργειας (αλκαλίωση,
αλάτωση, οξίνιση κ.α.). Ορισµένα ενδεικτικά παραδείγµατα περιοχών της χώρας µας µε
παράλληλη αναφορά στις αντίστοιχες αιτίες ερηµοποίησης δίνονται στον ακόλουθο
Πίνακα.(Πίνακας 5.1)
ΣΕΛΙ∆Α 14
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Πίνακας 5.1: Περιοχές της Ελλάδας µε πρόβληµα ερηµοποίησης
Αιτία
Περιοχή
∆υτική Λέσβος
Υπερβόσκηση των βοσκοτόπων
Κεντρική Θεσσαλία
Μη ορθολογική άρδευση των γεωργικών εκτάσεων
(περιοχών µε λόφους)
Αττική
Πυρκαγιές, παράνοµη οικοπεδοποίηση, µη
ορθολογική διαχείριση υδάτινων πόρων
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, Ερηµοποίηση – Απερήµωση, 2008
Εικόνα 5.2: Ερηµοποίηση στη Μάνη
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, Ερηµοποίηση – Απερήµωση, 2008
Η υπερεκµετάλλευση των εδαφικών, υδάτινων και φυτικών πόρων, όπως
προαναφέρθηκε έχει πλήξει ανεπανόρθωτα αρκετές περιοχές της Ελλάδας µε αποτέλεσµα να
οδηγούνται σταδιακά σε υποβάθµιση της γης και ερηµοποίηση. Στη συνέχεια παρουσιάζονται
αναλυτικά οι παράγοντες καθώς και οι διεργασίες της ερηµοποίησης, ώστε να γίνει αντιληπτό
το υπό εξέταση φαινόµενο.
ΣΕΛΙ∆Α 15
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.1 ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ
Η ερηµοποίηση ως φυσική διεργασία είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων που
δρουν είτε µεµονωµένα είτε αλληλεπιδρούν µεταξύ τους. Οι παράγοντες αυτοί είναι
φυσικοί/περιβαλλοντικοί,
και
ανθρωπογενείς.
Συνδυασµός
αντίξοων
φυσικών/περιβαλλοντικών συνθηκών µε αρνητική ανθρώπινη παρέµβαση στο περιβάλλον
που πιθανά να επιβάλλεται από δεδοµένους κοινωνικό-οικονοµικούς παράγοντες οδηγούν σε
ερηµοποίηση σηµαντικών εκτάσεων γης. Η ερηµοποίηση της γης επηρεάζεται κυρίως από
παράγοντες που σχετίζονται µε το κλίµα, το έδαφος, την τοπογραφία, την βλάστηση και την
υδρολογία µίας περιοχής.
5.1.1 Κλίµα
Το Μεσογειακό κλίµα χαρακτηρίζεται από µεγάλες χωρικές εποχιακές και ετήσιες
διακυµάνσεις των βροχοπτώσεων, από υψηλές θερµοκρασίες κατά τη θερινή περίοδο και
έντονη ξηρασία για σχετικά µεγάλο περίοδο. Οι βροχοπτώσεις λόγω της µεγάλης έντασης και
µικρής συχνότητας τους, σε συνδυασµό µε το έντονο τοπογραφικό ανάγλυφο (µεγάλες
κλίσεις) προκαλούν συχνά µεγάλες επιφανειακές απορροές που συνοδεύονται από απώλεια
γόνιµου εδάφους, από µεγάλες διακυµάνσεις της απορροής των ρεµάτων και συχνά
καταστροφικές πληµµύρες.
Στην Ελλάδα απαντούν δύο κλιµατικές ζώνες που περιλαµβάνονται στον επίσηµο ορισµό της
ερηµοποίησης: η ηµίξηρη και η ξηρή ύφυγρη. Σύµφωνα µε τον οργανισµό FAO-UNESCO
(1977) οι δύο αυτές ζώνες προσδιορίζονται από τον λόγο: Ρ/ΕΤΡ, όπου Ρ τα ετήσια
κατακρηµνίσµατα και ΕΤΡ η δυνητική εξατµισοδιαπνοή.
Ηµίξηρη Ζώνη 0.20 < Ρ/ΕΤΡ < 0.50
Ύφυγρη Ζώνη 0.50 < Ρ/ΕΤΡ < 0.65
Τα χαρακτηριστικά των ζωνών αυτών, τα οποία συντελούν στην ερηµοποίηση είναι :
•
το µικρό ετήσιο ύψος βροχής
•
η υψηλή δυνητική εξατµισοδιαπνοή
•
η άνιση κατανοµή των βροχοπτώσεων
ΣΕΛΙ∆Α 16
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
•
η µεγάλη ένταση και η υψηλή διαβρωτικότητα των βροχοπτώσεων,
•
το υψηλό έλλειµµα υγρασίας και
•
οι υψηλές θερµοκρασίες κατά την βλαστητική περίοδο των φυτών.
Σύµφωνα µε τα δεδοµένα της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας το µέσο ύψος
ετήσιας βροχόπτωσης κυµαίνεται από 1800mm (∆υτική Ελλάδα) έως 400 mm (Ανατολική
Ελλάδα) ενώ η µέση θερµοκρασία κυµαίνεται µεταξύ 14 και 17,8°C. Το πιο σηµαντικό
χαρακτηριστικό του κλίµατος είναι το µεγάλης διάρκειας ξηρό καλοκαίρι µε το µεγαλύτερο
ποσοστό της βροχόπτωσης να πέφτει τους έξι ή επτά χειµερινούς µήνες. Η τιµή της δυνητικής
εξατµισοδιαπνοής είναι µεγαλύτερη από εκείνη της βροχόπτωσης για χρονικό διάστηµα
µεγαλύτερο από έξι µήνες µε αποτέλεσµα να δηµιουργείται σηµαντικό έλλειµµα εδαφικής
υγρασίας από τον Μάιο έως τον Οκτώβριο.
Σηµαντικοί κλιµατικοί παράγοντες θεωρούνται η βροχόπτωση και ο δείκτης ξηρότητας.
Βροχόπτωση: Τα ατµοσφαιρικά κατακρηµνίσµατα αποτελούν τη πηγή τροφοδοσίας των
υδατικών πόρων. Στην Ελλάδα, το ύψος, η χωρική και χρονική κατανοµή τους παρουσιάζουν
πολύ έντονες διακυµάνσεις. Το µέσο ύψος ετήσιας βροχόπτωσης κυµαίνεται από 1800mm
(∆υτική Ελλάδα) έως 400 mm (Ανατολική Ελλάδα) ενώ ανοµοιοµορφία παρατηρείται και
στις µέγιστες βροχοπτώσεις, ήτοι : Μέγιστο 24-ωρο βροχής για Τ=50 έτη 175 mm στη
∆υτική Ελλάδα, 100 mm στα ανατολικά της Πίνδου και 175 mm στα νησιά του Ανατολικού
Αιγαίου (Μιµίκου, Πληµµυρικό Καθεστώς της Ελλάδας, 2008).
Ο κύριος όγκος των βροχών παρατηρείται την περίοδο από τα µέσα του φθινοπώρου µέχρι τα
µέσα της άνοιξης, µε το µέγιστο ύψος κατακρηµνισµάτων να εµφανίζεται τον χειµώνα. Κατά
το υπόλοιπο διάστηµα οι βροχές είναι λίγες, µε σχεδόν απόλυτη ανοµβρία κατά το θέρος. Η
κατανοµή αυτή είναι χαρακτηριστική κυρίως του νότιου τµήµατος της Χώρας και των νησιών
του Αιγαίου.
Στους ορεινούς όγκους της ηπειρωτικής Χώρας παρατηρείται σηµαντικό ύψος χιονόπτωσης
και λόγω της έκτασης και της χωρικής κατανοµής των όγκων αυτών, η τήξη του χιονιού
συµβάλλει ουσιαστικά στην αύξηση της απορροής, που κυρίως εµφανίζεται την άνοιξη.
ΣΕΛΙ∆Α 17
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η ποσοτική κατανοµή των κατακρηµνισµάτων παρουσιάζεται στον ακόλουθο χάρτη (Εικόνα
5.3).
Εικόνα 5.3: Χάρτης συνολικής χωρικής και ποσοτικής κατακρήµνιση στην Ελλάδα
Πηγή: http://ndbhmi.chi.civil.ntua.gr/images/el/applications/greece/pic_1_1.htm
Στη συνέχεια παρατίθεται και συγκεντρωτικός πίνακας µε τη µέση ετήσια βροχόπτωση,
δυνητική και πραγµατική εξατµισοδιαπνοή καθώς και απορροή ανά υδατικό διαµέρισµα
(Πίνακας 5.2).
ΣΕΛΙ∆Α 18
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Πίνακας 5.2: Μέσες ετήσιες τιµές βροχόπτωσης, εξάτµισης και απορροής ανά υδατικό
διαµέρισµα
Υδατικό
διαµέρισµα
Μέση ετήσια
βροχόπτωση
(mm)
Μέση ετήσια
δυναµική
εξατµισοδιαπνοή
(mm)
Μέση ετήσια
πραγµατική
εξατµισοδιαπνοή
(mm)
Μέση ετήσια
συνολική
απορροή
(m^3/year
* 10^6)
∆ΥΤΙΚΗ
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
878
1155
464
3.75
ΒΟΡΕΙΑ
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
703
1105
458
3.55
807
1243
448
1.95
∆ΥΤΙΚΗ ΣΤΕΡΕΑ
ΕΛΛΑ∆Α
1149
1033
452
10.6
ΗΠΕΙΡΟΣ
1320
992
463
5.55
ΑΤΤΙΚΗ
410
1219
395
400
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ
ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑ∆Α
830
1123
409
2.95
ΘΕΣΣΑΛΙΑ
857
1005
411
4.6
∆ΥΤΙΚΗ
ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ
638
959
411
4.95
ΚΕΝΤΡΙΚΗ
ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ
577
1013
374
4.7
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ
ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑ
609
1010
392
4.2
ΘΡΑΚΗ
694
1044
409
1.5
ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ
ΚΡΗΤΗ
2.6
Πηγή: http://ndbhmi.chi.civil.ntua.gr/el/applications/greece/data_table.html
∆είκτης ξηρότητας: Ο δείκτης ξηρότητας προκύπτει ως ο λόγος συνολικής κατακρήµνισης
προς την πραγµατική εξατµισοδιαπνοή και αποτελεί κριτήριο χαρακτηρισµού του κλίµατος
µιας περιοχής. Θεωρείται κρίσιµος κλιµατικός παράγοντας που επηρεάζει την εξέλιξη της
βλάστησης. Η Μεσογειακή βλάστηση χαρακτηρίζεται από την µεγάλη ικανότητα
προσαρµογής στην ξηρασία µε πολλά φυτικά είδη να επιβιώνουν για µακρύ χρονικό
διάστηµα σε συνθήκες ξηρασίας µε εδαφική υγρασία µικρότερη του σηµείου µαράνσεως. Στη
συνέχεια παρατίθεται χάρτης µε τιµές που λαµβάνει ο δείκτης ξηρότητας στην Ελλάδα.
(Εικόνα 5.4)
ΣΕΛΙ∆Α 19
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εικόνα 5.4: ∆είκτης ξηρότητας στην Ελλάδα
Πηγή: http://ndbhmi.chi.civil.ntua.gr/images/el/applications/greece/pic_1_5.html
Περιοχές µε χαµηλές τιµές βροχόπτωσης και δείκτη ξηρότητας ευνοούν την διάβρωση των
εδαφών ιδιαίτερα στις επικλινείς περιοχές και επιβραδύνουν την αποκατάσταση της
βλάστησης όπου αυτή έχει υποστεί ζηµίες.
Οι περιοχές της Χώρας, όπου οι κλιµατικές συνθήκες ευνοούν την ερηµοποίηση είναι :
1. Οι ανατολικές περιοχές της Πελοποννήσου, Στερεάς Ελλάδος, Θεσσαλίας και οι κεντρικές
και νότιες περιοχές της Μακεδονίας.
2. Η Κεντρική και Ανατολική Κρήτη.
ΣΕΛΙ∆Α 20
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
3. Τα νησιά του Αιγαίου.
5.1.2 Τοπογραφία-Φυσιογραφία
Η τοπογραφία σε συνδυασµό µε τη φυσιογραφία του Ελλαδικού χώρου επηρεάζουν
σοβαρά το φαινόµενο της ερηµοποίησης στη χώρα µας. Πιο αναλυτικά, η τοπογραφία του
Ελλαδικού χώρου, όπως παρουσιάζεται και στον ακόλουθο χάρτη (εικόνα 5.5) είναι ορεινή
και λοφώδης µε περιορισµένο αριθµό πεδιάδων.
Εικόνα 5.5: Ψηφιακό ανάγλυφο Ελλάδας
Πηγή: www.ekke.gr/estia/11%20ydatikoi-poroi%20Mimikou.ppt
Ο υδρολογικός χάρτης αποτελείται από µικρά ρεύµατα, χείµαρρους, και µερικούς
µεγάλους ποταµούς (εικόνα 5.6) που εµφανίζουν µεγάλη ετήσια διακύµανση της παροχής
τους. Στην παραλιακή ζώνη παρατηρούνται εναλλαγές υψηλών βουνών, λόφων και µικρών
κοιλάδων µε πολύ συχνή την εµφάνιση γυµνών βράχων (αποκάλυψη µητρικού υλικού),
βουνών µε απότοµες κλίσεις πλαγιών, έντονα διαβρωµένων µε µικρό βάθος εδάφους και
χωρίς αξιόλογη βλάστηση.
ΣΕΛΙ∆Α 21
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εικόνα 5.6: Χάρτης κυρίων υδατορευµάτων-λιµνών
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, ∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων, 2008
ΣΕΛΙ∆Α 22
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Οι απότοµες κλίσεις των µεσογειακών και ορεινών περιοχών είναι ένας σηµαντικός
παράγοντας των διεργασιών της ερηµοποίησης ιδιαίτερα αν ληφθούν υπ’ όψιν τα
χαρακτηριστικά του κλίµατος. Το µεγαλύτερο τµήµα της χώρας είναι ορεινό µε απότοµες
κλίσεις. Περίπου το 49% της χώρας έχει κλίσεις µεγαλύτερες από 10% (Πίνακας 5.3) και
µόνο το 36% αποτελείται από περιοχές µε κλίσεις µικρότερες από 5%. Ωστόσο η διάβρωση
δεν απαντάται συχνά στις περιπτώσεις των δασικών εδαφών που παραµένουν σε φυσικές
συνθήκες. Στην περίπτωση όµως που διαταραχθούν οι φυσικές συνθήκες εξαιτίας πυρκαγιών,
αποψίλωσης, υπερβόσκησης κλπ. ο ρυθµός διάβρωσης των εδαφών γίνεται υψηλός και τα
εδάφη απογυµνώνονται. Στις περιπτώσεις αυτές η τοπογραφία είναι ο κυρίαρχος παράγοντας
που επηρεάζει την απώλεια του εδάφους. Οι υψηλοί ρυθµοί διάβρωσης που ευνοούνται από
τις απότοµες κλίσεις σε συνδυασµό µε την ακατάλληλη χρήση της γης έχει οδηγήσει στη
διαµόρφωση των αβαθών σκελετικών εδαφών.
Πίνακας 5.3: Κατανοµή της γης στην Ελλάδα σε κατηγορίες κλίσης
Κλίση (%)
Ποσοστό (%)
<5%
35,8
5-10 %
15,3
>10 %
48,9
Πηγή: Yassoglou and Kosmas, 1988
Η φυσιογραφία επηρεάζει σοβαρά τις τρεις βασικές διεργασίες της ερηµοποίησης: τη
διάβρωση, την αλάτωση και την ξήρανση του εδάφους. Τα χαρακτηριστικά της φυσιογραφίας
που σχετίζονται µε την ερηµοποίηση είναι η κλίση της επιφάνειας των γαιών, η έκθεση
(προσανατολισµός) των κεκλιµένων επιφανειών και η σχετική θέση των γαιών στις λεκάνες
απορροής. Ισχυρές κλίσεις συµβάλλουν στην πρόκληση έντονων διαβρώσεων των εδαφών
και προκαλούν ισχυρές επιφανειακές απορροές των οµβρίων υδάτων, όταν δεν καλύπτονται
από προστατευτική βλάστηση. Νότιες εκθέσεις στο Βόρειο Ηµισφαίριο δηµιουργούν
συνήθως ξηρότερα εδάφη από όσο βόρειες, καθώς επηρεάζεται το µικροκλίµα των περιοχών
αυτών εξαιτίας της γωνίας και της διάρκειας µε την οποία πίπτουν οι ακτίνες του ηλίου. Οι
νότιες και οι νοτιοδυτικές πλαγιές των ορεινών και λοφωδών περιοχών δηµιουργούν ένα
ιδιαίτερα ξηροθερµικό περιβάλλον στις ευαίσθητες κλιµατικές ζώνες που οφείλεται στους
ΣΕΛΙ∆Α 23
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
υψηλότερους ρυθµούς εξάτµισης σε σχέση µε τις βόρειες και βορειοανατολικές πλαγιές. Ως
αποτέλεσµα, οι νότιες εκθέσεις έχουν συνήθως µικρότερη φυτοκάλυψη σε σχέση µε τις
βόρειες, γεγονός τις καθιστά ιδιαίτερα ευαίσθητες στην ερηµοποίηση. Χαµηλά πεδινά
κοιλώµατα και πεδινές παραλιακές περιοχές είναι επιρρεπείς στην υποβάθµιση της γης λόγω
υφαλµύρινσης των εδαφών.
5.1.3 Έδαφος
Το έδαφος αποτελεί έναν από τους κύριους παράγοντες των γήινων οικοσυστηµάτων
επειδή επηρεάζει την ανάπτυξη της βλάστησης. Όταν το έδαφος δε µπορεί να τροφοδοτήσει
τα φυτά µε νερό και θρεπτικά συστατικά η ερηµοποίηση της γης είναι αναπόφευκτη. Τα
εδαφικά χαρακτηριστικά που επηρεάζουν το ρυθµό και την πορεία της ερηµοποίησης είναι
κυρίως το βάθος του, η κοκκοµετρική σύσταση του, η ικανότητα του να διηθεί και να
αποθηκεύει το νερό της βροχής, η βιολογική του δραστηριότητα και η επιφανειακή δοµή του.
Στη συνέχεια, ακολουθεί χάρτης της Μεσογειακής Ευρωπαϊκής Ένωσης µε εδάφη ευαίσθητα
στο φαινόµενο της ερηµοποίησης.
Εικόνα 5.7: Χάρτης Εδαφών Ευαίσθητων στην Ερηµοποίηση της Μεσογειακής Ε.Ε
Πηγή: http://www.greenbelt.gr/gr/solutions.php?action=view&id=19
Κοκκοµετρική σύσταση: Η κοκκοµετρική σύσταση του εδάφους επηρεάζει σηµαντικά την
αποθηκευτική ικανότητα σε νερό. Τα αργιλώδη εδάφη συγκρατούν µεγαλύτερη ποσότητα
εδαφικού νερού σε σύγκριση µε τα αµµώδη εδάφη. Τα αργιλώδη εδάφη έχουν συνήθως
ΣΕΛΙ∆Α 24
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
µικρές ταχύτητες υδατοπερατότητας µε αποτέλεσµα να συγκρατούν την περίσσεια του νερού
της βροχής και να δηµιουργούν παροδικές συνθήκες κακής στράγγισης. Η κοκκοµετρική
σύσταση επηρεάζει την αντίσταση του εδάφους στη διάβρωση ή την διαβρωσιµότητα. Όσο
πιο χονδρόκοκκο είναι το έδαφος τόσο µικρότερη είναι η ενεργός επιφάνεια των εδαφικών
τεµαχιδίων και τόσο µικρότερη είναι η αντίσταση στη διάβρωση. Η κοκκοµετρική σύσταση
έχει επίσης σηµαντική επίδραση στη µορφή, στη σταθερότητα και διατήρηση της δοµής του
εδάφους. Όσο αυξάνεται η ποσότητα της αργίλου, τόσο αυξάνεται και η σταθερότητα της
δοµής του εδάφους, γεγονός που οδηγεί σε µεγαλύτερη ανθεκτικότητα στη διάβρωση.
Βάθος εδάφους: Ευαίσθητα στην ερηµοποίηση είναι κυρίως τα αβαθή εδάφη ηµίξηρων και
των ξηρών ύφυγρων ζωνών. Αυτά παρουσιάζουν µειωµένη αντοχή στη διάβρωση και
εποµένως υπόκεινται σε περαιτέρω µείωση του ριζοστρώµατος και της διαθέσιµης στα φυτά
υγρασίας. Πολύ ευαίσθητα είναι τα εδάφη που έχουν αβαθή επαφή µε τον υποκείµενο βράχο
και ιδίως αυτά που σχηµατίστηκαν πάνω σε ασβεστόλιθο, όπου η ερηµοποίηση δεν είναι
αντιστρεπτή. Από την ερηµοποίηση απειλούνται και ορισµένα βαθέα εδάφη επί λοφωδών
µαργών, ιδίως όταν έχουν υποστεί µείωση της οργανικής τους ύλης και της βιολογικής
δραστηριότητας τους. Η ερηµοποίηση ευνοείται από τη διαβρωσιµότητα, την ξηρότητα, την
τάση προς σχηµατισµό επιφανειακής κρούστας και από τη µικρή υδατοδιηθητικότητα.
Μητρικό υλικό: Τα εδάφη εµφανίζουν διαφορετικό ρυθµό διάβρωσης και ερηµοποίησης
ανάλογα µε το µητρικό υλικό από το οποίο προέρχονται. Στον ασβεστόλιθο σχηµατίζονται
συνήθως αβαθή εδάφη µε σχετικά ξηρό καθεστώς εδαφικής υγρασίας ενώ τα εδάφη που
έχουν σχηµατισθεί σε φλύσχη είναι βαθιά µε τη βλάστηση να αναπτύσσεται ικανοποιητικά.
Πολλά εδάφη των µεσογειακών περιοχών που έχουν διαµορφωθεί σε ασβεστόλιθο έχουν ήδη
ερηµοποιηθεί µε τη βλάστηση να έχει τελείως αποµακρυνθεί, όπως φαίνεται και στην εικόνα
5.8. Αντίστοιχα τα εδάφη που έχουν σχηµατισθεί σε όξινα πυριγενή πετρώµατα είναι αβαθή
µε µεγάλο κίνδυνο ερηµοποίησης. Επιπροσθέτως, εδάφη που έχουν διαµορφωθεί σε µάργες
δε µπορούν να υποστηρίξουν την ανάπτυξη της ετήσιας βλάστησης ιδιαίτερα τις περιόδους µε
µικρό ποσοστό βροχόπτωσης παρόλο το σηµαντικό βάθος του εδάφους και την υψηλή
παραγωγικότητα κατά τη διάρκεια των υγρών περιόδων (Kosmas et al, 1993a).
Tα
εδάφη
που έχουν διαµορφωθεί σε σχιστόλιθους και κροκαλοπαγή έχουν υψηλότερη διαπερατότητα,
χαµηλότερους ρυθµούς διάβρωσης και απώλειας του ιζήµατος από ότι τα εδάφη που έχουν
διαµορφωθεί µε µάργες µε παρόµοιες κλίσεις εδάφους και πρακτικές διαχείρισης (Kosmas et
al, 1995a). Τα εδάφη αυτά αποθηκεύουν σηµαντικές ποσότητες νερού και παρόλο που έχουν
ΣΕΛΙ∆Α 25
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
γενικά
χαµηλή
παραγωγικότητα
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
µπορούν
να
τροφοδοτήσουν
σηµαντικά
ποσά
αποθηκευµένου νερού στα φυτά και να εξασφαλίσουν µια ικανοποιητική παραγωγή βιοµάζας
ιδιαίτερα τις περιόδους µε χαµηλό ποσοστό βροχοπτώσεων.
Εικόνα 5.8: Περιοχές διαβρωµένες και ερηµοποιηµένες µε εδάφη που σχηµατίστηκαν σε
ασβεστόλιθο (ανώτερο τµήµα, αριστερή φωτογραφία) και πυροκλαστικά (δεξιά φωτογραφία)
και περιοχές µε ικανοποιητική βλάστηση, µε βαθιά εδάφη που σχηµατίσθηκαν σε φλύσχη
(κατώτερο τµήµα, αριστερή φωτογραφία).
Πηγή: www.fao.org
Πετρώδες του εδάφους : Η παρουσία των αδροµερών υλικών στην επιφάνεια του εδάφους
επηρεάζει σε µεγάλο βαθµό αλλά και µε διαφορετικό τρόπο την απορροή του νερού, τη
διάβρωση του εδάφους , την προστασία της εδαφικής υγρασίας, συνεπώς την προστασία της
γης στις µεσογειακές χώρες. Η απορροή και η απώλεια ιζήµατος είναι µεγαλύτερη στα
πετρώδη από ότι στα µη πετρώδη εδάφη, εκτός από εκείνα που έχουν υψηλό ποσοστό σε
χαλίκια (µεγαλύτερο του 20%) (Bunte and Poesen, 1993). Ωστόσο, τα πετρώδη εδάφη
επιδρούν θετικά στην προστασία της εδαφικής υγρασίας σε συνθήκες µέτριου ελλείµµατος
νερού όπως είναι αυτές που επικρατούν την άνοιξη και νωρίς το καλοκαίρι. Η παρουσία των
χαλικιών και µικρών αδροµερών υλικών είναι πολύ χρήσιµη κατά τη διάρκεια της ξηρής
περιόδου εφόσον στο έδαφος διατηρείται µία σηµαντική ποσότητα νερού από προηγούµενες
περιόδους, προστατεύοντας τη γη από την ερηµοποίηση.
ΣΕΛΙ∆Α 26
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.1.4 Υδρολογία
Το υδρολογικό ισοζύγιο µιας περιοχής είναι αυτό που καθορίζει αν µια περιοχή είναι
επιρρεπής στην ερηµοποίηση. Το φαινόµενο επεκτείνεται όπου τα υδάτινα αποθέµατα δεν
επαρκούν για την κάλυψη των αναγκών της έµβιας φύσης. Σε περιοχές στις οποίες οι άλλοι
παράγοντες είναι δυσµενείς, η παρουσία επαρκούς ύδατος µπορεί να αποτρέψει την
ερηµοποίηση.
Γενική ποσοτική εικόνα των υδάτινων πόρων της χώρας
Η Ελλάδα διαθέτει, συνολικά, αξιόλογους επιφανειακούς και υπόγειους υδατικούς
πόρους, αλλά διάφοροι λόγοι µειώνουν σηµαντικά την πραγµατικά διαθέσιµη ποσότητα και
δυσκολεύουν την αξιοποίησή τους.
Η αναντιστοιχία της γεωγραφικής κατανοµής προσφοράς και ζήτησης έχει οδηγήσει
στην κατασκευή µεγάλων έργων µεταφοράς (εκτροπής), όπως είναι τα έργα υδροδότησης της
Αθήνας (εκτροπή Βοιωτικού Κηφισού, Μόρνου και Ευήνου) και τα υπό κατασκευή έργα
ενίσχυσης της άρδευσης της Θεσσαλίας (εκτροπή Αχελώου). Για την αντιµετώπιση της
χρονικής µεταβλητότητας των υδατικών πόρων και της αναντίστοιχης µεταβλητότητας της
ζήτησης έχουν κατασκευαστεί πολλοί ταµιευτήρες, οι σηµαντικότεροι από τους οποίους
συνδέονται άµεσα µε υδροηλεκτρικά έργα. Πάντως, ως σήµερα µικρό µόνο µέρος (περίπου
το ένα τέταρτο) του οικονοµικά εκµεταλλεύσιµου υδροδυναµικού της χώρας χρησιµοποιείται
ή βρίσκεται υπό αξιοποίηση. Η εισαγωγή του φυσικού αερίου στη χώρα έχει καταστήσει την
κατασκευή ταµιευτήρων για ενεργειακή µόνο χρήση σχετικά αντιοικονοµική. Έτσι, η
κατασκευή των έργων αυτών είναι πλέον απαραίτητο να γίνεται στη βάση της εξυπηρέτησης
πολλών σκοπών και βέβαια µε ανάλογη κατανοµή των οικονοµικών βαρών στις χρήσεις που
καλύπτονται.
Σε περιοχές που τα επιφανειακά νερά δεν ήταν επαρκή ή η κατασκευή έργων
αξιοποίησής τους ήταν ιδιαίτερα πολυδάπανη, έχουν αξιοποιηθεί (όπου υπάρχουν) υπόγεια
νερά µε διάνοιξη συλλογικών ή ιδιωτικών γεωτρήσεων. Η εκµετάλλευση των υπόγειων
νερών, καρστικών ή όχι, παρουσιάζει (κυρίως για µικρής και µεσαίας κλίµακας – τοπική –
αξιοποίηση) τεχνικά και οικονοµικά πλεονεκτήµατα σε σχέση µε αυτή των επιφανειακών,
δεδοµένου ότι δεν απαιτεί κατασκευή έργων ταµίευσης και µεταφοράς. Βασικά
µειονεκτήµατά της είναι η ενέργεια που απαιτεί (γίνεται σηµαντικό σε µεγαλύτερης κλίµακας
αξιοποίηση) και η αργή αντιστρεψιµότητα (µπορεί να απαιτούνται αιώνες) τυχόν
ΣΕΛΙ∆Α 27
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
υποβάθµισης που προκαλεί η εντατική εκµετάλλευση. Σε πολλές παράκτιες περιοχές και
νησιά αλλά και σε µερικές περιπτώσεις και σε αποµακρυσµένες από τη θάλασσα περιοχές,
π.χ. Θεσσαλία είναι εµφανή τα προβλήµατα της υπερεκµετάλλευσης των υπόγειων υδατικών
πόρων (ταπείνωση στάθµης, καθιζήσεις εδαφών, υφαλµύρωση και γενικότερα ποιοτική
υποβάθµιση του νερού). Έτσι, σήµερα στα νησιά και τις παράκτιες περιοχές είναι επιτακτική
η ανάγκη αυστηρά ελεγχόµενης εκµετάλλευσης των υπόγειων υδροφορέων, συνδυασµένη µε
την αξιοποίηση των επιφανειακών νερών (µε κατασκευή µικρών φραγµάτων και
λιµνοδεξαµενών), ενώ δεν πρέπει να αποκλειστεί η λύση της αφαλάτωσης θαλασσινού ή
υφάλµυρου νερού.
Σε ότι αφορά τα διακρατικά νερά, παρατηρείται σήµερα µια κινητικότητα για την
σύναψη σχετικών διακρατικών συµφωνιών, στα πλαίσια των αρχών του ΟΗΕ, αλλά ωστόσο
απέχουµε πολύ από την ανάπτυξη ενός αποδεκτού και σύγχρονου πλαισίου παρακολούθησης
και εφαρµογής των συµφωνιών, πράγµα που προϋποθέτει κοινά, διµερή ή πολυµερή,
επιστηµονικά προγράµµατα µεταξύ των εµπλεκόµενων χωρών.
Είναι γνωστό ότι τη µερίδα του λέοντος στις ποσότητες των καταναλωτικών χρήσεων
νερού έχει η αρδευτική χρήση. Σε πολλές περιπτώσεις, ιδίως όταν υπάρχει υπερεπάρκεια
προσφοράς υδατικών πόρων, π.χ. στη λεκάνη Αχελώου γίνεται υπέρµετρη κατανάλωση
νερού και είναι εφικτή η µείωσή της, η οποία όµως προϋποθέτει µια σειρά κατάλληλων
µέτρων και έργων. Εξάλλου, οι νέες πολιτικές για το γεωργικό τοµέα, που επηρεάζονται από
τις αντίστοιχες κοινοτικές, αντικειµενικά έχουν στόχο να περιορίσουν την αυξητική τάση των
αρδεύσεων. (Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης για την Καταπολέµηση της ερηµοποίησης)
Γενική ποιοτική εικόνα των υδάτινων πόρων της χώρας
Στενή σχέση µε τη διαθέσιµη ποσότητα νερού έχει βέβαια και η ποιότητα, η οποία
είναι το αποτέλεσµα αλληλεπίδρασης φυσικών συνθηκών και ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
Αν και η Ελλάδα είχε γενικά νερά καλής ποιότητας, οι µακροχρόνιες, χωρίς προγραµµατισµό
και έλεγχο, ανθρώπινες δραστηριότητες έχουν αρχίσει να κάνουν τα τελευταία χρόνια, κατά
περιοχές, εµφανή την υποβάθµισή τους, τόσο στους επιφανειακούς όσο και στους υπόγειους
υδατικούς
πόρους.
Οι
κυριότερες
πηγές
ρύπανσης
εντοπίζονται
στις
γεωργικές
δραστηριότητες (κατανεµηµένες πηγές), και στα αστικά λύµατα και τα βιοµηχανικά
απόβλητα (σηµειακές πηγές). Τα πιο ευαίσθητα σε ρύπανση συστήµατα υδατικών πόρων
είναι οι λίµνες, οι περιοχές που βρίσκονται στον άξονα Θεσσαλονίκη-Αθήνα-Πάτρα, λόγω
ΣΕΛΙ∆Α 28
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
της συγκέντρωσης πληθυσµού και δραστηριοτήτων, και οι υπόγειοι υδατικοί πόροι που
βρίσκονται σε παράκτιες περιοχές (υφαλµύρωση λόγω διείσδυσης του θαλάσσιου νερού,
γεγονός που επιτείνεται λόγω υπεράντλησης).
Γενικά, η ποιοτική κατάσταση των υδατικών πόρων είναι καλή εκτός ορισµένων
περιοχών, όπου παρουσιάζονται οξυµένα προβλήµατα Πηγές ρύπανσης είναι η γεωργία
(διάχυτες πηγές), τα αστικά λύµατα και η βιοµηχανία. Έτσι, η σηµαντικότερη διάσταση του
προβλήµατος των υδατικών πόρων της χώρας είναι η ποσοτική. Μεγάλη πρόοδος
παρουσιάζεται στην αντιµετώπιση της ρύπανσης από αστικά λύµατα (σηµειακές πηγές),
(εγκαταστάσεις επεξεργασίας). Αντίθετα, δεν έχει επιτευχθεί σηµαντική πρόοδος στα
βιοµηχανικά υγρά απόβλητα, όπου απαιτείται ενίσχυση των προσπαθειών προεπεξεργασίας
(πριν τη διάθεση σε δίκτυα) και συγκέντρωσης των µονάδων σε βιοµηχανικές περιοχές. Η
αντιµετώπιση των γεωργικών πηγών ρύπανσης είναι η δυσκολότερη, αλλά επείγει να γίνουν
προσπάθειες ορθολογικών γεωργικών πρακτικών που θα µειώνουν τη ρύπανση.
Ειδικότερα, για τα διακρατικά νερά, προβλήµατα ρύπανσης σηµειώνονται µε ευθύνη κυρίως
των ανάντη κρατών. Τα µέτρα για την παρεµπόδιση, τον έλεγχο και τον περιορισµό της
ρύπανσης των νερών πρέπει να λαµβάνονται, κατά το δυνατόν, στην πηγή (προέλευση) της
ρύπανσης. Τέτοια µέτρα είναι π.χ. η εφαρµογή σύγχρονων τεχνολογιών για την ελάττωση
εισόδου βιοµηχανικών και αστικών αποβλήτων στα διακρατικά νερά. Απαραίτητη είναι
ακόµη η εφαρµογή κοινών προγραµµάτων για την παρακολούθηση της ποιότητας των
διασυνοριακών υδάτων (σε συνδυασµό και µε την ποσότητα που αναφέρθηκε πιο πάνω), και
συστηµάτων προειδοποίησης κοινής επικοινωνίας, για τη συλλογή και µεταβίβαση
πληροφοριών.
Οι κυριότεροι λόγοι που προκαλούν σοβαρά προβλήµατα στη διαθεσιµότητα των υδατικών
πόρων της χώρας είναι:
η ανοµοιόµορφη γεωγραφική κατανοµή των υδατικών πόρων (η δυτική Ελλάδα
δέχεται πολύ µεγαλύτερα ύψη βροχής από την ανατολική) σε συνδυασµό µε την
αντίστοιχα ανοµοιόµορφη γεωγραφική κατανοµή της ζήτησης (η ανατολική Ελλάδα
έχει µεγαλύτερες ανάγκες).
η ανοµοιόµορφη χρονική κατανοµή των υδατικών πόρων (µεγάλη συγκέντρωση
βροχοπτώσεων στη χειµερινή περίοδο) σε συνδυασµό µε την αντίστοιχα
ΣΕΛΙ∆Α 29
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ανοµοιόµορφη χρονική κατανοµή της ζήτησης (αρδευτική και αστική χρήση κατά τη
θερινή περίοδο).
η έντονη γεωµορφολογία (ανάγλυφο) της χώρας και η πολύπλοκη γεωλογική δοµή
της που έχουν συνέπεια την κατάτµηση της χώρας σε πολλές µικρού µεγέθους
λεκάνες απορροής και υδρογεωλογικές ενότητες, ενώ παράλληλα δυσχεραίνουν την
κατασκευή έργων µεταφοράς.
η εξάρτηση της βόρειας Ελλάδας από τις επιφανειακές απορροές ποταµών που
έρχονται από γειτονικά κράτη (διακρατικά νερά).
το µεγάλο ανάπτυγµα ακτών (16.000 km), που συντείνει, λόγω της εντατικής
εκµετάλλευσης παράκτιων υδροφορέων, στην υφαλµύρωσή τους.
τα πολλά άνυδρα ή µε ελάχιστους υδατικούς πόρους νησιά της χώρας.
Οι απώλειες υδάτων δια της επιφανειακής απορροής, βαθιάς διήθησης και υπόγειας
ροής προς την θάλασσα είναι σηµαντικές στις ευαίσθητες περιοχές. Παράγοντες που
συµβάλλουν στις διαδικασίες αυτές είναι η αραιά φυτοκάλυψη και η υψηλή διαπερατότητα
των πετρωµάτων και κυρίως του ασβεστόλιθου.
Στις απειλούµενες κλιµατικές ζώνες της Ελλάδας η υδρολογία, αν και δυσµενής, δεν
οδηγεί στην ερηµοποίηση υπό φυσικές συνθήκες. Η υπερεκµετάλλευση όµως των υδάτινων
πόρων που παρατηρείται τελευταία µπορεί να τους µειώσει σε κρίσιµα επίπεδα. Η
αποψίλωση και οι πυρκαγιές των δασών, η εντατική καλλιέργεια της γης, η µεταβολή της
χρήσης γης και άλλες ενέργειες που δεν προστατεύουν την γη από την απορροή και την
διάβρωση οδηγούν στο ίδιο αποτέλεσµα καθώς µειώνονται σηµαντικά οι ρυθµοί διήθησης
του νερού στο έδαφος και δεν εµπλουτίζονται οι υπόγειοι υδροφορείς. Η αποθήκευση του
νερού της απορροής πραγµατοποιείται µόνο µε ορθολογική διαχείριση της γης.
Επιπροσθέτως, η απόθεση των µεταφερόµενων εδαφικών υλικών αποτελεί µια
σηµαντική διεργασία της διάβρωσης που επηρεάζει το φαινόµενο της ερηµοποίησης. Καθώς
το νερό κινείται, σχηµατίζει αυλάκια παρασύροντας το εδαφικό υλικό. Η ποσότητα του
ιζήµατος που µεταφέρεται από τις ανώτερες υψοµετρικά περιοχές ποικίλλει στο χρόνο και
εξαρτάται από την εµφάνιση ακραίων φαινοµένων, τα οποία αποδίδουν µεγάλες ποσότητες
ιζήµατος. Το ίζηµα εναποτίθεται στις περιοχές εκείνες όπου η ταχύτητα ροής του νερού
µειώνεται µε αποτέλεσµα τη µείωση του βάθους του ποταµού, τη µείωση της χωρητικότητας
ΣΕΛΙ∆Α 30
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
του, την επακόλουθη υπερχείλιση του και την πληµµύρα των γειτονικών περιοχών µε
διάφορες συνέπειες στα εδάφη και τις καλλιέργειες.
Σηµαντική επίδραση στο φαινόµενο της ερηµοποίησης έχουν τα υπόγεια ύδατα της
απειλούµενης περιοχής, όπως και τα µεταφερόµενα ύδατα από άλλες υγρότερες περιοχές.
Είναι συνεπώς απαραίτητο να προστατεύονται τα υπόγεια ύδατα από την υπεράντληση και
την ποιοτική τους υποβάθµιση, όπως επίσης να εφαρµόζονται αειφόρα συστήµατα µεταφοράς
του ύδατος.
5.1.5 Βλάστηση
Ο κύριος βιοτικός παράγοντας σε σχέση µε την ερηµοποίηση της γης είναι η
βλάστηση. Η βλάστηση επηρεάζει την εµφάνιση της επιφανειακής απορροής και µπορεί να
µεταβάλλεται ανάλογα µε τις κλιµατικές συνθήκες και την περίοδο του έτους. Για το λόγο
αυτό η αποµάκρυνση, η αντικατάσταση ή η υποβάθµιση της βλάστησης σχετίζεται άµεσα µε
την υποβάθµιση και την ερηµοποίηση της γης. Η αυτοφυής βλάστηση που παρέχει τη µέγιστη
προστασία στο έδαφος από τη διάβρωση έχει έντονα υποβαθµιστεί και καταστραφεί εξαιτίας
της υπερεκµετάλλευσης και των συχνών και έντονων πυρκαγιών. Οι περιοχές που στο
παρελθόν καλύπτονταν από φυσική βλάστηση µειώνονται όλο και περισσότερο και
αντικαθίστανται σε υψηλό ποσοστό από τις γεωργικές καλλιέργειες ή τους βοσκότοπους.
Σηµαντικά χαρακτηριστικά που σχετίζονται µε τη βλάστηση και επηρεάζουν το
φαινόµενο της ερηµοποίησης είναι:
•
η ευαισθησία στην πυρκαγιά και η ικανότητα αναβλάστησης
•
η προστασία του εδάφους από την διάβρωση
•
η αντίσταση στην ξηρασία
•
το ποσοστό φυτοκάλυψης.
Ευαισθησία στην πυρκαγιά: Οι πυρκαγιές είναι η σηµαντικότερη αιτία υποβάθµισης της γης
στις λοφώδεις περιοχές της Μεσογείου µε φυσική βλάστηση. Οι πυρκαγιές είναι ιδιαίτερα
συνηθισµένες σε πευκοδάση κατά τις τελευταίες δεκαετίες µε δραµατικές συνέπειες στη
διάβρωση του εδάφους και την απώλεια της βιοποικιλότητας.
ΣΕΛΙ∆Α 31
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Προστασία του εδάφους στη διάβρωση: Η βλάστηση και ο τύπος χρήσης γης είναι
σηµαντικοί παράγοντες ελέγχου της έντασης και της συχνότητας επιφανειακής απορροής
νερού και απώλειας ιζήµατος (Bryan and Campbell,1986; Mitchell, 1990). Περιοχές που
καλλιεργούνται µε σιτηρά, αµπέλια, αµυγδαλιές και ελιές (Εικόνα 5.9) είναι πολύ ευαίσθητες
στη διάβρωση και την ερηµοποίηση εξαιτίας της χαµηλής προστασίας που παρέχουν στη
διαβρωσιµότητα του νερού της βροχής (Kosmas, 2006).
Εικόνα 5.9: Ελαιώνας (Λέσβος) πολύ καλά προστατευόµενος από τη διάβρωση (αριστερή
φωτογραφία) και εντατικά καλλιεργούµενος (Cordoba), µε αποτέλεσµα την ισχυρή διάβρωση
(δεξιά φωτογραφία).
Πηγή: www.fao.org
Ανθεκτικότητα στην ξηρασία: Οι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν την ανάπτυξη της
µεσογειακής βλάστησης µακροπρόθεσµα σχετίζονται µε την ακανόνιστη και συχνά ανεπαρκή
διαθεσιµότητα νερού και τη µεγάλη ξηρή περίοδο. Τα διάφορα φυτικά είδη διακρίνονται σε
δύο µεγάλες οµάδες βλάστησης: α) φυλλοβόλα µε µικρή αντίσταση στην ξηρασία και µεγάλη
φωτοσυνθετική ικανότητα β) αειθαλή ανθεκτικά στην ξηρασία και µικρή φωτοσυνθετική
ικανότητα (Clark, 1996). Τα µεσογειακά οικοσυστήµατα παρουσιάζουν µεγάλη ικανότητα
προσαρµογής και αντίστασης στην ξηρασία. Τα φυτά στις µεσογειακές συνθήκες πρέπει να
επιβιώσουν κάτω από το σηµείο µαράνσεως για πολλούς µήνες.
Φυτοκάλυψη: Η διαφοροποίηση στην απορροή και τις ποσότητες του ιζήµατος σε λεκάνες
απορροής µπορεί να αποδοθεί στη φυτοκάλυψη και στις µεταβολές του τύπου χρήσης γης
(Kosmas, 2006). Ένα τµήµα γης θεωρείται ότι έχει ερηµοποιηθεί όταν η φυτοκάλυψη µειωθεί
κάτω από µία κρίσιµη τιµή. Η τιµή φυτοκάλυψης 45% θεωρείται κρίσιµη και µικρότερες
ΣΕΛΙ∆Α 32
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
τιµές φυτοκάλυψης είναι δυνατόν να προκαλέσουν επιταχυνόµενη διάβρωση στις λοφώδεις
περιοχές (Thornes, 1988). Η κρίσιµη τιµή φυτοκάλυψης εξαρτάται από τον τύπο της
βλάστησης, την ένταση της βροχής και τα χαρακτηριστικά του εδάφους.
5.1.6 Ανθρώπινη Παρέµβαση
Τα ευαίσθητα οικοσυστήµατα της Ελλάδας οδηγούνται στην ερηµοποίηση µόνο αν
υποστούν την αλόγιστη επέµβαση του ανθρώπου, προκαλώντας έτσι µη αναστρέψιµα
αποτελέσµατα. Τις περισσότερες φορές ο άνθρωπος ενεργεί για την ανάπτυξη των
διαδικασιών κοινωνικό-οικονοµικής προαγωγής, εκµεταλλευόµενος πόρους κατά µη
αειφορικό τρόπο χωρίς να συνειδητοποιεί ότι συµβάλλει σε διαδικασίες που οδηγούν σε
ακραίες υποβαθµίσεις των εδαφικών και υδάτινων πόρων της χώρας του. Αυτό συµβαίνει
γιατί η πορεία προς την ερηµοποίηση είναι αφενός βραδεία αφετέρου παρουσιάζει χρονική
και τοπική ασυνέχεια. Πιο αναλυτικά, η ερηµοποίηση αρχικά µπορεί να επηρεάζει την
επιβίωση µικρών και διάσπαρτων κοινωνιών που ζουν σε φυσικά οριακές περιοχές, χωρίς να
προκαλεί µεγάλη ανησυχία σε ευρύτερα στρώµατα του πληθυσµού. Αυτό είναι το κρίσιµο και
επικίνδυνο σηµείο του φαινοµένου, που συντελεί στον εφησυχασµό και την αµέλεια ως προς
την λήψη προληπτικών µέτρων. Αργότερα η υποβάθµιση λαµβάνει
επιταχυνόµενους
ρυθµούς και επεκτείνεται σε µεγάλες εκτάσεις. Σε αυτή τη φάση η ερηµοποίηση γίνεται
ευρύτερα αντιληπτή και επηρεάζει µεγάλες µάζες του πληθυσµού.
Η δραστηριότητα του ανθρώπου µπορεί να διαχωριστεί σε άµεσες και έµµεσες αιτίες.
Οι άµεσες αιτίες περιλαµβάνουν τις µη ορθολογικές πρακτικές διαχείρισης της γης, όπως
είναι η καταστροφή της φυσικής βλάστησης και η υποβάθµιση των υδατικών και εδαφικών
αποθεµάτων. Οι έµµεσες αιτίες περιλαµβάνουν τους διάφορους κοινωνικό-οικονοµικούς
παράγοντες.
Η καταστροφή της φυτοκάλυψης συντελείται µε τους ακόλουθους τρόπους:
• τις εκχερσώσεις δασικών εκτάσεων σε επικλινείς και µικρής παραγωγικότητας γαίες
• τις επανειληµµένες δασικές πυρκαγιές. Τα τελευταία χρόνια οι δασικές πυρκαγιές
συνεχώς αυξάνονται, µε αποτέλεσµα ανεπανόρθωτη καταστροφή και για το έδαφος και
για τη βλάστηση. Παρόλο που µπορεί να ακολουθήσει αναγέννηση της φυσικής
βλάστησης όταν δεν προηγηθεί έντονη διάβρωση, η µεγάλη συχνότητα των πυρκαγιών
τελευταία, έχει υποβαθµίσει µεγάλο ποσοστό των δασικών εκτάσεων της χώρας µας.
ΣΕΛΙ∆Α 33
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
• την υπερβόσκηση επικλινών γαιών. Σηµαντική υποβάθµιση των ορεινών και
ηµιορεινών όγκων της χώρας µας παρατηρείται µε την βόσκηση από τα κτηνοτροφικά
ζώα στις περιοχές αυτές. Συχνά, ο αριθµός των ζώων που εκτρέφονται είναι πολύ
µεγαλύτερος από τις δυνατότητες του βοσκότοπου. Αυτό µπορεί να συµβάλλει στην
καταστροφή της δοµής του εδάφους και κατά συνέπεια στη µείωση της πυκνότητας της
φυσικής βλάστησης.
• την άναρχη οικοδόµηση και ανάπτυξη του τουρισµού. Η έντονη οικιστική ανάπτυξη
πολλών περιοχών στην Ελλάδα έχει οδηγήσει σε καταπάτηση µεγάλων παραγωγικών
εκτάσεων και κατά συνέπεια σε δραµατική µείωση της φυτοκάλυψης και υποβάθµιση
της γης.
την επιδότηση καλλιεργειών και κτηνοτροφίας σε περιοχές και επίπεδα παραγωγής
•
που δεν εξασφαλίζουν την αειφορία.
Στην µείωση των διαθεσίµων υδάτινων πόρων συµβάλλουν :
•
η αύξηση της επιφανειακής ροής προς την θάλασσα, που ενισχύει η καταστροφή της
φυτοκάλυψης στις λεκάνες απορροής.
•
η συνεχής αύξηση της κατανάλωσης ύδατος. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται
αύξηση της κατανάλωσης νερού, η οποία οφείλεται στην αύξηση του πληθυσµού,
στην αύξηση της κατ’ άτοµο κατανάλωσης, στην αύξηση των αρδευόµενων εκτάσεων
και στην ανάπτυξη των υδροβόρων βιοµηχανιών.
•
η είσοδος θαλασσίου ύδατος στους παραλιακούς υδροφορείς λόγω
υπεράντλησής των. Η συνεχώς αυξανόµενη ζήτηση νερού λόγω χώρο –χρονικής
ανισοκατανοµής, σπαταλών και περιορισµένης αξιοποίησης της επιφανειακής
απορροής έχει οδηγήσει στην υπεράντληση των υπόγειων νερών. Για την ακρίβεια,
περίπου τα 2/3 των νερών άρδευσης και ύδρευσης προέρχονται από υπόγειους
υδροφορείς (Κουµαντάκης, 2004). Η υπεράντληση λοιπών των υπόγειων υδροφορέων
οδηγεί σε εξάντληση των υπόγειων αποθεµάτων και προκαλεί είσοδο υφάλµυρου
νερού στους υπόγειους υδροφορείς (Εικόνα 5.10).
ΣΕΛΙ∆Α 34
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εικόνα 5.10: Υποβάθµιση γης σε παράκτιες περιοχές και αλάτωση εδάφους
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, Ερηµοποίηση – Απερήµωση, 2008
Οι αρδευόµενες εκτάσεις αποτελούν το 32% των γεωργικών εκτάσεων στη χώρα µας.
Η άρδευση που δε συνοδεύεται από στράγγιση, ιδιαίτερα σε περιοχές µε έλλειψη νερού,
οδηγεί σε αλάτωση των εδαφών. Επίσης, η χρήση κακής ποιότητας αρδευτικού νερού
(πλούσιο σε άλατα) αυξάνει την αλατότητα του εδάφους. Η αλάτωση των εδαφών αποτελεί
µια σηµαντικότατη απειλή υποβάθµισης των ξηροθερµικών περιοχών της χώρας µας (Εικόνα
5.11). Σηµαντικό µέρος των παραλιακών γεωργικών εκτάσεων της χώρας µας έχει µεγάλη
συγκέντρωση αλάτων που η περαιτέρω γεωργική τους εκµετάλλευση προϋποθέτει
εγγειοβελτιωτικές παρεµβάσεις για την αποκατάσταση τους. Εκτιµάται ότι το 15% των
γεωργικών εκτάσεων έχει επηρεασθεί ή θα επηρεασθεί άµεσα από µεγάλη συγκέντρωση
υδατοδιάλυτων αλάτων (Κοσµάς, 2006).
Οι έµµεσες αιτίες παρέµβασης του ανθρώπου στο περιβάλλον περιλαµβάνουν τους
διάφορους κοινωνικό-οικονοµικούς παράγοντες. Οι πιέσεις που ασκούνται για µεταβολή της
χρήσης γης σε περιοχές µε µεγάλη συγκέντρωση πληθυσµού και κοινωνικό-οικονοµική
δραστηριότητα είναι ιδιαίτερα έντονες. Η οικιστική ανάπτυξη των περιοχών αυτών αποτελεί
στοιχείο υποβάθµισης της γης. Η κοινή αγροτική πολιτική και η διεθνοποίηση της αγοράς
έχουν καθοριστικά επηρεάσει τη µεταβολή της χρήσης γης. Η έλλειψη επαρκούς νοµοθετικού
πλαισίου που να προστατεύει τις περιβαλλοντικά ευαίσθητες περιοχές και να ανακόπτει την
άναρχη και ανεξέλεγκτη υποβάθµιση των φυσικών πόρων έχει συµβάλει στην ερηµοποίηση
σηµαντικού ποσοστού της έκτασης στη χώρα µας.
ΣΕΛΙ∆Α 35
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2 ∆ΙΕΡΓΑΣΙΕΣ ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ
Ο προσδιορισµός των διεργασιών της ερηµοποίησης της γης είναι απαραίτητος
προκειµένου να γίνει περισσότερο κατανοητό το φαινόµενο της ερηµοποίησης, αλλά και να
καθοριστούν µέτρα αντιµετώπισης της. Οι κύριες διεργασίες που οδηγούν µια ευαίσθητη
περιοχή στην ερηµοποίηση είναι η :
•
∆ιάβρωση του εδάφους
•
Μείωση του διαθέσιµου νερού
•
Αλάτωση του εδάφους
•
Οξίνιση του εδάφους
•
Χηµική ρύπανση του εδάφους
•
Εγκατάλειψη της γης
•
Αποψίλωση των δασών
5.2.1 ∆ιάβρωση του εδάφους
Η διάβρωση του εδάφους (Εικόνα 5.11) ανάλογα µε την αιτία που την προκαλεί
διακρίνεται σε υδατική, αιολική και κατά την άροση.
Εικόνα 5.11: Υποβάθµιση γης σε παράκτιες περιοχές
Πηγή: http://geografia.fcsh.unl.pt/lucinda/desertification_processes_gr.html
ΣΕΛΙ∆Α 36
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2.1.1 ∆ιάβρωση από τα ύδατα της βροχής
Η διάβρωση από τα ύδατα της βροχής είναι ένα φυσικό φαινόµενο που επηρεάζεται
από όλους τους παράγοντες που αναφέρθηκαν ανωτέρω και εξελίσσεται συνήθως µε αργούς
και µη επιζήµιους ρυθµούς. Η επέµβαση όµως του ανθρώπου στη βλάστηση µπορεί να την
επιταχύνει σε καταστροφικούς ρυθµούς.
Εικόνα 5.12: Υδατική διάβρωση του εδάφους
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, Ερηµοποίηση – Απερήµωση, 2008
Η διάβρωση από το νερό διακρίνεται σε τρεις κατηγορίες , δηλαδή την "αυλακωτή"
διάβρωση (Β),όπου το νερό σχηµατίζει µικρά επιφανειακά αυλάκια παρασύροντας το έδαφος,
τη "χαραδρωτική"(Γ) η οποία αποτελεί τη µεγιστοποίηση της αυλακωτής χωρίς κανένα
περιθώριο αναστροφής και την επιφανειακή διάβρωση (Α),η οποία προκαλεί τις µεγαλύτερες
απώλειες εδάφους µε οµοιόµορφες στρώσεις από όλη την έκταση της υπό µελέτη περιοχής.
Οι παραπάνω κατηγορίες παρουσιάζονται στην ακόλουθη εικόνα (Εικόνα 5.13).
Εικόνα 5.13: Κατηγορίες υδατικής διάβρωσης
Πηγή: http://ikaros.teipir.gr/mecheng/OPS/files/Env_Biom/Tomos%20B_Kef_15.pdf
ΣΕΛΙ∆Α 37
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η διάβρωση του επικλινούς εδάφους υποβαθµίζει την παραγωγικότητά του και τελικά
το οδηγεί στη ερηµοποίηση ακολουθώντας τα εξής στάδια:
1. Αραίωση της φυτοκάλυψης του εδάφους
2. Μείωση της οργανικής ύλης και υποβάθµιση της δοµής του εδάφους
3. Επιφανειακή απορροή οµβρίων υδάτων και µεταφορά εδαφικού υλικού προς τα κάτω
4. Ακραία υποβάθµιση της παραγωγικότητας του εδάφους - Ερηµοποίηση
Στο τελευταίο στάδιο οι εδαφικές ιδιότητες και κυρίως το βάθος του εδάφους
λαµβάνουν τιµές κάτω από κρίσιµα όρια, πέραν των οποίων η χλωρίδα και πανίδα αδυνατούν
να συνεισφέρουν ικανοποιητικά στην διαβίωση των ανθρώπων και στην ποιότητα του
περιβάλλοντος.
Η µακροχρόνια επέµβαση του ανθρώπου στην φύση προκάλεσε ήδη εκτεταµένες
καταστροφές στους εδαφικούς πόρους της χώρας. Περίπου το 80 % των εδαφών µας έχουν
υποστεί διαβρώσεις διαφόρου βαθµού. Μεγάλο κίνδυνο διάβρωσης διατρέχουν σήµερα τα
43% των εκτάσεων µας, µέτριο τα 21 % και µικρό επίσης 21 % (CORINE 1992).
Ο άνθρωπος επιταχύνει την διάβρωση µε τους εξής τρόπους :
• Απολαβή φυτικής βιοµάζας µεγαλύτερης της παραγόµενης.
• Εκχερσώσεις δασών, υπερβόσκηση βοσκοτόπων.
• Καλλιέργειες σε επικλινή εδάφη, που αφήνουν την επιφάνεια τους ακάλυπτη κατά την
περίοδο των βροχών.
• Εµπρησµοί δασών, βοσκοτόπων και της καλαµιάς των σιτηρών.
• Τεχνικά έργα σε επικλινείς περιοχές.
Τα µέτρα αντιµετώπισης της ερηµοποίησης στην Ελλάδα πρέπει να ρυθµίζουν και να
ελέγχουν αποτελεσµατικά όλες τις ανωτέρω δραστηριότητες του ανθρώπου, διότι
διαφορετικά οι επιπτώσεις του φαινοµένου θα είναι µη αναστρέψιµες.
ΣΕΛΙ∆Α 38
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2.1.2 ∆ιάβρωση του εδάφους από τον άνεµο
Ο άνεµος µπορεί να παρασύρει υλικό από την επιφάνεια του εδάφους και να
προκαλέσει έτσι την διάβρωση του ιδίως όταν αυτή είναι ξηρή, κονιορτοποιηµένη και δεν
φέρει προστατευτική βλάστηση. Ο άνθρωπος παίζει σηµαντικό ρόλο και στο είδος αυτό της
διάβρωσης µε τη καταστροφή της βλάστησης και τη καλλιέργεια του εδάφους.
Ο τύπος αυτός της διάβρωσης δεν είναι τόσο εκτεταµένος στη Ελλάδα όσο ο
προηγούµενος. Εντούτοις όµως, προκαλεί ερηµοποιήσεις σε τοπική κλίµακα. Ιδιαίτερα
ευαίσθητες είναι οι νησιωτικές περιοχές του Αιγαίου και το βορειοανατολικό τµήµα της
ηπειρωτικής χώρας. Οι ισχυροί βόρειοι και βορειοανατολικοί άνεµοι που επικρατούν κατά τη
διάρκεια της ξηρής περιόδου στην Ελλάδα δηµιουργούν ευνοϊκές συνθήκες για την αιολική
διάβρωση. Οι κύριοι παράγοντες που ελέγχουν τη διάβρωση λόγω ανέµου στην Ελλάδα είναι
η φυτοκάλυψη, ο προσανατολισµός του εδάφους, η κατάσταση υγρασίας του εδάφους,
βόσκηση και οι πυρκαγιές. Οι απότοµες κλίσεις σε συνδυασµό µε το ρηχό έδαφος και τις
ηµίξηρες κλιµατικές συνθήκες είναι τα κύρια χαρακτηριστικά των νησιών του Αιγαίου. Η
φυτοκάλυψη µπορεί να κυµανθεί µεταξύ γυµνού εδάφους έως πλήρους καλυµµένου ανάλογα
µε την κλίση, το βάθος του εδάφους, το µητρικό υλικό και την ένταση της βόσκησης. Το
έδαφος παραµένει συνήθως γυµνό όταν το βάθος του είναι λιγότερο από 20εκατοστά. Κάτω
από ξηρές συνθήκες, η πολυετής βλάστηση δε µπορεί να διατηρηθεί και µόνο η ετήσια
βλάστηση αναπτύσσεται κατά τη διάρκεια της υγρής περιόδου. Εάν µια περιοχή υπόκειται σε
βόσκηση, τα εδάφη παραµένουν ουσιαστικά γυµνά κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου,
ευνοώντας την αιολική διάβρωση τους θερινούς µήνες και την υδατική διάβρωση τους
υγρούς µήνες. Οι πυρκαγιές καταστρέφουν την υπάρχουσα φυτική βλάστηση και συµβάλουν
στην αιολική διάβρωση µε την έκθεση της εδαφικής επιφάνειας στην επίδραση του ανέµου.
Ο προσανατολισµός της έκθεσης κλίσης επιδρά στην αιολική διάβρωση. Μεγάλη
αιολική διάβρωση αναµένεται στην Ελλάδα στις βόρειες και βορειοανατολικές εκθέσεις των
λοφωδών περιοχών. Οι νότιοι άνεµοι φυσούν από τις νότιες διευθύνσεις υπό κανονικές
συνθήκες κατά τη διάρκεια της υγρής περιόδου, όταν τα εδάφη είναι σχετικά υγρά και
προστατεύονται από τη φυσική φυτοκάλυψη. Εποµένως οι περιοχές που εκτίθενται νότια και
νοτιοδυτικά επηρεάζονται λιγότερο από την αιολική διάβρωση. Το έλλειµµα εδαφικού νερού
που παρατηρείται κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού και αρχάς φθινοπώρου δηµιουργεί
ευνοϊκές συνθήκες για την αποκόλληση των εδαφικών τεµαχιδίων και την αιολική διάβρωση.
Οι δίοδοι διέλευσης των ζώων είναι επίσης ευαίσθητοι στη διάβρωση του ανέµου.
ΣΕΛΙ∆Α 39
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Τα πρακτικά µέτρα για την αντιµετώπιση της αιολικής διάβρωσης είναι περιορισµένα.
Στις τελευταίες δεκαετίες, η εκτενής εγκατάλειψη της γεωργικής γης στα νησιά του Αιγαίου
λόγω της µειωµένης παραγωγικότητας, ή της αλλαγής χρήσης γης από καλλιεργούµενη σε
βοσκότοπους οδήγησε στην αποτελεσµατικότερη προστασία του εδάφους από τη διάβρωση,
εξαιτίας της ανάπτυξης φυσικής βλάστησης.
5.2.1.3 Μηχανική διάβρωση του εδάφους
Κατά τη µηχανική κατεργασία του εδάφους λαµβάνει χώρα βαθµιαία µετακίνηση του
επιφανειακού εδαφικού υλικού από τα ανάντη προς τα κατάντη. Η διεργασία αυτή έχει ως
αποτέλεσµα τη µείωση του βάθους του εδάφους στα ανώτερα και µεσαία τµήµατα της
πλαγιάς του λόφου και η αύξηση του στα κατώτερα τµήµατα. Έχει µάλιστα αποδειχθεί ότι η
µηχανική κατεργασία του εδάφους µπορεί να αυξήσει την υδατική διάβρωση του εδάφους
ακόµη και στις µικρότερες κλίσεις (Kosmas, 2006).
Η κατεργασία του εδάφους αποτελεί γνωστή πρακτική από την αρχαιότητα. Όταν ο
άνθρωπος ανέπτυξε συστηµατικότερα τη γεωργία, η κατεργασία του εδάφους καθιερώθηκε
ως µια καθολικά αποδεκτή πρακτική που απέβλεπε στη δηµιουργία ενός κατάλληλου
περιβάλλοντος για την ανάπτυξη των φυτών.
Η κατεργασία όµως του εδάφους έχει και µειονεκτήµατα, ένα από τα οποία είναι η
µηχανική διάβρωση, που αποτελεί σηµαντικό πρόβληµα για τις επικλινείς περιοχές και άρα
µείζονος σηµασίας για την Ελλάδα. Η µηχανική διάβρωση θεωρείται ως µία σηµαντική
διαδικασία υποβάθµισης των γεωργικών εδαφών. Εάν ληφθούν υπόψη οι υψηλοί ρυθµοί
διάβρωσης που προκαλούνται από την κατεργασία του εδάφους, τότε η µηχανική διάβρωση
θα έχει σηµαντικά αρνητικά αποτελέσµατα στις εδαφικές ιδιότητες και στη διατήρηση της
παραγωγικότητας του εδάφους. Υπολογίζεται ότι το 8% των γεωργικών εδαφών στην Ελλάδα
έχει εγκαταλειφθεί στις τελευταίες δεκαετίες ή θα εγκαταλειφθεί άµεσα λόγω της µειωµένης
παραγωγικότητας που προκαλείται από τη διάβρωση και κυρίως τη µηχανική διάβρωση
(Kosmas, 1999).
Η µηχανική διάβρωση σταδιακά προκαλεί υποβάθµιση του εδάφους µε τους
ακόλουθους τρόπους:
ΣΕΛΙ∆Α 40
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
• Μεγάλες ποσότητες του εδάφους συσσωρεύονται στα χαµηλότερα µέρη των λοφωδών
καλλιεργούµενων εδαφών. Οι περιοχές µε τη µικρότερη κλίση εµπλουτίζονται µε το εδαφικό
υλικό που χάνεται από τις υπερκείµενες καλλιεργούµενες περιοχές µε αποτέλεσµα τη µείωση
του βάθους τους, τη µείωση της παραγωγικότητας τους και τη σταδιακή υποβάθµιση τους.
• Το υλικό που διαβρώνεται από τις υψηλότερες περιοχές συνήθως είναι φτωχότερο
από το επιφανειακό υλικό των περιοχών που αποτίθεται. Αποτέλεσµα των παραπάνω είναι η
µείωση της παραγωγικότητας και των δύο περιοχών. Τυπικό παράδειγµα είναι η επικάλυψη
ασβεστολιθικού υπεδάφους που έχει προέλθει από διάβρωση σε έδαφος πλούσιο σε οργανική
ουσία στις κατάντη περιοχές.
• Η υδατική διάβρωση γίνεται εντονότερη από ότι πιθανά αναµενόταν στις κορυφές των
λόφων που έχουν υποστεί µηχανική διάβρωση. Η διάβρωση από τη άροση προκαλεί µείωση
της σταθερότητας των συσσωµατωµάτων και χαλαρότητα της δοµής του εδάφους. Άµεση
συνέπεια της υποβάθµισης της δοµής του εδάφους είναι η µείωση της διηθητικότητας και
κατ’ επέκταση αύξηση της υδατικής διάβρωσης.
• Η ανάπτυξη των φυτών περιορίζεται στις περιοχές µε έντονη µηχανική διάβρωση που
είναι οι περιοχές µε µεγάλες κλίσεις, λόγω της µείωσης της παραγωγικότητας αυτών των
εδαφών. Στις έντονα διαβρωµένες περιοχές η δραµατική µείωση του βάθους του εδάφους
εµποδίζει την ανάπτυξη των φυτών.
• Η µηχανική διάβρωση έχει ως συνέπεια την απώλεια επιφανειακού εδάφους και
οργανικής ύλης στις πλαγιές και στις κορυφές των λόφων. Η οργανική ύλη συµβάλλει στη
βελτίωση της δοµής και άρα στον καλύτερο αερισµό και ικανότητα συγκράτησης νερού και
τη µείωση της διάβρωσης.
• Σταδιακή καθοδική µετακίνηση εδαφικών µαζών. Έχει παρατηρηθεί απώλεια εδάφους
στο υψηλότερο µέρος των πλαγιών που φθάνει έως και 2µέτρα βάθος.
Γενικές επιπτώσεις από τη διάβρωση: Συµπερασµατικά, οι επιπτώσεις που προκαλούνται από
τη διάβρωση είναι η αφαίρεση του γόνιµου επιφανειακού εδαφικού υλικού, η αποµάκρυνση
της οργανικής ύλης, η αποµάκρυνση των θρεπτικών ουσιών απαραίτητων για τα φυτά, η
εµφάνιση µεγάλων ποσοτήτων χαλικιών ή λίθων στην επιφάνεια και
η µείωση της
παραγωγής των καλλιεργειών. Άµεση συνέπεια των παραπάνω διεργασιών είναι η
υποβάθµιση του εδάφους και η ερηµοποίηση και εγκατάλειψη της γης.
ΣΕΛΙ∆Α 41
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2.2 Μείωση του διαθέσιµου νερού
Η µείωση του διαθέσιµου ύδατος για τη χλωρίδα, την πανίδα και τις ανάγκες των
ανθρωπίνων κοινωνιών προκαλείται από φυσικά και ανθρωπογενή αίτια.
Εικόνα 5.14: Αίτια Μείωσης του ∆ιαθέσιµου Ύδατος
Τα φυσικά αίτια µείωσης του διαθέσιµου ύδατος είναι τα ακόλουθα:
•
µείωση των βροχοπτώσεων
•
περιορισµός της υδατοχωρητικότητας των εδαφών.
Τα διαθέσιµα υδάτινα αποθέµατα στις χώρες της Μεσογείου είναι σχετικώς
περιορισµένα και απειλούνται από τη µειωµένη βροχόπτωση και την αυξηµένη
εξατµισοδιαπνοή. Η µείωση των διαθέσιµων υδατικών πόρων λόγω των παραπάνω φυσικών
αιτιών δεν επιτρέπει τη δυνατότητα παρέµβασης, µε αποτέλεσµα να επιδεινώνεται το
φαινόµενο της ερηµοποίησης της γης.
Η ικανότητα του εδάφους να αποθηκεύει το νερό της βροχής εξαρτάται από το ενεργό
βάθος του. Η µείωση όµως του βάθους του εδάφους από τη διάβρωση έχει περιορίσει την
αποθήκευση του νερού που προέρχονται από τα κατακρηµνίσµατα, µε αποτέλεσµα την
ανεξέλεγκτη επιφανειακή απορροή νερού, την περαιτέρω απογύµνωση του εδάφους και
τελικά την ερηµοποίηση της γης.
Τα ανθρωπογενή αίτια που οδηγούν σε µείωση των υδατικών αποθεµάτων είναι τα εξής:
•
αύξηση της κατανάλωσης νερού
ΣΕΛΙ∆Α 42
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
•
σπατάλη νερού
•
διαρροές δικτύων
•
υπεραντλήσεις των υπόγειων υδάτων
•
έργα µείωσης της κατείσδυσης
•
έργα αύξησης της επιφανειακής απορροής
Η χρήση του διαθέσιµου ύδατος στη χώρα µας παρουσιάζεται στο παρακάτω διάγραµµα
(Εικόνα 5.14):
Εικόνα 5.15: Χρήση διαθέσιµου ύδατος
Πηγή: http://ndbhmi.chi.civil.ntua.gr/images/el/applications/greece/pic_1_5.html
Tο σύνολο της ετήσιας ζήτησης νερού στη χώρα µε τις σηµερινές συνθήκες, εκτιµάται
σε 8.243 hm3, από τα οποία το 83% αφορά στην άρδευση, το 1% στην κτηνοτροφία, το 13%
στην ύδρευση και το 3% στη βιοµηχανία και ενέργεια. Τα παραπάνω µεγέθη παρουσιάζονται
αναλυτικά στον ακόλουθο πίνακα (Πίνακας 5.4) ενώ στην εικόνα 5.15 εµφαίνεται η µέση
έκταση υπό εκµετάλλευση σε στρέµµατα ανά περιφέρεια.
ΣΕΛΙ∆Α 43
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Πίνακας 5.4: Μέση κατανοµή της χρήσης νερού ανά περιφέρεια (hm3)
Κ.Α.
1
2
3
3
4
Υδατικά
Άρδευ-
Κτηνο-
Ύδρευ-
Βιοµηχα-
Λοι-
διαµερίσµατα
∆υτικής
ση
τροφία
ση
νία
πές*
201.0
5.0
23.0
3.0
20.0
Πελοποννήσου
Βόρειας
401.5
6.6
41.7
3.0
Πελοποννήσου
Ανατολικής
324.9
4.7
22.1
351.7
Πελοποννήσου
Ανατολικής
324.9
4.7
22.1
351.7
Πελοποννήσου
∆υτικής Στερεάς
366.5
9.0
22.4
397.9
Ηπείρου
127.4
9.9
33.9
1.0
172.2
Αττικής
99.0
2.5
400.0
17.5
519.0
Ανατ. Στερεάς
773.7
9.9
165.9
12.6
962.1
Θεσσαλίας
1 550.0
12.0
54.0
∆υτικής
609.4
Μακεδονίας
Κεντρικής
527.6
Μακεδονίας
Ανατολικής
627.0
Σύνολο
252.0
452.8
Ελλάδας
5
6
7
Ελλάδας
1 616.0
8
9
10
11
7.9
8.0
5.8
43.7
30.0
99.8
80.0
80.0
771.0
715.4
32.0
664.8
Μακεδονίας
Θράκης
825.2
7.1
27.9
11.0
871.2
Κρήτης
320.0
10.2
42.3
372.5
Νήσων Αιγαίου
80.2
6.8
37.2
124.2
Σύνολο χώρας
6 833.4
105.4
1 045.0
12
13
14
Πηγή: Υπουργείο Γεωργίας,2003
ΣΕΛΙ∆Α 44
158.1
100.0
8 242.8
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται σταδιακή αύξηση της κατανάλωσης νερού, η οποία
οφείλεται στη γενικότερη αύξηση του πληθυσµού, στην αύξηση της κατ’ άτοµο
κατανάλωσης νερού, στην αύξηση των αρδευόµενων εκτάσεων για λόγους κυρίως
παραγωγής και στην ανάπτυξη υδροβόρων βιοµηχανιών.
Υπάρχουν περίπου
300.000
γεωτρήσεις νερού, εκ των οποίων τουλάχιστον οι µισές είναι παράνοµες. (Κουµαντάκης,
2009) (Εικόνα 5.17).
Εικόνα 5.16: Αρδευόµενες εκτάσεις(ποσοστό % επί περιφέρειας)-Αρδευτικές Γεωτρήσεις
(Νόµιµες - Παράνοµες)
ΣΕΛΙ∆Α 45
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, ∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων, 2008
Η αρδευόµενη γεωργία της Ελλάδας καταναλώνει περισσότερο από το 80% του
χρησιµοποιουµένου ύδατος. Εντούτοις οι απαιτήσεις των καλλιεργειών δεν ικανοποιούνται
πλήρως. Υπάρχει πληθώρα προβληµάτων που σχετίζονται µε την αξιοποίηση των υδάτινων
πόρων και που διαφοροποιούνται από περιοχή σε περιοχή. Υπάρχει έλλειψη ικανοποιητικής
υποδοµής (φράγµατα, ταµιευτήρες, εγγειοβελτιωτικά έργα) και τα υφιστάµενα αρδευτικά
δίκτυα παρουσιάζουν σε ορισµένες περιπτώσεις ελλιπή συντήρηση. Ειδικότερα η υφισταµένη
κατάσταση (Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης κατά της ερηµοποίησης) έχει ως εξής :
∆ίκτυα Βαρύτητας
•
Το πρωτεύον και δευτερεύον δίκτυο έχουν απώλειες κατά την µεταφορά και διανοµή
του ύδατος που µπορεί να φθάνουν και το 30%.
•
Το τριτεύον δίκτυο έχει κατά περιπτώσεις, λόγω ζηµιών και κακής λειτουργίας,
απώλειες της τάξης 10-25%.
•
Σηµαντικές απώλειες παρατηρούνται κατά την εκτέλεση της άρδευσης, κυρίως µε την
παραδοσιακή επιφανειακή ροή.
Γεωτρήσεις
•
Συλλογικές
γεωτρήσεις,
σε
πολλές
περιοχές,
παρουσιάζουν
περιπτώσεις
υπεράντλησης και πτώση της στάθµης των υπογείων υδροφορέων.
•
Πολλές µεµονωµένες γεωτρήσεις έγιναν χωρίς σχετική µελέτη σε ένα πυκνό δίκτυο
που δεν εξασφαλίζει την αειφορία τους. Σε πολλές παραλιακές ζώνες έχει
παρατηρηθεί υφαλµύρωση του υδροφορέα.
Η υπερκατανάλωση νερού για την εξυπηρέτηση των ανθρωπίνων αναγκών έχει οδηγήσει σε
δραµατική µείωση των αποθεµάτων νερού. Στη συνέχεια, παρατίθεται χάρτης µε τη
διαθεσιµότητα νερού ανά περιφέρεια (Εικόνα 5.18)
ΣΕΛΙ∆Α 46
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εικόνα 5.18: ∆ιαθεσιµότητα νερού ανά περιφέρεια
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, ∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων, 2008
Επιπροσθέτως, η χωρο-χρονική ανισοκατανοµή των υδατικών πόρων, οι σπατάλες, οι
διαρροές δικτύων καθώς και η περιορισµένη αξιοποίηση της επιφανειακής απορροής έχει
οδηγήσει στην αλόγιστη εκµετάλλευση των υπόγειων υδροφορέων. Για την ακρίβεια,
περίπου τα 2/3 των νερών που χρησιµοποιούνται για άρδευση και ύδρευση προέρχονται από
υπόγειους υδροφορείς (Εικόνα 5.19). Αποτέλεσµα της υπεράντλησης των υπόγειων
υδροφορέων είναι η δηµιουργία αρνητικών ισοζυγίων, η επιδείνωση της υφαλµύρωσης και η
ΣΕΛΙ∆Α 47
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
εξάντληση των αποθεµάτων τους. Το πρόβληµα της ανεπάρκειας των υπόγειων υδάτων είναι
οξύ στα επικλινή εδάφη και επιτείνεται µε τον περιορισµό της διήθησης του νερού της
βροχής εξαιτίας της καταστροφής της φυσικής βλάστησης.
Εικόνα 5.19: ∆υνατότητα εκµετάλλευσης υπόγειου υδροφορέα ανά περιφέρεια
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, ∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων, 2008
Γίνεται εποµένως αντιληπτό, ότι η ερηµοποίηση µε τη διαθεσιµότητα των υδάτινων
πόρων έχουν αµφίδροµη σχέση. Η ερηµοποίηση της γης προκαλεί µείωση των διαθέσιµων
ΣΕΛΙ∆Α 48
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
αποθεµάτων νερού, η οποία στη συνέχεια δηµιουργεί προβλήµατα στον έµβιο κόσµο και
ανατροπή οικοσυστηµάτων και κατά συνέπεια επιτείνεται το φαινόµενο της ερηµοποίησης.
Εποµένως γίνεται αντιληπτό ότι η διαθεσιµότητα του νερού αποτελεί σηµαντικό παράγοντα
στο φαινόµενο της ερηµοποίησης, αποτελεί όµως και έναν σηµαντικό δείκτη εκτίµησης του
κινδύνου της ερηµοποίησης, επειδή η ποσότητα του νερού που ρέει στα ποτάµια ή διεισδύει
στα υπόγεια νερά επηρεάζεται από τον τρόπο που χρησιµοποιούνται οι εδαφικοί και υδάτινοι
πόροι. Κατά συνέπεια, όλα τα είδη υποβαθµίσεων γης και εδάφους έχουν αρνητικές
συνέπειες στο διαθέσιµο νερό.
5.2.3 Αλάτωση του εδάφους
Η αλάτωση του εδάφους αποτελεί µία χηµική διεργασία ερηµοποίησης της γης, καθώς
µεγάλες εκτάσεις της ηµίξηρης και ξηρής κλιµατικής ζώνης της γης, περίπου το 30% της
συνολικής καλλιεργούµενης έκτασης της γης (Rengasamy, 1998), έχουν ερηµοποιηθεί
εξαιτίας αυτής της διεργασίας. Η πιο σηµαντική απειλή είναι η δευτερογενής αλάτωση, η
οποία προκαλείται από το νερό της άρδευσης το οποίο εξαιτίας της υπεράντλησης του στις
περισσότερες περιπτώσεις έχει υφαλµυρωθεί. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, ο ρυθµός
πρόσληψης του νερού από τις καλλιέργειες είναι µεγαλύτερος από το ρυθµό πρόσληψης των
αλάτων, µε συνέπεια τη συσσώρευση των τελευταίων στο έδαφος. Η άρδευση µε νερό που
περιέχει υψηλές συγκεντρώσεις αλάτων είναι δυνατό να προκαλέσει µείωση του ρυθµού
διήθησης κατά 10 φόρες (Imeson and Verstraten, 1989). Η εξάτµιση του εδαφικού νερού
εξαιτίας των υψηλών θερµοκρασιών που επικρατούν κατά τη διάρκεια της µέρας στις
περιοχές µε ηµίξηρες κλιµατικές συνθήκες επιδεινώνει την κατάσταση. Στις περιοχές όπου η
απορροή υπερβαίνει το 10% της βροχόπτωσης, η βαθιά διήθηση είναι πολύ περιορισµένη
οδηγώντας σε περιορισµένη έκπλυση των αλάτων. Τα εδάφη αυτά υπόκεινται σε σηµαντική
υποβάθµιση της δοµής τους και εµποδίζουν την ανάπτυξη του φυτού εξαιτίας του κακού
αερισµού του εδάφους.
Η αλάτωση µειώνει την ανάπτυξη των φυτών, αφού επηρεάζει άµεσα την φυσιολογία
του κυττάρου µέσω των ωσµωτικών και τοξικών αποτελεσµάτων των αλάτων. Τα
περισσότερα φυτά δε µπορούν να προσροφήσουν νερό από το έδαφος που περιέχει µεγάλο
ποσοστό αλάτων, ενώ η ωσµωτική πίεση στα φυτά υπερβαίνει τα φυσιολογικά επίπεδα.
ΣΕΛΙ∆Α 49
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2.3.1 Η αλάτωση των εδαφών στην Ελλάδα
Η αλάτωση είναι µια σηµαντική διεργασία υποβάθµισης και ερηµοποίησης της γης
στην Ελλάδα, ειδικά στις αρδευόµενες πεδινές περιοχές. Οι βασικοί παράγοντες που οδηγούν
σε αύξηση της συγκέντρωσης των αλάτων είναι οι ακόλουθοι:
α) υπεράντληση υπογείου νερού, υφαλµύρωση υπόγειων υδροφορέων, η άρδευση πεδινών
περιοχών µε υφάλµυρο νερό, µε άµεση συνέπεια την περαιτέρω υφαλµύρωση των
υπόγειων υδροφορέων.
β) κακές συνθήκες στράγγισης
γ) ξηρασία που ευνοεί το αρνητικό ισοζύγιο νερού
Τις τελευταίες δεκαετίες, η άρδευση έχει επεκταθεί σε µεγάλες εκτάσεις γης για την
αύξηση της παραγωγής και την κάλυψη των αναγκών της αγοράς. Σύµφωνα µε τις εκτιµήσεις
ειδικών επιστηµόνων, περίπου το 15% των αρδευόµενων εδαφών αντιµετωπίζουν
προβλήµατα αλατότητας (Κοσµάς,2006).
Στη συνέχεια εξετάζεται αναλυτικά η βασικότερη αιτία αλάτωσης εδαφών, που είναι
η άρδευση εκτάσεων γης µε υφάλµυρο νερό που προέρχεται από τους υπόγειους υδροφορείς.
5.2.3.1.1 Υφαλµύρωση υπόγειων υδροφορέων και άρδευση µε υφάλµυρο νερό
Η εκµετάλλευση και διαχείριση των υπόγειων νερών παράκτιων υδροφορέων είναι άµεσα
συνδεδεµένη µε το φαινόµενο της διείσδυσης της θάλασσας σε αυτούς. Αποτέλεσµα της
διείσδυσης της θάλασσας είναι η υφαλµύρωση των υδροφορέων.
Εικόνα 5.20: Το φαινόµενο της διείσδυσης του θαλασσινού νερού σε παράκτιο υδροφορέα
ΣΕΛΙ∆Α 50
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Με τον όρο «υφαλµύρωση» ορίζεται η ύπαρξη όχι µόνο γλυκού αλλά και υφάλµυρου
νερού στους υπόγειους υδροφορείς. Το φαινόµενο της υφαλµύρωσης είναι ένα πρόβληµα,
που οξύνεται διαρκώς .
Το φαινόµενο αυτό της υφαλµύρωσης οφείλεται σε γεωλογικούς παράγοντες, σε
φυσικούς παράγοντες (π.χ. ανύψωση της στάθµης της θάλασσας), αλλά και σε ανθρωπογενείς
(π.χ. υπεράντληση που γίνεται από τις γεωτρήσεις ) ή πολλές φορές συνδυασµό των
ανωτέρω.
Σε παράκτιους υδροφορείς, το νερό της θάλασσας έρχεται σε επαφή µε το γλυκό νερό.
Εξαιτίας της διαφοράς πυκνότητας (το ειδικό βάρος του αλµυρού νερού γs είναι µεγαλύτερο
από το ειδικό βάρος του γλυκού νερού γf ) το θαλασσινό νερό διεισδύει µέσα στον παράκτιο
υδροφορέα και δηµιουργεί µια αλµυρή σφήνα όπως φαίνεται στην εικόνα 5.21.
Εικόνα 5.21: Η δηµιουργία ζώνης ανάµιξης σε παράκτιο υδροφορέα
Πηγή: www.liaison.tuc.gr/ermis_eis/Karatzas.pdf
Το γλυκό και το αλµυρό νερό είναι στην πραγµατικότητα αναµίξιµα υγρά και
εποµένως όταν έρχονται σε επαφή δηµιουργείται µεταξύ τους µια ζώνη ανάµιξης
πεπερασµένου πάχους, λόγω υδροµηχανικής διασποράς. Κατά το πάχος αυτής της ζώνης η
πυκνότητα του νερού µεταβάλλεται και παίρνει τιµές ανάµεσα σε αυτή του γλυκού και του
αλµυρού νερού. Κάτω από ορισµένες συνθήκες όµως, το πάχος αυτής της ζώνης είναι
σχετικά µικρό (σε σύγκριση µε το πάχος του υδροφορέα) και εποµένως είναι δυνατή η
θεώρηση απότοµης διεπιφάνειας.
ΣΕΛΙ∆Α 51
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εποµένως οι τρόποι προσοµοίωσης της αλληλεπίδρασης διεπιφάνειας αλµυρού και
γλυκού νερού είναι δύο:
Να θεωρηθεί ότι τα δύο υγρά δεν αναµειγνύονται, εάν το πάχος της διεπιφάνειας είναι
µικρό.
Να θεωρηθεί ότι τα δύο υγρά αναµειγνύονται οπότε µεταξύ τους δηµιουργείται µια
ζώνη ανάµιξης.
ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ GHYBEN-HERZBERG
Περισσότερο από έναν αιώνα πριν, οι Ghyben-Herzberg διεξάγοντας έρευνα σχετικά
µε τη διεπιφάνεια του υδροφορέα κατέληξαν σε µια σχέση που συνδέει το σχήµα και τη θέση
της διεπιφάνειας µε τα διάφορα υδρολογικά στοιχεία του υδροφορέα. Βρήκαν, λοιπόν, ότι η
στάθµη του θαλασσινού νερού στο υπέδαφος δε βρίσκεται στο επίπεδο της θάλασσας, αλλά
κάτω από αυτό, 40 φορές περίπου τη διαφορά στάθµης του γλυκού νερού από τη στάθµη της
θάλασσας (Νάνου-Γιάνναρου, 2001).
Εικόνα 5.22: Κατακόρυφη Τοµή Παράκτιου Υδροφορέα
Η σχέση αυτή γνωστή µε το όνοµα
Ghyben-Herzberg, προκύπτει θεωρώντας
υδροστατική κατανοµή της πίεσης, σταθερή ροή και ακίνητη διεπιφάνεια. Επιπλέον
θεωρείται ότι ισχύει η γνωστή παραδοχή Dupuit, σύµφωνα µε την οποία η ροή του γλυκού
νερού προς τη θάλασσα είναι οριζόντια.(Bear, 1979) Yπό αυτές τις συνθήκες ισχύει:
( 5.1)
ΣΕΛΙ∆Α 52
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Όπου
:το ύψος γλυκού νερού πάνω από τη στάθµη της θάλασσας, όπως φαίνεται και από την
-
εικόνα 5.22
:η θέση της διεπιφάνειας γλυκού και αλµυρού νερού κάτω από τη στάθµη της
-
θάλασσας, όπως φαίνεται και από την εικόνα 5.22
-
: τα ειδικά βάρη γλυκού και αλµυρού νερού αντίστοιχα
(5.2)
-δ =
Για ρf =1,000 gr/cm3 και ρs =1,025 gr/cm3 , υπολογίζεται ότι: hs = 40 hf .(Bear, 1999)
Έτσι αποδεικνύεται ότι το βάθος της διαχωριστικής ζώνης εξαρτάται από το υδραυλικό
φορτίο και είναι περίπου 40 φορές µεγαλύτερο του.(Καλέρης,2005)
ΑΙΤΙΑ ∆ΙΕΙΣ∆ΥΣΗΣ ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΥ ΝΕΡΟΥ
Τα αίτια που προκαλούν τη διείσδυση του θαλασσινού νερού χωρίζονται σε δύο
κατηγορίες: τα φυσικά και τα ανθρωπογενή αίτια.
Οι φυσικές αιτίες που οδηγούν στην υφαλµύρωση των παράκτιων υδροφορέων είναι
οι ακόλουθες:
Μείωση των ατµοσφαιρικών κατακρηµνισµάτων
Ανύψωση της στάθµης της θάλασσας
Καθοδικές κινήσεις στεριάς
Τήξη παγετώνων και κατά συνέπεια ανύψωση της στάθµης της θάλασσας
Οι ανθρωπογενείς αιτίες της διείσδυσης του θαλασσινού νερού στους παράκτιους
υδροφορείς είναι οι ακόλουθες:
Υπεραντλήσεις των υπόγειων υδάτων
Κατασκευή αποστραγγιστικών έργων
ΣΕΛΙ∆Α 53
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Κατασκευή έργων που οδηγούν σε ελάττωση της διήθησης και της κατείσδυσης του
νερού, όπως αντιπληµµυρικά έργα, φράγµατα, ασφαλτοστρώσεις, εγκιβωτισµοί
υδατορευµάτων κτλ.
Κατασκευή τεχνικών έργων ανάσχεσης της υπόγειας ροής ,όπως υπόγεια
υδροφράγµατα, βαθιές θεµελιώσεις κτλ.
Η σηµαντικότερη όµως αιτία διείσδυσης του θαλασσινού νερού είναι η υπερβολική
άντληση των υπόγειων υδάτων. Όσο αντλείται το γλυκό νερό από γεωτρήσεις στην παράκτια
ζώνη, τόσο µειώνεται το ύψος του υπόγειου νερού, µε αποτέλεσµα να µειώνεται η αντίσταση
στη διείσδυση της θάλασσας. Επιπλέον, η αυξηµένη άντληση νερού είναι δυνατόν να
δηµιουργήσει έναν <<κώνο>> θαλάσσιου νερού κάτω από τη γεώτρηση (Εικόνα 5.23) και
τελικά να οδηγήσει στην άντληση αλµυρού νερού. Με τη µεγαλύτερη διείσδυση θαλασσινού
νερού αλλοιώνεται σταδιακά και η ποιότητα του γλυκού, το οποίο µετατρέπεται σταδιακά σε
υφάλµυρο και τελικά σε αλµυρό. Εποµένως, όταν ο ρυθµός άντλησης σε φρέατα κοντά στη
θάλασσα υπερβεί το ρυθµό της φυσικής ή τεχνητής επαναφόρτισης του υδροφορέα, τότε το
θαλασσινό νερό εισρέει στους υδροφορείς, καταστρέφοντάς τους ως πηγές πόσιµου νερού.
Εικόνα 5.23: Η δηµιουργία κώνου κάτω από την αντλητική γεώτρηση
Πηγή: www.liaison.tuc.gr/ermis_eis/Karatzas.pdf
Ενδεικτικά παρατίθενται κάποια από τα πολλά παραδείγµατα υφαλµύρωσης στον ελληνικό
χώρο. (Νάνου-Γιάνναρου,2001)
ΣΕΛΙ∆Α 54
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Αργολικό πεδίο: Στη χειρότερη κατάσταση σε ολόκληρη τη χώρα βρίσκεται η περιοχή αυτή,
στην οποία η θάλασσα έχει διεισδύσει σε βάθος 6 - 7 χλµ. Το αργολικό πεδίο είναι
παράδειγµα κακοδιαχείρισης των υπόγειων υδάτων ήδη από τη δεκαετία του 1970.
Βόρεια Κορινθία: Αντιµετωπίζει σηµαντικό πρόβληµα καθώς η θάλασσα έχει διεισδύσει από
1 - 4 χλµ. στους υπόγειους υδροφορείς, ανάλογα µε τα πετρώµατα της κάθε περιοχής. Το
πρόβληµα είναι έντονο σε µια ευρεία παραλιακή ζώνη, από το Σοφικό έως το Αίγιο, ενώ
πολλές περιοχές έχουν πάψει από χρόνια να χρησιµοποιούν το νερό του δικτύου όχι µόνο για
πόση αλλά και για µαγείρεµα.
∆υτική Μεσσηνία: Η θάλασσα έχει διεισδύσει 1 - 2 χιλιόµετρα στα παράκτια υπόγεια
αποθέµατα της περιοχής. Το ιδιαίτερο στην περίπτωση αυτή δεν είναι το πόσο βαθιά έχει
διεισδύσει η θάλασσα, αλλά πόσο επιµήκης είναι η ζώνη όπου παρουσιάζεται το πρόβληµα, η
οποία ξεκινάει πλέον λίγο µετά τον Πύργο.
Αιγαίο: Μόνο υφάλµυρους υπόγειους υδροφορείς έχουν πλέον αρκετά νησιά, λόγω µικρής
έκτασης της ενδοχώρας, λιγοστών βροχοπτώσεων και µεγάλης τουριστικής και οικιστικής
ανάπτυξης. Μερικά από τα νησιά µε οξύ πρόβληµα είναι η Σαντορίνη, Νάξος, Σύρος, Σίφνος,
Αµοργός, Χίος.
Κρήτη: ∆ιαστάσεις λαµβάνει την τελευταία δεκαετία η υφαλµύρωση των παράκτιων
υδροφορέων στη Μεγαλόνησο. Εντονότερο είναι το πρόβληµα στο βορρά και ιδίως στις
περιοχές Χερσονήσου, Κάµπου Μεσσάρας, Ηρακλείου, Σητείας και Φαλάσαρνας. Στη
Χερσόνησο η θάλασσα έχει σε ορισµένα σηµεία διεισδύσει 2 - 3 χλµ. στην ξηρά.
Χαλκιδική: Αντιµετωπίζει σοβαρά προβλήµατα υφαλµύρινσης των υπόγειων υδάτων της
καθώς η θάλασσα έχει διεισδύσει σε βάθος τουλάχιστον ενός χλµ. σε όλη την παράκτια ζώνη,
λόγω της µεγάλης οικιστικής και τουριστικής ανάπτυξης. Αποτέλεσµα της υφαλµύρωσης
είναι το νερό να µην µπορεί αρχικά να χρησιµοποιηθεί για ύδρευση και αργότερα, όσο
αυξάνεται η αλατότητα, ούτε για άρδευση καθώς υποβαθµίζει τα εδάφη. Η ζηµιά αυτή µπορεί
να αποκατασταθεί, αλλά θα χρειαστούν πολλά χρόνια.
Λεκανοπέδιο Αττικής: Η διείσδυση του θαλασσινού νερού πλήττει και το λεκανοπέδιο
Αττικής σε µεγάλο βαθµό. Η µεγάλη αστική επέκταση περιορίζει σηµαντικά την ποσότητα
του νερού που διεισδύει στο εσωτερικό της γης, και κατά συνέπεια την τροφοδοσία των
υπόγειων υδροφορέων. Η θάλασσα έχει διεισδύσει περίπου 1 - 2 χιλιόµετρα σε όλη την
ΣΕΛΙ∆Α 55
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ανατολική ζώνη, φθάνοντας ανά σηµεία τα 4 ή 5 χλµ. Πιο αναλυτικά, στην παραλιακή ζώνη
προς Σούνιο έντονα προβλήµατα µε την υφαλµύρωση παρουσιάζονται στις περιοχές του
Φαλήρου, της Καλλιθέας, του Πειραιά, της ∆ραπετσώνας και του Κερατσινίου. Το αυτό
ισχύει και για τις περιοχές της Βουλιαγµένης, της Βάρης, της Αγίας Μαρίνας και του
Κορωπίου. Επιπροσθέτως, κακής ποιότητας είναι τα νερά στο Θριάσιο Πεδίο, στις περιοχές
των Αγίων Αποστόλων, του Καλάµου, της Ριτσώνας, ως και τα νότια τµήµατα της πεδιάδας
της Θήβας. Πολλά τα προβλήµατα στο Πόρτο Ράφτη και στον κάµπο της Αταλάντης.
Στη συνέχεια παρατίθεται χάρτης της Ελλάδας
µε περιοχές που παρουσιάζουν έντονα
προβλήµατα υφαλµύρωσης (Εικόνα 5.24).
Εικόνα 5.24: Χάρτης µε ζώνες επικινδυνότητας της θαλάσσιας διείσδυσης
Πηγή: www.geo.auth.gr
ΣΕΛΙ∆Α 56
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2.3.1.2 Γενικές συνθήκες σχηµατισµού αλατούχων εδαφών
Οι περιοχές µε αλατούχα εδάφη στην Ελλάδα βρίσκονται σε διάφορες κλιµατικές,
τοπογραφικές και εδαφικές συνθήκες. Κύρια κλιµατικά χαρακτηριστικά είναι εκείνα που
ευνοούν αρνητικό ισοζύγιο νερού, όπως η θερµοκρασία, η βροχόπτωση, ο άνεµος και η
σχετική υγρασία. Οι παρακάτω δύο κλιµατικές ζώνες ευνοούν το σχηµατισµό αλατούχων
εδαφών:
• Η παραθαλάσσια Μεσογειακή Ιόνια ζώνη συµπεριλαµβανοµένων των παράκτιων
περιοχών της δυτικής Ελλάδας και τα Επτάνησα.
• Η κύρια Μεσογειακή ζώνη συµπεριλαµβανοµένου του νοτιοανατολικού τµήµατος της
Ελλάδος µέχρι τη Θεσσαλία και τα νησιά του Αιγαίου. Το κλίµα αυτών των περιοχών είναι
παρόµοιο µε αυτό της προηγούµενης κλιµατικής ζώνης, αλλά µε χαµηλότερες θερµοκρασίες
και µεγαλύτερες περιόδους ξηρασίας.
Το αρνητικό ισοζύγιο νερού δηµιουργείται όταν η εξατµισοδιαπνοή γίνεται µεγαλύτερη
από την βροχόπτωση και την άρδευση και παρατηρείται από τον Απρίλιο έως τον Οκτώβριο.
Η δηµιουργία αρνητικού ισοζυγίου έχει ως συνέπεια την τριχοειδή ανοδική κίνηση του νερού
από το υπόγειο νερό και τη συγκέντρωση αλάτων στους υπερκείµενους εδαφικούς
σχηµατισµούς (σε περιπτώσεις αβαθών υδροφορέων) και αύξηση της αλατότητας του
εδάφους.
Τα κύρια µητρικά υλικά στα οποία σχηµατίζονται τα αλατούχα εδάφη στην Ελλάδα
είναι αλλουβιακές, λιµναίες ή αιολικές αποθέσεις. Τα αλατούχα εδάφη βρίσκονται κυρίως σε
πεδινές ή ελαφρώς κεκλιµένες περιοχές (κλίση 2-6%) ή σε κοιλότητες. Σε µερικές
περιπτώσεις αλατούχα εδάφη δηµιουργούνται σε κοιλάδες οι οποίες περιβάλλονται από
βουνά και πληµµυρίζουν κατά τη διάρκεια του χειµώνα. Μετά την εξάτµιση του νερού κατά
τη θερινή περίοδο, τα άλατα συσσωρεύονται στο έδαφος και δηµιουργούνται αλατούχα
εδάφη σε αυτές τις περιοχές.
5.2.4 Χηµική ρύπανση
Η χηµική ρύπανση αναφέρεται κυρίως στην ρύπανση των εδαφικών και υδατικών
πόρων
µε τοξικές ουσίες που περιορίζουν την ανάπτυξη της χλωρίδας και πανίδας. Η
ρύπανση των οικοσυστηµάτων µε διαφόρους ρυπαντές (βαριά µέταλλα, οργανικές ουσίες,
ραδιενεργά στοιχεία) έχει αυξηθεί σηµαντικά τα τελευταία χρόνια. Η έκταση όµως της
ΣΕΛΙ∆Α 57
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
υποβάθµισης αυτής του εδάφους δεν είναι προς το παρόν σηµαντική στην Ελλάδα και
περιορίζεται γύρω από τις βιοµηχανικές ζώνες και σε θέσεις κατά µήκος των εθνικών οδών.
Η χηµική ρύπανση πλήττει τόσο τα επιφανειακά όσο και τα υπόγεια νερά. Τα υπόγεια ύδατα
προστατεύονται καλύτερα σε σύγκριση µε τα επιφανειακά, διότι είναι σε µικρότερο βαθµό
εκτεθειµένα στις εξωτερικές ρυπογόνες επιδράσεις.
Τα εδάφη που έχουν ρυπανθεί µε τοξικά στοιχεία αποσύρονται από την παραγωγή,
πολλές φορές µάλιστα µε την οικονοµική ενίσχυση των ιδιοκτητών τους, ώστε να αποφευχθεί
ο κίνδυνος µεταφοράς των στοιχείων αυτών στον άνθρωπο, µέσω της τροφικής αλυσίδας. Η
απόσυρση των εδαφών από την καλλιέργεια θεωρείται ο ασφαλέστερος τρόπος για την
προστασία των καταναλωτών και την αποκατάσταση των εδαφών. Όµως, η αποκατάσταση
ρυπασµένων εδαφών είναι δύσκολη, επειδή τα βαρέα µέταλλα δεσµεύονται στα κολλοειδή
του εδάφους και δύσκολα εκπλύνονται (Furrer, 1983). Υπολογίζεται ότι απαιτούνται πάνω
από 100 χρόνια ώσπου να «καθαριστούν» και να µπορέσουν να δοθούν και πάλι στην
παραγωγική διαδικασία. Η απόσυρση γεωργικών εδαφών από την καλλιέργεια έχει ως
συνέπεια την εντατικοποίηση της παραγωγής στις υπόλοιπες καλλιεργούµενες εκτάσεις, µε
αποτέλεσµα τη δηµιουργία ενός φαύλου κύκλου που εντείνει το φαινόµενο της
ερηµοποίησης.
5.2.5 Οξίνιση του εδάφους
Η οξίνιση του εδάφους παρατηρείται όταν η τιµή του pH µειωθεί κάτω από µία
κρίσιµη τιµή, γεγονός που αναστέλλει την ανάπτυξη των φυτών και κατά συνέπεια
υποβαθµίζει την παραγωγικότητα των οικοσυστηµάτων. Τα εδάφη µε τιµή pH µικρότερη ή
ίση µε 5 είναι περιοριστικά για την ανάπτυξη των περισσότερων φυτών. Ο κύριος
παράγοντας που επηρεάζει την οξύτητα του εδάφους είναι ο τύπος των λιπασµάτων. Τα κύρια
αίτια τοξικής δράσης υπό τις συνθήκες αυτές σχετίζονται µε υψηλές συγκεντρώσεις Al και
Mn που απαντώνται στα όξινα εδάφη (Veitiene, 1998).
Η συνεχής και σε αυξηµένες συνήθως ποσότητες εφαρµογή τους, προκαλεί µείωση
της γονιµότητας του εδάφους, ελάττωση της σταθερότητάς της δοµής του και ενδεχόµενα τη
ρύπανση του εδάφους. Μεταξύ των χηµικών λιπασµάτων, τα χρησιµοποιούµενα ευρέως είναι
από τα αζωτούχα τα νιτρικά, το θειικό αµµώνιο και η ουρία, και από τα φωσφορικά οι
υπερφωσφορικές ενώσεις. Η εφαρµογή λιπασµάτων που έχουν στην σύνθεσή τους
ΣΕΛΙ∆Α 58
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
αµµωνιακή µορφή (θειική και νιτρική αµµωνία) σε υψηλές δόσεις και για πολλά έτη, µπορεί
να προκαλέσουν σοβαρά προβλήµατα οξίνισης των εδαφών. Στη συνέχεια παρουσιάζεται
χάρτης µε τις περιοχές που πλήττονται από νιτρορύπανση στην Ελλάδα. (Εικόνα 5.25)
Εικόνα 5.25: Χάρτης νιτρορύπανσης στην Ελλάδα
Πηγή: Γ. Μιγκίρος, ∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων, 2008
Η οξίνιση των εδαφών µπορεί να προέλθει δευτερευόντως από την όξινη βροχή, η οποία
όµως δεν απειλεί σοβαρά την Ελλάδα.
ΣΕΛΙ∆Α 59
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
5.2.6 Εγκατάλειψη της γης
Η εκτενής αποψίλωση και η εντατική καλλιέργεια των λοφωδών περιοχών στην
περιοχή της Μεσογείου που συντελούνται από αρχαιοτάτων χρόνων έχουν οδηγήσει στην
διάβρωση των εδαφών και την υποβάθµιση της γης. Σε ορισµένες περιόδους οι επικρατούσες
καιρικές συνθήκες, ιδιαίτερα νωρίς στην περίοδο ανάπτυξης των καλλιεργειών, µπορεί να
είναι τόσο δυσµενείς που τα εδάφη να παραµένουν γυµνά, δηµιουργώντας ευνοϊκές συνθήκες
για επιφανειακή απορροή ή διάβρωση.
Καθώς το έδαφος διαβρώνεται, η χρήση της γης µετατοπίζεται συνήθως από τη
γεωργία στην κτηνοτροφία λόγω της χαµηλής παραγωγικότητας των διάφορων γεωργικών
καλλιεργειών. Ο όρος «εγκαταλειµµένη γη» χρησιµοποιείται για να περιλάβει τις περιοχές
που καλλιεργούνταν προηγουµένως αλλά σήµερα δεν υφίσταται πια η καλλιέργεια
επιτρέποντας
την ανάπτυξη της φυσικής βλάστησης κάτω από διαφορετικούς ρυθµούς
βόσκησης. Ανάλογα, αρδευόµενη γεωργική γη υπό δυσµενείς κλιµατικές συνθήκες όπως
παρατεταµένη ξηρασία και µειωµένες ποσότητες νερού άρδευσης µπορεί να εγκαταλειφθεί.
Η διαδικασία της εγκατάλειψης της γης µπορεί να επηρεαστεί από διάφορους
παράγοντες που σχετίζονται µε το φυσικό περιβάλλον, την διαχείριση της γης καθώς και τα
κοινωνικό-οικονοµικά χαρακτηριστικά µιας περιοχής. Η εγκατάλειψη της γης από τη γεωργία
µπορεί να προβλεφθεί µε την αξιολόγηση των διάφορων δεικτών που σχετίζονται µε την
παραγωγικότητα του εδάφους και το εισόδηµα των αγροτών, όπως είναι το βάθος του
εδάφους, το µητρικό υλικό, η κλίση της επιφάνειας του εδάφους, το ύψος και η κατανοµή των
βροχοπτώσεων, οι υπάρχουσες επιδοτήσεις, η µετανάστευση του πληθυσµού, η
διαθεσιµότητα νερού και η δυνατότητα πρόσβασης σε αυτό. Αρκετοί από αυτούς τους δείκτες
είναι αλληλένδετοι και εξαρτώνται από τις τοπικές συνθήκες.
Εξ ορισµού, οι ηµίξηρες περιοχές έχουν περιορισµένο διαθέσιµο νερό και είναι
εποµένως δυνητικά ευαίσθητες στις περιβαλλοντικές µεταβολές επηρεάζοντας την ανάπτυξη
των φυτών. Το διαθέσιµο νερό για τα φυτά που αναπτύσσονται εξαρτάται από τις κλιµατικές
συνθήκες (βροχοπτώσεις, εξατµισοδιαπνοή) και την αποθηκευτική ικανότητα του εδάφους σε
νερό. Η αποθηκευτική ικανότητα σε νερό καθορίζεται από την υδατοχωρητικότητα (WHC)
κάθε εδαφικής στρώσης ή ορίζοντα και αυτή εξαρτάται από την κοκκοµετρική σύσταση, το
βάθος του εδάφους, το ποσοστό σε πέτρες και χαλίκια και το µητρικό υλικό.
ΣΕΛΙ∆Α 60
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες οι ευνοϊκές εδαφικές και οι κλιµατικές συνθήκες
και η διαθεσιµότητα επιφανειακών ή υπόγειων υδάτων έχουν οδηγήσει στην εντατική
καλλιέργεια των πεδινών περιοχών της Μεσογείου. Η ανάπτυξη εντατικών καλλιεργειών στις
πεδιάδες είχε ως αποτέλεσµα µεγαλύτερες και οικονοµικότερες αποδόσεις σε σύγκριση µε τις
αντίστοιχες στις λοφώδεις περιοχές ή σε περιοχές µε αναβαθµούς. Επιπλέον, η ανάπτυξη
γρήγορων µέσων µεταφοράς και οι χαµηλού κόστους διακοπές έχουν ενθαρρύνει
τη
επέκταση του εγχώριου και διεθνούς µαζικού τουρισµού κατά τα τελευταία 30 χρόνια. Η
γρήγορη επέκταση του τουρισµού σε όλη τη µεσογειακή Ευρώπη ειδικά κατά µήκος των
ακτών έχει οδηγήσει στην εντατικοποίηση της γεωργίας στις πεδινές περιοχές, την
εγκατάλειψη των γεωργικών εδαφών σε λοφώδεις περιοχές µε ή χωρίς αναβαθµούς και την
αύξηση του αριθµού και της συχνότητας των πυρκαγιών. Η µεγάλη ζήτηση στη κατανάλωση
νερού για ύδρευση ή σε άλλες οικονοµικές δραστηριότητες είχε ως αποτέλεσµα την αύξηση
της τιµής του νερού και του κόστους της γεωργικής παραγωγής, ενώ σε πολλές περιπτώσεις
νερό χαµηλής ποιότητας χρησιµοποιείται για την άρδευση (σε νερό µε µεγάλη ηλεκτρική
αγωγιµότητα). Η άρδευση του εδάφους µε νερό που περιέχει µεγάλες συγκεντρώσεις σε
άλατα αυξάνει την αλατότητα του εδάφους, µε αποτέλεσµα την δηµιουργία µη παραγωγικής
γης, η οποία εγκαταλείπεται και ερηµοποιείται, ειδικά σε πεδιάδες που βρίσκονται κατά
µήκος των ακτών.
Η διάβρωση του εδάφους λόγω της επιφανειακής απορροής του νερού, των ανέµων
και των πρακτικών άροσης αποτελεί σοβαρή απειλή στην ποιότητα του εδάφους και στην
παραγωγικότητα. Οι πρακτικές άροσης µετατοπίζουν µεγάλες ποσότητες εδάφους από τις
ανώτερες κυρτές κεκλιµένες επιφάνειες και τις αποθέτουν στις κατώτερες κοίλες επιφάνειες
σε λοφώδεις καλλιεργούµενες περιοχές. Σε αυτές τις περιοχές η παραγωγικότητα του
εδάφους µειώνεται επειδή το πάχος του επιφανειακού ορίζοντα περιορίζεται και άγονο
εδαφικό υλικό από το υπέδαφος αναµειγνύεται µε τον επιφανειακό ορίζοντα κατά το όργωµα,
ή η αποθηκευτική ικανότητα του εδάφους σε νερό και το βάθος του ενεργού ριζοστρώµατος
µειώνεται.
Η διαδικασία της υποβάθµισης του εδάφους µπορεί να επιταχυνθεί από την εντατική
βόσκηση µε µεγάλο αριθµό ζώων που οδηγεί στην υποβάθµιση της βλάστησης και την
συµπίεση του εδάφους. Μια προφανής συνέπεια της υπερβόσκησης είναι η αύξηση της
εδαφικής διάβρωσης δεδοµένου ότι η βαθµιαία απογύµνωση εκθέτει το έδαφος στη διάβρωση
από το νερό και τον αέρα. Κάτω από αυτές τις συνθήκες διαχείρισης, τα εδάφη δεν µπορούν
ΣΕΛΙ∆Α 61
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
να υποστηρίξουν ικανοποιητική βλάστηση, οδηγώντας έτσι στην εγκατάλειψη και την
ερηµοποίηση της γης. Η υπερβόσκηση αυτών των κλιµατικά και τοπογραφικά οριακών
περιοχών, ειδικά όταν επηρεάζονται από τις πυρκαγιές, προάγει την ερηµοποίηση,
υποβαθµίζοντας περαιτέρω τους εδαφικούς πόρους.
Η χαµηλή παραγωγικότητα της γης έχει οδηγήσει στη µετανάστευση των ανθρώπων
από τις αγροτικές σε αστικές περιοχές. Η γη εγκαταλείπεται από τη γεωργία ή
χρησιµοποιείται από του εναποµείναντες αγρότες.
5.2.7 Η αποψίλωση των δασών
Ένα µεγάλο µέρος της επιφάνειας της γης είναι καλυµµένο µε δάση, πολύτιµο πόρο
για τον άνθρωπο, τη βιοποικιλότητα, τις εδαφικές και υδατικές συνθήκες και την κατάσταση
της ατµόσφαιρας (DIS4ME, 2005). Ο άνθρωπος αρχικά χρησιµοποίησε το δάσος µόνο ως
καταφύγιο, για την ξυλεία και για την εξασφάλιση της τροφής του. Εκείνη την εποχή τα δάση
χρησιµοποιούνταν µε βιώσιµο τρόπο, δίχως να απειλούνται διάφορα είδη µε εξαφάνιση
εξαιτίας της υπερεκµετάλλευσης. Από αυτές τις πρωτόγονες περιόδους χρήσης των δασών
µέχρι σήµερα, υπήρξε τεράστια αύξηση στην ποσότητα της ξυλείας που καθηµερινά
υλοτοµούνταν και η καταστροφή των δασών προέκυψε για τους ακόλουθους αιτίες:
•
Μετατροπή της γης κυρίως σε βοσκοτόπια για την παραγωγή κρέατος
•
Παραγωγή δασικής ξυλείας. Τα µεγαλύτερα δάση στον κόσµο βρίσκονται κυρίως στις
αναπτυσσόµενες χώρες. Η καταστροφή της δασικής γης µε σκοπό την εξαγωγή της
ξυλείας στις ανεπτυγµένες χώρες, γίνεται βασικά δίχως να λαµβάνει υπόψη η
βιωσιµότητα.
•
Επέκταση της γεωργικής γης. Η αύξηση του πληθυσµού απαιτεί περισσότερη γη για
ανάπτυξη: σε πολλές χώρες η ευκολότερη επιλογή είναι συχνά η εκµετάλλευση της
δασικής γης.
•
∆ηµιουργία βιοµηχανικών ζωνών. Οι µεταλλευτικές βιοµηχανίες συχνά επιδιώκουν να
χρησιµοποιούν δασική γη, προκαλώντας αποψίλωση.
•
Καύσιµος ύλη. Η οικοδοµική και η καύσιµη ξυλεία από τα δάση είναι δηµοφιλής στις
αναπτυσσόµενες χώρες επειδή είναι φθηνή.
ΣΕΛΙ∆Α 62
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Σήµερα τα δάση απειλούνται από διάφορους παράγοντες όπως οι κλιµατικές
µεταβολές, µεταδοτικές ασθένειες από έντοµα ή άλλους παθογενείς οργανισµούς, απειλές
καθαρά ανθρωπογενούς φύσης, πυρκαγιές, ατµοσφαιρική ρύπανση, αποψίλωση και αύξηση
των πιέσεων από τις κοινωνίες. Οι αριθµοί που προκύπτουν από τον υπολογισµό του
ποσοστού αποψίλωσης παγκοσµίως είναι εκπληκτικοί. Σύµφωνα µε το World Resources
Institute, πάνω από το 80% των φυσικών δασών της γης έχουν ήδη καταστραφεί (µε ρυθµό
40 εκατοµµύρια εκτάρια ετησίως).
Στη συνέχεια παρατίθενται οι διεργασίες και οι συνθήκες, κάτω από τις οποίες
επέρχεται υποβάθµιση της γης µέσω της αποψίλωσης των δασών.
Κλιµατικές συνθήκες: Η πλειοψηφία των κλιµατικών ανά τον κόσµο κατατάσσεται στο
ξηρό και ηµίξηρο κλίµα. Περαιτέρω υποδιαίρεση των ξηρών και ηµί-ξηρων περιοχών δεν
είναι πάντοτε σαφής. Γενικά, οι έρηµοι δέχονται <100 χιλιοστά βροχόπτωσης, οι ξηρές
περιοχές δέχονται µεταξύ 100-300 χιλιοστά όπως και οι ηµί-ξηρες και ειδικότερα:
•
Ξηρή περιοχή: χρησιµοποιείται κυρίως ως φυσικά βοσκοτόπια και για εκτατική ζωική
παραγωγή. Η άρδευση είναι δυνατή σε ορισµένες περιπτώσεις.
•
Ηµί-ξηρη περιοχή: χρησιµοποιείται για σχετικά περισσότερους σκοπούς από ότι οι
ξηρές περιοχές. Καταρχήν ως φυσικά βοσκοτόπια και παραγωγή κτηνοτροφικών
προϊόντων, αλλά επίσης και για καλλιέργειες και παραγωγή καλαµποκιού σε
ορισµένες περιοχές. Η άρδευση επίσης είναι δυνατή σε ορισµένες περιπτώσεις.
Αν και όλες οι κλιµατικές ζώνες υπόκεινται σε φαινόµενα ερηµοποίησης, οι ηµί-ξηρες
περιοχές γενικά και οι ξηρές περισσότερο είναι πολύ ευαίσθητες επειδή απέχουν µόνο µερικά
χιλιοστά βροχής από το να µετατραπούν σε έρηµους. Παρόλο που οι ξηρασίες αυξάνουν το
επίπεδο υποβάθµισης της γης, δεν συνιστούν ωστόσο αιτία ερηµοποίησης.
Η ερηµοποίηση και η αποψίλωση οφείλονται σε µια δραστική αλλαγή των
µικροκλιµάτων. Για παράδειγµα, αν κοπούν οι θάµνοι και τα δέντρα τότε ο µεσηµεριανός
ήλιος θα πέφτει κατευθείαν πάνω στο µέχρι τότε προστατευόµενο από τη σκιά έδαφος. Το
έδαφος θα γίνει θερµότερο και πιο ξηρό, ενώ οι οργανισµοί που ζουν πάνω ή εντός του
εδάφους θα µετακινηθούν ώστε να αποφύγουν τις νέες αντίξοες συνθήκες. Οι επιπτώσεις της
αποψίλωσης
στο κλίµα εµφανίζονται σε τοπική, µεσαία και µεγάλη κλίµακα. Η
εξισορρόπηση µεταξύ ηλιακής ακτινοβολίας και ενέργειας στην περίπτωση ενός δάσους και
ΣΕΛΙ∆Α 63
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
µιας απογυµνωµένης περιοχής είναι διαφορετική. Υψηλότερες ατµοσφαιρικές θερµοκρασίες
παράγονται στην αποψιλωµένη περιοχή, ιδιαίτερα την ξηρή περίοδο. Σε περιοχές µε µεγάλο
ποσοστό αποψίλωσης, παρατηρείται µεγαλύτερη εκποµπή θερµότητας από τα βαθύτερα
εδαφικά στρώµατα προκαλώντας διαφοροποιήσεις στο ποσοστό κάλυψης µε σύννεφα και σε
µέσης κλίµακας κλιµατικές µεταβολές.
Όλες αυτές οι µικροκλιµατικές αλλαγές προκαλούν και οικολογικές µεταβολές, Στις
περισσότερες περιπτώσεις, το οικοσύστηµα µεταβάλλεται και συνήθως αρνητικά. Αυτό έχει
ως αποτέλεσµα όχι µόνο την απώλεια της βιολογικής παραγωγικότητας αλλά επίσης την
υποβάθµιση των επιφανειακών µικροκλιµάτων. Εκτός από τις αρνητικές συνέπειες που
προκαλούν στα οικοσυστήµατα, οι παραπάνω διεργασίες σταδιακά οδηγούν στην αποψίλωση
των δασών και τελικά στην υποβάθµιση και ερηµοποίηση της γης.
Αντοχή των δασών στην ξηρασία: Τα περισσότερα φυτά και ειδικότερα τα δενδρώδη είδη,
εξαιτίας της µακροβιότητας τους εκτίθενται σε ξηρασίες κατά τη διάρκεια της ζωής τους. Για
να ελαχιστοποιήσουν τη επίδραση των µεγάλων ξηρασιών, τα φυτά πρέπει να διαθέτουν
κατάλληλους µηχανισµούς προστασίας για την αντιµετώπιση των κινδύνων.
Γενικά η ικανότητα ενός φυτού να επιβιώσει σε ξηρές συνθήκες εξαρτάται από πολλά
µορφολογικά, φυσιολογικά και φαινολογικά χαρακτηριστικά. Οι µηχανισµοί επιβίωσης
κατηγοριοποιούνται στη συνέχεια, αλλά πριν αναφερθούν οι κατηγορίες θα πρέπει να
υπογραµµιστεί ότι η λίστα δεν είναι εξαντλητική και επίσης η αλληλεπίδραση µεταξύ πολλών
παραγόντων είναι εκείνη που συντελεί συνολικά στην ικανότητα του φυτού να αντιµετωπίσει
την ξηρασία. Οι µηχανισµοί επιβίωσης των φυτών σε ξηρές συνθήκες περιλαµβάνουν:
•
Αποφυγή ξηρασίας – ο παράγοντας κύκλος ζωής εµφανίζεται µόνο όταν υπάρχει
διαθέσιµο νερό.
•
Ανθεκτικότητα στη ξηρασία – ο µηχανισµός ενεργοποιείται όταν αναµένεται η
ξηρασία (στα περισσότερα δέντρα).
•
Αναβολή µάρανσης – µηχανισµοί που επιβραδύνουν την απώλεια νερού ή αυξάνουν
την πρόσληψη ποσότητας νερού (στα περισσότερα φυτά).
•
Αναβολή της ανθεκτικότητας στην µάρανση – ικανότητα του φυτού να ανθίσταται
στη µάρανση µε επιτυχία και να συνέρχεται όταν είναι και πάλι διαθέσιµο το νερό.
ΣΕΛΙ∆Α 64
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Το διοξείδιο του άνθρακα (CO2) επηρεάζει την ευαισθησία των φυτών στην ξηρασία.
Ενδεχόµενη αύξηση της ποσότητας του CO2 στην ατµόσφαιρα µειώνει το άνοιγµα των
στοµάτων που βρίσκονται στην επιφάνεια των φύλλων, µε τα οποία τα φυτά απορροφούν
CO2 και απελευθερώνουν υδρατµούς. Αυτή η επίδραση ποικίλει πολύ από το ένα είδος στο
άλλο. Σε ορισµένα είδη, όπως τη δρυς, η µείωση του ανοίγµατος των στοµάτων είναι
σηµαντική επειδή ελαχιστοποιεί την απώλεια νερού µέσω της διαπνοής του φύλλου και
συνεπώς µειώνεται η ευαισθησία του φυτού στην ξηρασία. Σε άλλα είδη, όπως το
παραθαλάσσιο πεύκο ή η οξιά, αυτή η λειτουργία µείωσης της διαπνοής υπάρχει σε
µικρότερο βαθµό ή ακόµη και καθόλου.
Πυρκαγιές και καταστροφή των δασών: Κάθε χρόνο, εκατοµµύρια εκτάρια δασών στον
κόσµο καίγονται, όχι µόνο µε τεράστιο οικονοµικό κόστος αλλά κυρίως µε περιβαλλοντικό.
Οι οικολογικές και περιβαλλοντικές επιπτώσεις των πυρκαγιών στα δάση παρουσιάζονται µε
την υποβάθµιση της ποιότητας της βλάστησης, τη µείωση της βιοποικιλότητας, την
καταστροφή της υγιεινής των οικοσυστηµάτων, την απώλεια της άγριας ζωής, την
ατµοσφαιρική ρύπανση, τη µόλυνση των υδάτων και γενικά την οικολογική υποβάθµιση. Στις
πυρκαγιές λοιπόν αποδίδεται η µείωση των δασών και η επιτάχυνση της υποβάθµισης του
εδάφους και της ερηµοποίησης (Τσακίρης, 2007).
Έπειτα από πυρκαγιές σχετικά µικρής καταστροφικότητας, η ανανέωση του δάσους
µπορεί να διαρκέσει µόνο όσο θα χρειαστεί η χλωρίδα και η πανίδα του εδάφους να
αποκατασταθεί και να συσσωρευτεί η επιφανειακή οργανική ύλη. Οι αλλαγές που
αναφέρθηκαν παραπάνω – ιδιαίτερα η απώλεια της οργανικής ύλης από το έδαφος και
υπέδαφος – επηρεάζουν την χηµική και φυσική κατάσταση του δασικού εδάφους η οποία
επηρεάζει την επακόλουθη αναγέννηση του δάσους, τη συγκράτηση του νερού και την
απώλεια του εδάφους µε τη διάβρωση. Έπειτα από πυρκαγιές µεγάλης καταστροφικότητας η
αυξηµένη επιφανειακή απορροή κατά τη διάρκεια καταιγίδων ευνοεί τη διάβρωση και τις
µικρές κατολισθήσεις, ειδικά σε θέσεις όπου οι ρίζες και άλλα οργανικά υλικά που
συγκρατούν το χαλαρό έδαφος στις πλαγιές έχουν καταστραφεί (Bitterroot National Forest,
2000). Οι µεγάλες πυρκαγιές προκαλούν µεγαλύτερους κινδύνους διάβρωσης έως ότου
αρχίσει να επανέρχεται η φυτοκάλυψη και να συσσωρεύονται και πάλι οργανικά
υπολείµµατα στην επιφάνεια του εδάφους, Στις πλαγιές όπου η φυτοκάλυψη είναι ελάχιστη
και µετά την πυρκαγιά έχουν συγκεντρωθεί φερτά υλικά, τότε το έδαφος µπορεί να διαβρωθεί
ακόµη και χωρίς έντονες βροχές, εξαιτίας της δύναµης της βαρύτητας.
ΣΕΛΙ∆Α 65
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εικόνα 5.26: Τυπικό παράδειγµα εγκαταλελειµµένης επικλινούς περιοχής (Πελοπόννησος)
Μείωση
της
παραγωγικότητας
των
δασών:
Η
διατήρηση
της
υγιεινής
και
παραγωγικότητας των οικοσυστηµάτων των δασών συνιστά αναγκαία προϋπόθεση για τη
σωστή διαχείριση και βιώσιµη ανάπτυξη της γης. Η χαµηλή παραγωγικότητα των δασών
συνεπάγεται µείωση της ποσότητας βιοµάζας και συνεπώς ένα δάσος λιγότερο ανθεκτικό και
περισσότερο επιρρεπή σε αµετάκλητες µεταβολές. Τα δάση ήταν και συνεχίζουν να είναι
εκτεθειµένα σε ένα µεγάλο αριθµό φυσικών και ανθρωπογενών πιέσεων. Οι φυσικές πιέσεις
περιλαµβάνουν τα ακραία καιρικά φαινόµενα, τις µεταδοτικές και παθογόνες ασθένειες των
δασών
και
καταστροφικά
γεγονότα,
Οι
ανθρωπογενείς
πιέσεις
περιλαµβάνουν
δραστηριότητες όπως η αλλαγή χρήσης γης, ακατάλληλες ή µη-βιώσιµες πρακτικές
καλλιέργειας, υλοτοµία, κατασκευή δρόµων που µειώνουν την ικανότητα της περιοχής να
συνεχίσει ως παραγωγική δασική γη και ατµοσφαιρική ρύπανση.
Η µεταβολή των οικολογικών συνθηκών, εξαιτίας των δραστηριοτήτων του
ανθρώπου, µπορεί να αυξήσει την ευαισθησία των δασών στις φυσικές πιέσεις όπως την
ξηρασία, τις αλλαγές στην υπόγεια στάθµη των νερών, τις προσβολές ασθενειών και τις
φυσικές πυρκαγιές. Η αλληλεπίδραση µεταξύ των ανθρωπογενών και φυσικών πιέσεων
µπορεί να έχει ακόµη πιο αρνητικές επιδράσεις πάνω στην υγιεινή του δάσους. Όσο πια
πλησιέστερα προς τη δασική γη είναι κατοικηµένες περιοχές ή άλλες εγκαταστάσεις τόσο
περισσότερες είναι οι προκλήσεις για τη διαχείρισή τους και ιδιαίτερα όσον αφορά το
πρόβληµα της φυτοπροστασίας. Τα προβλήµατα υγιεινής δάσους, που µειώνουν την
ΣΕΛΙ∆Α 66
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ανθεκτικότητα των δασών ή την ικανότητά τους να στηρίζουν τις ανάγκες της κοινωνίας, θα
πρέπει να αποτελέσουν ζητήµατα στρατηγικής σηµασίας για τη διαχείριση των δασών.
Η ολοένα και µεγαλύτερη σπουδαιότητα της ύπαρξης των δασών καθιστά κάθε
προσπάθεια για την προστασία τους πιο επίκαιρη και κρισιµότερη από ότι πριν. Αλλά
προκειµένου τα δάση να επιτελέσουν τις ουσιώδεις περιβαλλοντικές λειτουργίες τους και τις
τεράστιες παραγωγικές δυνατότητές τους, θα πρέπει να εφαρµοστεί ένα σχέδιο σωστής
διαχείρισης αυτών. Καταρχήν θα πρέπει να ληφθούν δασοπονικά µέτρα για την βελτίωση της
υγιεινής και ευρωστίας των συστάδων, να υποκινηθεί η παραγωγικότητά τους και να
αποφευχθούν οι αιτίες της κακής ανάπτυξης, έτσι ώστε να αποτραπεί η ενεργοποίηση και
ανάπτυξη δευτερευόντων οργανισµών. Οι τεχνολογίες διαχείρισης δασών θα πρέπει να
χρησιµοποιηθούν ευρύτερα ως το πρώτο βήµα µετατόπισης από τη µερική εκµετάλλευση του
δάσους για υλοτοµία στη βιώσιµη χρήση του.
Υπερβόσκηση: Η υπερβόσκηση συχνά θεωρείται υπεύθυνη για τη παγκόσµια ερηµοποίηση.
Η υποβάθµιση της γης εξαρτάται από τη διάρκεια της βόσκησης (µικρή, µεγάλη, πολύ έντονη
και καταστροφική) και επίσης από τη διάρκεια της βόσκησης, η οποία µπορεί να µετρηθεί σε
µήνες, χρόνια, δεκαετίες ή ακόµη και αιώνες. Πέρα από τις παρατεταµένες ξηρασίες, ένας
αποδεκτός αριθµός βόσκησης µπορεί να προκαλέσει προσωρινά υπερβόσκηση σε µερικά
χρόνια εξαιτίας των διακυµάνσεων της παραγωγικότητας του τόπου. Ζηµιά στη βλάστηση, αν
προκληθεί, συνήθως αποκαθίσταται µε φυσικές διεργασίες. Η πυκνότητα βόσκησης
παράλληλα µε τα συστήµατα διαχείρισης που καταλήγουν σε διαρκή καταστροφική βόσκηση
είναι βασική αιτία ερηµοποίησης των βοσκότοπων. Η διεργασία ερηµοποίησης επιταχύνεται
όταν αυτές οι πρακτικές διατηρούνται κατά τη διάρκεια ξηρασίας και σε ορισµένες εποχές
όπου τα φυτά είναι πολύ ευαίσθητα στην εκµετάλλευση. Η καταστροφική βόσκηση επίσης
προκαλεί χαµηλή παραγωγικότητα και πολλοί ιδιοκτήτες γης το έχουν αντιληφθεί. Αυτό
συµβαίνει περισσότερο στη δηµόσια ή κοινοτική γη όπου δεν υπάρχει έλεγχος, σε αντίθεση
µε την ιδιωτική γη.
ΣΕΛΙ∆Α 67
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
6.
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΓΕΝΙΚΑ ΜΕΤΡΑ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ
Η πρόληψη και η αντιµετώπιση της ερηµοποίησης θα επιτευχθεί µε τη λήψη ορισµένων
αποφάσεων και µέτρων γενικής εφαρµογής που αφορούν σε ολόκληρο τον πληθυσµό της
χώρας, όπως:
1. Προσδιορισµός των απειλουµένων περιοχών.
2. Ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση κοινωνικών φορέων και φορέων διοίκησης.
3. Φορείς εφαρµογής και παρακολούθησης µέτρων.
4. Σχεδιασµός και εφαρµογή χρήσης των γαιών.
5. Ορισµός πιλοτικών περιοχών.
6. Εξεύρεση απαιτούµενων πόρων.
7. ∆ιεθνείς συνεργασίες.
8. Έρευνα.
9. Ολοκληρωµένη αντιµετώπιση της ερηµοποίησης.
6.1 Προσδιορισµός των απειλουµένων περιοχών.
Ο προσδιορισµός και η οριοθέτηση των απειλουµένων περιοχών της Ελλάδας θα
βασιστεί στην ανάλυση των παραγόντων και των διαδικασιών ερηµοποίησης που
αναφέρθηκαν ανωτέρω. Σύµφωνα µε το Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης Καταπολέµησης της
Ερηµοποίησης, η οριοθέτηση θα πρέπει να γίνει σε δύο επίπεδα, σε γενικό και σε πιο
λεπτοµερές.
Γενική Οριοθέτηση: Σύµφωνα µε το Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης Καταπολέµησης της
Ερηµοποίησης η γενική οριοθέτηση των απειλουµένων περιοχών γίνεται σε τέσσερις ζώνες:
1. Ξηρο-θερµο-µεσογειακή ζώνη µε 150 έως 200 βιοκλιµατικώς ξηρές ηµέρες ετησίως. Αυτή
περιλαµβάνει λιγότερο του 5 % της Χώρας και περιορίζεται στις θερµές παραλιακές περιοχές
της Ανατολικής Κρήτης και των Νοτιοανατολικών Κυκλάδων. Ολόκληρη η ζώνη αυτή
χαρακτηρίζεται ως ζώνη πολύ υψηλού κινδύνου, ανεξαρτήτως άλλων παραγόντων.
2. Έντονη θερµο-µεσογειακή ζώνη µε 125 έως 150 βιοκλιµατικώς ξηρές ηµέρες ετησίως.
Αυτή καταλαµβάνει περίπου κάτι περισσότερο του 10% της χώρας. Απαντάται στα βόρεια
ΣΕΛΙ∆Α 68
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
παράλια ολόκληρης της Κρήτης, στα νότια παράλια της Κεντρικής και Ανατολικής Κρήτης,
στα ∆ωδεκάνησα, στις Κυκλάδες, στα Κύθηρα, στα Β.Α και ανατολικά παράλια της
Αργολίδας και Κορινθίας, στα νότια και ανατολικά παράλια της Αττικής στα Ν.∆. παράλια
της Ευβοίας, στην Χίο και στην ∆υτική Λέσβο. Στην ζώνη αυτή υπάρχει διαβάθµιση
επικινδυνότητας από µετρία έως πολύ υψηλή.
3. Ασθενής θερµο-µεσογειακή ζώνη µε 100 έως 125 βιοκλιµατικώς ξηρές ηµέρες. Αυτή
εκτείνεται σε κάτι λιγότερο του 10% της Χώρας. Περιλαµβάνει το εσωτερικό των παραλίων
της Κρήτης, ∆ωδεκανήσου, Μυτιλήνης και Λήµνου, των βορείων, δυτικών και νοτίων
παραλίων
της
Πελοποννήσου,
του
εσωτερικού
των
ανατολικών
παραλίων
της
Πελοποννήσου, των νοτίων παραλίων της Ζακύνθου και της Κεφαλληνίας, των νοτίων
παραλίων της Στερεάς Ελλάδας, το εσωτερικό των παραλίων της Αττικής, των ανατολικών
και Β.∆. παραλίων της Ευβοίας, των παραλίων του Μαλιακού κόλπου και στενή ζώνη κοντά
στην Αλεξανδρούπολη. Ο κίνδυνος ερηµοποίησης στην ζώνη αυτή είναι χαµηλός έως
υψηλός.
4. Έντονη µεσο-µεσογειακή ζώνη µε 75 έως 100 βιοκλιµατικώς ξηρές ηµέρες καταλαµβάνει
περίπου το 30% των εκτάσεων της Ελλάδας και απαντάται σε όλα τα διαµερίσµατα της,
κυρίως όµως στην Κρήτη, στην Πελοπόννησο, στην Στερεά Ελλάδα, την Θεσσαλία και τις
νότιες περιοχές της Μακεδονίας και Θράκης. Ο κίνδυνος ερηµοποίησης στην ζώνη αυτή
διαβαθµίζεται από χαµηλός έως υψηλός.
Από τα ανωτέρω διαφαίνεται ότι το 50% περίπου της έκτασης της Ελλάδας, όπου κατοικεί το
90% του πληθυσµού της διατρέχει διαφόρου βαθµού κίνδυνο ερηµοποίησης. (Εθνικό Σχέδιο
∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης, 2001)
Λεπτοµερής Οριοθέτηση: Η λεπτοµερής εκτίµηση και οριοθέτηση του κινδύνου
ερηµοποίησης θα γίνει όπου η γενική οριοθέτηση καταδείξει την ανάγκη ακριβέστερου
χωροταξικού προσδιορισµού των µέτρων και προτεραιοτήτων και µεγαλύτερης εξειδίκευσης
των µέτρων αντιµετώπισης του φαινοµένου. Ειδικότερα, η λεπτοµερής οριοθέτηση θα
εκτελείται σε επίπεδο επαρχίας, κοινότητας, ή λεκάνης απορροής ανάλογα µε το στάδιο
υποβάθµισης της γης:
ΣΕΛΙ∆Α 69
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
•
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Κρίσιµες: Περιοχές ήδη υποβαθµισµένες, εξαιτίας της κακής διαχείρισης της γης
κατά το παρελθόν. Η κατηγορία αυτή αποτελεί κίνδυνο για το περιβάλλον των
γειτονικών περιοχών. Ως παράδειγµα αναφέρονται οι έντονα διαβρωµένες περιοχές
που υπόκεινται σε µεγάλη επιφανειακή απορροή και απώλεια του εδάφους, γεγονός
που µπορεί να προκαλέσει σηµαντικές πληµµύρες στις χαµηλότερες περιοχές και
πρόσχωση των φραγµάτων.
•
Ευαίσθητες: Περιοχές στις οποίες κάθε πιθανή µεταβολή µεταξύ της λεπτής
ισορροπίας του περιβάλλοντος και της ανθρώπινης δραστηριότητας είναι δυνατό να
οδηγήσει στην ερηµοποίηση. Άλλη πιθανή µεταβολή είναι η αλλαγή της χρήσης γης,
όπως για παράδειγµα η µεταβολή από φυσική βλάστηση σε καλλιέργεια σιτηρών. Η
µεταβολή αυτή σε ευαίσθητα εδάφη µπορεί να προκαλέσει άµεση αύξηση της
απορροής και της διάβρωσης και πιθανόν ρύπανση µε φυτοφάρµακα και λιπάσµατα
στις χαµηλότερες περιοχές.
•
∆υνητικές: Περιοχές που απειλούνται από την ερηµοποίηση µετά από σηµαντική
µεταβολή, ή αν εφαρµοστεί κάποιος ειδικός συνδυασµός χρήσεων γης ή εκεί όπου
εµφανίζονται έντονα προβλήµατα από επιδράσεις που δηµιουργούντα σε άλλη
περιοχή, όπως είναι για παράδειγµα η µεταφορά σε χαµηλότερες περιοχές
φυτοφαρµάκων που χρησιµοποιήθηκαν στα ανάντη υπό διαφορετικές χρήσεις γης ή
κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες. Η κατηγορία αυτή έχει υποστεί µικρότερη
υποβάθµιση από ότι οι προηγούµενες.
•
Μη απειλούµενες: Περιοχές µη απειλούµενες από την ερηµοποίηση που
χαρακτηρίζονται από βαθιά, σχεδόν επίπεδα, καλώς αποστραγγιζόµενα, χονδρόκοκκα
ή και πιο λεπτόκοκκα εδάφη, σε ηµί-ξηρες ή και πιο υγρές κλιµατικές συνθήκες
ανεξάρτητα από τον τύπο της βλάστησης που επικρατεί.
6.2 Ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση φορέων
Η πρόληψη και η αντιµετώπιση των συνεπειών της ερηµοποίησης προϋποθέτει την
πλήρη ενηµέρωση της Πολιτείας και ολόκληρου του πληθυσµού της Χώρας. Ιδιαίτερη
σηµασία έχει η ενηµέρωση του κοινού και η ενεργός συµµετοχή του στην όλη προσπάθεια,
διαφορετικά κάθε µέτρο και ενέργεια θα αποβούν µάταια.
ΣΕΛΙ∆Α 70
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η πρώτη δράση κατά της ερηµοποίησης θα είναι η ενηµέρωση, ευαισθητοποίηση και
δραστηριοποίηση της Πολιτείας και όσο το δυνατόν ευρύτερων στρωµάτων του κοινού.
Ιδιαίτερη έµφαση στην προσπάθεια αυτή πρέπει να δοθεί προς την κατεύθυνση της νεολαίας,
οι οποίοι θα είναι οι κύριοι δέκτες των συνεπειών τόσο του φαινοµένου της ερηµοποίησης
όσον και των µέτρων αντιµετώπισης του.
Ειδικότερα, τα µέτρα που θα ληφθούν και οι ενέργειες που θα γίνουν είναι:
1. Έκδοση ενηµερωτικών φυλλαδίων και ευρεία διανοµή αυτών στα σχολεία, φορείς τοπικής
αυτοδιοίκησης, κοινωνικές οµάδες, οργανώσεις και στα µέσα ενηµέρωσης. Στα φυλλάδια
αυτά θα περιγράφεται µε απλό τρόπο το φαινόµενο της ερηµοποίησης, οι επιπτώσεις του και
οι τρόποι αντιµετώπισής του.
2. Ενηµέρωση του διδακτικού προσωπικού της Πρωτοβάθµιας και ∆ευτεροβάθµιας
Εκπαίδευσης µε σειρά ηµερίδων στα διάφορα εκπαιδευτικά διαµερίσµατα και κυρίως των
απειλουµένων περιοχών. Σκοπός των ηµερίδων αυτών είναι να µεταφερθεί η πληροφόρηση
στους µαθητές..
3. Οργάνωση συνεντεύξεων για τα µέσα µαζικής ενηµέρωσης.
4. Οργάνωση ενηµερωτικών εκδροµών για στελέχη αρµοδίων κρατικών και µη κρατικών
φορέων, όπου θα αναλύεται το φαινόµενο της ερηµοποίησης και θα διαπιστώνονται επί τόπου
οι επιπτώσεις του.
5. Οργάνωση τηλεοπτικών συζητήσεων.
6. Παρουσίαση του περιεχοµένου του Εθνικού Σχεδίου ∆ράσης στους αρµοδίους
πολιτειακούς, συνδικαλιστικούς και κοινωνικούς φορείς και στα µέσα ενηµέρωσης
7. Χρήση του διαδικτύου µε στόχο την ενηµέρωση της νεότερης γενιάς, η οποία θα αποτελεί
και τον αποδέκτη των αρνητικών συνεπειών της ερηµοποίησης. Σε αυτό το πλαίσιο γίνεται
αντιληπτό στους πολίτες οι οποίοι επιθυµούν να ενηµερωθούν για τις διαφορετικές πτυχές της
ερηµοποίησης ότι µπορούν να χρησιµοποιήσουν τα εργαλεία αναζήτησης της πληροφορίας
µέσα στο διαδίκτυο και να αποκοµίσουν µια πιο ολοκληρωµένη άποψη για το φαινόµενο της
ερηµοποίησης. Προκειµένου να κατανοηθεί πληρέστερα η πληροφορία που υπάρχει στο
διαδίκτυο για την ερηµοποίηση, έγινε µια εξειδικευµένη αναζήτηση και ελήφθησαν οι
παρακάτω τύποι αποτελεσµάτων:
ΣΕΛΙ∆Α 71
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
•
Ιστοσελίδες- περισσότερες από 1.280.000- από τις οποίες οι 900 είναι οι σχετικότερες.
•
Εικόνες -5.050 αποτελέσµατα
Αυτή η αναζήτηση αποκάλυψε ένα τεράστιο αριθµό πληροφοριών που παράγεται για
αναρίθµητους χρήστες ιστοσελίδας και µπορεί να οµαδοποιηθεί σε τρεις κατηγορίες:
1) Πληροφορίες από παράγονται από κυβερνητικούς οργανισµούς µε στόχο την
ενηµέρωση και την προβολή δεδοµένων και εικόνων για την ερηµοποίηση.
2) Πληροφορίες και αποτελέσµατα από ερευνητικά προγράµµατα ειδικών ινστιτούτων
και πανεπιστηµιακών ερευνητικών κέντρων µε περιορισµένη όµως πρόσβαση τις
περισσότερες φορές, και
3) Πληροφορίες που έχουν αναρτηθεί από το ευρύ κοινό και έχουν ως στόχο τον
προβληµατισµό επί του φαινοµένου της ερηµοποίησης.
Ένα άλλο ενδιαφέρον στοιχείο που προκύπτει είναι ότι ο αριθµός των αποτελεσµάτων µπορεί
να χρησιµοποιηθεί σαν δείκτης σηµασίας που έχει το φαινόµενο της ερηµοποίησης σε κάθε
χώρα. Ο αριθµός των ιστοσελίδων που προέκυψε σε κάθε χώρα είναι:
•
Ελλάδα: 1440
•
Πορτογαλία: 458
•
Ισπανία: 1750
•
Γαλλία: 120
•
Ιταλία: 1340
Η ενηµέρωση και ευαισθητοποίηση της κοινωνίας σε σχέση µε το φαινόµενο της
ερηµοποίησης, αποτελεί σηµαντικό βήµα για την καταπολέµηση της, δεν αποτελεί όµως
λύση. Οι εκάστοτε κοινωνίες θα πρέπει να προχωρήσουν σε πιο αποτελεσµατικά µέτρα για
την αντιµετώπιση του φαινοµένου.
6.3 Φορείς εφαρµογής και παρακολούθησης µέτρων.
Η παγκόσµια διάσταση του φαινοµένου τροφοδότησε την κατάρτιση µιας διεθνούς
σύµβασης, για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης µε πρωτοβουλία του ΟΗΕ. Η σύµβαση
αυτή (United Nations Convention to Combat Desertification-UNCCD) αποτέλεσε και τον
κινητήριο µοχλό για τη διαµόρφωση των φορέων για την προστασία των εδαφικών και
ΣΕΛΙ∆Α 72
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
υδατικών πόρων και την αντιµετώπιση του φαινοµένου της ερηµοποίησης σε κάθε επίπεδο. Η
Σύµβαση ψηφίστηκε στο Παρίσι την 17η Ιουνίου 1994 και διατέθηκε προς κύρωση από τα
κράτη την 14η Οκτωβρίου του ίδιου έτους. Το Μάρτιο του 2002 περισσότερες χώρες
συµµετείχαν ως µέλη στη Σύµβαση, ενώ σύµφωνα µε τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία αγγίζει
πια τα 192 (Status of Ratification and Entry into Force, Unccd, 2008). Η Ελλάδα σύµφωνα µε
το άρθρο 28§1 του Συντάγµατος, κύρωσε τη Σύµβαση µε το νόµο 2468/1997. Στα πλαίσια
της παραπάνω σύµβασης συστήθηκε στην Ελλάδα και η Εθνική Επιτροπή κατά της
ερηµοποίησης, η οποία συνέταξε το Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης.
Η υλοποίηση του Εθνικού Σχεδίου ∆ράσης κατά της ερηµοποίησης και η επίτευξη
των στόχων του χρειάζεται τον σαφή καταµερισµό των επί µέρους δραστηριοτήτων στους
αρµοδίους φορείς. Η οργάνωση της προσπάθειας για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης
και την αντιµετώπιση των συνεπειών της θα πρέπει να βασισθεί στις εξής αρχές:
1. Αποκέντρωση και κατανοµή του έργου κατά της ερηµοποίησης και των συνεπειών της στις
υπάρχουσες κρατικές και δηµοτικές υπηρεσίες κατά αρµοδιότητα βάσει σχεδίου
καταρτιζόµενο από το κατά Νόµο υπεύθυνο Υπουργείο και κυρούµενο από τους
συναρµοδίους Υπουργούς.
2. Ανάληψη µέρους του έργου και από κοινωνικούς και ιδιωτικούς φορείς.
3. Ενεργή συµµετοχή στον σχεδιασµό της πολιτικής και της υλοποίησης των µέτρων και
δράσεων από τους ενδιαφερόµενους κοινωνικούς φορείς.
4. Ανάληψη επιτελικού και συντονιστικού της όλης προσπάθειας ρόλου από την Εθνική
Επιτροπή , η οποία θα πρέπει να ενεργεί και ως σύµβουλος της Πολιτείας
Εθνική Επιτροπή: Το γενικότερο έργο της Εθνικής Επιτροπής κατά της ερηµοποίησης θα
πρέπει να είναι:
Υποβοήθηση της έρευνας και της εφαρµογής των αποτελεσµάτων αυτής για τη
προστασία των εδαφικών και υδάτινων πόρων.
∆ιαµόρφωση προτάσεων επί θεµάτων ερηµοποίησης και υποβολή αυτών στους
αρµοδίους φορείς,
Συντονισµός και παρακολούθηση προγραµµάτων αντιµετώπισης του φαινοµένου.
ΣΕΛΙ∆Α 73
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Προώθηση συνεργασιών σε εθνικό και διεθνές επίπεδο.
∆ιεθνής εκπροσώπηση της Χώρας.
Συντονισµός της ενηµέρωσης του κοινού επί των σχετικών θεµάτων.
Το ουσιαστικό έργο της καταπολέµησης της ερηµοποίησης και της αντιµετώπισης
των επιπτώσεών της θα αναληφθεί σε τοπικό επίπεδο από τις αρµόδιες κρατικές και
δηµοτικές αρχές σε συνεργασία µε τους τοπικούς κοινωνικούς φορείς. Το έργο αυτό
συντονίζεται από την Εθνική Επιτροπή και υπόκειται στον έλεγχο των αρµοδίων κρατικών
φορέων.
Περιφερειακές-Νοµαρχιακές Επιτροπές: Σε κάθε Περιφέρεια ή Νοµαρχία που ευρίσκεται στις
απειλούµενες ζώνες συστήνονται ειδικές Επιτροπές κατά της απερήµωσης, µε ευθύνη στο
επίπεδο της Νοµαρχίας, στην οποία θα συµµετέχουν οι προϊστάµενοι των αρµοδίων
υπηρεσιών (γεωργίας, δασών, δηµοσίων έργων, χωροταξίας και περιβάλλοντος, νοµικών
υποθέσεων και κοινωνικών υποθέσεων), εκπρόσωποι δηµοτικών αρχών και κοινωνικών
φορέων, και εκπρόσωποι αγροτικών οργανώσεων.
Το έργο των Περιφερειακών Επιτροπών θα πρέπει να είναι το εξής:
Η κατάρτιση του επί µέρους Νοµαρχιακού Προγράµµατος ∆ράσης
Η ανάθεση και έγκριση µελετών, των σχετικών έργων και δράσεων.
Ο χωροταξικός και χρονικός καταµερισµός των έργων και δράσεων.
Η κατανοµή των διαθεσίµων κονδυλίων.
Η ενηµέρωση του τοπικού πληθυσµού.
Η στενή συνεργασία µε την Εθνική Επιτροπή και άλλες Νοµαρχιακές Επιτροπές.
Η εξεύρεση πόρων για το Νοµαρχιακό Πρόγραµµα ∆ράσης
Η ανάθεση έργων και δράσεων.
6.4 Σχεδιασµός και εφαρµογή χρήσης των γαιών.
Ο σχεδιασµός και η εφαρµογή των κανόνων χρήσης των γαιών είναι το
αποτελεσµατικότερο µέτρο πρόληψης και αντιµετώπισης της ερηµοποίησης. Η εφαρµογή του
µέτρου αυτού θα έχει σηµαντικά ευµενείς επιπτώσεις στην οικονοµική, δηµογραφική,
ΣΕΛΙ∆Α 74
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
χωροταξική και περιβαλλοντική ανάπτυξη της Χώρας. Η παρούσα χρήση γαιών στην Ελλάδα
έχει περίπου ως ο Πίνακας 6.1.
Πίνακας 6.1: Παρούσα χρήση γαιών στην Ελλάδα
Χρήσεις Γαιών
Έκταση (εκτάρια)
Ποσοστό %
Γεωργικές εκτάσεις
3.960.000
30,0
∆ασικές εκτάσεις
2.510.000
19,0
Μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις
3.240.000
24,5
Λειβαδικές εκτάσεις
2.490.000
18,9
Ποταµοί και λίµνες
310.000
2,3
Οικισµοί, δρόµοι κλπ
470.000
3,6
Βραχώδεις εκτάσεις*
220.000
1,7
ΣΥΝΟΛΟ
13.000.000
100,0
Πηγή: Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης
* Οι βραχώδεις εκτάσεις µε µηδαµινή παραγωγικότητα βιοµάζας είναι στην πραγµατικότητα
περισσότερες και διάσπαρτες σε όλες τις κατηγορίες χρήσης γαιών.
Το υφιστάµενο καθεστώς χρήσης γαιών, παρά τα µέτρα συστηµατικής διαχείρισης
δασών, παραµένει επί το πλείστον χαώδες και άναρχο. Αποτελεί σηµαντικό παράγοντα, και
πολλές φορές κίνητρο, αυθαιρεσίας, παρανοµίας, ασυδοσίας και διαφθοράς. Είναι ίσως η
κύρια αιτία της ασύµµετρης οικονοµικής, δηµογραφικής και χωροταξικής οργάνωσης της
Χώρας και της κατασπατάλησης των εθνικών µας πλουτοπαραγωγικών πηγών. Πρέπει όµως
να αναφερθεί ότι κατά τα τελευταία χρόνια παρατηρείται µία εγκατάλειψη επικλινών αγρών
και σηµαντική µείωση της βόσκησης σε αποµακρυσµένες ορεινές περιοχές για οικονοµικούς
και κοινωνικούς λόγους, που έχει σαν αποτέλεσµα στις περισσότερες περιπτώσεις τη
αποµάκρυνση του κινδύνου ερηµοποίησης. Η µόνη χρήση γης που προστατεύεται σήµερα
είναι η δασική. Αλλά οι σχετικές ρυθµίσεις είναι σε αρκετά σηµεία αναχρονιστικές,
ΣΕΛΙ∆Α 75
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
λανθασµένες και σε µερικές περιπτώσεις οδηγούν σε αποτελέσµατα αντίθετα από τα
επιδιωκόµενα.
Ιδιαίτερη σηµασία και προσοχή θα δοθεί στην αυστηρή και αποτελεσµατική
εφαρµογή των νόµων και κανονισµών σχετικά µε τη χρήση της γης και την ορθολογική
εκµετάλλευση σύµφωνα µε τα σχετικά σχέδια και προγράµµατα. Προς τούτο θα
εφαρµοσθούν αποτελεσµατικά οι διατάξεις του Νόµου 2742/99 για τον χωροταξικό
σχεδιασµό και την αειφόρα ανάπτυξη και θα δηµιουργηθούν οι κατάλληλοι µηχανισµοί ή θα
αναδιοργανωθούν οι υπάρχοντες, καθώς και ευνοϊκές προϋποθέσεις, για την κατάρτιση και
θέσπιση κανόνων για τις ορθές πρακτικές χρήσεως της γης, την ενθάρρυνση των κατοίκων να
εφαρµόσουν φιλικές προς το περιβάλλον και τη διατήρηση της φυσικής βλάστησης και
γενικά την παραγωγικότητα του τόπου, την ώθηση των µη γεωργικών, δασικών και
κτηνοτροφικών χρήσεων (πολεοδοµία, βιοµηχανικές εγκαταστάσεις, τουρισµός) προς µη
αντιστρεπτώς ερηµοποιηθείσες ή µικρής βιοπαραγωγικότητας γαίες. Από τα ανωτέρω
καθίσταται σαφές ότι η θέσπιση ορθολογικών κανόνων χρήσης γαιών αποτελεί µέτρο
ύψιστης προτεραιότητας.
6.4.1 Αρχές και κριτήρια χρήσης γαιών
Η βασική αρχή που θα διέπει τον σχεδιασµό της χρήσης και διαχείρισης των γαιών
είναι: Επιτρεπόµενες χρήσεις ή αλλαγές χρήσης είναι µόνον εκείνες που διασφαλίζουν την
αειφορία και δεν υποβαθµίζουν, άµεσα ή έµµεσα, την παραγωγικότητα και τις άλλες
ωφέλιµες λειτουργίες των γαιών.
Μια αρχή που οπωσδήποτε θα εφαρµόζεται στις απειλούµενες από την ερηµοποίηση
περιοχές είναι ότι περιοχές µε υψηλή παραγωγικότητα βιοµάζας διατηρούνται υπό καθεστώς
εδαφοπονικών χρήσεων (γεωργία, δάση, κτηνοτροφία) που µόνο σε άκρως εξαιρετικές
περιπτώσεις θα µπορεί να αλλάξει µε αποφάσεις κρατικού οργάνου υψηλότατου επιπέδου.
Αντιθέτως η αλλαγή προς µη εδαφοπονικές χρήσεις των γαιών µε µη αντιστρεπτή µικρή
βιοπαραγωγικότητα και περιβαλλοντική συνεισφορά θα είναι σχετικά ευκολότερη.
Η διευκόλυνση της αποδοχής της πολιτικής γαιών µε άµβλυνση των αντιδράσεων, οι
οποίες αναµένονται έντονες, θα επιτευχθεί µε την θέσπιση αποτελεσµατικών κινήτρων και
αποζηµιώσεων προς τους θιγόµενους φορείς.
Σύµφωνα µε την βασική αρχή καθορίζονται οι ενδεικνυόµενες χρήσεις γης κάθε
περιοχής µε φυσικά κριτήρια. Η επιλογή της επιθυµητής χρήσης µεταξύ των ενδεικνυοµένων
ΣΕΛΙ∆Α 76
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
γίνεται µε οικονοµικά, κοινωνικά, τεχνικά και πολιτικά κριτήρια. Φυσικά κριτήρια που
µπορούν να χρησιµοποιηθούν είναι :
• Το µητρικό πέτρωµα των εδαφών και η γεωµορφολογία.
• Το βάθος του εδάφους και η κοκκοµετρική του σύσταση.
• Η κλίση και η διαβρωσιµότητα του εδάφους.
• Η υδροµορφία και άλλες δυσµενείς εδαφικές ιδιότητες.
• Το κλίµα και η βιοκλιµατική ζώνη.
• Το είδος, η πυκνότητα και η παραγωγικότητα της βλάστησης.
Σε περιπτώσεις που το έδαφος έχει ταξινοµηθεί ή/και έχει καταρτισθεί εδαφολογικός
χάρτης πολλά από τα ανωτέρω κριτήρια µπορούν να εκτιµηθούν από την εδαφική ταξινοµική
µονάδα. Η ολοκλήρωση της εδαφολογικής χαρτογράφησες της χώρας και η κατάρτιση µίας
αντίστοιχης σύγχρονης βάσης δεδοµένων αποτελούν υψηλή προτεραιότητα του παρόντος
σχεδίου.
Τα κοινωνικά, οικονοµικά, τεχνικά και πολιτικά κριτήρια θα καθορίζονται από τις εκάστοτε
ιδιαίτερες συνθήκες κάθε περιοχής.
6.4.2 Χάραξη και εφαρµογή της πολιτικής χρήσης γαιών
Η χάραξη της πολιτικής χρήσης γαιών πρέπει να είναι εθνικά αποδεκτή από όλες τις
πολιτικές παρατάξεις και να µη µεταβάλλεται στα θεµελιώδη σηµεία της από τις εκάστοτε
Κυβερνήσεις χωρίς ευρύτατη συναίνεση.
Οι κανόνες που θα διέπουν την χρήση των γαιών και η εφαρµογή τους θα θεσπισθούν
σε ένα ολοκληρωµένο νοµοθέτηµα που θα ισχύει σε ολόκληρη την χώρα. Η επεξεργασία των
άρθρων του σχετικού νοµοσχεδίου θα πρέπει να γίνει από οµάδα ειδικών επιστηµόνων
(γεωτεχνικών, νοµικών, τεχνικών, οικονοµολόγων, κοινωνιολόγων, περιβαλλοντολόγων και
χωροτακτών). Το νοµοσχέδιο θα πρέπει να γίνει αντικείµενο ευρέως κοινωνικού διαλόγου και
να τύχει µεγάλης αποδοχής.
Στο νοµοσχέδιο θα αναφέρονται τα επιστηµονικώς θεµελιωµένα κριτήρια επιλογής
των ενδεδειγµένων χρήσεων γαιών, οι προϋποθέσεις αλλαγής αυτών, οι αρµόδιοι φορείς, οι
ΣΕΛΙ∆Α 77
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
θεσµοί, οι διαδικασίες εφαρµογής των διατάξεων και τα κίνητρα ή ενδεχόµενα αντικίνητρα
εφαρµογής της επιδιωκόµενης πολιτικής.
6.5 Ορισµός πιλοτικών περιοχών
Η εφαρµογή του Εθνικού Σχεδίου ∆ράσης θα γίνει καταρχήν σε πιλοτικές περιοχές
όπου θα εξαχθούν συµπεράσµατα ως προς την καταλληλότητα και αποτελεσµατικότητα των
προτεινοµένων µέτρων. Επίσης θα διαπιστωθούν ενδεχόµενα λάθη και παραλήψεις ώστε να
γίνουν οι αναγκαίες βελτιώσεις στο περιεχόµενο του Εθνικού Σχεδίου. Κατάλληλες πιλοτικές
περιοχές είναι σύµφωνα µε την Επιτροπή Καταπολέµησης της Ερηµοποίησης :
1. Η ∆υτική Λέσβος, όπου υπάρχουν αρκετά δεδοµένα και έχουν διεξαχθεί εντατικές έρευνες
για τη ερηµοποίηση. Στην περιοχή αυτή θα αντιµετωπισθεί η υπερβόσκηση και η
κακοδιαχείριση των βοσκοτόπων.
2. Η λοφώδης περιοχή της Κεντρικής Θεσσαλίας, όπου υπάρχουν επίσης πολλά δεδοµένα και
έχουν
γίνει
λεπτοµερείς
εδαφολογικές
χαρτογραφήσεις.
Στην
περιοχή
αυτή
θα
αντιµετωπισθούν η διάβρωση και η µη ορθολογική άρδευση των γεωργικών εδαφών.
3. Η Αττική, οποία συγκεντρώνει περίπου το ήµισυ του πληθυσµού της χώρας και διατρέχει
σοβαρό κίνδυνο ερηµοποίησης λόγω των ισχυρών ανθρώπινων πιέσεων που δέχεται. Στην
Αττική θα αντιµετωπισθούν οι δασικές πυρκαγιές, η κατασπατάληση των εδαφικών και
υδάτινων πόρων, η υποβάθµιση της φυσικής και γεωργικής βλάστησης, η επιταχυνόµενη
υποβάθµιση του περιβάλλοντος, η εφαρµογή κανόνων οικολογικής πολεοδοµίας και δόµησης
και η αξιοποίηση των 500.000 περίπου στρεµµάτων που έχουν ήδη ερηµωθεί.
4. Η περιοχή της Κρήτης ανατολικά τη γραµµής Ηρακλείου - Τυµβακίου, η οποία λόγω των
δυσµενών βιοκλιµατικών, φυσιογραφικών, υδρολογικών και εδαφικών συνθηκών και της
εισροής µεγάλου αριθµού τουριστών, αντιµετωπίζει κίνδυνο επιταχυνόµενης ερηµοποίησης.
Στην περιοχή αυτή θα αντιµετωπισθούν οι µη αειφορικές γεωργικές εκµεταλλεύσεις, η
ανεπάρκεια ύδατος, η υπερβόσκηση, η υποβάθµιση της φυσικής βλάστησης και οι συνέπειες
της τουριστικής πίεσης.
5. Τα νησιά του Κεντρικού Αιγαίου που χαρακτηρίζονται από ξηρότητα κλίµατος, έντονες
διαβρώσεις, ισχυρές τουριστικές πιέσεις και εγκατάλειψη γεωργικών γαιών. Στην περιοχή
αυτή θα αντιµετωπισθούν προβλήµατα ξηρασίας, προστασίας εγκαταλειµµένων γαιών,
περιβαλλοντικά
φιλικής
τουριστικής
ανάπτυξης,
ΣΕΛΙ∆Α 78
ελέγχου
διαβρώσεων,
διείσδυσης
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
παραδοσιακών µεθόδων χειρισµού των εδαφικών και υδατικών πόρων και ανάπτυξης της
φυσικής βλάστησης.
6. Η περιοχή του Κιλκίς στην Μακεδονία που χαρακτηρίζεται από την ξηρότητα του
κλίµατός της, τις έντονες διαβρώσεις και ισχυρές πιέσεις επί των γεωργικών και δασικών
γαιών. Στην περιοχή αυτή θα αντιµετωπισθούν οι µη αειφορικές γεωργικές εκµεταλλεύσεις, η
προστασία των δασικών οικοσυστηµάτων και το πρόβληµα της ξηρότητας.
Η ακριβής θέση και έκταση των πιλοτικών ζωνών εντός των ανωτέρω έξι περιοχών θα
προσδιορισθούν από τις αρµόδιες τοπικές αρχές βάσει των αναγκαίων µελετών σε
συνεργασία µε την Εθνική Επιτροπή.
6.6 Εξεύρεση απαιτούµενων πόρων
Η εξεύρεση πόρων για την υλοποίηση του Προγράµµατος ∆ράσης είναι ο κύριος
µοχλός της επιτυχίας του. Η απαιτούµενη δαπάνη σύµφωνα µε το Εθνικό σχέδιο ∆ράσης για
την καταπολέµηση της ερηµοποίησης εκτιµάται ότι θα ανέλθει σε µερικές εκατοντάδες
δισεκατοµµύρια ευρώ. Πηγές χρηµατοδότησης µπορεί να είναι:
Ο κρατικός προϋπολογισµός
Κοινοτικές επιχορηγήσεις (π.χ ∆ιαρθρωτικά Προγράµµατα)
Συµβολή οµάδων που θα επωφεληθούν από τα µέτρα που θα ληφθούν
Ειδικές εισφορές
Τα επί µέρους έργα του προγράµµατος θα ενταχθούν στα γενικότερα εθνικά και περιφερειακά
αναπτυξιακά προγράµµατα.
Για την επίτευξη της Κοινοτικής επιχορήγησης, η Ελλάδα θα πρέπει να συνεργασθεί
µε τις άλλες Μεσογειακές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και να εντάξει το πρόγραµµά της ή
µέρος αυτού σε κοινό Μεσογειακό Πρόγραµµα ∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης.
6.7 ∆ιεθνείς συνεργασίες
Η επιτυχής υλοποίηση των Εθνικών Σχεδίων ∆ράσης µε στόχο την καταπολέµηση του
φαινοµένου απαιτεί την διεθνή συνεργασία και τη συντονισµένη δραστηριοποίηση όλων των
κρατών.
ΣΕΛΙ∆Α 79
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η συνεχής οργάνωση διεθνών συνεδρίων προσελκύει σε µεγάλο βαθµό την προσοχή
των κοινωνιών για την υποβάθµιση του παγκόσµιου περιβάλλοντος ως αποτέλεσµα της
καταστροφής των φυσικών πόρων και την αυξανόµενη τρωτότητα της ανθρώπινης ύπαρξης
λόγω φυσικών καταστροφών. Παραδείγµατα συνεδρίων που έχουν πραγµατοποιηθεί στο
παρελθόν και ασχολήθηκαν µε το φαινόµενο της ερηµοποίησης σηµειώνονται στη συνέχεια
(Πίνακας 6.2).
Πίνακας 6.2: Παραδείγµατα συνεδριών/διασκέψεων για την ερηµοποίηση
∆ΙΑΣΚΕΨΗ
∆ιάσκεψη
των
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Ηνωµένων
Εθνών
στο
Το
πρόβληµα
της
ερηµοποίησης
ανθρώπινο περιβάλλον, Στοκχόλµη, Σουηδία,
συζητήθηκε και εγκρίθηκε η οργάνωση της
Ιούνιος 5-16, 1972
Πρώτης ∆ιεθνούς ∆ιάσκεψης για την
ερηµοποίηση.
∆ιάσκεψη των Ηνωµένων Εθνών για την
Η ερηµοποίηση θεωρείται για πρώτη φορά
ερηµοποίηση, Ναϊρόµπι, Κένυα, Αύγουστος
παγκόσµιο πρόβληµα. Ένα Σχέδιο ∆ράσης
– Σεπτέµβριος 1977
καταπολέµησης
της
ερηµοποίησης
υιοθετήθηκε.
∆ιάσκεψη των Ηνωµένων Εθνών για το
Ορίσθηκε
η
ανάγκη
για
περιβάλλον και την ανάπτυξη, Rio de
Υπερκυβερνητική
Janeiro, Βραζιλία, Ιούνιος 1992
προετοιµασία ενός συνεκτικού εργαλείου
Επιτροπή
µια
για
την
για το πρόβληµα της ερηµοποίησης.
Σύµβαση των Ηνωµένων Εθνών για την
Η υπογραφή αυτής της έκθεσης από τις
καταπολέµηση της ερηµοποίησης σε χώρες
συµµετέχουσες
που αντιµετωπίζουν σοβαρή ξηρασία και/ή
Οκτωβρίου.
ερηµοποίηση,
καθιερώθηκε ως παγκόσµια ηµέρα για την
ιδιαίτερα
στην
Αφρική
(UNCCD), Παρίσι, Γαλλία, 17 Ιουνίου 1994
χώρες
Επιπλέον,
η
έγινε
14-15
17η
Ιουνίου
καταπολέµηση της ερηµοποίησης.
Πηγή: Maria Jose Roho, Προειδοποίηση της κοινωνίας για την ερηµοποίηση
Ο Οργανισµός των Ηνωµένων Εθνών (ΟΗΕ) οργάνωσε στις 5-16 Ιουνίου 1972 την
πρώτη διάσκεψη για το περιβάλλον στη Στοκχόλµη της Σουηδίας, στην οποία αναφέρθηκε
για πρώτη φορά το πρόβληµα της ερηµοποίησης και κέρδισε το ενδιαφέρον της κοινής
γνώµης. Αργότερα, ο Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών (ΟΗΕ) οργάνωσε την πρώτη διάσκεψη
σχετικά µε την ερηµοποίηση που έγινε το 1977 στο Ναϊρόµπι στην Κένυα µε σκοπό την
ΣΕΛΙ∆Α 80
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
παγκόσµια ευαισθητοποίηση και πληροφόρηση για την ερηµοποίηση («η καταστροφή της
βιολογικής παραγωγικότητας της γης που οδηγεί τελικά σε συνθήκες ερηµοποίησης») και
από την οποία προέκυψε το πρώτο ∆ιεθνές Σχέδιο ∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης. Κατά την
∆ιεθνή ∆ιάσκεψη Κορυφής για τη Γη στο Ρίο το 1992 αποφασίσθηκε η διαπραγµάτευση µιας
διεθνούς σύµβασης µε εκτελεστικό κυβερνητικό χαρακτήρα που επικυρώθηκε το 1994 µε τη
Σύµβαση των Ηνωµένων Εθνών για την Καταπολέµηση της Ερηµοποίησης σε Χώρες που
Επηρεάζονται από Σοβαρή Ξηρασία και/ή Ερηµοποίηση, ιδιαίτερα την Αφρική (UNCCD).
Με την υιοθέτηση το 1994 της UNCCD, το ζήτηµα απέκτησε τη δέουσα αναγνώριση µε
αποτέλεσµα την ανάπτυξη προγραµµάτων και σχεδίων δράσης σε διεθνές, υπερεθνικό και
εθνικό επίπεδο. Παρά την προσπάθεια που έγινε, η ερηµοποίηση συνιστά φαινόµενο που δεν
έχει κατανοηθεί ακόµη και συνειδητοποιηθεί από το ευρύ κοινό. Υπό το πρίσµα αυτό, η 22η
Σύνοδος του Προγράµµατος του ΟΗΕ για το περιβάλλον (UNEP) προσκάλεσε το Γενικό
Γραµµατέα των Ηνωµένων Εθνών να διακηρύξει ένα διεθνές έτος αφιερωµένο στην
ερηµοποίηση. Έτσι στην 58η Σύνοδο της η Γενική Συνέλευση διακήρυξε το 2006 ∆ιεθνές
Έτος για τις ερήµους και την ερηµοποίηση (International Year of Deserts and Desertification,
IYDD, 2006). Με τον τρόπο αυτό επιχειρήθηκε να υπογραµµιστεί η βαθιά ανησυχία της
διεθνούς κοινότητας για την έξαρση του φαινοµένου της ερηµοποίησης και επισηµάνθηκε η
συσχέτιση του φαινοµένου µε την υλοποίηση των Στόχων της Χιλιετίας (The Millennium
Development Goals-MDGs), οι οποίοι πρέπει να επιτευχθούν έως το 2015.
∆ιεθνείς Οργανισµοί: Θεµελιώδη ρόλο στην υποστήριξη ουσιαστικών δράσεων για την
εφαρµογή µέτρων καταπολέµησης της ερηµοποίησης παίζουν οι διεθνείς οργανισµοί, όπως ο
FAO, UNCCD, UNDP, UNEP, UNESCO κτλ. Ιδιαίτερη σηµασία θα πρέπει να δοθεί στη
σύµβαση των Ηνωµένων Εθνών για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης (UNCCD). Η
στρατηγική για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης
αναπτύσσεται σε διαφορετικές
κλίµακες, µε ένα συγκεκριµένο και ισχυρό στόχο, τη συµµετοχή των πολιτικών φορέων
λήψης αποφάσεων και των τοπικών και περιφερειακών παραγόντων που έχουν την ευθύνη
για εδαφικά ζητήµατα. Η Σύµβαση για την Καταπολέµηση της Ερηµοποίησης έχει
δηµιουργήσει πέντε Περιφερειακά Παραρτήµατα. Αυτά αποτελούν οµάδες χωρών στην ίδια
γεωγραφική περιοχή και είναι οι εξής:
• Ι- Αφρική
• ΙΙ- Ασία
• ΙΙΙ- Λατινική Αµερική και Καραϊβική
ΣΕΛΙ∆Α 81
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
• IV -Βόρεια Μεσόγειος και
• V- Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη
Άλλοι διεθνείς οργανισµοί που παίζουν σηµαντικό ρόλο στην αντιµετώπιση και µετριασµό
της ερηµοποίησης είναι ο FAO ( Οργανισµός Τροφίµων και Γεωργίας) και ο UNEP
(Πρόγραµµα των Ηνωµένων Εθνών για το Περιβάλλον). Ο FAO έχει βοηθήσει πολλές χώρες
στην ανάπτυξη των στρατηγικών για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης, κυρίως σε ξηρές
και ηµίξηρες περιοχές τα Ασίας, της Μέσης Ανατολής και της Αφρικής, όπου υπάρχει
τεράστια πίεση στους φυσικούς πόρους λόγω της εντατικής χρήσης των δασών, των
βοσκοτόπων και υποβαθµισµένων γαιών. Η UNEP συνεργάζεται µε πολλούς µη
κυβερνητικούς οργανισµούς µε σκοπό την παρακολούθηση των προγραµµάτων των
προγραµµάτων για το περιβάλλον του πλανήτη (GMES). Η UNEP καταβάλλει επίσης
τεράστια προσπάθεια για τη διάσωση και διατήρηση των δασών, προωθώντας διεθνείς
καµπάνιες ενηµέρωσης και συµµετοχής.
Από τη δεκαετία του 1980 το θέµα της ερηµοποίησης έχει γίνει µέρος των ερευνητικών
προγραµµάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η αρχική πρόταση για το θέµα αυτό έγινε από τον
κ. R. Fantechi, ο οποίος οργάνωσε ένα Συµπόσιο («Ερηµοποίηση στην Ευρώπη») στην
Ελλάδα τον Απρίλιο του 1984. Γενικότερα υπήρξαν πάρα πολλά ερευνητικά προγράµµαταπλαίσια για την ερηµοποίηση
που χρηµατοδοτήθηκαν από την Ευρωπαϊκή Ένωση και
απευθύνονται σε διαφορετικές θεµατικές ενότητες, όπως:
•
Πρόγραµµα Περιβάλλοντος και Κλίµατος, το οποίο υλοποιήθηκε µεταξύ 1994-1998.
•
Ενέργεια, Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη, το οποίο υλοποιήθηκε µεταξύ 19992002.
•
Αειφόρος Ανάπτυξη, Παγκόσµια Αλλαγή και Οικοσυστήµατα, το οποίο υλοποιήθηκε
µεταξύ 2002-2006.
Όλες οι παραπάνω προσπάθειες σε συνδυασµό µε τη δράση των διεθνών οργανισµών
επιχειρούν να καταδείξουν το πρόβληµα της ερηµοποίησης σε ένα από τα πιο κρίσιµα
προβλήµατα, που χρήζει άµεσης λύσης. Η διεθνής συνεργασία βασίζεται στην επεξεργασία
µιας ολοκληρωµένης στρατηγικής που θα επιτρέπει τη συµµετοχή της Ευρωπαϊκής
επιστηµονικής κοινότητας
προωθώντας τη συνεργασία και την ανταλλαγή ιδεών και
εµπειριών. Συγχρόνως θα πρέπει να επιτρέπει την ανάπτυξη της επιστηµονικής γνώσης και
την εφαρµογή της στην αποκατάσταση των επηρεαζόµενων περιοχών, σε στενή συνεργασία
ΣΕΛΙ∆Α 82
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
µε την UNCCD, µε τελικό στόχο την ολοκληρωµένη αντιµετώπιση της ερηµοποίησης και
υποβάθµισης της γης.
6.8 Ερευνητικά Προγράµµατα
Βασική προϋπόθεση της λήψης και εφαρµογής των προτεινοµένων µέτρων, για την
αντιµετώπιση της ερηµοποίησης είναι η διεξαγωγή επιστηµονικής έρευνας και η ανάπτυξη
σχετικής τεχνολογίας. Τα τελευταία χρόνια έχουν αναπτυχθεί αρκετά ερευνητικά
προγράµµατα, τα οποία έχουν συµβάλλει στην εµβάθυνση της γνώσης σε αυτό το κοινωνικόοικονοµικό και περιβαλλοντικό πρόβληµα, τα οποία παρουσιάζονται στον Πίνακα 6.3.
Πίνακας 6.3: ∆ιεθνή Ερευνητικά Προγράµµατα
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ
1
MEDALUS
Mediterranean Desertification and Land use- I,II,III- 1991/1998
2
MEDACTION
Policies for Land Use to Combat Desertification- 2001/2004
3
DESERTLINKS
Combating Desertification in Mediterranean Europe-2001/2004
4
MEDRAP
Concerted Action to support the Northern Mediterranean
Regional Action Program to combat Desertification-2001/2004
5
LADAMER
Land Degradation Assessment in Mediterranean Europe- Global
Monitoring for Environment and Security- 2002/2005
6
REACTION
Restoration Actions to Combat Desertification in the Northern
Mediterranean-2003-2005
7
DeSurvey
A Surveillance System for Assessing and Monitoring of
Desertification - 2005/2010
8
DESIRE
Desertification Mitigation and Remediation of Land: A global
Approach for Local Solutions- 2007/2012
9
MOONRISES
Integrated Monitoring System for Desertification Risk
Assessment
Σήµερα η επεξεργασία των διαγνωστικών µεθόδων που βασίζονται στη χρήση των τεχνικών
τηλεπισκόπησης και στη χρήση µοντέλων και συστηµάτων δεικτών επιτρέπουν την
αποτελεσµατική παρακολούθηση και αξιολόγηση των υφιστάµενων και µελλοντικών
ΣΕΛΙ∆Α 83
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
καταστάσεων. Ένα από τα πληρέστερα συστήµατα δεικτών , το DIS4ME, αναπτύχθηκε στο
πρόγραµµα DESERTLINKS.
Ενδεικτικά θα γίνει αναφορά σε κάποια από τα ανωτέρω ερευνητικά προγράµµατα που
εφαρµόζονται και στην Ελλάδα, ώστε να γίνει αντιληπτή η συµβολή τους στην αντιµετώπιση
του φαινοµένου.
Πρόγραµµα MEDALUS: Το πρόγραµµα MEDALUS εξετάζει το πρόβληµα της
ερηµοποίησης και της διάβρωσης του εδάφους στην περιοχή της Νότιας Μεσογείου. Το εν
λόγω πρόγραµµα χωρίστηκε σε τρεις φάσεις. Η πρώτη φάση (MEDALUS I) άρχισε τον
Ιανουάριο του 1991 και ολοκληρώθηκε
Οι στόχοι του προγράµµατος MEDALUS ήταν οι ακόλουθοι:
• Παρακολούθηση 55 παραµέτρων που σχετίζονται µε διεργασίες της ερηµοποίησης και
συγκέντρωση συγκρίσιµων δεδοµένων σε ένα σύνολο τεσσάρων ετών.
• ∆ιεξαγωγή µελέτης σχετικά µε βόσκηση, πετρώδη εδάφη, φυτικές θρεπτικές ουσίες και
τον κύκλο εργασιών της φωτοσύνθεσης, εξωτική βλάστηση και τις υδατικές σχέσεις φυτών.
• Επέκταση των τεχνικών προσοµοίωσης για φυσικές διεργασίες και κλιµατικές µεταβλητές
κυρίως σε περιφερειακή κλίµακα.
• Ανάπτυξη µεθόδων τηλεπισκόπησης για τον προσδιορισµό των χρήσεων γης.
• ∆ιερεύνηση των προβληµάτων της διαχείρισης της χρήσης γης και των υδάτινων πόρων σε
περιοχές που πλήττονται από την απερήµωση σε ένα µεταβαλλόµενο κοινωνικό και
οικονοµικό πλαίσιο καθώς και σε φυσικό επίπεδο.
• Προσδιορισµός των µέτρων αντιµετώπισης για την καταπολέµηση της απερήµωσης, όπως
η διαχείριση της χρήσης γης, η αποκατάσταση της φυτοκάλυψης των εγκαταλελειµµένων
χώρων και η νέου χορήγηση µοντέλων για τους υδάτινους πόρους.
• Λεπτοµερή έρευνα για το χαρακτηρισµό του προβλήµατος της απερήµωσης σε τρεις
περιοχές-στόχους στη Μεσόγειο και ανάπτυξη µεθόδων και πολιτικών για την επίλυσή του.
(www.unibas.it/medalus/)
Πρόγραµµα DESERTLINKS: Το πρόγραµµα DESERTLINKS άρχισε το 2001 µε στόχο την
ανάπτυξη συστήµατος δεικτών ερηµοποίησης. Σχεδιάσθηκε να συµβάλει στους στόχους της
UNCCD και ειδικότερα στις χώρες Πορτογαλία, Ισπανία, Ιταλία και Ελλάδα. Σκοπός
ζωτικής σηµασίας ήταν η συνεργασία µε τους χρήστες σε τοπικό επίπεδο, για να διερευνηθεί
ΣΕΛΙ∆Α 84
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
η αντίληψη τους όσον αφορά την ερηµοποίηση και να ορισθούν οι απαραίτητοι δείκτες για
την ερηµοποίηση. Το πρώτο βήµα για την καθιέρωση των προδιαγραφών του συστήµατος
δεικτών ήταν η συνεργασία µε τις εθνικές επιτροπές και τους τοπικούς χρήστες σε τέσσερις
περιοχές µελέτης που είναι ευαίσθητες στην ερηµοποίηση. Οι περιοχές µελέτης είναι: το
Alentejo της Πορτογαλίας, η λεκάνη Guadalentin της Ισπανίας, η λεκάνη Agri στην Ιταλία
και η νήσος Λέσβος της Ελλάδος. Από την εξέταση των εκθέσεων και των εγγράφων των
εθνικών προγραµµάτων δράσης προέκυψαν πολλές διεργασίες που σχετίζονται µε την
ερηµοποίηση και για τις οποίες απαιτούνται δείκτες. ∆ηµιουργήθηκε λοιπόν ένας κατάλογος
πιθανών δεικτών από τις ακόλουθες κύριες πηγές πληροφόρησης: εθνικά προγράµµατα
δράσης, διάφοροι εθνικοί και διεθνείς οργανισµοί που είχαν ήδη καθιερώσει καταλόγους
δεικτών, προηγούµενα και παρόντα ερευνητικά προγράµµατα, και αποτελέσµατα των
ηµερίδων µε τις οµάδες εµπειρογνωµόνων. Στις ηµερίδες συζητήθηκαν οι δείκτες
ερηµοποίησης που σχετίζονται µε τα κίνητρα και τις ασκούµενες πιέσεις εκµετάλλευσης της
γης, τις επιπτώσεις, και τα µέτρα πρόληψης για την ερηµοποίηση, και τελικά αξιολογήθηκε
ολόκληρο το σύστηµα. Βαθµιαία ο κατάλογος δεικτών βελτιώθηκε από τους χρήστες στο
DESERTLINKS, µε την εισαγωγή νέων δεικτών για την συµπλήρωση των κενών, και την
διαγραφή εκείνων των δεικτών που δεν είναι δυνατόν είτε να περιγραφούν είτε να µετρηθούν
είτε να χρησιµοποιηθούν αποτελεσµατικά. Η µεθοδολογία για την εκτίµηση της ευαισθησίας
στην ερηµοποίηση στο DESERTLINKS βασίστηκε σε προηγούµενη έρευνα για τις
Περιβαλλοντικά Ευαίσθητες Περιοχές (ESA) στα προγράµµατα MEDALUS [1],[2]. Αυτές οι
ιδέες αναπτύχθηκαν για τον υπολογισµό των περιβαλλοντικών δεικτών ευαισθησίας (ESI) για
µια περιοχή. Επίσης εφαρµόσθηκαν µέθοδοι για τον υπολογισµό του κινδύνου ερηµοποίησης
σε εξειδικευµένες χρήσεις γης όπως : δάσος πεύκης, σιτηρά, ελιές, βοσκοτόπια, αµπέλια, και
δάσος δρυός. Για κάθε µια από αυτές τις χρήσεις γης εξετάσθηκαν οι συσχετίσεις ενός µικρού
αριθµού βασικών δεικτών. Ένα άλλο εργαλείο που αναπτύχθηκε υπολογίζει τον κίνδυνο
ερηµοποίησης της γης εξαιτίας της αλατότητας. Τελικά η µεθοδολογία ESA έχει επεκταθεί
για να ερευνήσει τα διάφορα σενάρια εκτός των βασικών περιοχών µελέτης, π.χ. την Κρήτη,
την
Ιταλία
και
τη
λεκάνη
της
Μεσογείου.
(http://www.unibas.it/desertnet/dis4me/about_indicators/indicator_sources_gr.htm)
Πρόγραµµα DESIRE: Εικοσιοκτώ (28) ιδρύµατα απ’ όλο τον κόσµο, που αποτελούνται από
ερευνητικά κέντρα, πανεπιστήµια και επιχειρήσεις ξεκίνησαν ένα µεγάλο ολοκληρωµένο
ΣΕΛΙ∆Α 85
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ερευνητικό πρόγραµµα την 1η Φεβρουαρίου 2007 που ονοµάζεται DESIRE.
Ο
προϋπολογισµός του προγράµµατος είναι πάνω από 9 εκατοµµύρια ευρώ και η διάρκεια του
προγράµµατος είναι 5 χρόνια. Το πρόγραµµα DESIRE στοχεύει στην καθιέρωση
ελπιδοφόρων εναλλακτικών στρατηγικών χρήσης γης και προστασίας του περιβάλλοντος σε
δεκαέξι περιοχές σε όλο τον κόσµο που είναι υποβαθµισµένες και κινδυνεύουν να
ερηµοποιηθούν. Βασίζεται δε στη στενή συνεργασία των επιστηµόνων µε τους τοπικούς
χρήστες της γης. Αυτή η παγκόσµια προσέγγιση συµµετοχής εξασφαλίζει αποδεκτές και
εφικτές τεχνικές προστασίας του περιβάλλοντος, καθώς επίσης και µία υγιή, επιστηµονική
βάση για την αποτελεσµατικότητα σε διάφορες κλίµακες. Το πρόγραµµα DESIRE κάνει µία
προσέγγιση σε βάθος. Προκειµένου να επιτευχθούν οι στόχοι που αναφέρονται στην
εισαγωγή, το πρόγραµµα DESIRE έχει διαιρεθεί σε µία λογική σειρά από αλληλένδετα
Πακέτα Εργασίας WB (βλέπε παρακάτω εικόνα), καθένα από τα οποία έχει συγκεκριµένους
στόχους και προϊόντα.
Εικόνα 6.1:Πακέτα εργασίας του προγράµµατος DESIRE
Πηγή: http://www.desire-project.eu
•
Το WB1 εξερευνά τις 18 υπό µελέτη περιοχές και οργανώνει τα χωρικά
περιβαλλοντικά δεδοµένα αλλά και τα κοινωνικό-οικονοµικά δεδοµένα όλων των
εµπλεκόµενων οµάδων.
•
Το WB2 χρησιµοποιεί τις πληροφορίες και τα διαθέσιµα αποτελέσµατα από άλλα
προγράµµατα της ΕΕ για να ορίσει και να αξιολογήσει τα σύνολα των δεικτών
ερηµοποίησης. Η επάρκεια αυτών των δεικτών δοκιµάζεται στη φάση ελέγχου, δηλαδή
ΣΕΛΙ∆Α 86
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
στο WB4 και χρησιµοποιείται για να οργανώσει τα αποτελέσµατα ελέγχου µέσα σε
ένα πλαίσιο.
•
Το WB3 χρησιµοποιεί τις πληροφορίες από τα WB1 και 2 για την ανάπτυξη
στρατηγικών προστασίας και αποκατάστασης σε στενή συνεργασία µε τις
εµπλεκόµενες οµάδες.
•
Αυτές οι στρατηγικές εφαρµόζονται σε όλες τις υπό µελέτη περιοχές στο WB4 και
η αποδοτικότητά τους µετράται και διαµορφώνεται µε το πέρας αρκετών ετών.
•
Ο στόχος του WB5 είναι να διευρύνει τα αποτελέσµατα του WB4 και να τα
διαµορφώσει σε µεγαλύτερη κλίµακα, προβλέποντας τις τοπικές επιδράσεις της
καταπολέµησης της ερηµοποίησης σε περιβαλλοντικό και κοινωνικό-οικονοµικό
πλαίσιο.
•
Το WB6 χρησιµοποιεί τα δεδοµένα από όλα τα υπόλοιπα Πακέτα Εργασίας και
σχεδιάζει ένα εναρµονισµένο σύστηµα πληροφοριών (HIS), στο οποίο συµβάλλουν
όλα τα WB και οργανώνει τη διανοµή των αποτελεσµάτων.
Το πρόγραµµα DESIRE καλύπτει ένα σύνολο από 18 ερευνητικές περιοχές ανά τον κόσµο
(βλ. παρακάτω εικόνα) που έχουν προσβληθεί από ένα ή περισσότερα προβλήµατα σχετικά
µε την ερηµοποίηση. Αυτές οι περιοχές βρίσκονται κάτω από διαφορετικές κοινωνικόοικονοµικές συνθήκες που επηρεάζουν την µορφή της χρήσης και της διαχείρισης της γης,
αλλά και κάτω από διαφορετικό φυσικό πλαίσιο που επηρεάζει το κλίµα και το ανάγλυφο
τους. Το γεγονός αυτό δίνει στο DESIRE ένα πραγµατικά "παγκόσµιο" εργαστήριο για να
εφαρµόσει δοκιµασµένα µέτρα προστασίας και αποκατάστασης του περιβάλλοντος και του
επιτρέπει να βρει νέες και καινοτόµες προσεγγίσεις για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης.
ΣΕΛΙ∆Α 87
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Εικόνα 6.2:Περιοχές µελέτης του Προγράµµατος Desire
Πηγή: http://www.desire-project.eu
Πίνακας 6.4: Ερευνητικές περιοχές του προγράµµατος Desire
Ερευνητική Περιοχή
Guadalentin Basin, Murcia,
Ισπανία
Macao, Πορτογαλία
Rendina Basin, Ιταλία
Κρήτη, Ελλάδα
Λεκάνη Νέστου, Μαγγανάς,
Ελλάδα
Konya Karapinar Plain, Τουρκία
Eskisehir Plain, Τουρκία
Mamora/Sehoul, Μαρόκο
Zeuss-Koutine, Τυνησία
Djanybek, Ρωσία
Novij, Saratov, Ρωσία
Loess Plateau, Κίνα
Boteti Area, Μποτσουάνα
Cointzio catchment, Μεξικό
Walnut Gulch Watershed, Η.Π.Α
Glenelg Hopkins region,
Αυστραλία
Secano Interior, Χιλή
Santiago Island, Πράσινο
Ακρωτήριο
Κύριο Πρόβληµα / ∆ιαδικασία Ερηµοποίησης
Ξηρασία, υδατική διάβρωση
∆ασικές πυρκαγιές
Υδατική διάβρωση
Υδατική διάβρωση, υπερβόσκηση, έλλειψη νερού
Αλατότητα
Αιολική διάβρωση
Υδατική διάβρωση
Αυξανόµενη πίεση λόγω αστικοποίησης
Ανταγωνισµός για τους ελάχιστους υδάτινους
πόρους
Φτωχή βλαστική ανάπτυξη
Αλατότητα
Αιολική και υδατική διάβρωση
Υπερβόσκηση και µείωση πληµµυρών
Υδατική διάβρωση
Αλλαγή βλάστησης, πληµµύρες µε ελάχιστο χρόνο
συρροής
Αλατότητα, σποραδικές πυρκαγιές θάµνων
Υδατική διάβρωση, έντονες χαραδρώσεις
∆ιάβρωση, ξηρασία, πληµµύρες µε ελάχιστο χρόνο
συρροής
Πηγή: http://www.desire-project.eu
Πρόγραµµα MOONRISES: Το πρόγραµµα στοχεύει στη δηµιουργία ενός Ολοκληρωµένου
Συστήµατος για την Παρακολούθηση και την Αποτίµηση των κινδύνων Ερηµοποίησης, µε
χρήση έρευνας πεδίου, µοντέλων και δεικτών ευαισθησίας καθώς και µε τη χρήση σύγχρονων
τεχνολογιών όπως τα Συστήµατα Γεωγραφικών Πληροφοριών, της Τηλεπισκόπησης και του
Συστήµατος Εντοπισµού Θέσης. Ο κύριος στόχος του προγράµµατος είναι η καταγραφή, η
παρακολούθηση και η πρόβλεψη κινδύνων ερηµοποίησης σε περιοχές της Πελοποννήσου,
Βορείου και Νοτίου Αιγαίου, Κεντρικής Μακεδονίας και Βασιλικάτα (Λουκάνο Ιταλίας),
περιοχές που υποφέρουν από τις επιπτώσεις της ερηµοποίησης και της υποβάθµισης των
φυσικών πόρων. Ο κύριος στόχος του προγράµµατος είναι η ταξινόµηση των
καταγεγραµµένων περιοχών στη βάση των υφιστάµενων και εν δυνάµει κινδύνων
ερηµοποίησης και στην ανάπτυξη εργαλείων και µοντέλων που θα βοηθήσουν την
ΣΕΛΙ∆Α 88
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
παρακολούθηση, την αποτίµηση και την πρόβλεψη τέτοιων απειλών µέσων των ακόλουθων
ενεργειών:
•
Καταγραφή και ταξινόµηση των κινδύνων ερηµοποίησης.
•
Μελέτη βιοφυσικών δεικτών.
•
Ανάπτυξη θεµατικών χωρικών βάσεων δεδοµένων.
•
Χρήση νέων τεχνολογιών όπως Γ.Σ.Π, Τηλεπισκόπιση και Συστήµατα Λήψης
Αποφάσεων προκειµένου να παρακολουθούνται και να προβλέπονται οι κίνδυνοι
ερηµοποίησης.
∆ιαχείριση,
•
οικονοµική
παρακολούθηση
και
διαχείριση
όπως
επίσης
και
γνωστοποίηση στο κοινό των διαφορετικών ενεργειών.
Οι βασικές ενέργειες, αποτελέσµατα και συµπεράσµατα του προγράµµατος είναι:
Τα αποτελέσµατα και τα συµπεράσµατα αφορούν την εγκαθίδρυση διεθνικού δικτύου
συνεργασίας, την ανάπτυξη επαναχρησιµοποιήσεων εργαλείων, εφαρµογές και µεθοδολογίες
Γ.Σ.Π για την παρακολούθηση της ερηµοποίησης και την ανταλλαγή τεχνογνωσίας και
βέλτιστων πρακτικών. Αυτά θα επιτευχθούν µέσω των παραδοτέων: Τεχνικοί Οδηγοί,
θεµατικές χωρικές βάσεις δεδοµένων, χάρτες, γραφήµατα, στατιστικά, αναφορές, πρωτόλεια
και ταξινοµηµένα δεδοµένα, εκπαιδευτικό υλικό, εφαρµογές και άλλα.
Η οµάδα των συµµετεχόντων περιλαµβάνει µέλη από την ευρύτερη Λεκάνη της Μεσογείου,
έχοντας αναµφισβήτητα προβλήµατα ερηµοποίησης. Η υφή της οµάδας χαρακτηρίζεται από
υψηλού
επιπέδου
επιστηµονικού
δυναµικού,
υποδοµής,
ανθρώπινων
πόρων
και
διαχειριστικών ικανοτήτων. Οι εταίροι του προγράµµατος είναι η Πελοπόννησος, το Βόρειο
και Νότιο Αιγαίο, κεντρική Μακεδονία και τα Πανεπιστήµια Βασιλικάτα Ιταλίας και
Αριστοτέλειο Θεσσαλονίκης.(http://moonrises.archimed.gr/)
6.9 Ολοκληρωµένη Αντιµετώπιση της Ερηµοποίησης στην Ελλάδα
Η ερηµοποίηση είτε ως αντιστρεπτή είτε ως µόνιµη διαδικασία υποβάθµισης αποτελεί
ένα σηµαντικότατο περιβαλλοντικό πρόβληµα, µε εξαιρετικά δυσάρεστες κοινωνικές και
οικονοµικές
προεκτάσεις.
Οι
ερηµοποιηµένες
περιοχές,
λόγω
της
µειωµένης
παραγωγικότητας τους, ωθούν τον πληθυσµό τους σε υποαπασχόληση είτε σε άλλες
δραστηριότητες και συχνά στη µετανάστευση σε περιοχές µε µεγαλύτερες δυνατότητες
ΣΕΛΙ∆Α 89
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
απασχόλησης. Γίνεται εποµένως αντιληπτή η κρισιµότητα του προβλήµατος στη χώρα µας
και η προστασία των φυσικών µας πόρων καθίσταται θέµα µείζονος σηµασίας και άµεσης
προτεραιότητας.
Τα µέτρα προστασίας της γης από την ερηµοποίηση που αναφέρονται στη συνέχεια
είναι γενικά και αφορούν στον αποτελεσµατικό έλεγχο των διεργασιών της ερηµοποίησης της
γης. Τα περισσότερα από τα ακόλουθα µέτρα περιέχονται στο Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης για την
Καταπολέµηση της Ερηµοποίησης.
6.9.1 Μέτρα που αφορούν στη γεωργία
Τα αποτελεσµατικά µέτρα στον τοµέα γεωργίας έγκεινται σε µέτρα για την καταπολέµηση
της διάβρωσης, της ξηρασίας και της δευτερογενούς αλάτωσης.
Μέτρα κατά της διάβρωσης
Τα µέτρα κατά της διάβρωσης και υποβάθµισης της γης είναι εκείνα που εξασφαλίζουν τη
µεγαλύτερη σε χρόνο και έκταση φυτοκάλυψη των εδαφών:
•
Ελαχιστοποίηση της µηχανικής κατεργασίας του εδάφους µε περιορισµό του βάθους
άροσης.
•
Εναλλαγή των καλλιεργειών, µε στόχο τη βελτίωση της δοµής του εδάφους και
αύξηση της περιόδου όπου το έδαφος έχει υψηλό ποσοστό φυτοκάλυψης.
•
Χρησιµοποίηση χειµερινών καλλιεργειών ώστε το έδαφος να προστατεύεται κατά
τους βροχερούς µήνες.
•
∆ιατήρηση τµηµάτων µε φυσική βλάστηση (φυτοφράκτες, πρανή χαραδρώσεων και
αναχωµάτων σε περιοχές µε τοπική µεγάλη κλίση)
•
Ενίσχυση των παραδοσιακών ελαιώνων σε επικλινείς εκτάσεις.
•
Άροση κατά τις ισοϋψείς, ώστε να αποφευχθεί η συνεχής µετακίνηση υλικού προς τα
κατάντη. Το µέτρο αυτό είναι δύσκολο να εφαρµοσθεί σε ισχυρές και διακεκοµµένες
κλίσεις.
•
Αποφυγή συνεχούς χρήσης σκαλιστικών ή/και αρδευοµένων καλλιεργειών σε
επικλινή εδάφη.
ΣΕΛΙ∆Α 90
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
•
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Αντικατάσταση ετήσιων καλλιεργειών µε πολυετείς επί κλίσεων που υπερβαίνουν το
20%.
•
Εφαρµογή του συστήµατος επιδοτούµενης αγρανάπαυσης κατά προτεραιότητα στις
ισχυρότερες κλίσεις.
•
Απόδοση στην κτηνοτροφία ή δασοπονία των γαιών µε κλίση µεγαλύτερη του 30%
και βάθους εδάφους µικρότερου των 30 εκατοστών του µέτρου, εφόσον η λήψη
αποτελεσµατικών µέτρων είναι ασύµφορη και εξασφαλισθεί η αποζηµίωση των
αγροτών.
Τεχνικές λύσεις
1.
Το αποτελεσµατικότερο µέτρο προστασίας των επικλινών εδαφών στην περιοχή της
Μεσογείου για την προστασία των εδαφών από τη διάβρωση είναι η κατασκευή
αναβαθµών, καθώς µε τον τρόπο αυτό µειώνεται η κλίση του εδάφους. Σήµερα το µέτρο
αυτό κρίνεται ασύµφορο οικονοµικά και δεν εφαρµόζεται πια, εξαιτίας της δυσκολίας
πρόσβασης
στους
αγρούς
και
της
µηχανοποίησης
της
γεωργίας.
Για
τους
προαναφερθέντες λόγους το µέτρο αυτό περιορίζεται στη συντήρηση και διατήρηση των
υφιστάµενων αναβαθµών προκειµένου να αποφευχθεί η κατάρρευση τους που θα έχει ως
αποτέλεσµα την ταχύτατη αποµάκρυνση του εδάφους µε το νερό της απορροής.
2.
Η εφαρµογή αντιδιαβρωτικών µέτρων στα κεκλιµένα εδάφη εκτός από την κατασκευή
αναβαθµών µπορεί να περιλαµβάνει και κατασκευή µικροφραγµάτων, για την
επιβράδυνση του νερού της απορροής
ή και άλλων κατασκευών προστασίας των
πρανών, όπως αυλάκια στα οποία θα συγκεντρώνεται η ροή του νερού.
Μέτρα κατά της ξηρασίας
Τα µέτρα κατά της ξηρασίας στις γεωργικές γαίες αποσκοπούν σε δύο στόχους: α)τον
περιορισµό των απωλειών και σπατάλης του ύδατος και β) στην αύξηση των ποσοτήτων του
διαθέσιµου ύδατος.
ΣΕΛΙ∆Α 91
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Α) Μέτρα που αποσκοπούν στον περιορισµό της σπατάλης του αρδευτικού ύδατος
Η αδυναµία του εδαφικού ύδατος να καλύψει τις ανάγκες της εξατµισοδιαπνοής έχει σαν
αποτέλεσµα την µείωση της φυτικής παραγωγής και κατά συνέπεια ολόκληρου του έµβιου
οικοσυστήµατος. Η µείωση αυτή εξαρτάται από το µέγεθος του υδατικού ελλείµµατος και
διαφέρει από φυτό σε φυτό.
Α1) Μέτρα µείωσης απωλειών και αύξησης αποθηκευόµενου εδαφικού ύδατος
Η εφαρµογή των ακόλουθων µέτρων έγκειται στην αποφυγή της σπατάλης του αρδευτικού
ύδατος. Η χρήση του αρδευτικού νερού θα πρέπει να κατανέµεται κατά χώρο, χρόνο και
ποσότητα ώστε να καλύπτονται µόνο οι ανάγκες εξατµισοδιαπνοής που εξασφαλίζουν το
εκάστοτε µέγιστο εφικτό επίπεδο φυτικής παραγωγής. Οι ποσότητες αυτές µπορούν να
υπολογίζονται από δεδοµένα και πίνακες της ελληνικής και διεθνούς βιβλιογραφίας και να
προσαρµόζονται ανάλογα µε την τοπική πείρα που θα αποκτάται. Σε περιπτώσεις
βεβαρυµµένου µε άλατα αρδευτικού ύδατος πρέπει να καλύπτονται και οι ανάγκες έκπλυσης
του εδάφους.
Κατά την κατανάλωση του αρδευτικού ύδατος θα πρέπει να τηρούνται οι προϋποθέσεις που
θα οδηγήσουν στη βέλτιστη χρήση του και στην αποφυγή της σπατάλης του. Αυτές
αναφέρονται:
•
Στο βάθος διείσδυσης του αρδευτικού ύδατος. Αυτό πρέπει να φθάνει το βάθος του
ριζοστρώµατος κάθε καλλιέργειας που προσδιορίζεται από τα δεδοµένα της διεθνούς
βιβλιογραφίας, την τοπική εµπειρία και τις τοπικές εδαφικές συνθήκες. Γενικά η
εφαρµογή των αρδεύσεων πρέπει να συνδυάζεται χρονικά µε τις κρίσιµες περιόδους
ανάπτυξης των καλλιεργειών τόσο από πλευράς υδατοκατανάλωσης όσο και
επιπτώσεων στις τελικές αποδόσεις.
•
Στην ποσότητα του ύδατος .Αυτή πρέπει να ανταποκρίνεται στην τάση του ύδατος
κατά την διάρκεια της βλαστητικής περιόδου που δίνει την οικονοµικώς πιο
συµφέρουσα παραγωγή του κάθε καλλιεργούµενου φυτού και που προσδιορίζεται από
την διεθνή βιβλιογραφία και την τοπική εµπειρία και γνώση. Η αποτελεσµατική
ποσότητα και η χρονική κατανοµή του αρδευτικού ύδατος προσδιορίζεται από το
απαιτούµενο βάθος διείσδυσης του και από την ποσότητα ύδατος που αντιστοιχεί στη
επιθυµητή του τάση σε κάθε έδαφος.
ΣΕΛΙ∆Α 92
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
•
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Στον τρόπο εφαρµογής του ύδατος. Αυτός θα εξασφαλίζει τον ικανοποιητικό έλεγχο
του προστιθεµένου ύδατος ώστε να καλύπτονται ποσοτικά και χρονικά οι ανάγκες των
φυτών και να περιορίζονται οι απώλειες. Συστήµατα που ανταποκρίνονται στις
προϋποθέσεις αυτές είναι ο καταιονισµός (τεχνητή βροχή) και η στάγδην άρδευση. H
πίεση του ύδατος και ο ρυθµός ροής αυτού πρέπει να προσαρµόζονται στις τοπικές
συνθήκες κλίµατος, εδάφους και φυτού, ώστε να αποφεύγεται η κατάκλιση, να
προστίθεται η απαιτούµενη σε κάθε άρδευση ποσότητα ύδατος και να επιτυγχάνεται η
οµοιόµορφη κατά το δυνατό κατανοµή του. Αυτό φυσικά απαιτεί τοπική εµπειρία
των γεωπόνων και των αγροτών.
Β) Μέτρα που αποσκοπούν στην αύξηση των ποσοτήτων του διαθέσιµου ύδατος
Τα καλλιεργητικά µέτρα που µπορούν να επιτύχουν την µείωση των απωλειών και να
αυξήσουν την αποθηκευόµενη ποσότητα εδαφικού ύδατος είναι τα εξής:
Εδαφοκατεργασία: Πειράµατα σε ελληνικά εδάφη έδειξαν πως η ακατεργασία ή άλλως µη
άροση (non-tillage) είναι πιο αποτελεσµατική στην µείωση των απωλειών εξάτµισης και στη
συγκράτηση του εδαφικού ύδατος σε σύγκριση µε την κατεργασία της εδαφικής επιφανείας.
Η κατεργασία του εδάφους µε καλλιεργητή, η χάραξη (deep loosening) συµπιεσµένων
εδαφών και η ελαχίστη άροση (minimum tillage) σε βάθος µικρότερο των 10 εκ. έχουν
ευεργετικές επιδράσεις στην εξοικονόµηση διαθέσιµου εδαφικού ύδατος και ευνοϊκά
αποτελέσµατα στην φυτική παραγωγή. Καλλιέργεια σε µικρά αναχώµατα σε συνδυασµό µε
αγρανάπαυση κατά λωρίδες µπορεί υπό ορισµένες συνθήκες να περιορίσει την κατανάλωση
ύδατος και θα πρέπει να δοκιµασθεί. Βαθιές αρόσεις και κυρίως συνοδευόµενες από
αναστροφές του εδάφους, παρά το γεγονός ότι µερικές φορές να αυξάνουν την παραγωγή
πρέπει για λόγους υδατικής οικονοµίας να αποφεύγονται. Επειδή η αποτελεσµατικότητα του
είδους της κατεργασίας του εδάφους εξαρτάται από το είδος του εδάφους και το
καλλιεργούµενο φυτό η επιλογή αυτής θα γίνεται από ειδικούς επιστήµονες λαµβανοµένων
υπόψη της τοπικής εµπειρίας και των οικονοµικών συνθηκών.
Κάλυψη της επιφάνειας του εδάφους: Η κάλυψη της επιφάνειας του εδάφους (mulching)
µπορεί υπό ορισµένες προϋποθέσεις να παίξει διπλό ρόλο στη καταπολέµηση της
ερηµοποίησης. ∆ηλαδή να περιορίσει τον κίνδυνο διάβρωσης και να συντηρήσει την υγρασία
ΣΕΛΙ∆Α 93
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
του εδάφους. Τα συνηθισµένα υλικά κάλυψης του εδάφους είναι φυτικά υπολείµµατα, πέτρες
και χηµικοί βελτιωτές:
•
Ξηρά φυτικά υπολείµµατα δεν θα πρέπει να καίγονται ή να αποµακρύνονται αν δεν
εµποδίζουν σοβαρά τις καλλιεργητικές φροντίδες. Το µέτρο αυτό είναι περισσότερο
επιβεβληµένο σε ξηρικές καλλιέργειες και κυρίως σε λοφώδεις περιοχές.
•
Οι µικρές πέτρες και τα χονδρά χαλίκια επίσης δεν θα πρέπει να αποµακρύνονται από
την επιφάνεια του εδάφους εάν δεν ενοχλούν σοβαρά τις καλλιεργητικές φροντίδες.
Ιδιαίτερα θα πρέπει να παραµένουν επί τόπου σε
ελαιώνες και αµπελώνες των
επικλινών εδαφών.
•
Σε ορισµένες περιπτώσεις η πρόσθεση στο έδαφος υδρόφιλων και υδρόφοβων
πηγµάτων βελτιώνει
τις
υδατικές
του συνθήκες
του.
Υδρόφιλα πήγµατα
αναµιγνυόµενα µε το έδαφος αυξάνουν το συγκρατούµενο ύδωρ. Υδρόφοβα πήγµατα
προστιθέµενα στην επιφάνεια ελαττώνουν την εξάτµιση. Η χρησιµοποίηση των
ουσιών αυτών είναι δυνατή όπου το οικονοµικό αποτέλεσµα είναι θετικό.
Τεχνικές λύσεις
1. Η κατασκευή φραγµάτων και λιµνοδεξαµενών για την αποθήκευση του νερού και τη
χρήσης του για την άρδευση των καλλιεργειών.
2. Ο περιορισµός των αντλήσεων σε παράκτιους υδροφορείς για την αντιµετώπιση της
δευτερογενούς αλάτωσης των εδαφών, για τον οποίο θα γίνει λόγος αργότερα.
Μέτρα κατά της δευτερογενούς αλάτωσης των εδαφών
Τα µέτρα αυτά αναφέρονται στην πρόληψη του εµπλουτισµού των αρδευόµενων εδαφών µε
υδατοδιαλυτά άλατα, που αποτελεί ένα πολύ σηµαντικό κίνδυνο ερηµοποίησης των. Τα
κυριότερα από αυτά είναι:
•
Τακτικός έλεγχος και παρακολούθηση της ποιότητας του αρδευτικού ύδατος.
•
Τακτικός έλεγχος των υδατοδιαλυτών αλάτων και της αλκαλίωσης του εδάφους.
•
Εξασφάλιση της στράγγισης των αρδευόµενων εδαφών.
ΣΕΛΙ∆Α 94
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Πρόσθεση ποσοτήτων αρδευτικού ύδατος που να καλύπτουν πέραν των αναγκών των
•
φυτών και τις απαιτήσεις έκπλυσης του εδάφους, ιδίως σε περιπτώσεις που το
αρδευτικό ύδωρ δεν είναι άριστης ποιότητας. Ο προσδιορισµός των ποσοτήτων αυτών
θα γίνεται από γεωπόνους µε την εφαρµογή γνωστών στην βιβλιογραφία
µαθηµατικών τύπων και θα προσαρµόζονται σύµφωνα µε την αποκτούµενη τοπική
εµπειρία.
Αυστηρός έλεγχος της ανοδικής µετακίνησης προς τα άνω αλάτων από αλατούχα
•
υποστρώµατα λόγω της άρδευσης και αντίστοιχη προσαρµογή αυτής.
Αυστηρός έλεγχος της άντλησης αρδευτικού ύδατος από υδροφορείς που
•
συγκοινωνούν µε τη θάλασσα ή υπόγειους αλατούχους σχηµατισµούς.
Τα παραπάνω µέτρα θα αναλυθούν εκτενέστερα στο κεφάλαιο 6.9.4 του τοµέα των Υδατικών
Πόρων.
6.9.2 Μέτρα που αφορούν στην κτηνοτροφία
Η βόσκηση, όπως έχει ήδη αναφερθεί αποτελεί έναν από τους κυριότερους παράγοντες
καταστροφής των φυσικών πόρων των λοφωδών και ορεινών περιοχών. Τα µέτρα
προστασίας των βοσκότοπων από την ερηµοποίηση είναι:
1. Ο καθορισµός του αειφόρου αριθµού των ζώων σε κάθε περιοχή λαµβάνοντας υπόψη την
παραγωγικότητα του βοσκότοπου και τα βιολογικά του χαρακτηριστικά. Από έρευνες που
πραγµατοποιήθηκαν στη Χιλή προέκυψε ότι ο αειφόρος ρυθµός βόσκησης κυµαίνεται από
0,05 έως 0,07 ζώα/ εκτάριο ανάλογα µε την περιοχή (Conacher and Sala, 1998).
2. Η διαδοχική εναλλαγή των βοσκοτόπων, ώστε να αποφευχθούν οι αρνητικές συνέπειες της
υπερβόσκησης που οδηγούν στην υποβάθµιση της βλάστησης, τη µείωση του ρυθµού
διήθησης, την αύξηση της επιφανειακής απορροής και της διάβρωσης του εδάφους.
3. Η προστασία των βοσκότοπων από τις πυρκαγιές, που έχουν σαν αποτέλεσµα την
αποµάκρυνση της φυσικής θαµνώδους βλάστησης, η οποία προστατεύει το έδαφος τη
χειµερινή περίοδο από τη διάβρωση.
4. Άρση του κοινόχρηστου καθεστώτος χρήσης και µετατροπή του σε καθεστώς ελεγχόµενης
χρήσης ούτως ώστε ο κάθε κτηνοτρόφος να βόσκει τα ζώα του σε συγκεκριµένη έκταση
του οριοθετηµένου βοσκοτόπου και όχι όπου επιθυµεί, όπως γίνεται σήµερα.
ΣΕΛΙ∆Α 95
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
6.9.3 Μέτρα που αφορούν στα δάση
Τα σχετικά µέτρα αποβλέπουν στην προστασία των υφισταµένων φυσικών οικοσυστηµάτων
και ειδικότερα:
•
Στην ταχύτερη δυνατή αποκατάσταση της φυσικής βλάστησης στα διαταραχθέντα
οικοσυστήµατα.
•
Στον περιορισµό της διάβρωσης των εδαφών και αποκατάσταση της παραγωγικής
τους ικανότητας.
•
Στην αποκατάσταση κανονικών υδρολογικών συνθηκών.
•
Γενικά στην προστασία, βελτίωση και διατήρηση της παραγωγικότητας του τόπου.
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΗ ΑΛΛΑΓΗ ΧΡΗΣΗΣ: Γενικά, η αλλαγή της χρήσεως
των δασικών εκτάσεων θα γίνεται πολύ προσεκτικά και µετά από ακριβή εκτίµηση των
περιβαλλοντικών επιπτώσεων και µόνο σε περιπτώσεις σοβαρών κοινωνικών αναγκών που
δεν είναι δυνατόν να ικανοποιηθούν µε άλλους τρόπους λιγότερο δυσµενείς για το
περιβάλλον και το κοινωνικό σύνολο. Για τον σκοπό αυτόν θα πρέπει να συµπληρωθεί η
σχετική Νοµοθεσία.
ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΩΝ ∆ΑΣΙΚΩΝ ΠΥΡΚΑΓΙΩΝ: Σχετικά µε τις δασικές πυρκαγιές θα
εφαρµοσθούν τα εξής:
1. Ευαισθητοποίηση του κόσµου και η παροχή οδηγιών ώστε να περιορισθούν κατά το
δυνατόν οι πυρκαγιές που οφείλονται σε αµέλεια. Ανάπτυξη καταλλήλων σχετικών
προγραµµάτων µε ευθύνη της ∆ασικής Υπηρεσίας και ουσιαστική συµµετοχή όλων των
ειδικών.
2. Λήψη µέτρων που να αποθαρρύνουν τις πυρκαγιές που έχουν αιτία την πρόθεση. Τέτοια
µέτρα είναι:
•
Η ρύθµιση του ιδιοκτησιακού καθεστώς στα δάση και τις δασικές εκτάσεις και η
εξασφάλιση της ιδιοκτησίας, ιδιαίτερα της κρατικής, µε κανονικό κτηµατολόγιο.
•
Η εξασφάλιση της µη αλλαγής της χρήσεως των καµένων εκτάσεων. Συνήθως
επιδιώκεται η µετατροπή σε γεωργική ή κτηνοτροφική χρήση και ιδιαίτερα κατά
ΣΕΛΙ∆Α 96
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
τα τελευταία χρόνια για ανέγερση κατοικιών, εγκαταστάσεων αναψυχής και
τουρισµού.
•
Η ανάπτυξη συστήµατος διαπίστωσης των δραστών και αυστηρή τιµωρία αυτών.
3. ∆ιαχείριση των δασικών οικοσυστηµάτων ώστε να είναι δυσκολότερη η έναρξη πυρκαγιάς,
να µειωθεί η ταχύτητα εξάπλωσης της καθώς και να ελαχιστοποιηθούν οι ζηµιές. Τέτοια
µέτρα είναι :
•
Η ανάπτυξη λιγότερο εύφλεκτων φυτοκοινωνιών.
•
Η αραίωση και διατήρηση κατάλληλης δοµής των δασών.
•
Οι καθαρισµοί, οι κλαδεύσεις και η κατάλληλη διευθέτηση ή αποµάκρυνση των
υπολειµµάτων.
4. Λήψη των απαραίτητων µέτρων για γρήγορη επισήµανση, καταστολή των πυρκαγιών και
περιορισµό των ζηµιών. Η εµπειρία έδειξε ότι αυτό αποτελεί το κλειδί της αποτελεσµατικής
διαχείρισης των πυρκαγιών. Ειδικότερα προτείνεται :
•
Η ανάπτυξη και εφαρµογή συστήµατος έγκαιρης επισήµανσης των πυρκαγιών και
ειδοποίησης των αρµόδιων οργάνων.
•
Η ανάπτυξη και εφαρµογή σχεδίου άµεσης επέµβασης .
•
Η κατάλληλη οργάνωση και αποτελεσµατική χρήση των απαραίτητων µέσων και
του ανθρώπινου δυναµικού για την γρήγορη καταπολέµηση της πυρκαγιάς.
•
Ανάπτυξη µηχανισµών για την εφαρµογή των παραπάνω.
5. Λήψη όλων των απαραίτητων µέτρων για τον περιορισµό των συνεπειών των πυρκαγιών.
Αυτά θα πρέπει να αποβλέπουν κυρίως στην κατά το δυνατόν ταχύτερη κάλυψη του εδάφους
µε βλάστηση και τον περιορισµό της διάβρωσης. Τέτοια µέτρα είναι:
•
Αποτελεσµατική
προστασία
των
καµένων
εκτάσεων
από
τη
βοσκή
κτηνοτροφικών ζώων. Αυτός είναι ο µεγαλύτερος κίνδυνος για τις καµένες
δασικές εκτάσεις στην Ελλάδα.
•
Ανάπτυξη µηχανισµών για την αποτελεσµατική εφαρµογή της απαγόρευσης .
ΣΕΛΙ∆Α 97
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
•
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Αποφυγή διατάραξης του εδάφους και υποβοήθησης της φυσικής αναγέννησης. Η
τυχόν υλοτοµία και απόληψη πολύτιµου ξύλου θα γίνεται µε τη µικρότερη δυνατή
διατάραξη του εδάφους και νωρίς, πριν τη βλάστηση των σπόρων και να
περιορίζεται στις οµαλότερες θέσεις.
•
Σπορές ή και φυτεύσεις µε κατάλληλα δασικά δένδρα, θάµνους ή πόες σε
ευαίσθητες θέσεις και σε περιπτώσεις που δεν είναι εξασφαλισµένη η γρήγορη
φυσική κάλυψη του εδάφους. Οι εργασίες αυτές θα γίνουν µε τη µικρότερη
δυνατή διατάραξη του εδάφους. (Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης, 2001)
6. Λαµβάνοντας υπόψη τα ανωτέρω είναι πολύ προτιµότερο όλα αυτά τα µέτρα να
συντονίζονται και να αποτελούν αποκλειστική ευθύνη ενός φορέα. Κατά τεκµήριο,
καλύτερος φορέας θεωρείται η ∆ασική Υπηρεσία. Οι ∆ασολόγοι κατανοούν καλύτερα το
φυσικό ρόλο της φωτιάς στην ανάπτυξη, ανανέωση και παραγωγικότητα των δασικών
οικοσυστηµάτων και εκτιµούν καλύτερα τις καταστρεπτικές συνέπειες. Είναι σε θέση να
εφαρµόζουν αποτελεσµατικότερα τα προληπτικά και τα κατασταλτικά µέτρα καθώς και όλα
εκείνα τα µέτρα που θα περιορίσουν τις συνέπειες των πυρκαγιών και θα βοηθήσουν στην
ταχύτερη αποκατάσταση των καµένων οικοσυστηµάτων.
7. Ιδιαίτερη αποτελεσµατική, για την προστασία των δασών από την πυρκαγιά, θεωρείται η
ευαισθητοποίηση των τοπικών παραγόντων και η συνεργασία και οργάνωση των κατοίκων σε
εθελοντικές οµάδες πρόληψης και καταστολής των δασικών πυρκαγιών στην περιοχή τους.
Οι οµάδες αυτές, καταλλήλως οργανωµένες και καθοδηγούµενες, θα βοηθήσουν στην
εφαρµογή του Εθνικού Προγράµµατος ∆ράσης και γενικά στην Προστασία των Φυσικών
Πόρων. Την οργάνωση και συντονισµό αυτών των οµάδων και τον εφοδιασµό τους µε τον
κατάλληλο εξοπλισµό, θα αναλάβει η ∆ασική Υπηρεσία ή το Ειδικό Σώµα.
ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙ ΤΗΣ ΕΠΙΖΗΜΙΑΣ ΒΟΣΚΗΣΗΣ: Η βοσκή σε συνδυασµό κυρίως µε
την πυρκαγιά και τις ανεξέλεγκτες υλοτοµίες, αποτελούν τους κυριότερους παράγοντες
καταστροφής των φυσικών πόρων στην ορεινή περιοχή. Τα ληπτέα µέτρα για τον περιορισµό
των επιπτώσεων της βοσκής είναι:
1. Τα πρώτα και αποτελεσµατικότερα µέτρα είναι: η οριοθέτηση και σύνταξη σχεδίου
διαχείρισης και εκµεταλλεύσεως των βοσκοτόπων σε κάθε περιοχή. Τόσο στη σύνταξη όσο
και στην εφαρµογή εντελώς απαραίτητη είναι η συνεργασία των τοπικών φορέων και των
κτηνοτρόφων. Θα επιχειρηθεί να πεισθούν κτηνοτρόφοι να εκµεταλλευθούν τους
ΣΕΛΙ∆Α 98
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
βοσκότοπους της περιοχής σύµφωνα µε την παραγωγική τους ικανότητα, ο χρόνος δε και η
ένταση της βόσκησης να γίνεται σύµφωνα µε τα βιολογικά χαρακτηριστικά του βοσκότοπου,
την παραγωγικότητα του και την εξασφάλιση της αειφορίας. Επειδή οι βοσκότοποι είναι
γενικά υποβαθµισµένοι σίγουρα θα υπάρξουν περιορισµοί στο εισόδηµα των κτηνοτρόφων
και κυρίως κατά την περίοδο εφαρµογής του προγράµµατος. Εποµένως, εκτός από τις
δαπάνες βελτιώσεως των βοσκοτόπων η πολιτεία θα προβλέψει και αντισταθµιστικά µέτρα
για τους κτηνοτρόφους.
2. Η ρύθµιση του ιδιοκτησιακού καθεστώτος και των δικαιωµάτων βοσκής.
3. Ένα µεγάλο τµήµα των ορεινών βοσκοτόπων της Ελλάδας είναι τόσο πολύ υποβαθµισµένο
ώστε θα πρέπει να µπει σε ένα καθεστώς απόλυτης προστασίας για ένα µικρό η µεγαλύτερο
διάστηµα. Αυτό είναι απαραίτητο για να αρχίσει σιγά να βελτιώνεται η βλάστηση και να
µπορεί να µπει στην αειφορική παραγωγή και να συµβάλλει αποτελεσµατικά στην προστασία
του περιβάλλοντος. Τα τµήµατα και ο χρόνος που θα πρέπει να µπουν υπό καθεστώς
απόλυτης η µερικής προστασίας θα προβλέπονται µε ακρίβεια από τα σχέδια διαχείρισης και
εκµετάλλευσης του βοσκοτόπου.
Η εκµετάλλευση των δασών θα πρέπει να ακολουθεί τους εξής κανόνες:
1. Η υλοτοµία και η εξαγωγή των προϊόντων να γίνεται µε ευθύνη και άµεση εποπτεία της
∆ασικής Υπηρεσίας κυρίως µε καλά συγκροτηµένους συνεταιρισµούς δασεργατών µε
επαγγελµατική συνείδηση.
2. Η εµπορία των δασικών προϊόντων µπορεί να γίνεται είτε από τη ∆ασική Υπηρεσία , είτε
από ∆ασικούς Συνεταιρισµούς µε απόφαση και ευθύνη της τοπικής ∆ασικής Υπηρεσίας. Η
ανάθεση της όλης διαδικασίας εκµεταλλεύσεως των δασών στους δασικούς συνεταιρισµούς,
όπως γίνεται τα τελευταία χρόνια, απεδείχθη ιδιαίτερα καταστροφική για τους φυσικούς
πόρους και το περιβάλλον
3. Η παραγωγή φυταρίων για αναδασώσεις θα γίνεται από τη ∆ασική Υπηρεσία, στα
υπάρχοντα ήδη δασικά ή/και από ελεγχόµενα ιδιωτικά φυτώρια, ενώ η προπαρασκευή του
εδάφους ή φύτευση ή η σπορά θα µπορεί να γίνεται από τη ∆ασική Υπηρεσία ή µε τη µέθοδο
των εργολαβιών κατόπιν αποφάσεως του τοπικού ∆ασάρχου αλλά πάντοτε µε καλά
διατυπωµένες προδιαγραφές και κάτω από τη στενή εποπτεία της ∆ασικής Υπηρεσίας.
ΣΕΛΙ∆Α 99
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
4. Ο σχεδιασµός των χρήσεων γης και ο αυστηρός έλεγχος εφαρµογής των αλλαγών χρήσεων
της γης.
5. Λήψη µέτρων για την προστασία και αποκατάσταση των υδρολογικών συνθηκών στις
ορεινές λεκάνες απορροής. Τα µέτρα αυτά θα πρέπει να αποβλέπουν στον περιορισµό της
διάβρωσης, της δηµιουργίας και µεταφοράς φερτών υλικών, των καταστροφικών πληµµύρων,
της απώλειας νερού και της υποβάθµισης της ποιότητας του νερού. Σε πολλές περιπτώσεις
ίσως θα χρειαστεί να ληφθούν ιδιαίτερα µέτρα προστασίας των εδαφών και της βλάστησης
όπως κατασκευή βαθµίδων, φραγµάτων και αναδασώσεων γυµνών εκτάσεων. Το είδος των
µέτρων αυτών καθώς και ο τρόπος µε τον οποίο θα εφαρµοστούν θα πρέπει να κανονίζονται
ανάλογα µε τις τοπικές συνθήκες.
6. Στις όντως υποβαθµισµένες περιοχές προβλέπεται κυρίως η αποκατάσταση και διατήρηση
ικανοποιητικής προστατευτικής βλαστήσεως και αύξηση της οργανικής ουσίας του εδάφους
και δηµιουργία δασικού τάπητα. Αυτά περιορίζουν κατά τον καλύτερο τρόπο τη διάβρωση
και προστατεύουν το έδαφος, αποκαθιστούν ευνοϊκές υδατικές συνθήκες, ευνοούν την
εξέλιξη και αυξάνουν την ποικιλότητα της φυσικής βλάστησης και γενικά βελτιώνουν την
παραγωγικότητα και το περιβάλλον (άγρια πανίδα κλπ).
7. Καθορισµός προτεραιοτήτων εφαρµογής του προγράµµατος δράσης. Για το σκοπό αυτό
µπορεί να βοηθήσει ο καθορισµός των βιοκλιµατικών ζωνών καθώς και οι περιοχές που
χρειάζονται άµεση προστασία ή ταχύτερη αποκατάσταση του περιβάλλοντος.
8. Για την αποτελεσµατικότερη εφαρµογή του, το Εθνικού Προγράµµατος ∆ράσης, θα
υποστηριχθεί µε την απαραίτητη νοµοθεσία και να εξασφαλιστεί ο έλεγχος της χρήσεως της
γης, ιδίως σε περιοχές που παρατηρείται έντονη δραστηριότητα για αναψυχή και τουριστική
ανάπτυξη. Επίσης θα εξασφαλιστεί η συνέχεια εφαρµογής του προγράµµατος µε την
απαραίτητη χρηµατοδότηση και τεχνική παρακολούθηση.
9. Θα διαµορφωθούν µηχανισµοί ενηµέρωσης του πληθυσµού και εξεύρεσης καταλλήλων
προσώπων που θα λάβουν µέρος στη σύνταξη των τοπικών προγραµµάτων δράσης ώστε αυτά
να τύχουν ευµενούς υποδοχής και υποστήριξης από τους κατοίκους της περιοχής
10. Τα προβλεπόµενα µέτρα θα πρέπει να εναρµονισθούν µε ή θα ενταχθούν στα
εκτελούµενα και προβλεπόµενα σχετικά έργα αναπτύξεως σε τοπικό και εθνικό επίπεδο.
Κοινωνικά µέτρα όπως επιδοτήσεις κτηνοτροφίας ή γεωργών σε οριακές εκτάσεις στην
ΣΕΛΙ∆Α 100
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ορεινή περιοχή, είχαν σαν αποτέλεσµα την ταχεία υποβάθµιση της φυσικής βλάστησης και
την έντονη διάβρωση του εδάφους, ώστε σε µικρό σχετικά διάστηµα να γίνουν εµφανή τα
δείγµατα της απερήµωσης. Η ενίσχυση των πτωχών κατοίκων των ορεινών περιοχών θα γίνει
µε τρόπους που δεν αποβαίνουν σε βάρος των φυσικών πόρων και της υποβάθµισης του
περιβάλλοντος αλλά απεναντίας κατά τρόπο που να προστατεύονται οι φυσικοί πόροι και να
εξασφαλίζεται η αειφορική εκµετάλλευση.
6.9.4 Μέτρα του τοµέα Υδατικών Πόρων
Η όλο και εντονότερη ζήτηση των υδατικών πόρων σε παγκόσµια κλίµακα,
ταυτόχρονα µε τα συνεχώς αυξανόµενα ελλείµµατα, έχει κάνει επιτακτική την ανάγκη για την
εφαρµογή ολοκληρωµένων µεθόδων σχεδιασµού και διαχείρισης των υδατικών πόρων. Αυτό
γιατί το νερό είναι βασικό στοιχείο όλων των περιβαλλοντικών και κοινωνικών διαδικασιών.
Το νερό είναι κύριο συστατικό του οικολογικού κύκλου. Το νερό είναι απαραίτητο για την
αγροτική, την βιοµηχανική παραγωγή και την παραγωγή ενέργειας. Για να καλυφθεί λοιπόν η
συνεχώς αυξανόµενη ζήτηση χωρίς περαιτέρω µείωση του διαθέσιµου ύδατος, είναι
απαραίτητη η διαχείριση των υδατικών πόρων µε τη χρήση µιας ενιαίας πολιτικής σε επίπεδο
χώρας.
Εικόνα 6.3:∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων
ΣΕΛΙ∆Α 101
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
∆ιαχείριση υδατικών πόρων ορίζεται ται το σύστηµα των µέτρων και δραστηριοτήτων, που
είναι απαραίτητα για την πληρέστερη δυνατή κάλυψη των αναγκών σε νερό για κάθε χρήση,
και κατά κύριο λόγο: Η διευθέτηση της φυσικής προσφοράς του νερού σε σχέση µε την
ζήτησή του.
•
Η πρόνοια για την πρόληψη απωλειών νερού και για την κατά το δυνατόν αξιοποίηση
πλεονασµάτων, που µπορεί να προκαλέσουν ζηµιές ή βλάβες εξαιτίας πληµµυρών ή
άλλων αιτιών.
•
Η αντιµετώπιση των σηµερινών ή µελλοντικών ανοιγµάτων ανάµεσα στην προσφορά
και στη ζήτηση νερού.
•
Η αποφυγή ή εξοµάλυνση των συγκρούσεων ανάµεσα σε όµοιες ή ανταγωνιστικές
χρήσεις.
•
Ο προσανατολισµός της ζήτησης στις χρήσεις νερού, στις οποίες αποβλέπουν τα
προγράµµατα ανάπτυξης της Χώρας.
•
Η διατήρηση της υψηλότερης δυνατής ποιότητας νερού σε σχέση µε την κατά
προορισµό χρήση του.
•
Ο συντονισµός των δραστηριοτήτων έρευνας, αξιοποίησης, χρήσης και προστασίας
των
υδατικών
πόρων.
(http://www.geoteepk.gr/nomothesia/N%201739_87%20Diaxeirisi%20Ydat%20Porw
n.pdf)
Στη συνέχεια αναφέρονται µέτρα που αφορούν στην πιο ορθολογική διαχείριση των
υδατικών πόρων σε διάφορους τοµείς των υδατικών πόρων.
ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΡ∆ΕΥΣΕΙΣ
Όπως αναφέρθηκε στα µέτρα του Τοµέα Γεωργίας η βελτίωση της αποτελεσµατικότητας των
αρδεύσεων και ο περιορισµός των απωλειών ύδατος είναι βασικοί στόχοι που θα πρέπει να
υλοποιηθούν . Τα µέτρα που πρέπει να ληφθούν αφορούν:
•
στην αποκατάσταση της δοµής των δικτύων
•
στην επισκευή ή ανανέωση των διαφόρων εξαρτηµάτων και συσκευών των δικτύων
και την εισαγωγή νέας τεχνολογίας
•
στη εφαρµογή ολοκληρωµένων συστηµάτων διαχείρισης του αρδευτικού ύδατος
•
στην ανακύκλωση και επαναχρησιµοποίηση του ύδατος.
ΣΕΛΙ∆Α 102
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Με την εφαρµογή των µέτρων αυτών η εξοικονόµηση ύδατος θα κυµαίνεται κατά περίπτωση
από 10 µέχρι 50% (Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης,2001)
Συµπληρωµατικά των όσων έχουν αναφερθεί στα µέτρα του Τοµέα Γεωργίας θα πρέπει να
ληφθούν και τα εξής ειδικά µέτρα ώστε να επιτευχθεί το µέγιστο της αποτελεσµατικότητας
των αρδεύσεων.
1. Ανακαίνιση και συντήρηση του πρωτεύοντος δικτύου βαρύτητας ή αντικατάστασή του µε
κλειστό δίκτυο υπό χαµηλή πίεση, όπου τούτο είναι εφικτό. Τα µέτρα αυτά θα εφαρµοσθούν
βάσει σχετικής µελέτης σκοπιµότητας.
2. Συντήρηση και ανακαίνιση του τριτεύοντος δικτύου συγχρόνως µε την εισαγωγή νέας
τεχνολογίας και εξοπλισµού και την εκπαίδευση των χρηστών.
3. Καθορισµός µεγίστης επιτρεπτής βέλτιστης άντλησης στις συλλογικές γεωτρήσεις και
φυσικός ή τεχνητός εµπλουτισµός του υπόγειου υδροφορέα όπου υπάρχει αυτή η δυνατότητα
4. Επαναχρησιµοποίηση στραγγιστικών υδάτων µετά από φυσικό καθαρισµό όπου
χρειάζεται.
5. Εφαρµογή ολοκληρωµένης διαχείρισης. Αυτή περιλαµβάνει:
•
Καταγραφή των καλλιεργειών στα επί µέρους δίκτυα.
•
Συλλογή και επεξεργασία µετεωρολογικών δεδοµένων κατά περιοχή.
•
Επιλογή του βέλτιστου εφικτού βαθµού απόδοσης της άρδευσης κατά περίπτωση.
•
Εκτίµηση των απαιτήσεων των καλλιεργούµενων φυτών σε αρδευτικό ύδωρ.
•
Εκπαίδευση των χρηστών στην τεχνική των ορθολογικών αρδεύσεων.
•
Ενηµέρωση του κοινού για την ανάγκη της αειφόρου εκµετάλλευσης των υδάτινων
πόρων.
•
Κατάρτιση και εφαρµογή λογισµικών προγραµµάτων και τηλεµατικής στην
υδροδότηση των δικτύων.
ΣΕΛΙ∆Α 103
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
•
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Ενηµέρωση των εµπλεκοµένων φορέων (ΤΟΕΒ, ΓΟΕΒ, ∆ΕΥΑ) και οργανώσεων για
την εφαρµογή των µέτρων ολοκληρωµένης άρδευσης
6. Χρησιµοποίηση αστικών αποβλήτων στην άρδευση καλλιεργειών βιοµηχανικών φυτών.
7. Κατασκευή τεχνητών λιµνοδεξαµενών.
8. Προστασία των υδροφορέων από την υπερεκµετάλλευση µόλυνση και ρύπανση
(εγκατάσταση µετρητών, επιβολή τιµήµατος στην πέραν της απαιτουµένης κατανάλωση
αρδευτικού ύδατος και θεσµοθέτηση της υποχρέωσης αυτών που ρυπαίνουν ή µολύνουν τους
υδροφορείς στην αποκατάστασή τους).
9. Αποτελεσµατικός περιορισµός των αρδεύσεων κατά τις περιόδους κρίσεων και
αποζηµίωση των πληττοµένων. Κατάρτιση σχεδίων αντιµετώπισης κρίσεων σε νοµαρχιακό
επίπεδο. Τιµολόγηση της υπερκατανάλωσης
10. Σχεδιασµός της προστασίας και διαχείρισης των υδατικών πόρων κατά λεκάνες
απορροής.
ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΑΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΕΣ ΧΡΗΣΕΙΣ ΤΟΥ Υ∆ΑΤΟΣ
1. Προσαρµογή τιµολογίων κατανάλωσης κατά το θέρος και περιόδους εκτεταµένης
ξηρασίας.
2. Τροποποίηση των υδραυλικών εγκαταστάσεων για τη µείωση της κατανάλωσης.
3. Περιορισµός των απωλειών των δικτύων. Συγκρότηση ειδικών οµάδων ανίχνευσης,
διαρροής και ταχείας αποκατάστασης ζηµιών. Έλεγχος µετρητών και αντικατάσταση των
ελαττωµατικών. (Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης, 2001)
4. Παροχή κινήτρων για κατασκευή ιδιωτικών δεξαµενών και συλλογή οµβρίων υδάτων.
(Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης, 2001)
5. Θεσµοθέτηση περιορισµών στην χρησιµοποίηση απαιτητικών σε νερό φυτών σε κήπους
και πρασιές (π.χ. γκαζόν) και ενθάρρυνση της χρησιµοποίησης ενδηµικών ξηροφυτικών
ειδών (π.χ. ελαία, σχίνος, µυρτιά, µπούζι, κακτοειδή, ξυλοκερατιά, σπάρτο, δάφνη,
πικροδάφνη κτλ). (Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης κατά της Ερηµοποίησης, 2001)
ΣΕΛΙ∆Α 104
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
6. Ενηµέρωση του κοινού για τη ανάγκη και τους τρόπους εξοικονόµησης ύδατος. Ιδίως,
κατά τις περιόδους ξηρασίας και ανεπάρκειας ύδατος.
ΜΕΤΡΑ ΑΥΞΗΣΗΣ ΤΟΥ ∆ΙΑΘΕΣΙΜΟΥ Υ∆ΑΤΟΣ
1. Κατάρτιση µελετών κινδύνων ανεπάρκειας ύδατος στις απειλούµενες περιοχές.
2. Αξιολόγηση και βελτίωση της διαχείρισης των ταµιευτήρων.
3. Συγκράτηση και αποθήκευση ρεόντων επιφανειακών υδάτων.
4. Χρηµατοδότηση προγραµµάτων για ανακύκλωση και επαναχρησιµοποίηση υδάτων.
5. Εφαρµογή συστηµάτων τεχνητού εµπλουτισµού υπόγειου ύδατος για την αποθήκευση της
περίσσειας υδάτων και διάθεσης αυτού. Ενθάρρυνση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας για τη
συµµετοχή στα συστήµατα αυτά.
6. ∆ιατήρηση σε ετοιµότητα άντλησης µη χρησιµοποιούµενων υπογείων υδάτων.
7. Μεταφορά επιφανειακών υδάτων σε απειλούµενες από την ερηµοποίηση περιοχών. Το
µέτρο αυτό χρειάζεται πλήρη και θεµελιωµένη µελέτη σκοπιµότητας.
8. ∆ιαχείριση των δασικών οικοσυστηµάτων κατά τρόπο που περιορίζει την απώλειες των
υδάτων της βροχής µέσω της επιφανειακής απορροής .
ΜΕΤΡΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΩΝ ΥΠΟΓΕΙΩΝ Υ∆ΡΟΦΟΡΕΩΝ
Επειδή η υποβάθµιση των υπογείων υδάτων είναι σε πολλές περιοχές κρίσιµη, θα πρέπει να
ληφθούν ριζικά µέτρα προστασίας και ανάκαµψης των υδροφορέων. Οι µέθοδοι αειφορικής
διαχείρισης των υπόγειων υδατικών πόρων είναι µεταξύ άλλων:
•
Η εφαρµογή µέτρων µείωσης των σηµειακών πηγών ρύπανσης, όπως βόθροι, αλλά
και διάχυτων, γεωργικής κυρίως προέλευσης, πηγών ρύπανσης (φυτοφάρµακα,
νιτρικά) µε την υιοθέτηση ορθών γεωργικών πρακτικών.
•
Ο περιορισµός των απωλειών ύδατος
ΣΕΛΙ∆Α 105
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
•
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Η υποκατάσταση υπογείων υδάτων µε επιφανειακά, µέσω της κατασκευής έργων
ταµίευσης επιφανειακών νερών και µεθόδων ανάκτησης και επαναχρησιµοποίησης
επεξεργασµένων υγρών αποβλήτων.
•
Ο τεχνητός εµπλουτισµός των υδροφορέων.
•
Η ουσιαστική µείωση των αντλήσεων υπόγειου νερού µε αντίστοιχη εξοικονόµηση
νερού για άρδευση.
Έµφαση θα πρέπει να δοθεί στο φαινόµενο της υφαλµύρωσης, καθώς πλήττει τους
παράκτιους υπόγειους υδροφορείς στη χώρα µας. Οι κυριότερες µέθοδοι προστασίας κατά
της διεισδύσεως των αλµυρών νερών στις παραλιακές ζώνες είναι:
•
Ελάττωση των αντλήσεων των υπόγειων υδάτων. Ο αριθµός των γεωτρήσεων
άντλησης θα πρέπει να µειωθεί σηµαντικά, ώστε να αυξηθεί µε φυσικό τρόπο η
στάθµη των υπόγειων υδροφόρων οριζόντων. Η ελάττωση των αντλήσεων έχουν σαν
αποτέλεσµα την ανύψωση της πιεζοµετρικής επιφάνειας, την αύξηση του υδραυλικού
φορτίου και την απώθηση του µετώπου διεισδύσεως.
•
Τεχνητός εµπλουτισµός. Ο τεχνητός εµπλουτισµός είναι η αύξηση της φυσικής ροής
του επιφανειακού νερού προς τους υδροφόρους, µε την κατασκευή κατάλληλων
έργων, την κατάκλυση µε νερό ή τη µεταβολή των φυσικών συνθηκών. Η επιλογή της
µεθόδου τεχνητού εµπλουτισµού είναι συνάρτηση της τοπογραφίας, της γεωλογίας,
των εδαφών και της διαθέσιµης ποσότητας νερού που θα χρησιµοποιηθεί για τον
εµπλουτισµό. Προϋπόθεση για την εφαρµογή τεχνητού εµπλουτισµού είναι η ύπαρξη
αρκετής ποσότητας νερού κατάλληλης ποιότητας. Σε µερικές περιπτώσεις συλλέγεται
το νερό της απορροής, µετά από καταιγίδες ή ισχυρές βροχοπτώσεις και οδηγείται σε
τάφρους ή λεκάνες για πρόσθετο εµπλουτισµό. Αλλού εισάγεται νερό από άλλες
περιοχές. Μια τρίτη δυνατότητα είναι η χρήση επεξεργασµένων αποβλήτων.
(Καλλέργης,1999).
Μία µορφή τεχνητού εµπλουτισµού είναι η κατασκευή µίας σειράς γεωτρήσεων ή
πηγαδιών σε γραµµή παράλληλη προς την ακτή και κοντά σε αυτήν και η διοχέτευση
νερού διαµέσου αυτών στον υπόγειο υδροφόρο ορίζοντα. Ο πραγµατοποιούµενος µε
αυτόν τον τρόπο εµπλουτισµός έχει σαν συνέπεια την τοπική ανύψωση κοντά στην
ΣΕΛΙ∆Α 106
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
παραλιακή ζώνη της πιεζοµετρικής επιφάνειας και την απώθηση του µετώπου
διεισδύσεως του θαλασσινού νερού.(Κουµαντάκης, Κεφάλαια Υδρογεωλογίας.1989)
•
Υποβιβασµός της στάθµης σε µια ζώνη παραθαλάσσια παράλληλη µε την ακτή.
Ουσιαστικός στόχος αυτής της µεθόδου είναι η σταθεροποίηση του κώνου
διεισδύσεως µε αντλήσεις αλµυρού νερού από µια σειρά γεωτρήσεων παράλληλη
προς την ακτή και κοντά σ’ αυτή. Με αυτόν τον τρόπο παρεµποδίζεται η διείσδυση
του θαλασσινού νερού προς το εσωτερικό. Μειονέκτηµα αυτής της µεθόδου αποτελεί
η ελάττωση του όγκού του γλυκού νερού και η προώθηση του αλµυρού µέχρι την
περιοχή των γεωτρήσεων άντλησης, αλλά έχει άµεσα αποτελέσµατα γιατί
σταθεροποιεί πολύ γρήγορα τον κώνο διεισδύσεως στην ενδοχώρα.(Κουµαντάκης,
Κεφάλαια Υδρογεωλογίας,1989)
•
Κατασκευή υπόγειου διαφράγµατος στεγανοποιήσεως. Είναι εφικτά υπό ειδικές
ευνοϊκές γεωλογικές, γεωµορφολογικές και υδρογεωλογικές συνθήκες. Η επιλογή της
µεθόδου κατασκευής του διαφράγµατος, η αποτελεσµατικότητα και το κόστος
εξαρτώνται από τις προαναφερθείσες συνθήκες. Οι κυριότερες µέθοδοι είναι:
-
έγχυτα διαφράγµατα από απλό ή οπλισµένο σκυρόδεµα
-
τσιµεντενέσεις
-
πασσαλοσανίδες
-
αλληλοτεµνόµενοι φρεατοπάσσαλοι
-
µονολιθικά
διαφράγµατα
(Σηµειώσεις
Προχωρηµένης
Υδρογεωλογίας,
∆ΠΜΣ, 2008)
•
Μείωση υδραυλικής αγωγιµότητας. Στα πλαίσια ενός ευρωπαϊκού ερευνητικού
προγράµµατος (Crystechsalin), βρίσκεται σε ανάπτυξη τα τελευταία χρόνια και σε
δοκιµαστικό επίπεδο, µια νέα και φιλική προς το περιβάλλον τεχνική που έχει ως
στόχο τη µείωση ή ακόµα και την πρόληψη της εισροής του αλµυρού νερού στους
υδροφορείς. Η τεχνική αυτή βασίζεται σε διαδικασίες παρόµοιες µε αυτές που
συµβαίνουν στη φύση. Γίνεται µια ελεγχόµενη τεχνητή µείωση της υδραυλικής
αγωγιµότητας των υπόγειων σχηµατισµών µέσω µιας ειδικής διαδικασίας δηµιουργίας
φυσικών κρυστάλλων θειικού ή ανθρακικού ασβεστίου µέσα στα κενά του πορώδους
των παράκτιων γεωλογικών σχηµατισµών. Η µείωση της υδραυλικής αγωγιµότητας
επιτυγχάνεται µε την εισαγωγή στο έδαφος, υπερκορεσµένων διαλυµάτων θειικού ή
ΣΕΛΙ∆Α 107
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ανθρακικού ασβεστίου τα οποία παρουσιάζουν µεγάλη ικανότητα διείσδυσης, κάτι
που οφείλεται στο ότι πρακτικά έχουν ίση πυκνότητα µε το νερό, και την ελεγχόµενη
κρυσταλλοποίησή τους µετά από ένα καθορισµένο χρονικό διάστηµα. Ο χρόνος
κρυσταλλοποίησης ελέγχεται από ειδικούς καταλύτες που εισάγονται στα διαλύµατα
σε
πολύ
µικρές
ποσότητες
για
τον
απόλυτο
έλεγχο
του
φαινοµένου.
(http://www.geoservice.gr/engspace/research/CRYSTECHSALIN/crystech.htm)
Τα προαναφερθέντα µέτρα σε συνδυασµό µε την οδηγία 2000/60 µπορούν να
αποτελέσουν εµπόδιο στην εξάπλωση του φαινοµένου της ερηµοποίησης.
5.9.4 Μέτρα του τοµέα Κοινωνίας-Οικονοµίας.
Οι κοινωνικές και οικονοµικές πρακτικές εκµετάλλευσης του εδάφους µε την κατοίκηση, τις
υποδοµές, τις παραγωγικές χρήσεις στον πρωτογενή τοµέα, την µεταποίηση, τον τουρισµό
και τις υπηρεσίες αποτελούν καθοριστικούς παράγοντες που µπορούν να οδηγήσουν σε
επιπτώσεις επί των διαδικασιών απερήµωσης. Η συνάρτηση των συγκεκριµένων κοινωνικών
και οικονοµικών πρακτικών µε τις αποφάσεις όλων όσων συµµετέχουν σ’ αυτές δηλαδή των
ιδιωτών και των κάθε είδους δηµοσίων φορέων κάνει φανερή την αναγκαιότητα ανάληψης
ρεαλιστικών δράσεων πολιτικής που θα οδηγήσουν στην αποκατάσταση εκείνων των
περιοχών που έχουν υποστεί απερήµωση και θα συµβάλλουν στον περιορισµό του
ενδεχοµένου της απερήµωσης σε άλλες – ιδιαίτερα τις ευαίσθητες – περιοχές.
Οι πολιτικές αυτές θα πρέπει είτε να ασκούνται αυτόνοµα είτε να διαρθρώνονται στις
ευρύτερα ασκούµενες πολιτικές συνολικά αλλά και κατά τοµέα εξειδικευµένες και ειδικότερα
στους τοµείς που συνδέονται άµεσα µε το φαινόµενο, οπότε και οι πολιτικές αυτές θα πρέπει
να αποτελούν και το κυρίαρχο στοιχείο των συντονισµένων αναπτυξιακών δράσεων.
ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ-ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ
ΜΕΤΡΑ
ΓΙΑ
ΤΗΝ
ΚΑΤΑΠΟΛΕΜΗΣΗ
ΤΗΣ
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗΣ
∆ύο ευρείες κατηγορίες µέτρων διακρίνονται: διορθωτικά και προληπτικά. Τα πρώτα
απευθύνονται σε περιοχές των οποίων το έδαφος βρίσκεται ήδη σε προχωρηµένο στάδιο
υποβάθµισης, ενώ τα δεύτερα αφορούν περιοχές τα εδάφη των οποίων υποβαθµίζονται κατά
διαφορετικούς βαθµούς µε αποτέλεσµα να επιταχύνονται τα φαινόµενα απερήµωσης. Για
κάθε κατηγορία, προτείνονται στη συνέχεια µέτρα που ανήκουν σε µία ή περισσότερες
θεµατικές περιοχές
ΣΕΛΙ∆Α 108
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
1. Η οριοθέτηση των χρήσεων γης, λαµβάνοντας υπόψη τα εδαφικά, κλιµατικά,
χαρακτηριστικά και την ευαισθησία της γης στην ερηµοποίηση.
2. Η αλλαγή του συστήµατος των επιδοτήσεων. Στις περιοχές µε έντονο το πρόβληµα
της υποβάθµισης της γης εξαιτίας για παράδειγµα της υπερβόσκησης θα πρέπει η
επιδότηση των χρηστών γης να µην αφορά στον αριθµό των ζώων αλλά σε άλλο
τρόπο ενίσχυσης, που να µην ευνοεί την υπερβόσκηση.
3. Η εφαρµογή του συστήµατος µειωµένης φορολογίας σε εκείνους τους χρήστες γης
που εφαρµόζουν την ορθή πρακτική διαχείρισης των φυσικών πόρων.
4. Η µερική µετακίνηση του πληθυσµού από τις υποβαθµισµένες περιοχές, ώστε να
µειωθεί η πίεση που υφίσταται η γη από την υπερεκµετάλλευση της.
5. Η εκπαίδευση και ενηµέρωση του κοινού και ιδιαίτερα των νέων χρηστών γης για την
προστασία του περιβάλλοντος.
ΣΕΛΙ∆Α 109
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
7. ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ - ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Ανακεφαλαιώνοντας, έγινε αντιληπτό ότι η ερηµοποίηση αποτελεί ένα παγκόσµιο
πρόβληµα και δε µπορεί να αντιµετωπιστεί και να περιοριστεί αποκλειστικά και µόνο σε
τοπικό επίπεδο. Η συνεργασία µεταξύ των κρατών αποτελεί ίσως τη µοναδική επιλογή,
ακόµα κι αν κάποια από αυτά δεν επηρεάζονται άµεσα, καθώς οι ευρύτερες συνέπειες,
αναµφίβολα αγγίζουν το παρόν και το µέλλον όλων.
Οι συνέπειες της ερηµοποίησης είναι πολύ σοβαρές, παρότι είναι ένα φαινόµενο που
δεν εµφανίζεται όπως µια ξαφνική καταστροφή, αλλά εξελίσσεται σταθερά στον χρόνο.
Η βασική συνέπεια είναι η εγκατάλειψη της γης λόγω της απώλειας της παραγωγικότητας
του εδάφους. Παρατηρείται απώλεια της ποιότητας της ζωής µε επακόλουθο την
µετανάστευση των ανθρώπων. Η συγκέντρωση του πληθυσµού στα αστικά κέντρα έχει ως
επακόλουθο την ανεξέλεγκτη επέκταση των πόλεων, την ανεργία, την εµφάνιση ακραίων
συµπεριφορών των ανθρώπων, καθώς επίσης την ρύπανση και άλλα περιβαλλοντικά
προβλήµατα.
∆ιάφορες επιπτώσεις που προκύπτουν από την απώλεια της γονιµότητας του εδάφους είναι:
∆ιακοπή της γεωργικής παραγωγής και της παραγωγικότητας
Μείωση της παραγωγής και της αγοραστικής ικανότητας του πληθυσµού
Απόκλιση των τιµών των προϊόντων στις τοπικές και εθνικές αγορές
Κοινωνική, οικονοµική και πολιτική αστάθεια
Αύξηση στη διαφορά εισοδήµατος µεταξύ περιοχών
Αύξηση των περιβαλλοντικών προβληµάτων λόγω της κακής διαχείρισης των
φυσικών πόρων
Φτώχεια και ανεργία.
Από την άποψη των φυσικών πόρων, διάφορα ζητήµατα είναι αξιοπρόσεκτα:
Απώλεια βιοποικιλότητας (µειωµένη ποικιλία των φυτών και των ζώων)
Απώλεια του εδάφους µε την διάβρωση, η οποία έχει ως συνέπεια την µειωµένη
ποσότητα νερού βροχής που διηθείται και τροφοδοτεί τα υπόγεια νερά και τις πηγές.
ΣΕΛΙ∆Α 110
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Μείωση της διαθεσιµότητας γλυκού νερού, καθώς τα ποτάµια µεταφέρουν µεγάλες
ποσότητες ιζηµάτων και γεµίζουν τους φυσικούς ή τεχνητούς ταµιευτήρες.
Προοδευτική αύξηση των πιέσεων στους φυσικούς πόρους για την διατήρηση του
εισοδήµατος.
Είναι σκόπιµο να
αναφερθεί ότι βρισκόµαστε µπροστά σε ένα πολύ σοβαρό
φαινόµενο για το οποίο οι κυβερνήσεις και οι πληθυσµοί δεν έχουν δώσει την απαραίτητη
προσοχή. Για αυτόν τον λόγο είναι ουσιαστικό να γίνει κοινή συνείδηση ότι η ερηµοποίηση
υπάρχει και είναι σε εξέλιξη, και καθιστά εξαιρετικά επείγουσα την λήψη µέτρων που θα
αποτρέπουν την περαιτέρω επέκτασή της. Παρότι συντάχθηκε το Εθνικό Σχέδιο ∆ράσης για
την καταπολέµηση της ερηµοποίησης, αφού η Ελλάδα υπέγραψε τη Συνθήκη Ηνωµένων
Εθνών για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης και της ξηρασίας, είναι στα χέρια του
καθενός να συνεισφέρει στην διατήρηση και προστασία των ζωτικής σηµασίας φυσικών
πόρων για τον άνθρωπο, όπως το έδαφος και το νερό, καθώς το µέλλον όλων µας εξαρτάται
από τις δράσεις και την συµπεριφορά µας σήµερα.
∆ιαπιστώνεται λοιπόν, ότι για την αντιµετώπιση του περιβαλλοντικού προβλήµατος
είναι µεν απαραίτητη η λήψη ορθολογιστικών µέτρων για την αντιµετώπιση της οικολογικής
κρίσης, όµως τα µέτρα αυτά από µόνα τους δεν επαρκούν για την αποτελεσµατική
προστασία του περιβάλλοντος. Η λήψη µέτρων δεν µπορεί να αποφέρει απτά
µακροπρόθεσµα αποτελέσµατα αν δε συνοδεύεται όµως από µια αναθεώρηση της
υπερκαταναλωτικής, ωφελιµιστικής στάσης ζωής, η οποία αποτελεί τη ρίζα της σύγχρονης
οντολογικής και τελικά οικολογικής κρίσης.
Υπό αυτό το πρίσµα, τα εκάστοτε περιβαλλοντικά µέτρα πρέπει να αποβλέπουν στην
ισορροπηµένη συνύπαρξη ανθρώπου και φύσης, έτσι ώστε ο άνθρωπος αφενός µεν να
αξιοποιεί τη φύση για να καλύπτει τις ιεραρχηµένες ανάγκες του, αφετέρου δε να
διαφυλάσσει µε συνέπεια την διαχρονική αειφορία της για τις µέλλουσες γενιές. Η λήψη
µέτρων
που
θα
εξυπηρετούσε
τη
λογική
της
στάθµισης
αµιγώς
οικονοµικών
πλεονεκτηµάτων και µειονεκτηµάτων θα πρέπει να απορρίπτεται. H λήψη ορθολογιστικών
µέτρων για την αντιµετώπιση της οικολογικής κρίσης, εντασσόµενη στο ανωτέρω πλαίσιο
αναθεώρησης της στάσης ζωής του ανθρώπου απέναντι στο φυσικό κόσµο, αλλά και τον
συνάνθρωπο θα µπορούσε να συµβάλλει καταλυτικά στην ουσιαστική αντιµετώπιση των
σύγχρονων περιβαλλοντικών ζητηµάτων και βεβαίως να περιορίσει την καταχρηστική
εκµετάλλευσή του φυσικού περιβάλλοντος.
ΣΕΛΙ∆Α 111
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Κατά την κρατούσα άποψη της επιστήµης, απαιτείται άµεση αντίδραση συλλογική και
ατοµική, προκειµένου να αποτραπούν µη αναστρέψιµες περιβαλλοντικές βλάβες στο
οικοσύστηµα που θα επηρεάσουν καταλυτικά τις συνθήκες ζωής των ανθρώπων. Και στο
κρίσιµο ζήτηµα του σύγχρονου περιβαλλοντικού προβλήµατος εναπόκειται στην ελεύθερη
βούληση κάθε ανθρώπου και κάθε επίσηµης Πολιτείας, το αν θα ακολουθήσει το δρόµο της
ευθύνης ή της αυτοκαταστροφής.
Εικόνα 7.1: Η σωτηρία του πλανήτη βρίσκεται στα χέρια µας
Πηγή: http://khfi-sos.blogspot.com/2008_11_30_archive.html
ΣΕΛΙ∆Α 112
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
•
Ελληνικό Πρόγραµµα ∆ράσης για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης, επιµέλεια:
Ν. Γιάσογλου, Α. Αγγελάκης, Ε. Μπριασούλη, Β. Παπαναστάσης, Ν.Παπαµίχος,
2001
•
Ερηµοποίηση- Επιστηµονικές Εργασίες Ελλήνων Συγγραφέων, επιµέλεια: Οδ.
Βαρελίδης, Ν. Γιάσογλου, Σ. Λιβέρης, Εθνική Επιτροπή κατά της ερηµοποίησης,
Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης & Τροφίµων- Γενική ∆ιεύθυνση Ανάπτυξης &
Προστασίας ∆ασών & Φυσικού περιβάλλοντος, Μάιος 2004
•
Καλέρης B.K. (2005) “Πανεπιστηµιακές Παραδόσεις για το µάθηµα Υπόγεια Ύδατα”,
Τµήµα Πολιτικών Μηχανικών, Πανεπιστήµιο Πατρών, Πάτρα
•
Καραβίτης Κ.Α., Κερκίδης Π.Α., Σηµειώσεις Γεωργικής Υδραυλικής, 2001
•
Κοσµάς Κ., “Η ερηµοποίηση της γης”, Αθήνα 2006
•
Κουµαντάκης Ι. Ε. , Κεφάλαια Υδρογεωλογίας, Αθήνα 1989
•
Κουµαντάκης Ι. Ε., Σηµειώσεις Προχωρηµένης Υδρογεωλογίας, ∆.Π.Μ.Σ Υδατικών
Πόρων Ε.Μ.Π., 2008
•
Μιµίκου Μ., Πληµµυρικό Καθεστώς της Ελλάδας, 2008
•
Μιγκίρος Γ.Π, ∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων – Ανάγκη Επιβίωσης ή Καταστροφής,
2008
•
Μιγκίρος Γ.Π, ∆ιαχείριση Υδατικών Πόρων ,2008
•
Μιγκίρος Γ.Π, Ερήµωση-Απερήµωση,2008
•
Νάνου-Γιάνναρου Α. (2001): “Υφαλµύρωση Παράκτιων Υδροφορέων”
•
Τσακίρης Γιώργος, Οι καταστροφικές πυρκαγιές απειλούν µε βίαιη ερηµοποίηση, τις
πληγείσες περιοχές. Οι πυρκαγιές και η ερηµοποίηση, 07 Σεπτεµβρίου 2007. Άρθρο
στο Ecocrete.
•
Υπουργείο Γεωργίας, Το Υδατικό ∆υναµικό της Ελλάδας, Νοέµβριος 2003
ΣΕΛΙ∆Α 113
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
•
Bear J. (1979): “Hydraulics of Groundwater”, Mcgraw – Hill, New York
•
Bear J., A.H.-D. Cheng, S. Sorek, D. Ouazar and I. Herrera (Eds.) (1999) “Seawater
Intrusion in Coastal Aquifers – Concepts, Methods and Practices”, Kluwer Academic
Publishers
•
Bunte, K. and J.Poesen.1993, Effects of rock fragment covers on erosionand transport
of non-cohesive sediment by shallow overland flow
•
Burk, S. and Thornes, J.B. 1998. Actions taken by national governmenta and nongovernmental organizations to mitigate desertification in the Mediterrenean
•
CORINE 1992. Soil erosion risk and important land resources in the southern regions
of the European Community, EUR 13233 EN
•
Fantechi, R. and Margaris, N.S. (eds), 1986. Dsertification in Europe, Holland
•
Kosmas C., Yassoglou N., Danalatos N., Karavitis Ch, Gerontidis St., Briassouli H.,
and Mizara Ar.,1999. Lesvos-land degradation and desertification MEDALUS III,487512.
•
Sakr, S.A., (1999) “Validity of sharp – interface model in a confined coastal aquifer”,
Hydrogeology Journal, 7:155 – 160.
•
Yassoglou, N.1995. Land and desertification. In Fentechi, R., Peter, D., Balabanis, J.,
and Robio, J.L.(eds) Desertification in a European context, Pysical and
Socioeconomic aspects. European Commission
•
Yassoglou, N. (In Press) Land desertification vulnerability and management in
Mediterranean Landscapes.
•
Conacher, A. J.and G. Sala, Land Degradation in Mediterranean Environments of the
World,1998
ΣΕΛΙ∆Α 114
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
∆ΙΑ∆ΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
www.cawater-info.net/04/desertification.jpg
http://www.eea.europa.eu/publications/COR0-landcover
http://www.desire-project.eu
http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/data/sensitivity-to-desertification-and-drought-ineurope
http://ec.europa.eu/development/icenter/repository/land_Joint_EC_ACP_paper_en.pd
www.ekke.gr/estia/11%20ydatikoi-poroi%20Mimikou.ppt
www.fao.org
http://geografia.fcsh.unl.pt/lucinda/desertification_processes_gr.html
http://www.geoteepk.gr/nomothesia/N%201739_87%20Diaxeirisi%20Ydat%20Porwn.pdf
http://ikaros.teipir.gr/mecheng/OPS/files/Env_Biom/Tomos%20B_Kef_15.pdf
www.geo.auth.gr
http://khfi-sos.blogspot.com/2008_11_30_archive.html
www.liaison.tuc.gr/ermis_eis/Karatzas.pdf
http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/911/1/435_pogka.pdf
http://ndbhmi.chi.civil.ntua.gr/images/el/applications/greece/pic_1_5.html
http://pyrgi.blogspot.com/2008/04/blog-post_20.html
ΣΕΛΙ∆Α 115
ΕΡΗΜΟΠΟΙΗΣΗ ΚΑΙ Υ∆ΑΤΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ
∆ΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
http://www.rala.is/rade/ralareport/yassoglou.pdf
http://salonicanews-environment.blogspot.com/2009/03/blog-post_6643.html
http://soils.usda.gov/use/worldsoils/mapindex/desert.html
http://www.tovima.gr/default.asp
www.unibas.it/medalus
http://www.unibas.it/desertnet/dis4me/about_indicators/indicator_sources_gr.htm
www.worldwatch.org/
ΣΕΛΙ∆Α 116

τευχος 54 - Επιμελητήριο Κορινθίας

οδηγος προγραμματος γυναικειας επιχειρηματικοτητας

τεχνικη περιγραφη

Βιογραφικό Σημείωμα

Η ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Πρακτικά Ημερίδας (pdf) - Τμήμα Αξιοποίησης Φυσικών Πόρων

Φυσικό περιβάλλον και άνθρωπος. Παρελθόν, παρόν και μέλλον