1.ÜNİTE HÜCRE BÖLÜNMESİ VE KALITIM KONULAR 1. MİTOZ 2. MAYOZ 3. DNA VE GENETİK KOD 4. KALITIM 5. ADAPTASYON VE EVRİM Hücre Canlıların canlılık özelliği gösteren en küçük parçasına hücre denir. Virüsler hariç bütün canlılar hücrelerden oluşur. Canlıların hücrelerden oluşmaları canlıların ortak özelliğidir. Bazı canlılar tek hücreden bazı canlılar çok hücreden oluşur Tek hücreli canlılar Çok hücreli canlılar Bitkiler Hayvanlar Mavi-yeşil algler (Siyano bakterileri) Protista alemi canlıları(Amip,öglena,paramesyum) Mantarlar öglena paramesyum Bira mayası(tek hücreli mantar çeşidi) İnsanlar Virüsler hücresel yapıda olmayan canlılardır. Tek hücreli canlılar gelişmemiş yapılı canlılardır. Tek hücreli canlıların zarlı organelleri yoktur, kalıtım maddesi olan DNA sitoplazmada dağınık olarak bulunur. Çok hücreli canlılar gelişmiş yapılı canlılardır,. Çok hücreli canlıların zarlı organelleri vardır. DNA hücrenin çekirdeğinde yer alır. ~1~ Gelişmiş yapılı canlıların hücrelerinde 3 temel kısım vardır 1.HÜCRE ZARI 2.SİTOPLAZMA VE ORGANELLER 3.ÇEKİRDEK 1.Hücre zarının görevi: Hücreyi korumak, hücreye şekil vermek, madde alışverişini sağlamak 2.Sitoplazma: Yaşamsal faaliyetlerin gerçekleştiği, organellerin bulunduğu sulu, yarı saydam yapıdaki kısımdır. 3.Çekirdek: Hücrenin yönetim merkezi Canlıların beslenmesi sonucunda hücreler büyür. Büyüyen hücre belli bir büyüklüğe ulaşınca bölünmek zorundadır. Büyüyen bir hücrede hücre zarı genişler, sitoplazmanın hacmi artar, çekirdek hücreyi kontrol edemeyecek durumda iken çekirdek hücreye bölünme emri verir. Sitoplazmanın hacmi hücrenin yüzey alanına göre daha fazla artış gösterir. Ben bölünüyorum artık İKİ TÜR HÜCRE BÖLÜNMESİ VARDIR. 1.MİTOZ BÖLÜNME 2.MAYOZ BÖLÜNME Hücre bölünmesi üreme hücrelerinin dışındaki hücrelerde yani vücut hücrelerinde gerçekleşiyorsa bu bölünmeye MİTOZ BÖLÜNME denir. Bölünme emrinin ilk işareti çekirdekte bulunan kalıtım maddesinin(DNA’nın) kopyalanması aşamasıdır,yani DNA’nın eşlenmesi aşamasıdır. Kalıtım maddesi kopyalandıktan sonra hücre kesinlikle bölünecek demektir. Hayvan hücrelerinde hücre bölünmesinde görev alan sentrozom denilen organelde kendi kopyasını oluşturur,yani kendini eşler. Hücre bölünmesinde önce çekirdek bölünmesi sonra sitoplazma bölünmesi olmaktadır. ~2~ MİTOZ hücre bölünmesinde gerçekleşen olaylar sırasıyla şöyledir Kalıtım maddesi ip yumağı şeklindedir. Bu haldeyken kromotin adını alır. . Çekirdek zarı erimeye başlar.Kalıtım maddesi kısalıp kalınlaşır kromozom adını alır belirginleşir görülmeye başlanır. Kalıtım maddesi (DNA) kendini eşler, yani kopyalar. Sentrozom kendini eşler Hücrede dağınık halde bulunan kromozomlar hücrenin ortasında ekvator düzleminde dizilirler Kromozomlar birbirinin aynısı kromotitlerden oluşmakta.Kromotitler birbirinden ayrılarak hücrenin zıt kutuplarına yani karşılıklı kutuplarına gider Çekirdek bölünmesi tamamlanmıştır Sitoplazma bölünmesi olmaktadır. Çekirdek zarı yeniden oluşmaya başlar Genetik yapıları aynı iki hücre oluşur. ~3~ • Sitoplazma bölünmesi hayvan hücrelerinde içe doğru boğumlanma şeklinde olur. • • Bitki hücrelerinde sitoplazma bölünmesi ara lamel denilen olay sonucunda gerçekleşir. • Bitki hücrelerinde hücre zarının dışında hücre duvarı olduğu için boğumlanma olmaz ara lamel olur. Sitoplazma bölünmesinin sonucunda hücre bölünmüş demektir. Mitoz bölünmenin faydaları.. Mitoz bölünmenin tek hücreli canlılara faydası tek hücreli canlıların üremesini sağlamaktır. Aşağıda tek hücreli canlıların mitoz bölünme sonucunda çoğaldıklarını görüyoruz . Bira mayasında tomurcuklanarak çoğalma ~4~ Zigottan embriyo, embriyodan bebeğin oluşumunu sağlar Bebeğin büyüyüp gelişmesi,boyunun uzamasını sağlar Kırılan kemiklerimizin onarılmasını sağlar Yaralarımızın iyileşmesini sağlar Kemik iliğinden yeni kan hücrelerinin oluşmasını sağlar Civcivin tavuğa dönüşmesini sağlar Kuyruğu kopan bir kertenkelenin kuyruğunu yeniden oluşturmasını sağlar Deniz yıldızının kopan kolunu yenilemesini sağlar Solucanlar grubunda yer alan planaryanın bir çok parçaya ayrılsa bile her bir parçasının tam bir solucan oluşturması Deniz anası, hidra, sünger ve maya hücrelerinin tomurcuklanarak çoğalmaları Gül ve söğüt ün kesilen dallarının toprağa dikilmesiyle yeni gül ve söğüt oluşturması…… Yukarıdaki olayların hepsi mitoz bölünme sayesinde olur. ~5~ Mitoz bölünme sonucunda oluşan hücre sayısı ve kromozom sayısı Bir hücreden bir bölünme sonucunda iki hücre,iki bölünme sonucunda dört hücre oluşur. Mitoz sonucunda oluşan hücre sayısı =2n formülü ile hesaplanır. n:bölünme sayısı Bir hücre kaç defa mitoz bölünmeye uğrarsa uğrasın oluşan hücrelerin kromozom sayısı değişmez,sabittir. örnek :Bir hücre 5 defa mitoz bölünmeye uğrarsa kaç tane hücre oluşur. Oluşan hücrelerin kromozom sayısında nasıl bir değişiklik olur? n:5 25 =32 tane hücre oluşur. Bölünme sayısı Oluşan hücre sayısı Kromozom sayısı 1 21 2 Sabit ,değişmez 2 22 4 Sabit ,değişmez 3 23 8 Sabit ,değişmez 4 24 16 Sabit ,değişmez Kromozom sayısının zamana bağlı değişim grafiği ~6~ MAYOZ BÖLÜNME Hücre bölünmesi üreme organlarında eşey(üreme) ana hücrelerinden üreme hücrelerinin oluşumunu sağlıyorsa buna MAYOZ BÖLÜNME denir. Mayoz bölünmeyi anlatmak için mitozdan farklı yanlarını ele alalım. 1.Üreme hücrelerinin oluşumunu sağlar. 2. Kromozom sayısı bölünme sonucunda yarıya iner.Ana hücrenin kromozom sayısı 2n ise mayoz sonucu oluşan hücreler n kromozoma sahiptir. Bir hücreden 4 hücre oluşur. . 3. Kromozomlar arasında parça değişimi denilen olay olmaktadır.Bu yüzden ana hücre ile oluşan hücreler birbirlerinden genetik olarak farklıdır.Bu olay olmasaydı anne ve babamızın aynısı hatta oluşan kardeşlerimizin kopyası olurduk herkes birbirinin aynısı olurdu. Anne İyi ki parça değişimi var yoksa birbirimizin aynısı olurduk ~7~ 4.Tür içinde çeşitlilik sağlar. Herkesin birbirinden farklı olmasına neden olur. Bütün insanların kromozom sayısı 46 5.Tür içinde kromozom sayısının sabit kalmasını sağlar. Mayoz bölünme iki aşamada olur. 1.Mayoz I(kromozom sayısı yarıya iner) 2.Mayoz II(mitozun aynısıdır) Mayoz I de kromozom sayısı yarıya iner.Mayoz II de kromozom sayısı değişmez. Meydana gelen hücreler birbirinden farklıdır. DNA bir defa kendini eşler. İki defa sitoplazma bölünmesi olur. ~8~ MİTOZ VE MAYOZUN KARŞILAŞTIRILMASI 1. MİTOZ Vücut hücrelerinde görülür 1. MAYOZ Üreme ana hücrelerinde görülür. 2. Sonucunda 2 hücre oluşur 2. Sonucunda 4 hücre oluşur 3. Kromozom sayısı değişmez. 4. 2n ve n sayıda kromozom sayısına sahip canlılarda görülür 5. Oluşan hücrelerin genetik yapısı ana hücre ile aynıdır.Bunun sebebi kromozomlar arasında parça (gen) değişimi olmaz 3. Kromozom sayısı yarıya iner 4. Sadece 2n sayıda kromozoma sahip canlılarda görülür. 5. Oluşan hücrelerin genetik yapısı ana hücreden farklıdır. Bunun sebebi kromozomlar arasında parça değişimi(gen alış verişi) olmaktadır. 6. Tek hücrelilerde üremeyi, çok hücrelilerde büyümeyi yaraların onarılmasını sağlar 7. Eşeysiz üremenin temelini oluşturur 6. Eşeyli üreyen canlılarda eşey hücrelerinin oluşmasını sağlar. 8.Zigottan ölüme kadar devam eder. 8.Ergenlik döneminde başlar,üreme dönemi boyunca sürer. 7. Eşeyli üremenin temelini oluşturur. ÜREME ÇEŞİTLERİ İki tip üreme vardır. 1.Eşeysiz üreme 2.Eşeyli üreme Eşeysiz üreme:Bu üremede mitoz bölünme görüldüğünden meydana gelen canlılar aynı genetik yapıya sahip. Basit yapılı canlılarda görülür. Tek bir ata canlı vardır. Eşeysiz üreme çeşitleri 1.Bölünerek(Amip, paramesyum, öglena,deniz anasında görülür.) 2.Tomurcuklanarak(Biramayası ve hidrada görülür) 3.Vegetatif çoğalma (Yüksek yapılı bitkilerde görülür. Bir bitkinin dal yaprak gibi kısımlarından yeni bitkiler üretilir. Çilek, lale, zambak, patates, muz,söğüt, kavak, şeker begonyası gibi bitkilerde görülür.) 4.Rejenarasyon yenilenmeyle çoğalma(deniz yıldızı ve planaryada görülür) 5.Sporla çoğalma(Plazmodyum ve çiçeksizbitkilerde görülür.) ~9~ Eşeyli Üreme Erkek ve dişi İki eşey hücresinin birleşmesiyle gerçekleşen üreme çeşididir. Erkek ana hücresi Dişi ana hücresi 2n=46 2n=46 Mayoz bölünme sonucunda üreme ana hücrelerin kromozom sayıları yarıya düşer n=23 n=23 Oluşan sperm ve yumurta hücrelerinin birleşmesi yani döllenme sonucunda kromozom sayısı tekrar iki katına çıkar. Bir hücrede önce mitoz sonra mayoz sonra da döllenme olayı gerçekleşiyor. Döllenmeden sonra hücre tekrar mitoz bölünme geçiriyor. Kromozom sayısının zamana bağlı grafiği şöyledir. Mayoz, döllenme ve mitoz arasındaki ilişki ~ 10 ~ KROMOZOM,DNA, GEN ARASINDAKİ İLİŞKİ Tür 2n Bağırsak Soğan solucanı 2 16 Güvercin İnsan 16 46 Moli balığı 46 Kedi Tavuk Köpek 60 78 78 Deniz yıldızı 94 Hücrenin çekirdek denilen kısmında kromozom(kalıtım maddesi=DNA) bulunur. Kromozom sayısı genellikle her canlı türünde farklı sayıdadır. Yukarıdaki tabloda canlılar farklı tür olmalarına rağmen kromozom sayıları aynı olan canlılar bulunmaktadır. Örneğin;soğan –güvercin, Tavuk-köpek, insan – moli balığı bu canlılar farklı tür olmalarına rağmen aynı kromozom sayısına sahip . İnsan gelişmiş yapılı canlıdır.Hücrelerinde 46 kromozom vardır.Bazı canlıların kromozom sayısı 46’dan fazladır.Bu bilgi bize o canlının insandan daha gelişmiş olduğunu göstermez. 46’dan az olması da gelişmemiş yapılı canlı olduğunu göstermez. Kromozom sayısı canlının gelişmişlik derecesini göstermez. Kromozomlar DNA ve özel proteinlerin birleşiminden oluşur. DNA hücrenin yönetici molekülüdür. Beslenme, solunum, üreme gibi tüm canlılık faaliyetlerini yönetir. DNA genlerden oluşur. DNA’larımızda kalıtsal özelliklerimizi belirleyen gen bölgeleri bulunur.Kalıtsal bilgiler genler tarafından taşınır. Genlerde nükleotitlerden oluşur. Nükleotitlerde bazlardan ,şeker ve fosfattan oluşur. Şeker +fosfat+ organik baz=Nükleotit Nükleotitler DNA nın temel yapı birimleridir.DNA’nın en küçük yapı birimidir. ~ 11 ~ 4 çeşit organik baz vardır. Baz Sembolü ADENİN A TİMİN T SİTOZİN C GUANİN G Nükleotitler içerdikleri baza göre isim alırlar. Adenin bazı içeren adenin nükleotit, Timin bazı içeren timin nükleotit adını alır. DNA’nın özellikleri DNA bir merdivene benzer.Çift zincirlidir. DNA’da nükleotitler bir iplik oluşturacak şekilde bir araya gelir. Birbirinin etrafında dolanan iplikler DNA’nın bükülmüş bir merdiven gibi gözükmesine sebep olur.Bu şekil ikili sarmal olarak adlandırılır DNA molekülünde bir ipliğin karşısında her zaman bazların eşleniği bulunur. Adenin karşısında Timin nükleotit , Guanin karşısında Sitozin nükleotit bulunur. ~ 12 ~ Bütün canlılarda DNA molekülü aynı yapıdadır.Şeker fosfat ve organik bazlardan oluşur. Peki nasıl oluyor da bütün canlılar birbirinden farklı oluyor? Nükleotitlerin sayısında ve dizilişindeki farklılık canlıların birbirinden farklı olmasını sağlar. MUTASYON DNA molekülü kendini eşlerken hatalar oluşabilir. DNA dizilimindeki değişiklik farklı genetik özelliklerin ortaya çıkmasına sebep olabilir. DNA dizilimindeki ve kromozomlardaki değişikliklere mutasyon denir. Mutasyonların özellikleri Mutasyona sebep olan radyasyon ve bazı kimyasal maddelerdir. Gebelik döneminin ilk aylarında röntgen filmi çektirmek mutasyona sebep olabilir. Hem vücut hem de üreme hücrelerinde görülebilir. Vücut hücrelerinde görülürse eşeysiz üreyen canlılarda dölden döle geçebilir. Eşeyli üreyen canlılarda sadece bireyi etkiler.Sonraki bireyleri etkilemez. Üreme hücrelerinde görülürse dölden döle geçme özelliğine sahiptir. Mutasyonlar genellikle zararlıdır.Hemofili,orak hücreli anemi,albinoluk,altı parmaklılık,down sendromu,kanser gibi rahatsızlıkların sebebidir. Bazı mutasyonların canlılara herhangi bir zararı yoktur.Örneğin;Van kedisinin iki gözünün farklı renkte olması,keçilerde dört boynuzluluk. Bazı mutasyonlar yararlıdır.Örneğin bitkilerin büyüklüğüne ve tohum sayısının artışına sebep olmakta. MODİFİKASYON Canlılarda görülen değişikliklerin her sebebi mutasyon değildir. Çevre şartlarının etkisiyle canlılarda görülen kalıtsal olmayan değişikliğe modifikasyon denir. Beslenme, ışık,sıcaklık…gibi faktörler yüzünden canlılarda dış yapısında farklılıklar gözlenebilir. ~ 13 ~ MODİFİKASYON ÖRNEKLERİ Çuha çiçeği 15-25 sıcaklıkta kırmızı 25-35 sıcaklıkta beyaz renkte olur. Arı larvaları çiçek tozuyla beslendiğinde işçi arı Arı sütüyle beslendiğinde kraliçe arı oluşur. Spor yapan kişilerin kaslarının gelişmesi Yazın güneşli günlerde tenimizin bronzlaşması ADAPTASYON Canlıların belirli ortam koşularında yaşama ve üreme şansını artıran fiziksel yapılar ve davranışlar gibi kalıtsal özellikler kazanmasına adaptasyon denir ADAPTASYON ÖRNEKLERİ Deve kuşları çok hızlı koşabilmek için uzun ve güçlü bacaklara sahiptir. Penguenlerin perdeli ayaklara sahip olmasıyla hızlı yüzer. Kutup ayılarının bacak boylarının kısa geniş ayaklı olması Penguen ve kutup ayılarının soğuktan korunmak için derilerinin alt kısmında fazlaca yağ depo edilmesi Bazı hayvanların kış uykusuna yatması Bitkilerin yaprak dökmesi(yapraklarda biriken atıkları boşaltırlar) Çölde yaşayan kaktüslerin yapraklarının diken şeklinde olması(bitkinin su kaybını azaltır) Çölde yaşayan tilki fare ve tavşanın kulakları ve kuyrukları uzun vücut yüzeyleri geniştir.(bu özellik onların vücutlarındaki ısı kaybını artırarak vücut sıcaklıklarını korumalarını sağlar. KALITIM Gen:Kalıtsal özelliklerimizi taşıyan kromozom bölgeleridir. Genler canlıların özelliklerinin birbirinden farklı olmasını sağlar. Anne ve babamızın bizden farklı olmasını sağlayan genlerdir. Aynı özellik üzerine etki eden genler kromozom çiftlerinin aynı bölgelerinde yer alır. Genler harflerle ifade edilir.Büyük harf baskın geni,aynı harfin küçüğü çekinik geni temsil eder. Örneğin A:baskın gen a:çekinik geni ~ 14 ~ BASKIN GEN:ilk kuşakta kendi özelliklerinin ortaya çıkmasına neden olan genler. ÇEKİNİK GEN:Baskın genle birlikte bulunduğu zaman kendi özelliğini gösteremeyen genler. GENOTİP:Bir organizmanın fenotipinin meydana gelmesini sağlayan genetik yapıdır. FENOTİP:Canlıların dış görünüşünde gözlemleyebildiğimiz özelliklerdir. Canlıların bir özelliği en az iki genle belirlenir.yani genotipi belirtirken iki harf kullanacağız. Genotip 1. AA iki baskın gen 2.Aa bir baskın bir çekinik gen 3.aa iki çekinik gen bir arada Çekinik gen genotipin aa olduğu durumda Baskın gen Aa ve AA olduğu durumda özelliğini gösterebilir. İki gende birbirinin aynı ise saf döl (homozigot),aynı değilse melez(heterozigot)döldür. AA:saf döl baskın (homozigot döl) aa:saf döl çekinik (homozigot döl) Aa:melez döl Saf döl uzun boylu bezelye ve saf döl kısa boylu iki bezelyenin çaprazlanması sonucu oluşan bezelyelerin genotip ve fenotipi nasıldır. .Uzun boy baskın, kısa boy çekinik genlerce ortaya çıkar. A:uzun boyluluk a:kısa boyluluk saf döl uzun boylu bezelyenin genotipi: AA saf döl kısa boylu bezelyenin genotipi: AA Genler A A a Aa Aa x aa Bu genotipler çaprazlandığında aa a Aa Aa ~ 15 ~ oluşan bezelyelerin genotipi :hepsi yani %100’ü Aa oluşan bezelyelerin fenotipi : hepsi %100’ü uzun boylu Saf döl uzun boylu bezelye ile melez uzun boylu bezelyenin çaprazlanması sonucu oluşan bezelyelerin genotipi ve fenotipi nasıldır? Saf döl uzun boylu bezelyenin genotipi:AA Bu genotipler çaprazlandığında AA Genler A A x A AA AA Oluşan bezelyelerin genotipi: Melez uzun boylu bezelyenin genotipi:Aa Aa a Aa Aa %50 AA ve%50 Aa Fenotipi: Hepsi %100’ü uzun boylu Melez genotipe sahip bezelye ile kısa boylu bezelyenin çaprazlanması sonucu oluşan bezelyelerin genotipi ve fenotipi nasıldır? Melez bezelye: Aa Kısa boylu bezelye: aa Aa Genler A a a Aa aa Oluşacak bezelyelerin genotipi:2/4’ü Aa ve 2/4’ü aa Oluşan bezelyelerin fenotipi:%50’si kısa %50’si uzun bezelye olur. ~ 16 ~ x aa a Aa aa İki melez bezelyenin çaprazlanması sonucu oluşan bezelyelerin genotipi ve fenotipi nasıldır Melez bezelyelerin genotipi:Aa Aa Genler A a x Aa A AA Aa a Aa aa Oluşan bezelyelerin genotipi :AA , Aa, Aa, aa =1/4’ü AA , 2/4’ü Aa , 1/4’ü aa Oluşan bezelyelerin Fenotipi:3/4 ‘ü(%75’i) uzun, ¼’ü(%25’i) kısa boylu Genetik hastalıklar İnsanlarda 23 çift kromozom vardır.22 tanesi vücut kromozomu,23.sü eşeysel kromozomdur. Dişilerde XX Erkeklerde Xy şeklindedir. Bir ailenin kız veya erkek çocuk olma olasılığı her zaman %50(1/2) kız %50(1/2) erkektir X kromozomunda renk körlüğü ve hemofili ; Y kromozomunda balık pulluk, yapışık parmaklılık ve kulak içi kıllığı oluşturan genlerbulunmaktadır. Cinsiyet kromozomlarında taşınan hastalıklar ~ 17 ~ Renk körlüğü X kromozomunda taşınan çekinik genlerce ortaya çıkar. Kırmızı ve yeşil renkleri birbirinden ayırt edememe hastalığıdır. Bir ailede Anne renk körü ise erkek çocukları kesinlikle renk körüdür. Dişilerde taşıyıcılık vardır. Erkeklerde taşıyıcılık yoktur.Ya renk körüdür,ya da değildir. Hemofili X kromozomunda taşınan çekinik genlerce ortaya çıkar. Yaralandığımızda kanayan yerin pıhtılaşmaması hastalığıdır. Vücut kromozomlarında taşınan hastalık Orak hücreli anemi hastalığı Vücut kromozomlarında taşınır. Çekinik genler ortaya çıkartır. Alyuvarların orak şeklinde olması yeterli oksijen taşıyamamasına neden olur. Bu da doku ve organların oksijensiz kalmasına neden olup ölüme sebep olur. Down sendromu(Mongolizm) Kromozom sayısının fazlalığı sonucu ortaya çıkan hastalıktır. 21. Kromomda fazlalılık olması sebebiyle vücut kromozom sayısı 45 dir. 45 + XX mongol dişi 45 + XY mongol erkek Bu kişiler aynı görünüme sahiptir. Tıknaz vücutlu, geniş elli ,kısa parmaklı, zeka geriliği olan kısır bireylerdir. Akraba Evliliği Akrabalarımıza benzeriz çünkü benzer genlere sahibiz. Benzer genlere sahip olmamız benzer hasta genlerede sahip olacağımız anlamına gelir. Bu hasta genlerimizin ~ 18 ~ çocuklarımızda ortaya çıkması çocuklarımızın hasta olacağı anlamına gelir. Böyle bir durumun oluşmaması için akraba evliliği yapmamalıyız. Çocuklarımızda zeka geriliği, down sendromu, kemiklerde zayıflık, kalp damar hastalıkları, zihinsel sorunlar gibi daha bir çok hastalık akraba evliliği yapmamız sonucunda ortaya çıkma olasılığı daha fazladır. Genetik Mühendisliği Genetik mühendisi genlerin kopyalanması bir canlıdan başka bir canlıya aktarılmasıyla ilgili çalışmalar yapar. Yapılan çalışmalar DNA parmak izi:DNA laımızda yer alan bazların dizilimi her canlıda farklılık gösterir.Bu bazların dizilimini ortaya çıkarmak. Klonlama:DNA nın bir bölümünün ya da bir genin kopyasını oluşturmak için kullanılan yöntemdir Gen tedavisi:Hastalara tedavi edici genleri aktararak ya da zararlı genleri etkisiz hale getirerek kronik birsağlık sorununu çözmek. Türlerin ıslahı: Tarım ve hayvancılıkta daha fazla ve kaliteli ürün elde etmek için yapılan çalışmalar. Böceklere ve mikroplara karşı dirençli bitkiler yetiştirmek. Biyoteknoloji Biyoteknoloji endüstri, tarım ,hayvancılık ve tıp alanında canlı hücreler kullanarak çeşitli maddelerin üretilmesiyle ilgili çalışmalar yapar. Yapılan çalışmalar Kanser, AIDS, Akdeniz anemisi, lösemi gibi bir çok hastalığın tedavisinde kullanılacak genetik ürünlerin üretilmesi Hasar görmüş beyin hücrelerin ve omuriliğin onarımı gibi ürünler üretme Bulaşıcı hastalıklara karşı koyacak proteinlerin üretimi Vitamin tabletlerin ve meyveli yoğurtların üretimi ~ 19 ~ Bitkilerde nitelikli tohum ve fide üretimi yapmak EVRİM Canlı türlerinde görülen ve jeolojik zamanın ilk dilimlerinden başlayarak günümüzde de devam eden değişimlere EVRİM denir. Evrim görüşleri Lamarck’a göre canlı dünyası denizde yaşayan basit organizma ile başlamıştır. Bu organizmalar daha sonra karaya geçmiş ve bu değişim bugünkü türler oluşuncaya kadar devam etmiştir. Çevreye daha iyi uyum sağlamak için evrim geçirdiğini savunmuştur. Bir organ fazla kullanılıyorsa gelişmesini sürdürerek daha etkin bir yapı kazanır. Kullanılan vücut bölümlerinin geliştiğini kullanılmayanların ise köreldiğini savunmuştur. Darwin ve Wallace göre Türler içinde sayısız varyasyon bulunmaktadır.Yani tür içinde çeşitlilikler bulunmaktadır. Yaşamsal faaliyetler için gerekli besin,su,barınak,ışık gibi faktörler canlılar arasında yaşam mücadelesine neden olur. Bu savaşta başarı olanlar yaşamını sürdürürken ortam koşullarına uyum sağlayamayanlar ise yok olur.Doğal seçilim sonucunda yeni türler ortaya çıkabileceğini ifade etmiştir. Hızlı koşan tavşan ve geyikler avcı hayvanlardan kurtulurken daha yavaş koşanlar av olur. Nemli bir çevre kuraklaştıkça su ihtiyacı fazla olan bitkiler yaşamını yitirirken daha az su kullanan bitkiler yaşamını sürdürür.Bu durum doğal seçilime örnektir. YAZILIYA HAZIRLIK SORULARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Hücre niçin bölünür Kaç çeşit hücre bölünmesi var adlarını yazın? Vücut hücrelerinde görülen bölünme şekli nedir? Üreme hücrelerinde görülen bölünme şekli nedir? Hücre bölünmesinin canlılara faydası nedir? Mitoz bölünmenin canlılara faydası nedir? Mayoz bölünmenin canlılara faydası nedir? Bitkinin dal yaprak gibi kısımlarından yeni bir bitki meydana gelmesi olayına ne ad verilir.Burada gerçekleşen bölünme şekli nedir? ~ 20 ~ 9. Gül, söğüt, şeker begonya gibi bitkilerin kesilen dallarının toprağa dikilmesiyle yeni gül, söğüt, şeker begonya oluşur. Buradaki çoğalmanın adı nedir?Buradaki üreme eşeylimi eşeysiz mi? Hangi hücre bölünmesi gerçekleşir? 10. Aşağıdaki cümlelerde mitoz ve mayoz bölünmeye ait bilgiler verilmekte .Hangi cümle mitoza hangi cümle mayoza aittir? Bir bölünme sonucu 4 hücre oluşur Tek hücreli canlılarda üremeyi sağlar Eşey hücrelerinin oluşumu yoktur Üreme hücrelerinin oluşmasını sağlar Bölünme sonucunda kromozom sayısı yarıya iner Tür içinde kromozom sayısının sabit kalmasını sağlar Genetik çeşitliliğe neden olur 2n ve n sayıda kromozoma sahip canlılarda görülür Bölünme sonucunda kromozom sayısı değişmez Bölünme sırasında kromozomlar ikiye ayrılarak hücrenin karşılıklı kutuplarına gider Bölünme sırasında kromozom sayısı yarıya iner Bölünme sonucunda iki hücre oluşur İki defa hücre bölünmesine uğrar Vücut hücrelerinde görülür Sütün yoğurda dönüşmesinde görülür Civcivin tavuğa dönüşmesinde görülür. Oluşan yavru hücreler in kalıtsal yapısı ana hücreninkinden farklıdır Eşeyli üremenin temelini oluşturur Çok hücreli canlılarda büyümeyi ve gelişmeyi sağlar Yere düşüp yaralandığımızda yaranın iyileşmesinde görülür Kuyruğu kopan kertenkelenin yeni kuyruk oluştururken gerçekleşen bölünmedir Sperm, yumurta ve polen gibi üreme hücrelerinin oluşmasını sağlar. Amip,bira mayası,hidra gibi canlıların çoğalmasında görülür Sadece eşeysiz üreyen canlılarda görülür Oluşan yavru hücrelerin kalıtsal yapısı ana hücreyle aynı genetik yapıya sahiptir. Eşeysiz üremenin temelini oluşturur. Deniz yıldızının bir kolunu kopartıp kopan koldan yeni deniz yıldızı oluşumunda görülür Sadece 2n sayıda kromozoma sahip canlılarda görülür Bir ailenin farklı genetik yapılara sahip çocuklarının olmasına neden olan bölünme şeklidir. Hamurun mayalanmasında görülen bölünmedir. ~ 21 ~ 11. Yeşil tohumlu bezelye ile sarı tohumlu bezelye çaprazlandığında 300 sarı 300 yeşil tohumlu bezelyeler elde edilmiştir.Yeşil ve sarı tohumlu bezelyelerin genotiplerini belirleyiniz.Yeşil tohum geni(Y) sarı tohum genine(y) baskındır. 12. Melez döle sahip Uzun bezelyelerin çaprazlanması sonucu 800 bezelye oluşmuştur.Oluşan bezelyelerin kaç tanesi kısa boyludur.Çaprazlanan bezelyelerin genotipleri nedir?Uzun boy geni(U) kısa boy geni(u) 13. Kıvırcık saçlı anne ile düz saçlı babanın düz saçlı çocukları dünyaya gelmiştir.Anne, baba ve çocuğun genotipleri nedir?Kıvırcık saç geni(K)düzsaçgeni(k) 14. Düz tohumlu bezelye ile buruşuk tohumlu bezelyeler çaprazlanıyor.Oluşan bezelyelerin hepsi düz tohumlu dur.Çaprazlanan Düz tohumlu bezelyenin ve buruşuk tohumlu bezelyelerin genotipi nedir?Düz tohum geni(D) buruşuk tohum genine(d) baskındır. 15. Siyah saç geni sarı saç genine baskındır.Siyah saçlı anne ile sarı saçlı babanın sarı saçlı çocukları olmuştur.Anne,baba ve çocuğun genotiplerini bulunuz. 16. (K) kahverengi göz genini, (k) yeşil gözgenini temsil etmekte.Yeşil gözlü bir babayla kahverengi gözlü bir annenin yeşil gözlü çocukları olmuştur.Anne,baba ve çocuğun genotipini bulunuz. 17. Bir hücrenin kromozom sayısı 2n=34.Bu hücre 5 defa ard arda mitoz bölünmeye uğruyor.Toplam kaç hücre oluşur. ~ 22 ~ 18. Kromozom sayısı 64 olan bir hücre ard arda 6 defa mitoz bölünmeye uğruyor.Oluşan toplam hücre sayısının oluşan hücrelerin kromozom sayısına oranı nedir . 19. Bir hücrenin kromozom sayısı 2n=32.Bu hücre sırasıyla önce1 mitoz sonra mayoz bölünme geçiriyor.oluşan hücre sayısının oluşan hücrelerin kromozom sayısına oranı nedir? 20. Hayvan ve bitki hücrelerinde sitoplazma bölünmesi nasıl gerçekleşmekte.Şekil çizerek gösteriniz. 21. 2n=44 kromozoma sahip hücre önce mitoz sonra mayoz bölünme geçiriyor.oluşan üreme hücreleri dölleniyor.Döllenen hücreler tekrar mitoz bölünmeye uğruyor.Hücrenin kromozom sayısının zamana bağlı grafiğini çiziniz. 22. 2n=2 kromozoma sahip bitki hücresi mitoz bölünme geçiriyor.sitoplazma bölünmesinin şeklini çiziniz. 23. 2n=2 kromozoma sahip hayvan hücresi mitoz bölünme geçiriyor.sitoplazma bölünmesinin şeklini çiziniz 24. 2n=2 kromozoma sahip hayvan hücresi mitoz bölünme geçiriyor.Mitoz sırasında kromozomlar ayrılarak hücrenin zıt kutuplarına çekiliyor.Bu evrenin şeklini çiziniz 25. 2n=4 kromozoma sahip hayvan hücresi mitoz bölünme geçiriyor.Mitoz sırasında kromozomlar hücrenin orta düzleminde dizilir..Bu evrenin şeklini çiziniz ~ 23 ~ 26. Genetik hastalıklar nelerdir? 27. X kromozomu üzerinde çekinik genler tarafından ortaya çıkan genetik hastalıklar hangileri? 28. DNA nın görevi nedir? 29. DNA nın en küçük yapı birimi nedir?........................... 30. Canlıların birbirinden farklı olmasını nedeni nedir? …………………………………….. 31. Nükleotitin yapısında neler vardır? 32. Kaç çeşit organik baz vardır? 33. NÜKLEOTİTLER neye göre isim alırlar? 34. DNA çift zincirlidir. birinci zincirinde sırasıyla A-T-T-G-A-T-C-C -G-A-G-C-T nükleotitleri yer alıyorsa ikinci zincirde sırasıyla hangi nükleotitler yer alır 35. DNA dizilimindeki ve kromozomlardaki değişikliklere ne denir………………….. 36. DNA lar daki değişiklerin kalıtsal olması için hangi hücrelerde görülmesi gerekir…….. 37. DNA lar daki değişiklerin kalıtsal olmaması için hangi hücrelerde görülmesi gerekir……. 38. Canlıların belirli ortam koşularında yaşama ve üreme şansını artıran fiziksel yapılar ve davranışlar gibi kalıtsal özellikler kazanmasına ne denir…………………………….. 39. Çevre şartlarının etkisiyle canlılarda görülen kalıtsal olmayan değişikliğe ne denir……………………... 40. Aşağıdaki cümlelerin hangileri mutasyon ,modifikasyon ve adaptasyonla ilgilidir? Deve kuşları çok hızlı koşabilmek için uzun ve güçlü bacaklara sahiptir. keçilerde dört boynuzluluk. Yazın güneşli günlerde tenimizin bronzlaşması ~ 24 ~ Çölde yaşayan tilki fare ve tavşanın kulakları ve kuyrukları uzun vücut yüzeyleri geniştir.(bu özellik onların vücutlarındaki ısı kaybını artırarak vücut sıcaklıklarını korumalarını sağlar. Çuha çiçeği 15-25 sıcaklıkta kırmızı 25-35 sıcaklıkta beyaz renkte olur. Bazı hayvanların kış uykusuna yatması Spor yapan kişilerin kaslarının gelişmesi Hemofili,orak hücreli anemi,albinoluk,altı parmaklılık,down sendromu,kanser gibi rahatsızlıkların sebebidir Penguenlerin perdeli ayaklara sahip olmasıyla hızlı yüzer. Kutup ayılarının bacak boylarının kısa geniş ayaklı olması Van kedisinin iki gözünün farklı renkte olması, Bitkilerin yaprak dökmesi(yapraklarda biriken atıkları boşaltırlar) Çölde yaşayan kaktüslerin yapraklarının diken şeklinde olması(bitkinin su kaybını azaltır) Arı larvaları çiçek tozuyla beslendiğinde işçi arı Arı sütüyle beslendiğinde kraliçe arı oluşur. Penguen ve kutup ayılarının soğuktan korunmak için derilerinin alt kısmında fazlaca yağ depo edilmesi 41. Saf döle sahip Kulak memesi ayrık ve kulak memesi yapışık iki bireyin evlenmesi sonucu doğacak çocuklarının genotipi ve fenotipi nedir.kulak memesi ayrık baskın yapışık çekiniktir. 42. İki melez döle sahip kulak memesi ayrık iki bireyin evlenmesi sonucu doğacak çocuklarının genotiplerini ve fenotiplerini belirleyiniz.kulak memesi ayrıklığı(K) geni yapışıklık genine(k) baskındır 43. Uzun boylu erkek bitki ile uzun boylu dişi bitkinin çaprazlanması sonucu oluşan genotipler tabloda verilmiştir. U u U UU Uu U UU Uu U:UZUN BOY GENİ (BASKIN) ~ 25 ~ u:KISA BOY GENİ ( ÇEKİNİK) a.yeni nesilde oluşan bitkilerin % kaçı uzun boylu b.her iki bitkide uzun boylu olduğu halde genotipler neden farklı c.kısa boylu bitkilerin oluşması için tablodaki hangi iki bireyin çaprazlanması gerekli Test soruları 1.Vücut hücresinde 24 kromozom bulunan semenderin bir hücresi 3 mitoz 1 mayoz bölünme geçiriyor. Oluşan hücre sayısı ve hücredeki kromozom sayısı kaçtır? Hücre sayısı A) 12 B) 21 C) 32 D) 24 kromozom sayısı 24 24 12 12 2.Mitoz bölünme ile ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Kromozom sayısı değişmez. B) Tüm canlılarda büyümeyi sağlar. C) Genetik yapısı aynı 2 hücre oluşur. D) Bölünme öncesi DNA eşlenir. 3.Mikroskopta bira mayasının çoğalmasını inceleyen bir öğrencinin söylediği ifadelerden hangisi yanlıştır. a) b) c) d) tomurcuklanarak çoğalmakta eşeyli çoğalmakta oluşan yavru hücreler ana canlıdan ayrı yaşamaktalar oluşan yeni hücreler aynı genetik yapıya sahiptir 4.Mitoz ve mayoz hücre bölünmeleri arasında, aşağıdakilerden hangisi ortak değildir? a)Kromozomlar arasında gen (parça)alışverişinin yapılması b)Önce çekirdeğin sonra sitoplazmanın bölünmesi c) Kardeş kromotitlerin ayrılması d)Hayvan hücrelerinin boğumlanarak ikiye bölünmesi ~ 26 ~ 5.Mayoz bölünme; 1. mayoz ve 2. mayoz olmak üzere iki bölümde gerçekleşir. 1. mayozda gerçekleşen bazı olaylar aşağıda verilmiştir. Olay no Olaylar 1. Parça değişimi 2.Homolog kromozomların ayrılması 3. Çekirdek bölünmesi 4. Sitoplazma bölünmesi Bu olaylardan hangileri 2. mayozda da gerçekleşir? A)1 ve 2 C)3 ve 4 B)2 ve 3 D)1,3 ve 4 6.Bir hücrenin mitozla bölünmeye başlaması aşağıdakilerden hangisinin sonucunda başlayabilir? A) Kalıtım yapısının kopyalanması B) Hücre zarının büyümesi C) Hücrenin protein ve enerji üretmesi D) Hücredeki organel sayısının artması 7.Bir deney tüpündeki öglenaların, kalıtsal olarak birbirine benzer olmasının nedeni,aşağıdakilerden hangisidir? a)Mitoza benzer şekilde çoğalmaları b)Eşeyli olarak üremeleri c)Aynı çeşit besinleri kullanmaları d)Aynı ortamda yaşamaları 8.Mitoz bölünmeye ait; 1.kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması 2.sentrozomun kendini eşlemesi 3.sitoplazmanın boğumlanarak bölünmesi Olaylarından hangileri bitki ve hayvan hücrelerinde ortaktır? a) b) c) d) 1 ve 2 1ve 3 Yalnız 1 Yalnız 2 9.Bitki hücrelerinin mitozla çoğalması sırasında,aşağıdakilerden hangisi görülmez? A) Çekirdekteki kalıtım yapılarının eşleşmesi B) Sitoplazmanın ara lamelle ikiye bölünmesi C) Hücrede önce sitoplazma sonra çekirdek bölünmesi D) Kromozomların hücrenin orta düzleminde dizilmesi 10.Kromozom sayısı 16 olan bir hücre iki defa mitoz bölünme geçirdiğinde oluşan hücrelerden birinin kromozom sayısı ne olur? ~ 27 ~ A) 4 B) 8 C) 16 D) 32 11. 1) Mitoz bölünme tek hücreli canlılardan çok hücreli canlılara kadar bütün canlılarda görülür. 2)Mitoz bölünme sonucunda ana hücreye benzemeyen iki yavru hücre oluşur. Yukarıda verilen bilgiler için ne söylenebilir? A) Yalnız 1. doğrudur. B) Yalnız 2. doğrudur. C) Her ikisi de yanlıştır. D) Her ikisi de doğrudur. 12.Mitoz bölünmenin başlangıcında,aşağıda verilen olaylardan hangisi gerçekleşmez? A) Hücrenin büyüyüp olgunlaşması B) Hücrenin kimyasal enerji üretmesi C) Hücredeki çekirdek sayısının azalması D) Kalıtsal madde miktarının artması 13.Ana canlı belirli bir olgunluğa ulaştıktan sonra mitoz bölünme geçirerek iki yeni canlı oluşturur. Yukarıda ifade edilen üreme şekli ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) B) C) D) Eşeyli üreme şeklidir. Bir hücreli canlılarda görülür. Oluşan canlılar kromozomlarını iki ayrı canlıdan alırlar. Genellikle yüksek yapılı bitkilerde görülen yenilenmeye dayalı bir üreme şeklidir. 14.Kromozom sayısı 32 olan bir hücre iki defa mitoz bölünme geçirdiğinde oluşan hücrelerin sayısı kaçtır? A) 4 B) 8 C) 16 D)32 15.Deri hücresinde 38 kromozom bulunan kedinin üreme ana hücresinde kaç kromozom vardır? A)19 B)38 C)76 D)152 16.Aşağıdakilerden hangisi mayoz bölünmenin özelliklerinden biri değildir? A) Canlı türlerinde kromozom sayısının nesiller boyunca sabit kalmasında etkili olma B) Üreme ana hücrelerinde gerçekleşme ~ 28 ~ C) Eşeyli üremede görev alma D) Sadece hayvansal hücrelerde gerçekleşme 17.Karaciğer hücrelerinde 2n sayıda kromozom bulunan bir canlının, ağız içi epitelyum hücresinde kaç kromozom bulunur? A)4n B)2n C)n D)n/2 18.Mitoz bölünme ile ilgili olarak; I. Sadece büyüme ve gelişmeyi sağlar. II.Kromozom sayısı değişmez. III.Önce sitoplazma sonra çekirdek bölünmesi gerçekleşir. Bilgilerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I C) I ve III B) Yalnız II D) I, II ve III 19. Kromozom sayısı 16 olan bir hücre 2 defa miktoz bölünme geçirdiğinde oluşan hücrelerden birinin kromozom sayısı ne olur? a)4 b)8 c)16 d) 32 20.Vücut hücrelerinde 22 kromozom bulunan bir kurbağa hücresi arka arkaya iki kez mitoz geçiriyor. Bölünmeler sonucunda oluşan hücre sayısı ve her hücredeki kromozom sayısı kaçtır? Hücre sayısı A) B) C) D) 2 2 4 4 kromozom sayısı 11 22 11 22 21.Aşağıda mitozun evreleri karışık olarak verilmiştir; I.DNA kendini eşler. II.İki hücre oluşur. III.Kromozomlar ortaya dizilir. IV.Kutuplara ayrılır. ~ 29 ~ V.Boğumlanma olur. VI.Sitoplazma bölünmesi olur. VII.Çekirdek yok olur. VIII.Kromozomlar kısalıp kalınlaşır. Yukarıda verilen maddeleri sıralayınız. A)I-II-III-V-IV-VI-VIII-VII B)I-VIII-VII-III-IV-VI-V-II C)I-VIII-VII-III-VI-IV-V-II D)I-VII-VIII-III-IV-VI-V-II 22.Mitoz bölünme ile ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A)Kromozom sayısı değişmez. B)Tüm canlılarda büyümeyi sağlar. C) İki yeni hücre oluşur. D)DNA eşlenir. 23.Mikroskopta bira mayasının çoğalmasını inceleyen bir öğrencinin söylediği ifadelerden hangisi yanlıştır. a) b) c) d) tomurcuklanarak çoğalmakta eşeyli çoğalmakta oluşan yavru hücreler ana canlıdan ayrı yaşamaktalar oluşan yeni hücreler aynı genetik yapıya sahiptir ~ 30 ~ 24.Mitoz ve mayoz hücre bölünmeleri arasında, aşağıdakilerden hangisi ortak değildir? a)Kromozomlar arasında gen (parça)alışverişinin yapılması b)Önce çekirdeğin sonra sitoplazmanın bölünmesi c)İğ ipliklerinin oluşmasıyla kromozom ayrılmasının sağlanması d)Hayvan hücrelerinin boğumlanarak ikiye bölünmesi 25.Mayoz bölünme; 1. mayoz ve 2. mayoz olmak üzere iki bölümde gerçekleşir. 1. mayozda gerçekleşen bazı olaylar aşağıda verilmiştir. Olay no Olaylar 1. Parça değişimi 2. Homolog kromozomların ayrılması 3. Çekirdek bölünmesi 4. Sitoplazma bölünmesi Bu olaylardan hangileri 2. mayozda da gerçekleşir? A)1 ve 2 B)2 ve 3 C)3 ve 4 D)1,3 ve 4 26.Bir hücrenin mitozla bölünmeye başlaması aşağıdakilerden hangisinin sonucunda başlayabilir? A)Kalıtım yapısının kopyalanması B)Hücre zarının büyümesi C)Hücrenin protein ve enerji üretmesi D)Hücredeki organel sayısının artması ~ 31 ~ 27.Bir deney tüpündeki öglenaların, kalıtsal olarak birbirine benzer olmasının nedeni,aşağıdakilerden hangisidir? a)Mitoza benzer şekilde çoğalmaları b)Eşeysiz olarak üremeleri c)Aynı çeşit besinleri kullanmaları d)Aynı ortamda yaşamaları 28.Mitoz bölünmeye ait; 1.kardeş kromatitlerin birbirinden ayrılması 2.sentrozomun kendini eşlemesi 3.sitoplazmanın boğumlanarak bölünmesi Olaylarından hangileri bitki ve hayvan hücrelerinde ortaktır? A)Yalnız 1 B)Yalnız 3 C)1 ve 2 D)2 ve 3 29.Bitki hücrelerinin mitozla çoğalması sırasında,aşağıdakilerden hangisi görülmez? A) Çekirdekteki kalıtım yapılarının eşleşmesi B) Sitoplazmanın ara lamele ikiye bölünmesi C) Hücredeki çekirdek sayısının artması D) Yeni hücrelerde ayrı organellerin bulunması ~ 32 ~ 30.Kromozom sayısı 16 olan bir hücre iki defa mitoz bölünme geçirdiğinde oluşan hücrelerden birinin kromozom sayısı ne olur? A) 4 B) 8 C) 16 D) 32 31. 1.) Mitoz bölünme tek hücreli canlılardan çok hücreli canlılara kadar bütün canlılarda görülür. 2.)Mitoz bölünme sonucunda ana hücreye benzemeyen iki yavru hücre oluşur. Yukarıda verilen bilgiler için ne söylenebilir? A) Yalnız 1. doğrudur. B) Yalnız 2. doğrudur. C) Her ikisi de yanlıştır. D) Her ikisi de doğrudur. 32.Mitoz bölünmenin başlangıcında,aşağıda verilen olaylardan hangisi gerçekleşmez? A) Hücrenin büyüyüp olgunlaşması B) Hücrenin kimyasal enerji üretmesi C) Hücredeki çekirdek sayısının azalması D) Kalıtsal madde miktarının artması 33.Ana canlı belirli bir olgunluğa ulaştıktan sonra mitoz bölünme geçirerek iki yeni canlı oluşturur. Yukarıda ifade edilen üreme şekli ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A)Eşeyli üreme şeklidir. B)Bir hücreli canlılarda görülür. C)Oluşan canlılar kromozomlarını iki ayrı canlıdan alırlar. ~ 33 ~ D)Genellikle yüksek yapılı bitkilerde görülen yenilenmeye dayalı bir üreme şeklidir. 34.Kromozom sayısı 16 olan bir hücre iki defa mitoz bölünme geçirdiğinde oluşan hücrelerden birinin kromozom sayısı ne olur? A) 4 B) 8 C) 16 D)32 35.Deri hücresinde 38 kromozom bulunan kedinin üreme ana hücresinde kaç kromozom vardır? A)19 B)38 C)76 D)152 36.Aşağıdakilerden hangisi mayoz bölünmenin özelliklerinden biri değildir? A) Canlı türlerinde kromozom sayısının nesiller boyunca sabit kalmasında etkili olma B) Üreme ana hücrelerinde gerçekleşme C) Eşeyli üremede görev alma D) Sadece hayvansal hücrelerde gerçekleşme 37.Karaciğer hücrelerinde 2n sayıda kromozom bulunan bir canlının, ağız içi epitelyum hücresinde kaç kromozom bulunur? A)4n B)2n C)n D)n/2 38.Mitoz bölünme ile ilgili olarak; I. Sadece büyüme ve gelişmeyi sağlar. II.Kromozom sayısı değişmez. III.Önce sitoplazma sonra çekirdek bölünmesi gerçekleşir. ~ 34 ~ Bilgilerinden hangileri doğrudur? A) Yalnız I B) Yalnız II C) I ve III D) I, II ve III 39.kromozom sayısı 16 olan bir hücre 2 defa mitoz bölünme geçirdiğinde oluşan hücrelerden birinin kromozom sayısı ne olur? a)4 b)8 c)16 d) 32 40.Kan hücresinde 78 kromozomu olan köpeğin üreme hücresi ve karaciğer hücresindeki kromozom sayısı aşağıdakilerin hangisinde verilmiştir? Üreme Hücresi karaciğer hücresi A)78 78 B)39 78 C)78 39 D)39 39 41.Vücut hücrelerinde 22 kromozom bulunan bir kurbağa hücresi arka arkaya iki kez mitoz geçiriyor. Bölünmeler sonucunda oluşan hücre sayısı ve her hücredeki kromozom sayısı kaçtır? Hücre sayısı kromozom sayısı A)2 11 B)2 22 ~ 35 ~ C)4 11 D)4 22 42.Vücut hücresinde 24 kromozom bulunan semenderin bir hücresi 3 mitoz 1 mayoz bölünme geçiriyor. Oluşan hücre sayısı ve hücredeki kromozom sayısı kaçtır? Hücre sayısı kromozom sayısı A)12 24 B)21 24 C)32 12 D)24 12 43.48 kromozomlu bir hücre arka arkaya 4 defa mitoz bölünme geçirdiğinde, oluşan hücre sayısı ve hücredeki kromozom sayısı aşağıdakilerden hangisi gibi olur?hücredeki kromozom sayısı aşağıdakilerden hangisi gibi olur? A) 19 hücre-48kromozom B) 8 hücre-24 kromozom C) 16 hücre-12kromozom D) 4 hücre-48kromozom 44.Mayoz Bölünmede 1. Bölünme Öncesinde kromozomalrın eşlenmesi 2.Homolog kromozomların birbirinden ayrılması 3.Kromozom sayısnın yarıya inmesi olaylardan hangileri meydana gelir? ~ 36 ~ a)Yanlız1 B)1ve2 C)1ve3 D)1-2 ve3 45.Mitoz ve Mayoz hücre bölünmesi arasında aşağıdaki olaylardan hangisi ortaktır? A)Homolog kromozomların ayrılması B)Kromozom sayısı aynı hücrelerin oluşması C)Ana hücrelerin üst üste iki kez bölünmesi D)iğ ipliklerinin meydana gelmesi 46.Mitoz ve mayoz hücre bölünmelerinde aşağıdakilerden hangisi ortak olarak gerçekleşmez? A) Üreme hücrelerinin oluşturulması B) Sitoplazma bölünmesi C) DNA eşlenmesi D) Çekirdek bölünmesi 47.Aşağıda verilen olaylardan hangisinin yapılmasında hücre bölünmesi kullanılmaz? A-)Tohumun çimlenerek genç bir bitkiyi oluşturması B-)Yaralanan derinin ve kırılan kemiklerin iyileşmesi C-)Sinir hücrelerinin hacmini arttırarak büyümesi D-)Kertenkelenin kopan kuyruğunun yerine yenisini oluşturması 48. Bir bakteri hücresi 15 dk.’da bir ikiye bölünmektedir.Buna göre iki saat sonunda kaç bakteri hücresi meydana gelir? A)256 B)128 C)64 D)32 ~ 37 ~ I. Çekirdek II. Sentrozom III. Sitoplazma 49.Hücre bölünmesinde kromozomların hareketini sağlayan ipliklerin oluşumunu hangileri sağlar.? A) Yalnız I B)Yalnız ıı C) I ve II D) II ve III 50.Mayoz bölünme ile ilgili olarak; I.Üreme hücrelerini oluşturur. II.Hücrenin kromozom sayısı yarıya düşer. III.Parça değişimi gözlenir. İfadelerinden hangileri doğrudur? A)Yalnız I B)I ve II C)I ve III D)I,II ve III 51.Aşağıda verilen yapıların hangisinde mayoz bölünme meydana gelebilir? A) Meyve B) Çiçek C) Kök D) Tohum 52.Aşağıdaki canlılardan hangisinin çoğalma biçimi yanlış verilmiştir? Canlı Çoğalma biçimi A) Bira mayası B) Terliksi hayvan C) Gül ağacı Tomurcuklanma Bölünme Vejetatif ~ 38 ~ D) Kertenkele Rejenerasyon 53.Yukarıdaki deniz yıldızındaki yenilenme olayı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A)Eşeyli Üreme B)Mitoz Bölünme ile gerçekleşir C)Yavru canlıların genotipi ana canlıdan farklıdır D)Yavru canlılar ana canlıdan daha gelişmiş yapıdadır 54.Eşeysiz üreme olayı ile ilgili olarak aşağıda verilen ifadelerden hangisi doğrudur.? a)Sperm ve yumurta hücreleri kullanılmaz B)Yeni Canlılar arasında çeşitlilik vardır c)Döllenme ve gelişme olayları meydana gelir D)Üremenin temelinde mayoz bölünme vardır 55.Aşağıdakilerden hangisi eşeysiz üreme ile çoğalmaz? A)Amip B)Bakteri C)Bira mayası D)Köpek 56.Eşeysiz üreme için aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A-) Üreme için tek ata yeterlidir B-) Yeni bireyler her zaman ana canlının kalıtsal yönden aynısıdır C-) Döllenme olayı görülmez D-) Eşey hücresi görev almaz ~ 39 ~ 57.Aşağıdaki canlıların hangisi bölünerek neslinin devamını sağlayabilir? A) bakteri B)Kara yosunu C)Söğüt D)Sünger 58.Aşağıdaki üreme şekillerinden hangisiyle oluşan bireyin değişen çevre koşullarına uyum sağlama şansı diğerlerinden daha yüksektir? A-)Kavak bitkisinden alınan daldan uygun ortamda oluşan yeni bireyin B-)Ayrı eşeyli canlıların oluşturduğu zigottan meydana gelen yeni bireyin C-)Amipin belli bir olgunluğa ulaştıktan sonra bölünerek oluşturduğu bireylerin D-)Bira mayasının tomurcuklanarak oluşturduğu yeni bireylerin 59.Ana canlının vücudunda hücre bölünmesi ile tomurcuk şeklinde bir çıkıntı oluşur. Bu çıkıntı zamanla büyüyüp gelişerek yeni bir bireyi meydana getirir. Yukarıda ifade edilen üreme şekli ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A-)Bira mayasında bulunur. B-)Tür içi çeşitliliği sağlar. C-)Eşeysiz üreme çeşididir. D-)Oluşan yavruların genetik yapıları ana canlı ile aynıdır. 60. İnsan türünün normal kromozom sayısı 46 dır. Bu sayının dölden döle değişmeden kalabilmesi aşağıdaki olay çiftlerinden hangisi ile sağlanır ? A: Mitoz bölünme-Döllenme B: Mayoz bölünme-Eşeysiz üreme C: Mayoz bölünme-Eşeyli üreme ~ 40 ~ D: Mitoz bölünme-Eşeysiz üreme 61.Bir canlının üreme hücrelerinde n sayıda,vücut hücrelerinde ise 2n sayıda kromozom bulunur. Yukarıda verilen ifadeye göre aşağıdakilerden hangisi söylenemez? A-)Yaprak hücresinde 16 kromozom bulunan soğanın yumurta hücresinde 8 kromozom bulunur. B-)Yumurta hücrelerinde 23 kromozom bulunan moli balığının göz hücresinde 46 kromozom bulunur. C-)Deri hücresinde 46 kromozom bulunan insanın sperm hücresinde 23 kromozom bulunur. D-)Yumurta hücresinde 2 kromozom bulunan solucanın deri hücresinde 1 kromozom bulunur. 62.Bir canlı türünde yeni oluşan yavrulara hem anneden hem de babadan genetik madde aktarılmaktadır. Bu canlı türü ve bu canlı türündeki üreme çeşidi aşağıdakilerden hangisindeki gibi olabilir? Canlı Türü Üreme çeşidi A) Bakteri Bölünerek B) Maya hücresi Tomurcuklanarak C) Kuş Eşeyli Üreme D) Bitki Vejetatif DNA ADENİN+ŞEKER+FOSFAT= ? ~ 41 ~ 63.Bu şemada ? yerine ne gelmelidir? A)Nükleotit B) DNA C)Timin nükleotit D)Adenin nükleotit “ATGCAAGGC” 64. DNA bir zinciri yukarıdaki gibidir.Aşağıdakilerden hangisi ikinci zinciri olabilir. A)TACGTTCCG B)TACGTTCCA C)TAGCATCGG D)TACGAACCG 1. Kromozomlar, hücre çekirdeğinde bulunan ve kalıtsal özellikleri taşıyan yapılardır. 2. Nükleotidler, DNA’nın temel yapı birimleridir. 65.Yukarıda verilen ifadeler için aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? A) Yalnız 1. doğrudur B) Yalnız 2. doğrudur C) Her ikisi de yanlıştır. d) Her ikisi de doğrudur 66.DNA nın özellikleriyle ilgili, aşağıdakilerden hangisi bütün hücrelerde ortak degildir? a)Kalıtsal özelliklerin şifresini buldurma b)Hücrenin çoğalmasını sağlama c)Hücredeki biyolojik olayları yönetme d)Üzerinde genleri bulundurma ~ 42 ~ GAZETE HABERİ:Yeni bebeği olan bir aile “bebeğimiz bize benzemiyor” diye şüphelenip DNA testi yaptırıyor.Sonuç alındığında DNA sının anne ve babayla uyuşmadığı anlaşılıyor.Bunun üzerine aile bebeğin doğduğu hastaneye başvuruyor.Hastanedeki görevliler aynı gün doğan bebeklerin DNA testi yapılarak bulunacağını söylüyor. 67. Yukarıda verilen gazete haberindeki ailenin bu karışıklığı farketmesi, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Çevre şartlarının dış görünüşte değişikliğe neden olması B) Dış görünüşte genetik yapının etkili olması C) DNA’da dört çeşit organik baz bulunması D) Bazı özelliklerin çekinik genlerle taşınması 68.DNA’nın özelikleriyle ilgili,aşağıdakilerden hangisi bütün hücrelerde ortak değildir? A) Kalıtsal özelliklerin şifresini bulundurma B) Hücrenin çoğalmasını sağlama C) Hücredeki biyolojik olayları yönetme D) Üzerinde genleri bulundurma 69.Mustafa, canlıların kromozom sayıları ile ilgili bir araştırma yapmıştır. Yaptığı araştırma sonucunda aşağıdaki kromozom sayılarına ulaşmıştır. -Moli balığı : 46 -İnsan : 46 -Eğrelti otu : 500 -Soğan : 16 -Keçi : 60 Buna göre aşağıdaki ifadelerden hangileri yanlıştır ? ~ 43 ~ 1. İnsan ile moli balığı aynı türe aittir. 2. Keçi, moli balığı ve soğandan daha gelişmiş yapılıdır. 3. Soğan, bu dört canlı içerisinde en ilkel olanıdır. 4.Eğrelti otu bu canlılar arasında en gelişmiş canlıdır. A. 1 ve 2 B. 2 ve 3 C. 2, 3 ve 4 D. 1. 2, 3 ve 4 I.nükleotit II. gen III. kromozom IV. Dna 70.Yukarıdaki yapıların basitten karmaşığa doğru sıranalışı nasıldır? a-I-II-III-IV b-I-II-IV-III c-II-IV-III-I d-IV-I-II-III 1.Kromozom 2.Gen 3.Nükleotit 71.Verilenlerin küçükten büyüğe doğru sıralanışı aşağıdakilerden hangisdir ? A) 1-2-3 B) 2-1-3 C) 2-3-1 D) 3-2-1 72. Bir DNA molekülünde adenin ve sitozin nükleotitlerinin sayısı biliniyorsa, bu DNA’ya ait; I. Toplam nükleotit sayısı II. Toplam deoksiriboz sayısı III. Zayıf hidrojen bağları sayısı ~ 44 ~ niceliklerinden hangileri de bilinir? A) Yalnız I C) I ve II B) Yalnız III D) I, II ve III 73.Ben DNA molekülüyüm. Çekirdekli hücrelerde çekirdeğin içerisinde, çekirdeksiz hücrelerde ise sitoplazma sıvısında bulunurum. Nükleotidlerin bileşiminden oluşurum. Dört çeşit nükleotid içeririm. Nükleotidlerim; organik baz, deoksiriboz ve fosfatın bileşiminden oluşur. Hücre yönetimi, üreme, kalıtım gibi olayların gerçekleştirilmesini sağlarım. DNA yukarıdaki ifadesinde hangi özelliğinden bahsetmemiştir? A) Hücredeki görevi B) İçerdiği organik baz çeşitleri C) Hücrede bulunduğu yer D) Yapısını oluşturan birimler Kalıtım 74.Aa x aa çaprazlanmasıyla ilgili aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? A) Oluşan yavruların melez özellikte olma ihtimali %50’ dir. B) Oluşan yavruların baskın özelikte olma ihtimali %50’ dir. C) Üç farklı genotipte yavru oluşur. D) İki farklı genotipte yavru oluşur. ~ 45 ~ 75.Farklı canlılarla yapılan aşağıdaki çaprazlamalardan hangisinde en fazla genotip çeşidioluşabilir? A-)AA x AA B-)Aa x aa C-)Aa x Aa D-)aa x aa 76.Bir karakterle ilgili genotip yapıları; I.AA II.Aa III.aa Şeklinde olan bireylerin fenotip özellikleriyle ilgili olarak,aşağıda verilenlerden hangisi doğrudur? A-)II. baskın, I ve III çekinik fenotiplidir. B-)I baskın ,II ve III çekinik fenotiplidir. C-)III baskın, I ve II çekinik fenotiplidir. D-)I ve II baskın, III çekinik fenotiplidir 77.Sarı renkli bezelye tohumu ile yeşil renkli bezelye tohumu çaprazlandığında sürekli sarı bezelyeler elde ediliyor.Buna göre aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A)Yeşil renk dominanttır B)Sarı renk dominanttır C)Sarı renk homozigottur D)Yeşil renk homozigottur 78.İlk 3 çocuğunun 2’si kız 1’i erkek olan anne babanın 4. Çocuğunun erkek olma olasılığı nedir? A)1/4 B)2/4 C)3/4 )4/4 ~ 46 ~ 79.Homozigot düz tohumlu bezelye ile buruşuk tohumlu bezelyenin çaprazlanmasıyla, ikinci dölde heterozigot düz tohumlu bezelye oluşma olasılığı hangi seçenekte doğru verilmiştir? A) %25 B) %50 C) %75 D) %100 80.Aşağıda verilen çaprazmalardan hangisinden oluşan tüm bireyler melez baskın şeklinde genotipe sahip olur? a)HH x hh b)HHxHh c)Hh x Hh d)Hh x hh 81.Renkkörlüğü ile ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yalnıştır? A)Renkkörü bir kadının, oğluda renkkörüdür B)Renkkörü bir babanın, kHz da kesin renkkörüdür C)Kız çocugu renkkörüyse babada renkkörüdür D)Renkkörlüğü erkeklerde daha çok görülür 82.Bir ailede anne kahverengi gözlü baba mavi gözlü , 1. çocuk mavi gözlü ve 2. çocuk kahverengi gözlü olduğuna göre bireylerin genotipi aşağıdakilerden hangisidir ? (A : kahverengi göz , a : mavi göz) Anne Baba 1.çocuk 2.çocuk A)Aa aa Aa Aa B)Aa Aa aa AA C)AA aa aa Aa D)Aa aa aa Aa 83. Kromozomun belli bir bölgesini oluşturan,kalıtsal karakterlerden sorumlu en Küçük yapı……1…………dır. Anne babadan gelen genler aynı karakteri taşıyorsa bu döle…….2…….döl denir. ~ 47 ~ Etkisini her durumda gösterebilen gene ……..3……gen denir. 1. 2. 3. A) Gen Heterozigot Baskın B) Kromatit Homozigot Çekinik C) Gen Arı Baskın D) Gen Melez Çekinik 84.Çekinik ve baskın genlerin taşınmasıyla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır? A) Çekinik bir gen sadece bir kromozom üzerinde taşınırsa özelliğini gösteririr. B) Baskın bir gen heterozigot durumda da özelliğini gösterir. C) Baskın ve çekinik iki gen bir araya gelirse melez döl oluşur. D) Çekinik bir gen sadece homozigot durumda özelliğini gösterir. 85.Mendel,bezelyelerle yaptığı çalışmalar sonucunda genetikte büyük başarılar Elde etmiş,çağdaş genetiğin temelini atmıştı. Mendel’in çalışmalarında bezelye bitkisini tercih etmesinin nedeni aşağıdakilerden hangisi olamaz? A)Erkek ve dişi organını bir arada bulundurmaması B)Bezelyenin kolay yetişirilmesi C)Dışarıdan gelen tozlaşmalara kapalı olması D)Bir mevsimde birkaç döl vermesi 86. 1. Uzun boylu bitki * Kısa boylu bitki F1:Uzun boylu melez bitki 2. Uzun boylu melez bitki * Uzun boylu melez bitki F2: 3/4 Uzun boylu bitki 1/4 Kısa boylu bitki ~ 48 ~ Yukarıdaki Mendel’in bezelye bitkisi üzerinde yaptığı çaprazlamalar verilmektedir. Bu çaprazlamalarla ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi yanlıştır ? A)F1 dölünde oluşan bitkinin geni Aa dır. B)Uzun boylu olma özelliği ,kısa boylu olmaya baskındır. C)2. çaprazlamada gizli taşınan özellik dölde ortaya çıkmıştır. D)F2 dölünde oluşan bireylerin tümü çekinik gen taşır. 87.Bir bilim insanı bezelyeler üzerinde araştırma yapmaktadır.uzun gövdeliyi oluşturan gen kısa gövdeliyi oluşturan gene baskındır bilim insanı uzun gövdeli bezelye ile kısa gövdeli bezelyelerin çaprazlanması sonucunda 500 uzun 500 kısa gövdeli bezelye oluşmuştur. bilim insanın çaprazladığı bezelyelerin genotipleri hakkında ne söylersiniz? a) saf döl kısa uu x melez döl uzun Uu b) saf döl uzun UU x saf döl kısa uu c) melez döl uzun Uu x saf döl kısa uu d) melez döl uzun Uu x melez döl uzun Uu 88.Çocuklar kalıtsal özelliklerini anne ve babalarından aldıkları halde, aynı anne ve babadan olan kardeşlerin kalıtsal özellikleri farklı olabilir. Aşağıdakilerden hangisi bunun nedenlerinden biridir? A)Üreme hücrelerinin mayoz bölünmeyle oluşturulması B)Doğumdan sonraki büyüme ve gelişmenin farklı olması ~ 49 ~ C)Çocukların kalıtsal özelliklerinin çevre koşullarına göre değişmesi D)Embriyo evresindeki gelişmelerin farklı olması 1.Hemofili 2.Renk körlüğü 3.Orak hücreli anemi 4.Down sendromu 89.Biyolojik evrim , canlıların değişimini , yeni türlerin ortaya çıkışını açıklar. Yeni türlerin ortaya çıkabilmesi için türün bireyleri arasında kalıtsal çeşitlilik olmasını gerektiğini savunur. Buna göre , aşağıdakilerden hangisi evrim görüşüne göre kalıtsal çeşitliliğin temel nedenidir ? A) Modifikasyon-Mutasyon B) Mutasyon-Eşeyli üreme C) Adaptasyon-Eşeysiz üreme D) Eşeyli üreme-Modifikasyon 90.Yukarıda verilen kalıtsal hastalıklardan hangileri X kromozomu üzerinde taşınan genlerle kuşaktan kuşağa aktarılır? A)1 ve 2 B)2 ve 3 B)3 ve 4 D)1,2 ve 3 Ahmet Bey, kalıtım üzerine çalışmalar yapan bir bilim insanıdır. Bezelyeler ile yapacağı çalışmada iki bezelye türünün çaprazlanması sonucunda %25 oranında homozigot çekinik özellik gösteren bezelyelerin oluşmasını istiyor. 91.Bu özellikte bezelyeler elde edebilmek için Ahmet Bey hangi genotipe sahip bezelyeleri çaprazlamalıdır ? A. Aa x Aa B. AA x aa C. AA x AA D. Aa x aa I. Kan grubu ~ 50 ~ II. Saç rengi III.Saç şekli 92.Yukarıda verilenlerden hangileri kalıtsal özelliklerdir.? A ) Yalnız I B ) I ve II C) II ve III D ) I, II ve III 92.Ayşe'nin kedisinin vücut hücrelerinde 38 kromozom bulunmaktadır. Bu yaz Ayşe'nin kedisinin üç tane yavrusu olmuştur. 1.Üreme ana hücresi mayoz bölünme ile eşey hücrelerini oluşturmuştur. 2.Eşey hücrelerinin kromozom sayısı 19'dur. 3.Vücut hücrelerinin kromozom sayısı 38'dir. Yavrular doğuncaya kadar üreme ana hücrelerinde, yukarıda verilen olaylardan hangisi veya hangileri gerçekleşir? A. 1, 2 ve 3 B. 2 ve 3 C. 1 ve 2 D. Yalnız 1 93.adaptasyon modifikasyon ve mutasyon Yukarıda verilenlerden hangisi kalıtsal çeşitliliğin temel nedenidir? A-) Modifikasyon – Mutasyon B-) Mutasyon – Eşeyli Üreme C-) Adaptasyon – Eşeysiz Üreme D-) Eşeyli Üreme – Modifikasyon 94.Aşağıdakilerden hangisi adaptasyon örneği değildir? A-) Yarasaların sese doğru uçarak karanlıkta hareket etmeleri B-) Kurbağanın uzun diliyle böcekleri yakalaması C-) Işıksız ortamda bitkilerde albinoluk görülmesi D-) Gözbebeğinin fazla ışığa bakıldığında küçülmesi ~ 51 ~ 95.Adaptasyon: canlının yaşama ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklerdir.aşağıdakilerden hangisi adaptasyonla ilgili değildir. a) b) c) d) ekvatordaki tilkilerin kulaklarının uzun kutuplardakinin kısa olması van kedisinin gözlerinin farklı renkte olması bukalemunun ortama göre farklı renkte olması develerin hörgüçlerinin altında kalın yağ tabakasının olması 96.Aşağıdaki yaşam özeliklerinden hangisi adaptasyona örnek olarak verilebilir? a)Sıcaklık farkına göre farklı ortamlardaki bitkilerin değişik oranda büyümesi b)Sürekli kullanılan pazu kasların aşırı miktarda gelişmesi c)Kurak ortamda yaşayan bitkilerde yaprakların küçek yüzeyli ve diken şeklinde olması d)İnsanların ten renginin ışık şiddetine göre açık ya da koyu renk olması 97.I-Derinin bronzlaşması II-Tavşan dudak III-Altı parmaklılık IV-Albinoluk Yukarıdakilerden hangisi veya hangileri modifikasyona örnek olarak verilebilir. A) Yalnız I B) II ve III C) I ve II D) I,II,III,IV 98.Bir organizmanın belirli bir çevrede yaşama ve üreme şansını artıran kalıtsal özelliklere ne ad verilir? A. Doğal seleksiyon B. Varyasyon C. Yapay seleksiyon ~ 52 ~ D. Adaptasyon I.Mutasyon II.Adaptasyon III.Doğal seçilim 99.Evrime göre yukarıda verilenler hangi sırayla gerçekleşir? A)I-II-III B)II-I-III C)II-III-I D)I-III-II 100.Bir canlının modifikasyon geçirmesinde, aşağıdaki faktörlerden hangisi etkili olmaz? A) Sıcaklık B) Işık C) Beslenme koşulları D) Radyasyon Bir orman ekosisteminde aynı türün uzun boylu olan bitkileri fazla rüzgara maruz kalmıştır. Kısa olanlar ise diğer bitkilerce gölgelenmiş ve yeterli güneş ışığı alamamıştır. Bu nedenle ortamda orta boylu bitkiler yaygın duruma geçmiştir. 101.Bu olay,aşağıdakilerin hangisinde en iyi açıklanır? A)Doğal seleksiyon B) Modifikasyon C) Adaptasyon D) Varyasyon ~ 53 ~ 2.ÜNİTE ~ 54 ~ KUVVET VE HAREKET KONULAR ÖZKÜTLE SIVILARDA KALDIRMA KUVVETİ GAZLARDA KALDIRMA KUVVETİ BASINÇ ÖZKÜTLE ( YOĞUNLUK ) ~ 55 ~ Birim hacimdeki kütle miktarına yoğunluk denir. Özkütle maddenin ayırt edici özelliğidir Yoğunluk birimi g/cm3 , kg/m3 veya g/ml Herhangi bir sıvı veya düzgün şekilli olmayan katı bir cismin yoğunluğunu nasıl hesaplarız? 1) Kütleyi eşit kollu terazi ile ölçeriz. 2) Hacmi dereceli silindirle ölçeriz 3) Kütleyi hacme böldüğümüzde yoğunluk hesaplanmış olur. Bir maddenin kütlesi ve hacmi aynı oranda artarsa özkütlesi değişmez. . Yani bir damla suyun özkütlesi ve bir kova dolusu suyun öz kütlesi birbirine eşittir. ~ 56 ~ Birbirine karışmayan sıvılar bir kap içine konulduklarında öz kütlesi büyük olan sıvılar kabın en altında öz kütlesi küçük olan sıvılar kabın en üst tarafında yer alır. Yukarıdaki maddelerin yoğunluk değerlerine göre su ve zeytin yağ bir kap içine konulduklarında suyun yoğunluğu büyük olduğu için su kabın altında yağın yoğunluğu suyun yoğunluğundan küçük olduğu için yağ suyun üstünde yer alır. Demir bir bilyenin suya atıldığında batmasını tonlarca ağırlığındaki gemilerin deniz suyunda yüzmesini nasıl açıklarsınız? Cisimlerin sudaki konumları yoğunluğa bağlıdır.Demir bilyenin yoğunluğu sudan büyüktür.Geminin yoğunluğundan küçüktür. ~ 57 ~ yoğunluğu suyun SIVILARDA KALDIRMA KUVVETİ Sıvı içerisine bırakılan herhangi bir cisme şekilde görüldüğü gibi değişik yönlerde ve farklı büyüklüklerde itme kuvveti etki eder. Bu kuvvetlerin bileşkesi kaldırma kuvvetini oluşturur. Cisim sıvı tarafından uygulanan kaldırma kuvvetinin etkisiyle yukarı doğru itilir. Kaldırma kuvveti ağırlığın etkisini azaltıcı yöndedir.Bu yüzden kaldırma kuvveti cismi sıvı yüzeyine doğru hareket etmeye zorlar.Kaldırma kuvveti ağırlığa zıt yöndedir. Dolayısıyla cismin sıvıdaki ağırlığı havadaki ağırlığından sıvının uyguladığı kaldırma kuvveti kadar azalmış olur. Sıvıdaki ağırlık=Havadaki ağırlık-Kaldırma kuvveti Kaldırma Kuvvetinin Bağlı Olduğu Faktörler 1) Cismin sıvıya batan kısmının hacmi (Vb) 2) Sıvının yoğunluğuna (ds) bağlıdır. Kaldırma kuvveti cismin sıvıya batan hacmiyle ve sıvının yoğunluğu doğru orantılıdır. Cismin sıvıya batan hacmi arttıkça kaldırma kuvveti artar.Sıvının yoğunluğu arttıkça kaldırma kuvveti artar. Bir cisim sıvıya bırakıldığında battığı hacmi kadar sıvının yükselmesine veya sıvı taşırmasına sebep olur. Kaldırma kuvveti yer değiştiren sıvının ağırlığı kadardır ~ 58 ~ Bir cisim sıvı içinde ya yüzer ya tamamı sıvı içinde askıda kalmıştır ya da batmıştır. Cisim ne zaman yüzer,ne zaman batar ne zaman askıda kalır? Cismin yüzmesi, batması, askıda kalması cismin yoğunluğu ile sıvının yoğunluğu arasındaki ilişkiye bağlıdır. Cisimler Yüzer Konumdayken ; 1) Cismin yoğunluğu sıvının yoğunluğundan küçüktür.dc<ds 2) Dengeye gelmeden önce kaldırma kuvveti cismin ağırlığından büyüktür. 3) Dengeye geldikten sonra cismin ağırlığı kaldırma kuvvetine eşittir.Fk=Gc 4) Cismin sıvıya batan hacmi kadar sıvı yükselmesine veya sıvı taşırmasına neden olur.Vb=Vts 5) Taşırma kaplarında taşan sıvının ağırlığı kaldırma kuvvetine eşittir.Fk=Gts 6) Cismin ağırlığı=Kaldırma kuvveti=Taşan sıvının ağırlığı 7) Taşırma kabında olmazlar.Çünkü ağırlık cisimler artışına ağırlığı kadar sebep sıvı taşırırlar. Cisim Askıda Kalan konumundayken ; ~ 59 ~ 1) Cismin yoğunluğu ,sıvının yoğunluğuna eşittir.dc=ds 2) Cismin ağırlığı ,kaldırma kuvvetine eşittir.Gc=Fk 3) Taşan sıvının hacmi veya yükselen sıvının hacmi, cismin hacmine eşittir. 4) Cismin ağırlığı =Kaldırma kuvveti =Taşan sıvının ağırlığı 5) Taşırma kabında ağırlık artışına sebep olmazlar.. Çünkü cisimler ağırlığı kadar sıvı taşırırlar. Cisim Batan konumundayken, 1) Cismin yoğunluğu , sıvının yoğunluğundan büyüktür.dc>ds 2) Cismin ağırlığı , kaldırma kuvvetinden büyüktür.Gc>Fk 3) Taşan sıvının hacmi = cismin hacmi 4) Batan cisimler taşırma kabında ağırlık artışına sebep olurlar. 5) Cismin ağırlığı>Kaldırma kuvveti= Taşan sıvının ağırlığı ~ 60 ~ GAZLARDA KALDIRMA KUVVETİ Cisimlerin hacimlerine ve gazların yoğunluğuna bağlıdır. Cismin hacmi arttıkça hava tarafından cisme etki eden kaldırma kuvveti artar. Cisimlerin içinde bulunduğu gazların yoğunluğu artınca cisme etki eden kaldırma kuvveti artar. A B C Aynı ağırlıktaki 3 balona etkiyen kaldırma kuvvetleri sırasıyla Fa>Fb>Fc Çünkü A balonun hacmi en büyük olduğu için A’ya etkiyen kaldırma kuvveti en büyüktür.A,B ve C balonlarının bulunduğu Dinamometrelerdeki ölçüm değerleri büyükten küçüğe Da>Db>Dc 1) Balon yerdeyken balonun ağırlığı etki eden kaldırma kuvvetinden büyüktür.G>Fk 2) Balon içindeki gazın yoğunluğu havanın yoğunluğundan (1.2255 kg/ m3) büyüktür.Balon içindeki gaz CO2 (1.977 kg/m3) gibi bir gazdır. 1) Balon asılı konumda hareketsizken balonun ağırlığı balona etki eden kaldırma kuvvetine eşittir. G=Fk 2) Balon içindeki gazın yoğunluğu havanın yoğunluğuna eşittir. ~ 61 ~ 1) Balon uçar konumdayken kaldırma kuvveti balonun ağırlığından büyüktür.Fk>G 2) Balon içindeki gazın yoğunluğu havanın yoğunluğundan küçüktür.Balon içindeki gaz helyum veya hidrojen gibi bir gazdır İçi Helyum dolu bir balonu aşağı indirmek için 1) Helyum gazının yoğunluğu arttırılmalı bunu yapmak için de gazı soğutmak gerek. 2) Balonun hacmini küçültmeliyiz. Balonu daha yukarı çıkartmak için 1) Helyumun yoğunluğunu azaltılmalı bunu yapmak içinde gazı ısıtmalıyız;çünkü yoğunluğu azalır. 2) Cismin hacmi arttırılmalıdır. ~ 62 ~ ısınan gazların BASINÇ Birim yüzeye dik olarak etki eden kuvvete “basınç” denir. Basıncın birimleri Newton/m2 ve Pascaldır. Katı Basıncı Katı maddeler ağırlığından dolayı temas ettikleri yüzey alanına basınç uygularlar. Katı maddelerde basıncı meydana getiren cismin ağırlığıdır ve basınç kuvveti cismin ağırlığına eşittir.Basınç kuvveti=Cismin ağırlığı Katılar üzerine uygulanan kuvveti aynı büyüklükte iletirler. Katılarda basınç 1.Cismin ağırlığına(G) 2.Cismin tabana değen yüzey alanına bağlıdır.(S) Basınç cismin ağırlığı ile doğru orantılı yüzey alanıyla ters orantılıdır. • Ağırlık arttıkça basınç artar.Ağırlık azaldıkça basınç azalır. • Yüzey alanı arttıkça basınç azalır. Yüzey alanı azaldıkça basınç artar. • Bir kitabı sünger üzerine şekildeki gibi • 1.yatay koyduğumuzda • 2.dik koyduğumuzda hangisinde çökme derinliği daha fazla olur,niçin? • Tabi ki dik koyduğumuzda; çünkü cismin tabana değen yüzey alanı azaldığı için basınç artacaktır.Bu yüzden çökme derinliği fazla olacaktır. • Kitap yatay konumdayken bir kitap daha ilave edersek değişir. ~ 63 ~ basınç nasıl • Ağırlık arttıkça basınç artar. Bu yüzden çökme derinliği 2.sünger üstünde daha fazla olacaktır. Şekil1 şekil 2 şekil 3 Aynı ağırlıktaki 3 cismin yüzey alanı azaldıkça tabana yapacağı basınç artıyor. • Çekiçle çiviye vurduğumuzda uyguladığımız kuvvet yönünü ve şiddetini değiştirmeden çivinin başına ve oradan da ucuna aynen iletilir.Çivinin başında ve ucunda aynı kuvvet bulunmaktadır. • Fakat çivinin ucunda ve başında aynı basınç yoktur.çivinin baş tarafının ve uç tarafının yüzey alanları ~ 64 ~ farklı olduğu için basınçlarda farklıdır.çivinin Uç tarafında basınç daha büyük olduğu için çiviyi bir yere çakmak istediğimizde uç tarafı daha kolay çakılır. • Trenlerin tekerlek sayısının çok olması, tren ağırlığının çok sayıdaki tekerlek üzerinde paylaşılmasını sağlayarak basıncın azalması sağlanır. • İş makinelerinin tekerlekleri veya paletleri geniş yapılarak basınç azaltılır arazi şartlarında toprağa batmaları önlenir. • Fil,gergedan ve deve gibi hayvanların ayaklarının taban alanın büyük uygulayacakları olması basıncı onların yere küçültür.Hayvanlar toprak veya kum zeminde rahatça yürür. • Kara batmamak için geniş tabanlı ayakkabıların giyilmesi. • Yukarıdaki olaylarda yüzey alanı artmasından dolayı basınç azalır. Aşağıdaki olaylarda da yüzey alanı küçültüldüğünden dolayı basınç artar. • Çivinin ucunun yüzey alanının küçük olması basıncı artırır. • İğne ucunun yüzey alanının küçük olması dolayısıyla küçük bir kuvvetle büyük basınç yaratırız. ~ 65 ~ • Bıçağın her iki tarafına aynı kuvvet uygulanmasına rağmen bıçak ucunun ince olan kısmında yüzey alanı küçültüldüğünden daha keskin olması. ÖRNEK : Aşağıdaki cümlelerin hangisinde basıncı arttırılmaya veya azaltılmaya yönelik işlem yapılmıştır ? A) Bıcakların bileylenmesi => Arttırmak. B) Trenlerin çok sayıda tekerleklerinin olması => Azaltmak. C) İş makinelerinin ve tankların tekerleklerine palet takılması => Azaltmak. D) Traktörlerin arka tekerleklerinin ön tekerleğe göre çok geniş olması => Azaltmak. E) Geniş yüzeyli kar ayakkabılarının giyilmesi => Azaltmak. F) Çivi uçlarının sivri yapılması => Arttırmak. Sıvıların Basıncı Sıvılar akışkan olduğu için temas ettikleri tüm yüzeylere kuvvet uygular. Sıvıların uyguladığı bu kuvvetin etkisiyle basınç oluşur. Şekildeki kabın bulunmaktadır.Kabın içinde su A B ve noktalarından aynı büyüklükte,çapta delik açıldığında kabın A noktasından çıkan su B noktasından çıkan sudan daha uzağa gitmektedir. A noktasının sıvı yüzeyine olan noktasındaki sıvı basıncı daha büyüktür. ~ 66 ~ uzaklığı fazla olduğu için A Bu olay bize sıvı derinliği fazla olan yerde sıvı basıncının fazla olduğunu ispatlar. İki kap alalım kapların içine aynı derinlikte olacak şekilde birine su diğerine yağ koyalım.Kapların alt kenarından aynı çapta delik açalım.Deliklerden çıkan su yağdan, suyun gidebildiği uzaklık yağdan daha fazladır. Bunun sebebi aynı derinlikte olmalarına rağmen suyun yoğunluğu daha büyük olduğu için suyun çıktığı yerdeki sıvı basıncı daha büyük olduğu için bu olay gerçekleşmiştir. Sıvıların basıncı nelere bağlıdır? 1) Sıvının derinliğine 2) Sıvının yoğunluğuna 3) Yerçekimi ivmesine bağlıdır. • Derinlik ve yoğunluk arttıkça sıvı basıncı artar. • Şekildeki kapta A,B,C ve D noktalarındaki sıvı basıncı sıvının açık yüzeyine olan uzaklığına bağlıdır.D noktasının sıvı yüzeyine uzaklığı A noktasının 4 katı olduğu için D noktasındaki sıvı basıncı A noktasındaki sıvı basıncından 4 kat daha büyüktür. • Pd> Pc >Pb>Pa ~ 67 ~ şekildeki kabın K,L,M veN noktalarına etki eden sıvı basıçları arasındaki ilişkiyi büyükten küçüğe sıralayınız. Verilen noktanın sıvının açık yüzeyine olan uzaklığı sıvı basıncının büyüklüğünü belirtir.N>M>L>K’dır. Barajların duvarlarının kalın yapılması sıvı basıncıyla ilgili bir durumdur. • . Şekildeki düzenekte huniye gerilmiş Şekildeki düzenekte huniye gerilmiş balon,1 yönünde hareket ettiğinde U balon,2 yönünde hareket ettiğinde U borusunun B kolundaki su seviyesi borusunun B kolundaki su seviyesi nasıl değişir? nasıl değişir? Huniye gerilmiş balon 1 yönünde hareket ettiğinde U borusunun B kolundaki su seviyesi yükselir.çünkü huni aşağıya doğru indiğinde sıvı basıncı artar.artan sıvı basıncı huniye gerilmiş balona etki ederek içe doğru itilmesini sağlar.A kolundaki hava tarafından uygulanan itme sonucunda B kolundaki su seviyesi yükselir. Huniye gerilmiş balon 2 yönünde hareket ettiğinde basınç azalacağından B kolundaki su seviyesi azalır. ~ 68 ~ Şekildeki düzenekte huninin daldırıldığı kaptaki sıvının miktarı artırılırsa sıvı basıncı değişir mi,değişirse nasıl değişir? • Sıvı basıncı, sıvının hacmine yani miktarına, konulduğu kabın genişliğine ve şekline bağlı değildir. Sıvıların basıncı iletmesi • İçi suyla dolu balona üzerindeki herhangi bir noktadan basınç uygulandığında balondaki su balon üzerindeki bütün deliklerden aynı hızla akar. Sıvılar sıkıştırılamazlar • Birinci enjektörde hava ikincisinde su vardır. • Birinci enjektör sıkıştırılabilinirken • İkinci enjektör sıkıştırılamaz. • Maddenin tanecikli ve boşluklu yapısından dolayı.Havayı oluşturan tanecikler arasında boşluk fazla suda boşluklar çok az olduğundan sıkıştırılamaz. • Sıvılar sıkıştırılamaz olduğundan Sıvıya bir noktadan uygulanan basınç sıvı ile temasta olan her noktaya sadece kuvvet doğrultusunda değil bütün doğrultulara aynen iletilir. Kapalı bir kaptaki sıvının herhangi bir noktasına etki eden kuvvetten dolayı oluşan basınç kabın her noktasına eşit büyüklükte aynen iletilir. Sıvının cinsi önemli değildir ~ 69 ~ Pascal prensibi • Kapalı bir kaptaki sıvıya uygulanan basınç bu sıvının her noktasına ve kabın iç yüzeyinin her noktasına aynen iletilir. • Günlük yaşantıda sıvı basıncı Varillerdeki sıvıları boşaltmak için basınç farkı oluşturan pompalar kullanılır İtfaiye merdivenlerinin çalışması yükselmesi Araba tamirhanelerinde araçları yukarı çıkarmak için sıvıların basıncından yararlanılır. ~ 70 ~ Açık Hava Basıncı Gazlar ağırlıkları ve temas ettikleri bütün her yere çarpmaları sebebiyle basınç oluşturur. Hava da bir gaz karışımıdır..Havanın yoğunluğu arttıkça basınç artar. Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça havanın yoğunluğu azalır.Bu yüzden hava basıncı yavaş yavaş düşer Hava %78 oranında azot gazı %21 oksijen gazı %1 oranında diğer gazlardan oluşmaktadır. Bu gazların varlığından dolayı hava temas ettiği tüm yüzeylere basınç uygular. Yetişkin bir insan vücuduna 150.000 N luk kuvvet değerinde “açık hava basıncı” etki etmektedir. • Hava hem yerküreye hem de içindeki bütün cisimlere ,moleküllerinin ağırlığı ve hareketi nedeniyle bir kuvvet uygular. • Bu kuvvetin birim yüzey alanına düşen payına açık hava basıncı veya atmosfer basıncı denir. • Açık hava basıncını ölçen bilim insanı Toriçellidir. • Bu değeri Torriçelli nasıl hesaplamıştır? • 1.Deniz seviyesindeyken 0 C ta yaklaşık 1 m uzunluğunda bir ucu kapalı olan cam boruyu tamamen civa ile doldurur. ~ 71 ~ 2.Borunun açık ağzını parmağı ile kapatarak civa çanağına ters daldırır ve parmağını çeker. 3.Borudaki civanın bir kısmının çanağa boşaldığını 76 cmlik kısmının çanağa boşalmadığını gözler Açık hava basıncı 76 cm’lik civa basıcıyla dengelenmiştir. • Açık hava basıncı deniz seviyesinde 0 derece sıcaklıkta • 76 cm Hg= 760 mm Hg = 1 atmosfer basınç ( 1 atm ) • Aynı deneyi değişik kesitteki borularla veya bu boruların değişik açılarla yerleştirilerek yapılması durumunda borudaki civa seviyesinin değişmediğini görmüştür. • Torriçelli deneyi civa ile yapmıştır.Şayet su ile deneyi yapmış olsaydı 1 mlik cam boru yetermiydi? • Suyun yoğunluğu az olduğu için açık hava basıncı 10,5 m uzunluğunda içi suyla dolu sıvıyla dengeye gelirdi. ~ 72 ~ Yandaki şekilde teneke içinde ki hava ısınınca havanın yoğunluğu azalır.Isınan hava yükselir teneke içinden çıkar.açık hava basıncından dolayı teneke içe doğru göçer.. Havadaki nem miktarı arttıkça açık hava basıncı artar. Açık hava basıncı “barometreyle” ölçülür. Kapalı kaplardaki gaz basıncı “manometreyle” ölçülür. Açık Hava Basıncına Etki Eden Faktörler • Deniz seviyesinden yükseklere çıkıldıkça havanın yoğunluğu azalır.Bu yüzden hava basıncı yavaş yavaş düşer • Kapalı kaptaki gazın basıncı kabın içerisindeki her noktada aynıdır. ~ 73 ~ • Bunu şişirilen bir topun her tarafının aynı anda hareketlenmesinden veya şişirilmiş bisiklet tekerleğinin düzgün görünmesinden anlayabiliriz. • Kapalı kaptaki gaz basıncını ölçmek için manometre kullanılır. • Günlük yaşantıda gazların basıncı • Pipetle bir şeyler içerken açık hava basıncından yararlanırız.Pipetin içindeki havayı içimize çektiğimizde pipet içindeki basınç azalır.İçtiğimiz sıvıya etki eden açık hava basıncı sıvının yükselmesini sağlar. • Hastanelerde kullanılan oksijen tüpleri,evlerimizde kullandığımız LPG ve yangın söndürme tüpleri yüksek basınçta sıkıştırılmış gazlardan oluşmakta. Elektrik süpürgelerinin çalışmasında da gazların basıncından faydalanılır. ~ 74 ~ ~ 75 ~ SAF MADDELERİN SINIFLANDIRILMASI : Saf maddeler aynı cins atom veya moleküllerden oluştuğu için saf madde denilmiştir. Saf maddeler elementler ve bileşikler diye 2’ye ayrılır. Elementlerde METAL,AMETAL,YARI METAL VE SOYGAZ diye 4’e ayrılır. 1) Metaller 2) Ametaller 3) Yarı metaller 4) Soygazlar Doğada 120’ye yakın element bulunmakta 2 milyona yakın bileşik bulunmaktadır. 120 elementin büyük çoğunluğu yaklaşık 80 tanesi metaldir.8 tanesi yarı metal 10 tanesi ametal,6 tanesi de soygazdır ~ 76 ~ Metallerin genel özellikleri Oda koşullarında cıva harıç hepsi katı halde bulunurlar. Hepsi parlaktır ve ışığı yansıtır. Tel ve levha haline getirilebilir,esnektir,eğilip bükülebilir. Elektriği ve ısıyı iyi iletirler. Birbirleriyle bileşik yapmazlar. Daima e- vererek “+” yüklü “katyonu” oluşturur. Son yörüngelerinde 1,2 ve 3 elektron vardır. Element örnekleri:altın,gümüş,demir,bakır,kurşun,kalsiyum,lityum,sodyum, potasyum,magnezyum,berilyum,alüminyum,krom……………….. Ametallerin genel özellikleri Oda sıcaklığında hem katı hem sıvı hem de gaz halinde bulunan türleri vardır.. Elektron alarak “-” yüklü “anyon” olma eğilimindedirler. Elektrik ve ısıyı iyi iletmezler,Kırılgandır. Mattırlar Birbirleriyle bileşik oluşturabilirler. Son yörüngelerinde 4,5,6 ve 7 elektron vardır. Ametal örnekleri:hidrojen,karbon,azot,oksijen,flor,klor,brom,iyot Yarı Metal Parlak veya mat olabilir. Elektrik ve ısıyı ametallerden daha iyi metallerden daha az iletirler. İşlenebilir ve tel,levha haline getirilebilir. Kırılgan değildir. Yarı metallere örnekler:bor,silisyum,germanyum…. ~ 77 ~ Soygazlar Hepsi gaz halindedir. Kararlı haldedir. Son yörüngelerinde ( helyum hariç ) 8 e- vardır. Hiçbir maddeyle etkileşime girmez. Periyodik cetvelin en sonunda yer alırlar. Soygazlara örnekler:helyum,neon,argon,kripton,ksenon,radon Elementler periyodik cetvel üzerinde yer alırlar. Not : Metaller,ametaller ve yarı metaller kararsız halde bulunan elementlerdir. Genellikle metallerin son yörüngelerinde 1,2,3 Ametallerin son yörüngelerinde 4,5,6,7 Soygazların son yörüngelerinde 8 elektron bulunur. İstisnai durum:1elektronu olan hidrojen metal değildir,BİR AMETALDİR. 2 elektronu olan helyum elementi de metal değildir.Bir SOYGAZDIR.. ~ 78 ~ Periyodik Cetvel Elementlerin atom numaralarına göre sıralandığı bir çizelgedir.7 periyot 18 grup bulunmaktadır.Gruplardan 8 tanesi “A” 10 tanesi “B” grubudur. Birinci periyotta 2 element , ikinci ve üçüncü periyotta 8 element , dört , beş , altı ve yedinci periyotta 18 element yer alır. Periyodik cetvelin sol tarafında “metaller” sağ tarafında “ametaller” en sonunda ise “soygazlar” bulunur. ~ 79 ~ PERİYODİK CETVELDEKİ GRUPLARIN ÖZEL ADLARI Metal sınıfında yer alan 1. grup elementleri :Alkali metaller Not:alkali metallerin yer aldığı gruptaki elementlerin hepsi metal değildir.ilk element hidrojendir(ametaldir) 2.grup elementleri:Toprak alkali metalleri Ametal sınıfındaki 7.grup elementleri: Halojenler 8.Gruptaki elementler: Soy gazlar (asal gazlar) adını alır. Asal gazlarda yani soygazlarda yer alan bir element periyodik cetveldeki hiçbir elementle bileşik oluşturamaz. Kimyasal bağ yapamaz. 1A grubunda bulunan elementlerin elektron verme isteği çok fazladır. 7A grubunda bulunan elementlerin elektron alma isteği çok fazladır.8A dakiler elektron alış verişi yapmazlar. ~ 80 ~ Bir elementin periyodu ve grubu nasıl bulunur? Elementin Periyodunu bulmak için elektron dağılımı yapılır.enerji katman sayısı periyot numarasını belirtir. Örnek:Sodyum elementinin periyot numarası kaçtır? 11Na:2e)8e)1e) katman sayısı 3olduğu için periyot numarası 3’tür. Elementin grubunu bulmak için elektron dağılımı yapılır son enerji katmanındaki elektron sayısı grup numarasını belirtir. Örnek:sodyum elementinin grup numarası kaçtır? 11Na:2e)8e)1e) son katmandaki elektron sayısı 1 olduğu için grup numarası 1A grubudur. Aynı gruptaki elementlerin özelliği Son yörüngedeki elektron sayıları yani değerlik elektron sayıları aynıdır. Aynı gruptaki elementler benzer kimyasal özellik gösterir. Aynı grupta olan elementler sertlik, parlaklık, iletkenlik elektron almaya ve vermeye olan yatkınlıkları bakımından benzerlik gösterir. Kimyasal tepkimeye girme isteği özelliği,tepkime sonucu oluşan ürünlerin benzerliği gibi özellikleri aynıdır. Aynı periyottaki elementlerin özellikleri Enerji katman sayıları aynıdır. ~ 81 ~ Atom numarası 1’den 20’ye kadar olan elementlerin elektron dağılımları. Elektron Element adı Atom Elektron no dağılımı Periyodu Grup verir numarası mi/alır mı? Hidrojen 1 1e) 1 1A Helyum 2 2e) 1 8A Lityum 3 2e)1e) 2 Berilyum 4 2e)2e) Bor 5 Karbon Metal mi,ametal mi İyon yükü Ametal +1 - Soygaz - 1A 1 e verir Metal +1 2 2A 2e verir Metal +2 2e)3e) 2 3A 3 e verir Yarımetal +3 6 2e)4e) 2 4A 4e alır Ametal -4 Azot 7 2e)5e) 2 5A 3e alır Ametal -3 Oksijen 8 2e)6e) 2 6A 2e alır Ametal -2 Flor 9 2e)7e) 2 7A 1e alır Ametal -1 Neon 10 2e)8e) 2 8A - SOYGAZ - Sodyum 11 2e)8e)1e) 3 1A 1e verir Metal +1 Magnezyum 12 2e)8e)2e) 3 2A 2e verir Metal +2 Alüminyum 13 2e)8e)3e) 3 3A 3e verir Metal +3 Silisyum 14 2e)8e)4e) 3 4A 4e verir yarımetal -4 Fosfor 15 2e)8e)5e) 3 5A 3e alır Ametal -3 Kükürt 16 2e)8e)6e) 3 6A 2e alır Ametal -2 Klor 17 2e)8e)7e) 3 7A 1e alır Ametal -1 Argon 18 2e)8e)8e) 3 8A - SOYGAZ - Potasyum 19 2e)8e)8e)1e) 4 1A 1e verir Metal +1 Kalsiyum 20 2e)8e)8e)2e) 4 2A 2e verir Metal +2 Yukarıda atom numarası 1’den 20’ye kadar olan elementlerin elektron dağılımları,element türü,periyodu ve grubu ve iyon yükü açıklanmıştır. ~ 82 ~ ilk 20 Elemente Ait Atom Modelleri Proton Nötron ~ 83 ~ Elektron KİMYASAL BAĞLAR Atomların,iyonların,moleküllerin çekim kuvvetinden kaynaklanan bağa kimyasal bağ denir.Şimdilik öğreneceğimiz iki tür kimyasal bağ vardır. 1) İyonik bağ 2) Kovalent bağ İYONİK BAĞ İyonlar arasında oluşan bağdır.İyon nedir? + ve – yüklü atomlara iyon denir.Atom ne zaman + ve – yüklü olur?Metal elektron verdiğinde + yüklü olur.Ametal elektron aldığında – yüklü iyon haline gelir.+ yükler ve – yükler birbirine çekim kuvveti oluşturur.Bu çekim kuvvetinin sonucunda iyonik bağ denilen kimyasal bağ oluşur. Metal ve ametal atomlarının arasında oluşan bağdır. Metaller elektron verdiğinde +yüklü iyon denilen katyonlar oluşur. Ametaller elektron aldığında – yüklü iyon denilen anyonları oluşturur.Katyonların anyonlarla oluşturduğu bağdır diye de söyleyebiliriz. Örnek :Tuzun(NaCl) yapısında yer alan kimyasal bağın çeşidi iyonik bağdır. (11Na, 17Cl) NaCl => Tuz Na : 2)8)1 Metal Cl : 2)8)7 Ametal ~ 84 ~ Kovalent bağ Ametal atomların kendi aralarında elektronlarını ortaklaşa kullanarak oluışturduğu bağ çeşididir. a)Farklı ametallerin arasında oluşan kovalent bağ Örnek:Suyun yapısında kovalent bağ vardır.Kovalent bağın açıklanması(1H , 8O) H2O => PCl3 bileşiğinin yapısında yer alan kimyasal bağın açıklanması b)Aynı ametallerin arasında oluşan kovalent bağ oksijen(O2)molekülünün yapısında yer alan kovalent bağın açıklanması (8O) 8O=2e)6e) oksijen atomun elektron dağılımına göre oksijen molekülünün oluşması için 2 elektronun ortak kullanılması gereklidir. Oksijen molekülü gibi ametallerin kendi aralarında oluşturduğu moleküler yapıdaki elementlerin yapısında kovalent bağ vardır. Örnek = O2,F2,Cl2,N2 Soru : CaCl2 bileşiğinin yapısında hangi kimyasal bağ vardır? Soru :NH3 bileşiğinin yapısında hangi kimyasal bağ vardır? ~ 85 ~ İyonik yapılı bileşiklerin formüllerinin yazılması Bileşik formülleri yazılırken önce metal sonra ametal sembolü yazılır. Metalin ve ametalin iyon yükleri sadeleştirilir sonra çaprazlanır. Sayılar metalin ve ametalin sağ alt köşesine yazılır. 11Na 12Mg , 8O arasında oluşan bileşiğin formülü nedir? ile 8O atomları arasında oluşan bileşiğin formülü nedir? ~ 86 ~ Aşağıda yer alan katyon ve anyonlar arasında oluşacak bileşiklerin formülleri nedir? KİMYASAL TEPKİMELER Maddelerin kimyasal değişime uğrayarak yeni maddelerin oluşmasın sürecine “kimyasal tepkime” denir. Kimyasal tepkimelerde elementler ve bileşikler kimyasal ve fiziksel değişikliğe uğrarlar. Kimyasal değişim örnekleri Her türlü yanma olayları Her türlü ekşime olayları Her türlü pişme olayları Her türlü küflenme olayları Her türlü paslanma,oksitlenme olayları Büyüme ,sindirim,solunum,fotosentez gibi olaylar Metallerin asitlerle etkileşerek hidrojen gazı açığa çıkarmaları Asitlerin bazlarla etkileşmesi sonucu tuz ve su oluşması Suyun elektrolizi yani suyun hidrojen ve oksijen gazına dönüşmesi ~ 87 ~ Kimyasal tepkimeler gerçekleşirken renk değişimi gaz çıkışı,çökelti oluşumu,ısı ve ışık açığa çıkması kimyasal değişim olduğunun bir göstergesidir. Kimyasal değişimlerde molekülleri ve moleküllerdeki atomları bir arada tutan bağların kopması sonucu farklı özellikte yeni maddelerin oluşması demektir. Atomlar arasındaki kimyasal bağların kopması için enerji harcanır.Yeni kimyasal bağların oluşması sonucunda enerji açığa çıkar. Bağların oluşması sırasında elektron alışverişi veya elektron ortaklaşa kullanılması gerçekleştiği için tepkimeye giren atomların elektron sayıları değişir. Bir kimyasal tepkimede değişmeyen özellikler : 1) Toplam kütle değimez . Tepkimeye girenlerin kütlesi tepkime sonucu oluşan ürünlerin kütleleri toplamına eşittir. Buna “kütlenin korunumu kanunu” denir. 2) Atomların türleri yani çeşitleri ve sayıları değişmez. 3) Toplam elektron sayısı değişmez. Fakat atomların elektron sayıları değişir. 4) Toplam yük sayısı değişmez. 5) Atomların proton ve nötron sayıları değişmez, yani çekirdek yapıları değişikliğe uğramaz. ~ 88 ~ Bir Kimyasal tepkimelerde değişen özellikler 1) Tepkimeye giren maddelerin fiziksel ve kimyasal özellikleri değişir. 2)Tepkimeye giren toplam molekül sayısı değişebilir,korunmayabilir. 3)Atomlar arasındaki bağlar kopar,yeni bağlar oluşur. Aşağıdaki bileşiklere ait soruları cevaplayalım Al(NO3)3 Na3PO4 Al atom sayısı kaçtır: N atom sayısı kaçtır: O atom sayısı kaçtır: Toplam atom sayısı kaçtır: Kaç çeşit atom var: Kaç tane katyon var Kaç tane anyon var: Na atom sayısı kaçtır: P atom sayısı kaçtır: O atom sayısı kaçtır: Toplam atom sayısı kaçtır: Kaç çeşit atom var: Kaç tane katyon var Kaç tane anyon var: ~ 89 ~ Kimyasal tepkimelerde atomlar yok olmaz, yeni atomlar oluşmaz.tepkimeye girenler ve ürünler kısmında aynı sayıda ve çeşitte atom bulunmalıdır. Aşağıdaki örnekte girenler kısmında 1 C atomu 2 O atomu girmiştir. Ürünler(çıkanlar ) kısmında da 1 C atomu ve 2 O atomu çıkmıştır. C + O2 Tepkimeye Girenler => CO2 Ürünler Suyun kimyasal denklemi aşağıdaki gibidir Denkleşmemiş hali Denkleşmiş hali Bir kimyasal tepkimeyi denkleştirmek için en küçük tamsayılar kullanılmalı bu sayılar moleküllerin başına yazılmalı. Suyun denkleşmemiş halinde girenler kısmında 2H ve 2 O atomu girmiştir, ürünler kısmında 2H fakat 1 O atomu çıkmıştır.Tepkimede oksijenler eşit değil eşitlemek için su molekülünün önüne 2 sayısını yazıyoruz.Suyunkatsayısını 2 katına çıkardığımızda oksijenler eşitlendi fakat hidrojenlerin sayısı 4 katına çıktı.Girenler kısmında 2 hidrojen bulunmakta hidrojenlerin sayısını 4 yapmak için hidrojen molekülünün önüne 2 katsayısını yazmalıyız. ~ 90 ~ Çok Atomlu İyonlar Hidronyum Amonyum Nitrat Hidroksit Karbonat: H3O+ NH4+ NO3OH- Sülfat (SO4)-2 Fosfat: (PO4)-3 (CO3)-2 Bazı elementlerin(Na+1,K+1,Ca+2 ,Al+3) çok atomlu iyonlarla oluşturduğu bazı bileşiklerin okunuşu Sodyum sülfat= Na2SO4 Sodyum fosfat =Na3PO4 Kalsiyum karbonat= Ca(CO3)2 Potasyum nitrat = KNO3 Kalsiyum fosfat =Ca3(PO4)2 Alüminyum hidroksit=Al(OH)3 ~ 91 ~ YANMA TEPKİMELERİ Kimyasal tepkimelerde maddeler oksijen gazıyla tepkimeye giriyorsa bu tür tepkimelere “yanma tepkimeleri” adı verilir. C + O2 => CO2 Bir maddenin yapısında karbon ve hidrojen varsa bu madde oksijen gazıyla tepkimeye giriyorsa tepkime sonucunda her zaman karbondioksit gazı ve su oluşur. CH4 + O2 CO2 + H2O Kağıdın yanması hızlı yanmadır. Demirin paslaması yavaş yanmadır. Vücumuzdaki besinlerin oksıjenle yanması da yavaş yanmadır. ASİTLER VE BAZLAR Bir madde suyla karıştığında suda H+ iyonu açığa çıkartan bileşiklere “asit” denir. Örnek: HCI (asit)+ H2O H+ + CIAsitlerin Genel Özellikleri: 1) Ekşidirler. 2) Elektrik akımını iletirler. 3) Mavi turnusol kağıdının rengini kırmızıya çevirirler. 4) Asitler metal kap içinde saklanamazlar. Çünkü Metallerle tepkimeye girerek hidrojen gazı oluştururlar. Not=Her metale her asit etki etmez.Örneğin; altın ve platin metaline hiçbir asit etki etmez. 5) Asitlerin pH (pehaş) değerleri 0-7 sayıları arasında bir değer alır. pH değeri 0’a yaklaştıkça asitik özelliği artar. ~ 92 ~ 6) Bazlarda birleşerek tuz ve suyu oluşturur. Bu tür tepkimelere nötrleşme tepkimesi denir. Asit + Baz Tuz + Su 7) Asitlerin yapısında genel olarak hidrojen atomu bulunur. Ama yapısında her hidrojen atomu bulunan madde asit değildir. Örneğin; su (H2O) asit değildir. Yapısında hidrojen atomu bulunmayıp asitik özellik gösteren maddeler vardır. Örneğin; CO2 (Karbondioksit), NO2 (Azotdioksit gazı)… Asit Örnekleri: 1) HCI: Hidroklorik asit (tuz ruhu) 2) H3PO4: Fosforik asit 3) H3BO4: Borik asit 4) H2CO3: Karbonik asit 5) HNO3: Nikrit asit (kezzap) 6) CH3COOH: Asedik asit (sirke asidi) 7)H2SO4:sülfirik sit (zaç yağı) Bunların dışında yediğimiz ve içdiğimiz bir çok besin içerisinde de asit bulunmaktadır. Limonda sitrik asit, elmada malik asit, yoğurtta laktik asit, üzümde tartarik asit… ~ 93 ~ BAZLAR Bir madde suyla karıştığında suda OH- iyonu açığa çıkartan bileşiklere “BAZ” denir. Örnek: NaOH (baz) Na+ + OHBAZLARIN ÖZELLİKLERİ a) Tatları acıdır. b) Ele kayganlık hissi verirler. c) Kırmızı turnusol kağıdını mavi renge dönüştürürle. d) Sulu Çözeltileri elektrik akımı iletirler. e) Aliminyum ve çinko gibi metallere etki ederler. Diğer metallere etki etmezler. f ) Bazların yapısında hidroksit iyonu vardır. Ama bazı bazların yapısında hidroksit iyonu yoktur.örn. NH3 Amonyak Baz Örnekleri: 1) NaOH: Sodyum Hidroksit (sud-kostik) (çamaşır suyu) 2) KOH: Potasyum Hidroksit (potas-kostik) 3) Ca(OH)2: Kalsiyum Hidroksit (sönmüş kireç) 4) NH3: Amonyak Kullandığımız birçok üründe bazik özellik içerir. Sabun, şampuan, diş macunu, karbonat, kabartma tozu, yumurta ve birçok temizleyici madde bazik özellik taşır. Nötralleşme Asit ve bazların birleşmesi sonucu tuz ve su oluşur. Bu olaya nötralleşme denir. Asit + Baz Tuz + Su ~ 94 ~ Ph Kavramı Asitlerin ve derecesini bazların kuvvet gösteren bir değerdir.pH metrede 0-14 sayıları vardır. Asitler => 0-7 sayıları arasında pH değerine sahiptir Nötr maddeler 7 pH değerine sahiptir. Tuz ve su nötrdür Bazlar => 7-14 sayıları arasında pH değerine sahiptir. pH değeri 0’a yaklaştıkça asitin kuvvetlilik derecesi artar. 7’ye yaklaştıkça asitin derecesi azalır. Bazlar 14’e yaklaştıkça bazların kuvvetlilik derecesi artar. Bazlar 7’ye yaklaştıkça bazların kuvvetlilik özelliği azalır. Asitlerin Belirteçleri Belirteç çeşitleri + Asit = Mavi turnusol kağıdı + Asit = Renk değişimi Kırmızı renk oluşur. Metil oranj + Asit =Kırmızı renk oluşur. Fenolftalein + Asit= renk değişimi yok renksiz. ~ 95 ~ Bazların Belirteçleri Belirteç çeşitleri + Kırmızı turnusol kağıdı + Baz = Renk değişimi Baz = Mavi renk oluşur Metil oranj + Baz = Sarı renk oluşur Fenofltalein + Baz = Pembe renk oluşur Diğer belirteçler Madde + Belirteç = Renk değişimi Nişasta + İyot = Mavi- siyah renk oluşur Karbondioksit gazı + kireç suyu=Rengi bulanıklaşır. Protein + Nitrik asit = Sarı renk oluşur. NOT : Besinlerde nişastanın varlığını anlamak için iyot çözeltisi kullanılır. Patates ekmek gibi nişasta yönünden zengin besinlerin üstüne damlatıldığında mavi renk oluşur. Mavi renk oluşumu besinlerde nişastanın varlığını ispatlar Soluğumuzda karbondioksit gazı olup olmadığını anlamak için kireç suyu kullanılır. Kireç suyuna üflediğimizde suyun rengi bulanıklaşır. Proteinlerin ayracı da nitrik asittir. Yumurtanın üzerinde nitrik asit damlatılırsa sarı renk olur. ~ 96 ~ ASİT YAĞMURLARI Hava kirliliğine sebep olan kirletici gazlar karbondioksit gazı, kükürtdioksit gazı ve azotdioksit gazıdır. Bu gazlar asit yağmurlarına sebep olur. Tepkimeler: CO2 + H2O H2CO3 (karbondioksit) NO2 + H2O HNO3 (nitrik asit) SO3 + H2O H2 SO4(sülfirik asit ) Havayı kirletici gazların bulutlardaki su buharı ve diğer maddelerle tepkimeye girerek karbonik asit, sülfik asit, nitrik asit oluşturması olayına “asit yağmurları” denir. ~ 97 ~ SU Sert Su Sularda kalsiyum ve magnezyum gibi iyonlar çok fazla miktarda bulunursa “sert su” adını alır. Yumuşak Su Bu sularda kalsiyum ve magnezyum gibi iyonlar çok az miktarda bulunur. Toros su markası Madran markasındaki suya göre daha fazla Ca ve Mg içerdiğinden toros markası su daha sert su madran markası su yumuşak su olarak sınıflandırabiliriz. Sert Suyun Özellikleri: a) Sert suyla ellerinizi yıkadığınızda sabun çok az köpürür. b) Sert su çamaşırların renklerinin solmasına neden olur, yıpratır. c) sert su çamaşır makinesi bulaşık makinesi gibi araçların içerisinde biriken tortu makinelerin bozulmasına neden olur. d) Sert suyun kullanılması sonucu oluşan tortunun diğer adı kalsiyum karbonattır. (CaCO3) e) Sert suyun diğer adı kireçli sudur Sert suyu yumuşak su haline getirmek için; a) Suyu kaynatmalıyız. b) İyon değiştirici reçine yastıkları kullanmalıyız. c) Suyu dinlendirmeliyiz Suların hastalık yapıcı mikroplardan arındırılması için yapılan işleme dezenfeksiyon denir. Dezenfeksiyon yöntemi için klorlama yapılır. ~ 98 ~ SES Bir enerji türüdür. Ses,maddesel ortamların titreşmesi sonucu oluşur. Ses dalgalar halinde yayılır. Su birikintisine bir taş attığımızda dalgalar meydana gelir.Bu yayılan dalgalar gibi ses de havada dalgalar halinde yayılır. Havası boşaltılmış cam bir fanus içinde çalar saatin sesi duyulmaz. Sesin yayılabilmesi için maddesel ortama ihtiyaç vardır. Güneşte büyük patlamalar olur. Ama bu patlamaların sesi duyulmaz. Çünkü uzayda hava yoktur. Boşluktur. Sesin Özellikleri: 1) Sesin şiddeti 2) Sesin frekansı 3) Sesin tınısı SESİN ŞİDDETİ Ses şiddeti birimi desibel’dir. (dB) Birçok insanın duyabildiği en düşük ses 0 desibeldir .İnsan kulağı 0 dB üstünde sesleri duyabilir Normal konuşma şiddeti 50 dB’dir. Her 10 dB lik artış 10 kat daha şiddetli ses anlamına gelmektedir.20 dB 0 dB’lin 100 katıdır,10 dBlin 10 katıdır. Ses kaynağından uzaklaştıkça sesin şiddeti azalır. Televizyonun sesini açmamız veya kısmamız sesin şiddeti ile ilgilidir. ~ 99 ~ Bir diyapozana vurduğumuzda diyapozonun etrafından yayılan ses dalgalarının görüntüsü Havadaki bu taneciklere göre çizilmiş ses dalgası grafiği Tepe noktası hava moleküllerinin yoğun olduğu, çukur noktası hava moleküllerinin yoğunluğunun az olduğunu göstermektedir. Şekil 1 Genlik tepe noktası ile çukur noktası arasındaki mesafenin yarısı kadardır. Veya tepe noktasının denge noktasına olan uzaklığıdır. Aşağıdaki ses dalgalarından hangisinin genliği en büyüktür? ~ 100 ~ Genliği büyük seslerin şiddeti de büyüktür.Bu sesler çok uzaktan duyulabilir. SESİN FREKANSI Frekans: Birim zamanda meydana gelen ses dalgası sayısına sesin frekansı denir. yandaki şekil 1 ses dalgasını gösterir.Bir tepe ve bir çukurdan oluşur. Aşağıda genlikleri aynı fakat birim zamanda meydana gelen ses dalga sayıları farklıdır. A şıkkında 15 dalga B şıkkında 7,5 dalga C şıkkında 3,5 dalga D şıkkında 1,5 dalga oluştuğu görülmekte Frekansı büyük olan sesler birim zamanda yani bir saniyede daha çok ses dalgası meydana getirir. Frekansı büyük ses dalgalarında ince ses çıkar. Frekansı küçük ses dalgalarından kalın ses çıkar. Sesin inceliğini ve kalınlığını birbirinden ayıran ses özelliğine sesin yüksekliği denir. İnce seslerin yüksekliği fazladır. Kalın seslerin yüksekliği azdır. ~ 101 ~ Kadınların sesi erkeklerden daha incedir. Bunun sebebi kadınların gırtlaktaki ses telleri daha fazla titreşir. Çıkardıkları sesin frekansı büyüktür. Frekan birimi hertz (hz)’dir. Frekansı büyük olan diyapozondan ince ses çıkar.Frekansı küçük olan diyapazondan kalın ses çıkar. İnsan kulağı 20-20.000 hz aralığındaki sesleri duyabilir. 20.000 hz üstündeki seslere ultrosonik sesler denir. Bu sesler insanlar tarafından işitilmez. Fakat kedi, köpek gibi canlılar duyabilir. Ultrosonik seslerden ultroson denilen araçlar geliştirilerek vücut içi organların görüntüsü elde edilir. Kedi ve kaplanın çıkardığı seslerin frekansları incelendiğinde kedinin çıkardığı sesin frekansı daha büyük olduğu için kedinin sesi kaplana göre daha incedir.Kaplanın sesinin frekansı kediye göre daha küçük.Kaplanın sesi daha kalındır. Uçağın çıkardığı sesin genliği(şiddeti) otomobile göre daha büyüktür.Bu yüzden uçağın sesi çok uzaklardan bile duyulur. ~ 102 ~ Telli çalgılarda telin çıkardığı sesin frekansı şunlara bağlıdır a) Telin uzunluğuna ve kısalığına, b) Telin kesitine, (kalınlık ve incelik) c) Telin gerginliğine, d) Telin cinsine, e) Telin sıcaklığına. Bir telden ince ses elde etmek için telimiz kısa ve ince olmalıdır. Kalın ses elde etmek için uzun ve kalın tel kullanmalıyız. Telin gerginliği artıkça tel daha fazla titreşir. O telden ince ses çıkar. Telin sıcaklığı artıkça tel daha fazla titreşir o telden ince ses çıkar. Aynı gerginliğe ve aynı kalınlıktaki uzun ve kısa bir telden uzun telden kalın ses kısa telden ince ses çıkar.Uzun tel daha az titreşir,kısa tel daha fazla titreşir. Aynı gerginlikte ve aynı uzunluktaki kalın ve ince telden kalın telden kalın ses(frekansı küçük ses) ince telden ince ses(frekansı büyük ses ) çıkar. Aynı kalınlık ve aynı uzunluktaki tellerden gerginliği fazla olan telden ince ses çıkar. ~ 103 ~ Özdeş büyüklükte 4 şişenin içerisinde farklı miktarlarda su bulunmaktadır. Şişelere metal kaşıkla vurulduğunda hangi şişeden ince ses, hangi şişeden kalın ses çıkar? Kütlesi en büyük olan şişeye vurulduğunda şişe daha az titreşir. Bu yüzden A şişesinden kalın ses çıkar. Buradaki sesin frekansı küçüktür. Kütlesi en küçük olan B şişesine vurulduğunda B’deki şişe çok titreşeceği için B şişesinden ince ses çıkar.Buradaki sesin frekansı büyüktür. Bu şişelerin tepesinden üflediğimizde hangi şişeden çıkan ses kalındır,hangi şişeden çıkan ses incedir? Bu şişelerin tepesinden üflediğimizde şişenin içerisindeki hava miktarı hangisinde çoksa o şişeden kalın ses çıkar. Hava miktarı az olandan ince ses çıkar. Az olan hava daha çok titreşir. Bu yüzden ince ses çıkar.Bu sefer A’dan çıkan sesin frekansı büyüktür,ince ses elde edilir. Hava miktarının fazla oluğu B şişesindeki hava az titreşeceğinden frekansı küçüktür,kalın ses çıkar. SESİN TINISI Bir sesin hangi kaynaktan çıktığını anlamamıza yarayan ses özelliğine sesin tınısı denir.Piyonodan çıkan do sesi ile flütten çıkan do sesini birbirinden ayırabilmek sesin tınısıyla ilgili bir durumdur. ~ 104 ~ SES HIZI Sesin yayılma hızını etkileyen faktörler; 1) Ortamın cinsi 2) Ortamın yoğunluğu 3) Ortamın sıcaklığıdır. Ortamın Cinsi: Katı ortamlarda ses çok hızlı yayılır. Gaz ortamında ses yavaş yayılır. V = Hız V katı > V sıvı > V gaz V boşluk = O Ses boşlukta yayılmayacağı için sıfır olarak değerlendirilir. Katılarda tanecikleri arasında yani atomları arasında boşluk yok denecek kadar az olduğu için ses hızlı yayılır. Gazlarda tanecikler arası mesafeden dolayı sesin yayılma hızı katılara göre yavaştır Ortamın yoğunluğu ve sıcaklığı arttıkça ses daha hızlı yayılır, daha kısa sürede duyulur. IŞIK HIZI VE SES HIZI Şimşek ve gök gürlemesi olayları aynı anda gerçekleşir. Fakat şimşekten sonra gök gürlemesi sesini duyarız. Bu olay bize ışığın sesten daha hızlı olduğunu gösterir. Sesin havada yayılma hızı 340 m/s iken ışığın hızı 300 milyon m/s’dir. ~ 105 ~ MÜZİK İLE GÜRÜLTÜ Müzik rastgele seslerden değil belli frekanslardaki seslerden oluşmaktadır.Bu seslere nota denir.Çıkan sesler kulağımızı rahatsız etmeyecek düzeydedir. Düzensiz frekans aralığında oluşan seslere gürültü denir. ~ 106 ~ ISI VE SICAKLIK Isı ve sıcaklık birbirine yakın birbiri yerine kullanılan kavramlardır, fakat ısı ve sıcaklık farklı kavramlardır. Yanlış Cümleler - Vücut Isısı 36°C - Bugün havanın ısısı 5°C Doğru Cümleler - Vücut Sıcaklığı 36°C - Bugün hava sıcaklığı 5°C Isı Maddeyi oluşturan taneciklerin toplam hareket enerjisine ısı denir. Isı tanecik miktarıyla doğru orantılıdır. Tanecik miktarı fazla olanın ısısı büyüktür. Isının diğer tanımı 2 madde arasında alınıp verilen enerji türüne denir. Sıcaklık Sıcaklık ise maddeyi oluşturan taneciklerin ortalama hareket enerjisinin bir ölçüsüdür Maddeyi oluşturan taneciklerin hızları eşit değildir, tanecikler farklı enerjiye sahiptir. Isı kaynağına yakın taneciklerin hareket enerjisi çok fazladır, kaynağa uzak taneciklerin hareket enerjisi daha düşüktür. ~ 107 ~ Isı ve Sıcaklık Arasındaki Farklar Isı Sıcaklık Isı bir enerji türüdür. Bir maddenin doğrudan ısısı ölçülemez,fakat bir maddenin aldığı veya verdiği ısı değeri ölçülür. Kalorimetre kabı ile ölçülür Isı birimi kalori veya joule (jul)’dür Sıcaklık bir enerji değildir Bir maddenin doğrudan sıcaklığı ölçülür. termometre ile ölçülür Madde miktarına bağlıdır Madde miktarına bağlı değildir Sıcaklık birimi derecedir. (°C) ‘‘örnek: 20°C’’ 2 madde arasında ısı alışverişinin olabilmesi için sıcaklıkları birbirinden farklı olmalıdır. Örnek: 50°C (A) 30°C Isı akışı (B) Isı akışı Sıcaklığı yüksek olan maddeden düşük olan maddeye doğrudur. A’nın sıcaklığı azalır, B’nin sıcaklığı artar. Isı akışı 2 maddenin sıcaklıkları eşit oluncaya kadar devam eder. A’nın ortalama hareket enerjisi azalır, B’nin ortalama hareket enerjisi artar. ~ 108 ~ Isı Nelere Bağlıdır? 1)Kütleye (madde miktarına) bağlıdır.(m) 2)Özısıya bağlıdır.(c) 3)Sıcaklık farkına bağlıdır. Isının Kütleye Bağlılığı Sıcaklıkları eşit aynı cins 2 maddeden kütlesi büyük olanın ısısıda büyük olur.Kütlesi küçük olanın ısısı da küçüktür. 100 gram kütleli iki buz parçası su dolu sıcaklıkları aynı 1ltlik ve 2 ltl’ik iki ayrı kaba bırakıldığında 2lt lik kapta daha çabuk erimesi kütlesi büyük olanın ısısının da büyük olduğunu göstermektedir.Kütlesi büyük olan buza daha fazla ısı verdiği için buz daha çabuk erimektedir. örnek: 20 C 20C A B AAAA İki kabında ortalama hareket enerjileri yani sıcaklıkları aynıdır. İlk sıcaklıkları eşit aynı cins 2 sıvıya eşit miktarda ısı h verildiğinde kütlesi büyük olanın sıcaklık artışı azdır. Kütlesi küçük olanın sıcaklık artışı çok fazladır. ~ 109 ~ Isının Özısıya Bağlılığı Özısı: Bir maddenin bir gramının sıcaklığını 1C arttırmak için verilmesi gereken ısıya özısı denir. Her maddenin özısısı farklıdır. Maddeler için ayırt edici bir özelliktir. Suyun Özısısı: 4,18 Alkolün Özısısı: 2,54 Zeytinyağının Özısısı: 1,96 Civanın Özısısı: 0,12 NOT: İlk sıcaklıkları eşit, eşit kütleli özısıları farklı sıvılara eşit miktarda ısı verildiğinde özısısı büyük olanın sıcaklık artışı daha az, özısısı küçük olanın sıcaklık artışı çok daha fazladır. örnek: Csu= 4,18 SU ALKOL YAĞ Calkol= 2,54 Cyağ= 1,96 eşit kütleli ve İlk sıcaklıkları eşit, özısıları farklı sıvılara eşit miktarda ısı verildiğinde Kapların son sıcaklıklarını büyükten küçüğe sıralayınız. cevap: yağın özısısı en küçük olduğu için ısı verildiğinde sıcaklık artışı en fazla yağda gerçekleşir. Tyağ>Talkol>Tsu Maddenin Katı, Sıvı Ve Gaz Hali Katı Hali: Tanecikler arasındaki boşluk yok denecek kadar azdır. Maddenin en düzenli halidir. Sıkıştırılamazlar. Tanecikler sadece titreşim hareketi yaparlar. Taneciklerin enerjisi çok azdır. Maddenin belirli bir şekli vardır. örnek: buz, odun ~ 110 ~ Sıvı Hali: Tanecikler arasındaki boşluk katıya göre fazla gaza göre azdır. Sıkıştırılamazlar. Tanecikler titreşim, öteleme hareketi, kayma ve yuvarlanma hareketi yaparlar. Taneciklerin enerjisi katıya göre fazla gaza göre azdır. Bulundukları kabın şeklini alırlar. Tanecikler arası çekim kuvveti katılara göre az gazlara göre fazladır. örnek: su, alkol... Gaz Hali: Tanecikler arasındaki boşluk çok fazladır. Maddenin en düzensiz halidir. Sıkıştırılabilirler. Tanecikler titreşim,öteleme, dönme ve yerdeğiştirme hareketi yaparlar. Tanecikleri bağımsız hareket ederler. Taneciklerin enerjisi çok fazladır. Bulundukları kabı doldururlar. Şekilleri yoktur. Çok akışkandırlar. Tanecikleri arasındaki çekim kuvveti çok azdır. örnek: su buharı, oksijen... ~ 111 ~ Maddenin katı halden sıvı hale geçmesine erime(1), sıvı halden katı hale geçmesine donma(4), sıvı halden gaz haline geçmesine buharlaşma(2), gaz halden sıvı hale geçmesine yoğuşma(3) Katı halden direkt gaz hale geçişine süblimleşme (5) Gaz halinden katı hale geçmesine kırağılaşma (6) denir. Madde 1, 2, 5 yönlerinde ısı alır. 3, 4, 6 yönlerinde ısı verir. 1, 2, 5 yönünde maddenin düzensizliği artar. 3,4, 6 yönünde madde daha düzenli hale gelir, düzensizliği azalır. 1, 2, 5 yönlerindeki maddenin hacmi artar. 3,4, 6 yönlerinde maddenin hacmi azalır. 1, 2, 5 yönlerinde maddenin yoğunluğu azalır.3, 4, 6 yönlerinde maddenin yoğunluğu artar. 1, 2, 3, 4, 5, 6 yönlerinde maddenin kütlesi değişmez. ~ 112 ~ Aşağıdaki olayların hangisi veya hangileri veya hangilerinde maddenin düzensizliği artar? 1) Suyun buharlaşması 2) Yağmurun oluşması 3) Suyun donması 4) Karın erimesi cevap: 1 ve 4'te düzensizlik artar. örnek: Aşağıdaki olayların hangisi veya hangilerinde maddenin düzensizliği artar? 1) Suyun donması (ortama ısı verir.) 2) Suyun buharlaşması (ısı alır.) 3) Buzun erimesi (ısı alır.) 4) Naftalinin buharlaşması (ısı alır.) cevap: Yalnız "1"dir. ERİME VE DONMA İLİŞKİSİ Saf maddelerin sabit basınç değerinde belirli erime ve donma sıcaklığı vardır. Saf maddelerin erime sıcaklıkları farklıdır. Erime sıcaklığı maddeler için ayırt edici özelliktir. Bir maddeni erime sıcaklığı donma sıcaklığına eşittir. Örneğin; 1 atmosfer basınçta buz 0 C de erir. Su da 0 C'de donar.Buz ve su aynı tür madde oldukları için erime ve donma sıcaklıkları eşittir. Erime sıcaklığı= Donma sıcaklığı ~ 113 ~ Dolaptan çıkardığımız buzun ilk sıcaklığı -20 C olsun. 1 atmosfer basınçta buzun eriyebilmesi için buzun sıcaklığı 0 C’ye ulaşması gerekir. Buzun sıcaklığı 0 C’ye ulaştığında erimeye başlar.Erimenin başladığı 0 C sıcaklık değerinde sıcaklık sabit kalır,değişmez. Buzun Erime Grafiğine göre Grafiğe göre maddenin ilk sıcaklığı -20C'dir. Maddenin erimeye başladığı sıcaklık değeri 0C'dir. Madde 1. bölgede katı halde, 2. bölgede katı-sıvı haldedir.2.bölgenin sonunda sıvı haldedir. 1. ve 2. bölgelerde maddenin kinetik enerjisi, 2. bölgede potansiyel enerjisi artmaktadır. Potansiyel enerji: Tanecikler arasındaki uzaklığın bir ölçüsüdür.2.bölgede madde hal değiştirdiği için tanecikler arası uzaklık artmıştır. Madde hal değiştirdiği 2. bölgede sıcaklığı değişmez. Erime ısısı Erime sıcaklığına ulaşmış 1 gram saf maddenin erimesi için aldığı ısı miktarına erime ısısı denir. Donma sıcaklığına ulaşmış 1 gram saf maddenin donması durumunda verdiği ısı miktarına donma ısısı denir Saf maddenin erimesi için gereken ısı miktarı aynı maddenin donması için vereceği ısı miktarına eşittir. ERİME ISISI=DONMA ISISI ~ 114 ~ 0 C deki 1 gram buzun 0 C’de 1 gram suya dönüşmesi için gereken erime ısısı miktarı 334,4 J/g dır. Saf maddeler için erime ve donma ısıları da ayırt edici bir özelliktir.Her saf madde için bu değerler farklıdır. ERİME VE DONMA SICAKLIĞINI ETKİLEYEN ETKENLER 1) Basıncın etkisi 2) Maddenin cinsi 3) Yabancı madde katılması (maddenin saflığının bozulması) BASINCIN ERİME VE DONMAYA ETKİSİ Buz gibi erirken hacmi küçülen maddelerde basıncın artması buzun erime sıcaklığını düşürür.1 atmosfer basınçta buz 0 C’de erir.Basınç artarsa buz 0 C’nin altındaki sıcaklık değerinde erir. Günlük yaşantımızda asfalttaki karlar araçların yapmış olduğu yüksek basınçtan dolayı, kaldırımdaki karlara göre daha çabuk erir. ~ 115 ~ Basıncın azalması erime sıcaklığını yükseltir. Normalde buz 1atmosfer basınçta 0 C'de erir. Buzun üzerine etki eden basınç azalırsa buzun erime sıcaklığı yükselir. 0 C'nin üstünde gerçekleşir. . Dağların zirvesindeki karlar 0C'nin üstündeki sıcaklıklarda erir. Bahar aylarında bile dağların zirvesindeki karlar erimeden durmaktadır. Bunun sebebi açık hava basıncı yükseklere çıkıldıkça azalır. Basıncın azalmasında karın erime sıcaklığını 0C'nin üstünde gerçekleşmesine neden olur. YABANCI MADDE KATILMASININ ERİME VE DONMA SICAKLIĞINA ETKİSİ Saf bir maddeye yabancı madde katılırsa erime sıcaklığı ve donma sıcaklığı düşer. Kışın kar yağdığında yolların buz tutmaması için yollara tuz döküldüğünde karın donması çok düşük sıcaklıklarda gerçekleşir. Suya tuz ilave edildiğinde suyun donması daha düşük sıcaklıklarda gerçekleşir. Kışın arabaların soğutucularındaki suya( radyatörlerine) antifiriz eklenmesi durumunda su yaklaşık -45 C’ donar. ~ 116 ~ KAYNAMA VE YOĞUŞMA İLİŞKİSİ Bir sıvının buhar basıncı dış basınca eşit olduğu sıcaklık değerinde kaynama gerçekleşir.Kaynamanın gerçekleştiği sıcaklık değerinede kaynama sıcaklığı denir. İlk kabarcık çıkmaya başladığı anda kaynama başlar. Her maddenin belirli kaynama sıcaklığı vardır. Madde kaynadığı zaman sıcaklığı değişmez. Aynı zamanda kaynamanın olduğu sıcaklık değerinde de madde yoğuşur. Yoğunlaşma maddenin gaz halden sıvı hale geçme sine denir. Kaynama sıcaklığı=Yoğunlaşma sıcaklığı Kaynama sıcaklığına Etki Eden Faktörler: 1) Dış basınç 2) Sıvının türü 3) Sıvının saflığı (yabancı madde katılması) Dış basınç arttıkça kaynama sıcaklığı artar. Örneğin; düdüklü tenceredeki bir sıvı 100C'nin üstündeki sıcaklıkta kaynar. 120C, 130C gibi... Şekildeki sıvının bulunduğu kabın ağzındaki kapak kapatıldığında sıvının kaynama sıcaklığı artar. Kapak kapatıldığında kap içindeki buhar basıncının artması yani dış basıncın artmasından dolayı kaynama sıcaklığı da artış gösterir. ~ 117 ~ Sıvının saflığı değiştikçe kaynama noktası değişir. Saf su 100C'de kaynar. Saf su içerisinde tuz ilave edildiğinde tuzlu suyun kaynama noktası 100C'nin üstüne çıkar. Tuzlu suyun kaynama noktası tuzun yoğunluğuna göre değişir. 105 C ,110 C’de kaynayabilir….. Uçucu sıvıların kaynama noktası uçucu olmayanlara göre daha düşüktür. Örneğin, etil alkolün kaynama noktası 78C, Suyun kaynama noktası 100C'dir. BUHARLAŞMA Maddenin sıvı halden gaz haline geçmesine buharlaşma denir. Buharlaşma her sıcaklıkta gerçekleşir. Örneğin soğuk havalarda çamaşırlarımızın kuruması buharlaşmanın her sıcaklıkta olduğunu gösterir. Buharlaşma Hızı Nelere Bağlıdır? 1)Buharlaşma yüzeyinin genişliğine 2)Sıvının sıcaklığına 3)Sıvının uçuculuğuna 4)Atmosfer basıncına Sıvının uçuculuğu, sıcaklığı ve sıvının yüzey genişliği arttıkça buharlaşma hızı artar. Atmosfer basıncı arttıkça buharlaşma hızı azalır. ~ 118 ~ NOT:Bir madde erime sıcaklığının altındaki değerlerde katı haldedir. Kaynama sıcaklığının üstündeki değerlerde madde gaz halindedir. Erime sıcaklığı ile kaynama sıcaklığı arasındaki sıcaklık değerlerinde madde sıvı haldedir. Erime sıcaklığı -15 C kaynama sıcaklığı 80 C olan maddenin Örneğin ; -30C hali katıdır, -10 C deki hali sıvı 90C deki hali gazdır. örnek: Karpuzu kesip doğrudan güneş ışığı altında bir yere koyduğunuzda karpuz kısa süreliğine soğur. Bu olayın sebebi nedir? açıklama Karpuzun üzerinde su buharlaşırken,karpuzdan ısıyı alır;karpuzun sıcaklığını düşürür. Maddeler buharlaşırken bulundukları çevreden ısıyı alarak çevrenin sıcaklığını düşürürler. Toprak testilerin yapısındaki gözenekler,testideki suyun uzun süre serin kalmasını sağlar. Testideki su buharlaşırken ,testiden ısıyı alarak testinin sıcaklığını azaltır. Bu yüzden testi içindeki su her zaman soğuk kalır. soru: Yazın sıcak günlerde soğuk su şişelerinin ıslak gazete kağıtları ile sarılmasının nedeni bu şişelerdeki suyun uzun süre soğuk kalmasını sağlamaktadır. Bu olayın sebebi nedir? açıklama: Islak gazete kağıdındaki su buharlaşırken ısıyı şişenin içerisindeki sudan ısıyı almaktadır. Bu yüzden şişenin içindeki su uzun süre soğuk kalır. ~ 119 ~ soru: madde buharlaşma ısısı(J/g) A 2257 B 854 C 393 =>Eşit kütlelerde alınan A,B,C sıvılarının buharlaşma ısıları verilmiştir. Çizelgeye bakarak soruları cevaplayalım. a)Hangi madde yoğuşurken çevreye daha fazla ısı verir? b)C maddesinin yoğuşma ısısı nedir? c)Bu 3 maddenin hangisi daha önce tamamen buharlaşır? a)Buharlaşma ısısı küçük olan madde çok çabuk buharlaşır.C maddesi en önce buharlaşır,sonra B,sonra A. b)C maddesinin yoğuşma ısısı 393'tür. c)Bir madde buharlaşırken çevreden ısı alır. Yoğuşurken de çevreye ısı verir. Buharlaşma ısısı en büyük olan A maddesi yoğuşurken çevreye en fazla ısıyı verir. ~ 120 ~ Hal değişim grafiği Yukarıdaki saf suyun ısınma grafiğine göre maddenin ilk sıcaklığı -30 C dir maddenin erime sıcaklığı 0 C dir(erime sıcaklığı donma sıcaklığına eşit olduğu için donma sıcaklı da 0 C dir)Erimenin olduğu yer II .bölgedir. maddenin kaynama sıcaklığı 100 C dir(kaynama sıcaklığı yoğunlaşma sıcaklığına eşit olduğu için yoğunlaşma sıcaklığı da 100 C dir).Kaynamanın olduğu bölge IV. Bölgedir. madde bütün bölgelerde ısı almıştır,fakat bütün bölgelerde sıcaklığı artmamıştır I,III ve V de sıcaklığı artmıştır,II ve IV de sıcaklığı sabit kalmıştır. Maddenin hal değiştirdiği bölgeler II ve IV ~ 121 ~ 100 g saf X maddesinin ısınma grafiğindeki bilgilere göre a)erime ısısı kaç joule/g’dır maddenin erimesi için gereken ısı II. Bölgede 250-100=150 joule. Maddenin kütlesi 100 gram olduğu için erime ısısını bulmak için 150=100 x Le Le= 150/100=1,5 J/g b)erimesi için gereken ısı miktarı kaç joule dür 250-100=150 j ~ 122 ~ c) buharlaşma ısısı kaç j/g IV.bölgede madde buharlaşmıştır. Maddenin tamamının buharlaşması için 400-300=100 J gerekli. 100= 100 x Lb Lb=1 J/g d)maddenin tamamen gaz haline geçmesi için gereken ısı kaç joule. 100j e)yoğuşma ısısı kaç j/g: buharlaşma ısısı yoğuşma ısısına eşittir.1 j/g f)erime sıcaklığı kaç C dir :70 g)kaynama sıcaklığı kaç C dir:130 ~ 123 ~ CANLILAR VE ENERJİ İLİŞKİLERİ Besin Zincirinde Enerji Akışı Üreticiler: Kendi besinlerini kendileri üreten canlılardır. a)Çiçekli ve Çiçeksiz bitkiler b)Mavi-yeşil algler (siyano bakteriler) c)Bazı bakteriler d)Öglena (Tek hücreli canlılardandır) Bu canlılara üretici dememizin sebebi ------- ışık enerjisini kimyasal enerjiye dönüştürmeleridir. -------- inorganik maddelerden (karbondioksit gazı ve suyu kullanarak) organik madde üretmesidir ---------fotosentez yapmaları Tüketiciler: Kendi besinini dışarıdan hazır alan canlılardır. a)Hayvanlar b)Ayrıştırıcılar (Bakteriler, küf ve maya mantarları) c)Mantarlar Ayrıştırıcılar (çürükçül canlılar – Saprofitler): Ölü bitki ve hayvan kalıntılarını parçalayarak beslenirler. Bitki ve hayvanların yapısındaki organik maddeleri inorganik maddelere ayrıştırarak toprağa karışmasını sağlar. a)Bakteriler b) Mantarlar c)Termitler ~ 124 ~ Beslenme şekline göre canlılar 1.Üreticiler a)Çiçekli ve Çiçeksiz bitkiler 2.Tüketiciler 3.Ayrıştırıcılar a)Hayvanlar a)Bakteriler b)Mavi-yeşil algler (siyano bakteriler) b)Ayrıştırıcılar (Bakteriler, küf ve maya mantarları) b)Küf ve maya mantarları c)Bazı bakteriler c)Mantarlar d)Öglena (Tek hücreli canlılardandır) ~ 125 ~ c)Termitler BESİN PİRAMİDİ Bir üst basamakta da leş yiyiciler vardır. (akbaba, şahin, atmaca) Bir üst basamakta otçul canlılarla beslenen etçiller bulunur Bir üst basamakta üretici canlıları yiyen otçullar bulunur. Koyun, keçi, inek, geyik, fare, çekirge, at.. Besin piramidinin en alt basamağını üretici canlılar oluşturur. ~ 126 ~ Besin piramidinin her basamağında ayrıştırıcı canlılar bulunur. Fare, çekirge , yılan, kartal ve bitki ……bu canlıları sırası ile besin zinciri oluşturacak şekilde yazalım Bitki çekirge fare yılan kartal Besin piramidinde yukarı doğru çıkıldıkça a)Canlı sayısı azalır. b)Canlı büyüklüğü artar. c)Canlılarda biriken zehirli madde miktarı artar. d)Canlıların enerji miktarı azalır. e)Toplam biyokütle azalır.(Biyo kütle:Canlıların toplam ağırlığı) ~ 127 ~ ÜRETİCİLERİN FOTOSENTEZ YAPMALARI Fotosentez Işık enerjisinin kimyasal bağ enerjisine dönüşmesi olayıdır Bitkilerin yeşil renkli kısımlarındaki yapraklarındaki hücrelerde kloroplastlar bulunur. Kloroplast bitki hücresinde besin üretiminden sorumlu organeldir. Klorofil ise kloroplastlar içerisinde yer alan yeşil renkli ve fotosentez olayında önemli rol oynayan bir moleküldür. Güneş panellerinde güneş enerjisinin elektrik enerjisine dönüşmesi gibi bitkilerde de fotosentez sırasında güneş ışığı yaprağın üzerine düşerek yaprak hücrelerindeki kloroplastlarda bulunan klorofillere ulaşır. Klorofiller bu ışığın enerjisini kimyasal enerjiye çevirir. Bu kimyasal enerjiyi üreticiler glikoz elde etmekte kullanır. Bu organallerde topraktaki su(köklerdeki emici tüylerle alınır.) havadaki karbondioksit,(yapraklardaki stomalarla alınır) güneş ışığı kullanılarak basit şeker (glikoz) ve oksijenin oluşması sağlanır. Bu olay fotosentez olarak adlandırılır. Fotosentez denklemi Fotosentez olayı sadece bitkilerde görülmez. ~ 128 ~ Algler Bakteriler Öğlenada fotosentezi gerçekleştirir . Üreticiler fotosentez yaparak yeryüzündeki diğer tüm canlıların besin ve enerji ihtiyacını karşılar. Bitkilerin glikoz ürettiğinin tesbiti Bitkilerde üretilen glikoz bitki hücrelerinde nişasta şeklinde depolanır. Bitkilerin fotosentez sırasında nişasta üretip üretmediğini anlamanın bir yolu yapraklara iyot çözeltisi damlatmaktır. Çünkü iyot nişastanın ayırıcısıdır ve nişastanın bulunduğu bölgeyi mavi-mor renge boyar. Fotosentez sonucu oluşan glikoz molekülleri birleştirerek nişastaya dönüşür ve bitkinin yapısında depolanır. Bu nedenle bitkilerde ışık alan yapraklara iyot çözeltisi damlatılınca yaprakta mavi-mor renk oluşur. ~ 129 ~ Bitkilerin oksijen ürettiğinin tesbiti Yandaki deney düzeneği kurulur Bir süre sonra deney tüpünün içinde oksijen gazı birikir. Oksijen gazının varlığını anlamak için deney tüpünün ucuna kibrit alevi yaklaştığında alevin parlaması bize deney tüpünün iiçnde oksijen gazı olduğunu ispatlar. Bitkilerin CO2 gazı kullandığının tesbiti Kapalı bir kap içinde bulunan bir bitkinin yanında kireç suyu varsa bitki fotosentez yapamaz. Kireç suyu karbondioksit gazını tutar. Bitki bir süre sonra ölür. Bitkinin kullandığı karbondioksit gazı miktarı artarsa fotosentez hızı bir süreliğine artar daha sonra fotosentez hızında değişiklik olmaz. Bitkilerin ışığı kullandığının tesbiti Işık, fotosentez ~ 130 ~ olayının vazgeçilmez unsurlarından biridir. Üreticiler, bunun için sadece güneş ışığını kullanmazlar. Işık şiddetinin yeterli olduğu yapay ışık kaynaklarıda fotosentezin gerçekleşmesini sağlayabilir. Işık şiddeti arttıkça fotosentez hızı bir süre artmaktadır, daha sonra fotosentez hızı sabit kalır. Fotosentez en az yeşil ışıkta gerçekleşir. Çünkü bitkiler yeşil ışığın çoğunu yansıtırlar. Kırmızı ve mor ışığı soğurduğu için kırmızı ve mor ışıkta fotosentez çok hızlı gerçekleşir. Bitkilerin suyu kullandığının tesbiti ~ 131 ~ bitkiye verilen su miktarı artarsa fotosentez hızı bir miktar artar.Daha sonra verilen su miktarı fotosentez hızının sabit kalmasını sağlar. Bitkiye verilen çok su miktarı köklerin hava almasını engeller köklerin ölmesine neden olur. Fotosentez besin zincirinin ilk kaynağını oluşturur. Fotosentez yapan canlıların ürettiği besinler yeryüzündeki tüm diğer canlıların beslenmesi için kullanılır. Örneğin; buğday, pirinç, mısır, arpa gibi hububat gurubundaki kültür bitkileri yaptıkları fotosentez ile yeryüzündeki tüm insanların yıllık besin tüketiminin yaklaşık %60’ını karşılar. Fotosentez, besin ihtiyacının karşılanmasının yanında hayatımızı her yönü ile etkileyen birçok ürünün de üretimini sağlamaktadır. Fotosentez sadece gündüzleri gerçekleşir. Bir bitkiye el feneri ile ışık tutulduğunda geceleri de fotosentez yapabilir. Yukarıdaki deney düzeneklerinde karbondioksit gazı, su ve ışık miktarını arttırırsak fotosentez bir süreliğine hızlanır, daha sonra fotosentez hızı değişmez. Sıcaklığın Fotosenteze Etkisi: Sıcaklık arttıkça fotosentez hızı artar. Çok yüksek sıcaklıklarda bitkideki klorofilin yapısı bozulduğu için fotosentez gerçekleşmez. Bitki ölür. Çok düşük sıcaklıklarda da fotosentez olayı gerçekleşmez. Fotosenteze Etki Eden Faktörler: a)Sıcaklık b)Işık ~ 132 ~ c)Su miktarı d)Karbondioksit e)Işığın çeşidi (dalga boyu, rengi) f )Mineraller Bu faktörlerin hepsi çevresel faktörlerdir. Bitkinin Genetik Yapısından Kaynaklanan Fotosenteze Etki Eden Faktörler: a)Yaprağın büyüklüğü b)Klorofil miktarı Stoma: Yaprağın üzerinde bulunan gözenek, açıklıklardır. Yaprak stomalar sayesinde terleme yapmakta, solunum yapmaktadır. (gaz alışverişinin yapıldığı yer) d)Yaprağın üzerindeki koruyucu tabakanın kalınlığı SOLUNUM 2 türlü solunum çeşidi vardır. a)Oksijenli (O2’li) b)Oksijensiz (O2’siz) ~ 133 ~ Oksijenli Solunum: Besinlerin (glikoz) oksijen ile tepkimeye girmesi sonucunda karbondioksit gazı, su ve ATP enerjisi oluşması olayına solunum denir. Besin + Oksijen Karbondioksit Gazı + Su + ATP Enerjisi Solunum sonucunda karbondioksit gazının açığa çıktığını ispatlamak için kireç suyu kullanılır. Solunum olayı hücrelerin mitakondri organelinde gerçekleşir. Gelişmemiş, basit yapılı canlılarda, bakterilerde solunum sitoplazmada gerçekleşir. Oksijenli solunumda oksijensiz solunuma göre çok daha fazla ATP enerjisi açığa çıkar. Bunun nedeni glikoz kendisi oluşturan inorganik maddelere kadar yani tam olrak parçalandığı için oksijenli solunumda çok enerji açığa çıkar. Açığa çıkan ATP enerjisini canlıların günlük yaşamdaki faaliyetlerin (konuşmak, yürümek…) gerçekleşmesini sağlar. ATP molekülünün yapısında 1 adedinin bazı, 2 şeker, 3 fosfat bulunmaktadır. ~ 134 ~ O2’siz Solunum a)Etil Alkol Fermantasyonu b)Laktik Asit Fermantasyonu Etil Alkol Fermantasyonu a)Üzüm suyundan şarap oluşturan bakterilerde, b)Bira mayası, maya hüzrelerinde, hamur un mayalanmasında, ekmek oluşumunda görülür. Laktik Asit Fermantasyonu a)Sütün yoğurda sağlayan yoğurt bakterilerinde, b)Hayvanların ve insanların çizgili kas hücrelerinde gerçekleşir. c)Laktik asit yoğunluğa sebep olur. Dinlenme halinde kaslara yeterli oksijen gelince parçalanır. Oksijensiz solunumda az enerji açığa çıkmasının sebebi glikoz tam olarak parçalanmadığı içindir Her iki fermantasyonda farklı enzimler kullanılmıştır. FOTOSENTEZ İLE SOLUNUM ARASINDAKİ İLİŞKİ Fotosentezde Oluşan Maddeler: Solunumda kullanılmaktadır. Solunumda Oluşan Maddeler: Fotosentezde kullanılır. ~ 135 ~ MADDE DÖNGÜLERİ a) Su Döngüsü: Bitkiler, hayvanlar, insanlar solunum ve boşaltım olayları sonucunda vücutlarına aldıkları suyu atmosfere geri verirler. Su döngüsü suyun devamlı olarak dünya yüzeyi ile hava arasında sıvıdan gaza ve gazdan sıvıya dönüşmesi olayıdır. Doğada su yok olmaz. b) Karbon ve Oksijen Döngüsü: Karbon canlıların yapısında, fosil yakıtların yapısında ve organik bileşiklerin yapısında bulunur. Fosil yakıtlar yandığında karbon, karbondioksit gazı şeklinde atmosfere verilir. Canlılar solunum yaptıklarında organik bileşiklerin yapısındaki karbon, karbondioksit gazı şeklinde atmosfere verilir. Canlıların yapısındaki karbon canlılar öldüklerinde çürükçül canlılar tarafından solunumda kullanılarak karbondioksit gazı şeklinde atmosfere verilir. Üretici canlılar atmosferdeki karbondiosit gazını kullanarak organik bileşik olan glikozun yapısına katarlar. Hayvanlarda bitkileri yiyerek glikozun yapısındaki karbonu yapılarına katarlar. c) Azot Döngüsü: Havada %78 oranında azot gazı bulunur. Bitkiler, hayvanlar ve insanlar havadaki azotu doğrudan kullanamazlar. Bitkiler azotu azot tuzu (nitrat tuzu) şeklinde kullanırlar. Havadaki azotu azot tuzuna dönüştüren olaylar şunlardır: 1) Yıldırım ve şimşek gibi doğa olayları, 2) Baklagillerin köklerinde yaşayan azot bağlayıcı bakteriler. (fasulye, nohut, bezelye…) 3) Ayrıştırıcı canlılar (bakteriler) ölmüş bitki, hayvan, insanların yapısındaki azotlu bileşiklerin toprağa geçmesini ~ 136 ~ sağlar. 4) Hayvanların dışkılarındaki azotlu bileşikler ayrıştırıcılar tarafından topraga geömesini sağlar. Toprağa geçen azot tuzları bitkiler tarafından kullanılır. Bitkinin büyüyüp gelişmesini sağlar. Hayvanlar bitkileri, insanlarda hem hayvan hem bitkileri yiyerek havadaki azotu kullanmış olurlar. ENERJİ KAYNAKLARI 1) Yenilenebilir Enerji Kaynakları: a)Güneş enerjisi b)Rüzgar c)Hidroelektrik d)Jeotermal e)Biyokütle Hidroelektirik: Hidroelektrik enerji kaynağında suyun hareket ve potansiyel enerjisinden elektrik enerjisi üretilir. Jeotermal: Jeotermal enerji kaynağında yerin katmanlarındaki sıcak sudan elektrik enerjisi üretilir. Biyokütle: Biyokütle enerji kaynağında hayvan, bitki atıklarından elde edilen enerji türüdür. ~ 137 ~ Atıklardan metan gazı, biyodizel, biyotanol maddeleri üretilir. Bu enerji kaynaklarının çevreye zararı yok denecek kadar azdır. Çevre kirliliği yaratmazlar. Çok az miktarda karbondioksit gazı oluşturular. Sürekli kullanılsalarda tükenmezler. 2) Yenilenemez Enerji Kaynakları: a)Odun b)Kömür (Fosil yakıt) c)Doğalgaz (Fosil yakıt) d)Petrol (Fosil yakıt) e)Nükleer yakıtlar (Radyoaktif elementler) Çevre kirliliği meydana getirirler. Çok büyük miktarda karbondioksit gazı ortaya çıkartırlar. Kullanıldıklarında tükenen enerji kaynaklarıdır. Kullanıldıkları zaman oluşumları Milyonlarca yıl sürer. GERİ DÖNÜŞÜM Geri dönüşüm olabilecek maddeler şunlardır: a)Kağıt b)Cam c)Plastikler d)Metaller e)Kumaş f )Pil YAŞAMIMIZDAKİ ELEKTRİK Mıknatıs (Manyetik Madde) Doğal Mıknatıs: - Manisa’da çıkartılmaktadır. ~ 138 ~ - Fe3 O4 (Magnetit=demir oksit)) adını alır. Yapay Mıknatıs: - Doğal mıknatıslardan elde edilir. - Demir, nikel, kobalt ve çelik gibi maddeler doğal mıknatıslar sayesinde mıknatıs haline gelebilir. - Yapay mıknatıslama yöntemleri: dokunma, sürtme, uzaktan etki ile, elektrik akımıyla. Bir mıknatısı ortasından ip ile bağlayıp bir yere asarsak dünyanın manyetik etkisinden dolayı mıknatısın bir ucu sürekli kuzeyi, diğer ucu güneyi gösterir. Mıknatısın bu şekilde davranması Dünya’nın dev bir mıknatıs olması ve etrafında manyetik bir alanın olmasından kaynaklanıyor. Bir mıknatısın iki kutbu vardır. Bir mıknatısı çok küçük parçalara bölsekte, atomlarına bile her zaman iki kutbu vardır. Hiçbir zaman tek kutuplu mıknatıs elde edemeyiz. Mıknatısın etrafında manyetik bir alan vardır. Manyetik alanın yönü kuzeyden güneye doğru olur. Mıknatısların uç kısımlarına kutup denir. Kutupların uçlarında manyetik alanın şiddeti çok fazla, ortasında da çok zayıftır. Mıknatısların uç kısımlarında çekim gücü çok fazla, orta kısımlarda çekim gücü çok zayıftır. Her iki ~ 139 ~ tarafta aynı çekim gücüne sahiptir. (Mıknatısların uç kısımları aynı çekim gücüne sahiptir.) Elektro Mıknatıs: Demir,nikel, kobalt ve çelik gibi manyetik maddeleri elektrik akımı yardımıyla mıknatıslayabiliriz. Oluşan mıknatıslara elektro mıknatıs denir. Demir bir çiviye iki ucu açık bakır teli çivinin etrafına sararak bobin oluşturalım.uçları açık bakır teli pilin kutuplarına bağlayalım.Oluşan sistem elektromıknatıs adını alır. Çivinin mıknatıs olduğunu ispatlamak için çivini ucuna toplu iğne yaklaştırdığımızda çivinin toplu iğneleri çekmesi çivinin mıknatıs haline geldiğini gösterir. elektromıknatısların diğer mıknatıslardan üstün olan özelliği 1.istenildikleri zaman mıknatıslanma özelliği kazanmaları 2.doğal mıknatıslardan çok daha güçlü mıknatıs haline gelmeleri Elektro mıknatısların çekim gücünü arttırmak için: a) Sarım sayısı arttırılmalı, ~ 140 ~ b) Seri bağlanmış pil sayısını arttırmalı veya yüksek gerilimli pil kullanılmalı (Akım miktarı arttırılmalı) Elektro mıknatısların kutuplarını belirlemek için sağ el kuralı uygulanır. Akımın yönü her zaman ‘‘+’’dan ‘‘-’’ye doğrudur. Dört parmağımız akım yönünü gösterecek, baş parmağımız sarımlı tele paralel bir şekilde tutulup baş parmağın yönü kuzeyi gösterir.Diğer taraf güneyi gösterir. ~ 141 ~ Elektromıknatıslar kapı zili, telefon, radyo, kapı alarmı, vinçlerde, bilgisayarlarda… bir çok elektrikli aletin içerisinde kullanılmaktadır. Elektro mıknatıslarda elektrik akımı manyetik alana dönüşmektedir. Elektrik enerjisini hareket enerjisine çeviren araçlara elektrik motoru denir. Elektrik motorlarının yapısında elektro mıknatıs ve daimi mıknatıslar (gerçek mıknatıslar) bulunur. Elektrik motorlarının çalışma prensibi aynı kutupların birbirini itmesi, zıt kutupların birbirini çekmesi ilkesine göre çalışır. İNDÜKSİYON AKIMI Elektrik akımı manyetik bir alan oluşturur.Bu durumun ~ 142 ~ terside oluşabilir yani manyetik alanda elektrik akımı oluşturabilir. Hiçbir elektrik enerjisi kaynağı kullanmadan 1.mıknatıs, 2.bobin (sarımlı tel) kullanarak sarımlı telde elektrik akımı oluşturabiliriz. Oluşan bu akıma indüksiyon akımı denir. sarımlı telde akımın oluştuğunu anlamak için tellerin uçlarına ampermetre veya ampul bağlanır.Ampermetrenin ibresinin sapması veya ampulün yanması bize güç kaynağı kullanmadan mıknatıs sayesinde akımın oluştuğunu gösterir. Mıknatıs ve bobin birbirlerine göre zıt yönde hareket ettirildiğinde telde elektrik akımı oluşur. Mıknatısın hareket yönü ile telde oluşan akımın yönü birbirine zıttır. İndüksiyon akımının büyüklüğünü arttırmak için: a) Mıknatısın ve bobinin birbirine göre hızları arttırılmalı, b) Bobindeki sarım sayısı arttırılmalıdır. JENERATÖR Hareket enerjisini elektrik enerjisine çeviren düzeneklere ~ 143 ~ jeneratör denir. Jeneratörlerde mıknatıs ve bobin bulunmaktadır. Jeneratörlerde hareket enerjisi kaynağı farklı olabilir. Hidroelektrik santrallerinde suyun hareket enerjisi rüzgar tribünlerinde, rüzgarın hareket enerjisi termik santrallerde fosil yakıtların yanması ile oluşan su buharının gücünden yararlanılarak elektrik enerjisi üretilir. En basit jeneratör bisiklet dinomosudur. Elektrik santrallerinde oluşan yüksek gerilimli (250-500.000 volt) elektrik enerjisini evlerimizde kullanabilecek düzeye kadar gerilimi düşüren aletlere transformatörler denir. Evlerimizde kullandığımız enerjinin gerilimi 220 volttur. ENERJİ DÖNÜŞÜMÜ Açığa çıkan elektrik enerjisi evlerimizde farklı amaçlarda kullanılmaktadır. Elektrik enerjisi ampulde ışık enerjisine, ütüde ısı enerjisine, mikserde hareket enerjisine vb. dönüştürülmektedir. Bir iletken telden elektrik enerjisi geçirildiğinde telde oluşan ısı enerjisi: a) Telin direncine, ~ 144 ~ b) Telden geçen akımın büyüklüğüne, c) Akımın geçiş süresine bağlıdır. Telin direnci telin uzunluğuna,telin cinsine ve telin kalınlığına bağlıdır.kalın ve kısa telin direnci küçüktür,ince ve uzun telin direnci büyüktür.Küçük direçten büyük akım,büyük dirençten az akım geçer. SİGORTA Elektrikli araçlarda gereğinden fazla akımın geçişini engelleyerek güvenliği sağlayan elektrik devre elemanıdır. Sigortaların üzerinde akım miktarı yazılıdır. Elektrikli cihazda kullanılacak sigortanın büyüklüğü, cihazdan geçen akımın miktarından biraz fazla olmalıdır. 2 amper ile çalışan mikserde kullanılacak sigortanın büyüklüğü 2 amperden az olursa cihaz çalışmaz. Çok fazla olursa örneğin 10 amper güvenli olmaz. 3 amper olmalıdır. Sigortalarda erime noktası düşük bir tel kullanılır. Devreye seri olrak bağlanır. ELEKTRİK ENERJİSİ Bir cihazda kullanılan elektrik enerjisi: ~ 145 ~ a) Cihazın elektriksel gücüne, b) Cihazdan geçen akımın geçiş süresine bağlıdır. Elektriksel Enerji = Elektriksel Güç X Akımın Geçiş Süresi E=pXt Elektriksel güç bir cihazda harcanan, bir saniyedeki enerji miktarıdır. Güç birimi Watt (w)’tır. Günlük yaşantımızda güç birimini Kilowatt (kw) olarak kullanırız. 1 kw = 1000 w Güç birimi watt olarak kullanıldığında zaman birimi saniye kullanılır. Güç birimi kilowatt olduğunda zaman birimi saat kullanılır. E = pxt Enerji = wattx saniye = w.s = Joule Enerji = kilowattxsaat = kwh = Joule Örnek: Gücü 100 w olan bir ampül günde 6 saat çalıştırıldığında harcanan elektrik enerjisi kaç kwh’tir? Çözüm: Güç=100 w=0,1 kw Zaman=6 saat E=GüçxZaman = 0,1x6 =0,6 kwh Soru: Gücü 300 w olan bir cihazın 5 saat çalıştırılması sonucunda harcanan enerji miktarı kaç w.s’dir? Çözüm: ~ 146 ~ Güç=300 w Zaman=5 saat 1 saat=60x60=3600 saniye 3600x5=18.000 saniye Enerji=GüçxZaman =300x18.000 =5.400.000 ws buradaki rakam çok büyüktür bu yüzden kullanışlı değildir.güç birimi watt yerine kilowatt kullanılır. Soru: Gücü 3 kw olan bir klimanın günde 6 saat çalışması ile 1 aylık kullanılan elektrik enerjisi miktarı kaç TL’dir? (1 kw=0,25 TL 1 ay=30 gün) Çözüm: 1 günde6 saat 30 günde180 saat Güç=3 kw E=GüçxZaman =3x180 =540 kwh 540x0,25 540x¼=135 TL Soru: Gücü 2200 w olan bir bulaşık makinesi haftada 5 saat çalışırsa 1 ayda harcadığı elektrik enerjisinin miktarı kaç kwh’dir? Çözüm: 1 haftada5 saat 1 ay4 hafta 1 ayda20 saat Güç=2200 w E=GüçxZaman =2,2/10x20 =44 kwh ~ 147 ~ DOĞAL SÜREÇLER Evrenin Oluşumu Evrenin oluşumu bilim adamlarına göre büyük patlama sonucunda meydana gelmiştir.Büyük patlama Bing Bang teorisi. Dünya’nın oluşumu ise bazı bilim adamlarına göre Güneş’ten kopan bir parça meydana getirdi. Bazı bilim adamlarına göre de gaz ve toz bulutlarının sıkışması ile oluştu. Dünya’nın Katmanları a) Çekirdek b) Ateş Küre(MANTO) c) Taş Küre (Yer Kabuğu) d) Su Küre e) Hava Küre(Atmosfer) Çekirdek: Dünya’nın en içteki ve en kalın yeridir. Ateş Küre:(manto) Çok sıcak, akışkan, hareketli magma adı verilen bir madde vardır. Taş küre(Yer Kabuğu): Ateş kürenin üst kısmının soğuyup katılaşması ile taş küre oluşmuştur. ~ 148 ~ Taş küre levha adı verilen parçalardan oluşmuştur. Yeryüzünde 12 tane levha vardır. Levhalar bulunduğu yere göre 3 kısma ayrılır: a) Kıtasal levha b) Okyanusal levha c) Okyanusal-kıtasal levha Magmanın konveksiyon hareketinden dolayı levhalar sürekli hareket halindedir. Levhaların üstünde kıtalar ve okyanuslar bulunmaktadır. Levhaların hareketi kıtaların birbirinden uzaklaşmasına veya yakınlaşmasına sebep olur. Levhaların 3 tür hareketi vardır: 1)Yaklaşma Hareketi Bu hareket sonucunda - Kıvrımlı sıradağlar - Yüksek platolar -Hendekler ve volkan dizinleri oluşur. ~ 149 ~ b)Uzaklaşma Hareketi Bu hareket sonucunda - Volkanik Dağlar - Okyanuslar oluşturmaktadır. c)Yanal Hareket Bu hareket sonucunda - Depremler oluşur Depremler oluşumlarına göre 3’e ayrılır: a) Volkanik depremler b) Çöküntü depremleri c) Tektonik depremleri Depremlerin %90’ı tektonik depremlerdir.Yaşadığımız depremlerin çoğunluğu tektoniktir. Yeraltında meydana gelen boşlukların çökmesiyle çöküntü depremleri oluşur. Volkanların patlamasıyla meydana gelen depremlere de volkanik depremler denir. Deprem İle İlgili Kavramlar: 1) Merkez Üssü: Deprem dalgalarının yeryüzüne ulaştığı ilk yerdir. 2) Fay ve Fay Hattı: Arazi kırığına fay denir. Fayın başlama ve bitiş noktası arasındaki mesafeye fay hattı denir. 3) Odak Noktası: Depremin olduğu yerdir. 4) Öncü Deprem: Büyük depremden önceki sarsıntılara denir. 5) Artçı Deprem: Büyük depremden sonra meydana gelen sarsıntılardır. ~ 150 ~ 6) Sismoloji:Deprem bilimi 7)Sismograf:Depremin büyüklüğünü ölçen araçtır. Depremin büyüklüğü ve şiddeti farklı kavramlardır. Büyüklüğü fazla olan bir depremin şiddeti az olabilir. Büyüklüğü az olan bir depremin şiddeti çok olabilir. . Türkiye, Avrasya, Afrika ve Arap levhalarının etkisindedir. Büyük Depremin Habercisi Olan Olaylar: a) Öncü depremler b) Radon gazı artışı c) Kuyu suyu seviyesindeki değişiklikler d) Bazı hayvanların davranışlarındaki değişiklikler. ~ 151 ~ Depremin büyüklüğü Depremin merkezinde açığa çıkan enerji miktarı. sismografla ölçülür.. Depremin şiddeti Depremin binalar ve insanlar üzerinde meydana getirdiği hasarın derecesidir Depremin şiddeti can ve mal kaybına gör belirlenir. Şiddet değeri gözlem bilgilerine dayanarak belirlenir. I ve XII aralığındaki romen rakamı ile ifade edilir.Bu sayıların matematiksel değeri yoktur VOLKANLAR Magma yer kabuğundaki çatlak ve yarıklardan dışarıya çıkar. Magmadan çıkan maddeler katı, sıvı ve gaz halindedir. Katı olanlara volkan tüfü denir. Sıvı olanlara lav denir. ~ 152 ~ Sıvı maddeler suyla karışırsa lahar (çamur akıntısı) denir. Magmanın yeryüzüne çıkarken izlediği yola volkan bacası denir. Volkan tepesindeki huni şeklindeki çukurlara krater denir. Volkanik oluşumlar sonucunda volkanik dağlar, adalar ve göller oluşur. Depremler, volkanik patlamalar, deniz tabanında alçalma ya da yükselmelere neden olur. Bu süreçte oluşan deniz dalgalarına tsunami denir. HAVA KÜRE(Atmosfer) Havada %78 azot gazı, %21 oksijen, %1 oranında da argon, karbondioksit gazı, su buharı bulunmaktadır. Bu gazların hepsi yaşam için gerekli olan gazlardır. ~ 153 ~ İklim ve Hava Olayları Bir bölgede etkili olan ve uzun yıllar boyunca değişmeyen hava koşullarına iklim denir. Karadeniz her mevsim yağışlıdır. Antartika’da yıllık sıcaklık ortalaması ‘‘0°’’nin altındadır Belli bir yerde günlük veya haftalık kısa süre içinde etkili olan hava şartlarına hava olayları (hava durumu) denir. İstanbul’da yoğun kar yağışı var. Yurdun batısında haftasonu yağmur var. Yeryüzünde sıcaklık her yerde aynı değildir. Sıcaklığın farklı değerlerde olmasının sebepleri: a) Güneş ışınlarının geliş açısı b) Yer kürenin şekli c) Eksen eğikliği d) Dünya’nın günlük ve yıllık hareketleri e) Kara ve denizlerin etkisi Dünya’nın ekvator bölgesine güneş ışınları dik açı ve dik açıya yakın bir açıyla geldiği için sürekli sıcaktır. Kutup bölgesine güneş ışınları eğik açıyla geldiği içn sürekli soğuktur. Eksen eğikliğinden dolayı Dünya’nın farklı bölgelerinde farklı mevsimler oluşmaktadır. Mevsimlerin oluşmasının sebebi eksen eğikliğidir. Dünya’nın dönme eksenin yörünge düzleminin eğik olmasından kaynaklanmaktadır. ~ 154 ~ Kuzey Yarım Küre’de yaz yaşanırken Güney Yarım Küre’de kış yaşanır. Güney Yarım Küre’de yaz yaşanırken Kuzey Yarım Küre’de kış yaşanır. Dünya’nın Güneş etrafındaki yıllık hareketinin sonucunda mevsimler oluşur. Dünya’nın günlük hareketi sonucunda gece ve gündüz oluşur. Geceleri hava soğuk ve serin geçer. Gündüzleri sıcak geçer. ~ 155 ~ Dünyanın kendiekseni etrafındaki bir tam dönüşüne bir gün denir.Dünya kendi ekseni etrafında batıdan doğuya doğru döner.Dünya döndükçe aydınlıkbölgeler karanlık karanlık bölgeler aydınlıkolur. Kara ve denizlerin dağılışı da yeryüzündeki sıcaklık farkını etkilemektedir. Karalar çabuk ısınır, çabuk soğur. Denizle geç ısınır, geç soğur. RÜZGARLAR Yüksek basınç alanından düşük basınç alanına doğru yatay yönlü hava hareketine rüzgar denir. Sıcaklık arttıkça havanın yoğunluğu azalır. Yoğunluğu azalan hava yükselir. Alçak basınç etkisi oluşturur. Sıcaklık azaldıkça hava yoğunluğu artar. Yoğunluğu artan hava yüksek basınç etkisi gösterir. Yüksek Basınç Alanında Alçak Basınç Alanında a) Sıcaklık düşüktür. b) Nem oranı düşük, buharlaşma azdır. c) Nem olmadığı için soğuklar sert hissedilir. d) Buharlaşma az olduğu için bulut oluşmaz. a) Sıcaklık yüksektir. b) Buharlaşma fazla, nem oranı yüksektir. c) Nem fazla olduğu için sıcaklık fazla hissedilir. d) Buharlaşma fazla olduğu için bulut oluşur. e)Alçak basınç alanlarında bir süre sonra hava kötüleşir ~ 156 ~ Rüzgarların oluşma sebebi sıcaklık farkıdır. Kendi ekseni etrafında dönen rüzgarlara hortum denir.Hortumların en küçüğüne şeytan kulesi en büyüğü ve en kuvvetlisine kasırga denir. NEM Havadaki su buharına nem denir. Sıcaklık arttıkça nem miktarı artar. Nemli hava gökyüzünde yoğuşursa yağmur, kar ve dolu oluşur. Nemli hava yeryüzünde yoğuşursa çiy, kırağı ve sis oluşur. Bulutlardaki damlacıklar bir araya gelip ağırlığı artınca yeryüzüne yağmur şeklinde düşerler. Bulutlardaki su damlacıkları soğuk hava etkisiyle buz kristallerine dönüşürse kar şeklinde yeryüzüne inerler. Bulutlardaki su damlacıkları soğuk hava etkisiyle donup buz toplarına dönüşürse dolu şeklinde yeryüzüne düşerler. ~ 157 ~ Havadaki su buharı yoğuşarak yani gaz halinden sıvı haline geçerek toptağın,ağaç dallarının ve yaprakların üzerinde su damlacıkların toplanmasına çiy oluşumu adı verilir. Havadaki su buharı çiye dönüşmeden yani suya dönüşmeden buz kristallerine dönüşmesine kırağı denir. Havadaki su buharı yeryüzünün hemen üzerinde yoğuşursa sis adını alır. Bulutların gökyüzünde değilde yeryüzünde oluşması demektir. ~ 158 ~
© Copyright 2024 Paperzz
