İçindekiler 1. Ünite TOPOĞRAFYA ve KAYAÇLAR . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 2. Ünite LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 3. Ünite DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK ve BİTKİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 4. Ünite NÜFUSUN GELİŞİMİ, DAĞILIŞI ve NİTELİKLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 5. Ünite GÖÇLERİN NEDENLERİ ve SONUÇLARI 6. Ünite GEÇMİŞTEN GÜNÜMÜZE EKONOMİK FAALİYETLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 7. Ünite TÜRKİYE’NİN FİZİKİ ÖZELLİKLERİ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 8. Ünite NEREDE VE NASIL YAŞIYORUZ? 9. Ünite TÜRKİYE’NİN NÜFUS ÖZELLİKLERİ ve NÜFUS HAREKETLERİ . . . . . . . . . . . 119 10. Ünite KITALARIN KEŞFİ ve KÜÇÜLEN DÜNYA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135 11. Ünite DOĞAL AFETLER ve TOPLUM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 1. Ünite TOPOĞRAFYA ve KAYAÇLAR KAYAÇLAR Yer kabuğunun ana malzemesi olan kayaçlar, bir ya da birkaç mineralin bir araya gelerek oluşturdukları katı cisimlerdir. Mineraller, belli bir kimyasal bileşimi ve atomik düzeni olan, çoğunlukla katı hâlde bulunan homojen cisimlerdir. Kaya tuzu, elmas, kuvars ve jips doğadaki minerallerden bazılarıdır. OLUŞUMLARINA GÖRE KAYAÇ TÜRLERİ A. PÜSKÜRÜK(MAGMATİK) KAYAÇLAR 1. İç Püskürük Kayaçlar 2. Dış Püskürük Kayaçlar 10. Sınıf Coğrafya Kolay Öğrenme Kılavuzu 5 1. Ünite Topoğrafya ve Kayaçlar B. TORTUL(SEDİMENTER) KAYAÇLAR Jeolojik zamanlarda yaşamış olan canlıların, tortul kayaçlar içinde taşlaşmış olarak bulunan her çeşit kalıntı ve izine fosil adı verilir. Daha çok kum taşı, kireç taşı ve çakıl taşı gibi tortul kayaçlarda bulunurlar. Kayaçların oluştukları dönemlerle ilgili önemli ipuçları verirler. Tortul kayaçlarda bulunan çeşitli fosil örnekleri 1. Fiziksel(Kırıntılı) Tortul Kayaçlar 2. Kimyasal Tortul Kayaçlar 3. Organik Tortul Kayaçlar B. BAŞKALAŞIM(METAMORFİK) KAYAÇLARI 6 Kolay Öğrenme Kılavuzu 1. Ünite Topoğrafya ve Kayaçlar Yeryüzündeki kayaçlar derinlere doğru inerek eriyip magma hâline gelir. Sonra bu magma yeryüzüne çıkıp soğuyarak katılaşım kayaçlarını oluşturur. Çözülme ve erozyonla yeryüzündeki kayaçlar parçalanıp, taşınıp tabakalar hâlinde biriktirilerek tortul kayaçları oluşturur. Tortul ya da katılaşım kayaçları, yüksek basınç ve sıcaklığın etkisiyle başkalaşım kayaçlarına dönüşmektedir. Aktivite .. 1 Milyonlarca yıldan beri devam eden bu olaya kayaç döngüsü denir. Aþaðýda verilen cümlelerdeki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz. 1. Kayaçlar bir ya da birkaç bir araya gelerek oluşturdukları katı cisimlerdir. 2. İç püskürük kayaçlar, yeryüzüne doğru hareket eden , yer kabuğunun yüzeyine çıkamadan iç kesimlerdeki boşluklarda soğumasıyla oluşurlar. 3. Kütle hâlindeki granitler, fiziksel ve kimyasal ayrışmaya uğradıklarında değişik boyut ve şekillerde bloklara dönüşür. Granit bloklarından oluşan bu tür şekillere adı verilir. 4. Jeolojik zamanlarda yaşamış olan canlıların, tortul kayaçlar içinde taşlaşmış olarak bulunan her çeşit kalıntı ve izine 5. adı verilir. tortul kayaçlar, suların içinde erimiş hâlde bulunan minerallerin çökelmesiyle oluşurlar. 6. Ülkemizde, Nevşehir(Ürgüp - Göreme) Yöresi’ndeki volkanik tüflü eğimli yamaçların selinti suları tarafından aşındırılmasıyla adı verilen doğal güzellikler oluşmuştur. 7. Dış püskürük kayaçlar, püskürme sırasında magmanın yer kabuğunu geçip, yer kabuğunun üzerine çıkarak hızlı bir şe- Aktivite .. 2 kilde soğumasıyla oluştuklarından taneli malzemelerden oluşurlar. Aþaðýda verilen bilgileri doðru (D) veya yanlýþ (Y) olarak iþaretleyiniz. 1. Genel olarak aşınmaya karşı dirençli olan kayaçların bulunduğu araziler çevresine göre yüksek ve belirgin yer şekillerini oluşturur. 2. Andezit, bazalt, obsidiyen ve volkanik tüf en tanınmış organik tortul kayaçlardır. 3. Dünya’da tor topoğrafyasının en güzel örnekleri Kuzey İskoçya’da görülür. 4. Fiziksel tortul kayaçlar; akarsular, rüzgârlar ve buzullar tarafından aşındırılarak taşınan kırıntılı malzemelerin çukur sahalarda tortulanması ve doğal çimento ile birbirlerine yapışmasıyla oluşurlar. 5. Kömür, bitki ve hayvan kalıntılarının kapalı ortam ve sıcaklık koşulları altında değişime uğramasıyla oluşmuş sıvı organik tortuldur. 6. Ýnsanlar, ilk çaðlardan beri kayaçların farklı sertlikte olduklarını görmüşler ve kayaçlardan kesici alet yapımı, yemek kabı ile su kabı yapımı, süs eşyası yapımı ve barınak inşa etme gibi birçok alanda yararlanmýþlardýr. 7. Tortul ya da püskürük kayaçların yüksek sıcaklık ve basıncın etkisiyle başka bir kayaca dönüşmesiyle oluşurlar. Bu olaya metamorfizma, oluşan kayaçlara da metamorfik kayaç adı verilir. 10. Sınıf Coğrafya Kolay Öğrenme Kılavuzu 7 Aktivite .. 3 1. Ünite Topoğrafya ve Kayaçlar Aþaðýda verilen kavram haritasındaki boşluklara uygun kavramları yazınız. KAYAÇLAR PÜSKÜRÜK( ) (SEDİMENTER) KAYAÇLAR KAYAÇLAR İÇ PÜSKÜRÜK FİZİKSEL(KIRINTILI) KAYAÇLAR TORTUL KAYAÇLAR (METAMORFİK) KAYAÇLARI MERMER GRANİT (KONGLOMERA) (GRE) DİYORİT ŞİST MERCAN KALKERİ KİMYASAL DIŞ PÜSKÜRÜK TORTUL KAYAÇLAR KAYAÇLAR (KALKER) BAZALT VOLKANİK TÜF 8 Kolay Öğrenme Kılavuzu (JİPS) KAYATUZU Yazılıya Hazırlık Soruları TOPOĞRAFYA ve KAYAÇLAR Soru .. 1 Aþaðýda verilen cümlelerdeki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz. (Her bir seçenek 2 puandır.) a. Yer kabuğunu oluşturan kayaçlar oluşumlarına göre Soru .. 4 Fiziksel kayaçların tanımını yazınız. (4 puan) Fiziksel kayaçlara üç örnek veriniz. (Her örnek 2 puan) Cevap ayrılır. b. Kayaçları oluşturan , belli bir kimyasal bileşimi ve atomik düzeni olan, çoğunlukla katı hâlde bulunan homojen cisimlerdir. c. Günümüzde enerji kaynağı olarak kullanılan ve oluşumu kömüre benzeyen , organik tortulların sıvılaşmış hâlidir. d. Ülkemizde tor topoğrafyası örnekleri Yöresi’nde görülür. e. , kömürün başkalaşmasıyla oluşmuş metamorfik bir kayaçtır. Soru .. 2 Aþaðýda verilen bilgileri doðru (D) veya yanlýþ (Y) olarak iþaretleyiniz. (Her bir seçenek 2 puandır.) Soru .. 5 Başkalaşım kayaçlara beş örnek veriniz. ( Her örnek 2 puan) Cevap a. Jips(alçı taşı), suların içindeki eriyik minerallerin çökelmesiyle oluşmuş, kimyasal tortul kayaçtır. b. Nevşehir - Ürgüp - Göreme Yöresi’nde peri bacalarının yaygın olduğu alanlardaki volkanik tüfler, yumuşak kayaçlar olduklarından, insanlar tarafından oyularak doğal barınak olarak kullanılmıştır. c. Tortul kayaçlar oluşumlarına göre ikiye ayrılır. d. Jeolojik zamanlarda yaşamış olan canlıların her türlü kalıntı ve izi olan fosillere en fazla püskürük kayaçlarda rastlanır. e. Kolay Soru .. 6 Kayaç döngüsünü kısaca anlatınız. ( 10 puan) Cevap aşınan dirençsiz kayaçların bulunduğu arazilerde, alçak ve belirgin olmayan yer şekilleri meydana gelir. Soru .. 3 Peri bacalarının oluşumunu kısaca anlatınız. ( 10 puan) Cevap 10. Sınıf Coğrafya Kolay Öğrenme Kılavuzu 9 Yazılıya Hazırlık Soruları 1. Ünite Soru .. 7 Soru .. 12 I. Kömür I. Mermer II. Bazalt II. Bazalt III. Tebeşir III. Kireç taşı IV. Traverten IV. Volkanik tüf Yukarıdaki kayaç türlerinden hangileri organik tortul kayaçlar arasında yer alır? (4 puan) Nevşehir - Ürgüp - Göreme çevresinde peri bacalarının oluştuğu alanda, yukarıdaki kayaç türlerinden hangileri yaygındır? (4 puan) A) I ve II B) I ve III D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV B) I ve III A) I ve II Soru .. 8 Aşağıda verilen kayaçlar ve bu kayaçların başkalaşmasıyla oluşan kayaç eşlemelerinden hangisi yanlıştır? (4 puan) A) Kil taşı  Şist B) Granit  Gnays D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV Soru .. 13 Püskürük kayaçların Dünya’nın iç yapısı hakkında bilgiler veren kanıtlar arasında gösterilmesi, bu kayaçların hangi özelliğiyle açıklanabilir? (4 puan) A) İçlerinde fosil bulunmamasıyla C) Kömür  Elmas B) Farklı büyüklüklerde olmalarıyla D) Kum taşı  Andezit C) Farklı renklerde bulunabilmeleriyle E) Kireç taşı  Mermer D) Çeşitli yer şekillerini oluşturmalarıyla E) Magmanın soğuması sonucu oluşmalarıyla Soru .. 9 Soru .. 14 Aşağıdakilerden hangisi, tortul kayaçların ortak özelliklerinden biri değildir? (4 puan) Aşağıdaki kayaç gruplarından hangisi, bitki ve hayvan kalıntılarından oluşmuştur? (4 puan) A) Siyah renkli olmaları B) Tabakalı yapıda olmaları A) İç püskürük kayaçlar B) Kimyasal tortul kayaçlar D) Püskürük kayaçlardan daha dayanıksız olmaları C) Başkalaşım kayaçları D) Dış püskürük kayaçlar E) Çeşitli malzemelerin çökelmesi sonucu oluşmaları C) İçlerinde fosillere rastlanması E) Organik tortul kayaçlar Soru .. 10 Soru .. 15 Aşağıdaki yer şekillerinden hangisinin oluşumu, ancak kimyasal tortul kayaçların yaygın olduğu arazilerde olanaklıdır? (4 puan) Kil taşının başkalaşarak şist adı verilen yeni bir kayaç türüne dönüşmesinde; A) Peri bacaları B) Volkan konileri II. magmatik sıcaklık, C) Travertenler D) Kum tepeleri E) Delta ovaları I. yağış, III. kayaçların ağırlığından kaynaklanan basınç, IV. rüzgâr gibi faktörlerden hangileri etkilidir? (4 puan) A) I ve II Soru .. 11 B) I ve III D) II ve IV C) II ve III E) III ve IV Granit, magmanın yer kabuğunun derinliklerinde kalması ve ağır ağır soğumasıyla oluşmuş bir kayaçtır. Buna göre, granit aşağıdaki kayaç türlerinden hangisine bir örnektir? (4 puan) A) İç püskürük kayaçlar B) Kimyasal tortul kayaçlar C) Dış püskürük kayaçları D) Başkalaşım kayaçları E) Fiziksel(kırıntılı) tortul kayaçlar 10 Kolay Öğrenme Kılavuzu Soru .. 16 Aşağıdakilerden hangisi, dış püskürük kayaçlardan biri değildir? (4 puan) A) Andezit B) Jips D) Volkan tüfü C) Bazalt E) Obsidiyen 2. Ünite LEVHA HAREKETLERİNİN ETKİLERİ 1. Bölüm : Volkanların ve Depremlerin Dağılışı Karaları meydana getiren ve aynı zamanda okyanuslar altında devam eden yer kabuğu bütün değildir. Yer kabuğunu meydana getiren parçalara levha ya da plaka denir. Levhaların başlıcaları şunlardır: ATLAS OKYANUSU BÜYÜK OKYANUS BÜYÜK OKYANUS HİNT OKYANUSU Levha Sınırları Uzaklaşan Levhalar Yakınlaşan Levhalar Dünya’daki başlıca levhalar Levhalar, hamurumsu kıvamdaki mantonun üzerinde insanı şaşırtacak hızda hareket etmektedir. Bu da yaklaşık yılda 1 ile 10 cm arasında değiştirmektedir. Örneğin, Kuzey Amerika ve Avrupa levhaları yılda 2 cm kadar birbirinden uzaklaşmaktadır. Levhaların manto üzerindeki hareketi ise şu şekilde açıklanmaktadır: Mantodaki konveksiyonel akıntıların yer kabuğunu hareket ettirmesi 10. Sınıf Coğrafya Ocak üzerinde kaynayan suda konveksiyonel akımlarının oluşumunu görebiliriz. Kolay Öğrenme Kılavuzu 11 2. Ünite 1. Bölüm : Volkanların ve Depremlerin Dağılışı Yer kabuğunun hareketlerini açıklamak için ilk ortaya atılan teori, Alman bilimadamı Alfred Wegener’in Kıtaların Kayması Teorisi’dir. Alfred Wegener’in teorisi daha sonra geliştirilerek Levha Tektoniği Teorisi ortaya atılmıştır. Okyanus ortası sırtlar : Dalma batma alanı: Deprem bölgelerinin yeryüzünde levha sınırları boyunca uzun ve dar kuşaklar boyunca uzandığı görülür. Üç önemli deprem kuşağı vardır. 1. Pasifik Deprem Kuşağı: 2. Alp Himalaya Deprem Kuşağı: 3. Atlas Okyanusu Deprem Kuşağı: Volkanların en yaygın olduğu kuşak Pasifik Ateş Çemberi adı verilen Büyük Okyanus çevresindeki kuşaktır. İkinci en belirgin kuşak ise Atlas Okyanusu’nu baştan başa geçen kuşaktır. Ayrıca Akdeniz çevresi ile Doğu Afrika’da da önemli volkanlar bulunmaktadır. 12 Kolay Öğrenme Kılavuzu 2. Ünite 1. Bölüm : Volkanların ve Depremlerin Dağılışı Aktivite .. 1 Dünya’da depremlerin sık görüldüğü bölgeler ile volkanların dağılışı Aþaðýda verilen bilgileri doðru (D) veya yanlýþ (Y) olarak iþaretleyiniz. 1. Kıtasal levhaların yoğunluğu okyanusal levhalara göre fazladır. 2. Levhalar yılda 1 ile 10 cm arasındaki bir hızla hareket etmektedir. 3. Dünya’daki depremlerin yarıdan fazlası Alp Himalaya Deprem Kuşağı’nda görülmektedir. 4. Hindistan Levhası ile Avrasya Levhası birbirine doğru hareket etmektedir. Aktivite .. 2 5. Volkanların çoğu okyanus ortası sırtlarda ya da okyanusların kenarlarındaki dalma - batma alanlarında oluşur. Aşağıdaki şekillerde üç farklı levha hareketi numaralandırılarak gösterilmiştir. Bu levha hareketlerinin görüldüğü yerleri harita üzerindeki kutucuklara numaraları yazarak belirleyiniz. 1 2 3 10. Sınıf Coğrafya Kolay Öğrenme Kılavuzu 13 2. Bölüm 2. Ünite Yeryüzünde Sıcak Suların Dağılışı Yağışlarla yeryüzüne inen suların bir bölümünün yer altına sızmasıyla kınındaki bir magma kütlesi tarafından ısıtılmasıyla oluşur. Yer altı suyunun, yaoluşmaktadır. Yer altında kaynayıp buharlaşan sıcak sular fay kırıklarını takip ederek yeryüzüne ulaşıp sıcak su kaynaklarını oluşturmuştur. kanların Depremler ve vol- yaygın olarak oluştuğu alanlar, aynı zamanda sıcak su kaynaklarının da yaygın olarak oluştuğu alanlardır. Sıcak su kaynakları temiz ve güvenilir bir enerji kaynağı olan enerjiyi oluşturmaktadır. Dünya genelin- de jeotermal enerji potansiyeli fazla olan bölgeler levha sınırlarına yakın alanlardır. Örneğin, İzlanda, ABD, Japonya ve Yeni Zelanda’da elektrik enerjisi üretimi ve ısıtmada sıcak su kaynakları yaygın olarak kullanılmaktadır. AVRASYA LEVHASI KUZEY AMERİKA LEVHASI ATLAS OKYANUSU PASİFİK LEVHASI BÜYÜK OKYANUS PASİFİK LEVHASI ARAP LEVHASI BÜYÜK OKYANUS HİNDİSTAN LEVHASI KOKOS LEVHASI NAZKA LEVHASI AFRİKA LEVHASI GÜNEY AMERİKA LEVHASI HİNT OKYANUSU AVUSTRALYA LEVHASI ANTARKTİKA LEVHASI Levha Sınırları Sıcak Su Kaynakları ANTARKTİKA LEVHASI Aktivite .. 3 Dünya’daki sıcak su kaynaklarının dağılışı Aþaðýdaki şekilden yararlanılarak sıcak su kaynaklarının oluşumu üç aşamada anlatılacaktır. Oluşumun ikinci aşaması yazıldığına göre birinci ve üçüncü aşamaları yazınız. 1 2 3 14 Kolay Öğrenme Kılavuzu Magma tarafından ısıtılan sular kaynayıp buharlaşır. Yazılıya Hazırlık Soruları Levha Hareketlerinin Etkileri Soru .. 1 Aşağıdaki levha sınırları haritasında belirlenen alanlara levhaların adını yazınız. (8 puan) ATLAS OKYANUSU BÜYÜK OKYANUS BÜYÜK OKYANUS HİNT OKYANUSU Levha Sınırları Uzaklaşan Levhalar Yakınlaşan Levhalar Soru .. 2 Dünya’daki deprem kuşaklarını yazınız. (6 puan) Cevap Soru .. 4 Kıtaların önceleri bitişik olduğu sonradan birbirinden ayrıldığı görüşünü içeren Kıtaların Kayması Teorisi’ni destekleyen kanıtları yazınız. (8 puan) Cevap Soru .. 3 Aşağıdaki kavramları kısaca tanımlayınız. (20 puan) Levha: Soru .. 5 Konveksiyonel akıntılar: Aþaðýda verilen cümlelerdeki boþluklarý uygun þekilde doldurunuz. (10 puan) 1. Levhaların hareketini sağlayan konveksiyonel akıntılar gerçekleşir. 2. Dünya’daki deprem bölgeleri, volkanik alanlar, sıradağlar Dalma batma alanı: ve sıcak su kaynakları genellikle paralellik gösterir. 3. Okyanus ortası sırtlar ile birbirinden uzaklaştığı okyanuslarda görülür. Okyanus ortası sırt: 10. Sınıf Coğrafya 4. Yoğunluğu aynı olan levhaların birbirine doğru hareketi, levhalar arasındaki tortulların sıkışıp kıvrılarak yeryüzünde oluşmasına yol açmıştır. Kolay Öğrenme Kılavuzu 15 Yazılıya Hazırlık Soruları 2. Ünite Soru .. 6 Soru .. 9 Aşağıdaki tabloda verilen ülkelerden aktif volkanlara sahip olanları işaretleyerek belirleyiniz. (9 puan) Levha Tektoniği Teorisi’ne göre yer kabuğu levha adı verilen irili ufaklı parçalardan oluşmuştur. Levhalar birbirine doğru hareket etmekte ya da birbirinden uzaklaşmaktadır. İngiltere Buna göre, aşağıdaki yer şekillerinden hangisi birbirinden uzaklaşan levha sınırlarında görülür? (4 puan) Japonya A) Sıradağlar B) Okyanus çukurları C) Volkanik ada yayları D) Okyanus ortası sırtlar Türkiye E) Peri bacaları Endonezya Soru .. 10 Mısır Norveç Yer kabuğunu oluşturan levhaların hareketi üzerinde aşağıdakilerden hangisi etkilidir? (4 puan) Filipinler A) Mantodaki konveksiyonel akıntılar B) Sürekli rüzgârlar ve okyanus akıntıları İzlanda C) Yer kabuğunda yayılan deprem dalgaları D) Dünya’nın ekseni etrafındaki hareketinden doğan güç Rusya E) Kıtasal kabuk ile okyanusal kabuk arasındaki yoğunluk farkı Soru .. 7 Soru .. 11 Sıcak su kaynağını tanımlayıp, sıcak su kaynakları yönüyle zengin üç ülke yazınız. (15 puan) Aşağıdaki ülkelerin hangisinde şiddetli deprem görülme olasılığı azdır? (4 puan) A) ABD Cevap B) Pakistan D) İtalya C) Almanya E) Japonya Soru .. 12 Büyük Okyanus kıyılarının Pasifik Ateş Çemberi olarak isimlerindirilmesinde, bu kıyıların aşağıdaki özelliklerinden hangisi etkili olmuştur? (4 puan) A) Yıllık yağış miktarlarının fazla olması Soru .. 8 B) Asya ile Amerika kıtalarının arasında olması Şiddetli depremler ve aktif volkanların çoğu levha sınırlarında veya yakınlarında görülür. C) Şiddetli depremlerin ve tsunamilerin görülmesi D) Sıcak ve soğuk okyanus akıntılarının karşılaşması E) Dünya’daki aktif volkanların büyük bölümünün bulunması Soru .. 13 Yeryüzünde deprem bölgeleri, aktif volkanlar ve sıcak su kaynakları hemen hemen aynı bölgelerde toplanmıştır. Bu durum, bu bölgelerin aşağıdakilerden hangisi yönüyle ortak olduğunu gösterir? (4 puan) A) Yükseltilerinin az olması Buna göre, haritada numaralandırılan bölgelerden hangisinin levha sınırında veya yakınında olduğu söylenemez? (4 puan) B) Levha sınırlarında yer almaları A) I E) Okyanusal kabuk üzerinde oluşmaları 16 B) II C) III Kolay Öğrenme Kılavuzu D) IV E) V C) Yer şekillerinin az engebeli olması D) Karasal iklim özelliklerinin görülmesi 3. Ünite DOĞADAKİ ÜÇ UNSUR: SU, TOPRAK ve BİTKİ 1. Bölüm : Su Kaynakları Dünya’daki suların % 97’sini tuzlu sular(okyanuslar ve denizler), % 3’ünü tatlı sular(akarsular, göller ve yer altı suları) oluşturur. Yeryüzündeki bu sulardan buharlaşma yoluyla atmosfere su buharı karışır. Karalar üzerine düşen yağış sularının bir kısmı canlılar tarafından kullanılır. Bir kısmı yer altına sızar. Bir kısmı da buharlaşarak tekrar atmosfere geri döner. Yüzey sularının bir kısmı akarsular tarafından deniz ve okyanuslara ulaştırılır. Suların atmosfer, denizler ve karalar arasındaki bu dolaşıma su döngüsü(hidrolojik çevrim) denir. YER ÜSTÜ SULARI A. DENİZLER ve OKYANUSLAR Yeryüzünün % 71’i deniz ve okyanuslarla, % 29’u karalarla kaplıdır. Güney Yarım Küre’de okyanusların kapladığı oran Kuzey Yarım Küre’ye göre daha fazladır. Yüz ölçümü en geniş olan okyanus ra ve en küçük okyanus , daha son’dur. Denizlerdeki tuzluluk oranını belirleyen en önemli faktör buharlaşmadır. Ekvator’dan kutuplara gidildikçe sıcaklıkların azalmasına bağlı olarak buharlaşma azaldığı için tuzluluk azalmaktadır. Dünya’nın en tuzlu denizi olan Kızıldeniz’in tuzluluk oranı ‰ 43 iken, Dünya’nın en az tuzlu denizi olan Baltık Denizi’nin tuzluluk oranı ‰ 7’dir. B.GÖLLER Karalar üzerinde çanaklaşmış alanlarda biriken su kütlelerine göl denir. Gölün fazla sularını deniz ve okyanuslara ulaştıran akarsulara gideğen(göl ayağı) denir. Göl suları acı, tatlı, tuzlu ve sodalı olabilmektedir. Fazla sularını bir gideğen yardımıyla denizlere ulaştırabilen göllerin suları tatlıdır. Sularını denizlere ulaştıramayan göllerin suları acı, tuzlu ya da sodalıdır. Göl sularının özelliği üzerinde etkili olan faktörler şunlardır: 10. Sınıf Coğrafya Kolay Öğrenme Kılavuzu 17 3. Ünite 1. Bölüm : Su Kaynakları 1. Doğal Göller a) Çanaklarda Oluşan Göller Yer kabuğu hareketleri sonucunda çanaklaşan sahalarda tektonik göller oluşmuştur. Bu göllerin başlıcaları; Aral, Baykal, Hazar, Lût ve Afrika Kıtası’nın doğusundaki fay hattı üzerinde oluşan göller(Victoria, Tanganika, Nyasa, Rudolf)dir. Çözünebilen kayaçların (kireç taşı, alçı taşı ve kaya tuzu gibi) bulunduğu arazilerdeki uvala, polye veya obruk gibi erime çukurlarında oluşmuştur. Dağların yüksek kesimlerinde buzulların aşındırmasıyla oluşan sirk çukurlarında oluş- muştur. Daha çok kutuplara yakın bölgelerde(Kanada, Finlandiya, Norveç ve İsveç) yaygındır. Volkanın zirvesindeki baca ağzında oluşan gölleri, krater kısmında patlamayla ya da çökmeyle oluşan daha büyük çukurluklarda oluşmuş gölleri ve volkanik patlama çanaklarında oluşan gölleri volkanik göllerdir. Endonezya, İtalya, Japonya ve Türkiye gibi ülkelerde volkanik göllere rastlanmaktadır. b) Doğal Setlerin Gerisinde Oluşan Göller Volkanizma sırasında çıkan lavların bu çukurluğun önünü kapatmasıyla Akarsu vadilerinin önünün heyelan sonucu kapanmasıyla oluşan Akarsu vadilerinin önünün akarsuyun taşıdığı alüvyonlarla kapatılması sonucu oluşan gölleri oluşmuştur. gölleri gölleri oluşmuştur. gölle- ri oluşmuştur. Dalga ve akıntıların getirdiği malzemelerin kıyıda oluşturduğu kıyı setlerinin zamanla büyüyerek bir koyun ağzını kapatmasıyla oluşan gölleri oluşmuştur. Buzullardan çıkan suların önünün buzulun süreklediği malzemelerden oluşan moren setleriyle kapanması sonucu oluşan gölleri oluşmuştur. c) Karma Yapılı Göller Oluşumunda birden fazla faktörün etkili olduğu göllerdir. 2. Baraj Gölleri İnsanların, çeşitli amaçlar için akarsu vadilerinin önüne set inşa etmeleri sonucu suların setin gerisinde toplanmasıyla oluşan göllerdir. Barajların yapılış amaçları şunlardır: C.AKARSULAR Çeşitli kaynaklarla beslenen ve belirli bir yatak içinde eğime bağlı olarak akan sulara adı verilir. Akarsuların küçüklerine dere, su, çay büyüklerine ırmak ya da nehir adı verilir. Akarsular çeşitli özelliklerine göre üç gruba ayrılır. 18 Kolay Öğrenme Kılavuzu 3. Ünite 1. Bölüm : Su Kaynakları 1. Rejimlerine Göre Akarsular Bir akarsuyun herhangi bir kesiminden, bir saniyede geçen su miktarına akarsuyun denir. Akarsuların akımlarının yıl içinde gösterdiği değişikliklere akarsuyun Düzenli rejime sahip akarsuyun akım grafiği denir. Düzensiz rejime sahip akarsuyun akım grafiği 2. Beslenme Kaynaklarına Göre Akarsular Akarsular kaynaklarla beslenme durumuna göre akarsular şu şekilde adlandırılır: Birden fazla kaynaktan beslenen akarsulara ve çok uzun yol kateden akarsulara denir. 3. Döküldüğü Yere Göre Akarsular Bir akarsuyun kollarıyla birlikte sularını topladığı alana havza adı verilir. Sularını denizlere ulaştırabilen akarsu havzalarına açık havza adı verilir. Sularını denizlere ulaştıramayan akarsu havzalarına kapalı havza adı verilir. YER ALTI SULARI ve KAYNAKLAR Yağışlarla yeryüzüne düşen sular ile eriyen kar ve buzulların erimesiyle oluşan suların bir bölümü, yer altına sızarak geçirimsiz tabakalar üzerindeki boşluklarda birikir. Çeşitli derinliklerde biriken bu sulara adı verilir. Bir bölgenin yer altı suyu potansiyeli üzerinde şu faktörler etkilidir: 10. Sınıf Coğrafya Kolay Öğrenme Kılavuzu 19 3. Ünite 1. Bölüm : Su Kaynakları Yer altı sularının yüzeye çıktığı yerlere adı verilir. Kaynaklar oluşumularına göre çeşitli şekil- lerde adlandırılır. Kaynak Su Kaynak Su Geçirimsiz tabaka Kaynak VADİ(YAMAÇ) KAYNAĞI Kaynak KARSTİK KAYNAK Yer altý suyu Artezyen kuyusu Geçirimsiz tabaka FAY FAY KAYNAĞI GAYZER(KAYNAÇ) 20 Kolay Öğrenme Kılavuzu ARTEZYEN KAYNAĞI