DERLEME Solunum Yolu Enfeksiyonlarında Tamamlayıcı ve Alternatif Tedaviler Dr. Memet IŞIK,a Dr. Elif ÇADIRCIb a Aile Hekimliği AD, Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi, b Farmakoloji AD, Atatürk Üniversitesi Eczacılık Fakültesi, Erzurum Yazışma Adresi/Correspondence: Dr. Memet IŞIK Atatürk Üniversitesi Tıp Fakültesi, Aile Hekimliği AD, Erzurum, TÜRKİYE [email protected] ÖZET Tamamlayıcı ve alternatif tedavilerin (TAT) kullanımı bütün dünyada olduğu gibi ülkemizde de giderek yaygınlaşmaktadır. Hastalar standart tedavilerine destek olmak, bağışıklık sistemlerini güçlendirmek, hastalığa bağlı semptomları azaltmak, hastalık nükslerini önlemek ve tedavi etmek için TAT’leri tercih etmektedir. Bu amaçla çeşitli bitkisel karışımlar, vitaminler, biyoenerji, akupunktur, aromaterapi, meditasyon gibi yöntemler sıklıkla kullanılmaktadır. Astım, KOAH, alerjik rinit, öksürük, bronşit gibi birçok solunum sistemi hastalığında da TAT kullanımı yaygındır. Solunum Sistemi hastalıklarında en çok kullanılan TAT yöntemleri nefes teknikleri, bitkisel tedavi, akupunktur ve destekleyici vitaminler olarak sıralanabilir. TAT’lerin solunum yolu hastalıklarındaki kullanımları ile ilgili mevcut literatürdeki bilgilerin çelişkili olması bu yöntemlerin etkinliğini saptamaya yönelik daha detaylı çalışmalar yapılması gerektiğini göstermektedir. Hastaların TAT ile ilgili bilgilere çoğunlukla bilgi ve deneyimi olmayan kişiler aracılığıyla ulaşması bu tekniklerin bilimsel olarak takip edilebilirliğini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle en az hastalar kadar hekimler de TAT yöntemlerinin etkinliği ve riskleri konusunda bilgilendirilmelidir. Anahtar Kelimeler: Tamamlayıcı tedaviler; solunum yolu hastalıkları; fitoterapi; akupunktur tedavisi; vitaminler ABSTRACT The use of Complementary and Alternative Therapies (CAM) is becoming increasingly common in Turkey as in all over the world. CAM treatments are preferred in order to support the standard treatment of patients, to strengthen the immune system, to reduce disease-related symptoms, to treat and prevent disease recurrence. For this purpose, different methods, such as herbal preparations, vitamins, bioenergy, acupuncture, aromatherapy and meditation are frequently used. CAM therapies are commonly used for respiratory diseases such as asthma, COPD, allergic rhinitis, cough, bronchitis. The most commonly preferred CAM techniques in the treatment of respiratory system disorders are breathing techniques, herbal therapy, acupuncture and vitamins. The conflicting results of studies in existing literature, pertaining to CAM use in respiratory diseases show the necessity of more detailed studies in order to determine the effectiveness of these methods. Accessing of the patients to informations about CAM are mostly via people who do not have accurate knowledge and experienced. It makes a negative impact on the traceability of these techniques scientifically. For this reason, physicians should also be knowledgeable about the risks and effectiveness of CAM methods at least as much as their patients. Key Words: Complementary therapies; respiratory tract diseases; phytotherapy; acupuncture therapy; vitamins Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics 2011;2(4):69-74 Copyright © 2011 by Türkiye Klinikleri Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics 2011;2(4) lternatif tıp; “tıbbi tedavilerin yerine geçen modern tıp ve tedaviler tarafından kabul edilmeyen her türlü sağlık hizmeti” olarak tanımlanmaktadır. Tamamlayıcı tıp ise tıbbi tedavi ile birlikte, tıbbi tedaviye ek olarak uygu- 69 Memet IŞIK ve ark. SOLUNUM YOLU ENFEKSİYONLARINDA TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TEDAVİLER lanan tedavi ve bakım sistemidir.1,2 Tamamlayıcı ve alternatif tedaviler (TAT) tüm dünyada giderek yaygınlaşmaktadır. Ülkemizde de birinci basamak hekimine başvuran hastalar arasında TAT kullanımı çok yaygındır.3 Hastalar standart tedavilerine destek olmak, bağışıklık sistemlerini güçlendirmek, hastalığa bağlı semptomları azaltmak, hastalık nükslerini önlemek ve tedavi etmek için TAT’ları tercih etmektedir. Bu amaçla sıklıkla kullanılanlar çeşitli bitkisel karışımlar, vitaminler, biyoenerji, akupunktur, aromaterapi, meditasyon gibi yöntemlerdir.4-7 Tamamlayıcı ve Alternatif Tedavilerin (Complementary and Alternative Therapies-CAM) modern tıpta kullanımları son yıllarda giderek artmaktadır. Amerikan Ulusal Sağlık Enstitüsüne bağlı çalışan Alternatif ve Tamamlayıcı Tıp Merkezinin (NCCAM) yapmış olduğu 2007 tarihli “ulusal sağlık anketin” verilerine göre Amerika Birleşik Devletleri’nde yetişkinlerin %38’i, çocukların ise %12’si TAT kullanmaktadır.8 Bu ankete göre TAT ile tedavi edilen ilk 10 hastalık arasında bulunan tek solunum yolu hastalığı soğuk algınlığı olsa da astım, kronik obstrüktif akciğer hastalığı ve rinit için de TAT kullanımı oldukça yaygındır.9 Amerikan Ulusal Sağlık Enstitüsü (NIH) tamamlayıcı ve alternatif tıpla ilgili bütçe ayırması ve üniversite merkezlerinin bu konuya ilgi duymalarının da etkisiyle farklı TAT metotlarıyla ilgili birçok araştırma yapılmaktadır.10 Türkiye’de de Tamamlayıcı ve Alternatif Tedaviler (TAT) halk arasında önemli bir ilgi oluşturmaktadır. Bazı araştırmalarda çeşitli hastalıklarda %37 ile 76 arasında TAT kullanımının olduğu bildirilmiştir.3,11-14 Astım, KOAH, alerjik rinit, öksürük, bronşit gibi birçok solunum sistemi hastalığında TAT kullanımı yaygındır.15 Astımlı Türk çocuklarında tamamlayıcı ve alternatif tedavi kullanım oranının, yıllar içindeki artışı yapılan bazı çalışmalarda dikkati çekmektedir.16 Solunum sistemi hastalıklarında en çok kullanılan TAT yöntemleri nefes teknikleri (yoga gibi), bitkisel tedavi, akupunktur ve destekleyici vitaminler olarak sıralanabilir.17 Ancak sorgulanması gereken nokta “TAT tedavisinin etkinliğinin kanıta dayalı olarak mı” uygulandığıdır. Bu yazıda tıp literatürü ışığında solunum sistemi hastalıkları ve enfeksiyonları için TAT kullanımı incelenmiş ve kanıta dayalı bir şekilde sunulmuştur. TAT kullanımı oldukça kapsamlı bir alan olduğundan yazı, sık kullanılan tedaviler olan vitaminler, bitkisel ilaçlar ve akupunktur ile sınırlı tutulmuştur. VİTAMİNLER Vitaminler, kendileri ilaç olmanın yanı sıra birçok hastalıkta destekleyici tedavi olarak yer almaktadır. Solu- 70 num yolu enfeksiyonları için en fazla kullanılan C vitamininin antiviral, antibakteriyel ve immunmodülatör etkileri bildirilmiştir.18,19 C vitaminin soğuk algınlığı tedavisindeki yeri sıklıkla çalışılmış ve iyi sonuçlar vermiştir. Yapılan plasebo-kontrollü çalışmalar C vitamini takviyesinin soğuk algınlığı enfeksiyonlarının süresini ve şiddetini azalttığını bildirmektedir. Ancak farklı çalışmalarda elde edilen sonuçlarda etkinliğinin oldukça değişken olduğu görülmekte ve çocuklarda erişkinlerden daha etkili olabileceği bildirilmektedir. Yapılan çalışmalar genel olarak değerlendirildiğinde C vitamininin çocuklarda erişkinlerden daha yararlı olduğu; erişkinlerde kullanılan C vitamini hastalık süresini %6 azaltırken çocuklarda bu oranın %26 olduğu bildirilmiştir.20 Ancak mega doz C vitamini alımı ile ilgili bir çalışmada yüksek doz C vitamininin düşük doz C vitaminine kıyasla soğuk algınlığı süresinde ve şiddetinde bir değişiklik oluşturmadığı görülmüştür.21 C vitamininin etkinliği konusundaki kuşkular halen devam etmektedir. Birçok viral enfeksiyon solunum yolu ile veya kişisel temas ile bulaşır.22 Nazofaringeal mukozal yüzeylerin bütünlüğünün korunması bu nedenle viral bulaşmayı önleme açısından önemlidir. A vitamininin epitelyal ve mukozal yüzeylerin bütünlüğünün korunmasına ve salgılarının devamına katkıda bulunduğu; aynı zamanda mononükleer fagositleri ve lenfosit blastogenezisini stimule ettiği bilinmektedir.23-25 Bu etkileri viral solunum yolu enfeksiyonlarında yararlı olabilir. Vitaminlerin solunum sistemi enfeksiyonlarındaki rolü bilinmekle beraber bu konuda birçok çalışma halen devam etmektedir. BİTKİSEL TEDAVİLER Solunum yolu hastalıklarında bitkilerin kullanımı çok eski zamanlara dayanır. Özellikle Çin, Hint ve diğer Asya ülkelerinde sıklıkla kullanılan Hedera helix (sarmaşık) veya Thymus vulgaris (kekik) günümüzde birçok Avrupa toplumunda da hatırı sayılır bir popülariteye sahiptir. Özellikle pediyatrik enfeksiyonların tedavisinde bitkisel tedaviler senelerdir kullanılmış olmasına rağmen çoğu tedavi bilimsel kanıta dayalı değildi. Astragalus membranaceus (geven) yüzyıllarca dayanıklılığı artırıcı ve immun fonksiyonları destekleyici tonik olarak reçetelenmiştir. Astragalus kökleri immunstimulan polisakkaritlerce zengindir ve in vitro deneylerde monosit ve makrofajların fagositik aktivitesini artırdığı gibi26 farelerde de antiviral ve antibakteriyel etki gösterdiği bildirilmiştir.27,28 Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics 2011;2(4) SOLUNUM YOLU ENFEKSİYONLARINDA TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TEDAVİLER Araştırmacılar in vitro farmakolojik incelemelere dayanarak sarımsağın standart antibiyotiklerle karşılaştırılabilir düzeyde antibakteriyel etkinliğe sahip olduğunu iddia etmektedirler. Sarımsağın bu potansiyel antibakteriyel etkisine ek olarak in vitro çalışmalarda influenza A ve B, cytomegalovirus, rhinovirus, viral pneumonia ve rotavirusa karşı güçlü antiviral etkinlik gösterdiği bildirilmiştir.29 Randomize kontrollü klinik bir çalışmada allicin içeren sarımsak takviyesinin genel soğuk algınlığından sorumlu virüsleri engelleyebildiği ve enfeksiyonun iyileşmesini hızlandırdığı bildirilmiştir. Çalışmada 146 gönüllüye sarımsak takviyesi veya plasebo Kasım ayından itibaren 3 aylık süre boyunca verilmiş ve tedavi grubunda plaseboya göre anlamlı derecede az soğuk algınlığı gözlenmiş ve hastalık süresi de anlamlı derecede kısalmıştır.30 Ancak sarımsak ya doğrudan çiğ olarak tüketilmeli ya da yemeğe ateşten alındıktan hemen önce eklenerek etkinliği korunmalıdır. Pişmiş sarımsağın antimikrobiyal etkisini kaybettiği bildirilmiştir. Taze sarımsağa alternatif içeriği standardize edilmiş sarımsak kapsülleri olabilir.15,31 Bir Japon bitki kompleksi olan Saiboku-to (TJ-96, Tsumura Co., Ltd, Tokyo, Japan) ile yapılan ramdomize plasebo-kontrollü çapraz çalışmada yetişkin gönüllülere TJ-96 verilmiş ve sonuçta TJ-96’nın astım septomlarını ve hava yollarındaki aşırı duyarlılığı azalttığı aynı zamanda kan ve doku örneklerinde eosinofil sayısını ve eosinofilik katyonik protein konsantrasyonunu azalttığı bildirilmiştir.32 Fransız deniz çamı kabuğundan elde edilen flavonitlerin karışımı olan Pycnogenol (Horphag Research, Geneva, Switzerland), astımlı çocuklarda incelenmiş ve havayolu tıkanıklığında, acil albuterol kullanımında, günlük sepmtomlarda ve üriner lökotrien seviyesinde anlamlı azalmaya neden olmuştur.33 Güney Afrikada yetişen Pelargonium sidoides köklerinden elde edilen alkolik bir ekstraktın özellikle soğuk algınlığına bağlı gelişen akut bronşitte sepmtomları azalttığı klinik olarak gösterilmiş, şurup ve tablet şeklinde pazarlanan bu ürünün şurup formülasyonun daha etkili olduğu bildirilmiştir.34 Benzer şekilde birçok bitki immunsitimülan etkileri ile infeksiyonlarda denenmiş olmasına rağmen Kuzey Amerika’da en sık kullanılan destekleyici tedavi ekinezyadır. Ekinezya ile ilgili yapılmış yüzlerce yayım vardır. Üst solunum yolu hastalıklarında ekinezyanın etkilerini araştıran 34 çalışma bir derlemede incelenmiş ve 22 tanesinde kanıta dayalı olumlu sonuç elde edildiği görülmüştür.35 Başka bir derlemede ekinezyanın üst solunum yolu enfeksiyonlarındaki etkinliğini Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics 2011;2(4) Memet IŞIK ve ark. inceleyen 9 araştırmanın 8’inde yararlı etkiler gösterdiği bildirilmiştir.36 Echinacea purpurea, Baptisia tinctoria, Thuja occidentalis, Angelica acutiloba, ve Curcuma longa, gibi birçok immunsitümülan bitki yüksek miktarda arabinogalaktan içerir.37 Arabinogalaktanlar antiviral etkileri olan, natural killer hücreleri ve makrofaj aktivasyonunu artıran yüksek molekül ağırlıklı polisakkaritlerdir.38 Hauke ve ark. da bir çalışmalarında ekineyza, çivit ve mazı içeren Esberitox N (Schaper & Brummer, Saltzgitter, Germany)’ni makrolid antibiyotiklerle kombine ederek kronik bronşitteki etkilerini araştırmışlardır. Sonuçlar 10. günde hastaların FEV1 verilerinde plaseboya göre anlamlı iyileşme olduğunu ancak 28. günden sonra artık değişiklik olmadığını göstermiştir.39 Sonuç olarak solunum yolu enfeksiyonlarında en fazla kullanılan TAT yöntemleri bitkisel tedavilerdir. AKUPUNKTUR Akupunktur Geleneksel Çin Tıbbında kullanılan ana tedavi yöntemlerinden birisidir ve astım gibi birçok kronik hastalığın tedavisinde sıkça kullanılmaktadır. Akupunktur tedavisinde vücudun belli noktalarına akupunktur iğneleri batırılarak, vücudun bozulmuş olan vital enerji akımları (Qi) yeniden düzeltilmeye çalışılır. İğneler “meridyen” denilen enerjinin dolaştığı kanallar üzerine batırılır. Özel noktalar aynı zamanda basınç uygulanması veya lazer uygulanması ile de uyarılabilir.40 Özellikle astım tedavisinde akupunktur kullanımı ile ilgili birçok çalışma bulunmasına rağmen rinit veya diğer respiratuvar sistem hastalıklarında akupunktur kullanımı hakkındaki çalışmalar sınırlıdır. Kısa süreli akupunktur uygulamasının, astımdaki etkileri, 1976 yılında yapılmış bir çalışmada bahsedilmiştir.41 Astımda akupunktur kullanımı ile ilgili ilk sistematik derleme 1991’de yayınlanmıştır.42 Sonraki çalışmalar, akupunkturun astım tedavisindeki olumlu etkilerine işaret etmektedir. Chu ve ark., akupunktur sonrası FEV1 değerlerindeki olumlu değişiklikleri göstermişlerdir.43 Astımlı hastalarda akupunktur uygulamaları ile tedavi sonrası bir sene boyunca klinik olarak iyileşme elde edilen çalışma verileri de mevcuttur.44 Allerjik rinit tedavisinde de akupunktur, hastalar tarafından sıklıkla tercih edilen alternatif-tamamlayıcı bir tedavi yöntemidir.45 Yapılan çalışmalarda, allerjik rinit hastalarının %17-19 kadarı akupunkturu bir tedavi yöntemi olarak tercih etmektedir.46,47 Allerjik riniti olan hastaların rutin tedavilerine eklenen akupunktur uygulamasının, hastalarda kalıcı ve etkili faydalar sağladığı 71 Memet IŞIK ve ark. SOLUNUM YOLU ENFEKSİYONLARINDA TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TEDAVİLER ortaya konulmuştur.48 Allerjik rinitli hastalarda yapılan çift kör randomize bir çalışmada; 4 hafta boyunca, haftada 3 kez akupunktur tedavisi ile nazal semptomlarda azalma sağlanmıştır.49 Ancak astım ve alerjik rinitte akupunktur uygulamasının tedaviye katkısının olmadığına işaret eden çalışmalar da mevcuttur.44,50-52 Bunun sebepleri arasında akupunkturun kendine özgü özellikleri bulunabilir. Akupunktur iğne batırılarak yapıldığından plasebo uygulaması zordur. Plasebo iğnesi olarak sunulan ve deriye batırılmayan iğnelerin de (sham acupuncture) etkinliğinin olabileceği belirtilmiştir.45 Klasik olarak bilinen akupunktur noktalarının dışındaki noktaların da etkinliği söz konusu olabilir. Ayrıca, nokta kombinasyonları, iğneleme derinliği, iğne çeşidi, uyarı yöntemi ve uygulayıcı tecrübesi gibi birçok başka faktör de akupunkturun etkinliğinde rol oynayabilir. Bu nedenlerden dolayı uygulayıcının yetkin ve yeterli olması akupunturun sağlıklı yapılabilmesi için gereklidir. ÖZEL DURUMLAR Beslenme eksiklikleri bağışıklık sisteminin zayıflamasına ve enfeksiyonlara karşı direncin azalmasına neden olabilmektedir. Örnek olarak selenyum eksikliği enfeksiyonlara karşı direnci azaltmaktadır. Yapılan çalışmalarda, selenyum takviyesinin beyaz kan hücrelerini ve timus bezini aktive ederek immun fonksiyonları desteklediği görülmüştür.53-55 Yine esansiyel yağ asitlerinin eksikliği ve bununla beraber vitamin ve minerallerde görülen eksikliğin orta kulak iltihabına yatkınlığı artırdığı bildirilmiştir. Otitis media’lı çocuklara verilen bir çay kaşığı balık yağı (EPA ve A vitamini içeren) ve yarım tablet selenyumlu multivitamin-mineral tableti çocuklardaki antibiyotik kullanımını anlamlı şekilde azaltmış- 1. 2. 3. 4. 72 Tan M, Uzun O, Akcay F. Trends in complementary and alternative medicine in eastern Turkey. J Altern Complement Med 2004;10(5): 861-5. Erbaycu AE, Gülpek M, Tuksavul F, Uslu Ö, Güçlü SZ. Akciğer Kanserinde Çeşitli Bitki- Oral olarak verilen sığır timus ekstresinin timus bezi aktivitesini artırarak geniş bir immun destek sağladığına inanılmaktadır. Klinik çalışmalar da timus bezi ekstresinin çocuklarda respiratuvar enfeksiyon süresini ve sıklığını azalttığını ortaya koymuştur.57 Benzer bir çalışmada timus bezinin bu etkisinin mekanizmasının aydınlatılması amacıyla interlökin 2 düzeyleri incelenmiş ancak anlamlı sonuçlar elde edilememiştir.58 Bu çalışmalar tekrarlayan respiratuvar enfeksiyonlu çocuklarda timus bezi ekstraktının etkinliğini ortaya koymaktadır ancak bu klinik iyileşmenin mekanizması hala açıklanamamıştır.15 Sonuç olarak günümüzde solunum sistemi enfeksiyonlarının tedavisinde genellikle antibiyotikler kullanılmasına rağmen, yüzyıllardan beri bu alanda TAT kullanımı da oldukça yaygındır. Bu alanda en çok vitaminler ve çeşitli bitkiler kullanılmakta olup akupunktur gibi alternatif tedaviler her zaman popülerliğini korumaktadır. Ancak bu tekniklerin etkinliğini saptamaya yönelik daha detaylı çalışmalar yapılmalıdır. TAT uygulamasını yapanlar arasındaki niteliksel farklılıklar bu alanda yapılan çalışmaların güvenilirliğine gölge düşüren en önemli etkenlerin başında gelmektedir. Hastaların TAT ile ilgili bilgilere çoğunlukla bilgi ve deneyimi olmayan kişiler aracılığıyla ulaşması bu tekniklerin bilimsel olarak takip edilebilirliğini olumsuz etkilemektedir. Bu nedenle en az hastalar kadar hekimler de TAT yöntemlerinin etkinliği ve riskleri konusunda bilgilendirilmelidir. KAYNAKLAR Ediger D, Önal-Burgazlıoğlu B, Ege E. Astım ve rinit hastalarında tamamlayıcı ve alternatif tedavi kullanımı. Astım Allerji İmmünoloji 2008;6(2):61-5. Muslu GM, Öztürk C. Tamamlayıcı ve alternatif tedaviler ve çocuklarda kullanımı. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 2008;51: 62-7. tır.56 Ancak balık yağı veya selenyum gibi destekleyici tedavilerin etkinliğinin araştırılması için daha kapsamlı çalışmalar gerekmektedir.15 5. 6. sel ve Diğer Karışımların Kullanımına Sosyo-Demografik ve Tümöre Bağlı Faktörlerin Etkisi (Akciğer Kanserinde Tamamlayıcı Tedavi Kullanımı). Tur Toraks Der 2010(11): 117-20. Downer SM, Cody MM, McCluskey P, Wilson PD, Arnott SJ, Lister TA, et al. Pursuit and practice of complementary therapies by cancer patients receiving conventional treatment. BMJ 1994;309(6947):86-9. Ernst E, Cassileth BR. The prevalence of complementary/alternative medicine in cancer: a systematic review. Cancer 1998; 83 (4):777-82. 7. 8. 9. Akyürek S, Önal C, Kurtman C. Akciğer kanserli hastalarda alternatif tedavi kullanımı. Türk Hematoloji Onkoloji Dergisi 2005;15: 737. Barnes PM, Bloom B, Nahin RL. Complementary and alternative medicine use among adults and children: United States, 2007. Natl Health Stat Report 2008;(12):1-23. Blanc PD, Trupin L, Earnest G, Katz PP, Yelin EH, Eisner MD. Alternative therapies among adults with a reported diagnosis of asthma or rhinosinusitis: data from a population-based survey. Chest 2001;120(5):14617. Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics 2011;2(4) SOLUNUM YOLU ENFEKSİYONLARINDA TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TEDAVİLER 10. Berman BM, Hartnoll S, Bausell B. CAM evaluation comes into the mainstream: NIH specialized Centers of research and the University of Maryland Center for Alternative Medicine Research in Arthritis. Complement Ther Med 2000;8(2):119-22. 11. Yildirim Y, Tinar S, Yorgun S, Toz E, Kaya B, Sonmez S, et al. The use of complementary and alternative medicine (CAM) therapies by Turkish women with gynecological cancer. Eur J Gynaecol Oncol 2006;27(1): 81-5. 12. Araz A, Harlak H, Mese G. Factors related to regular use of complementary/alternative medicine in Turkey. Complement Ther Med 2009;17(5-6):309-15. 13. Kav T. Use of complementary and alternative medicine: a survey in Turkish gastroenterology patients. BMC Complement Altern Med 2009;9:41. 14. Arykan D, Sivrikaya SK, Olgun N. Complemen tary al ter na ti ve me di ci ne use in children with type 1 di a be tes mel li tus in Erzurum, Turkey. J Clin Nurs 2009;18(15): 2136-44. 15. MacKay D. Can CAM therapies help reduce antibiotic resistance? Altern Med Rev 2003; 8(1):28-42. 16. Kaya Y, Ergüven M, Tekin E, Özdemir M, Yılmaz-Hamzah Ö. Bölgemizde çocuklarda bronşial astım tedavisinde alternatif tedavi yöntemleri kullanımı. Çocuk Dergisi 2009;9 (2):84-9. 17. Ernst E. Complementary therapies for asthma: what patients use. J Asthma 1998;35(8):66771. 18. Bendich A, D'Apolito P, Gabriel E, Machlin LJ. Interaction of dietary vitamin C and vitamin E on guinea pig immune responses to mitogens. J Nutr 1984;114(9):1588-93. 19. Banic S. Immunostimulation by vitamin C. Int J Vitam Nutr Res Suppl 1982;23:49-52. 20. Hemila H. Vitamin C supplementation and common cold symptoms: factors affecting the magnitude of the benefit. Med Hypotheses 1999;52(2):171-8. 21. Audera C, Patulny RV, Sander BH, Douglas RM. Mega-dose vitamin C in treatment of the common cold: a randomised controlled trial. Med J Aust 2001;175(7):359-62. 22. Jennings LC, Dick EC. Transmission and control of rhinovirus colds. Eur J Epidemiol 1987;3(4):327-35. 23. Beisel WR, Edelman R, Nauss K, Suskind RM. Single-nutrient effects on immunologic functions. Report of a workshop sponsored by the Department of Food and Nutrition and its nutrition advisory group of the American Medical Association. JAMA 1981;245(1):538. 24. Dowd PS, Heatley RV. The influence of undernutrition on immunity. Clin Sci (Lond) 1984; 66(3):241-8. 25. Semba RD. Vitamin A, immunity, and infection. Clin Infect Dis 1994;19(3):489-99. 26. Yoshida Y, Wang MQ, Liu JN, Shan BE, Yamashita U. Immunomodulating activity of Chinese medicinal herbs and Oldenlandia diffusa in particular. Int J Immunopharmacol 1997; 19(7):359-70. 27. Chu DT, Wong WL, Mavligit GM. Immunotherapy with Chinese medicinal herbs. II. Reversal of cyclophosphamide-induced immune suppression by administration of fractionated Astragalus membranaceus in vivo. J Clin Lab Immunol 1988;25(3):125-9. 28. Chu DT, Wong WL, Mavligit GM. Immunotherapy with Chinese medicinal herbs. I. Immune restoration of local xenogeneic graft-versushost reaction in cancer patients by fractionated Astragalus membranaceus in vitro. J Clin Lab Immunol 1988;25(3):119-23. 29. Harris JC, Cottrell SL, Plummer S, Lloyd D. Antimicrobial properties of Allium sativum (garlic). Appl Microbiol Biotechnol 2001;57(3): 282-6. 30. Josling P. Preventing the common cold with a garlic supplement: a double-blind, placebocontrolled survey. Adv Ther 2001;18(4):18993. 31. Abascal K, Ganora L, Yarnell E. The effect of freeze-drying and its implications for botanical medicine: a review. Phytother Res 2005; 19(8):655-60. 32. Urata Y, Yoshida S, Irie Y, Tanigawa T, Amayasu H, Nakabayashi M, et al. Treatment of asthma patients with herbal medicine TJ-96: a randomized controlled trial. Respir Med 2002; 96(6):469-74. 33. Lau BH, Riesen SK, Truong KP, Lau EW, Rohdewald P, Barreta RA. Pycnogenol as an adjunct in the management of childhood asthma. J Asthma 2004;41(8):825-32. 34. Timmer A, Gunther J, Rucker G, Motschall E, Antes G, Kern WV. Pelargonium sidoides extract for acute respiratory tract infections. Cochrane Database Syst Rev 2008(3): CD006323. 35. Melchart D, Walther E, Linde K, Brandmaier R, Lersch C. Echinacea root extracts for the prevention of upper respiratory tract infections: a double-blind, placebo-controlled randomized trial. Arch Fam Med 1998;7(6): 5415. 36. Barrett B, Vohmann M, Calabrese C. Echinacea for upper respiratory infection. J Fam Pract 1999;48(8):628-35. 37. Kim LS, Waters RF, Burkholder PM. Immunological activity of larch arabinogalactan and Echinacea: a preliminary, randomized, doub- Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics 2011;2(4) Memet IŞIK ve ark. le-blind, placebo-controlled trial. Altern Med Rev 2002;7(2):138-49. 38. Hauer J, Anderer FA. Mechanism of stimulation of human natural killer cytotoxicity by arabinogalactan from Larix occidentalis. Cancer Immunol Immunother 1993;36(4): 237-44. 39. Hauke W, Kohler G, Henneicke-Von Zepelin HH, Freudenstein J. Esberitox N as supportive therapy when providing standard antibiotic treatment in subjects with a severe bacterial infection (acute exacerbation of chronic bronchitis). A multicentric, prospective, double-blind, placebo-controlled study. Chemotherapy 2002;48(5):259-66. 40. Ernst E. Complementary/alternative medicine for asthma: we do not know what we need to know. Chest 1999;115(1):1-3. 41. Yu DY, Lee SP. Effect of acupuncture on bronchial asthma. Clin Sci Mol Med 1976; 51(5):503-9. 42. Kleijnen J, ter Riet G, Knipschild P. Acupuncture and asthma: a review of controlled trials. Thorax 1991;46(11):799-802. 43. Chu KA, Wu YC, Lin MH, Wang HC. Acupuncture resulting in immediate bronchodilating response in asthma patients. J Chin Med Assoc 2005;68(12):591-4. 44. Martin J, Donaldson AN, Villarroel R, Parmar MK, Ernst E, Higginson IJ. Efficacy of acupuncture in asthma: systematic review and meta-analysis of published data from 11 randomised controlled trials. Eur Respir J 2002; 20(4):846-52. 45. Kartal Ö, Çalışkaner Z, Şener O. Astım ve Allerjik Hastalıklarda Akupunktur Tedavisi. TAF Preventive Medicine Bulletin. 2011;10(1):10714 46. Krouse JH, Krouse HJ. Patient use of traditional and complementary therapies in treating rhinosinusitis before consulting an otolaryngologist. Laryngoscope 1999;109(8):1223-7. 47. Schafer T, Riehle A, Wichmann HE, Ring J. Alternative medicine in allergies - prevalence, patterns of use, and costs. Allergy 2002;57 (8):694-700. 48. Brinkhaus B, Witt CM, Jena S, Liecker B, Wegscheider K, Willich SN. Acupuncture in patients with allergic rhinitis: a pragmatic randomized trial. Ann Allergy Asthma Immunol 2008;101(5):535-43. 49. Xue CC, English R, Zhang JJ, Da Costa C, Li CG. Effect of acupuncture in the treatment of seasonal allergic rhinitis: a randomized controlled clinical trial. Am J Chin Med 2002;30(1):1-11. 50. Gruber W, Eber E, Malle-Scheid D, Pfleger A, Weinhandl E, Dorfer L, et al. Laser acupuncture in children and adolescents with exercise induced asthma. Thorax 2002;57(3): 222-5. 73 Memet IŞIK ve ark. 51. Zhang CS, Yang AW, Zhang AL, Fu WB, Thien FU, Lewith G, et al. Ear-acupressure for allergic rhinitis: a systematic review. Clin Otolaryngol 2010;35(1):6-12. 52. Lee MS, Pittler MH, Shin BC, Kim JI, Ernst E. Acupuncture for allergic rhinitis: a systematic review. Ann Allergy Asthma Immunol 2009; 102(4):269-79. 53. Kiremidjian-Schumacher L, Stotzky G. Selenium and immune responses. Environ Res 1987;42(2):277-303. 54. Kiremidjian-Schumacher L, Roy M, Wishe HI, Cohen MW, Stotzky G. Supplementation with 74 SOLUNUM YOLU ENFEKSİYONLARINDA TAMAMLAYICI VE ALTERNATİF TEDAVİLER selenium and human immune cell functions. II. Effect on cytotoxic lymphocytes and natural killer cells. Biol Trace Elem Res 1994; 41(1-2):115-27. 55. Roy M, Kiremidjian-Schumacher L, Wishe HI, Cohen MW, Stotzky G. Supplementation with selenium and human immune cell functions. I. Effect on lymphocyte proliferation and interleukin 2 receptor expression. Bi ol Tra ce Elem Res 1994; 41(1-2): 10314. 56. Linday LA, Dolitsky JN, Shindledecker RD, Pippenger CE. Lemon-flavored cod liver oil and a multivitamin-mineral supplement for the secondary prevention of otitis media in young children: pilot research. Ann Otol Rhinol Laryngol 2002;111(7 Pt 1):642-52. 57. Longo F, Lepore L, Agosti E, Panizon F. [Evaluation of the effectiveness of thymomodulin in children with recurrent respiratory infections]. Pediatr Med Chir 1988;10(6):603-7. 58. Galli L, de Martino M, Azzari C, Bernardini R, Cozza G, de Marco A, et al. [Preventive effect of thymomodulin in recurrent respiratory infections in children]. Pediatr Med Chir 1990; 12 (3):229-32. Turkiye Klinikleri J Fam Med-Special Topics 2011;2(4)