Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ İçindekiler KISALTMALAR 7 BÖLÜM 1 8 GIRIŞ 1.1 YYEP’NIN HEDEFLERI 1.2 PROJE GEÇMIŞI 1.3 YYEP’Yİ HAZIRLAMAKTAN SORUMLU KURUMLAR 1.4 PROJE TANIMI 1.5 PROJE ALANININ SOSYO-EKONOMIK ÖZELLIKLERI 1.5.1 İL VE İLÇE DÜZEYINDE SOSYO-EKONOMIK ÖZELLIKLER 1.5.2 SOSYO-EKONOMİK FAKTÖRLER– KÖY DÜZEYİNDE 1.5.3. EKONOMİK FAALİYETLER VE ALTYAPI 1.6 PROJEDEN ETKİLENEN HANELER (PEH) 1.7 PROJENIN FAYDALARI 1.8 PAYDAŞ KATILIMI 1.9 YENİDEN YERLEŞİM PLANININ (YYEP) KAPSAMI 8 9 11 11 14 16 17 18 18 20 21 24 BÖLÜM 2. 27 YASAL ÇERÇEVE 2.1 TÜRKIYE CUMHURIYETI ANAYASASI 2.2 TOPRAK KORUMA VE ARAZI KULLANIMINA İLIŞKIN TÜRK KANUNU 2.3 KAMULAŞTIRMA KANUNU 2.3.1 ARAZI EDINIMI TÜRLERI 2.3.2 YASAL BELIRLEME 2.3.3 ÖZEL MÜLKIYETLI ARAZI TÜRLERI 2.3.4 EV VE ARAZI SAHIPLERI 2.3.5 ARAZI İSTIMLAKI VE KAMULAŞTIRMA 2.3.6 İSTEKLI ALICILAR / SATICILAR ARASINDA KAMULAŞTIRMA FIYATI ÜZERINDE ANLAŞMAZLIK 2.3.7 TAPU SENEDININ BULUNMAMASI 2.3.8 KAMULAŞTIRMA PLANLARININ HAZIRLANMASI 2.3.9 ÖZEL MÜLKIYET SAHIPLERININ BELIRLENMESI 2.3.10 DEĞER TAKDIR SÜRECININ OLUŞTURULMASI 2.3.11 YERINDE BULUNMAYAN MÜLKIYET SAHIPLERI 2.3.12 DEĞER TAKDIRI METODOLOJISI 2.3.13 KISMI KAMULAŞTIRMA 2.3.14 KAMULAŞTIRMA ILE SONUÇLANACAK DURUMLAR 2.3.15 İHTILAFLARIN ÇÖZÜME KAVUŞTURULMASI 2.3.16 ACELE KAMULAŞTIRMA 2.3.17 YÜKLENICININ EK GEÇICI ARAZI TALEBI 2.3.18 TEİAŞ TARAFINDAN GERÇEKLEŞTIRILECEK ARAZI EDINIMI 2.4. TEBLIGAT KANUNU 2.5 TARIM ARAZISININ KORUNMASI HAKKINDA KANUN 2.6 DEVLET ARAZILERININ İSTIMLAKI 2.6.1 ORMAN ARAZISININ İSTIMLAKI 2.6.2 MERA ARAZILERININ İSTIMLAKI 2.7 MEZARLIKLAR 2.8 İSKAN KANUNU 2.8.1 DEVLET DESTEKLI YENIDEN YERLEŞIM SÜRECININ TEMEL ADIMLARI 27 28 29 29 30 30 33 34 35 36 37 37 37 38 38 41 41 42 43 45 45 46 46 47 47 48 48 48 49 Hizmete Ozel Page 2 of 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ 2.8.2 UYGUNLUK 2.8.3 HAKLARA YÖNELIK EŞIK TARIHI 2.8.4 DEVLET DESTEKLI KENTSEL / KIRSAL YENIDEN YERLEŞIM 2.8.5 KREDILER 2.9 YASAL BELGELERIN İSTIŞARE GEREKSINIMLERI 2.10 ULUSLARARASI POLITIKALAR 2.10.1 EKVATOR İLKELERI 2.10.2 IFC’NIN SÜRDÜRÜLEBILIRLIK ÇERÇEVESI 2.10.2 AİKB’NIN SÜRDÜRÜLEBILIRLIK ÇERÇEVESI 2.11 İNSAN HAKLARI 2.12 YEREL VE ULUSLARARASI POLITIKALAR ARASINDAKI BOŞLUKLAR 2.12.1 TÜRK KANUNLARI VE DÜNYA BANKASI GRUP POLITIKALARI ARASINDAKI BOŞLUKLAR VE BU BOŞLUKLARIN NASIL ELE ALINACAĞINA İLIŞKIN TABLO 2. 13 ENERJISA SOSYAL POLITIKASI 50 51 51 52 53 54 54 55 58 60 61 BÖLÜM 3. 73 ARAZI EDINIMI PROSEDÜRLERI VE KURUMLARI 62 71 3.1 YENIDEN YERLEŞIME İLIŞKIN DEVLET STRATEJILERI 3.1.1 GENEL 3.1.2 ARAZI EDINIMI GEREKSINIMLERI 3.1.3 KAMULAŞTIRMA VE YENIDEN YERLEŞIM ILE ILGILI KURULUŞLAR 3.1.4 ARAZI EDINIMI VE YENIDEN YERLEŞIMIN KURUMSAL ARTALANI 3.2 ARAZI EDINIMI PROSEDÜRLERI 3.2.1 ENERJISA'NIN İZLEDIĞI ARAZI EDINIMI SÜRECI 3.2.2 ÖZEL VARLIKLARIN DEĞERLENMESI 3.2.3 KAMU MÜLKIYETINDEKI ARAZILER 3.2.4 ÖZEL MÜLKIYETLI ARAZILER 3.2.5 İÖİ TARAFINDAN KAMULAŞTIRILMASI MUHTEMEL ARAZILER 3.2.6 KULLANIM HAKKI TESIS EDILEN ARAZILER 3.2.7 ÜÇÜNCÜ KIŞILERE AIT MÜLKLER ÜZERINDEKI ARAZI KULLANICILARI 3.2.8 TAPULARI ÖLEN BIR KIŞI ADINA OLDUĞUNDA ÖZEL MÜLKIYETLI ARAZI EDINIMI PROSEDÜRLER 3.3 ŞU ANA KADAR SAĞLANAN ALPASLAN II ARAZI EDINIMI İLERLEMESI 3.3.1 1. AŞAMADAKI ARAZI EDINIMI 3.3.2 2. AŞAMADAKI ARAZI EDINIMI 3.4 YENIDEN YERLEŞIM PROSEDÜRLERI 3.5 DEVLET DESTEKLI YENIDEN YERLEŞIM 3.6 ARAZI EDINIMI VE TAZMINATA ILIŞKIN ROLLER VE SORUMLULUKLAR 73 73 73 73 74 78 78 80 81 86 86 87 87 87 87 88 89 93 93 94 BÖLÜM 4 PROJEDEN ETKILENEN NÜFUSA GENEL BAKIŞ 97 4.1 GIRIŞ 4.2 HANELERIN DEMOGRAFIK PROFILI 4.2.1 NÜFUS VE CINSIYET 4.2.2 EĞITIM 4.2.3 İSTIHDAM 4.2.4 HANE BÜYÜKLÜĞÜ 4.3 HANEHALKI GELIR VE GIDERLERI 4.3.3 TARIMSAL ÜRETIM 4.4 ARAZI VE VARLIK MÜLKIYETI 4.4.3 HANEHALKI VARLIK MÜLKIYETI 97 99 99 99 102 104 107 113 121 128 Hizmete Ozel Page 3 of 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ 4.4.4 TAŞINMAZ VARLIK MÜLKIYETI 4.5 PROJE BILGILERININ YAYILMASI 4.5.3 HALKLA İSTIŞARE TOPLANTILARI 4.5.4 PROJE ETKISININ ALGILARI 4.6 FIZIKSEL OLARAK YENIDEN YERLEŞIM 4.7 PROJEDEN ETKILENEN YERLEŞIM YERLERININ ETNIK VE KÜLTÜREL ARTALANI 4.8 HASSAS GRUPLAR 4.8.3 CINSIYET TEMELLI HASSAS GRUPLAR 4.8.4 YAŞ TEMELLI HASSAS GRUPLAR 4.8.5 ENGELLILIK TEMELLI HASSASIYET 4.8.6 YOKSULLUK TEMELLI HASSAS GRUPLAR 4.8.7 ARAZI TEMELLI HASSASIYET 128 135 139 141 142 145 148 148 151 152 153 153 5. 157 PROJENIN ETKILERI VE ETKILERIN AZALTILMASI 5.1. GIRIŞ 5.2. PROJE ARAZI EDINIMI ETKILERININ BELIRLENMESI 5.2.1. PROJEDEN ETKILENEN ARAZININ ENVANTERI 5.2.1.1 TOPLAM ARAZI DAĞILIMI 5.2.1.2 HAZINE VE MERA ARAZILERI 5.2.1.3 ÖZEL MÜLKIYETLI ARAZILER 5.2.1.4 MÜLKIYETI BILINMEYEN ARAZILER 5.2.1.5 KÖY TÜZEL KIŞILIĞI 5.2.7 PROJEDEN ETKILENEN EVLER VE DIĞER VARLIKLARIN ENVANTERI 5.2.8 PROJEDEN ETKILENEN KÖYLERDE PROJE TARAFINDAN EDINILECEK KAMU/DEVLET VARLIKLARI/BINALARI 5.3 FIZIKSEL YENIDEN YERLEŞIM ETKILERI 5.3.1 EV KAYBEDEN PEK'LER VE YENIDEN YERLEŞIM 5.3.2. YENIDEN YERLEŞIM STRATEJISI 5.4. GEÇIM KAYNAKLARINA İLIŞKIN ETKILER VE GEÇIM KAYNAKLARININ GERI KAZANDIRILMASI 5.5. HASSAS GRUPLARA ILIŞKIN ETKI 5.5.1. CINSIYET TEMELLI HASSAS GRUPLAR 5.5.2. YAŞ TEMELLI HASSAS GRUPLAR 5.5.3. ENGELLILIK TEMELLI HASSASIYET 5.5.4. YOKSULLUK TEMELLI HASSAS GRUPLAR 5.5.5. ARAZI TEMELLI HASSASIYET 5.6. MERALAR ILE ILGILI ETKILER VE MERALARIN GELIŞTIRILMESI VE ISLAHI 5.7. YOLLARA İLIŞKIN MUHTEMEL ETKILER VE ETKILERIN AZALTILMASI 5.8. İNŞAATIN GEÇICI ÇEVRESEL ETKILERI 5.8.1. TOZ VE GÜRÜLTÜ 5.8.2. EKINLER VE HAYVANLARA VERILEN ZARAR 5.8.3. HEYELANLAR 5.9. PROJENIN EĞITIME ETKISI 5.10. PROJENIN SAĞLIĞA ETKISI 5.11. ALTYAPIYA ETKI 5.12. ORTAK VARLIKLARA ILIŞKIN ETKI 5.13. SOSYAL BAĞLAR VE İLIŞKILERE İLIŞKIN ETKI 157 157 157 158 158 161 162 163 163 168 169 169 175 178 182 182 184 184 185 185 186 191 191 191 192 192 192 194 194 195 195 BÖLÜM 6: HAKSAHIPLIĞI MATRIKSI 198 Hizmete Ozel Page 4 of 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. BÖLÜM 7 ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ HALKIN KATILIMI VE HALKLA GÖRÜŞME 225 7.1 HALKLA GÖRÜŞME 7.1.1 PAYDAŞLARIN BELIRLENMESI 7.1.2 DEVLET KURULUŞLARI 7.1.3 SIVIL VE TICARI PAYDAŞLAR 7.2 PAYDAŞLARIN KATILIMI VE HALKIN KATILIMI 7.3 ENERJISA’NIN SAHA EKIBIYLE İLGILI DANIŞMANLIK HIZMETLERINE YAKLAŞIMI 7.4 BUGÜNE KADAR HALKLA YAPILAN GÖRÜŞMELER VE HALKIN KATILIMINA İLIŞKIN GÖRÜŞLERI 7.4.1 FIZIKSEL OLARAK YERINDEN EDILME 7.5 ŞIKAYET MEKANIZMASI 7.5.1 BIR BAKIŞTA ŞIKAYET MEKANIZMASI 7.6 ŞIKAYETLERIN TÜRLERI 225 226 228 230 230 237 240 240 242 243 245 BÖLÜM 8. 249 İZLEME VE DEĞERLENDIRME 8.1 AMAÇLAR 8.1.1 ÖZGÜN BIR YAKLAŞIM: HANE DÜZEYINDE İZLEME VE DEĞERLENDIRME 8.2 GELIR, YAŞAM STANDARTLARI VE GEÇIM KAYNAKLARI ILE ILGILI DIKKATE ALINMASI GEREKEN HUSUSLAR 8.3 YYEP İZLEME ÇERÇEVESI 8.4 PERSONEL VE KAYNAKLAR 8.5 VERI TOPLAMA GEREKSINIMLERI 8.6 YYEP TAMAMLAMA DENETIMI 8.7 RAPORLAMA 8.8 İZLEME VE DEĞERLENDIRME TAKVIMI 8.9 İZLEME GÖSTERGELERI 249 249 250 253 258 259 259 259 261 263 9. BÖLÜM YYEP BÜTÇESI 267 9.1 ARAZI EDINIMI BÜTÇESI 9.2 ARAZILERDE BULUNAN EVLER VE YAPILAR 9.3 ORTAK KULLANILACAK TESISLERIN İNŞASI (YENIDEN YERLEŞIM ALANLARINDA) 9.4 GELIR YARATICI FAALIYETLER 9.5. RISKLER VE AZALTMA PLANLARI 9.6 İZLEME VE DEĞERLENDIRME FAALIYETLERI 9.7 TOPLAM BÜTÇE 267 269 272 272 273 273 274 BÖLÜM 10 275 10.1 UYGULAMA TAKVIMI UYGULAMA TAKVIMI 278 YYEP EKLERI 280 BÖLÜM 1. EKLER EK 1.1 MUHTAR GÖRÜŞMELERI EK 1.2 PROJE BILGI BROŞÜRÜ BÖLÜM 2. EKLER EK 2.1 HAPA TARAFINDAN IZLENEN DEĞERLEME SÜRECININ DETAYLARI BÖLÜM 3. EKLER EK 3.1 ENERJISA'NIN SOSYAL YÖNETIM YAPISI BÖLÜM 4. EKLER EK 4.1 MUŞ ILI HAKKINDA SOSYO-EKONOMIK GÜNCELLEME 280 280 280 280 280 280 280 280 280 Hizmete Ozel Page 5 of 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ EK 4.2 METODOLOJI EK 4.3 HANEHALKI ANKET SORULARI EK 4.4 ODAK GRUBU SORULARI EK 4.5 ODAK GRUBU VE DETAYLI GÖRÜŞME NOTLARI BÖLÜM 5. EKLER EK 5.1 EV BEDELLERI BÖLÜM 6. EKLER EK 6.1 MUŞ VALILIĞI TARAFINDAN AKREDITE EDILEN YEREL MEDYA KURUMLARININ LISTESI EK 6.2 MUŞ BÖLGESI ENERJISA SOSYAL EKIBI İŞ TANIMLARI 280 280 280 280 280 280 280 280 280 REFERANSLAR 281 Hizmete Ozel Page 6 of 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI VE HES PROJESİ Kısaltmalar AİKB ÇED ÇŞB ÇYSP DPT DSİ Eİ EPDK ETKB GIS GTHB HES IFC İÖİB KGM KİGM MEGM ORKÖY OSİB PEH PEK PK PKEP PS SÇG SED SRK TEİAŞ TKDK TKGM TUIK YYEP ZMO Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası Çevresel Etki Değerlendirmesi Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Çevresel ve Sosyal Yönetim Planı Devlet Planlama Teşkilatı Devlet Su İşleri Elvador İlkeleri Enerji Piyasası Denetleme Kurumu Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Küresel Bilgi Sistemi Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Hidroelektrik Santrali Uluslararası Finans Kuruluşu İl Özel İdaresi Karayolları Genel Müdürlüğü Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Milli Emlak Genel Müdürlüğü Orman-Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü Orman ve Su İşleri Bakanlığı Projeden Etkilenen Hane Projeden Etkilenen Kişi Performans Koşulu Paydaş Katılımı Eylem Planı Performans Standardı Sosyal-Çevre Grubu Sosyal Etki Değerlendirme Sivil Toplum Kuruluşu Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi Tarım ve Kırsal kalkınmayı Destekleme Kurumu Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Türkiye İstatistik Kurumu Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ziraat Mühendisleri Odası Hizmete Ozel Page 7 of 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Bölüm 1 ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Giriş Alpaslan II Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi (Alpaslan II Projesi) Yeniden Yerleşim Eylem Planı (YYEP) Alpaslan II Projesi kapsamında toprak edinme ve/veya arazi kullanımı ve zorunlu yeniden yerleşim ile ilgili olarak takip edilmesi gereken çerçeveyi ve prosedürleri açıklamaktadır. Alpaslan II Projesinin Projeden Etkilenen Halkın (PEH) fiziksel yer değiştirmesi 1 ve de ekonomik yer değiştirmesi beklenmektedir. Alpaslan II Projesi’ni 22 yerleşimi fiziksel olarak etkileyecektir. Bunların 4’ü tamamen sular altında kalacakken, 2’si kısmen sular altında kalacaktır, kalan 16 yerleşimde ise arazi kaybı olacaktır. Enerjisa projenin uygulanması için gerekli toprak edinmelerinden kaynaklı potansiyel olumsuz etkileri en aza indirebilmek ve Projenin yerel halk açısından faydalarını artırabilmek için bir YYEP hazırlanmasını istemiştir. YYEP Türk kanun ve mevzuatının yükümlülüklerine, yatırımcıların politikalarına ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası’nın Performans Koşulu 5 (PK5)’e uygun olarak hazırlanmıştır. Bu doküman halkla paylaşım amacıyla sunulmaktadır. YYEP taslak bir dokümandan daha kapsamlı olmasına rağmen, bir başlangıç raporu olarak görülmelidir. Halkla paylaşım sürecinde yeniden yerleşime dair yer seçimi, geçim yolu yapılandırılması için yerel kalkınma programının çalışmalarının başlatılması gibi konularda çalışmalar yürütülecektir. YYEP’ye verilen geribildirimde de YYEP’nin son haline yansıtılarak YYEP tamamlanacaktır. YYEP paydaşların önerilerine ve yorumlarına açıktır. YYEP Alpaslan II HES Projesi’nin arazi ediniminden kaynaklanan ekonomik ve fiziksel yeniden yerleşim üzerine odaklanmaktadır. Aynı prosedürler, HES ile ilişkili iletim hatları, yollar gibi diğer yapılar için de uygulanacaktır. 1.1 YYEP’nin Hedefleri YYEP’in hedefleri şunlardır: 1 Projenin ekonomik ve fiziksel yer değiştirmeye ilişkin olası sonuçlarını belirlemek; Bağımsız bir kuruluş tarafından hazırlanacak detaylı bir Etkilenen Varlık Sayımı analizi ve değerlendirmesi sunmak; Taşınmaz varlıkların alınması sırasında uyulacak mevzuat yaklaşımını analiz etmek; Arazi ve diğer varlıkların alımında uyulacak prosedürleri açıklamak; Toprak alımı ve yer değiştirmeye ilişkin kurumsal düzenlemeleri özetlemek; Yeniden yerleştirme/yer değiştirme düzenlerine ilişkin genel bir bakış sunmak; Hane anketleri, derinlemesine mülakatlar, doğrudan gözlemler ve grup görüşmeleriyle etkilenen Başka bir bölgeye taşınmak veya mesken kaybı Hizmete Ozel Sayfa 8 of 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT yerleşimlerin ve Projeden Etkilenen Halkın (PEH) sosyo-ekonomik profilini çıkarmak; Projeye yönelik tutumlar ve yardım öncelikleri ile ilgili bilgi sunmak; Projenin mevcut ve potansiyel etkilerini ve gelir ve geçim kaynağının yeniden yapılandırılmasına yönelik fırsatları belirlemek; Detaylı uygulama çizelgesini sunmak; Varlık alımı ve gelir/geçim kaynaklarının yeniden yapılandırılması için izleme ve değerlendirme çerçevesini tasarlamak; Şikâyet talep prosedürlerini açıklamak ve Bir Arazi Edinimi ve Yeniden Yerleşim bütçesi sunmak. 1.2 Proje Geçmişi Türkiye’nin enerji sektörü büyüyen ve hareketli bir sektördür. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan 10. Ulusal Kalkınma Planı (2014-2018)2 Türkiye’nin petrol ve gaza olan bağımlılığını azaltmak için yenilenebilir enerji kaynaklarının artırılmasının önemine odaklanmaktadır. Türkiye’de artan bir enerji talebi vardır. 2006’da %20.7 olan enerji ithalat oranı 2012’de %25.4’e çıkmıştır3. Ayrıca, 2006’da 174,637 GWh olarak kaydedilen elektrik talebi 2012’de 241,949 GWh4 ‘ye çıkmıştır. 2018’e kadar elektrik talebinin 341,000 GWh’ye çıkması beklenmektedir. Elektrik talebindeki artış Türkiye’nin sanayileşmesine ve kalkınmasına paraleldir. Artan talebin yerel enerji kaynaklarından karşılanması için, Türkiye enerji sektörüne yoğun bir şekilde yatırım yapmaktadır. Türkiye ulusal kaynaklarını kullanarak enerji bağımlılığını azaltmayı amaçlamaktadır. Ayrıca, sürdürülebilir5 kalkınma için karbon ayak izlerini azaltmanın önemi dünya çapında kabul edilmektedir, sürdürülebilir enerji üretiminde yenilenebilir enerji kaynakları temel bir rol oynar. Ulusal kaynakları kullanmak suretiyle Türkiye bağımlılık riskini azaltmakla kalmayıp sürdürülebilir bir enerji havuzu da oluşturacaktır. Enerji sektöründeki yatırımlar hidro elektrik santralleri (HES), rüzgâr enerjisi ve güneş enerjisi, termik enerji santralleri, doğalgazdan elektrik üretimi tesisleri, nükleer enerji santrallerini kapsamaktadır. Planlanan yatırımların 2018 yılına kadar 78,000 MW enerji üretmesi amaçlanmaktadır. Türkiye’nin enerji stratejisi güvenilir ve uygun fiyatlı arz ile artan enerji talebini karşılamaktır. Enerji üretiminde yenilenebilir kaynakların payını artırmak Türkiye’nin temel hedeflerinden biridir. Hidroelektrik en önemli ve faydalı yenilenebilir enerji kaynaklarından biridir ve özel sektörün hidroelektrik yatırımlarındaki payı 2012’de %62’ye çıkmıştır (Tablo 1.1). Tablo 1.1: Enerji Sektörüne Genel Bakış Enerji Sektörünün Gelişim Durumu ve Hedefler Birim 2006 2012 2013 2018 2 10. Kalkınma Planı, Kalkınma Bakanlığı, Temmuz 2013 Aynı kaynak. 4 Aynı kaynak. 5 http://unfccc.int/kyoto_protocol/items/2830.php Kyoto Protokolü Birleşmiş Milletler İklim Değişikliği Çerçeve Anlaşmasına bağlı uluslar arası bir anlaşmadır ve uluslar arası olarak bağlayıcı olan emisyon azaltma hedefleri belirleyerek Taraflarını bağlar. 3 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Birincil Enerji Talebi (BTEP) TTEP 99,642 119,302 123,600 154,000 Elektrik Enerjisi Talebi GWh 174,637 241,949 255,000 341,000 Birincil Enerji Tüketimi (kişi başına) TEP/Kişi 1.44 1.59 1.62 1.92 Elektrik tüketimi (kişi başına) KWh/kişi 2,517 3,231 3,351 4,241 Toplam enerji üretiminde Doğal gazın payı % 46 43 43 41 Toplam enerji üretiminde Yenilenebilir Enerjinin payı Toplam Elektrik Gücü % 25 27 28 29 MW 40,565 57,058 58,500 78,000 0.276 0.272 0.243 Enerji Yoğunluğu TEP/1000 0.288 Amerikan Doları Kaynak: 10. Kalkınma Planı 2014-2018, Kalkınma Bakanlığı, 2013 Notlar: TEP: Ton Eşdeğer Petrol, TTEP: Bin TEP, GWh: Milyon kilowatt saat Avrupa Birliği (AB) de yenilenebilir kaynaklardan enerji üretiminin önemine odaklanmaktadır6. AB liderleri 2020 yılına kadar toplam enerji kaynakları arasında yenilenebilir enerji kaynaklarının payını %20’ye çıkarmayı taahhüt etmiştir. Türkiye’de toplam birincil enerji talebinin yaklaşık olarak %10’u yenilenebilir kaynaklardan karşılanmaktadır. Türkiye Avrupa Birliğine üyelik için uyumlaştırma sürecindedir ve bu nedenle yenilenebilir enerji kaynaklarının kullanımını artırmak için AB yönergelerine uymaktadır. Hidroelektrik elektrik üretimi mevcut su kaynaklarını kullandığı için yenilenebilir bir enerji kaynağı olarak kabul edilmektedir7. Su, dünyanın yüzeyinden buharlaşır, bulutları oluşturur, tekrar toprağa çöker ve okyanusa doğru akar. Bir hidroelektrik santrali genellikle bir barajda tutulan suyu bir jeneratöre bağlı olan bir hidrolik türbinden geçirerek bu enerjiyi elektriğe dönüştürür. Su türbinden çıkar ve barajın altındaki bir dereye veya nehir yatağına gönderilir. Hidroelektrik çoğunlukla yağış ve yükselti değişikliklerine bağımlıdır; önemli miktarlarda elektrik üretmek için yüksek yağış seviyeleri ve büyük yükselti değişiklikleri gereklidir. Hidroelektrik yüksek bir başlangıç yatırımı gerektirse de, uzun bir süre çalışır. Ayrıca, fosil bazlı enerji kaynakları gibi çevreyi kirletmeyen suyu kullanır. Bu yüzden ekoloji dostu bir yatırımdır. Türkiye’nin yüksek bir hidroelektrik potansiyeli mevcuttur. Ülkenin hidroelektrik potansiyeli dünyadaki toplam hidroelektrik potansiyelin %1’ini karşılasa da, bu tam olarak kullanılan bir kaynak değildir. Devlet Su İşleri (DSİ) 2010 Yıllık Faaliyet Raporuna göre, toplam olarak 1,527 özel sektör HES projesi planlanmaktadır. Planlanan 1,527 HES projesi arasından; 881’i Ağustos 2012 itibariyle lisanslarını almıştır. 2013 yılına dek, faal olan veya inşaat safhasında olan toplam kurulu kapasitesi 23,660 MW olan toplam 477 HES bulunmaktadır8. 6 Avrupa Komisyonu, Enerji Genel Müdürlüğü “Yenilenebilir Enerji Fark Yaratır”, 2011, Lüksemburg http://www.renewableenergyworld.com/rea/tech/hydropower 8 WWF, 2013, 10 Soruda HES http://awsassets.wwftr.panda.org/downloads/10_soruda_hidroelektrik_santraller_web.pdf 7 Projeleri, Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT İnşaatına Enerjisa tarafından başlanan Alpaslan II Projesi Muş’un Merkez ve Varto ilçelerinde yer almaktadır. Alpaslan II Projesi Doğu Anadolu Bölgesinde, Muş ilinin kuzeyinde, Murat Nehrinin üzerinde yer almaktadır. Proje yaklaşık 56.56 km² alana yayılmış olup, 1093 milyon m3 aktif baraj alanı mevcuttur. Santralin kurulu kapasitesi 4 birimde 280 MW’dir; bu birimlerden 2‘sinin kapasitesi 110 MW, diğerlerinin kapasitesi 30 MW'dir ve santral yıllık 880 GWh enerji üretecektir. Nisan 2012’de danışmanlık firması tarafından projenin Çevre Etki Değerlendirmesi (ÇED) raporu hazırlanmıştır. Proje Muş-Varto anayolu ve Karaağıl il yolu üzerindeki 22 yerleşimi etkileyecektir. Etkilenen yerleşimlerden 4 köy tamamen, 2’si ise kısmen yeniden yerleşime tabi kalacaktır. 16 köydeki nüfus toprak alımlarından dolayı projeden kısmen etkilenecektir. Enerjisa projenin uygulanması için gerekli arazi edinimlerinden kaynaklı potansiyel olumsuz etkileri en aza indirebilmek ve Projenin yerel halk açısından faydalarını artırabilmek için bir YYEP hazırlamıştır. Burada sunulan YYEP, SRM Danışmanlık tarafından ilgili ulusal mevzuat ve uluslar arası standartlar (Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, Uluslar arası Finans Kurumu, Dünya Bankası ve Ekvator İlkeleri) ile kabul edilen ilkelere göre hazırlanmıştır. 1.3 YYEP’yi hazırlamaktan sorumlu kurumlar YYEP’nin uygulanmasından sorumlu ana kurum Enerjisa’dır ve Projenin yapımından ve işletmesinden sorumlu taraftır. Enerjisa YYEP’nin farklı yönlerinden sorumlu farklı tarafların katılımını koordine eder, bu taraflar bu YYEP’i hazırlamaktan sorumlu SRM Danışmanlık ve etkilenen arazi ve varlıkların sayımını tamamlamaktan sorumlu HAPA Mühendisliktir. 1.4 Proje Tanımı Alpaslan II Barajı ve Hidroelektrik Santrali (HES) Projesi (“Proje”) enerji üretimi amacıyla Türkiye’nin Doğu Anadolu Bölgesinde, Muş ilinde Enerjisa Enerji Üretim A.Ş. (Enerjisa) tarafından inşası planlanan bir projedir. Proje Muş'un yaklaşık 34 km Kuzeyinde, Fırat Nehir Havzasının bir alt havzasını oluşturan Murat Nehri üzerinde yer almaktadır. Proje temel olarak barajdan ve baraj gövdesi, dolusavak, elektrik santrali gibi temel unsurlardan müteşekkil HES’ten oluşur. Projenin genel kapsamında 116 m yüksekliğindeki Alpaslan II baraj gövdesinin inşası, 54.69 km2 alana sahip rezervuar yapımı, dolusavak ve derivasyon yapıları, enerji tüneli ve 4 birimde 280 MW kurulu kapasiteye sahip Alpaslan II HES santrali yer alır. Ayrıca, Projede destekleyici altyapılar ve tesisler de bulunmaktadır: Bunlar taş ocakları, erişim yolları, inşaat kampı vs’dir. Proje kapsamında baraj yapımından dolayı Muş-Varto (30 km) ve Muş-Bulanık (24 km) devlet karayollarının bir kısmının yeri değiştirilecektir. Yeri değişecek bu yollar Enerjisa tarafından yapılacak ve Devlet Karayolları Genel Müdürlüğüne (KGM) devredilecektir. Ayrıca, HES’te üretilen elektriği nakletmek için Proje alanı ile ulusal şebekeye en yakın bağlantı noktası arasında 50 km’lik uzunluğunda bir enerji nakil hattı (ENH) inşa edilecektir. Bu ENH Türkiye Elektrik İletim A.Ş. (TEİAŞ) şirketine nakil için kullanılacak ve bu şirket tarafından işletilecektir. Alpaslan II HES projesi 98 m’lik bir brüt düşüş ile tesis edilecek ve 344 m3/s’lik bir proje akışına sahip olacaktır. HES toplamda 280 MW kurulu kapasiteye sahip olacaktır. HES’in enerji çıkışı Alpaslan II’nin Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT yukarısında olacaktır. Bu projelerin bazıları planlama veya inşaat aşamasına olup, bazıları hâlihazırda başlatılmıştır. Alpaslan II Barajı ve HES Projesi hem enerji üretimi hem de taşkın denetimi açısından planlanan en büyük projelerden biridir. Fizibilite çalışmaları esnasında, Alpaslan II HES’te enerji üretimine ilişkin iki senaryo (mevcut durum ve gelecekteki durum olarak adlandırılır) öngörülmüştür. ‘Mevcut durum’ Alpaslan II Barajının faaliyete geçmesinin planlandığı 2017 yılı olarak; ‘gelecekteki durum’ ise nehrin yukarısında planlanan projelerin faaliyete geçmesinin planlandığı 2025 yılı olarak tanımlanmıştır. Mevcut durumda, yıllık 880 GWh üretilecek, gelecekteki durumda yıllık 733.80 GWh üretilecektir. Projenin inşası yaklaşık beş yıl sürecek ve iki aşamada gerçekleştirilecektir. Birinci aşama mühendislik işleri 14 Haziran 2012 tarihinde başlamış olup, derivasyon tünellerinin, alt tahliye girişini ve su girişi yapısını, alt tahliye vana odası ve çıkış yapısı ve giriş şaftlarının inşasını kapsar. İkinci aşama inşaat işleri 4 Nisan 2013 tarihinde başlamış olup baraj gövdesini, dolusavağı, elektrik santrali binasını ve enerji tünellerini kapsar. Baraj gövdesi çalışmaları Mayıs 2014’te gerçekleşmesi planlanan nehir derivasyonundan sonra başlayacaktır. Kil dolgu, kumlu çakıl ve bazalt gibi inşaat için gerekli malzemelerin büyük bir kısmı yerel kaynaklardan temin edilecektir. Yeri değiştirilecek Muş -Varto (30 km) ve Muş -Bulanık (24 km) Devlet Karayollarının inşaat işleri ile nakil hattı inşaat işlerinin ENH (Türkiye’deki tüm ENH’ler için bu geçerlidir) için proje sahibi olarak TEİAŞ tarafından gerçekleştirilecek, Türkiye ÇED Yönetmeliğine göre gerekli olan ÇED çalışmasının tamamlanmasının ardından 2014 yaz aylarında başlatılması öngörülmektedir. Enerjisa tarafından ENH için ÇED çalışması yapılmıştır. Uzun Vadeli Kamu Projeleri Muş Ovasi Sulama Projesi proje taşkın denetiminin yanı sıra su düzenlemesi gibi Devlet Su İşleri (DSİ) tarafından öngörülen işlevlere tabi olacaktır. Muş Ovası Sulama Projesi kapsamında Muş Ovasında 78,210 ha’lık bir alanın sulanması planlanmaktadır. Bu proje DSİ’ye ait, hala ilk fizibilite aşamasında olan uzun vadeli bir projedir. Alpaslan II normal enerji üretim faaliyetleri ile suyun düzenlenmesi için geleceğe yönelik potansiyel bir koşul haricinde Muş Ovası Sulama Projesini destekleyecek özgül bir yapı içermez. Sulama projesinin cazibeli olması planlanmaktadır; ancak suyun pompalanmasının gerekmesi durumunda Enerjisa Alpaslan II Barajı ve HES ile ilgili olarak Su Kullanım Hakkı ve İşletme İlkelerine ilişkin Anlaşmanın 38. Maddesine tabi olacaktır. Bu durum, Enerjisa bu pompalama faaliyetlerine ilişkin masraflardan sorumlu olmasını gerektirmektedir. Sulama amaçlı su aktarımı Alpaslan II projesinin aşağı yönünde olacaktır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Harita 1: Türkiye Haritası ve Projenin Konumu Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 1.5 ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Proje Alanının Sosyo-ekonomik Özellikleri Alpaslan II Projesi’nin Muş’un Varto ve Merkez ilçelerindeki köyler ve yerleşimler üzerinde etkisi olacaktır. Alpaslan II HES Projesi planlarına göre, baraj alanı maksimum su yüksekliğinde, 54.69 km²’de (Harita 2) olacaktır. Proje kapsamında arazi ediniminden etkilenen araziler çoğunlukla tarım arazilerinden ve mera alanlarından oluşmaktadır. Tarım arazilerinin yanı sıra, tarım yapılmayan araziler ve orman alanları da mevcuttur. Aşağıda belirtilen yerleşimlerin barajdan dolayı etkileneceği bilinmektedir: Murat Nehrinin sol kıyısında yer alan ve merkez ilçeye bağlı: Akkonak köyünün Göçmenler Mahallesi – 48 ev; Tepeköy köyü – 117 ev (Doğdap dâhil); Bağiçi köyü – 77 ev; Kayalıdere köyü – 44 ev; sağ kıyısında: Sanlıca köyü – 49 ev, Aligedik köyü – 9 ev. Proje neticesinde su altında kalacak toplam ev sayısı 344’tür (Tablo 1.2). Bu bölgelere ait evler, samanlıklar ve ahırların yanı sıra, 5 cami, köylerin ortak kullanılan alanları ve lojmanı olan 7 ilkokul da Proje kapsamında sular altında kalacaktır. Tablo 1.2: Projeden etkilenen evlerin dağılımı Köyler Tamamen Sular Altında Kalan Tepeköy Bağiçi (Çarbuhur) Mahallesi Kayalıdere Sanlıca Kısmen Sular Altında Kalan Aligedik Akkonak --Göçmenler (Muhacir Zorova) Mahallesi Toplam Kaynak: Enerjisa Ev Sayısı 117 77 44 49 9 48 3449 Harita 2: Alpaslan II Baraj Gölünün Etki Alanı Kaynak: Enerjisa Alandaki mevcut il yolları nehri yakından takip etmektedir. Bu bakımdan, Muş – Varto Kavşağı – Bulanık İl Yolu ve Muş – Solhan Kavşağı-Varto Devlet Karayolu gelecekte yapılacak Alpaslan II baraj alanından 9 Borç senedi ile iktisap edilecek Hazine arazisi üzerindeki evler dâhil Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT geçmektedir, bu yolların bazı kısımları Alpaslan barajının suları altında kalacaktır, dolayısıyla bu yolların yerinin değiştirilmesi gerekmektedir. Muş-Varto karayolunun yeri değiştirilecek bölümü 30 km uzunluğundadır, Muş-Bulanık karayolunun ise yeri değiştirilecek bölümü 24 km uzunluğundadır. Yeri değişecek yollar Enerjisa tarafından inşa edilecek, Karayolları Genel Müdürlüğü (KGM) tarafından işletilecektir. Muş-Solhan Kavşağı-Varto Devlet Karayolunun 3.5 km’si Alpaslan II Barajı ve HES Projesi ÇED çalışması kapsamında dikkate alınmış olup, hâlihazırda inşa edilmiştir. Bu nedenle, bu yolun 26,5 km’si ve 24 km uzunluğundaki Muş-Bulanık yolunun yeri değiştirilecek olup, baraj için su tutulmaya başlanmadan önce yeniden inşa edilecektir. Yeri değiştirilecek yolların geçeceği yer tam olarak teyit edildikten sonra yeri değiştirilecek bu yollar için ayrı bir YYEP çalışması yapılacaktır. Alpaslan II Projesinin baraj alanı için alınacak arazilerden 22 yerleşim etkilenecektir. Bağiçi köyü, Tepeköy köyü ve Akkonak köyleri Proje kapsamında alınacak arazi büyüklüğünden dolayı toprak alımından en çok etkilenecek köyler arasında yer almaktadır. Tablo 1.3: Projeden Etkilenen Müstakil Yerleşimler Köy Toplam Müstakil Parsel Sayısı Arazi (hektar) BAĞİÇİ TEPEKÖY AKKONAK AKPINAR KAYALIDERE ALİGEDİK DUMLUSU SANLICA AŞAĞIHACIBEY DEĞERLİ KAYALIK TAŞDİBEK MESCİTLİ ULUSIRT ÖZENÇ AŞAĞIALAGÖZ KUMLUKIYI ZORABAT YURTTUTAN KAYALIKALE ALAGÜN KUŞLUK TOPLAM 437 393 316 157 121 114 68 50 40 40 35 20 20 19 10 8 8 5 1 0.5 0 0 1,862 468 347 140 308 146 89 63 61 12 20 34 18 8 12 21 5 2 24 1 2 0 0 1,781 Parsel Sahibi Sayısı 210 268 179 251 198 199 133 92 137 79 55 69 28 32 41 15 2 15 1 13 0 0 2,017 Kaynak: Enerjisa Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Proje Şekil 1.1’de özetlendiği üzere 344 evi, 1,781 parseli ve 2,017 parsel sahibini etkileyecektir. Şekil 1.1: Projenin Özel Mülkiyetler Üzerindeki Etkisi Tamamen Su Altında Kalan Yerleşimler Kısmen Su Altında Kalan Yerleşimler Etkilenen ev sayısı Etkilenen ev sayısı 287 57 Etkilenen parsel sayısı 768 Etkilenen parsel sayısı 530 Etkilenen parsel sayısı 1,022 Etkilenen parsel sahibi sayısı Sadece Toprak Kaybından Etkilenen Yerleşimler 229 Etkilenen parsel sahibi sayısı Etkilenen parsel sahibi sayısı 871 378 Kaynak: Enerjisa 1.5.1 İl ve İlçe Düzeyinde Sosyo-Ekonomik Özellikler10 Sosyo-ekonomik durumundan dolayı İl dışarıya göç vermektedir11. Yüksek doğum oranları ve geniş hane büyüklüğüne rağmen, nüfusta bir düşüş söz konusudur (Tablo 1.4). Muş’un toplam nüfusu 413.260’dır. Muş’un kentleşme oranı yüzde 37,4’tür, bu oran nüfusun büyük bir kısmının kırsal kesimde yaşadığını göstermektedir. Yüksek yaş bağımlılık oranı12 ilde gelir üretme kapasitesinin sınırlı olduğunu göstermektedir. Tablo 1.4: Demografik Göstergeler Demografik Göstergeler Muş Türkiye 413,260 75,627,384 Kentleşme Oranı (%) 37.4 77.3 Yıllık Nüfus Büyüme Oranı Ortalaması (%0) -3.5 12 Nüfus Yoğunluğu (km²) 51 98 Doğum Oranı (%) 3.6 2.1 Toplam Nüfus 10 Sosyal Etki Değerlendirmesi (SED) Muş İli ile ilgili detaylı bir arka plan sunmaktadır. TUIK verilerine göre, 2000-2012 döneminde Muş İlinin nüfusunda %9’luk bir genel düşüş söz konusudur. Ek 4.1 Muş İlinin temel sosyo-ekonomik göstergelerine ilişkin bir güncelleme sunar. 12 Yaşa bağımlılık oranı hesaplaması 15 yaş altı ve 65 yaş ve üstü nüfusun 15-65 yaş aralığındaki nüfusa oranına dayanır. Gelir üretmeyen grubun veya yaşa dayalı zayıf grupların maaş kazanan/bağımsız nüfusa bağımlılığını gösterir. 11 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Ortalama Hane Büyüklüğü 6.6 3.7 Yaşa Bağımlılık Oranı (%) 75% 48% Kaynak: TUIK, 2013 Proje alanı çok büyük oranda kırsaldır. Muş İli Türkiye’nin genel kentleşme oranına kıyasla kentleşmede geride kalmaktadır (37%)13 . Ekonomik fırsatlar çok sınırlıdır ve eğitim ve sağlık gibi sosyal kalkınma göstergeleri Türkiye ortalamasının altındadır. Muş İli kalkınma indeksinde son sırada yer almakta olup Türkiye’deki en az gelişmiş ildir14. Muş’ta işgücüne katılım oranı yüzde 41’dir15. Bu oran Türkiye ortalaması olan yüzde 47.9’un altındadır16. Çalışan nüfusun yüzde 83’ü tarım sektöründe çalışmaktadır17, bu oran Türkiye ortalamasının (25%) üç katından fazladır18. Sanayi sektörü 2013’te %2’lik bir oranla nerdeyse yok denecek kadar azdır19 . Tarımsal üretim hem bitkisel üretim hem de hayvancılıktan oluşmaktadır. İlde tarım ve hayvancılık için geleneksel yöntemler kullanıldığından dolayı verim düşüktür. İl özelliklerine benzer şekilde, Projeden Etkilenen Hanelerin (PEH) ana gelir kaynağı tarımdır. Sosyo ekonomik anketin sonuçlarına göre20, görüşülen erkek PEH’lerin yarıya yakını kendisini “çiftçi” olarak tanımlamaktadır. Kadın nüfus kendisini ev hanımı olarak tanımlamaktadır. Kadınların ev dışında çalışması beklenmediğinden, kadının çalışma hayatındaki rolü ev sınırlarıyla kısıtlıdır veerkekler tarlada çalışırken hayvanlarla kadınlar ilgilenmektedir. Hayvanları meraya erkekler götürmektedir. Tarımdan sonra, mevsimlik veya düzenli iş gücü en önemli ikinci iş kaynağıdır21. 1.5.2 Sosyo-Ekonomik Faktörler– Köy Düzeyinde22 Tarım ve hayvancılık etkilenen köylerdeki nüfusun ana gelir kaynağıdır. Bölgede çoğunlukla kuru tarım yapılırken, toprağın bereketli olduğu veya sulanabildiği alanlarda sulu tarım da yapılmaktadır. Bazı köylerde az da olsa ticari faaliyet gözlemlenmektedir .Ayrıca inşaat sektöründe çalışmak üzere farklı şehirlere mevsimlik göç de yapılmaktadır. Hayvancılık tarımsal üretimin temel gelir faaliyetidir. Köylerdeki her bir hanenin ortalama geliri gerçekleştirdikleri ekonomik faaliyetlere göre değişmektedir. Yapılan alan araştırmasında geçimlik tarım dışında geliri olmayan birkaç hane olduğu görülmüştür. Alpaslan II HES Proje alanında, köylerin büyüklüğü önemli ölçüde farklılık göstermektedir. Köylerdeki haneler 10 ila 130 arasında değişmektedir23 . Göç eden PEH’lerin bazıları mevsimlik tarımsal faaliyetler 13 Ek 4.1 Tablo 17 http://www.dpt.gov.tr/DocObjects/view/14197/BASIN_A%C3%87IKLAMASI-sege_2011-v6.pdf 15 TUIK, 2009 16 Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı, 2011-2013 Kalkınma Planı 17 Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı,TRB2 Bölgesi, 2011 2013 Bölge Planı 18 TÜİK; Hane Halkı İş Gücü İstatistik Raporu 2011 ve Seçilmiş Göstergelerle SGK Muş İli İstatistikleri 2012, 19 Aynı kaynak. 20 Bölüm 4 PEH’in özelliklerini detaylı bir şekilde açıklamaktadır. 21 Bölüm 4 PEH’lerin detaylı sosyo-ekonomik profilini sunar. 22 Etkilenen tüm köylerin Muhtarlarıyla Mayıs 2013’te mülakatlar yapılmıştır. Ayrıca, Alpaslan II ÇED belgesi referans olarak kullanılmıştır. 23 Her bir köydeki hane sayısı Ek 1.1’de “Muhtarla Sayım Mülakatları” detaylı olarak verilmiştir 14 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT ile yaz aylarında köylerini ziyaret ettikleri için köylerin nüfus büyüklüğü yaz aylarında artmaktadır. Köylerin tümünde 4. sınıfa kadar eğitim veren ilkokullar bulunmaktadır24 . Tüm köylerde, kız ve erkek çocukları okul çağında okula gönderilmektedir. 4. sınıftan sonra, çocuklar Muş veya Varto’daki yatılı orta okullarda veya yatılı liselerde eğitimlerine devam etmektedir. Çok sayıda öğrencinin yatılı orta okula gitmesine rağmen (ortalama yüzde 80), maddi nedenlerden, toplumsal cinsiyet önyargısıdan 25 ve mesafeden dolayı yatılı okula gönderilmeyen öğrenciler de mevcuttur. Görüşme yapılan muhtarlar üniversitede okuyan az sayıda öğrenci olduğunu belirtmişlerdir. Köylerden hiçbirinde sağlık evi yoktur. Aile hekimleri çocukların rutin kontrollerini ve aşılarını yapmak için iki haftada bir köyleri ziyaret etmekte, köylüler diğer sağlık ihtiyaçları için Muş veya Varto’ya gitmektedir. 1.5.3. Ekonomik Faaliyetler ve Altyapı Projeden etkilenen köylerdeki temel ekonomik faaliyetler tarımcılık ve hayvancılıktır. En çok ekilen ürünler arpa, buğday, korunga, burçak ve yoncadır. Ayrıca, domates, biber, elma, karpuz, ceviz, mısır vs. gibi sebzeler de üretilmektedir. Hayvancılık faaliyeti yerleşimin büyüklüğüne göre değişmektedir26. Genel olarak, her köyde, hanenin ihtiyaçlarına göre kümes hayvanları da beslenmektedir. Ekonomik faaliyet hayvancılık ile sınırlı olmakla birlikte çalışma yaşındaki nüfusun büyük çoğunluğu büyük şehirlerde inşaat, işçilik, demircilik, kaynakçılık vs. gibi işlerde mevsimlik işçi olarak çalışmakta,. köylerde kalanlar ise çiftçilikle ilgilenmektedir. Köylerden hiçbirinde kanalizasyon sistemi yoktur; ancak her köyde borulu su altyapısı ve elektrik vardır. Bununla birlikte , köylülerden bazıları yetersiz su tedariği ve sürekli elektrik kesintisinden şikâyet etmektedir. Köylerden bazılarında tarımsal sulama kanalları varken, sulama kanalı olmayan köyler kendi kaynaklarıyla sulama yapmaktadır. Genel olarak, köylüler ısınmak için odun, tezek veya kömür kullanmaktadır. Kömür büyük çoğunlukla sosyal yardım mekanizmalarıyla tedarik edilmektedir. Her köyün ulaşım için karayolu bulunmaktadır; ancak, bazı köylerin yolları diğerlerine göre daha gelişmiştir. 1.6 Projeden Etkilenen Haneler (PEH) Alpaslan II Projesinden etkilenen toplam 5,924 hektar arazide 2,769 parsel vardır. 1,862 hektar arazide 1,781 müstakil parsel vardır. Arazi dağılımı Tablo 1.5’de gösterilmiştir. 24 Özenç Köyünde ilkokul yoktur (köy 11 haneden oluştuğu için), ancak, köydeki çocuklar Varto’daki ilk okula gitmektedir. 25 Her geçen yıl azalsa da, kız çocuklarını yatılı okullara gönderme noktasında hala isteksizlik söz konusudur. Kimileri için, bu ekonomik nedenlere dayanır, ailenin ekonomik durumu bir çocuğu okula göndermeye yetiyorsa, büyüdükleri zaman para kazanmaları gerektiği için kız çocuklarının yerine erkek çocukları tercih edilir. Bazı aileler için, bu muhafazakâr bir tutumun gereğidir, kız çocuklarının okumak için dışarı gönderilmesi sosyal olarak kabul edilmez. Bu nedenle, aileler kız çocuklarını yalnızca köylerindeki okula gönderir. 26 Ek 1.1 köy bazında hayvan sayısını gösterir Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Tablo 1.5: Alpaslan II HES Projesi Arazi Sahiplik Özeti Parsel Dağılımı Parsel Sayısı Toplam Arazi (Hektar) 1,781 1,862 31% Hazine 693 3, 132 53% Köy Tüzel Kişiliği 12 18 0.3% Bilinmeyen Mülkiyet 199 897 15% İl Özel İdaresi Kamulaştırmaları 87 14 0.2% 2,772 5,924 100% Özel TOPLAM Toplam arazi Yaşı (%) Kaynak: Enerjisa Projeden etkilenen nüfus Hazineye ait olan kamuya ait arazi kullanıcılarının yanı sıra Projeden etkilenen arazilerin hissedarları, tapu sahipleri ve asıl kullanıcılarından oluşmaktadır. Enerjisa Proje yatırım kararının alınmasından sonra Mayıs 2011’de arazi edinim sürecini başlatmıştır. Kamu kurumlarıyla, muhtarlarla ve yeniden yerleşim sürecinde etkisi olabilecek tüm kamu paydaşlarıyla arazi edinim görüşmeleri yapılmıştır. Arazi edinimi süreci, Projenin etkisi doğrultusunda iki aşamaya bölünmiştür. 1. Aşama Enerjisa’nın Proje uygulama önceliğine göre acilen alınması gereken, arazi ediniminden etkilenen köyleri ve yerleşimleri kapsamaktadır-. Projenin elektrik santrali alanından ve inşaat alanından etkilendikleri için bu yerleşimlerin alımı önceliklendirilmiştir. 2. Aşama su tutma sürecinden aşama aşama etkilenecek 19 köyden oluşmaktadır; bu yerleşimler Proje inşaatının tamamlanmasından sonra etkilenecektir. Toprak edinme işlemlerinin detayları Bölüm 3’te tartışılacaktır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Şekil 1.2: Toplam Arazi Dağılımı İl Özel İdare Kamulaştırması Köy Tüzel Kişiliği Bilinmeyen Mülkiyet %15 Özel Mülkiyet %32 Hazine %52 Kaynak: Enerjisa 1.7 Projenin Faydaları Projenin hem Projeden Etkilenen Haneler hem de Proje Bölgesi üzerinde fayda getirisi beklenmektedir. İstihdam: Proje, projeden etkilenen köylerde, Varto ilçesinde ve Muş ilinde iş fırsatları yaratacaktır. Projenin inşaat aşamasında, işçilerin yaklaşık olarak yüzde 30’unun yerel olarak istihdam edilmesi planlanmaktadır. Projenin inşaat sürecinin 40 ay sürmesi öngörülmektedir (Projenin 2016 sonunda tamamlanması öngörülmektedir). Proje inşaatı sırasında, vasıf gerektirmeyen işleri yapmak üzere mümkün olduğu kadarıyla bölge dâhilindeki etkilenen köylerden kişiler işe alınacak ve bu kişilere gerekli mesleki eğitimler verilecektir. PEH’lerin kentsel ve kırsal yerleşim alanlarına yerleştirilmesi öngörüldüğü için bu eğitimler etkilenen kişilere başka işlerde kullanabilecekleri beceri ve vasıfları kazandıracaktır. Bölgenin Altyapısındaki İyileştirmeler: Proje faaliyetlerine paralel olarak, köylerin altyapısında ve köylere giden yollarda iyileştirmeler yapılması planlanmaktadır. İnşaat faaliyetlerinin gerçekleştirilmesine katkı sağlamanın yanı sıra, bu iyileştirmeler köydeki nüfusun çevre bölgelere ulaşımını kolaylaştırmada da olumlu bir etkiye sahip olacaktır. Yerel Ekonomiye Katkı: İnşaat faaliyetlerinde kullanılacak ekipmanların ve araçların bir kısmı bölgeden temin edilecektir. Bu durumun bölgenin yerel ekonomisi üzerinde olumlu bir etki yaratması beklenmektedir. Aynı zamanda, proje çerçevesinde inşa edilecek yeni yollar ve köprüler köylülerin pazarlara ulaşımını kolaylaştıracak ve böylelikle kendi ürettiklerini Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT pazarlamalarına katkı sağlayacaktır. Bu durum çiftçilerin gelir getirici faaliyetleri üzerinde olumlu bir etkiye sahip olacaktır. 1.8 Paydaş Katılımı Alpaslan II Barajı ve HES Projesi için, ÇED çalışması koşulları ve Çevresel Etki Değerlendirmesi Yönetmeliğinin (2003 tarihli 25318 sayılı) hükümleri uyarınca kamu halka ilişkiler ve halkın katılımı faaliyetleri gerçekleştirilmiştir. Bu bağlamda, Alpaslan II Projesi için Halkın katılımı toplantıları yapılmıştır. Alpaslan II Projesine yönelik Halkın katlımı Toplantısı, ilk 8 Ağustos 2011’de düzenlenmiştir. Etkilenen yerleşimlerde yerel STK bulunmamaktadır. Bu nedenle yerel idari ve idari olmayan kurumlara yönelik katılım toplantıları gerçekleştirilmiştir. Bu toplantıların detayları Alpaslan II proje raporuna ilişkin Paydaş Katılımı Eylem Planında (PKEP) belirtilmiş olup, YYEP Bölüm 7'de özetlenmiştir. Toplantılarda, kamulaştırma ile ilgili konular görüşülmüş, kamulaştırma faaliyetleri sırasında köylülere olumsuz etkilerin azaltılması için gerekli tüm tedbirlerin alınacağının bilgisi verilmiştir. Proje mülkiyeti Enerjisa’ya devredildikten sonra da, yerel kurumlarla ve etkilenen halkla görüşmeler devam ettirilmiştir. Yeniden yerleşim faaliyetlerine hazırlık çerçevesinde, SRM danışmanlıktan uzman ekip ve Enerjisa proje temsilcileri aşağıdaki tarihlerde proje alanına gitmiştir: Nisan 2013- Etki Alanı Çalışması ve Raporu; Mayıs 2013- Etkilenen PEH Sayımı ve Sayım Raporu; Haziran 2013- Sosyo-Ekonomik Anket ve Sosyo-Ekonomik Rapor, ve Ekim 2013- Özel sektör ve mera kullanım gözlemleri. Bilgilendirme broşürü hazırlanıp etkilenen halka dağıtılmış ve ayrıca sahada bir irtibat ofisi kurulmuştur (broşür için bkz. Ek 1.3). Bu ziyaretler esnasında ve hane anketleri yapılırken muhtarlarla görüşülmüştür. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT RESİM 1, 2, 3 VE 4 PAYDAŞ GÖRÜŞMELERİNİ GÖSTERİR Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 1.9 ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Yeniden Yerleşim Planının (YYEP) Kapsamı Alpaslan II HES projesinden etkilenen nüfus üzerindeki etkiyi en aza indirebilmek amacıyla, etkilenen insan sayısına bakılmaksızın IFC’nin 5. Performans Standartları ve AİKB Performans Koşulu 5’e göre belirtilen koşulları karşılamak üzere YYEP hazırlanmıştır. Plan aynı zamanda tam ikame maliyetlerine göre kaybedilen arazilerin ve diğer varlıkların tazminatlarının ödenmesini de kapsamaktadır. Plan, arazi edinimi ve yeniden yerleşim sürecinin olumsuz etkilerini ortadan kaldırma ve/veya en aza indirme, kalkınma fırsatlarını belirleme, yeniden yerleşim bütçesi ve programını belirleme ve farklı şekillerde etkilenen halkın sahip olduğu hakları belirleme amacıyla hazırlanmıştır. Planda, Projeden dolayı ekonomik gelir kaybına uğrayan grupların ve hassas grupların ihtiyaçlarına özel ihtimam gösterilecektir. Enerjisa arazi edinimi, tazminat ölçütleri ve imar faaliyetleriyle ilgili prosedürlerin kaydının tutulmasından sorumludur27. YYEP, Alpaslan II HES projesi kapsamında yeniden yerleşim ve imar süreçlerine ilişkin prosedürü tanımlamakta; aynı zamanda bölgenin detaylı sosyo-ekonomik profilini sunmaktadır. PEH’ler ile yapılan sosyo-ekonomik anketlerin nicel analizleri hanelerle yapılan derinlemesine görüşmelerin nitel sonuçlarıyla birleştirilmiştir. PEH’lerin sadece önceliklerini yansıtmakla kalmayıp, aynı zamanda potansiyel olumsuz etkileri azaltacak mekanizmaları saptayan bir YYEP hazırlamak için STK’lar, kamu ve özel sektör paydaşlarıyla görüşmeler yapılmıştır. Tüm bu bilgiler YYEP’nin bir parçası olarak detaylı bir şekilde yayınlanacaktır. YYEP aynı zamanda yeniden yerleştirilecek nüfus üzerindeki hem fiziksel hem de ekonomik potansiyel olumsuz etkileri en aza indirmeyi amaçlayan bir eylem planı sunmaktadır. YYEP ayrıca Enerjisa tarafından uygulanması planlanan ve yeniden yerleşim prosedürlerine göre gerekli olan yasal ve kurumsal çerçeveyi ve ayrıca izleme ve değerlendirme çalışması için bir çerçeve ve şikâyet talep mekanizması içerir. Son olarak, YYEP faaliyetleri için bütçelenen her bir öğenin maliyetlerini sıralay an bir YYEP bütçesi de mevcuttur. YYEP Dünya Bankası/IFC Politikaları ve Ekvator İlkelerine ve AİKB Perfomans Koşullarına göre Şekil 1.3’te belirtilen ilkeleri yansıtır. 27 Performans Standardı 5- Toprak Edinme ve Gönülsüz Yeniden Yerleşim Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Şekil 1.3: YYEP ilkeleri Gelir yolu yapılandırılması Arazi net bugünkü değer üzeriden değerlendirilecektir Ev tam ikame bedeli üzerinden değerlendirilecektir Bilgilendirme ve istişare Sürekli Bilgilendirme ve İstişare sağlanacaktır Paydaş katılımı Paydaş katılımı sağlanacaktır Alpaslan II HES Projesine ilişkin olarak YYEP aşağıdaki temel bileşenleri kapsar: Projeden etkilenen alanları ve varlıkları ve bu varlıkların sahiplerini, kiracılarını ve kullanıcıların belirlenmesi; Yasal çerçevenin oluşturulması; İnsanların katılımını, projeden etkilenecek arazi sahiplerinin çoğunluğu ile yapılan görüşmeleri, varlıkların değerlerinin belirlenmesini ve tazminat yoluyla sağlanacak diğer yeniden yerleşim yardımlarının tanımlanmasından oluşan arazi edinimi prosedürlerinin tamamlanması; Etkilenen 22 kırsal yerleşimde etkilenen insanlara ilişkin sosyo-ekonomik çalışmanın uygulanması; Geliri yeniden yapılandırma stratejilerinin belirlenmesi; Uygulamaya yönelik kurumsal düzenlemelerin tanımlanması; Şikâyetleri çözümlemeye yönelik prosedürler; İzleme ve uygulamaya yönelik düzenlemeler; ve Uygulama programının ve bütçenin hazırlanması. Bu faaliyetler aşağıdaki şekilde ilerleyen bölümlerde detaylı bir biçimde açıklanmıştır: İkinci Bölüm: Arazi edinimine yönelik yasal çerçeveyi, yeniden yerleşim ve tazminat prosedürlerini ve bu konularda uygulanacak Dünya Bankası, Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası, IFC Politikaları ve Ekvator Prensiplerini kapsar; Üçüncü Bölüm: Yürürlükteki Türkiye yönetmelikleri uyarınca Enerjisa tarafından gerçekleştirilen arazi edinimi prosedürleri, varlık değerlendirmeleri, arazi alımları, tazminat ve görüşmeleri açıklar; Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Dördüncü Bölüm: Projeden etkilenen nüfusa ilişkin detaylı sosyo-ekonomik bilgileri ve projeden etkilenen bölgenin mevcut sosyo-ekonomik durum özetini sağlar; Beşinci Bölüm: Proje, üretim varlıkları, binalar ve altyapıdan kaynaklandığı varsayılabilecek mevcut ve potansiyel etkileri kapsayan tüm taşınmaz varlık kayıplarından kaynaklı etkileri sunar ve bu etkileri en aza indirmek için alınacak önlemleri ve ilgili müdahale alanlarını açıklar; Altıncı Bölüm: Hak sahipliği matrisini açıklar ve taşınmaz varlıklara, arazi ve ağaçlara ilişkin PEH’lerin hak kazanımlarını belirler. Yedinci Bölüm: Şikâyet talep mekanizmalarını, PEHler yapılan görüşme ve bilgilendirme prosedürlerini, ve YYEP kapsamında gerçekleştirilecek paydaş danışma faaliyetlerini açıklar; Sekizinci Bölüm: Uzmanlar tarafından gerçekleştirilecek izleme sürecini ve YYEP kapsamında kullanılacak izleme ve değerlendirme mekanizmasını özetler; Dokuzuncu Bölüm: YYEP maliyetleri için gerekli bütçe detaylarını, toprak edinme prosedürlerini ve bu prosedürlerden sonra gerçekleştirilen işlemlere yönelik tüm faaliyetleri açıklar; ve Onuncu Bölüm: Uygulama safhası ve YYEP uygulama takvimi boyunca sorumlu taraflara ilişkin bilgileri sunar. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Bölüm 2. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Yasal Çerçeve Bu kısımda Türkiye'de Alpaslan II Projesi açısından geçerlilik taşıyacak arazi edinimi, kamulaştırma ve zorunlu yeniden yerleşime ilişkin temel politika ve yasal çerçeve ana hatları ile verilmektedir. Bu kısımda ilgili Dünya Bankası/IFC, AİKB politikaları ve Ekvator prensipleri ile Türk mevzuatının bir özeti sağlanmaktadır. Yerel mevzuat çerçevesinde evi ve arazisi olmayanlar ile hakları uluslararası politikalar ile açık bir şekilde tanımlanmayanlara yönelik yeniden yerleşim seçenekleri sağlanmaktadır. Diğer taraftan, uluslararası politikalar çerçevesinde büyük çaplı yatırımların sosyal açıdan sürdürülebilirliği ve toplumun bu çalışmalara dahil edilmesine ilişkin tavsiyeler sağlanmaktadır. Uluslararası politikalarda, olumsuz etkilenen nüfusların bu yatırımlardan yararlanmasının sağlanması için, bu yatırımların arazi edinimi ve yeniden yerleşim bileşenlerinin ayrı kalkınma projeleri olarak ele alınması ihtiyacına dikkat çekilmektedir. Yeniden Yerleşim Eylem Planının (YYEP) hazırlanması ile ilgili uluslararası ve yerel standartlar arasında çeşitli boşluklar bulunmaktadır. İlk olarak, Türk kanunları çerçevesinde, YYEP ekonomik ve fiziksel olarak yerinden edilmeye neden olan yatırımlar açısından bir gereksinim değildir. Benzer şekilde, Sosyal Etki Değerlendirmesi (SED) uluslararası politika kapsamında bir gereksinim olmasına karşın, Türk kanunları çerçevesinde bir gereksinim değildir. Bunun bir sonucu olarak, YYEP ve SED'e yönelik halkın katılımı ve kamuya açıklama açısından herhangi bir yerel yasal gereksinim bulunmamaktadır. YYEP halkın katılımı ve kamuya açıklama ile ilgili faaliyetler Türkiye'deki ulusal mevzuatta tam net değildir ve bu nedenle, IFC politikalarının uygulanması gereklidir. Diğer taraftan, etkilenen yerleşim yerlerinde kalan, evi ve arazisi bulunmayanlara yönelik destek sağlama yükümlülüğü, yerel mevzuata göre uluslararası araçlarda daha genel bir şekilde belirtilmektedir. 2.1 Türkiye Cumhuriyeti Anayasası Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 46. Maddesinde "Sosyal ve Ekonomik Haklar ve Ödevler" başlığı altında kamulaştırma hususları ele alınmaktadır. İlgili maddede, bir imar projesi kamu yararına hizmet ettiğinde, hükümetin bir kamulaştırma süreci başlatmaya ve uygulamaya yetkili olduğu ifade edilmektedir. Bütün hidroelektrik, havaalanı, karayolu ve diğer yollar ile benzeri büyük çaplı altyapı projelerinin kamu yararına olduğu nitelendirilmektedir ve bu projeler 46. Maddenin dayanağını oluşturmaktadır. Bu maddede Kamulaştırma Kanunu ve Yeniden Yerleşim Kanunu'nu kapsayan ilgili kanunlara atıfta bulunulmaktadır. Anayasada özel kullanıcıların genel olarak tazminat ödemeden kamu arazileri ve varlıklarının kamulaştırılmasından yararlanamayacağı belirtilmektedir. Arazinin kamu yararına alınması halinde bile, kamulaştırma kuruluşları fiili arazi değerlemesi ve proje inşaatından önce kamulaştırılan varlıkların değerini özel bir banka hesabına ödemeden özel araziler ve varlıkların kamulaştırılmasından yararlanamaz. Türkiye'de, yatırım projeleri farklı bakanlıklar tarafından düzenlenmektedir ve bu projelere ilişkin "kamu yararı" kararı ilgili kamu kuruluşları tarafından alınmaktadır. 30 Mart 2013 tarihinden sonra, enerji projelerinin arazi edinimine ilişkin yasal gereksinimlere yönelik usuller bu bölümde ayrıntılı olarak Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT belirtilecektir. Elektrik üretimi için geliştirilen hidroelektrik projeleri, söz konusu projelere başlanmadan önce bir "kamu yararı" kararı alınmasını sağlayan Milli Emlak Genel Müdürlüğü (MEGM) vasıtasıyla Maliye Bakanlığı'nın sorumluluk alanına girmektedir. Aşağıdaki paragraflarda açıklanacak Türkiye'deki yeniden yerleşim hükümleri açısından ulusal ve uluslararası mevzuat arasında birtakım farklılıklar bulunmaktadır. Türk mevzuatı açısından bakıldığında, Anayasanın 44 ve 45. Maddeleri dolaylı olarak yeniden yerleşim faaliyetleri ile ilgilidir. 44. Maddede arazi mülkiyeti ele alınmaktadır ve hükümetin arazisi olmayanlar ve yeterli arazisi olmayanları koruma sorumluluğu ifade edilmektedir. 45. Maddede hükumetin tarım ve hayvancılık faaliyetlerinde çalışanları destekleme sorumluluğu ifade edilmektedir. 56. Maddede herkesin sağlıklı bir ortamda yaşama hakkı yeniden ifade edilmektedir. Proje açısından bakıldığında, özel bir tüzel kişilik olan Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) "kamu yararı" kararını talep edecek ve bu talebi Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı vasıtasıyla Maliye Bakanına gönderecektir. Kamulaştırma ile ilgili bütün işlemler Maliye Bakanlığı'nın görevlendireceği makam tarafından gerçekleştirilecektir. Son zamanlara kadar, EPDK kamulaştırma sürecine ilişkin sorumluluğu da üstlenmiş, ancak bu sorumluluk son zamanlarda değiştirilmiş ve Maliye Bakanlığı'na bağlı yeni bir kurum olan Milli Emlak Genel Müdürlüğü (MEGM) bu sorumluluğu yürütecektir. 2.2 Toprak Koruma ve Arazi Kullanımına İlişkin Türk Kanunu Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Hakkında Türk Kanunu (5578 sayılı) çerçevesinde, tarım arazilerinin 20 dekardan (1 dekar=1000 m2) küçük parçalara ayrılmaması gereklidir. Proje daha büyük bir parselin birkaç metrekaresini almak zorunda kaldığında, bu Kanuna dayalı olarak Projenin bunu yapmasına izin verilmeyecektir. Bunun yerine, Milli Emlak Genel Müdürlüğü'nün (MEGM) etkilenen küçük kısmı kamulaştırması gerekecektir. İnşaat başlamadan önce, arazinin edinilmesi ve Projenin kullanımına açılması gerekmektedir. Aşağıdaki hallerin gerçekleşmemesi durumunda, hiçbir inşaat işlemi gerçekleştirilemez: Özel sahiplerden mülkiyet veya kullanım haklarının devrinin müzakere edilmesine yönelik belgelendirilmiş girişimler yapılması; Değerlemenin tamamlanması ve Sahiplerin hesabına tüm ödemelerin nakit olarak yapılması. Kanunda şu ifadeye yer verilmektedir: "Kamulaştırılan araziler ile ilgili olarak, kendi başlarına araziye ekim yapan ve küçük çaplı tarımsal faaliyetler gerçekleştiren bireylere ait ödeme kısmı her zaman peşin ödenir". Arazi değerine bulunması halinde bir irtifak hakkının verildiği, geçici olarak edinilen araziye yönelik gelir kaybı da dahildir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 2.3 ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Kamulaştırma Kanunu 2.3.1 Arazi edinimi türleri Yatırım projeleri, arazi, altyapı, evler, ahırlar gibi kalıcı veya geçici taşınmaz varlıkları etkileyebilmektedir. Kalıcı arazi edinimi gerekli olduğunda, taşınmaz varlıklar farklı stratejiler (Şekil 2.1) aracılığıyla edinilebilmektedir. Şekil 2.1 Arazi İstimlak Türleri Satın Alınan Bağışlan an İstimlak Edilen Devredil en Değiştiril en veya takas edilen Kamulaştırma ve satın alma Projenin Alpaslan II HES Projesine yönelik iki temel arazi edinimi mekanizmasıdır. Geçici arazi edinimine şu hususlar dahil olacaktır: Tahsis; Kiralama; İrtifak hakkı tesis edilmesi veya Geçici kullanım. Alpaslan II açısından, kamulaştırma bütün proje bileşenlerine ilişkin birincil arazi edinim şekli olacaktır. Yatırım girişimlerinin büyük bir bölümü hem özel hem de kamu mülkiyetindeki varlıkları etkilemektedir. Örneğin, arazi vatadandaşların ya da Orman ve Su İşleri Bakanlığı ve/veya Hazine Müsteşarlığına ait olabilmektedir. Camiler, okullar, sağlık merkezleri, yollar, sulama sistemleri etkilenebilmektedir; bunların her biri için, farklı bir devlet kuruluşunun tazmin edilmesi gerekecektir. Kuyular, damla sulama sistemleri, ahırlar ve depolama tesisleri de etkilenebilmektedir; bu kalemler açısından, özel mülkiyet sahiplerinin tazmin edilmesi gerekecektir. Her durumda, etkiler geçici veya daimi olacaktır ve bu şekilde, alınacak düzeltici eylemlerin hem ulusal yasal araçlar hem de ilgili girişimlerin finanse edilmesine müdahil olabilen uluslararası kuruluşların politikalarına göre belirlenmesi gerekecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT 2.3.2 Yasal belirleme Bir projenin kamu yararına olduğu açıklanır açıklanmaz, etkilenen taşınmaz varlıklara yönelik mülkiyet belirlenmektedir. Bu varlıklar özel taraflar, Hazine Müsteşarlığı, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı, Orman ve Su İşleri Bakanlığı veya ulusal ya da yerel düzeydeki diğer kamu kuruluşlarına ait olabilmektedir. Projeden etkilenen özel mülkiyet sahipleri arasında çeşitli farklı gruplar olabilmektedir ve her bir grup için farklı yasal düzenlemeler geçerlilik taşımaktadır. Arazi sahipleri; Ev sahipleri (etkilenen ev bahçeleri olan); Arazi ve ev sahipleri ve Diğer kişilere ait evler ve/veya arazileri kira ödemeden kullananlar. Yalnızca arazilerinin bir kısmını kaybeden kişiler, Proje rızaen alım anlaşmalarına dayalı olarak müzakere edilen çözümlere ulaşmak istese dahi, Kamulaştırma Kanununa tabidir. Bütünüyle satın alınabilen arazi parselleri açısından bakıldığında, Enerjisa ilgili kanunun 8. Maddesi uyarınca hareket edecek ve mümkün olması halinde, halkın katılımı aracılığıyla araziyi satın almaya çalışacaktır. Bu girişimlerde başarısız olunması halinde ve arazinin parçalara ayrılmasının gerekli olması durumunda, Türkiye'deki kamulaştırma süreci acele kamulaştırma ve standart kamulaştırma olarak 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu uyarınca gerçekleştirilmektedir. Enerji projeleri açısından bakıldığında, EPDK ve Maliye Bakanlığı (Milli Emlak Genel Müdürlüğü) aşağıdaki araçlara göre kamulaştırmayı gerçekleştirecek ana kuruluşlardır: Kamulaştırma Kanunu (2942 sayılı ve değişiklikler; hem 10. Madde hem de 27. Maddenin kullanılması suretiyle) ve "Kamu yararına" dayalı acele kamulaştırmaya yönelik olarak Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının (ETKB) Projeye özgü bir kararı (Kamulaştırma Kanunun 27. Maddesi). 2.3.3 Özel Mülkiyetli Arazi Türleri Özel mülkiyetli araziye ilişkin iki kategori bulunmaktadır. İlk kategoride arazileri açısından kanuni mülkiyeti bulunanlar vardır. Bu grupta arazileri üzerindeki üzüm bağları, ağaçlar, ahırlar ve diğer taşınmaz yapılar bulunabilmektedir. Kamulaştırma Kanununun (2942 sayılı) 3. Maddesi uyarınca, kanuni mülkiyet sahiplerinin arazileri ve arazileri üzerinde olabilen bütün taşınmaz varlıklar ve ekinlere yönelik tam tazminat ödemesi almaya hakkı vardır. Arazi fiyatı üzerinde bir mutabakat olması halinde, tazminat meblağı etkilenen arazi sahibinin (sahiplerinin) banka hesabına yatırılmaktadır. İkinci kategoride arazisine ekim yapan, ancak arazi üzerinde kanuni mülkiyeti bulunmayan haneler vardır. Bu grupta iki farklı kategori bulunmaktadır: a) kullanıcılar veya kiracılar; b) tapusuz arazi sahipleri. Resmi kiracılar olsun veya olmasın, kendilerine ait olmayan kamu arazisi veya özel araziye ekim yapan kullanıcıların Uluslararası Finans İşbirliği (IFC) ve diğer uluslararası politikalara dayalı olarak tazminat hakkı vardır, ancak yerel (Türkiye) kanunlarına göre böyle bir hakkı yoktur. Kullanıcıların arazideki ekinler, ağaçlar, üzüm bağları ve binalar açısından tazminat hakkı vardır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Uzun bir süre boyunca 28 kamu mülkiyetindeki araziye ekim yapan ve projeden etkilenen kişilerin (geleneksel arazi sahipleri ve herhangi bir kesinti olmadan belirli bir araziye 20 yıldır ekim yapanlar) tam tazminat hakkı vardır. Tapu (2644 sayılı) ve Kadastro Kanunu (3402 sayılı) çerçevesinde, kadastroda kayıtlı olmayan, ancak mülkiyet statüsü ile ilgili birtakım "geleneksel" özellikleri bulunan gayrimenkul mülkiyetinin tesis edilmesi sağlanmaktadır. Sülaleler ve ailelerin hakları tanınmaktadır 29. Mülkiyet konuları ile ilgili olarak ihtilaflar çıkması halinde, resmi bir arazi kadastro sistemi kurulana kadar, teamüle dayalı aracılık mekanizmaları veya modern mahkemeler birçok alandaki hakları belirlemiştir. Ayrıca, modern kanunlar, kullanıcıların herhangi bir ihtilaf veya kesinti olmadan araziyi en az 20 sene boyunca kullandığını gösterebilmesi halinde, zilyet sistemi vasıtasıyla mülkiyet hakkını tanımaktadır30. Son zamanlara kadar, tapusuz arazi mülkiyeti bilhassa arazi kadastrosu bulunmayan alanlarda yaygın bir şekilde varlığını sürdürmüş ve tarım arazilerinin büyük bir bölümünde resmi bir tapu olmaksızın mülkiyet oluşturulmuştur; buna karşın, arazi kadastro sistemleri ülke genelinde tamamlanmaktadır. Bir tapunun bulunması bütün hak sahiplerinin isimleri ve adreslerinin kaydedildiği anlamına gelmez; aksine, varisler haklarını kaydettirme zahmetine girmemektedir. Bu durum ülke genelinde geçerlidir ve büyük çaplı projelerin arazi edinim yeteneği açısından önemli bir tehdit ortaya çıkarmaktadır. Çoğu alanda, arazinin fiili kullanımı geleneksel bir sistem ile 'düzenlenmektedir'. Arazide ikamet eden hisse sahibi (hisse sahipleri) karları paylaşmadan araziye ekim yapacaktır. Hisse sahipleri arasında herhangi bir resmi kira düzenlenmesi bulunmamaktadır ve hisse sahipleri veya diğer taraflar arasındaki kira düzenlemeleri gayri resmi olarak yürütülmektedir. Arazinin kamulaştırılması ve kadastrosu geleneksel arazi kullanımının istikrarını korumaktadır, çünkü mahkeme yalnızca kamulaştırılan arazi bölümünün Maliye Bakanlığı'na (MB) bağlı Görevlendirilen Devlet Kurumu olan Milli Emlak Genel Müdürlüğü (MEGM) adına 28 Bunun yanında, bu durum kadastro sistemlerinin bulunmadığı alanlar için de geçerlilik taşımaktadır (Türkiye'deki arazilerin %99'unın kadastro kaydı tamamlanmıştır). 29 Arazi ile ilgili medeni kanun yürürlükte olduğunda dahi, resmi bir arazi tapusu bulunan aile reisi öldüğünde, evin en büyük oğlu araziyi bölmeden ve annesi ile kız kardeşlerinin hisselerini tapu senedine kaydettirmeden arazi yönetimini devralmaktadır. Buna karşın, olumsuz etkilenen kişilerin geleneksel uygulamalara asliye hukuk mahkemelerinde itiraz etme ve moden kanunlar çerçevesinde adalet arama hakkı bulunmaktadır. Bu arazilerin kamulaştırılması modern mevzuat yapısı kapsamında ortaya çıktığında, kamulaştırma kurumu, etkilenen tüm kişilere tazminat ödemesi yapılmadan önce, örf ve adet haklarının araştırılması, bunların tanınmasının sağlanması ve hakların modern medeni hukuka göre varislere verilmesi konusunda kayda değer bir külfetle karşı karşıya kalmaktadır. 30 Teamül hukuku çerçevesinde tesis edilen kullanici (irtifak) haklarinin türkiye'deki modern hukuk kapsaminda yasal haklar olarak taninmasina karşin, teamül hukukunun bu şekilde taninamayacak diğer yönleri de bulunmaktadir. Örneğin, sülale içerisinde aksi yönde karar verilmediği sürece, ekinlerin ekilmesi amaci ile kullanilan arazinin yönetimi ve veraseti babadan en büyük oğla devredilmektedir. Arazi alindiğinda, kullanici gelir kaybina uğrarken, diğer arazi sahipleri gelir kaybina uğramamaktadir. Proje alanlarindaki teamül hukuku çerçevesinde, kadinlarin ekilen arazilerin mülkiyeti ve yönetimi açisindan hak sahibi olduğu kabul edilmemektedir. Bu gelenekler medeni kanunda taninmamaktadir ve medeni kanunda bütün kardeşler ve sülaledeki diğer kişilerin, cinsiyet ve yaşa bakilmaksizin, benzer veraset haklari bulunduğu belirtilmektedir. Bu nedenle, kadastro ölçümlerinin tamamlandiği ve "zilyet" haklarinin resmi yasal haklara dönüştürüldüğü alanlarda dahi, aileler ekilen arazinin yönetimine ve gelirlerin teamül sistemi çerçevesinde paylaşimina devam etmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT kaydedilmesi ve geriye kalan arazide geleneksel mülkiyet yapısının devam etmesi yönünde karar vermektedir. Kadastro sistemi çerçevesinde, ölen bir mülkiyet sahibinin arazi hisselerinin veraset haklarına uygun olarak bütün yasal varislere dağıtılması öngörülmektedir. Arazi parseli alt bölümlere ayrılmamaktadır, tüm gruba ait olarak kalmaktadır. Genelde, arazide ikamet eden varis (varisler) diğer varislere ulaşamamaktadır veya arazide bulunmayan hissedarlar haklarının kayıt altına alınması için ilgili bölgelere gelmek için para ve çaba sarf etmek istemeyebilmektedir. Arazi parsellerinin büyük bir bölümü birden çok hissedara aittir ve hissedar bilgileri kadastro kayıtlarında iyi bir şekilde tutulmamaktadır. Ek olarak, genelde, kadastro kayıtlarında hak sahiplerinin vefatı gösterilmemektedir. Diğer birçok projeden elde edilen deneyimler küçük arazi parsellerinde 6 veya daha fazla sayıda hissedar olabileceğini göstermektedir; bu hissedarların çok azı arazide ikamet eden kişiler olacaktır. Bir arazi parselinin hissedarlarının sayısının hızlı bir şekilde artması arazi hisselerinin makul tarım arazisi kullanımının mümkün olmasını sağlamayacak kadar küçük olmasına sebebiyet vermektedir. Hükumet küçük hisselerin toplulaştırılması ve kırsal arazinin daha da parçalanmış hale gelmesinin engellenmesi için bir kanun tasarısı üzerinde çalışmaktadır 31 Bunun bir sonucu olarak: Proje ile ilgili bilgiler ve müzakerelere yönelik davetiyeler adresleri kayıtlı olmayan hissedarlara ulaşmamaktadır; Yerinde bulunmayan arazi sahiplerine ulaşma girişimleri genelde başarısız olmaktadır; Benzer projelerden elde edilen deneyimler hissedar adreslerinin yaklaşık üçte ikisinin bulunamadığını göstermektedir32 Müzakere toplantılarına katılım düşüktür; Müzakerelerin başarısız olması sonucunda, ek hissedarların belirlenmesi ve araştırılması için uzun ve külfetli çabalar gerekmektedir; Toplantılara katılmayanlar başta olmak üzere her hissedarın beklediği tazminat miktarı hissedarların ilgili bölgeye seyahat etmesi için harcayacağı zaman ve paraya değmeyecek kadar küçüktür. Ekili araziler de dahil olmak üzere tazminat ödemelerinin bütün hissedarlar adına yapılması nedeniyle, fiili arazi kullanıcılar dezavantajlıdır ve ekili arazilere yönelik tazminat açısından adil bir hisse alamamaktadır ve tazminat hisselerini almak konusunda da zorluklarla karşılaşmaktadır; 31 http://ekonomi.haberturk.com/para/haber/886880-hazine-gibi-yatirim http://www.haber10.com/haber/425706/#.UmkYn_lHK5U http://ekonomi.milliyet.com.tr/Muş-ovasi-na-3-milyar liralik/ekonomi/detay/1778859/default.htm http://www.konya.net.tr/ekonomi/musa-2-milyarlik-dev-yatirim-h82038.html http://www.gazetea24.com/yerel-basin-haber/kinin-olcusu-artti_11367467.html http://ekonomi.haber7.com/turkiye-ekonomisi/haber/1086139-Muş-ovasina-3-milyar-liralik-yatirim 32 BTC hissedar adreslerinin %70îni bulamamaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Her hissedarın hissesinin parasal değeri çok küçük olabileceğinden dolayı, hak sahipleri müzakere toplantılarına katılmaya ilgi duymayabilmektedir; Bu konuya ilgi göstermeyen hissedarlar bir notere gitmeyi ve arazide ikamet eden hissedarın kendi adlarına müzakerelere katılması için bu hissedarlar adına vekaletname çıkarmak üzere ödeme yapmayı da reddedebilmektedir; İhtiyaç sahibi hissedarlar, arazide bulunmayan hissedarlar müzakere toplantılarına katılmaya ilgi göstermediğinde, uzun mahkeme prosedürlerinden sonra tazminat almak zorunda kalabilmektedir ve Resmi kira sözleşmeleri olmadığında, arazi kullanıcılarının yapılar, ağaçlar, üzüm bağları ve ekili ekinlere yönelik tazminatı diğer hissedarlar ile paylaşmak zorunda kalacağından dolayı, bu kullanıcılar olumsuz şekilde etkilenecektir, çünkü tazminat bütün hissedarların adlarına bir banka hesabına yatırılacaktır. Bu ve diğer sorunlar, çeşitli müzakere toplantıları düzenlendiğinde dahi, istekli alıcı / satıcı düzenlemelerini neredeyse imkansız hale getirmektedir; bunun bir sonucu olarak, kamulaştırma Projeye yönelik arazi edinimi açısından tek hareket biçimi olabilmektedir. Hazire ve orman arazilerine tecavüz ülke genelinde geçerlilik taşımaktadır. Orman arazilerinin korunması ile ilgili düzenlemeler ve uygulamalar son zamanlarda daha sert hale gelmiştir; geçmişte, ormanlar arazinin ekilmesi veya diğer amaçlara yönelik olarak yasa dışı bir şekilde boşaltılmaktadır. Mevcut durumda, orman arazilerinin kullanımı artık zilyet olarak tanınmamaktadır. İnsanlar söz konusu arazi ile ilgili resmi mülkiyet senetlerine sahip olsa dahi, bu kişiler, Orman ve Su İşleri Bakanlığı ile Devlet Su İşleri Genel Müdürlüğü'nün bu arazileri "orman arazisi" olarak yeniden sınıflandırabilmesi nedeniyle, haklarını kaybedebilmektedir. Buna karşın, Enerjisa insanların bu arazilerde ekebileceği veya inşa edebileceği diğer taşınmaz varlıklara yönelik olarak orman arazisi sahiplerini tazmin edecektir. 2.3.4 Ev ve Arazi Sahipleri Yeniden Yerleşim Kanununun (aşağıda açıklanmaktadır) 12. Maddesi uyarınca, aşağıdaki gruplardan yeniden yerleşim talebinde bulunulabilmektedir: Boru hatları, barajlar, havaalanları, karayolları, demiryolları, fabrikalar gibi kamu yararına hizmet eden projelerin ihtiyaç duyduğu veya askeri binaların kurulması veya kültürel ve/veya doğal alanların korunmasına yönelik olarak araziler / meskenler veya diğer yapıları kaybeden özel hak sahipleri: Yaşadıkları yerlerin büyük bir bölümü kamu yararına yönelik yatırımlar nedeniyle kaybedildiğinde, gelir kaybının bir sonucu olarak evlerini terk etmek zorunda kalan kişiler ve Kamulaştırma kararından (veya yeniden yerleşim planlama sürecinin başlamasından) önce en az 3 sene boyunca etkilenen yerleşim yerlerinin evsiz mukimleri olanlar. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Yeniden yerleşim planlama sürecinin başlamasından önce etkilenen yerleşim yerlerini terk edenlerin Devlet tarafından sağlanan yeniden yerleşim avantajlarından yararlanma hakkı yoktur. Tarihi olarak, kamu sektörünün projelerden etkilenen kişilerin (PEK'ler) yeniden yerleştirilmesi konusundaki gostermis oldugu deneyim olumsuzdur. Bunun bir sonucu olarak, PEK'lerin çok küçük bir kısmı devletin desteklediği yeniden yerleşim seçeneğini tercih etmektedir. Bu durum bilhassa tazminatın ödendiği taşınmaz varlıkları bulunan kişiler açısından geçerlidir. Yerel kanunlar çerçevesinde, etkilenen varlık sahiplerinin yeniden yerleşime hak kazanması için evlerine (ve ev bahçelerine) yönelik tazminatın bir kısmından vazgeçmesi öngörülmektedir; yeniden yerleşim evlerinin değerinin kaybedilen varlıkların değerinden daha yüksek olması halinde, PEK'lerin farkı ödemesi (krediyle ve bir süre zarfında) de gereklidir. Geçmişte, yeniden yerleşim desteğini tercih eden PEK'ler tazminat ve geçim kaynaklarını geri kazandırma fırsatlarına sınırlı erişim bulunması ve tazminatın zamanında değil, önemli gecikmelerle alınması gibi diğer desteklerin alınması hususunda ve geçim kaynaklarını geri kazandırma fırsatlarına fazla erişim olmayan alanlarda birtakım sorunlarla karşılaşmıştır. Genel olarak, evi ve arazisi olmayan, ancak bu arazilerde ikamet eden PEK'ler Devlet destekli yeniden yerleşime ilgi göstermektedir, ancak kendilerine verilen evlere ilişkin ödeme yapılması konusunda zorluk yaşamaktadır; bu kişiler gelirlerini kaybettiklerinde ve bu nedenle, ipotek ödemlerini yapma yeteneklerini kaybettiklerinde, yeniden yerleşime zorlanmaktadır. 2.3.5 Arazi İstimlakı ve Kamulaştırma Kamulaştırma Kanunu çerçevesinde, iki tür kamulaştırmaya müsaade edilmektedir: standart ve acele kamulaştırma. Kanunun 10. Maddesi ile düzenlenen standart süreç esnasında, ilk mahkeme duruşması resmi kamulaştırma başvurusunun mahkemeye yapılmasından itibaren 30 gün içerisinde yapılmaktadır. İlk duruşmadan sonra, mahkeme resmi bilirkişiler tarafından bir arazi değer takdiri yapılmasına yönelik karar vermektedir ve bunun ardından azami iki duruşma daha yapılabilmektedir; bu süreç davanın açılmasından sonra 18 hafta sürebilmektedir. Bir veya daha fazla sayıda hissedarın ölümünden sonra hissedar yapısının belirlenmesi ile ilişkili sorunlar da dahil olmak üzere birçok sebeple diğer gecikmeler yaşanmaktadır. Standart kamulaştırma sürecinin uygulanması hususunda, her aşamada idari zorluklarla karşılaşılmaktadır ve Projenin kullanımına yönelik arazi erişimi yıllar boyunca gecikmeye tabi olacaktır. Kanunun 27. Maddesi ile düzenlenen hızlandırılmış süreç esnasında, mahkemedeki arazi değer takdiri uygulaması kamulaştırma talebinden itibaren 7 gün içerisinde gerçekleştirilmektedir ve hakimin kararından sonra ve taşınmaz varlıklara yönelik olarak belirlenen değerin ilk olarak belirlenen hissedarların adına bir ulusal bankadaki bir banka hesabına yatırılması üzerine, arazi erişim hakkı elde edilmektedir. Mülkiyet anlaşmazlıkları ve değer takdirine ilişkin sorunlar olması halinde, standart kamulaştırma usulleri izlenmektedir, ancak arazi erişimi engellenmemektedir veya gecikme olmamaktadır. Yerel ve uluslararası politikalarda rızaen alım düzenlemeleri aracılığıyla taşınmaz mülkiyetin edinimi teşvik edilmektedir; varlıkların kamu yararına yatırımlarda kullanıma yönelik olarak edinilebilmesi için, Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Kamulaştırma Kanununun 8. Maddesine dayalı olarak müzakere edilen çözümler gereklidir. Buna karşın, bir dizi durum kamulaştırma ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır. Bir dizi yeni yolun yapılmasının gerekli olduğu ve uzun bir koridor boyunca dar bir arazi şeridinin gerekli olduğu mevcut yolların genişletilmesinin gerektiği ve bu bağlamda arazinin bölünmesinin gerektiği ve Projenin etkilenen varlıkları Türk hukukuna göre kamulaştırmasının gerektiği hidroelektrik projeleri de dahil olmak üzere, bu durumlar yaygındır. Kamulaştırma sürecinin uygulanmasına sebebiyet veren durumlar şu şekildedir: Taşınmaz varlıklara yönelik tapu senedi hatalı olabilmektedir ve birden çok ortak sahip bu tapu senedi konusunda ihtilaf yaşayabilmektedir; Kadastro süreci eksik olabilmektedir veya bu sürece bazı haneler tarafından itiraz edilebilmektedir; Mülkiyet ebeveynlerin ölümünü müteakip varisler arasında bölünmediğinde, olası varisler arasında tapu senedine ilişkin yasal sorunlar ortaya çıkabilmektedir; Mülkiyet sahiplerine ulaşmak imkansız olabilmektedir; Müzakerelerin başarısız olunması ve İstimlak edilecek arazi 20 dekardan küçük parsellere bölünemeyen küçük bir tarım arazisi bölümü olabilmektedir. Yukarıda belirtilenlere benzer durumlar edinilecek taşınmaz varlıkların bir kısmı açısından geçerlilik taşıdığında, etkilenen taşınmaz varlıklar 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununa göre alınan kamu yararı kararlarına dayalı olarak kamulaştırılacaktır. 2.3.6 Rızaen Alım da Kamulaştırma Fiyatı Üzerinde Anlaşmazlık Su tutma barajı, çeşitli inşaat şantiyeleri ve çeşitli yollardan etkilenen yaklaşık 1.781 özel parsel bulunmaktadır. Ek parseller erişim yolu inşaatından etkilenebilecektir. Müzakerelere başlanmadan önce, hak sahibinin (sahiplerinin) ve adreslerinin belirlenmesine yönelik kapsamlı sürece dayalı olarak ayrı klasörler hazırlanacaktır. Enerjisa arazi ve ev varlık veritabanı hazırlanması ve Kadastro Müdürlüğü'nden onay alınması için özel bir şirketle (HAPA) anlaşmıştır (Kadastro bilgileri Enerjisa tarafından alınmaktadır ve bilgiler özel şirkete (HAPA) aktarılmaktadır). 2942 sayılı kamulaştırma kanununa göre ve 8. Maddeye binaen alacağı karara göre, müzakere davetiyesi sürecine geçilebilmektedir. Münferit klasörler hazır olduğunda, Enerjisa etkilenen evlerin bütün sahiplerinin yanı sıra etkilenen arazilerin tek sahiplerini müzakerelere davet edecektir. Arazi sahiplerinin büyük bir çoğunluğunun bulunmaması nedeniyle, deneyimler tekrarlanan çabaların bile müzakere edilen çözümlerle sonuçlanmayabileceğini göstermektedir: sahiplerin adreslerinin yanlış olması (sahiplerin bir bölümü yurt dışındadır veya başka bölgelerdedir); ortak sahipler arasındaki anlaşmazlıklar ve yalnızca arazilerinin küçük bir bölümü etkilendiğinde sahipler arasında bir çaba gösterme yönündeki isteksizlik. Bu nedenle, arazide ikamet eden ev ve/veya arazi sahiplerine, istekli olmaları koşuluyla, müzakere edilen tazminat ödemesi yapılabilmektedir; ancak hüküm süren ikamet ve mülkiyet yapısı göz önüne alındığında, rızaen alım düzenlemelerinin diğer durumlarda başarıya ulaşması muhtemel değildir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Vakaların büyük bir bölümünde, sahiplerin tazminat beklentileri oldukça fazla olabilmektedir ve sahipler etkilenen yerleşim yerlerinin mukimleri olduğunda dahi, müzakereler başarısızlıkla sonuçlanabilmektedir. İlgili arazide bulunmayan ve/veya anlaşma yoluyla düzenlemelere katılamayan bütün sahipler Milli Emlak Genel Müdürlüğü'ne yönlendirilecektir. Kamulaştırma amaçlarına yönelik olarak, temel sorumlu uygulama kurumunun sahiplerle iletişime geçmesi ve sahipleri müzakereye davet etmesi beklenmektedir. Sahiplere ulaşılsın veya ulaşılmasın, Milli Emlak Genel Müdürlüğü'nün her parselin maliyetini hesaplaması gerekmektedir. Bu nedenle, Milli Emlak Genel Müdürlüğü değer takdirinin yapılması için yerel uzmanlar veya bir komisyon (en az 3 kişiden meydana gelmektedir) ile anlaşacaktır. Milli Emlak Genel Müdürlüğü arazinin mahkemeye intikal ettirilmeden satın alınabilmesine yönelik müzakereleri yürütmek üzere en az 3 kişiden meydana gelen bir grup görevlendirecektir. Rızaen alım müzakerelerinde başarısız olunması halinde, Milli Emlak Genel Müdürlüğünün etkilenen araziyi kamulaştırma hakkı bulunmaktadır. Milli Emlak Genel Müdürlüğü (MEGM) kamulaştırma sürecini başlatmak zorunda kalacaktır. Ayrıca, Milli Emlak Genel Müdürlüğü, arazi mülkiyeti konusunda sorunlar olması halinde, araziye ilişkin ödemenin bir yediemin (bir banka) tarafından tutulması ve cari bir oranda faiz getirmeye devam etmesi koşuluyla, kamulaştırmaya izin verilmesi için mahkemeden müsaade isteme yoluna da gidebilmektedir. Varisler de dahil olmak üzere sahiplerin kendi aralarındaki mülkiyet hisselerine karşı çıkması durumunda, bu husus ortaya çıkabilmektedir. Enerjisa kamulaştırma kararının bir sonucu olarak veya istekli alıcı / satıcı müzakerelerinin tamamlanmasının bir sonucu olarak parayı arazi sahiplerinin hesabına yatırmaktadır. IFC'nin PS5'inde ifade edilen kaygılara rağmen, bir kamu kurumu tarafından gerçekleştirilen kamulaştırma süreci sonucunda her zaman insanlar açısından daha düşük tazminat ortaya çıkmamaktadır; genelde, bunun tersi bir durum ortaya çıkabilmektedir. Geçmişteki deneyimlere dayalı olarak, kamulaştırma ihtiyacına yasal bir yükümlülüğün veya alıcı ve satıcıların taşınmaz varlıkların fiyatı ile ilgili ortak bir mutabakata ulaşamamasının neden olmasına bakılmaksızın, bu durum ortaya çıkabilmektedir. Etkilenen kişilerin geriye kalan arazilerini ekonomik bir şekilde kullanamaması halinde, kamulaştırma kurumu geriye kalan arazinin kamulaştırılmasına ilişkin taleplerini Kamulaştırma Kanununun 12. Maddesi uyarınca değerlendirmeye alacaktır. 2.3.7 Tapu Senedinin Bulunmaması Kamulaştırma Kanununun 9. Maddesi uyarınca, edinilecek bütün taşınmaz varlıklara yönelik olarak kadastro ölçümlerinin hazırlanması ve tapu senetlerinin oluşturulması gereklidir. Bu işlem birçok düzeyde yerel idare ve 'uzman' olarak görevlendirilen bölgeden insanların katıldığı oldukça uzun, ancak katılımcı bir süreç vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. Etkilenen yerleşim alanlarındaki muhtarlar ve İhtiyar Heyetlerinin çeşitli üyeleri de bu sürece katılacaktır. Son zamanlarda, kadastro ölçümleri GIS (Küresel Bilgi Sistemleri) sistemlerinin kullanımı vasıtasıyla hazırlanmaktadır ve bu nedenle, hem daha güvenilirdir hem de daha hızlı bir şekilde hazırlanmaktadır. Etkilenen yerleşim yerlerinin halihazırda kadastro sürecine tabi olması nedeniyle, bu sürecin ayrıntılarının sağlanmasına gerek yoktur. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT 2.3.8 Kamulaştırma Planlarının Hazırlanması Taşınmaz varlıklar ve kaynakların fiili boyutu ve sınırları arazi etütleri ve uygun ölçekli haritalar (genelde 1/5.000 ölçekli) ile belirlenmektedir33.. Bu haritalarda kamulaştırılacak taşınmaz varlıklar ve kaynakların sınırları, yüzey alanı ve türleri gösterilmektedir ve bu haritalar kamulaştırma sürecinde önemli bir rol oynamaktadır. Haritalar bölge insanlarının yatırım projelerinden etkilenecek varlıklar hakkında bilgilendirilmesi için kullanılmaktadır. Arazi kadastrosu ve ilgili arazi tapu haritaları (veya kadastro haritaları) arazi edinim sürecinin hazırlanmasında atılacak ilk temel adımlardır34. Kadastro haritalarında etkilenen arazinin yanı sıra etkilenen yerleşim birimlerinin idari sınırlarının tamamı gösterilmektedir. Ek olarak, bu haritalar yerleşim alanı özellikleri, orman alanları, altyapı ve hazine arazilerini göstermektedir. Proje alanının kadastro durumu tam anlamıyla bilinmediği sürece, bu arazilerin edinimi mümkün olmayacaktır. 2.3.9 Özel Mülkiyet Sahiplerinin Belirlenmesi Kamulaştırma haritaları hazırlandığında, bu varlıkların sahipleri ve kullanıcıları (tapu senedi kaydı bulunmaması halinde) ile adreslerinin belirlenmesi için, tapu senedi, vergi ve devlet kayıtları ve/veya harici belgeler kullanılmaktadır. Kamulaştırma haritaları ve kadastro ölçümleri tamamlandığında, Enerjisa mülkiyet sahiplerini Tapu ve Kadastro Müdürlüğüne götürerek ve seyahat ile işlem masraflarını ödeyerek tapu senedi kaydını kolaylaştıracaktır. 2.3.10 Değer Takdir Sürecinin Oluşturulması Etkilenen varlıklarının değer takdiri etkilenen ailelerin duyduğu en önemli kaygıdır. Etkilenen varlıkların Proje ve aileler arasındaki müzakereler sonucu başarılı bir şekilde istimlak edilmesine bakılmaksızın, şeffaflık ve nesnelliğin sağlanması için bağımsız bir organın değer takdiri işlemini gerçekleştirmesi gerekir. Enerjisa tarafından iki adımlı bir değer takdiri süreci tesis edilmektedir. İlk olarak, arazi, evler, diğer yapılar, ağaçlar, üzüm bağları ve diğer taşınmaz varlıklar da dahil olmak üzere etkilenen bütün varlıklara ilişkin bir kayıt hazırlanması için, uzman bir özel şirketle anlaşılmaktadır. Bu şirket, emlakçılar, ziraat uzmanları, ilgili yerel idare müdürlükleri ve sivil toplum örgütleri ile yürütülen kapsamlı görüşmelerden sonra, varlıkların değerlerine ilişkin güvenilir tahminler hazırlamaktadır. Özel şirketin bu değer takdirine 33 Kanun çerçevesinde, araziyi istimlak edecek kurumun "kamulaştırılacak veya kamulaştırma vasıtasıyla üzerinde irtifak hakkı oluşturulacak taşınmaz varlıklar veya kaynakların sınırları, yüzey alanı ve türünün gösterildiği ve söz konusu malların kayıtlı tapu senedinin bulunmadığı durumlarda tapu ve kadastro müdürlüklerinde, vergi dairelerinde ve nüfus dairelerinde tutulan kayıtların yardımıyla veya gerçekleştirilecek bir harici araştırma vasıtasıyla söz konusu malların sahipleri ve adreslerinin belirtildiği ölçekli bir plan geliştireceği veya söz konusu planın geliştirilmesini sağlayacağı" belirtilmektedir. İlgili vergi dairesi, idarenin talebinden itibaren en geç bir ay içerisinde, taşınmaz mallar ve kaynakların vergi beyannamesi ve değerlerini veya herhangi bir vergi beyannamesi olmaması halinde beyannameye dayalı olarak takdir edilen değeri sağlar" 34 Tapu senedinde ve tapu dairesinde herhangi bir kayıt veya kadastro kayıtlarının bulunmaması halinde, en yüksek yerel mülki idareye bir başvuruda bulunulmaktadır ve kamulaştırmanın gerçekleştirileceği yerde iki asil ve iki yedek üye olmak üzere dört uzmanın seçilmesi talep edilmektedir. Mülki amir, söz konusu talebin kendisine iletilmesinden itibaren sekiz gün içerisinde, uzmanların seçilmesini, sulh mahkemesi önünde yemin edilmesini ve kamulaştırmanın gerçekleştirilmesi için isimlerin kendisine bildirilmesini sağlayacaktır." Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT dayalı olarak, ilk halkın katılımı gerçekleştirilmektedir. HAPA'nın izlediği değer takdiri sürecinin ayrıntıları Ek 2.1'de görülebilmektedir. Bunun ardından, bütün kamulaştırma uygulamaları için, kamulaştırma kurumu tarafından en az üç uzmanın bulunduğu başka bir Değer Takdiri Komisyonu oluşturulmaktadır. Değer takdiri komisyonu kamulaştırılacak varlıklar ve kaynakların birimi ve tavan değerlerini belirlemektedir. Birim ve azami değerlerin belirlenmesi için, Komisyon uzmanlar, ilgili kurumların raporları ve/veya İl/İlçe Tarım Müdürlükleri, Sanayi ve Ticaret Odalarının yanı sıra yerel emlakçılardan elde edilen bilgileri kullanabilmektedir. 2.3.11 Yerinde bulunmayan mülkiyet sahipleri Ödemeler de dahil olmak üzere arazi edinim süreci, yerinde bulunmayan çok sayıda mülkiyet sahibinin belirlenmesinin gerekli olması sebebiyle karmaşık hale gelmektedir. Taşınmaz varlıklar satın alınsın veya kamulaştırılsın, yerinde bulunmayan mülkiyet sahiplerinin belirlenmesi karmaşık ve külfetli bir süreçtir. 2.3.12 Değer Takdiri Metodolojisi Kamulaştırma Kanununun 15. Maddesine göre, mahkeme kamulaştırma talebinden haberdar edildiğinde, mahkeme, değer takdiri Komisyonu üyeleri ile birlikte ilgili yeri ziyaret edecektir. Kanunun 11. Maddesine göre, Komisyon en az 3 veya daha fazla uzmandan meydana gelen bir grup halinde oluşturulmaktadır; etkilenen parsellerin sayısına dayalı olarak, bazı durumlarda birden fazla Komisyon görev yapabilmektedir. Değer takdiri süreci esnasında, Sanayi ve Ticaret Odasının yerel şubeleri, yerel emlakçılar ve diğer ilgili organların görüşleri alınmaktadır ve aşağıdaki ölçütler dikkate alınmaktadır: Arazi veya binanın mahiyeti; Arazi veya binanın büyüklüğü; Ayrı değerleri de dahil olmak üzere arazi veya binayı etkileyebilecek bütün özellikler ve hususlar; Arazi veya bina ile ilgili olarak ödenen vergiler. Kamulaştırmaya yönelik tazminat için verilen önceki meblağlar; Varlık ve/veya kaynaktan elde edilebilecek net gelir; Binalar açısından, kamulaştırma tarihindeki resmi birim fiyatlar (Bayındırlık ve İskan Bakanlığı'nın), yeniden inşaat ve amortisman maliyetine ilişkin tahminler; Varlığın değerini etkileyebilecek ve mülkiyet sahibine fayda sağlayabilecek diğer bütün nesnel faktörler (ölçütler). Yasal çerçeve, bilhassa aşağıdaki hususları sağlayarak, etkilenen kişileri korumaktadır: Tazminat ödenene kadar hiçbir arazi kullanılmayacaktır; İhtilaflı mülkiyet halinde, tazminat ulusal bir banka hesabına veya bir yediemine ödenmektedir; Herhangi bir sebeple tazminat ödemesinin gecikmesi halinde, tazminat değeri üzerinden piyasa temelli faiz oranları alınmaktadır; Teamül ve geleneksel mülkiyet de dahil olmak üzere tüm mülkiyet şekilleri tanınmaktadır; Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Kanuni prosedür ile ilgili maliyetler etkilenen kişiler değil, kamulaştırma kurumu (Enerjisa'ya aktarılmaktadır) tarafından karşılanmaktadır. Kamuya ilişkin kamulaştırma sürecinde, etkilenen taşınmaz varlıklardan gelen gelirler dikkate alınmaktadır; buna karşın, "tam ikame maliyeti" kavramı ilgili Kanunlarda kullanılmamaktadır ve amortisman dikkate alınmaktadır. Bu nedenle, Enerjisa binalara yönelik tam ikame maliyetini açık bir şekilde ifade edecek ve kaybedilen gelirin tazminat sürecinde tamamen geri verilmesini sağlayacaktır. Hassas ve az geliri bulunanlar açısından bakıldığında, inşaat işlerinde istihdam sağlanması da dahil olmak üzere ek geçim kaynaklarını geri kazandırma tedbirleri tasarlanmaktadır. Binalar, altyapı ve konutların değer takdirinde, kamu kuruluşları maliyet yaklaşımı yöntemini kullanmaktadır. Bu değerlendirme türü, bilgi sahibi bir satın alıcının bir varlığın değerini benzer varlıkların piyasa bedeli ve kiraları üzerinden değerlendirmesine dayalıdır ve bunun yanında, benzer özelliklere sahip arazinin satın alınması ve yeni bir binanın inşa edilmesine ilişkin maliyet de dikkate alınmaktadır. Doğrudan karşılaştırma yöntemi de kullanmaktadır ve piyasa değerleri yansıtılmaktadır. Dinamik bir emlak piyasasının bulunduğu varsayılmaktadır, ancak etkilenen kişilerin yeni bir ev inşa ederek evlerini değiştirme ihtiyacı göz ardı edilmektedir. Etkilenen yapıların benzer kullanıma sahip yapılarla değiştirilmesinin maliyetine ilişkin değerlendirme yapılırken, binalar ve yapı malzemelerinin birim maliyetleri dikkate alınmaktadır. Kerpiç evleri bulunan ailelerin düşük seviyede tazminat alabilmesine karşın, bilhassa iş arayışından hareketle şehirlere taşınmaya karar vermeleri halinde, modern yapı malzemelerinin kullanılmasına ilişkin yükümlülükleri çoğu zaman göz ardı edilmektedir. Tarım arazisinin değerinin belirlenmesi için, net gelir yaklaşımı kullanılmaktadır. Net gelir, kamulaştırma tarihindeki arazi ve kaynakların konumu ve koşulları dikkate alınarak, herhangi bir değişiklik olmadan kullanılmaya devam etmesi durumunda arazinin getireceği gelirdir. Değer takdiri komisyonu ilk olarak yapacağı görüşmeler ve piyasa araştırması vasıtasıyla alandaki tarım arazilerinin yıllık ortalama net gelirini bulacaktır. Arazinin piyasa fiyatları piyasa araştırması ve tapu senetlerinin incelenmesi sonucu belirlenmektedir. Yıllık ortalama net gelirin ortalama piyasa fiyatına oranı kapitalizasyon oranını verecektir. Kapitalizasyon oranının kamulaştırma alanındaki fiili piyasa fiyatlarına dayalı olarak hesaplanması nedeniyle, bu oran kamulaştırılacak arazinin ikame maliyetini verecektir. Tarım arazilerinin değer takdiri esnasında kullanılan formül K=R/f'tir; bu formülde, K= Değer (kamulaştırma tazminatı); R= Net gelir (brüt gelir - üretim maliyetleri) ve f= kapitalizasyon oranı (tarım arazisine yatırılan sermaye ile ilgili risk). Değer takdiri komisyonu (rızaen alım düzenlemeleri halinde, çalışmaları yürütecek bağımsız özel firma tarafından gerçekleştirilen değer takdiri) saha etütleri gerçekleştirmektedir ve taşınmaz varlıkların ilgili özellikleri ile kamulaştırma değerini etkileyebilecek toprak yapısı, kullanım şekilleri, topoğrafya, iklim, Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT yerleşim yerlerine uzaklık, yollar, sulama sistemleri, erişim kolaylığı, konum ve bölgenin ekin rotasyon sistemleri gibi diğer özellikleri belirlemektedir. Ayrıca, uzmanlar yerel kuruluşların (örneğin, yerel ziraat odası, il/ilçe tarım müdürlüğü v.b.) görüşlerini de almaktadır. Net yıllık gelirin hesaplanması için, ekinlerin verimliliği (kamulaştırma sahasının rotasyon sisteminde) brüt üretim değerini oluşturan yıllık fiyat ile çarpılmaktadır. Ardından, bütün harcamaların35 brüt üretim değerinden çıkarılması suretiyle, net gelir belirlenmektedir36. Ayrıca, gelir yaklaşımı meyve bahçeleri ve üzüm bağlarının değer takdiri için de kullanılmaktadır. Söz konusu arazi bir meyve bahçesi olduğunda, üretim ve masraflar bütün yıllara yönelik olarak kıyaslanmaktadır. Faiz oranı ile birlikte, bu bilanço hesapları meyve bahçesinin ekonomik ömrünün sonunda tahakkuk ettirilmektedir ve arazinin boş değeri bu sayının kapitalizasyon oranına bölünmesi suretiyle bulunmaktadır. Toplam arazi değerinin belirlenmesi için, geçmişteki değerler yaklaşımı veya gelecekteki değerler yaklaşımı kullanılmaktadır. Araziden ziyade ağaçların değerleri hesaplandığında, ağaçların değerinin bulunması için, boş arazi değeri toplam arazi değerinden düşülmektedir. Ardından, tek bir ağacın değerinin elde edilmesi için, sonuç ağaç sayısına bölünmektedir. Meyve bahçesinin fidanlık aşamasında olması durumunda, maliyet yaklaşımı tercih edilmektedir37. Kamulaştırma Kanununun 10. Maddesi çerçevesinde, taşra ve ülke merkezlerinde her yılın Ocak ayında 5 asil ve 5 yedek üyeden meydana gelen değer takdiri komisyonlarının oluşturulması öngörülmektedir. Komisyonlar oy çoğunluğu sistemine göre kararlarını vermektedir; karşıt oy veren üyelerin görüşlerini gerekçelendirmek üzere bir rapor hazırlaması gereklidir. Milli Emlak Genel Müdürlüğü Kanunun 7. Maddesini uyguladığında ve etkilenen parseller ile ilgili bilgiler toplayarak 8. Maddeyi uygulamak suretiyle varlıkların değerini belirlediğinde, mahkemeye başvurabilmekte ve varlıkların değerinin belirlenmesini talep edebilmektedir. Milli Emlak Genel Müdürlüğü'nün başvurusundan itibaren 30 gün içerisinde, mahkeme mülkiyet sahibini tarafların müzakerelere başlayacağı bir toplantıya davet etmektedir. Bunun sonucunda bir ihtilafın ortaya çıkması halinde, hakimin 15 gün içerisinde bir uzman grubu tayin etmesi ve tarafların 30 gün içerisinde duruşmaya katılmasını talep etmesi gerekecektir. Ardından, mahkeme tarafından nihai bir karar verilmektedir Milli Emlak Genel Müdürlüğü meblağı mülkiyet sahiplerinin hesabına yatıracaktır. Enerjisa, 10. Maddedeki mahkeme süreci çözümlenene ve tazminatlar 27. Maddeye göre hesaplara yatırılana kadar, ilgili mülkiyete girememektedir. Kanunda çeşitli terminler belirlenmesine karşın, aslında, bilhassa mülkiyet sahiplerinin yerleri belirlenemediğinde 35 Yıllık işletme maliyetleri, yüzde 10 bilinmeyen maliyetler, yüzde 3 yönetim hissesi ve tarımsal yatırımların faiz oranı da dahil olmak üzere. 36 Bu değer takdiri yöntemi bir köyün ortak arazisi olan mera arazileri için de kullanılmaktadır. Bir mera arazisinin değeri köy için kullanılmak üzere köy tüzel kişiliğine ödenmektedir. Köy tüzel kişiliğinin lağvedilmesi halinde, söz konusu para kaymakamlığa aktarılmaktadır. 37 Bir kereste korusunun boş arazi değerinin bulunması için, gelir akışı sermayeye çevrilmektedir. Bu amaçla, ağaçların sayısı, işçilerin yevmiyeleri, gübre ve pestisit fiyatları, arazinin bilançosu analiz edilmektedir. Reel faiz oranının kullanılması suretiyle, harcamalar işletme döneminin sonuna kadar hesaplanmaktadır. Brüt üretim değerinin hesaplanması için, odunun birim değeri ile verim çarpılmaktadır. Net gelirin belirlenmesi için, toplam harcamalar (işletme döneminin sonunda) brüt üretim değerinden düşülmektedir. Boş arazi değerinin oluşturulması için, bu net gelir sermayeye dönüştürülmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT veya ortak sahipler aralarında bir anlaşmazlık yaşadığında, çoğu kararın alınması çok daha uzun sürmektedir. 2.3.13 Kısmi kamulaştırma Alpaslan II'den etkilenen bazı parseller daha büyük bir parselin bir kısmından meydana gelecektir. Kamulaştırma Kanununun 12. Maddesi uyarınca, parselin geriye kalan kısmının değerinin olumsuz şekilde etkilenmesi halinde, Enerjisa mülkiyet sahibine tazminat ödemesi yapacaktır. Mülkiyet sahibinin arazinin geriye kalan kısmına ekim yapılmasının ekonomik olmayacağına inanması halinde, mülkiyet sahibi geriye kalan arazinin satın alınması için mahkemeye başvurabilmektedir. Kamulaştırma Kanununun 12. Maddesinde arazinin kısmi kamulaştırmasına odaklanılmaktadır. Bu maddede, bir kısmın kamulaştırılmasından sonra arazi değerinde ortaya çıkan düşüş değer takdirinde dikkate alınacaktır. Ayrıca, Kanunda geriye kalan araziye yönelik değer takdiri ihtimali de dikkate alınmaktadır, ancak söz konusu durumlar, örneğin, çevresindeki arazi değerlerini artıracak yeni bir havalimanı inşa edildiğinde geçerlilik taşırken, örneğin, baraj inşaatına yönelik olarak erişim yolları inşa edildiğinde geçerlilik taşımamaktadır. 2.3.14 Kamulaştırma ile sonuçlanacak durumlar Taşınmaz varlıkların müzakereler vasıtasıyla edinilmesine yönelik girişimler esnasında, ihtilaflar ve yasal açıdan problemli durumlar sıklıkla yaşanmaktadır. Ardından, bu durumlar varlıkların kamulaştırılmasına ilişkin bir kararla sonuçlanmaktadır. 2.3.14.1 İhtilaflı Değer Takdiri Taşınmaz varlıkların satın alınması gerektiğinde, etkilenen kişiler değer takdirine karşı çıkabilmekte ve müzakereleri sonlandırabilmektedir. Bunun ardından, Milli Emlak Genel Müdürlüğü asliye hukuk mahkemesinde bir dava açacaktır (Kamulaştırma Kanunu, 10. Madde). Mahkeme bu itirazdan itibaren 30 gün içerisinde bir duruşma günü belirlemekte ve tarafları duruşma gününde bir değer üzerinde uzlaşmaya davet etmektedir. Tarafların bu duruşma gününde bir değer üzerinde uzlaşamaması halinde, hakim arazi etüdü için bir gün (duruşma gününden itibaren 10 gün içinde) ve yeni bir duruşma tarihi (30 gün içerisinde) belirlemektedir38. 2.3.14.2 Müzakere toplantılarına yanıt verilmemesi Müzakerelere yönelik resmi davet mektubuna bir yanıt verilmediğinde, yerel mahkemelere başvurulabilmektedir. Mahkeme değer takdirine dayalı olarak kamulaştırma meblağını kararlaştıracak ve bu meblağ mülkiyet sahibi adına bir bankaya yatırılacaktır. Mülkiyet sahibinin varlığın ilgili devlet kurumu adına kaydedilmesine itiraz etme hakkı yoktur; buna karşın, mülkiyet sahibinin kamulaştırma değerine itiraz etme hakkı bulunmaktadır. Nisan 2013'te kamulaştırma kanununun 10. Maddesine yapılan bir değişikliğe göre, mahkeme sürecinin mülkiyet sahibinin mahkemeden arazi değerinin yeniden belirlenmesine yönelik bir talepte bulunmasından sonra 4 aydan fazla gecikmeye uğraması halinde, Enerjisa ilgili döneme yönelik olarak değer takdiri meblağı ile ilgili faiz ödemesi yapacaktır. 38 Arazi istimlak sürecinin kolaylaştırılması için, bu terminler Kanuna eklenmiştir. Geçmişte, arazi edinimindeki uzun gecikmeler imar yatırımlarının zamanında yapılmasını zor hale getirmiştir. Buna karşın, mahkemelerin karşısına çıkan yerel kısıtlamalar kamulaştırma sürecinin yukarıda belirtilen tarihlere uygun olarak tamamlanmasını zor hale getirmeye devam etmektedir. Aslında, çoğu durumda, kamulaştırma süreci Kamulaştırma Kanununda belirtilen süre sınırlarının ötesine geçmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT 2.3.14.3 Bildirim yapılmaması Mahkemelerin mülkiyet sahiplerine (örneğin, yerinde bulunmayan mülkiyet sahipleri) bildirimde bulunamaması halinde, varlığın sahibi, bildirim tarihinden itibaren 30 gün içerisinde, kamulaştırmanın iptali için idari mahkemeye veya sayısal düzeltmeler için genel mahkemeye başvurabilmektedir (Kamulaştırma Kanunu, 14. Madde). Kamulaştırma kurumunun sahipleri bilgilendirememesi durumunda, sahiplerin mahkemeye başvurma hakkı bulunmaktadır. 2.3.14.4 Mülkiyet ile ilgili anlaşmazlık Etkilenen varlığın mülkiyet durumu ihtilaflı hale geldiğinde, ilgili mahkemeler ile tapu ve kadastro müdürlükleri vasıtasıyla inceleme yapılmaktadır. Mahkeme, Kamulaştırma Kanununun 18. Maddesi uyarınca nihai bir tespit yapılana kadar, etkilenen varlığın edinim maliyetlerinin faiz getiren 3 aylık vadeli hesaplara yatırılacağını ihtilaflı taraflara bildirmektedir. 2.3.14.5 Kayıtsız kullanıcıların teamül mülkiyetine yönelik talepleri Söz konusu talepler ortaya çıktığında, Enerjisa asliye hukuk mahkemesine başvuracak ve kullanım ile ilgili bütün bilgiler ve toplanan kanıtları sunacaktır. Görevlendirilen uzmanlar (görevlendirme süreci 15. Maddeye göre düzenlenmektedir) ilgili araştırmaları yapmakta, kanıtlar toplamakta ve asliye hukuk mahkemesine resmi bir rapor sunmaktadır. Bu raporları inceleyen mahkeme, kullanıcının resmi bir mülkiyete yönelik koşulları sağlayıp sağlamadığı yönünde karar vermektedir. Kullanıcı, resmi mülkiyetin kabul edilmesi halinde, kamulaştırma değerini (mahkeme tarafından da belirlenmektedir) kayıt ettirip alabilmektedir. Mahkemenin mülkiyeti reddetmesi halinde, kullanıcının başka bir dava açma hakkı da bulunmaktadır (Kamulaştırma Kanunu, 19. Madde). Aynı zamanda, bu durumlar Enerjisa'nın çözüm ve kamulaştırma açısından MEGM'e intikal ettirmesi gereken durumları oluşturmaktadır. 2.3.14.6 Lack of Response from a Formal Legal Entity Bir kamu tüzel kişiliği veya bir devlet kurumuna ait bir varlık veya kaynağın edinimi açısından bakıldığında, MEGM sahip kişilik / kuruluşa ödenecek değerin belirtildiği yazılı bir dilekçe ibraz edecektir. Sahip kişilik / kuruluşun devre rıza göstermemesi veya 60 gün içinde yanıt vermemesi halinde, Proje Danıştay'a bir dava başvurusunda bulunabilmektedir ve söz konusu dava 60 gün içerisinde sonuçlandırılmaktadır (Kamulaştırma Kanunu, 30. Madde). 2.3.15 İhtilafların çözüme kavuşturulması MEGM Asliye Hukuk Mahkemesine başvuracak ve toplanan bilgi ile belgelerin yanı sıra Kamulaştırma Kanununun 10. Maddesi uyarınca belirlenen kamulaştırma değerini sunacaktır. Mahkeme bu itirazdan itibaren 30 gün içerisinde bir duruşma günü belirlemekte ve tarafları duruşma gününde bir değer üzerinde uzlaşmaya davet etmektedir. (Mahkeme, taraflar hazır bulunmasa dahi, karar alabilmektedir). Mahkeme ile ilgili masraflar kamulaştırma kurumu tarafından ödenmektedir (MEGM adına, Enerjisa ödemeleri yapacaktır). Tarafların bu duruşma gününde bir değer üzerinde uzlaşamaması halinde, hakim arazi etüdü için bir gün (duruşma gününden itibaren 10 gün içinde) ve yeni bir duruşma tarihi (30 gün içerisinde) belirlemektedir. Ayrıca, yeni arazi etüdü, bütün taraflar ve köy muhtarının katılımıyla, bir uzman komisyonu (uzman komisyonunun seçim prosedürü Kamulaştırma Kanununun 15. Maddesine göre düzenlenmektedir) tarafından gerçekleştirilmektedir. Uzman komisyonu, 15 gün içerisinde, raporunu mahkemeye sunmaktadır, belirlenen mülkiyet değerini belirtmektedir ve mahkeme raporu her Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT iki tarafa göndermektedir. Tarafların duruşma gününde bir değer üzerinde mutabakata varamaması halinde, hakim aynı prosedürün 15 gün içerisinde tamamlanması suretiyle yeni bir uzman komisyonu görevlendirebilmekte ve bir sonraki duruşma gününde kamulaştırma değerinin belirlenmesi için bütün raporlar ve tarafların beyanlarını dikkate almaktadır (Kamulaştırma Kanunu, 10. Madde). Arazi sahibinin arazi kamulaştırmasını olmasa bile mahkeme tarafından belirlenen değer takdirini temyize götürme hakkı bulunmaktadır. 2.3.16 Acele Kamulaştırma Yukarıda açıklandığı üzere, 10. Madde çerçevesinde, müzakereler başarısızlıkla sonuçlandığında, projenin kamulaştırmaya başlaması öngörülmektedir. Buna karşın, bu Maddeye göre hareket edilmesi çok uzun bir süreçle sonuçlanacak ve proje uygulamasında önemli gecikmelere neden olacaktır. Bu nedenle, Enerjisa ihtiyaç duyduğu arazinin edinilmesi için acele kamulaştırma yöntemini uygulayacaktır. Kamulaştırma Kanununda (27. Madde), bu sürecin gerçekleştirilmesi için, kamulaştırma planlarının Enerjisa tarafından EPDK kamulaştırma belgesi formatına göre hazırlandığı ve Enerjisa'nın bu kamulaştırma planlarına göre "kamu yararı" kararı için EPDK üst yönetimine başvurduğu belirtilmektedir. EPDK'daki kamulaştırma dairesindeki sorumlu uzman kamulaştırma planlarını EPDK yönetim kurulunun onayına sunmaktadır. EPDK yönetim kurulu onayından sonra, EPDK bu onayı ETKB'ye göndermektedir. ETKB onayını MB'ye göndermektedir. MB onayını Bakanlar Kurulu kararı için Başbakanlığa göndermektedir. Bakanlar kurulu, başbakan ve cumhurbaşkanının onayından sonra, kamulaştırma kararı resmi gazetede yayımlanmaktadır ve yürürlüğe girmektedir. Maliye Bakanlığı avukatları, ilgili şehirlerde veya bölge mahkemelerinde, masrafları Enerjisa'ya ait olmak üzere kamulaştırma davaları açmaktadır. Maliye Bakanlığı avukatı bir kamulaştırma davası açtıktan sonra, mahkeme bilirkişiler görevlendirmektedir. Mahkeme bilirkişileri azami 7 gün içerisinde kamulaştırma planlarına göre ilgili parselleri değerlendirmektedir. Mahkeme bilirkişileri azami 30 gün içerisinde değerlendirme raporlarını mahkemeye sunmakta ve Maliye Bakanlığı avukatını bilgilendirmektedir. Enerjisa'nın 27. Maddeye göre mahkeme bilirkişilerinin değerlendirme raporlarına itiraz etme hakkı bulunmamaktadır. Enerjisa mahkeme bilirkişilerinin değerlendirme raporlarına göre kamulaştırma meblağlarını Devlet Bankalarına yatırmaktadır. Meblağların devlet bankalarına ödenmesinden sonra, makbuzlar ilgili mahkemelere sunulmaktadır ve mahkemeler bir acele kamulaştırma kararı vermektedir. Ardından, Enerjisa parsellerin erişim hakkı elde edebilmekte ve inşaata başlayabilmektedir. Maliye Bakanı, MEGM vasıtasıyla, müzakerelerin belirli bir zaman dilimi içerisinde gerçekleştirilmesi için kamulaştırılan parsellerin sahiplerine bir bildirimde bulunmaktadır. Sahiplerin MB teklifini kabul etmesi halinde, bir protokol imzalanmaktadır ve parsel hazineye kaydedilecektir. Sahiplerin MB teklifini kabul etmemesi halinde, MB avukatı 10. Maddeye göre aynı mahkemelerde bir kamulaştırma davası açmaktadır. Ardından, mahkeme farklı mahkeme bilirkişileri görevlendirmektedir ve bilirkişiler ilgili parselleri yeniden değerlendirmektedir. Hazineye kayıt işlemine kadar, süreç devam etmektedir. Enerjisa bu aşamaya kadar olan bütün mahkeme masraflarını karşılayacaktır. Enerjisa kamulaştırma meblağları arasındaki farkı son karara göre devlet bankalarına yatıracak ve parselleri Hazineye kaydettirecektir. Parsellerin sahipleri, son kararı kabul etmediğinde, Yüksek Mahkemeye Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT itirazda bulunacaktır. Yüksek Mahkemenin kamulaştırma meblağını artırması halinde, Enerjisa farkı ödeyecektir. Buna karşın, mahkeme masrafları bu aşamada parsellerin sahiplerine ait olmaktadır. Son zamanlarda, 27. Maddenin uygulanmasına kamuoyunda karşı çıkılmaya başlanmıştır ve birçok yatırımda 'aciliyet' hususunun tartışmalı olduğu ve bu Maddenin çok sayıda yatırıma yönelik olarak kullanımının, kamu yararına olmalarına rağmen, Anayasanın 46. Maddesine ters düştüğü iddia edilmektedir. Buna karşın, Projede kayda değer bir kamu yararı bulunmaktadır, çünkü Proje büyük miktarda enerji sağlayacak ve tek önemli sulama kaynağı olacaktır. Buna karşın, yukarıda ayrıntılı olarak ifade edildiği üzere, tapu senetlerindeki sorunlar; yerinde bulunmayan sahipler de dahil olmak üzere parsellerin birden çok hissedara ait olması; tapu kadastro sistemlerinin idamesindeki eksiklikler, geleneksel arazi kullanım uygulamaları; kullanım sistemine ilişkin diğer sorunlar; idari usullerin uygulanması hususundaki aşırı gecikmeler, yerel mahkemeler ve komisyonların güçsüz yönleri kamulaştırma kararlarında uzun gecikmelere neden olmaktadır. Bunun bir sonucu olarak, Proje bütün kamulaştırma davalarını Kanunun 27. Maddesi uyarınca işleme sokacaktır. Bu usul çerçevesinde, hissedarların arazi ödemelerine erişimi Projenin araziye erişiminden ayrı tutulacaktır. Buna karşın, her hissedarın değer takdirine ve mülkiyet tespitine yönelik itiraz etme hususundaki yasal hakları geçerliliğini koruyacak ve Kanunun 10. Maddesinde belirtilen usullere göre çözüme kavuşturulacaktır. Müzakereler başarı ile sonuçlandığında, Kanuna ihtiyaç duyulmayacağının vurgulanması önemlidir. Kanunun 27. Maddesi uygulanırken, Proje bilhassa arazide ikamet eden mülkiyet sahipleriyle yürüteceği müzakere potansiyelini artırmaya yönelik çabalarını netleştirecek ve artıracaktır. Bilhassa, Proje şunları yapacaktır: Mülkiyet sahiplerinin belirlenmesi ve sahiplere bildirim yapılmasına azami enerji harcayacak; varisler ve kayıtlı olmayan diğer hissedarların Proje, hakları ve yasal hakları ile ilgli bilgilendirilmesini ve müzakere toplantılarına katılma fırsat elde etmesini sağlamak üzere kayda değer bir çaba gösterecektir; Belirlenen ve arazide bulunmayan bütün mülkiyet sahiplerine mektuplar ve elektronik medya vasıtasıyla ulaşacak ve ülkede bulunan kişiler için müzakere toplantılarına katılım için bir gidiş-dönüş otobüs biletini ödemeyi teklif edecektir; Kaydettirme ücretleri, yasal temsil, ulaştırma ve diğer ilgili masrafların karşılanması suretiyle, haklarını tapuya kaydettirmeyen hissedarlara destek olacaktır; Fiili arazi kullanıcılarını (birden çok hissedar arasında) belirleyecek ve bu kullanıcıların yapılar da dahil olmak üzere inşa ettikleri bütün taşınmaz varlıklar, dikilen ağaçlar ve oluşturulan üzüm bağları / meyve bahçelerinin yanı sıra ekilen ekinler için tazmin edilmesini sağlayacaktır. Bütün hissedarların bu hususlar için ödenen tazminatı paylaşma hakkı bulunduğu için, fiili kullanıcılara ödeme ek bir ödeme olacaktır; İlk müzakere toplantılarına katılmayan mülkiyet sahiplerini ikinci bir toplantıya davet edecektir; Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. o o ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Ek mülkiyet sahipleri belirlenene kadar mahkeme işlemlerine başlanmasını geciktirecek ve Ancak yukarıda belirtilen adımlar atıldıktan sonra, 27. Madde uyarınca acele kamulaştırma başvurusunda bulunacaktır. 2.3.17 Yüklenicinin ek geçici arazi talebi Alpaslan II kapsamında anlaşılan yüklenici (yükleniciler), ancak MEGM'in onayından sonra ve ilgili edinim usullerinin (teamül hukuku kapsamında sahip olunan arazilerin belirlenmesi ile ilgili usuller gibi) tamamlanmasına tabi olarak ek alanlara ilişkin arazi kiralayabilmektedir veya bu arazilerin edinimini talep edebilmektedir. Ek arazilerin edinimi Projenin onayına tabidir. Kayıp, zarar ve ikame ödemelerinin yanı sıra talep edilen ek araziye yönelik bütün çevresel, arkeolojik ve jeo-teknik incelemeler de dahil olmak üzere ilgili bütün masraflar Yüklenici tarafından karşılanacaktır. 2.3.18 TEİAŞ Tarafından Gerçekleştirilecek Arazi Edinimi Enerji iletim hatları için gerekli olan arazi edinimi Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi’nce (TEİAŞ) gerçekleştirilecektir. Hatlarla ilgili iş ve işlemlerden TEİAŞ sorumlu olacaktır. Enerji iletim hatlarının güzergâhlarının seçilmesinde; TEİAŞ, olabildiğince yerleşim alanları ve meskun mahalden kaçınmakta, ev ve diğer yapıların üzerinden geçmemeye çalışmakla birlikte, bunun mümkün olmaması halinde kamulaştırma, teknik gereklilikler ölçüsünde minimum düzeyde tutulmakta, çevre, orman, sit, v.b. doğal yapının korunmasında ulusal politikalar ve iyi uygulanan örneklerin devamına gerekli özen göstermektedir. İletim hatları için gerekli işlemler, Türk yasa ve mevzuatları ile Dünya Bankası OP 4.12 Gönülsüz Yeniden Yerleşim politikasına göre belirlenmiştir seçilen faaliyetler ilgili mevzuatlarla uyumludur. Enerji iletim hatlarının konumlanacağı sahaların edinilmesi aşağıdaki kanunların bir veya birkaçının uygulanmasına dayanmaktadır39 1- Anayasanın 46.Maddesi, 2- 4650 sayılı Kanunla değişik 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu, 3- 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu, 4- 4721 sayılı Medeni Kanun, 5- 233 sayılı Kamu İktisadi Teşekkülleri Hakkında Kanun Hükmünde Kararname, 6- 29.06.2001 tarihinde yayımlanan Teşekkülümüz Ana Statüsü, 7- İmar Kanunu, Kadastro Kanunu, Orman Kanunu, Mera Kanunu, OSB Kanunu, Çevre Kanunu, Tarım Reformu Kanunu, v.b. gibi diğer ilgili mevzuat Projeden etkilenen insanlar, enerji iletim hattı tesisleri güzergâhına isabet eden taşınmazların sahipleridir. Bu kişiler yatırıma alınan projenin uygulama ve kamulaştırma planlarının hazırlanması sonucunda belirlenmektedir. Çoğunlukla dar bir şeritten geçen hatlarda kaybedilen arazi direk yerleri ile sınırlı kalmakta, yapım süresince ve sonrasında tel altında tarım sürdürülmektedir. TEİAŞ’ça yapılan/yapılacak olan kamulaştırmalarda hiç kimsenin yer değiştirmesi gerekmemektedir. Çünkü kamulaştırılan direk yerleri çok küçük bir sahayı (-ki yaklaşık 150 – 250 m² ) kaplamakla birlikte tel altı irtifaklarının isabet ettiği sahalarda ise kamulaştırma yoluyla mülkiyet değişimi olmamakta, sadece geçiş hakkı tesis edilmekte olup, bu hak ile yükümlü olunarak gerek yerleşim gerekse tarımsal faaliyetlere devam edilebilmektedir. 39 http://www.teias.gov.tr/KAMULASTIRMA/PDF/arsaedinimi.pdf Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 2.4. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Tebligat Kanunu 7201 sayılı Tebligat Kanunu ile birlikte 2003, 2008 ve 2011 yılındaki değişiklikler mülkiyet sahiplerine ilişkin bir tebligat sürecinin temelini oluşturmaktadır. Bu kanunda adresleri bilinmeyenler de dahil olmak üzere bir dizi kamu ve özel mülkiyet sahibine ulaşılması için izlenecek spesifik usullere yer verilmektedir. Kanuna göre, tebligat hükümleri arasında bilinen adreslere posta yoluyla ulaşılması; yerel makamlardan destek istenmesi; ülke genelinde yüksek bir tirajla yayımlanan bir ulusal gazetede yayımlanan bir ilan vasıtasıyla yayınlama ve elektronik tebligatlar bulunmaktadır. Kanun çerçevesinde, arazide ikamet eden mülkiyet sahipleri, Türkiye dışındaki mülkiyet sahipleri de dahil olmak üzere arazide bulunmayan mülkiyet sahipleri ve çeşitli kamu kuruluşları gibi farklı paydaş kategorileriyle iletişime geçilmesine yönelik tavsiyeler sağlanmaktadır. Kanunun spesifikliği ve geniş kapsamı uluslararası politikaların tebligatlar ve müzakerelere yönelik vurgusunu desteklemektedir. Kamulaştırma Kanununun 10. Maddesine dayalı olarak, bildirim yapılan veya bulunamayan, ancak gazete vasıtasıyla bilgilendirilen kişilerin 30 gün içerisinde kamulaştırma kararına itiraz etme hakkı bulunmaktadır. İdare Mahkemesinde bu itirazlara öncelik verilmektedir. Etkilenen varlıkların ortak sahiplerinin mahkemelere ayrı veya ortak bir şekilde itirazda bulunma hakkı vardır Mahkemelerin 30 gün içerisinde bu itirazlara yanıt vermesi gereklidir. İtirazlar geriye kalan mülkiyet sahipleri ile ilgili kararları etkilememektedir. Tebligat görevlisi, gerekli görmesi halinde, adresleri kamu veya özel kuruluşlarından ve polis kaynakları vasıtasıyla araştırıp belirleyebilmektedir. Ayrıca, (i) okuyucu kitlesi yeteri kadar büyük olarak nitelendirilen ve tebligat makamının yetki alanını kapsayan bir gazetede yayımlanan bir ilan ve (ii) tebligat makamının yetki alanındaki halka açık bir yerde verilen bir ilanın bir nüshasının gönderilmesi suretiyle yapılan bir yayına ilişkin hüküm de bulunmaktadır. Mülkiyet sahipleri belirlendiğinde, Enerjisa her mülkiyet sahibine resmi bir mektup (varlığa yönelik bir değer teklif etmeden) gönderecektir. Mülkiyet sahibinin 15 gün içerisinde itiraz etmesi ve varlığını satmak veya takas etmek üzere bir talepte bulunması halinde, müzakere duruşmaları başlamaktadır. Bir anlaşmaya varıldığında, etkilenen varlıklar kullanılmadan 45 gün önce eksiksiz ve nakit olarak yapılmaktadır. Ödeme yapıldığında, mülkiyet sahibinin varlık değerine itiraz etme hakkı yoktur. Mülkiyet sahibinin devlet destekli yeniden yerleşimi tercih etmesi halinde, ödeme, yukarıda ifade edildiği üzere kamulaştırma kurumu tarafından yerleşimci adına Çevre ve Şehircilik Bakanlığının ilgili dairesine yapılmaktadır. 2.5 Tarım Arazisinin Korunması Hakkında Kanun Türkiye'deki Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Hakkında Türk Kanunu (5578 sayılı) çerçevesinde, tarımsal parsellerin, ekim yapılmaması halinde, 20 dekardan (20,000 m2) küçük parçalara ayrılamayacağı ifade edilmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Bu kanunun 8. Maddesi uyarınca, tarım arazisi 4 ekilebilir arazi, özel ekinler için kullanılan arazi, ekili arazi ve marjinal arazi olmak üzere 4 kategoriye ayrılmaktadır. Verimli bir şekilde ekilebilen en küçük arazi birimi, ekim teknolojisi dikkate alınarak, her bölge için hesaplanmaktadır. Ekilemeyecek kadar küçük arazi Devlet tarafından bölünemeyecek arazi olarak değerlendirilmektedir ve arazi kadastro sistemine bu şekilde kaydedilmektedir. Yukarıda bahsedilen her arazi kategorisi açısından bakıldığında, asgari 0,3 ve azami 2 hektar bölünemeyecek arazi olarak nitelendirilmektedir. Bu araziler, veraset düzenlemeleri çerçevesinde, daha küçük parçalara ayrılamaz ve bu arazilerin bölümleri üçüncü kişilere satılamaz. 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu ve 5751 sayılı Toprak Koruma ve Arazi Kullanımı Kanununun ilgili Maddeleri bu durumlarda geçerlilik taşımaktadır. Projenin çeşitli yol türlerine yönelik olarak küçük arazileri edinmesi gerekebilmektedir. Bu durumların çoğunda, arazi gereksinimleri aşırı küçük olabilmektedir ve kırsal bölgelerde izin verilen asgari parsel büyüklüğünden çok daha küçük olabilmektedir. Bu nedenle, yola yakın etkilenen özel parsellerin tamamını edinmek istemeyen (olumsuz etki düzeyinin en alt seviyeye indirilmesi için) ve yasal olarak araziye bölmesine izin verilmeyen Projenin araziyi kamulaştırması gerekecektir. 2.6 Devlet Arazilerinin İstimlakı Devlet arazilerinin edinilmesi ve kaydı 2942 sayılı Kamulaştırma Kanununun 30. Maddesinde düzenlenmektedir. Bu çerçevede, Devletin mülkiyeti ve yetkisi altındaki kayıtsız araziler, etrafı çevrilmeyen ormanlar ve 4342 sayılı Mera Kanununa göre düzenlenen meralar bu şekilde düzenlenmektedir. 2.6.1 Orman Arazisinin İstimlakı Orman Kanunu uyarınca, Projenin ormanlarda faaliyetler gerçekleştirmek üzere Çevre ve Ormancılık Bakanlığı'ndan izin alması ve kamu ormanlarına yönelik olarak projenin inşaatından kaynaklanan zararları tazmin etmesi gerekmektedir. 6831 sayılı Kanuna göre, Çevre ve Orman Bakanlığı'nın orman arazisinin kullanımına izin verme yetkisi bulunmaktadır. Arazinin bir devlet projesi için gerekli olmaması halinde, herhangi bir ödeme yapılmamaktadır. Orman Kanununun ormanların korunması için tasarlanmasına karşın, mera kanunu temel olarak meraların statüsünün değiştirilmesi için tasarlanmıştır. Mera kanununda bir Devlet Kurumu tarafından kamulaştırılan bütün meraların özel bir komisyonun onayına tabi olarak mera statüsünü kaybedeceği belirtilmektedir. Bu bağlamda, meralar geçici olarak kamulaştırılsa dahi, mera statüsü yeniden kazanılamayacaktır. Ne kamunun meralara yönelik hakkı ne de spesifik mera kullanıcılarının hakkı yerel mevzuat çerçevesi kapsamında tanınmaktadır. Mera ve orman arazileri için ilgili devlet kuruluşlarına tazminat ödenecektir. Türk hukuk sistemine göre, devlet mera veya orman arazilerini kullananlara tazminat ödemesi yapılamamaktadır. Alpaslan II'nin uygulaması bu açıdan farklılık gösterecektir, çünkü Alpaslan II'de orman, mera ve hazine arazisi kullanıcılarına ekili ekinler de dahil olmak üzere taşınmaz varlıklar için eksiksiz şekilde tazminat ödemesi yapılacaktır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT 5192 sayılı Orman Kanununda (3 Temmuz 2004 tarihli ve 25511 sayılı Resmi Gazete) "Savunma, ulaşım, enerji, haberleşme, su, atık su, petrol, doğalgaz, altyapı ve katı atık bertaraf tesislerinin; sanatoryum, baraj, gölet ve mezarlıkların; Devlete ait sağlık, eğitim ve spor tesislerinin ve bunlarla ilgili her türlü yer ve binanın Devlet ormanları üzerinde bulunması veya yapılmasında kamu yararı ve zaruret olması halinde, gerçek ve tüzel kişilere bedeli mukabilinde Orman ve Su İşleri Bakanlığınca izin verilebilir" ifadesine yer verilmektedir. Bu madde uyarınca, Enerjisa gerekli izinler için Orman ve Su İşleri Bakanlığına başvurmuştur. Orman Arazileri için verilen İzinlere ilişkin Yönetmeliğin 12. Bölümündeki 60. Maddeye (Değer Takdiri Esasları) atfen, Enerjisa yeniden ağaçlandırma maliyetleri, tesisler ve araziye yönelik izin maliyetleri ve teminat maliyetleri de dahil olmak üzere belirlenen değeri ödemeyi planlamaktadır. 2.6.2 Mera Arazilerinin İstimlakı Mera Kanununa (4342 sayılı) göre, Mera Komisyonunun (Tarım Bakanlığı ilçe yönetiminin müdürü, Bakanlıktan bir ziraat mühendisi, bir hukukçu, Ulusal Emlak Müdürlüğünün bir temsilcisi, Tapu ve Kadastro Müdürlüğünden bir teknisyen, Ziraat Odasının bir temsilcisinden meydana gelmektedir) ve gelir idaresinin görüşlerine dayalı olarak, valiliğin meraların kullanım şeklinin değiştirilmesine izin verme yetkisi bulunmaktadır. 2.7 Mezarlıklar Mezarlıkların Korunması Hakkında Kanun (3998 sayılı) çerçevesinde, yatırımdan etkilenen mezarlıkların yerinin belediye veya köy makamları ile koordinasyon içerisinde değiştirilmesi gereklidir. Kamulaştırma Kanununun 30. Maddesi uyarınca, yer değişimi yapıldığında, geriye kalan arazi Hazineye devredilecektir. 2.8 İskan Kanunu Devletin yeniden yerleşim faaliyetleri İskan Kanunu (5543 sayılı) ile düzenlenmektedir. Türkiye'nin yeniden yerleşim ile ilgili geçmiş deneyimleri aşağıdakiler de dahil olmak üzere ciddi sorunlar ortaya çıkarmaktadır: Zamanında eyleme geçilmemesi, Yeniden yerleşim yerlerinin yanıt vermeyen yapısı ve Yetersiz altyapı sağlanması. Etkilenen kişilerin, Kanun çerçevesinde, taşınmaz varlıklarına yönelik nakit tazmin hakkından vazgeçmesi gereklidir ve bu kişiler evsiz, arazisiz kalma ve yoksulluk riski ile karşı karşıya kalmaktadır. Bu şekilde, geçmişte, yalnızca taşınmaz varlıkları olan aileler devlet destekli yeniden yerleşimi tercih etmekteydi; etkilenen ev sahipleri kendi kendilerine yeniden yerleşim yapabilecekleri ümidiyle tazminat talebinde bulunmaktaydı. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Yeniden Yerleşim Kanununda kırsal ve kentsel alanlarda devlet destekli yeniden yerleşim sağlanmaktadır. Kanunda, yeniden yerleşim aşağıdaki hususları sağlayan bir şey olarak tanımlanmaktadır: Ailenin büyüklüğü ve ihtiyaçları dikkate alınarak, bir aileye yönelik bir ikamet yeri veya arazi (inşaat için); Esnaf ve sanatkarların gelir kaynakları ve işletme sermayesi olarak dükkanlar/mağazalar (veya bunların inşa edilmesi için yeterli arazi) ve Yeterli büyüklükte tarım arazisi, hayvan, ekipman, ekim yastığı ve ahır. Geçmişte, Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) yeniden yerleştirme süreçlerinden sorumlu kurum olmuştur. 13 Ocak 2005 tarihinde yürürlüğe giren 5286 sayılı Kanunun uygulamaya konmasıyla, Köy İşleri Genel Müdürlüğü lağvedilmiştir. Bunun yerine, bu Kanunun yayınlanmasıyla, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇSB) 2011 itibariyle yeniden yerleşim sürecinin yürütülmesinden sorumlu olmuştur. Kanuna göre, ÇŞB ve İl Valiliği ilgili diğer bakanlıklar (Milli Eğitim Bakanlığı v.b.) ile işbirliği içerisinde yeniden yerleşim süreçlerinin yürütülmesinden sorumlu temel kuruluşlardır. Bu koordinasyon Devlet Planlama Teşkilatı tarafından kurulmaktadır. Kanunun 12. Maddesi uyarınca, kamu yararı nedeniyle yapılan arazi edinimlerinin bir sonucu olarak yer değiştirmek zorunda kalanların hakları düzenlenmektedir. Arazi edinim sürecinin başlamasından önce evlerini terk edenlerin, geride bıraktıkları evler yıkılmamış olsa dahi, yeniden yerleşim avantajlarından yararlanma hakkı yoktur. Hak sahiplerinin yeniden yerleşim ilanından itibaren 90 gün içerisinde yer değiştirme için resmi olarak başvurması ve aldıkları ya da almayı bekledikleri tazminatın belirli bir bölümünü yeniden yerleşimden sorumlu kuruma ödemeyi taahhüt etmektedir. Yeniden yerleşim hakkı aileleri kapsamaktadır. Yeniden Yerleşim Kanununun 17. Maddesinde aileler şu şekilde tanımlanmaktadır: Karı ile koca; Evlenmemiş çocuklar, ana ve/veya baba; Evli çocuklar ve evli torunlar (evlenmemiş kadınlar veya erkekler ve dullar ayrı aile olarak nitelendirilmemektedir ve diğer aile üyeleriyle yeniden yerleşim hakkına sahiptir). Anasız ve babasız kardeş çocuklar (eşit hisseler verilmektedir). 2.8.1 Devlet destekli yeniden yerleşim sürecinin temel adımları Yeniden Yerleşim Çalışmalarının İlan Edilmesi Devletin hamiliğindeki yeniden yerleşim sürecinde, ÇŞB ve Valilik ilgili yeri ziyaret etmektedir ve ÇŞB'de yeniden yerleşim gereksiniminden sorumlu olan devlet kuruluşu en az 30 gün boyunca ilan edilmesi gereken yazılı ilanlar yoluyla yeniden yerleşim çalışmalarını ilan etmektedir. Devlet destekli yeniden yerleşimi tercih eden Projeden Etkilenen Kişiler (PEK'ler) ilanın sona ermesinden itibaren 90 gün içerisinde kaymakamlık veya valiliğe dilekçelerini sunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Yeniden Yerleşim İncelemesi 120 günlük bir süre boyunca, ÇŞB ve Valilik temsilcileri insanlara danışmakta ve kentsel veya kırsal olarak seçeneklerini sunarak devlet destekli yeniden yerleşim ile ilgili bilgi sağlamaktadır. Devlet destekli yeniden yerleşimi tercih eden etkilenen aileler, arazi parselleri ve yerleşim yerlerinin tahsis edilmesine kadar istedikleri zaman haklarından feragat edebilmektedir. Yerel Yeniden Yerleşim Komisyonunun Kurulması Devlet destekli yeniden yerleşimde, inceleme sürecinin ardından, bir yeniden yerleşim komisyonu kurulmaktadır. Valinin başkanlık ettiği komisyon hem merkezi hükumet hem de ilgili kuruluşlar ve bakanlıkların ilçe teşkilatlarının temsilcilerinden meydana gelmektedir. Yer seçimi ve tahsisi için, Maliye Bakanlığı'na danışılmaktadır. Yer Seçimi Yer seçimi açısından bakıldığında, ÇŞB ve Valilik Proje alanlarının yakınlarında hazine arazisi bulunup bulunmadığını araştırmaktadır. İlgili yerde herhangi bir hazine arazisi bulunmaması halinde, yeniden yerleşim yeri (yerleri) satın alma veya kamulaştırma vasıtasıyla elde edilebilmektedir. Türk kanunlarında yer seçimi ile ilgili herhangi bir şart yoktur, ancak uygulamada, gidilecek yerin terk edilen yerden uzaklığı ve çevresel özelliklerin benzerliği dikkate alınmaktadır. Yeniden Yerleşim Projesinin Hazırlanması Devlet destekli yeniden yerleşimde, ÇŞB ve Valilik yeniden yerleşim projelerini (nüfus ve yerleşim yerleri, okullar, camiler, köy muhtarlığı, polis karakolları, pazar yeri, mezarlıklar, meralar, kuyular, altyapılar, sulama kanalları da dahil olmak üzere yerleşim yeri gereksinimlerine göre standart projeler) hazırlamaktadır. Kanunda açık bir şekilde belirtilmemesine karşın, ÇŞB ve Valilik yeniden yerleşim projelerinin hazırlanması esnasında kişilere danışmaktadır. Yeniden Yerleşim Alanının Hazırlanması Devlet destekli yeniden yerleşimde, ÇŞB ve Valilik yeniden yerleşim projelerini (tarımsal amaçlı ıslah / geliştirme, yerleşim yerleri, kamu binaları, altyapıların inşaatı v.b.) ihale yoluyla uygulamaktadır. PEK'lerin yeniden yerleşim yeri tamamlanmadan önce yerinden olması halinde, ÇŞB ve Valilik bu kişilere geçici konut sağlamaktan da sorumludur. 2.8.2 Uygunluk Devlet destekli yeniden yerleşim bireylerden ziyade hanelere sağlanmaktadır. İskan Kanunu yeniden yerleşim uygunluğunu aşağıdaki aile kategorilerini kapsayacak şekilde genişletmektedir: Taşınmaz varlıkları tamamen kamulaştırılanlar; Varlıklarının önemli bir bölümü kamulaştırıldıktan sonra yerlerini terk etmek zorunda kalanlar; Kamulaştırma alanında en az üç yıl (eşik tarihi dikkate alınarak) ikamet eden aileler olmaları koşuluyla, kiracılar devlet destekli yeniden yerleşim hususunda hak sahibi olmaktadır. Arazi üzerindeki yapılar ve kiracılar tarafından gerçekleştirilen arazi ıslahlarına yönelik tazminat Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT ödemeleri arazi sahiplerine ödenmektedir ve kiracıların yeniden yerleştirildikleri evler için ödeme yapması gerekecektir; Kamulaştırma alanında varlığı bulunmayan, ancak etkilenen alandaki kamulaştırma ölçümlerinden önce en az üç yıl boyunca ilgili alanda yaşayanlar. Yeniden yerleşim hakları bulunmayanlar şu özellikleri taşıyan ailelerdir: Taşınmaz varlıkları bulunmasına karşın kamulaştırma alanında ikamet etmeyenler; Kamulaştırma ödemelerinin makul bir kısmını yatırmayanlar veya gelecekte alacakları tazminatlarla bu ödemeyi yapacaklarını teyit etmeyi reddedenler; Devlet memurları veya kadrolu işçiler (kamulaştırma alanında ne kadar süre ikamet ettiklerine bakılmaksızın). Kiracı devlet memurlarının devlet destekli yeniden yerleşimden yararlanma hakkı yoktur, ancak bu devlet memurları, taşındıkları yerlerde, devlet memuru olmaya devam edecektir40. Yıllık olarak asgari ücretten 18 kat fazla kazanan sanatkarlar, küçük esnaflar ve emekliler (kamulaştırma alanında ne kadar süre ikamet ettiklerine bakılmaksızın). 2.8.3 Haklara yönelik eşik tarihi Haklara yönelik eşik tarihi yeniden yerleşim çalışmalarının ilanından itibaren 120 günün sonuna tekabül etmektedir. İlanın 30 gün boyunca asılı kalması gerekir ve projeden etkilenen kişilere dilekçelerini yerel makamlara sunmaları için ilanın sona ermesinden itibaren 90 günlük bir süre verilmektedir. 2.8.4 Devlet Destekli Kentsel / Kırsal Yeniden Yerleşim ÇŞB ve Valilik yerinden olmuş kişilere kentsel veya kırsal olarak iki yeniden yerleşim seçeneği sunmaktadır: 2.8.4.1 Kırsal yeniden yerleşim Seçim sürecinden sonra, ÇŞB ve Valilik projeleri hazırlamaktadır ve açık artırma yoluyla ihale vasıtasıyla yerleşim yerini inşa etmektedir. Kırsal yeniden yerleşim temel olarak çiftçilik yapan aileler tarafından tercih edilmektedir. Kırsal kalkınmaya hak kazanan aileler konut, çiftlik binaları, tarım arazisi, hayvancılık faaliyetleri ve ilk tarımsal üretim faaliyetlerini gerçekleştirmek üzere kredi, tarım ekipmanı ve gübreler ile agro-kimyasallar gibi ekin üretimine yönelik girdiler almaktadır. Teoride, çiftçilere hükümet tarafından sürdürülebilir arazi kullanımı ve ilgili faaliyetler hususunda danışmanlık hizmetleri de sağlanmaktadır. Bir orman köyünün yeniden yerleştirilmesi ve köylülerin kırsal yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, köylüler ormandan elde ettikleri özel imtiyazları kaybetmemeleri için ÇŞB tarafından belirlenen bir orman alanına yerleştirilmektedir. Buna karşın, uygulamada, yukarıda belirtilen avantajların sağlanmasına yönelik Devlet destekli yeniden yerleşim süreci ile ilgili çok az sayıda örnek 40 Emekli kiracılar; asgari ücretten fazla kazanan sanatkarlar ve küçük esnafların yeniden yerleştirme hakkı bulunmamaktadır. Kiracı devlet memurlarının herhangi bir hakkı yoktur, ancak bu devlet memurları, taşındıkları yerlerde, devlet memuru olmaya devam edecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT (bulunması halinde) vardır. Ayrıca, etkilenen insanların sağlanan konut ve altyapıya yönelik ödeme yapması gereklidir. Bir kırsal yerleşim yeri kısmen etkilendiğinde, tüm köylülere yeniden yerleşim için toplu olarak kredi sağlanabilmektedir veya yalnızca taşınmaz varlıkları kamulaştırılanlara köyün diğer yerlerine yeniden yerleşmeleri için kredi sağlanabilmektedir. Bu durumda, yerinden olan kişiler hem etkilenen varlıkları için nakit tazminat hem de beş yıllık ödemesiz bir dönemden sonra düşük faizle 20 yıl geri ödemeli kredi alabilmektedir. Etkilenen kişilerin bu seçeneği tercih etmesi halinde, etkilenen varlıkları için nakit tazminat alınacaktır. Etkilenen arazileri açısından bakıldığında, bu kişilere tam ödeme yapılabilmektedir veya bu kişiler ilk taksitten sonra geriye kalan bakiye üzerinden yüzde 5 faiz alabilmektedir. 2.8.4.2 Kentsel yeniden yerleşim Kentsel yeniden yerleşim alanları, yerleşim alanlarının planlanması ve kurulmasına ilişkin hükümlerin düzenlendiği İmar Kanunu (3194 sayılı) uyarınca planlanmakta ve kurulmaktadır. Etkilenen kişilere yakındaki küçük bir kasaba içerisinde bir yer teklif edilmiştir. 2.8.5 Krediler Devlet destekli yeniden yerleşim açısından bakıldığında, geçim kaynaklarını yeniden kazanmalarına yardımcı olunması için etkilenen kişilere çeşitli krediler sağlanmaktadır (İskan Kanunun 24. Maddesi ve Yönetmeliğin 13. Maddesi). Kanun çerçevesinde yeniden yerleşimi tercih eden ailelere verilen hayvan kredileri, insanların imar projelerinden etkilenip etkilenmediğine bakılmaksızın, şu anda Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı tarafından sağlanmaktadır. Ayrıca, Devlet tarımsal faaliyetlere yönelik makineler, meyve yetiştirme, binalara (depolama birimleri, ahırlar v.b.) yönelik krediler sağlamaktadır. Benzer şekilde, bütün çiftçiler bu kredilere erişebilmektedir, ancak yeniden yerleşime tabi olan kişiler daha iyi kredi şartları alabilmektedir. Ekipman kredileri: Projeden önceki gelir kaynaklarının yeniden kazanılması için etkilenen kişilere (kamulaştırma nedeniyle) kredi (meblağ proje tarafından belirlenmektedir) verilebilmektedir. Ekipman kredisi aşağıdaki hususlardan meydana gelebilmektedir: ekim, bağcılık, meyve yetiştirmeye yönelik binalar, bu amaçlara ilişkin makineler. Ekim amaçlı krediler kamulaştırmadan etkilenen aileler arasında bir kooperatif kurulması üzerine verilebilmektedir. Yukarıdaki krediler projenin başlamasından itibaren 2 yıllık bir süreçte uygulanabilmektedir. Bu kredilerin azami 6 yıllık bir vade tarihi bulunmaktadır. 2.8.5.1 Devlet Kredi Desteği Devlet desteği ve kredi yalnızca Devlet destekli yeniden yerleşim isteyen ailelere sağlanmaktadır. İlgili Yönetmeliğe göre, geçim kaynakları ve yaşam standartlarının geri kazanılması için kullanılan dört tür kredi bulunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT 2.8.5.2 Ekipman ve tarım makinelerine yönelik kredi Gelirlerin yeniden kazanılmasına yardımcı olunması için, hayvan, motorlu taşıtlar, araçlar ve ekipmana yönelik krediler Devlet destekli yeniden yerleşimciler için ayni veya nakit olarak sağlanabilmektedir. Bu kredinin azami iki yıllık ödemesiz dönemin ardından yedi yılda geri ödenmesi gerekmektedir. 2.8.5.3 Operasyonlar İçin Kredi Kredi bir yıl boyunca sağlanmaktadır ve art arda üç yıl için verilebilmektedir. 2.8.5.4 Arazi ve Yerleşim Yeri Kredisi Arazi, ev parseli ve inşaat kredisi ile kendi kaynaklarının kullanımı suretiyle yeniden yerleşim Devlet destekli yeniden yerleşime kıyasla sık kullanılan bir alternatif değildir, ancak bir yeniden yerleşim alanının bulunmaması veya ilgili yerleşim yeri inşaatının zamanında tamamlanmaması halinde sağlanabilmektedir. Bir yerleşim yapısı değerine tekabül eden bu kredi meblağı ÇŞB tarafından ilan edilen birim fiyatların kullanılması suretiyle değerlendirilmektedir ve beş yıllık bir ödemesiz dönemin ardından, bu kredi 20 yılda eşit yıllık taksitler halinde geri ödenmektedir. Etkilenen kişilerin yeniden yerleşim alanı hazırlanana kadar yaşadıkları yerleri terk etmek zorunda kalmaları halinde, ÇŞB ve Valilik yeniden yerleşimciler için geçici konut ve mali destek sağlayacaktır. ÇŞB ve Valilik tarafından belirlenen bu ücretsiz mali desteğin meblağı asgari ücretinin yüzde 40'ından az ve %80'inden fazla olamaz. 2.9 Yasal Belgelerin İstişare Gereksinimleri Arazi kamulaştırması ve yeniden yerleşimin düzenlendiği temel yasal belgeler çerçevesinde, etkilenen nüfuslarla yeterli düzeyde halkın katılımı ve etkilenen nüfusların katılımı gereklidir. Kamulaştırma Kanununda temel olarak etkilenen nüfusa bilgi sağlanmasına odaklanılmaktadır. İlgili devlet kuruluşlarıyla halkın katılımı gereksinimleri daha üst düzeyde bulunmaktadır. Ayrıca, Kanun çerçevesinde, kamulaştırılan varlıkların değer takdirine ilişkin müzakereler de gereklidir; bu gereksinim kapsamında, kamulaştırma kurumunun Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı'nın birimleri, diğer devlet daireleri ve emlak firmalar da dahil olmak üzere ilgili bütün yerel kuruluşların yanı sıra etkilenen nüfuslar ile birlikte çalışması gerekmektedir. Yerleşim yapılarının yanı sıra üzerlerindeki diğer taşınmaz varlıklara ilişkin tazminat ödemelerinin yeni yeniden yerleşim düzenlemelerinin finanse edilmesi için yeniden yerleşim kurumu tarafından tutulması sebebiyle, bu durum devlet destekli yeniden yerleşim açısından önemlidir. Yeniden yerleşimde kullanılan evlerin genel olarak etkilenen kişilerin projeden önce ikamet ettiği geleneksel evlerden daha maliyetli olması nedeniyle, etkilenen varlıkların değeri ile yeni yerleşim birimlerinin fiili maliyetleri arasındaki fark belirli bir süre zarfında etkilenen kişiler tarafından ödenmektedir. Bu nedenle, yeniden yerleşim maliyeti kavramı devlet destekli yeniden yerleşim düzenlemeleri açısından geçerlilik taşımamaktadır. Bunun bir sonucu olarak, yaşadıkları yerleşim yapılarının kendilerine ait olmaması durumunda, etkilenen nüfuslar genel olarak devlet destekli yeniden yerleşimi reddetmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT İskan Kanununda etkilenen kişiler ve topluluklarla yalnızca bilgi sağlanmasının ötesine geçen düzeyde bir halkın katılımına yer verilmektedir. Bu halkın katılımı faaliyetlerinde ev tasarımı, yerleşim gibi daha kapsamlı yeniden yerleşim süreci hususlarına odaklanılmasından ziyade yeniden yerleşim yerlerinin seçimi önceliklendirilmektedir. İskan Kanununun Uygulama Yönetmeliğinde ilanın belirgin bir yerde (okullar, camiler, kooperatif binaları v.b.) 30 gün boyunca asılan yazılı bildirimler vasıtasıyla yapılması gerektiği belirtilmektedir. Kadastro Kanunu uyarınca, etüt edilecek bölgelerin kadastro çalışmalarının başlamasından 30 gün önce Resmi Gazete, radyo, televizyon ve yerel gazeteler ve diğer geleneksel yöntemler vasıtasıyla duyurulması gerekir. Kadastro ölçümlerinden en az 15 gün önce, Kadastro Müdürünün etüt edilecek köy ve bitişiğindeki köy ile belediyelere geleneksel yöntemlerle bildirimde bulunması gerekir. Kadastro Teknisyenlerinin kadastro ölçümüne başlamadan yedi gün önce, köylüleri geleneksel yöntemler vasıtasıyla etüt edilecek yer hakkında bilgilendirmesi gerekir. Ayrıca, İskan Kanununda yer seçimi ve yaşam yeri tasarımı da dahil olmak üzere yeniden yerleşim seçimleri ile ilgili halkın katılımı ve bu halkın katılımı faaliyetlerine katılım teşvik edilmektedir. Kanun kapsamında, halkla halkın katılımı faaliyetleri "yeniden yerleşim incelemesi" ve "proje hazırlama" süreçleri esnasında ÇŞB ve Valilik tarafından yürütülmektedir. Bunun yanında, halkın katılımı faaliyetleri danışma büroları tarafından da yürütülebilmektedir (bu Kanunun eklenen 13. Maddesi uyarınca) ve etkilenen insanların yeniden yerleşim tarihi, yeri ve koşulları açıklanarak bilgilendirilmesi gerekir. Ayrıca, Kanun çerçevesinde, PEK'lerden yeniden yerleşim konutlarına katılma isteklerini gösteren bir dilekçe alınması gerekmektedir. 2.10 Uluslararası Politikalar Çeşitli uluslararası politikalar Alpaslan II'nin arazi edinimi ve geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına yönelik yaklaşımı ile ilgilidir. Bu politikalar arasında, en önemli politika özel sektör bankalarının yatırımları destekleme standartlarına kılavuzluk eden Ekvator İlkeleri ve uluslararası mali kuruluşların eylemlerine kılavuzluk eden IFC sürdürülebilir ilkeleridir. 2.10.1 Ekvator İlkeleri Özel sektörün Ekvator İlkelerine (Eİ) bağlılığı yenilenmiş ve 4 Haziran 2013 tarihinden başlayarak çevresel ve sosyal risk yönetimi çerçevesinin güçlendirilmesi için bir dizi daha güçlü ilke kabul edilmiştir41. Yenilenen çerçeve (Eİ III) kapsamı Proje İle İlgili Kurumsal Krediler ve Köprü Kredileri içine alacak şekilde genişletmiştir ve Danışmanlık Hizmetlerine başvuru gereksinimleri açıklığa kavuşturulmaktadır. Eİ III kapsamında, Ekvator İlkeleri Mali Kuruluşları uygulama açısından daha fazla tutarlılıktan faydalanacaktır; genişletilmiş raporlama vasıtasıyla daha fazla şeffaflık sağlanacak ve yeni ortaya çıkan çevresel ve sosyal kaygılar ele alınacaktır. Eİ III, Arazi Edinimi ve Zorunlu Yeniden Yerleşim ile ilgili 5 numaralı Performans Standardı da dahil olmak üzere IFC'nin çevresel ve sosyal sürdürülebilirliğe yönelik ilkelerinin yanı sıra 41 http://www.equator-principles.com/resources/equator_principles_III.pdf Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT geçerli bütün kanunlara uygunluk suretiyle durum değerlendirilmesi 42 yapılması yoluyla Birleşmiş Milletlerin İşletme ve İnsan Haklarına İlişkin Kılavuz İlkeleri 43 ve insan haklarına saygıya olan bağlılığı yeniden tasdik etmektedir (Ek 2.2). Eİ III kapsamında, Değerlendirme Belgelerinin hazırlanması ve Projelerin çevresel ve sosyal risklerinin ve etkilerinin doğru ve objektif olarak değerlendirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, EP III'te müşterinin sakınma, en alt düzeye indirme ve tazmin / telafi yoluyla belirlenen riskler ve etkilerin ele alınması ve azaltılmasına yönelik taahhütlerinin özetlendiği bir Çevresel ve Sosyal Yönetim Planının (ÇSYP) hazırlanma ihtiyacı detaylı olarak ele alınmaktadır. Bu çerçevede, rutin azaltma tedbirlerine ilişkin kısa bir açıklamadan bir YYEP gibi daha kapsamlı yönetim planlarına kadar farklı hususlara yer verilebilmektedir ve IFC Performans Standartları 44 ile sağlanan kılavuz ilkeler izlenecektir. Ekvator Prensiplerinin önemli bir güçlü yönü uyumluluk ile ilgili taahhütlere yer verilmesidir. Bütün Projeler açısından bakıldığında, müşteri mali belgelerde ev sahibi ülkenin ilgili bütün çevresel ve sosyal kanunları, düzenlemeleri ve izinlerine her açıdan uygun davranacağını taahhüt edecektir. Projenin Ekvator Prensiplerine uygunluğunun değerlendirilmesi ve Mali Kapanıştan sonra ve kredi süresi boyunca sürekli izleme ve raporlama sağlanması için, Eİ çerçevesinde, Bağımsız bir Çevresel ve Sosyal Danışmana Bağımsız bir Değerlendirme yaptırılması gerekebilmektedir. Projede izleme bilgilerinin doğrulanması için Bağımsız bir Çevresel ve Sosyal Danışmanın yerine uluslararası alanda tanınan kalifiye ve deneyimli harici uzmanların çalıştırılması da mümkündür. Enerjisa YYEP'in tamamlanmasından kısa bir süre sonra izleme çalışmalarının doğrulanması için tanınmış bir uzman ile çalışacaktır. Eİ kapsamında, Alpaslan II (A Kategorisi) gibi kayda değer sosyal ve çevresel etkileri bulunan projelerde en azından ÇSED ve YYEP'in bir özetinin çevrimiçi olarak sağlanması ve erişilebilir olması sağlanacaktır. 2.10.2 IFC’nin Sürdürülebilirlik Çerçevesi IFC'nin sürdürülebilirlik çerçevesinde Kuruluşun sürdürülebilir kalkınmaya ilişkin stratejik taahhüdüne yer verilmektedir ve bu çerçeve risk yönetimine ilişkin yaklaşımın ayrılmaz bir parçasıdır. Sürdürülebilirlik Çerçevesi IFC'nin Çevresel ve Sosyal Sürdürülebilirliğine ilişkin Politika ve Performans Standartları ve IFC'nin Bilgiye Erişim Politikasından meydana gelmektedir. Çevresel ve Sosyal Sürdürülebilirlik Politikasında IFC'nin çevresel ve sosyal sürdürülebilirliğe ilişkin taahhütleri, rolleri ve sorumlulukları açıklanmaktadır. IFC'nin Bilgiye Erişim Politikası IFC'nin işlemlerindeki şeffaflık ve iyi yönetişim taahhüdünü yansıtmaktadır ve Kuruluşun yatırım ve danışmanlık hizmetlerine ilişkin kurumsal kamuoyunu aydınlatma yükümlülüklerini özetlemektedir. 42 "İşletme ve İnsan Hakları Kılavuz İlkeleri: Birleşmiş Milletler 'Koruma, Saygı Gösterme ve Telafi Etme' Çerçevesi"nde ifade edildiği üzere. 43 http://www.ohchr.org/Documents/Publications/GuidingPrinciplesBusinessHR_EN.pdf 44 http://www.ifc.org/wps/wcm/connect/3d82c70049a79073b82cfaa8c6a8312a/PS5_English_2012.pdf?MOD=AJPE RES Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT IFC'nin Performans Standartları çerçevesinde, Alpaslan II gibi projelerde riskler ve etkilerin belirlenmesi ve proje düzeyindeki faaliyetler ile ilgili paydaş katılımı ve kamuoyuna açıklama yükümlülükleri de dahil olmak üzere riskler ile etkilerin ortadan kaldırılması, azaltılması ve yönetilmesine ilişkin stratejiler geliştirilmesi gereklidir. Ev sahibi ülke düzenlemeleri Çevresel Sağlık ve Güvenlik Kılavuzlarında sunulan düzeyler ve tedbirlerden farklılık gösterdiğinde, projelerin daha katı olan kurallara uygun hareket etmesi beklenmektedir. Spesifik proje koşulları açısından daha az katı düzeyler veya tedbirlerin uygun olması halinde, sahaya özgü çevresel değerlendirmenin bir parçası olarak önerilen alternatiflere ilişkin eksiksiz ve ayrıntılı bir gerekçelendirme gereklidir. Uluslararası politikalar çerçevesinde, bu gerekçelendirmede alternatif performans düzeyine ilişkin seçimin insan sağlığı ve çevreyi koruduğunun gösterilmesi gerekmektedir. Örneğin, Alpaslan II örneğinde, müzakereler vasıtasıyla arazi edinimini zorlaştıracak birçok arazi mülkiyet sorunu bulunmaktadır; YYEP'te bu koşullar sıralanacak ve belirli durumlarda arazi edinimi ve/veya kullanım haklarının kısıtlanması için neden kamulaştırmanın kullanılacağı eksiksiz olarak açıklanacaktır. Zorunlu yeniden yerleşim denildiğinde, proje ile ilgili arazi edinimlerinin bir sonucu olarak hem fiziksel olarak yerinden edilme (barınağın yerinin değiştirilmesi veya kaybı) hem de ekonomik olarak yerinden edilme (varlıkların veya varlıklara erişimin kaybı ve bunun sonucunda, gelir kaynakları veya geçim kaynaklarının kaybı) kastedilmektedir. Etkilenen bireyler veya toplulukların yerinden olmaya neden olan arazi edinimlerini reddetme hakkı bulunmadığında, yeniden yerleşim zorunlu olarak nitelendirilmektedir. Aşağıdaki durumlarda, bu olay ortaya çıkmaktadır: (i) arazi edinim yetkisine dayalı olarak hukuki kamulaştırma veya arazi kullanımına ilişkin kısıtlamalar ve (ii) satıcı ile müzakerelerin sonuçsuz kalması halinde, alıcının kamulaştırmaya başvurabileceği veya arazi kullanımı ile ilgili yasal kısıtlamalar getirebileceği anlaşmalı çözümler. Ayrıca, IFC anlaşmalı çözümler sonucunda kamulaştırmaya gerek kalmayacağını ve insanların zorla bölgeden çıkarılması için devlet kurumunun kullanılmasına gerek kalmayacağını belirtmektedir. Anlaşmalı çözümlerin gerçekleşebilmesi için, genel olarak etkilenen kişiler veya topluluklara adil ve makul tazminat ve diğer teşvikler veya avantajlar sağlanmaktadır ve bilgi asimetrisi ve pazarlık gücü riskleri azaltılmaktadır. Bu, Projenin arazi edinimi ve yeniden yerleşim faaliyetlerine ilişkin yaklaşımına kılavuzluk eden önemli bir ilkedir. IFC'ye (PS5) göre, temel hedef topluluğa yönelik olası olumsuz etkilerin planlama vasıtasıyla azaltılması ve yerinden olan kişilerin yatırım projelerinden avantajlar elde etmesine yönelik makul tedbirlerin alınmasının sağlanmasıdır. Dünya Bankası / IFC politika hedefleri çerçevesinde şu hususlar gereklidir: Uygun bütün alternatif proje tasarımlarının araştırılması suretiyle, mümkün olması halinde zorunlu yeniden yerleşimden kaçınılması veya yeniden yerleşimin en alt düzeye indirilmesi; Yeniden yerleşimden kaçınmanın mümkün olmaması halinde, yeniden yerleşim faaliyetlerin sürdürülebilir kalkınma programları olarak planlanması ve uygulanması ve proje nedeniyle Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT yerinden olan kişilerin proje avantajlarından yararlanmasının sağlanmasına yetecek yatırım kaynaklarının sağlanması; Yerinden olan kişilere mantıklı bir şekilde danışılması ve yeniden yerleşim programlarının planlanması ve uygulanmasına katılım fırsatlarının bulunması ve Yerinden olan kişilere geçim kaynakları ve yaşam standartlarını geliştirme veya en azından bu geçim kaynaklarını reel olarak yerinden olma öncesi düzeylere geri getirme çabalarında destek verilmesi. Politika hem yatırım politikalarından kaynaklanan hem de aşağıdaki şekilde sonuçlanan zorunlu arazi ediniminin sebebiyet verdiği doğrudan ekonomik ve sosyal etkileri kapsamaktadır: (a) barınma yerinin değişmesi veya kaybı; (b) varlıklar ya da varlıklara erişimin kaybı ya da etkilenen kişilerin başka bir yere taşınmasının gerekli olup olmamasına bakılmaksızın, gelir kaynakları veya geçim kaynaklarının kaybı veya yerinden olan kişilerin yaşam yerlerinin olumsuz şekilde etkilenmesine neden olan yasalarla belirlenmiş parklar ve koruma alanlarına erişime ilişkin zorunlu kısıtlama. Politika, finansman kaynağına bakılmaksızın, zorunlu yeniden yerleşimle sonuçlanan bütün proje bileşenleri açısından geçerlilik taşımaktadır. Ayrıca, IFC, projeye ilişkin arazi ediniminin etkilenen kişilerin fiziksel olarak yerinden edilmiş olup olmadığına bakılmaksızın gelir kaynağı veya geçim kaynağı kaybına sebep olması halinde, Alpaslan II'nin aşağıdaki gereksinimleri yerine getireceğini ifade etmektedir: a) Söz konusu talepler fiili zilyet veya teamül veya geleneksel hukuktan kaynaklanabilmektedir ve b) Eşik tarihinden önce araziyi işgal eden fırsatçı gecekonducular ve son zamanlarda gelen ekonomik göçmenler de buna neden olabilmektedir. Aşağıdaki durumlarda, kaybedilen varlıklara yönelik nakit tazminat ödenmesi uygun olabilmektedir: a) Geçim kaynaklarının araziye bağlı olmaması; b) Geçim kaynaklarının araziye bağlı olması, ancak proje için alınan arazinin etkilenen varlığın küçük bir kısmı olması ve geriye kalan arazinin ekonomik açıdan kullanılabilir olması veya c) Arazi, konut ve işgücüne yönelik aktif pazarların bulunması, yerinden olmuş kişilerin söz konusu pazarları kullanması ve yeterli arazi ve konut arzı olması. Nakit tazminat düzeylerinin kaybedilen arazi ve diğer varlıkların yerel piyasalardaki ikame maliyetinde yerine geçecek kadar yeterli olması gerekir. Proje açısından bakıldığında, emlak piyasaları bulunmaktadır ve geçim kaynakları arazi temellidir. Buna karşın, araziden sağlanan gelirler düşüktür ve hane halkı bu gelirleri tam veya yarı zamanlı maaşlı işlerle desteklemek zorunda kalmaktadır. Bu nedenle, bu kişiler işe yönelik tarım dışı fırsatların bulunduğu ve eğitim ile sağlık tesislerine erişimin kentsel alanlardan daha iyi olduğu bir yere yeniden yerleştirilmek istemektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT IFC PS5 çerçevesinde gerekli olduğu haliyle, Proje şu çalışmaları yapacaktır: a) Varlıklar veya varlıklara erişim kaybı nedeniyle ekonomik olarak yerinden edilmiş kişileri ikame maliyetinde ivedilikle tazmin edecek; b) Araziye yönelik olarak ulusal kanunlar çerçevesinde tanınan veya tanınabilen ve yasal hakları veya talepleri bulunan kişilere, uygunluğuna göre, eşit veya daha yüksek değere sahip yeni varlıklar (örneğin, tarımsal veya ticari yerler) ya da ikame maliyetinde nakit tazminat sağlayacak; c) Arazinin dışında araziye yönelik olarak yasal açıdan tanınabilen hakları (arazi ile ilgili ekinler, sulama altyapısı ve diğer ıslahlar gibi) bulunmayan ekonomik olarak yerinden edilmiş kişileri ikame maliyetinde tazmin edecek. d) Geçim kaynakları veya gelir düzeyleri olumsuz şekilde etkilenen ekonomik olarak yerinden edilmiş kişilere gelir kazanma kapasiteleri, üretim düzeyleri ve yaşam standartlarının geliştirilmesi veya en azından eski duruma getirilmesini sağlayacak hedefe yönelik ek destek (örneğin, kredi olanakları, eğitim veya iş olanakları) ve fırsatlar sağlayacak ve e) Gerektiğinde, gelir kazanma kapasiteleri, üretim düzeyleri ve yaşam standartlarının eski durumuna getirilmesi için gereken makul bir süre tahminine dayalı olarak ekonomik olarak yerinden edilmiş kişilere geçiş desteği sağlayacaktır. Mevcut Dünya Bankası / IFC politikası çerçevesinde, belirlenen bir eşik tarihinden sonra proje alanında ikamet eden kişiler herhangi bir tazminat veya destek alamayacaktır. Ancak eşik tarihi proje alanının açıklandığı tarih olduğunda, "açıklanan alana ilişkin bilgilerin etkili bir şekilde halka açıklanması ve gelecekteki nüfus akışının engellenmesi için açıklamanın ardından sistematik ve sürekli bilgilendirme" vasıtasıyla, bu hedefe ulaşılması beklenmektedir. Hak taleplerinin dışında bırakılmanın ardındaki mantık "mütecaviz" tavırlar ve rantçı davranışların önüne geçilmesidir ve bu şekilde, uygulamada avantaj sağlanmaktadır. Buna karşın, bu politikanın Proje hakkında bilgisi olmayan meşru etkilenen nüfusların kaybedilen yatırımlara ilişkin tazminat almadan bırakılması gibi muhtemel bir etkisi vardır. Enerjisa uygunluk için bir eşik tarih belirleyecek, ancak kapsamlı proje inşaat süreci açısından yukarıda bahsedilen adil uygulama politikasını uygulayacaktır. Eşik tarihine ilişkin bilgiler iyi bir biçimde belgelendirilecek ve saha ofislerinin kullanılması ve etkilenen yerleşim yerlerinin muhtarlarına (veya belediye başkanlarına) sağlanan yazışmalar vasıtasıyla Proje alanında yayılacaktır. 2.10.2 AİKB’nin Sürdürülebilirlik Çerçevesi45 AIKB’nın gönülsüz yeniden yerleşimin tanımı projeye ilişkin arazi edinme veya doğal kaynaklara erişimin kısıtlanması sonucunda hem fiziksel yer değiştirmeden (barınağın yeniden iskânı veya kaybından) hem de ekonomik yer değişiminden (varlıkların kaybından veya gelir kaynaklarının veya geçim araçlarının kaybına yol çan varlıklara erişimden) söz eder. AIKB’nın tanımlamasına göre etkilenen bireylerin veya bölge halkının yeniden iskânına yol açan arazi edinimini reddetme hakları olmadığında yeniden yerleştirme gönülsüz olarak değerlendirilir. Bu (i) 45 AİKB Performans Koşulu 5: Arazi Edinilmesi, Gönülsüz Yeniden Yerleşim ve Ekonomik Yer değişikliği s.40 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT kamulaştırmaya dayanan arazi üzerinde yasal istimlâk veya arazi kullanımında kısıtlamalar ve (ii) satıcı ile görüşmeler başarısız olursa alıcının istimlaka başvurabildiği veya arazi kullanımına yasal kısıtlamalar getirebildiği müzakere edilmiş çözümler durumunda meydana gelir. Bu PK’nun uygulaması insan hakları ve özgürlüğüne, özellikle yeterli barınma ve yaşam koşullarının sürekli iyileştirilmesi hakkının gözetilmesi, saygı duyulması hakkı için evrensel saygıyı destekler ve bununla tutarlıdır. Görüşülmüş çözümler46 kamulaştırmayı önlemeye ve insanları zorla çıkarmak için devlet yetkisini kullanma ihtiyacını ortadan kaldırmaya yardımcı olur. Görüşülmüş çözümler genellikle etkilenen kişi ve bölge halkına adil ve uygun tazminat ve diğer teşvikler veya menfaatler sağlayarak ve bilgi asimetrisi ve pazarlık etme gücü risklerini azaltarak elde edilebilir. Bu nedenle müşteriler satıcının rızası olmadan araziye erişim için yasal araçlara sahip olsalar bile mümkün olduğunca arazi haklarını pazarlık edilmiş çözümler yoluyla edinmeye teşvik edilmektedir. AIKB koşullarına göre Enerjisa çevresel, sosyal ve finansal maliyet ve yararları dengelerken fiziksel ve/veya ekonomik yeniden yerleştirmeyi önlemek veya en azından en aza indirmek için uygulanabilir alternatif proje tasarımlarını değerlendirecektir. Tüm ilgili bilginin açıklanmasını takiben Enerjisa ev sahibi bölge halkı dâhil etkilenen kişiler ve bölge halkıyla görüşecek ve AIKB koşullarına göre yeniden yerleştirmeye ilişkin karar verme süreçlerine erken ve bilgili katılımlarını kolaylaştıracaktır: Etkilenen kişilere tazmin paketlerinin, hak ediş koşullarını, yeniden iskân yardımı, teklif edilen yeniden yerleşim yerlerinin ve teklif edilen zamanlamanın uygunluğu görüşmelerine katılma fırsatı verilecektir. Yerli Halkları olduğu kadar korunmasız gruplara ait bireyleri de kapsayacak müzakerelere özel hükümler uygulanmalıdır. Müzakere bu PK’nun amaçları ile tutarlı sonuçlar elde edecek şekilde uygulama, denetim ve telafi ödemesinin ve yeniden iskânın değerlendirmesi sırasında da devam edecektir. Gönülsüz yeniden yerleşimin önlenemez olduğu durumlarda, müşteri tanımlanan etkilenen alanda bir nüfus sayımı ve sosyo-ekonomik mevcut durum değerlendirmesi yapmak ve Yeniden Yerleştirme Eylem Planı veya Geçim Araçları Onarımı Çerçeve Planı hazırlanmasında y ardımcı olacak uygun şekilde nitelikli bir uzman görevlendirecektir. 46 Nüfus Sayımı ve sosyo-ekonomik mevcut durum değerlendirmesi proje tarafından (kısmen veya tamamen) yeniden yerleştirilecek kişileri belirleyecek, kimlerin tazminat ve yardıma hakkı AİKB Performans Koşulu 5: Arazi Edinilmesi, Gönülsüz Yeniden Yerleşim ve Ekonomik Yer değişikliği s.41 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT olduğunu saptayacak ve bir kapanış tarihi belirleyerek bu menfaatleri hak etmeyen kişilerin girişinin önüne geçecektir. Ulusal hükümet prosedürlerinin yokluğunda nüfus sayımı ve varlıklar envanterinin tamamlanma tarihi hak ediş için kapanış tarihini temsil eder. Kapanış tarihine ilişkin bilgi iyi belgelenmeli ve proje alanının tamamına dağıtılmalıdır. Mevsimsel kaynak kullanıcıları nüfus sayımı sırasında proje alanında bulunmayabilirler ve bu nedenle bu toplulukların hak taleplerine özel önem verilmelidir. AIKB Projenin katilesini arttırdığı için paydaş katılımına önem vermektedir. A Sınıfı olarak sınıflandırılan projeler kolayca belirlenemeyen, değerlendirilemeyen ve hafifletilemeyen muhtemel önemli ve çeşitli olumsuz gelecek çevresel ve/veya sosyal etkilere sahip olabilir ve bu nedenle resmi ve katılımcı değerlendirme süreci gerektirir. Proje nedeniyle etkilenen paydaşlarını tespit etmek, projelerden doğansorunlar ve etkiler hakkında yeterli bilgi açıklamak ve paydaşlarının anlamlı ve kültürel olarak uygun bir şekilde katılımı için Bankanın koşullarını ortaya koyar. Banka bazı durumlarda A Sınıfı projeler için bankanın projeyi finanse etmedeki rolü hakkında paydaş görüşlerini ölçmek için kendi halkla iletişim faaliyetlerini yürütebilir. Paydaş belirleme ve katılımı da uygun görüldüğü şekilde Bankanın teknik işbirliği etkinlikleri içinde yapılandırılabilir. AİKB paydaş katılımını iyi iş uygulamalarının ve kurumsal vatandaşlığın zorunlu bir parçası ve projelerin kalitesini iyileştirmenin bir yolu olarak kabul eder. Özellikle, etkin toplum katılımı projelerle etkilenen toplumlar üzerindeki risklerin ve etkilerin başarılı yönetiminin olduğu kadar gelişmiş toplum menfaatleri elde etmek için de esastır. Özellikle çevresel konularda Banka çevreyi bir kamu malı olarak tanımlayan UNECE Aarhus Sözleşmesinin yaklaşımını destekler. Enerjisa proje bilgisinin açıklanması paydaşların projenin risklerini, etkilerini ve fırsatlarını anlamalarına yardımcı olur. Topluluklar projenin olumsuz çevresel veya sosyal etkilerinden etkilenebileceklerse, Enerjisa onlara Projenin amaçlanan yapısı ve ölçeğini; Önerilen proje faaliyetlerinin süresi; Çevre, işçi sağlığı ve güvenliği, halk sağlığı ve güvenliği bakımından riskler ve muhtemel etkiler ve topluluklar üzerinde diğer sosyal etkiler ve hafifletme planları, varsa, tasarlanan müzakere süreci ve fırsatlar ile halkın katılım yolları ve Tasarlanan halk toplantılarının yeri/zamanı ve toplantılarla bildirilen, özetlenen ve raporlanan süreçi paylaşacaktır. Proje Bankanın koşullarına göre tam bir ÇED/SED raporu içerecektir. ÇED/SED proje sürecinin başından sonuna kadar kamuya açık olarak kalmalı fakat zaman zaman ilave bilgi ile değiştirilebilmelidir. 2.11 İnsan Hakları Bir yeniden yerleşim sürecine ilişkin kapsamlı bir insan hakları etki değerlendirmesinde her şeyden önce şu hususlara yer verilmektedir: (a) Hane yapısı, varlıklar, yaşam standartları, üretim faaliyetleri ve beceriler, gelirler ile temel hizmetlere erişim ile ilgili olarak bölümlere ayrılmış temel verilerin toplanması; (b) geçim ve gelir kaynağı fırsatları; eğitim ve rekreasyon olanakları da dahil olmak üzere Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT hanelerin kaynaklar ve fırsatlara erişimi ile ilgili olarak bölümlere ayrılmış temel verilerin toplanması. Etkilenen bütün kişiler veya belirli grupların bu kaynaklar ve fırsatlara erişimi hususundaki engeller ile ilgili bilgiler de toplanmaktadır; (c) yerleşim yeri organizasyonu ve topluluk varlıkları, üretim faaliyetleri, becerileri ve kaynaklarına ilişkin verilerin toplanması ve (d) örneğin, etkilenen kadınlar, çocuklar, engelli kişiler, yaşlılar ile etnik ve diğer azınlıklar da dahil olmak üzere etkilenen kişilerin karşılaştığı dışlanma, ötekileştirme ve ayrımcılık şekillerine ilişkin veriler ve çalışmaların toplanması. Yerinden olmanın kadınlar ve yaşlılar gibi hassas ve ötekileştirilen gruplar üzerindeki muhtemel orantısız etkilerine özellikle dikkat edilmesi gerekir. Proje ekonomik ve fiziksel olarak yerinden edilmeye neden olacaktır. Bu nedenle, Proje insan haklarına ilişkin kaygıların ele alınması ve ilgili verilerin toplanmasını sağlayacaktır. Proje, ilgili kaygılara sebebiyet verecek sosyal durumların bulunması halinde, çeşitli hedefe yönelik yeniden yerleşim eylemleri vasıtasıyla dışlanma, ötekileştirme ve ayrımcılığın terse çevrilmesine ilişkin bir strateji tasarlayacaktır. 2.12 Yerel ve uluslararası politikalar arasındaki boşluklar Türk kanunları ve Dünya Bankası Grup Politikaları arasındaki boşluklar ve bu boşlukların (mümkün olduğunca) ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar aşağıdaki tabloda özetlenmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT 2.12.1 Türk Kanunları ve Dünya Bankası Grup Politikaları Arasındaki Boşluklar ve Bu Boşlukların Nasıl Ele Alınacağına İlişkin Tablo Dünya Bankası / IFC Politikası Bütün alternatif proje tasarımlarının araştırılması suretiyle, mümkün olması halinde, zorunlu yeniden yerleşimden kaçınılması veya yeniden yerleşimin en alt düzeye indirilmesi gerekir. Yeniden yerleşimin kaçınılmaz olduğu durumlarda, yeniden yerleşim planlarının geliştirilmesi gerekir. Yeniden yerleşim bileşenlerinin planlanması ve finanse edilmesinin arazi edinimi ve zorunlu yeniden yerleşime neden olan projelerin hazırlanmasının ayrılmaz bir parçası olarak gerçekleştirilmesi gerekir. AİKB Politikası AİKB Performans Koşulu (PK) 5 paragraf 6; Uygulanabilir olduğunda alternatif proje tasarımları bularak gönülsüz yeniden yerleştirmeyi önlemek veya en azından en aza indirmektir. AİKB PK5 paragraf 5; Müşteriler satıcının rızası olmadan araziye erişim için yasal araçlara sahip olsalar bile mümkün olduğunca arazi haklarını pazarlık edilmiş çözümler yoluyla edinmeye teşvik edilmektedir. AİKB PK5 paragraf 13/15/17; YYEP’nın kapsamı ve detay seviyesi yeniden yerleştirmenin büyüklüğü ve olumsuz etkileri hafifletmek için gerekli önlemlerin karmaşıklığına bağlı olarak değişecektir. Her durumda, bu PK’nun amaçlarını elde edecek şekilde tanımlanacaktır. Asgari olarak YYEP: Yeniden yerleştirme amaçlarını belirtmeli; Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Türk Kanunlarında yeniden yerleşimin en alt düzeye indirilmesine ilişkin herhangi bir hüküm bulunmamaktadır, ancak yeniden yerleşimin en alt düzeye indirilmesine ilişkin ihtiyaçlar hem ekonomi (maliyetler) hem de sosyal refah açısından doğaldır. Hiçbir yasal hüküm proje öneren taraflara Türk Hukuku çerçevesinde sosyal etki değerlendirmesi ve zorunlu yeniden yerleşim eylem planı hazırlama yükümlülüğü getirmemektedir. Buna karşın, 5543 sayılı İskan Kanunu ile tercihlerinin sorulması suretiyle yerinden olan PEK'lerin yeniden yerleştirilmesi amaçlanmaktadır ve krediler, borçlar ile gelir düzeyleri eski haline getirilmeye çalışılmaktadır. Türkiye'de arazi edinimi / kamulaştırma proje sahibi tarafından gerçekleştirilirken, yeniden yerleşim ÇŞB tarafından gerçekleştirilmektedir. Yeniden yerleşim ayrı bir 'imar projesi' olarak görülmektedir, ancak genelde uygulamaya konmamaktadır. Ek olarak, yeni konutlandırma maliyetleri (veya etkilenen evler ile yeni yeniden yerleşim evlerinin piyasa değerleri arasındaki fark) PEK'ler tarafından karşılanmaktadır. Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar Projeye özgü bütün alternatifler değerlendirilmektedir ve asgari düzeyde fiziksel yeniden yerleşime neden olacak alternatif seçilmektedir. Yeniden Yerleşim hazırlanacaktır. Eylem Planı Proje PEK'lere danışarak yeniden yerleşim faaliyetleri gerçekleştirecektir. Evler ikame maliyetinde tazmin edilecektir. Evler ve diğer tazminat haklarının (hak sahipliği matrisinde ifade edildiği üzere) yanı sıra yeniden yerleşim desteği ve kalkınma teşviklerinin Enerjisa tarafından planlanıp sağlanması gerekir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Dünya Bankası / IFC Politikası ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT AİKB Politikası Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar Etkilenen nüfuslar ve etkilerin tematik haritalar, bir sayım, kayıp ve etkilenen varlıkların bir envanteri, sosyoekonomik anketler ve çalışmalar, anketlere ve çalışmalara ilişkin analiz ve etkilenen nüfuslarla yapılan görüşmeler vasıtasıyla belirlenmesi gerekir. Proje etkilerini açıklamalı, tüm yer değiştirecek kişileri saptamalı ve etkilenen varlıkların dökümünü yapmalı; Yeniden yerleşimin önlenemez olduğunu ve en aza indirildiğini göstermeli; Arazi edinme ve tazmin için yasal çerçeveyi açıklamalı; Kabul edilebilir yeniden yerleşim alternatiflerine ilişkin etkilenen kişilerle müzakere sürecini ve onların karar verme sürecine katılım seviyelerini açıklamalı; Tüm katagorilerdeki yeri değiştirilen kişilerin hak edişlerini açıklamalı AİKB PK5 paragraf 6; Etkilenen kişilerin arazinin kullanımının veya erişiminin yasaklanmasından veya arazi edinmeden doğan olumsuz sosyal ve ekonomik etkileri (i) varlıkların kaybını ikame8 maliyetinden tazminini sağlayarak ve (ii) yeniden yerleştirme faaliyetlerinin uygun bilgi açıklaması, iletişim ve etkilenenlerin bilgilendirilmiş katılımıyla yapılmasını sağlayarak azaltmaktır. Bu hükümler Türk hukukunda yer almamaktadır. Kamulaştırma vasıtasıyla arazi edinimi çerçevesinde, etkilenen taşınmaz varlıkların bir sayımı ve sahiplerinin bir listesinin hazırlanması gereklidir. Bu çalışmalar Alpaslan II YYEP kapsamında gerçekleştirilecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT Dünya Bankası / IFC Politikası AİKB Politikası Yeniden yerleşim yerinin yerinden olan bütün kişiler ve komşu topluluklarla yapılan görüşmeler vasıtasıyla seçilmesi gerekir. AİKB PK5 paragraf 14; Arazi temelli yeniden yerleşim açısından bakıldığında, yeni yerin üretim potansiyeli ve konum avantajlarının en azından eski yerin avantajlarına eşit olması gerekir. Nüfus Sayımı ve sosyo-ekonomik mevcut durum değerlendirmesi proje tarafından (kısmen veya tamamen) yeniden yerleştirilecek kişileri belirleyecek, kimlerin tazminat ve yardıma hakkı olduğunu saptayacak ve bir kapanış tarihi belirleyerek bu menfaatleri hak etmeyen kişilerin girişinin önüne geçecektir. AİKB PK5 paragraf 12; Tüm ilgili bilginin açıklanmasını takiben müşteri ev sahibi bölge halkı dâhil etkilenen kişiler ve bölge halkıyla görüşecek ve PK 10’a göre yeniden yerleştirmeye ilişkin karar verme süreçlerine erken ve bilgili katılımlarını kolaylaştıracaktır. Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Türk Mevzuatında yeniden yerleşim yerlerinin seçilmesi sürecinde halkın katılımın da bulunulmasına ilişkin hükümler olmasına karşın, halkın katılımı ve halkın katılımı ile ilgili uygulama kapsamı ve içeriği uluslararası standartlardan farklılık gösterebilmektedir. Türk Kanunlarına göre, yeniden yerleşim hizmetinin yeniden yerleşimcilerin en azından 18 aylık asgari ücrete eşdeğer bir kazanç elde etmesini sağlayacak kadar yeterli olması gerekir. Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar Bir topluluk tercihlerine uygun olarak yeniden yerleştirilmektedir. Etkilenen diğer toplulukların kırsal veya kentsel alanlarda yeniden yerleşim desteği talep eden aileleri bulunabilmektedir. Bu talepler dikkate alınacak ve PEK'lerin seçimlerine uygun eylemler planlanacak ve kaynak ayrılacaktır. Destek istemeleri halinde, bölgede ikamet eden ev sahiplerinin yeniden yerleştirilmesine kılavuzluk edilmesi için uluslararası hükümler kullanılacaktır. Devlet destekli kırsal yeniden yerleşimde, PEK'lere konut, arazi, ekipman sağlanmaktadır. Etkilenen kişilere tazmin paketlerinin, hak ediş koşullarını, yeniden iskân yardımı, teklif edilen yeniden yerleşim yerlerinin ve teklif edilen zamanlamanın uygunluğu görüşmelerine katılma fırsatı verilecektir. Yerli Halkları (PK7’ye bakınız) olduğu kadar korunmasız gruplara ait bireyleri de Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Dünya Bankası / IFC Politikası Etkilenen kişilerin proje ile ilgili kayıplarının taşınmaz varlıkların fiili olarak ediniminden önce tazmin edilmesi gerekir. Tapu sahiplerinin yanı sıra teamüle dayalı sahipler, kiracılar, kamu arazisi kullanıcıları ve gecekondu sahiplerinden tazminat hakkı bulunmaktadır. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT AİKB Politikası kapsayacak müzakerelere özel hükümler uygulanmalıdır. Müzakere bu PK’nun amaçları ile tutarlı sonuçlar elde edecek şekilde uygulama, denetim ve telafi ödemesinin ve yeniden iskânın değerlendirmesi sırasında da devam edecektir. AİKB PK5 Paragraf 30; Yer değiştirme önlenemediğinde, müşteri yeri değiştirilen kişilere ve bölge halkına varlıkların kaybı için tam ikame bedelinden17 tazminat ve bu PK’nda belirtildiği gibi yaşam standartlarını ve geçim yolarını iyileştirmeye veya en azından eski haline getirmeye yardım etmek için diğer yardımları sunacaktır. Tazminat için standartlar proje içinde şeffaf ve tutarlı olacaktır. Yeri değişen kişilerin geçimi araziye bağlı olduğunda veya arazinin toplu şekilde sahip olunması halinde, müşteri uygun olduğunda arazi temelli tazminat önerecektir. Müşteri yeri değişen kişilere ve bölge halkına projeden uygun kalkınma menfaatleri elde etmeleri için fırsatlar sağlamak üzere her çabayı sarf Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Türk Kanunlarına göre, yalnızca yasal mülkiyet sahipleri parasal tazminat (fiziksel varlıkların kamulaştırılması vasıtasıyla) alabilmektedir. Ek olarak, kanun çerçevesinde, binalara yönelik değer takdiri sürecinde kamulaştırma değerinin ikame maliyetinden düşük olmasına sebebiyet verebilen amortismanın düşülmesi gerektiği ifade edilmektedir. Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar Bütün PEK'lerin geçim kaynaklarının en azından proje öncesindeki düzeylere geri getirilmesine katkıda bulunacak tazminat hakkı olacaktır. Tam ikame maliyeti kullanılacaktır. Mülkiyet sahiplerinin yanı sıra kullanıcılar da tazmin edilecektir. Yapılar ve ekinlere yönelik hasarlar da tazmin edilecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Dünya Bankası / IFC Politikası Yerinden olan kişilere önceki yaşam standartları, gelir kazanma kapasiteleri ve üretim düzeyleri geliştirme veya en azından eski haline getirme çabalarında destek verilmesi gereklidir. Yoksulluk sınırı altında olanlar, arazisi bulunmayanlar, yaşlılar, kadınlar ve çocuklar başta olmak üzere hassas grupların ihtiyaçlarına özellikle dikkat edilmesi gerekir. Zorunlu yeniden yerleşimden etkilenen bütün insanlara danışılması ve bu kişilerin ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT AİKB Politikası Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar edecektir. AİKB PK5 Paragraf 6; Etkilenen kişilerin arazinin kullanımının veya erişiminin yasaklanmasından veya arazi edinmeden doğan olumsuz sosyal ve ekonomik etkileri (i) varlıkların kaybını ikame maliyetinden tazminini sağlayarak ve (ii) yeniden yerleştirme faaliyetlerinin uygun bilgi açıklaması, iletişim ve etkilenenlerin bilgilendirilmiş katılımıyla yapılmasını sağlayarak azaltmaktır. Yeniden yerleştirilen kişilerin geçim yollarını ve yaşam standartlarını arazi temelli, ücret temelli ve/veya işletme temelli önlemler aracılığıyla sosyo-ekonomik durumlarında sürdürülebilir iyileşmeleri kolaylaştıracak şekilde iyileştirmek veya asgari olarak projeden önceki konumlarına getirmektir. AİKB PK5 Paragraf 17; Kabul edilebilir yeniden Türk mevzuatında bu açıdan hükümler bulunmaktadır. Buna karşın, uygulama içeriği ve şekli uluslararası standartlardan farklıdır. Örneğin, hassas grup tanımı uluslararası standartlardan farklıdır. İlgili usullerin uygulanması hususunda çok fazla bürokrasi vardır. Hassas grupların yeniden yerleştirilmesi 5543 sayılı İskan Kanununa tabidir. Türk Kanunlarında halkın katılımı ile ilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar YYEP çalışmaları esnasında ilgili kuruluşlarla koordinasyon içerisinde (ve ilgili kuruşların izni üzerine) geçim kaynaklarını geri kazandırma stratejileri ve planları geliştirilecek ve YYEP raporunda sunulacaktır. Tazminat hesaplamaları etkilenen geçim kaynakları ve yaşam standartlarının eski haline getirilmesine dayalı olarak yapılacaktır. Tabii kaynaklara erişimin etkilendiği alanlarda, tazminat Topluluk Kalkındırma Programları ile tamamlanacaktır. YYEP'in hak sahipliği matrisi ve geçim kaynaklarını geri kazandırma faaliyetlerinin hazırlanması esnasında bilhassa kadınlara 47 özellikle önem verilmesi gerekir. Paydaş Katılımına ilişkin mevcut uluslararası standartlar kullanılacaktır. YYEP'in oluşturulması 47 Veraset ile ilgili konular Türkiye'de sorunlu olarak nitelendirilebilmektedir. Veraset ile ilgili kanunlarda cinsiyet ve yaşa bakılmaksızın bütün varislere yönelik eşit haklar talep edilmesine karşın, uygulamada, kadınlar haklarını (muhtemelen, planlanan güzergahtaki belirli yerlerde) kullanamayacaktır, çünkü genel uygulama arazilerin erkekler kardeşler arasında paylaştırılmasıdır. Kadınların arazilere ilişkin çok kısıtlı bir mülkiyeti bulunmaktadır ve bu durumun kadastro ölçümleri ve farklı sosyal yardımlardan yararlanmak gibi farklı sebeplerden kaynaklanması yüksek ihtimaldir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Dünya Bankası / IFC Politikası yeniden yerleşim planlamasına dahil edilmesi gerekir. Komşu topluluklara ilişkin olumsuz etkilerin en alt düzeye indirilmesi gerekmektedir. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT AİKB Politikası yerleştirme alternatiflerine ilişkin etkilenen kişilerle müzakere sürecini ve onların karar verme sürecine katılım seviyelerini açıklamalı. AİKB PK5 Paragraf 18; YYEP özellikle zarar görebilecek veya korunmasız olabilecek bireyleri veya grupları dikkate alacaktır. Özellikle, YYEP korunmasız ve “risk altındaki” grupların ve kadınların yeniden yerleşim sürecinde zarar görmemelerini, tam olarak bilgilendirilmelerini ve haklarının farkında olmalarını, mülkiyet tapuları ve kira anlaşmaları ve tazminat( tazminat ödemesi için tesis edilen banka hesapları dâhil) gibi mal sahipliği veya tasarrufa ilişkin belgelerin, her durumda gerektiği şekilde, eş veya ev idaresini tek başına sağlayanların adına düzenlenmesini ve beceri eğitimi, kredi ve iş fırsatlarına erişim gibi diğer yeniden yerleşim yardımlarının kadınlar için eşit olarak bulunmasını ve onların ihtiyaçlarına uyarlanması sağlayarak yeniden yerleştirme fırsatlarından ve menfaatlerinden eşit olarak yararlanabilmelerini sağlayacak önlemler içermelidir. Ulusal kanun ve Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Türk Kanunlarında, komşu toplulukların üyeleri "projeden etkilenen insanlar" olarak nitelendirilmemektedir. Bu nedenle, komşu topluluklara ilişkin olumsuz etkilerin en alt düzeye indirilmesi ile ilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar ve uygulanması esnasında, bir halka danışma ve kamuoyuna açıklama planı oluşturulacak ve uygulanacaktır. Yakındaki kasabalar ve şehirlerde yeniden yerleştirilmeyi tercih edebilen haneler az sayıda olacak ve 'komşu topluluklarını' olumsuz yönde etkilemeyecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Dünya Bankası / IFC Politikası Yeniden yerleşimin izlenmesi, uygulanması ve etkilerinin değerlendirilmesine ilişkin düzenlemelerin geliştirilmesi gerekir. Bağımsız bir mekanizmasının gerekir. şikayet kurulması ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT AİKB Politikası teminat sistemlerinin kadınların mülkiyet sahibi olmalarını veya mülkiyet sözleşmeleri yapmasını tanımadığı koşullarda, mümkün olduğu ölçüde kadınların teminat güvencesine erkeklerle eşit erişimini sağlamak için hüküm konulmalıdır. AİKB PK5 Paragraf 26; Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Türk mevzuatında bu konuya özgü herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. YYEP'te girdiler, çıktılar, süreç ve etkiler, göstergelerin izlenmesine ve dahili, harici ve katılımcı izleme düzenlemelerinin kullanımına yer verilecektir. Türk Kanunlarında şikayet mekanizması ile ilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Enerjisa bu hususla ilgili uygun eylemi gerçekleştirecektir. Müşteri etkilenen kişilerin tazmin prosedürlerini anlamalarını ve projenin çeşitli aşamalarında ne beklemeleri gerektiğini (örn. Onlara bir teklif yapıldığında ne kadar sürece cevap vermeleri gerektiğini, şikâyet prosedürlerini, görüşmeler başarısız olursa takip edilecek yasal prosedürleri) bilmelerini sağlamak amacıyla halkı bilgilendirmek için Geçim Araçlarının Onarılması Çerçevesinde kapsanan bilgiyi özetlemelidir. AİKB PK5 Paragraf 4; Gönülsüz yeniden yerleştirme önlenmeli veya en azından azaltılmalıdır. Ancak, önlenmez olduğunda, yeniden iskân edilen kişiler ve yerleşik topluluklar6 Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Dünya Bankası / IFC Politikası Erken / önceden proje halkın katılımı gereklidir. ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT AİKB Politikası üzerindeki olumsuz etkileri azaltmak için uygun önlemler dikkatle planlanmalı ve uygulanmalıdır. AİKB PK5 Paragraf 21; YYEP’nın denetimi PK1’e göre yürütülecektir ve etkilenen bölge halkı gibi kilit paydaşların katılımını gerektirebilir. AİKB PK5 Paragraf 13; Yerinden olmuş kişilere tahakkuk eden masrafların (duruşmalara katılma masrafları, yasal ücretler, taşınma masrafları v.b.) da karşılanması gerekir. Müşteri tarafından PK 10’a göre tesis edilecek şikâyet mekanizması, ihtilafları tarafsız bir şekilde çözecek bir başvuru mekanizması dâhil yeniden yerleştirilen kişiler ve ev sahibi bölge halkının üyeleri tarafından yöneltilen tazminat ve yeniden yerleşim hakkındaki belirli sorunları süreç içinde bu PK ile tutarlı bir şekilde vakitlice elde edip çözmek üzere mümkün olduğunca erken kurulacaktır. Şikâyetlerin ve onları çözmek için alınan önlemlerin bir özeti PK 10’a göre düzenli olarak halka açıklanacaktır. AİKB PK5 Paragraf 6; Etkilenen kişilerin arazinin kullanımının veya erişiminin yasaklanmasından veya arazi Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar Türk Kanunlarında erken halkın katılımı ile ilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Enerjisa bu hususla ilgili uygun eylemi gerçekleştirecektir. Türk Kanunlarında yerinden olmuş kişilerin masrafları ile ilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Enerjisa bu hususla ilgili uygun eylemi gerçekleştirecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Dünya Bankası / IFC Politikası ALPASLAN II DAM AND HEPP PROJECT AİKB Politikası Türk Kanunları ve İlgili Boşluklar Boşlukların ele alınmasına yönelik projeye özgü mekanizmalar edinmeden doğan olumsuz sosyal ve ekonomik etkileri yeniden yerleştirme faaliyetlerinin uygun bilgi açıklaması, iletişim ve etkilenenlerin bilgilendirilmiş katılımıyla yapılmasını sağlayarak azaltmaktır. Proje ile ilgili arazi edinimi nedeniyle işlerini kaybeden PEK'lerin tazmin edilmesi gerekir. Türk Kanunlarında işlerini kaybeden PEK'ler ile ilgili herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Enerjisa bu hususla ilgili uygun eylemi gerçekleştirecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Ekonomik ve fiziksel açıdan etkilenen kişiler arasındaki fark, önemli bir boşluktur. Bu iki kategori Türkiye'de farklı kanunlar çerçevesinde ele alınmaktadır ve tazminat hakkı olanlar hassas veya desteğe ihtiyaç duyan kişiler olarak değerlendirilmemektedir. Başka bir boşluk da bir projeden doğrudan veya dolaylı olarak etkilenen kişilere ilişkin sosyal etkilerin azaltılmasına yerel kanunlarda spesifik olarak değinilmemesidir. Arazi edinimi ve yerinden olma (veya zorunlu yeniden yerleşim) ile ilgili etkiler de dahil olmak üzere sosyal etkiler sistematik olarak ele alınmamaktadır; hiçbir yasal hüküm proje öneren taraflara sosyal etki değerlendirmesi ve zorunlu yeniden yerleşim eylem planı hazırlama yükümlülüğü getirmemektedir. Sosyal konular ÇED bağlamında yüzeysel olarak ele alınmaktadır, çünkü sosyal konuların kapsanmasına ilişkin herhangi bir gereksinim bulunmamaktadır. Ayrıca, yerel kanunlarda kiracı çiftçiler veya işyerlerinin kiracıları göz ardı edilmektedir ve kiracılar ekili ekinler ve/veya diğer taşınmaz varlıklar için tazmin edilmemektedir ya da ekonomik olarak yerinden edilmiş kişiler tanınmamaktadır ve projelerin bu kişiler üzerindeki olumsuz etkilerinin azaltılmasına ilişkin herhangi bir hüküm bulunmamaktadır. Orman, hazine ve diğer devlet arazilerini yasadışı kullananlara da benzer şekilde destek verilmemektedir. YYEP'te kullanılan arazi değer takdiri metodolojisi ve bu metodolojide ikamemaliyetinin nasıl yansıtılacağı ayrıntılı olarak ifade edilecektir. Aynı zamanda, özel ve devlete ait arazilerin edinimlerine ilişkin usuller, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu ve Projeye özgü düzenlemeler kullanılarak, açık bir şekilde tanımlanacaktır. YYEP uygulama usullerinde yerinden bulunmayan hak sahipleri, kayıp tapu senetleri, kayıt edilmemiş veraset talepleri, hatalı tapu senetleri, eksik kadastro bilgileri, orman ve hazine arazilerinin özel kullanımı ile ilgili sorunlar da dahil olmak üzere diğer projelerin karşılaştığı sorunlardan kaçınılmasına yönelik adımlar tanımlanacaktır. 2. 13 Enerjisa Sosyal Politikası Bir şirket olarak, Enerjisa'nın belirtilen misyonu "Türk enerji sektöründe lider olmak, iş mükemmeliyeti açısından ölçüyü belirlemek ve en iyi insanlarla çevre dostu, yüksek verimli projeler uygulamak suretiyle bütün paydaşları için sürdürülebilir değer oluşturmak"tır. Enerjisa'nın vizyonu "2015'e kadar asgari %10 pazar payı ile Türkiye'de en takdir edilen ve en değerli dikey entegre enerji şirketi olmak"tır. Enerjisa'nın proje seçimi ve uygulamasına ilişkin uygulama ilkelerinde, sosyal konular ile ilgili olarak şu taahhütlere yer verilmektedir: Olumsuz sosyal etkiler yaratılmamasına ve bu açıdan, olumlu sosyal etkileşimler sağlayacak projeler geliştirilmesine azami özen gösterilmesi. Var olduğu toplum ve çevre ile ilgili olarak duyarlı ve sorumlu bir şekilde hareket edilmesi. Sosyo-kültürel kalkınmaya olumlu bir katkıda bulunulması için yeniden yerleşim planları çerçevesinde sosyal sorumluluk faaliyetleri yürütülmesi. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Faaliyetlerinin yürütüldüğü bölgelerin sosyal kalkınmasına özgü projeler geliştirilmesi. Yerel halk ve Sivil Toplum Kuruluşlarının proje ile ilgili faaliyetlere ilişkin görüşleri ve tavsiyelerinin alınması ve bu görüşler ile tavsiyelerin dikkate alınması. Projelerin hem inşaat hem de işletme aşamasında yerel halkın istihdam edilmesinin ana öncelik haline getirilmesi. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Bölüm 3. 3.1 ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Arazi Edinimi Prosedürleri ve Kurumları Yeniden Yerleşime İlişkin Devlet Stratejileri 3.1.1 Genel Alpaslan II Projesine ilişkin arazi edinimi sürecine ulusal düzeyde Türk Kamulaştırma Kanunu ve uluslararası düzeyde Dünya Bankası/IFC Standartları uyarınca etkilenen varlıkların değerlerinin belirlenmesi, değerleme prosedürlerinin açıklığa kavuşturulması, tazminat ödenmesi ve PEK'lerle görüşmeler dahildir. Bu bölümde, Enerjisa'nın araziler ile kamu, özel ve intifa hakkı olan araziler üzerindeki taşınmaz varlıkların edinimi için izlediği prosedürler açıklanmıştır. 3.1.2 Arazi Edinimi Gereksinimleri Alpaslan II Projesinin geliştirilmesi için, çoğunlukla özel mülkiyetli arazilerin edinimi gerekmiştir. Alpaslan II Baraj ve HES Projesi 22 yerleşim birimini etkileyecektir. Bu yerleşim birimleri arasından, 6 yerleşim birimi fiziksel yeniden yerleşimden etkilenmektedir, 16 yerleşim birimi ise arazilerin kaybı nedeniyle ekonomik olarak yerinden edilmeden etkilenmektedir. Proje tarafından etkilenen 5.924 hektarlık arazi üzerinde 2.772 parsel bulunmaktadır ve bu arazinin 1.781 hektarı özel mülkiyetli arazidir. Arazi dağılımı Tablo 3.1'de gösterilmektedir. Tablo 3.1 Alpaslan II HES Projesi Arazi Dağılımı Parsellerin Dağılımı Toplam Arazi (Hektar) Toplam Arazi (%) 1.781 1.862 %31 Hazine 693 3.132 %53 Köy Tüzel Kişiliği 12 18 %0,3 Mülkiyeti bilinmeyen 199 897 %15 İl Özel İdaresi Tarafından Kamulaştırma TOPLAM 87 14 %0,2 2.769 5.924 %100 Özel Parsellerin Sayısı Kaynak: Enerjisa 3.1.3 Kamulaştırma ve Yeniden Yerleşim ile ilgili Kuruluşlar Projenin arazi edinimi faaliyetleri açısından bakıldığında, Enerjisa'nın temel ortağı Elektrik Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) ve Enerjisa'nın rızaen alım düzenlemeleri ile elde edemediği (veya yasal olarak elde etme yetkisinin olmadığı) taşınmaz varlıkları kamulaştıracak olan Milli Emlak Genel Müdürlüğü vasıtasıyla Maliye Bakanlığı olacaktır. Proje Sponsoru olan Enerjisa bütün arazi edinimi ve yeniden yerleşim maliyetlerinden sorumludur48. Aynı zamanda, yerel arazi edinimi yasal çerçevesindeki son değişikliklere dayalı olarak, bir kamu veya bir özel kuruluş kamu yararı kararına dayalı olarak taşınmaz varlıkları elde etsin, hem etkilenen kişilerin kararlardan memnun olmasının sağlanması hem de halihazırda yoğun çalışan yerel mahkemelerde uzun süreli yasal süreçlerin engellenmesi için herkesin üzerinde mutabık kaldığı çözümler tercih edilmektedir. 48 Yeniden yerleşimin Devlet tarafından gerçekleştirildiği durumlar haricinde. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Yeniden yerleşim desteği devlet destekli yeniden yerleşimi tercih eden aileler için uzun yıllardır kalkınma yatırımları açısından sağlanmaktadır. Buna karşın, yerinden edilecek projeden etkilenen kişiler devlet destekli yeniden yerleşimden ziyade kendi başlarına yeniden yerleşimi tercih etme eğilimi göstermektedir, çünkü etkilenen kişilere ilişkin tazminat ödemeleri yeterli yeniden yerleşim konutu zamanında sağlanmadan verilmemiştir. Kanun çerçevesinde geçim kaynağı ile ilgili sorunlar vurgulanırken ve altyapı, kredi ve diğer kalkınma desteği türleri sıralanırken, gerçek durum yasal taahhütlerden çok farklı olmuştur. Benzer şekilde, 8. Ulusal Kalkınma Planının (2001-2005) yerinden edilen kişilerin yeniden yerleşim sürecinin hızlandırılması ve baraj inşaatı nedeniyle yerinden edilen kırsal kesimdeki kişilerin yeniden yerleşim yerlerinde ekonomik ve sosyal koşulların geliştirilmesi yönündeki çağrısı yanıt bulmamıştır. Enerjisa adil olmayan tazminat uygulamaları ve insanların plansız şekilde yeniden yerleştirilmesinden kaçınmaya niyetlidir. 3.1.4 Arazi edinimi ve yeniden yerleşimin kurumsal artalanı Arazi edinimi ve yeniden yerleşim projeleri çerçevesinde, projelerin karmaşık mahiyeti nedeniyle, kamu ve diğer kurumların sürece müdahil olması gereklidir. Bu nedenle, Alpaslan II Projesinin YYEP'inin tasarımı ve uygulaması sürecinde bir dizi ulusal kurum, yerel şubeleri ve yerel yönetim kurumları ile yakın işbirliği kurulacaktır. Bu kurumların rolü çoğunlukla insanlar tarafından belirlenen ve seçilen yerlerin özelliklerine dayalı olarak farklılık gösterecektir. Örneğin, etkilenen kişilerin halihazırda eğitim ve sağlık tesislerinin bulunduğu mevcut bir belediyeye yeniden yerleşmeyi kabul etmesi halinde, okullar ve sağlık tesislerinin hızlı bir şekilde inşa edilmesi ve bu kurumlara personel istihdam edilmesi için ilgili bakanlıklarla yakın işbirliği kurulmasına gerek olmayacaktır. Diğer taraftan, yeniden yerleşim yapılan yerde ev bahçelerine yönelik yeterli su olmaması halinde, Enerjisa Devlet Su İşlerini de kapsayan Çevre ve Şehircilik Bakanlığı ile işbirliği yapmak zorunda kalabilecektir. İçme suyu ihtiyaçlarının karşılanması için, Valilikler, belediyeler ve İller Bankası ile işbirliği gerekli olacaktır. Yeniden yerleşimin Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından gerçekleştirilmesi durumunda, Valilik yeniden yerleşim süreçlerinin ilgili diğer bakanlıklar ile koordinasyon halinde yürütülmesi açısından temel kuruluş olacaktır. Alpaslan II Projesi açısından bakıldığında, Valilikle koordinasyon önemlidir ve ilgili devlet kuruluşlarının yerel deneyimlerinden bir şeyler öğrenilmesi istenecektir. Yukarıda belirtildiği üzere, diğer kuruluşlardan destek istenmesinin önemi yeniden yerleşim yerinin özelliklerine dayalı olarak farklılık gösterecektir. 3.1.4.1 Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) EPDK 4628 sayılı Kanun uyarınca kurulmuş ve daha sonra, 4646 sayılı Doğal Gaz Piyasası Kanunu hükümleri uyarınca Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu olarak adlandırılmıştır. 5015 sayılı Petrol Piyasası Kanunu ve Sıvılaştırılmış Petrol Gazları (LPG) Piyasası Kanununun yürürlüğe girmesi ile birlikte, Kuruma petrol ve LPG piyasalarını düzenleme ve denetleme yetkisi verilmiştir. Belirtildiği üzere, bu kurum Enerjisa ile yakın bir şekilde çalışmaktadır ve "kamu yararı" kararının zamanında alınmasını sağlamaktadır; kamulaştırma planlarını EPDK yönetim kurulu onayına sunacak ve yönetim kurulu onayından sonra Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı'na gönderecektir. 3.1.4.2 Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı enerji projelerine ilişkin kamulaştırma prosedürlerinin uygulanması için onayını Maliye Bakanlığı'na gönderecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 3.1.4.3 ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Maliyet Bakanlığı Maliyet Bakanlığı devlet bütçesinden sorumludur. Bu nedenle, kamulaştırma ve yeniden yerleşim çalışmalarına ilişkin mali kaynaklar bu bakanlık tarafından yıllık devlet bütçesine konacaktır. Daha da önemlisi, Hazine çalışmalarını Bakanlık altında yürütmektedir ve Proje için gerekli olması halinde, Hazine arazilerinin satın alınması için yakın işbirliği gerekli olacaktır. Ek olarak, Maliye Bakanlığı acele kamulaştırma sürecine de müdahil olmaktadır; Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı onayını Maliye Bakanlığına göndermektedir ve Maliye Bakanlığı onayını Bakanlar Kurulu kararı için Başbakanlığa göndermektedir. Bakanlar Kurulu onayından sonra, Maliye Bakanlığı enerji projelerinin kamulaştırma çalışmaları açısından temel uygulama kuruluşu olacaktır. 3.1.4.4 İller Bankası Genel Müdürlüğü İller Bankası Genel Müdürlüğü Çevre ve Şehircilik Bakanlığına bağlı bir kuruluştur. Bu Müdürlüğün bölge müdürlükleri bulunmaktadır ve bu müdürlük ilgili görevlerini bu bölge müdürlükleri vasıtasıyla gerçekleştirmektedir. Bu Müdürlük, belediyeler ve belediye birlikleri ile işbirliği içerisinde, kamu hizmetlerine ilişkin yer üstü yapıları ve altyapılara ilişkin planlar ve projeleri hazırlamaktadır. Ayrıca, Müdürlük kanalizasyon sistemleri, su temin sistemleri ile su ve atık su arıtma tesislerinin inşaatı için belediyelere finansman sağlamaktadır. Alpaslan II baraj projesinin yeniden yerleşim çalışmaları esnasında, bu Müdürlük atıklar, su temini ve atık su sistemleri ile şehir planlaması ile ilgili altyapı çalışmalarından sorumlu olacaktır. Bu kurumun Alpaslan II barajının yeniden yerleşim bileşeni açısından oynayacağı rol, benzer şekilde, bu amaçla seçilen yerin özelliklerine dayalı olarak değişiklik gösterecektir. 3.1.4.5 Çevre ve Şehircilik Bakanlığı (ÇŞB) Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) bu Müdürlüğün yürürlükten kaldırılması ile ilgili olarak 13 Ocak 2005'te yürürlüğe konan 5286 sayılı Kanunun kabulüne kadar yeniden yerleşim süreçlerinden sorumlu kuruluş olmuştur. Bu Kanunun yayınlanmasıyla birlikte, Bayındırlık ve İskan Bakanlığı 16 Mart 2005 tarihi itibariyle yeniden yerleşim süreçlerinden sorumlu kuruluş olmuştur. Bu kuruluşun temel sorumluluğu devlet binalarının inşaatı ve bakımı, kentsel alanlara yönelik uzamsal planların hazırlanması ve onaylanması, kentsel alanlardaki altyapı standartlarının belirlenmesi ve doğal afetlerin etkilerinin azaltılmasına ilişkin tedbirlerin tasarlanmasını kapsamaktadır. Devlet destekli yeniden yerleşim projelerinde, bu Bakanlığın bütün birimleri önemli roller oynamaktadır ve İller Bankası Genel Müdürlüğü ile yakın bir şekilde çalışmaktadır. 3.1.4.6 Orman ve Su İşleri Bakanlığı (OSİB) Orman ve Su İşleri Bakanlığı (OSİB) yeniden yerleşim projeleri esnasında ortaya çıkan çevresel sorunların kontrolünden sorumludur ve danışmanlık da sağlamaktadır. Her şeyden önce, kurum Projenin yeniden yerleşim faaliyetlerinin seçilen yeniden yerleşim yerinde olumsuz etkilere sebep olmamasını sağlamak zorunda olacaktır. Bunun yanında, OSİB'in ormanlık arazilerin kullanımına izin verme yetkisi bulunmaktadır. OSİB kırsal yeniden yerleşimi seçen orman köylülerinin Orman Kanunun ilgili maddelerine göre yeniden yerleştirilmesini sağlamaktadır. OSİB altında, Orman-Köy İlişkileri Genel Müdürlüğü (ORKÖY) orman köylerinde sürdürülebilir kalkınmaya destek verilmesinden sorumludur. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 3.1.4.7 ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ İçişleri Bakanlığı İçişleri Bakanlığı kamu güvenliği, köylerin genel idaresi, yerel kalkınmanın desteklenmesi, yerel yönetimlerin idaresi ve denetlenmesi ile savaş hali ve doğal afetlerde sivillerin korunmasına ilişkin sivil savunma hizmetlerinin sağlanmasından sorumludur. Yeniden yerleşim projeleri bağlamında, Bakanlığın temel sorumluluğu ilgili devlet kurumlarının koordine ve idare edilmesidir. Yeniden yerleşim yeri (yeni köy v.b.) seçim sürecinin sona ermesi ile birlikte, söz konusu seçim ilgili Valilik ile koordinasyon halinde İçişleri Bakanlığı tarafından Meclisin onayına sunulacaktır. 3.1.4.8 Muş Valiliği Türkiye'de, her il Cumhurbaşkanı onayıyla Bakanlık Kurulu tarafından atanan bir vali tarafından idare edilmektedir. Valiler merkezi hükümetin ana temsilcileri olarak görev yapmaktadır ve İçişleri Bakanlığına rapor sunmaktadır. Bir ildeki her ilçenin ilçede bulunan kendi yönetimi bulunmaktadır. İlçe yönetimi bir kaymakam, birtakım merkezi hükümet temsilcileri ve bir ilçe yönetim kurulundan meydana gelmektedir. Bir ilin valiliği bir ilde en yüksek makamı temsil ederken, kaymakamlık ilçe düzeyindeki en yüksek makamdır. Ek olarak, bu kurumlar, Alpaslan II projesinin yeniden yerleşim topluluğunun geliştirilmesi gibi kalkınma projelerinin verimli bir şekilde ve zamanında gerçekleştirilmesinin sağlanması amacı ile merkezi hükümet kurumlarının alt birimlerinin bir araya getirilmesi açısından temel bir rol oynamaktadır. Bu nedenle, Enerjisa'nın sosyal ekibinin Muş Valiliği ile yakın ilişkiler kurması zorunludur. Ayrıca, valilik İl Özel İdaresi ve bütçesini kullanarak köylere yönelik yatırımları da destekleyebilmektedir. Alpaslan II HES açısından bakıldığında, Muş Valiliği ile olan ilişkiler halihazırda geliştirilmiştir ve Göçmenler mahallesine (yeniden yerleştirilecek ilk köy) ilişkin yeniden yerleşim yerinin belirlenmesi açısından dahi, Muş Valiliği yerin belirlenmesi hususunda çok aktif ve destekçi olmuş ve ilgili izinleri sorumlu devlet kuruluşlarından almıştır. İl Özel İdaresi il yol şebekesini yönetmektedir ve ilgili bakımları yapmaktadır. Ayrıca, İl Özel İdaresi il yollarının inşa edilmesi için gerekli araziyi de edinmektedir. İl yollarının inşa edilmesine yönelik olarak arazilerin edinilmesine ilişkin bir gereksinim olması durumunda, Enerjisa İÖİ ile birlikte çalışacaktır. 3.1.4.9 Belediyeler Türkiye'de, 5.000'den fazla nüfusun olduğu her kasaba seçilmiş bir belediye başkanının yönettiği bir belediye şeklinde organize edilmektedir. Belediyeler temel olarak kamu hizmetlerini yürütmektedir. Belediyeler ilçelere yönelik imar ve zemin planlamasından sorumludur. Yeniden yerleşim planlaması açısından bakıldığında, belediyeler ile yürütülen birçok görüşme olmuştur ve bu görüşmelere Proje yaşam döngüsü boyunca devam edilecektir. Enerjisa, etkilenen kişilerin genel yeniden yerleşim tercihlerini değerlendirmek üzere, Muş İli ve Varto İlçesi belediyelerini ziyaret etmektedir. Projenin kırsal özelliklere sahip uygun bir alan bulma çabaları yeniden yerleşenlerin verimli bir gelir geri kazandırma sürecinden faydalanmasını sağlayacaktır. Bu arada, yeniden yerleşenlerin yaşam standartları ulaşım, enerji, su temini, hijyen, eğitim, sağlık ve din hizmetleri ile ilgili daha iyi hizmetlere kolay erişim açısından geliştirilecektir. Belediye birimleri ile yakın bir işbirliği yeniden yerleşim alanının daha iyi altyapı hizmetleri açısından faydalı olacaktır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 3.1.4.10 ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Köy Muhtarı Türkiye'de en küçük yerel yönetim birimi seçilmiş bir köy muhtarı tarafından idare edilen köydür. Muhtar, ihtiyar heyeti ile birlikte, halkı ilgilendiren projeler ve hizmetlerin planlanması ve yürütülmesini kontrol etmektedir ve daha yüksek makamların talimatlarını yürütmektedir. Yeniden yerleşim projeleri esnasında, köy muhtarları köy çıkarlarını temsil etmektedir ve bilhassa maliklerin belirlenmesi ve yeniden yerleşim araştırması esnasında köy muhtarlarına danışılmaktadır. Etkilenen yerlerin mevcut köy muhtarları etkilenen maliklerin belirlenmesi, sosyo-ekonomik anketlerin uygulanması ve katılımcı toplantıların düzenlenmesi ile insanların yeniden yerleşim yerlerine ilişkin görüşlerinin saptanmasında yardımcı olmaktadır. Enerjisa, arazi edinimi ve yeniden yerleşim düzenlemelerinin etkilenen kişilerin memnuniyet duyacağı bir şekilde yapılmasının sağlanması için, köy muhtarları ve ihtiyar heyeti üyeleri de dahil olmak üzere köy kanaat önderleri ile yakın bir şekilde çalışmaya devam edecektir. 3.1.4.11 Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü (TKGM) yeniden yerleşim faaliyetlerinde yoğun olarak yer almaktadır. Arazi edinimi ve alım-satımların yanı sıra gayrimenkul varlıkların kaydı TKGM'lerde yürütülmektedir. Ayrıca, TKGM'lerden bilgi akışı proje planlaması esnasında büyük öneme sahiptir. Enerjisa baraj inşaatının tamamlanmasından önce bütün taşınmaz varlıkların Proje adına kaydedilmesi için, TKGM'nin yerel birimi ile yakın bir şekilde çalışacaktır. 3.1.4.12 Yerel STK'lar ve Toplum Kökenli Kuruluşlar STK'lar genelde yerel kalkınma açısından önemlidir ve Muş yeniden yerleşim toplumunun geliştirilmesi açısından önemli bir rol oynayabilmektedir. STK'lar Projeden etkilenen alanda gelirlerin daha verimli şekilde geri kazandırılması açısından önem arz etmektedir. Alanda köylülerin refahına yönelik çalışmalar yapan iki yerel STK bulunmaktadır. Aşağıda belirtilen STK'lar Alpaslan II Projesinin PEK'lerinin geçim kaynaklarının geri kazandırılması suretiyle önemli bir rol oynayacaktır. Tarım ve hayvancılığın iki temel geçim kaynağı olması sebebiyle, aşağıdaki STK'lar proje sonucu kaybedilen gelirlerin geri kazandırılması için proje ve PEK'lerle birlikte çalışabilecektir. 3.2 Muş Sulama Birliği Tarlam Tarımsal Yayım ve Danışmanlık Firması Muş Tarım ve Kredi Kooperatifi Ziraat Mühendisleri Odası (ZMO) Tarım ve Kırsal Kalkınmayı Destekleme Kurumu (TKDK) Arazi Edinimi Prosedürleri 3.2.1 Enerjisa'nın İzlediği Arazi Edinimi Süreci Arazi edinimi süreci birden çok adım vasıtasıyla yürütülmektedir, ancak bu metinde sağlanan açıklama daha çok kronolojik sıra ile verilmiştirr. Kamu yararının beyan edilmesi suretiyle, ilgili bakanlık (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı) ve, bilhassa, EPDK'nın onayı verilmektedir. Kamulaştırma haritalarının bu aşamada hazır olmaması durumunda, kamulaştırma alanının gösterilmesi için haritalar (1/25.000 ölçekli) Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ kullanılmaktadır. EPDK resmi kadastro bilgilerini kamulaştırma dayanağı olarak almaktadır. Taşınmaz varlıklar ve kaynakların fiili büyüklüğü ve sınırları arazi etütleri ile yapılmaktadır ve ilgili ölçeğe uygun (genelde 1/5.000 ölçekli) kamulaştırma haritaları hazırlanmaktadır. Bu haritalar kamulaştırılacak taşınmaz varlıklar ve kaynakların sınırları, yüzey alanı ve mahiyetini göstermektedir. Tüm kamulaştırma sürecinde önemli bir rol oynayan harita yerel halkın kamulaştırılacak varlıklar hususunda bilgilendirilmesi amacı ile kullanılmaktadır. Mülk sahipleri tapu kayıt müdürlüğü vasıtasıyla belirlenmektedir. Bu aşamada, Enerjisa bu çalışmanın yapılması için bağımsız bir firma (HAPA) ile anlaşmaktadır. Alpaslan II HES açısından adres sorgulaması çok kolay değildir, çünkü etkilenen arazi parseli parsellerin büyük bölümünde birden çok malike bölünmüştür ve bu malikler etkilenen köylerde ikamet etmemektedir. İzleme ve değerlendirme çalışmaları vasıtasıyla, tüm maliklere yönelik daha ayrıntılı ve kapsamlı bir adres veritabanı hazırlanacaktır. Etkilenen yerleşim yerlerinin mukimleri olan köylüler ve diğer maliklerin adresleri köy muhtarları tarafından bilinmektedir. Tapu kayıt müdürlüğünden alınan bilgiler Enerjisa'nın anlaştığı bağımsız firma tarafından tekrar teyit edilmektedir. Alpaslan II Projesi açısından bakıldığında, bu teyit YYEP ekibi tarafından gerçekleştirilmiştir. Yerinde yapılan çalışmalar tapu kaydı ve saha çalışmalarının yansıttığı mülkiyet verileri arasında önemli farklılıklar olduğunu göstermiştir. Daha fazla bina/ev bulunmuş ve bunların kayıtsız olduğu görülmüştür. Ayrıca, evlerin çoğunda ev sahibi olmayanlar ikamet etmektedir. Bunun yanında, tapularını kaydettirmeyen farklı arazi sahipleri de bulunmuştur. Etkilenen varlıkların değerlerinin belirlenmesi bir sonraki adımdır ve bağımsız bir firma tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu değerleme çalışmalarında sorunlar çıktığında ve müzakereler sona erdiğinde, Enerjisa ilgili varlıkların kamulaştırılması için EPDK'dan yardım istemektedir. EPDK, kamulaştırılacak varlıklar ve kaynakların değerlerinin belirlenmesi için, en az üç uzmandan meydana gelen kendi Değerleme Komisyonlarını kurarak, bu bağımsız değerleme çalışması sonucu hazırlanan değerleme verilerini kullanmaktadır. Değerleme komisyonu kamulaştırılacak varlıklar ve kaynakların birim ve tavan değerlerini belirlemektedir. Müzakere ve satın alma süreci halkın tümüne yönelik katılımcı bilgilendirme toplantıları ile başlamaktadır ve bu süreçte, Enerjisa'nın arazi edinimi ekibi üyeleri etkilenen varlıklar ve farklı varlık türlerine yönelik değerleme çalışmasının metodolojisi/sonuçları hakkında ayrıntılı bilgiler sağlamaktadır. Diğer bir deyişle, Enerjisa bağımsız değerleme firması olan HAPA'nın bulgularını sunmaktadır ve etkilenen kişilerin bu bulgulara mutabık kalması için çaba sarf etmektedir49. Değerleme çalışmalarına ilişkin uzlaşı arayışı bir sonraki adımdır. Bazı durumlarda, etkilenen mülk sahibi varlık envanterine karşı çıkabilmektedir ve örneğin, kaydedilenden fazla ağacı 49 Bu süreç EPDK tarafından yürütüldüğünde, mülk sahipleri ile değerler üzerinde uzlaşı sağlanması için bir müzakere komisyonu kurulmaktadır. Her müzakere komisyonunda en az üç üye bulunmaktadır. Komisyon her mülk sahibine resmi bir mektup göndermektedir (varlık için bir değer teklif etmeden) ve mülk sahibinin 15 gün içerisinde mülkünün satışı/takasına yönelik bir taleple EPDK'ya yanıt vermesi durumunda, pazarlık çalışmaları başlamaktadır. Değer belirlendiğinde, devir ve ödeme 45 gün içinde gerçekleşir. Mülk sahibinin bu süreçten sonra kamulaştırma değerine itiraz etme hakkı yoktur. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ olduğunu iddia edebilmektedir. Diğer durumlarda, mülk sahibi varlıklarının daha fazla değere sahip olduğuna ilişkin kanıt sağlamak isteyebilmektedir. Bu şekilde, Enerjisa, mülk sahibi ile birlikte, ilgili varlıkları ziyaret etmektedir ve mülk sahiplerinin iddialarının doğruluğu ile ilgili bir karar verilmektedir. Diğer bazı durumlarda ise, mülkiyet bilgilerine karşı çıkılabilmektedir ve Enerjisa da talepleri takip edecektir50. Enerjisa'nın maliklerin rızaen alım düzenlemelerine yönelik izinlerini alabildiği bütün durumlarda, tapu kaydı süreci başlamaktadır. Enerjisa bütün malikleri bankaya götürecek, üzerinde herkesin mutabık kaldığı meblağları yatıracak ve taşınmaz varlığın satın alımının tamamlanması için tapu dairesine gidecektir. Enerjisa ulaşım, yasal ücretler de dahil olmak üzere bütün işlem masraflarını karşılamaktadır. 3.2.2 Özel Varlıkların Değerlenmesi Değerlemeye ilişkin yasal çerçeve Bölüm 2'de ayrıntılı olarak anlatılmaktadır. Değerlemenin etkilenen verimli varlıktan elde edilen gelirleri tam olarak yansıtmasının sağlanması için, Enerjisa (anlaştığı bağımsız firma vasıtasıyla) ilgili kişiler, uzmanlar, Sanayi ve Ticaret Odalarının yanı sıra yerel emlak kuruluşları ile görüşmeler yürütmektedir51. Değerleme süreci esnasında, firma aşağıdaki hususlar da dahil olmak üzere çok sayıda kriteri dikkate almaktadır: Arazi veya binanın mahiyeti; Arazi veya binanın büyüklüğü; Bütün bileşenlerin ayrı olarak değeri dahil olmak üzere arazi veya binanın değerini etkileyebilen bileşenler; Arazi veya bina ile ilgili olarak ödenen vergiler; Kamulaştırma tazminatı olarak önceden yapılan ödemeler; Varlık ve/veya kaynaktan elde edilebilen net gelir; ev parselleri açısından bakıldığında, satılan benzer ev parsellerine yönelik meblağ. Binaların (Alpaslan II HES açısından, evler, okul, cami ve sağlık birimi52) değerlemesi açısından bakıldığında, kamu sektörü maliyet yaklaşımını kullanmaktadır. Mülkiyet değerlendirmesine ilişkin bu yaklaşım, bilgi sahibi bir satın alıcının bir mülkiyetini değerini piyasa fiyatına ve benzer mülkiyetlerin kiralarına dayalı olarak değerlendireceği hususuna dayalıdır ve benzer özelliklere sahip arazinin satın alınmasına ve yeni bir bina inşa edilmesine ilişkin maliyet de dikkate alınmaktadır. Bu yaklaşımda, mevcut binanın yenisiyle değiştirilmesine ilişkin maliyet ve arazi değerinin piyasa 50 Kamulaştırma Kanununa göre, kayıtlı olmayan bir kullanıcının teamüle dayalı mülkiyet hakkı olduğunu iddia etmesi durumunda, EnerjiSA ilgili alanda araştırmalar yapacak, kanıt toplayacak ve asliye mahkemesine resmi bir rapor sunacaktır. Mahkemenin kullanıcının resmi bir mülkiyete yönelik koşulları sağladığına karar vermesi halinde, kullanıcı kamulaştırma değerini kayıt edebilecek ve alabilecektir. Mahkemenin mülkiyete karşı çıkması durumunda, kullanıcının başka bir dava açma hakkı bulunmaktadır. Bir mülkiyet sahibinin kamulaştırma sürecinden önce/kamulaştırma süreci sırasında vefat etmesi halinde, kamulaştırma değeri Medeni Kanun uyarınca varise ödenmektedir. 51 Türk Kanunları çerçevesinde, kamulaştırma değerinin tam "ikame maliyetini" yansıtması gerektiği belirtilmemektedir. 52 Enerjisa etkilenen bu varlıkların satın alınması için ilgili bakanlıklara ödeme yapacaktır; evler açısından bakıldığında, özel mülkiyet sahiplerine ödeme yapılacaktır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ değerine eşit olduğu varsayılmaktadır. Buna karşın, aslında, kamu sektöründeki imar kanunları çerçevesinde, enerji, su ve hijyen açısından yüksek standartların kullanılması ve doğal afete karşı koruma kanunları ve modern yapı malzemelerinin kullanılması suretiyle, yeniden yerleşim evlerinin inşa edilmesi gereklidir. Örneğin, bir köylünün tuğla ve kerpiçle inşa edilen bir evi kullanması durumunda, söz konusu köylü evini başka yerde aynı standartları kullanarak yenisiyle değiştiremez. Bilhassa, kentsel ve yarı-kentsel alanlarda, bütün yüklenicilerin yapı ruhsatları almak üzere uyması gereken yapı standartları bulunmaktadır. Bu nedenle, maliyet yaklaşımı ikame değerinden uzaktır. Ikame maliyetleri, ancak alandaki yeni evlerin standart metrekare fiyatlarının kullanılması suretiyle en iyi şekilde elde edilmektedir. Tarım arazilerinin değerlenmesi için net gelir yaklaşımı kullanmaktadır ve net gelir yaklaşımı ikame maliyetine daha yakındır. Bazı durumlarda, arazinin gerçek değeri gelir potansiyelinden daha yüksek olabilmektedir. Örneğin, alandaki arazi kıtlığı ve imar durumunun değişme potansiyeli etkilenen maliklerin gelire dayalı mevcut değer analizinin ortaya çıkardığı tazminattan daha yüksek tazminat istemesine yol açabilmektedir. Diğer durumlarda, daha yüksek bir teknolojiye muhtemel bir geçiş, benzer şekilde, algılanan ikame maliyetinin net gelir analizi ile elde edilen değerden çok daha yüksek olduğu durumlar oluşturacaktır. Bunun yanında, net gelirin hesaplanması için konum ve koşullar dikkate alındığında, piyasa değeri de göz önüne alınmaktadır. Yıllık ortalama net gelirin ortalama piyasa satış fiyatına oranı kapitalizasyon oranını verecektir. Kapitalizasyon oranının satıştan kısa bir süre önce etkilenen alanlardaki fiili piyasa fiyatlarına dayalı olarak hesaplanması nedeniyle, bu oran kamulaştırılacak tarım arazilerinin tam ikame maliyetini verecektir. 3.2.3 Kamu mülkiyetindeki araziler Alpaslan II Projesinin Hazine ve Orman arazileri üzerine de etkisi vardır. Hazine ve Orman arazilerini düzenleyen Türk kanunları uyarınca, bu araziler satılamamaktadır, ancak 49 yıllığına kullanım için kiralanmaktadır. Kamuya ait orman arazilerinin edinimine ilişkin yasal prosedür Orman Kanunu (6831 sayılı) ve 2007 yılında değiştirilen Elektrik Piyasası Kanunu (4628 sayılı) uyarınca izlenmektedir. Bu kanunlara uygun olarak, Enerjisa üretim lisansı süresince (49 yıl) bu arazileri kiralamaktadır. Ruhsat maliyetine 53 tekabül eden kira, etkilenen aynı sayıda ağacın başka bir yere yeniden ekilmesinin maliyeti de dahil olmak üzere Orman ve Su İşleri Bakanlığı tarafından belirlenmektedir. Bu maliyet Enerjisa tarafından ilgili kamu kuruluşuna ödenmektedir. Sonuç olarak, araziler Projenin üretim lisansı süresince edinilmektedir. Bölüm 2'de açıklandığı üzere, bir enerji projesinin kamu yararına olduğunun EPDK tarafından açıklanması koşuluyla, Türkiye'deki enerji şirketlerine Hazine arazilerini kullanma hakları verilmektedir. Bu hak, 2001 yılında değiştirilen Elektrik Piyasası Kanunu (4628 sayılı) uyarınca, inşaatın 2016'ya kadar tamamlanması koşuluyla, Projeye herhangi bir ödeme yapılmadan su tutma alanındaki araziler için verilmektedir. Kanun uyarınca, Enerjisa Hazineye ait arazilerin kullanımı için izin isteyecek EPDK'ya bu arazilerin kullanım hakları için başvurmuştur. 53 Orman arazi varlıklarının nasıl değerlendiğine ilişkin ayrıntılara Kısım 4.4.1.5'te yer verilmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Orman Kanununa (Kanun no: 6831) göre, Orman ve Su İşleri Bakanlığı'nın (OSİB) ormanlık arazilerin kullanımına izin verme yetkisi bulunmaktadır. Arazinin bir devlet projesi için gerekli olması durumunda, bu amaçla herhangi bir ödeme yapılmamaktadır. Diğer taraftan, Mera Kanununa (Kanun no: 4342) göre, mera komisyonunun (Muş vali yardımcısı; Milli Emlak Genel Müdürlüğü temsilcisi; Milli Emlak Genel Müdürlüğünden bir avukat; Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı’ndan (GTHB) bir ziraat mühendisi; Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü'nden bir teknisyen; bir Ziraat Odası temsilcisinden bir teknisyen; il gıda, tarım ve hayvancılık müdürlüğünden bir yönetici; il gıda, tarım ve hayvancılık müdürlüğünden bir teknisyenden meydana gelmektedir) görüşlerine dayalı olarak, Bakanlığın meraların kullanımının değiştirilmesine izin verme yetkisi bulunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 3.1. Kamulaştırma Kanunu Proje alanındaki parseller Hazine Arazisi Parselleri Özel Mülk Sahibi EPDK kamulaştırma kararı almaktadır EPDK Milli Emlak Genel Müdürlüğü ve ilgili İl Defterdarlığına yazı yazmaktadır Belirleme ve Değerleme Müzakere Anlaşma Kanunun 36. maddesine göre, valilik izni veya ticaret odasından alınan belgede, ilgili şirketin yabancı sermayeli olmadığı belirtilmektedir. Mülk sahibinin vefat etmesi durumunda, mahkemeden veraset ilamının alınması gerekir. Yeni tapu resmi olarak kaydedilir Şirket arazi bedelini maliklerin banka hesabına yatırmaktadır. Anlaşmazlık Tapu kayıt dairesinden alınacak belgeler için EPDK'ya mektup Etüt dairesi kamulaştırma planlarını EPDK formatında hazırlamaktadır Kamulaştırma planları EPDK'ya gönderilmektedir. Kamu kuruluşlarının kararı için başvuru yapılması (EPDK kamulaştırma planlarını EPDK yönetim kurulunun onayına sunmaktadır) Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Sonraki sayfada devam etmektedir… Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ EPDK yönetim kurulunun "kamu yararı" kararı onayı Maliklerin kimlik bilgileri İl Nüfus Müdürlüğünden alınmaktadır 27. Madde EPDK bu onayı Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığına göndermektedir Maliye Bakanlığı acil kamulaştırma kararı için Bakanlar Kuruluna başvurmaktadır Kamulaştırma kararının resmi gazetede yayınlanmasından sonra, avukat bir dava açmaktadır Hakim 7 gün içerisinde bir bilirkişi heyetinin incelemesine karar vermektedir ve fiyatlar heyet tarafından belirlenmektedir ETKB bu onayı Maliye Bakanlığına göndermektedir 10. Madde MB, 2942 sayılı Kamulaştırma Kanunu uyarınca, kamulaştırma kararı almaktadır; 7. Madde; Kamulaştırma Kararı 8. Madde; Müzakereye Davet 10. Madde; Fiyatın Belirlenmesi Fiyatlar Bakanlık adına Enerjisa tarafından ödenmektedir ve ilk yasal tebligat taraflara gönderilmektedir. Arazi sahiplerinin Teklif edilen fiyatı kabul etmesi halinde, Tapular hazineye kaydedilmektedir. MB her parsel için dava açmaktadır (10. Madde) Fiyatı kabul etmemesi halinde, Kamulaştırma Kanununun 10. maddesindeki süreç yukarıda belirtilen şekilde uygulanacaktır. Hakim duruşmalar için bir tarih belirlemektedir ve taraflara yasal tebligatları göndermektedir. Duruşmalar sırasında, tarafların teklif edilen kamulaştırma fiyatını kabul etmesi durumunda, hakim üzerinde mutabık kalınan her parsel için bir belge hazırlamaktadır ve bedeller ilgili kişinin banka hesabına yatırılmaktadır. Duruşmalar sırasında, tarafların müzakere fiyatına karşı çıkması durumunda, Hakim başka bir bilirkişi heyetinin inceleme yapması yönünde karar vermektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 3.2.4 Özel mülkiyetli araziler İlgili kanunlar uyarınca, özel mülkiyetli araziler istekli satıcı/alıcı düzenlemesi veya kamulaştırma vasıtasıyla edinilmektedir. Bu bağlamda, farklı edinim yöntemleri ile edinilecek özel mülkiyetli araziler şu şekilde gruplandırılabilmektedir: Enerjisa tarafından satın alınan araziler; EPDK tarafından kamulaştırılan araziler ve İÖİ tarafından kamulaştırılması muhtemel araziler. İlk aşamadaki arazi edinimleri Enerjisa tarafından istekli alıcı istekli satıcı düzenlemeleri vasıtasıyla gerçekleştirilmektedir. İkinci aşamadaki arazi edinimleri için EPDK'ya Kamulaştırma Planı sunulmuştur. Kamulaştırma Planının sunulmasından sonra, EPDK kamulaştırma kararını açıklayacaktır. Kararın olumlu olması halinde, Enerjisa etkilenen arazilerin bedelinin EPDK'ya ödenmesini taahhüt edecek, kamulaştırma süreci başlayacak ve bu sürecin ilk adımı etkilenen maliklerle müzakere edilmesi olacaktır. Müzakere edilen fiyatın değerleme sonucu ortaya çıkan fiyatın üzerinde olması halinde, Enerjisa EPDK'ya ek finansman sağlayacaktır. Fiyat ile ilgili bir mutabakat sağlanmasından sonra, ilgili meblağ EPDK tarafından etkilenen arazi sahiplerinin banka hesaplarına yatırılacak ve tapu devri gerçekleştirilecektir. EPDK ve arazi sahiplerinin bütün yönetim, kayıt, ulaşım/harcırah masrafları Enerjisa tarafından ödenecektir. Bu arazilere ilişkin nihai müzakere fiyatlarının rızaen alım müzakerelerinin parçası olarak bu araziler için ödenen fiyatlara uygun olacağı tahmin edilmektedir, çünkü önceden müzakere edilen fiyatlar piyasa fiyatları için belirleyici olmaktadır. EPDK'nın kamulaştırılacak araziler açısından tazminat değeri ile ilgili arazi sahipleri ile mutabakat varamaması halinde, bu konu mahkemeye intikal ettirilecek ve Bölüm 2'de açıklandığı üzere, Kamulaştırma Kanunun uygun olarak yönetilecektir. 3.2.5 İÖİ tarafından kamulaştırılması muhtemel araziler Muş-Varto devlet karayolu ve Muş-Varto kavşağı ve Karaağıl il karayolu baraj su tutma alanından geçmektedir (toplamda 54 km). Barajın inşa edilmesi durumunda, bu yolların yerinin değiştirilmesi gerekecektir. KGM (Karayolları Genel Müdürlüğü) tarafından onaylanan ve sağ sahilden baraj merkez hattı alanına erişim sağlayan 3,5 km'lik bölümün arazi edinimine ilişkin görüşmeler hala sürmektedir. Yeri değiştirilecek yol 24 m enindedir ve toplamda 4 şerit bulunmaktadır. Yola (yalnızca 3,5 km) ilişkin arazi edinimine yönelik ayrıntılar Tablo 3.2'de verilmektedir. Bakım ve yol ile ilgili benzer işler İÖİ tarafından gerçekleştirilecektir54 çünkü yol il yol ağının bir parçasıdır. İÖİ bu yeni yolun inşaatını da yönetecek ve bakımını üstlenecektir. İlgili kuruluşlardan gelen "kamu yararı" kararından sonra, İÖİ bu konuyu en yakın il genel meclisi toplantısına gündem maddesi olarak intikal ettirmektedir. Daha önceden İÖİ tarafından görevlendirilen değerleme uzmanları arazilerin değerlemesine ilişkin alt ve üst limitleri belirlemektedir ve arazi sahiplerini müzakereye davet etmektedir. Müzakerelerin anlaşma ile sonuçlanması halinde, arazi tapusu devredilmektedir ve arazi edinimi 54 Türkiye'de, İÖİ mücavir alan dışındaki yolların inşaatı ve bakımının yanı sıra kamulaştırma süreci esnasında gerçekleştirilecek çalışmalar konusunda yetkili özerk kuruluştur. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ tamamlanmaktadır; anlaşma sağlanamaması durumunda, yukarıda Şekil 3.1'de açıklandığı üzere, EPDK'nın devreye girmesi ile kamulaştırma süreci devam etmektedir. Kamulaştırmaya ilişkin İÖİ prosedürleri yukarıda EPDK'nın kamulaştırılan parsellerine yönelik prosedürlerle aynıdır. Tablo 3.2 3,5 km'lik yolun yerinin değiştirilmesi nedeniyle arazi edinimi Etkilenen Köy Akpınar Parsellerin Sayısı 87 Toplam Alan Hektar 14 Kaynak: Enerjisa 3.2.6 Kullanım Hakkı Tesis Edilen Araziler 'Kullanım Hakkı Tesis Edilen Araziler' bir devlet kurumuna ait olan, ancak köylülerin işgal ettiği ve/veya kullandığı arazilerdir. Bu arazi kullanımı halihazırda yasal olarak kayıt altına alınmıştır. Üreticilerin kullandıkları Hazine arazisine yönelik olarak devlete yıllık vergi ödediklerini gösteren yasal belgeler bulunmaktadır. Proje tarafından etkilendiği belirlenen Hazine arazileri yalnızca 2 dekarlık arazidir. Dünya Bankası ve IFC Standartları'nın tanımladığı iyi uygulama uyarınca, kamu arazisi kullanıcıları daimi ve geçici varlıklarına (ekili ekinler ve/veya kurulu yapılar) yönelik olarak tazmin edilmektedir. Bu parsellerin yasal kullanıcılarına ilişkin olarak gelecekteki ihtilafların engellenmesi için, Enerjisa kullanıcı hakları yasal belgesini Hazineden (Maliye Bakanlığı) alacak ve ardından tazminat ödemesini yapacaktır. 3.2.7 Üçüncü Kişilere Ait Mülkler Üzerindeki Arazi Kullanıcıları Hanehalkı anketine göre, üçüncü kişilere ait araziler üzerinde ikamet eden ve bu arazilere ekim yapan hanehalkları bulunmaktadır; bu araziler için herhangi bir kira ödenmemektedir ve kullanıcılar arazileri kullanmak üzere izin istemediklerinden ve bazı durumlarda, yasal sahiplere haber bile vermediklerinden bahsetmektedir. Bu kişilerin büyük bir bölümüne araziye ilişkin nakit tazminat açısından yasal hakları bulunmadığı konusunda bilgi verilmiştir; buna karşın, söz konusu kişiler, arazi sahibi ile ihtilaf yaşamadığı sürece, araziye ele konulana kadar, arazilerine ekim yapmaya devam edebilecektir. Araziye ilişkin ödeme yasal sahiplere yapılacaktır. 3.2.8 Tapuları Ölen Bir Kişi Adına Olduğunda Özel Mülkiyetli Arazi Edinimi Prosedürler Bu prosedür çerçevesinde, arazi sahibinin vefat ettiği teyit edilmektedir, varisler belirlenmektedir ve varislerle iletişime geçilmektedir, varislerin hakları kayıt edilmektedir ve/veya gerekmesi halinde, miras hakları mahkeme tarafından belirlenmektedir, bunun ardından, tapusunda herhangi bir sorun bulunmayan özel mülkiyetli arazilere ilişkin normal prosedürler varislere uygulanmaktadır. 3.3 Şu ana kadar sağlanan Alpaslan II Arazi Edinimi İlerlemesi Alpaslan II Projesi 22 yerleşim birimini etkileyecektir. Bu yerleşim birimleri arasından, 6 yerleşim birimi fiziksel yeniden yerleşimden etkilenmektedir, 16 yerleşim birimi ise arazilerin kaybı nedeniyle ekonomik olarak yerinden edilmeden etkilenmektedir. Proje tarafından etkilenen 5.7924 hektarlık arazi üzerinde 2.772 parsel bulunmaktadır ve bu arazinin 1.862 hektarı özel mülkiyetli 1.781 araziyi kapsamaktadır. Projeden Etkilenen Nüfus Projeden etkilenen arazilerin hissedarları, tapulu sahipleri Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ ve fiili kullanıcılarının yanı sıra Hazineye ait kamu arazilerinin kullanıcılarından meydana gelmektedir. Enerjisa, Proje çalışmalarının başlaması üzerine, Mayıs 2011'de arazi edinimi sürecini başlatmıştır. Kamu organları, muhtarlar ve yeniden yerleşim sürecine etkisi olması muhtemel bütün kamu paydaşları ile arazi edinimi toplantıları düzenlenmiştir. Arazi edinimi süreci Proje etkisi uyarınca iki aşamaya ayrılmaktadır. 1. Aşama arazi ediniminden etkilenen köyler ve Enerjisa'nın Proje uygulama önceliklendirmesi uyarınca hızlı kamulaştırmanın gerekli olduğu yerleşim birimlerini kapsamaktadır. Bu yerleşim birimlerinde arazi edinimine öncelik verilmektedir, çünkü bu yerleşim birimleri Projenin santral alanı ve inşaat alanından etkilenmektedir. 2. Aşama su tutma aşaması esnasında aşamalı olarak etkilenecek on köyü kapsamaktadır; bu yerleşim birimleri Proje inşaatının tamamlanması sonrası etkilenecektir. 3.3.1 1. Aşamadaki Arazi Edinimi 1. Aşamada etkilenen yerleşim birimlerinin arazi edinimi açısından bakıldığında, müzakereler esnasında istekli alıcı istekli satıcı arazi edinimine önem verilmiştir. İlk aşamadaki arazi ediniminden etkilenen köyler Akpınar Köyü, Akkonak Köyü, Dumlusu Köyü ve Göçmenler Mahallesidir. İstekli alıcı istekli satıcı düzenlemelerine ilişkin ilk müzakereler Göçmenler Mahallesinde Temmuz 2011'de gerçekleştirilmiştir. Göçmenler Mahallesi Akkonak Köyünün bir mezrasıdır ve köy Varto 55 depreminde büyük zarar görmüştür. Bu nedenle, Göçmenler Mahallesi köy tüzel kişiliğinden mahrum bırakılmıştır. Bağımsız arazi ve varlık değer belirlemesi yapan danışman firma (HAPA) bölgedeki etkilene parsellerdeki bütün arazi temelli varlıklar ve Proje etki alanında bulunan konutlara yönelik değerleme çalışması yapmıştır. Projeden etkilenen insanlara muhtarların yaptığı duyurular vasıtasıyla istekli alıcı - satıcı müzakere süreci hakkında bilgi verilmiştir. Bu, arazi edinimine ilişkin müzakerelere katılamayacak hak sahiplerinin kendi adlarına müzakereleri yürütebilecek bir vekil tayin etmesini sağlamıştır. Tablo 3.3'te istekli alıcı - satıcı düzenlemeleri vasıtasıyla edinilen parsel sayısı ve toplam arazi miktarı gösterilmektedir. Enerjisa bağımsız varlık değerlendirme danışmanlık firmasının değerleme çalışmalarına dayalı olarak bir fiyat politikası belirlemiştir. Enerjisa Projeden etkilenen arazi yapısına dayalı olarak üç fiyat belirlemiştir Kuru arazilerin bir metrekaresi 5,5 TL olarak belirlenirken, yarı-kuru arazilerin bir metrekaresi 6,5 TL ve sulu arazilerin bir metrekaresi 7,5 TL olarak belirlenmiştir. Taşınmaz varlıklar ayrı olarak fiyatlandırılmıştır. Kurumsal sosyal sorumluluk çerçevesinde hareket eden Enerjisa, Projeden Etkilenen İnsanların konut standartlarının daha yüksek kaliteli konutlara yükseltilmesi için, kerpiçten inşa edilen evlere de betonarme evlere de aynı fiyatı önermiştir. Köylülerin konutlarının yapı kalitesinin geliştirilmesinin amaçlandığı bu fiyatlandırma politikası da köylüleri memnun etmiştir. Ağaçlar türleri ve yaşlarına göre ayrı olarak değerlendirilmiştir. Müzakerelerin bir sonucu olarak, bütün satın alma kayıt ve koşullarına yönelik olarak Zorova köyü (Göçmenler Mahallesi) ile mutabakata varılmıştır. Enerjisa, Eylül ayının sonunda, oturanların müsaadesiyle 35 konutun edinimini gerçekleştirmiştir. Muş etüt grubu tapular ve arazi satışlarının izlenmesi için görevlendirilmiştir. 55 19 Ağustos 1966'da Muş ilinin Varto ilçesinde 6,9 ölçeğinde bir deprem meydana gelmiştir. Varto'da 2394 kişinin ölmesine neden olan deprem bölgede önemli hasarlara yol açmıştır. http://earthquakes.sciencedaily.com/l/3877/Turkey-Varto Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Göçmenler Mahallesinden sonra, arazi edinimine ilişkin müzakereler sırasıyla Akkonak ve Dumlusu köyleri ile gerçekleştirilmiştir. Bu köylerin sakinleri arazilerini kendi rızaları ile satmak istediklerini belirtmiştir. Müzakereler esnasında, Akpınar köyü sakinleri arazilerini satmak istemediklerini belirtmiş ve istekli alıcı istekli satıcı yoluyla arazi edinimi iki parsel haricinde tamamlanamamıştır. Akpınar köyünde Projeden etkilenen diğer kişiler EPDK yoluyla kamulaştırmayı tercih ettiklerini belirtmiştir. 3.3.2 2. Aşamadaki Arazi Edinimi Mülk sahiplerinin yüzde 5'inin yurt dışında yaşaması, arazi parsellerinin yüzde 12'sinin sahiplerinin belirlenememesi, mülk sahiplerinin yüzde 21'inin vefat etmiş olması ve bu nedenle, muhtemelen ek birden çok hak sahibinin ortaya çıkması ve mülk sahiplerinin yüzde 23'ünün bölge dışındaki şehirlerde yaşaması sebebiyle, Enerjisa'nın kamulaştırma için Enerji Piyasası Düzenleme Kurumuna (EPDK) başvurması gerekmektedir. Enerjisa 2. Aşamadaki araziler için istekli alıcı istekli satıcı görüşmeleri gerçekleştirmemiş ve arazi ediniminin kamulaştırma yoluyla yapılmasını tercih etmiştir. Enerjisa'nın kamulaştırma tercihinin temel sebepleri şu şekilde sıralanmaktadır: Parsellerin birden çok hissedarı bulunmaktadır ve varislere ulaşmak zordur. Arazi kayıtları eskidir ve arazi tapusu devir prosedürleri uzun bir süre almaktadır. Muş il merkezindeki tapu kadastro dairesinin kapasitesinin yetersiz olması ve arazi kadastro dairesinde görevli personel sayısının 15 köye ilişkin satın alma ve satış prosedürlerini gerçekleştirme açısından yetersiz olması inşaat süresini geciktirecek ve Projeyi olumsuz şekilde etkileyecektir. İstekli alıcı satıcı görüşmeleri esnasında, istekli alıcı satıcı yoluyla arazi edinimi başarısız olduğunda, Projeden etkilenen kişilerle ilişkiler olumsuz şekilde etkilenecektir. Projeden etkilenen yerleşim yerlerinde Proje nedeniyle ortaya çıkabilecek muhtemel yapıcı olmayan etkileşimin engellenmesi için, Proje ekibi EPDK yoluyla kamulaştırmayı tercih etmiştir. Bu süreç esnasında, 2. Aşamadaki köylere yönelik hak sahibi listesi EPDK'ya sunulmak üzere Enerjisa tarafından hazırlanmaktadır. Projeden etkilenen köylerin listesi ve nüfusa ilişkin bilgiler Tablo 3.2'de verilmektedir. Göçmenler Mahallesinin Akkonak köyüne bağlı olması sebebiyle, münferit nüfus bilgileri Türk İstatistik Enstitüsü (TÜİK) veritabanında mevcut değildir. Buna karşın, Enerjisa tarafından yürütülen istekli alıcı satıcı görüşmelerine göre, Göçmenler Mahallesinde yaklaşık 35 ev bulunduğu tespit edilmiştir. Enerjisa yetkilileri, 2. Aşama arazi edinimi sürecinde, Projeden etkilenen köylülere destek olacaklarını ve kamulaştırma sürecinin hızlandırılması ve köylülerin yeniden yerleşim sürecinin uygulanması esnasında olumsuz etkilenmemesinin sağlanması için her türlü desteği vereceklerini belirtmiştir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 3.3 Müzakereler Vasıtasıyla Edinilen Araziler Köy Hane sayısı AKKONAK 344 DUMLUSU Toplam Parsel Sayısı Müzakereler Vasıtasıyla Edinilen Parsel Sayısı Toplam Arazi (Hektar) Müzakereler Vasıtasıyla Edinilen Arazi (Hektar) Edinilecek Arazi (Hektar) Toplam Ödeme Meblağı (TL) 140 107 316 251 65 18.768.998 63 58 68 63 5 4.528.925 147 AKPINAR 2 308 2 157 2 155 112.750 TOPLAM 493 511 167 542 317 225 23.410.673 Kaynak: Enerjisa Şekil 3.2. Müzakereler Vasıtasıyla Edinilen Arazi 3.500.000 3.000.000 2.500.000 2.000.000 1.500.000 1.000.000 500.000 0 AKKONAK Total Land DUMLUSU Acquired Land AKPINAR Land to Be Acquired Kaynak: Enerjisa Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 3.3'te belirtildiği üzere, Akkonak'ta proje için gerekli toplam arazi miktarı 140 parselde 316 hektardır. Bunların içerisindeki 107 parseldeki 251 hektar Enerjisa tarafından satın alınmıştır. Dumlusu açısından bakıldığında, müzakereler faydalı sonuçlar doğurmuştur: 63 parselin 58'i müzakereler yoluyla satın alınmış ve 63 hektarlık arazi edinimi tamamlanmıştır. Kamulaştırma sürecinde, PEK'lerin halkla görüşme toplantıları vasıtasıyla arazi edinimi ve tazminat zaman çizelgesi ile ilgili tatmin edici bilgiler alması gerekir. Ayrıca, ödemelerin zamanlamasının da önemli olduğunun akılda tutulması gereklidir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 3.4 Projeden Etkilenen Köyler Köy Adı Akkonak (Göçmenler Mahallesi) Muş / Merkez Enerjisa Arazi Edinimi 1. Aşama Akpınar Alagün Aligedik Muş / Merkez Muş / Merkez Muş / Merkez 1. Aşama 2. Aşama 2. Aşama İstekli alıcı satıcı / EPDK EPDK EPDK Dumlusu Kayalık Mescitli Aşağıalagöz Aşağıhacıbey Bağiçi Değerli Kayalıdere Kayalıkale Kumlukıyı Kuşluk Özenç Sanlıca Taşdibek Tepeköy Ulusırt Yurttutan Zorabat Muş / Merkez Varto / Merkez Muş / Merkez Varto / Merkez Varto / Merkez Varto / Merkez Varto / Karaköy Varto / Merkez Varto / Merkez Varto / Karaköy Varto / Karaköy Varto / Merkez Varto / Karaköy Varto / Merkez Varto / Merkez Varto / Merkez Varto / Karaköy Varto / Merkez 1. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama 2. Aşama İstekli alıcı satıcı / EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK EPDK 56 İlçe Anlaşma şekli İstekli alıcı satıcı / EPDK Arazi Edinimi Etkisi Göçmenler Mahallesinde tamamen yeniden yerleşim Akkonak köyü arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Kısmen yeniden yerleşim Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Tüm köy yeniden yerleşecektir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Tüm köy yeniden yerleşecektir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Tüm köy yeniden yerleşecektir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Tüm köy yeniden yerleşecektir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Arazilerini kısmen kaybetmektedir Nüfus56 795 473 822 480 341 216 538 162 391 208 259 86 216 366 30 54 197 187 463 99 539 177 Köylerin nüfus bilgileri TÜİK 2012 ADNKS'nden elde edilmiştir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 3.4 ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Yeniden Yerleşim Prosedürleri Arazi ediniminde olduğu gibi, yeniden yerleşim süreci karmaşıktır ve bu süreçte arazi edinimi sürecinden daha fazla paydaş bulunmaktadır. Yeniden yerleşim hak sahipleri şunları kapsamaktadır: Evleri ve arazileri tamamen kamulaştırılan aileler (geniş ailelerin yanı sıra geniş aile hanehalkının bulunduğu her çekirdek aile); Arazi varlıklarının yalnızca bir kısmının kamulaştırılmasına karşın, evlerini kaybeden aileler; Ekilebilir arazinin büyük bir kısmını kaybetmeleri nedeniyle, yerlerini terk etmek zorunda olan aileler; Meralara erişimlerini kaybeden, ancak geçim kaynakları açısından genel olarak hayvan yönetimine ihtiyaç duyan aileler ve Kamulaştırma alanında herhangi bir varlığı bulunmayan, ancak diğer kişilere ait evlerde kira vermeden ikamet eden ve kamulaştırma çalışmalarından en az üç yıl önce kamulaştırma alanına yerleşen aileler. Enerjisa'nın yeniden yerleşim sorumlulukları genel olarak şunları kapsamaktadır (Hak Sahipliği matrisinde ayrıntılı olarak verilmektedir): Etkilenen bütün mukim insanların kentsel x kırsal yerleşime ilişkin tercihlerinin ortaya konması; Ailelerin büyüklüğü ve ihtiyaçları göz önüne alınarak, tam ikame değerine hak kazanamayan (ev ve diğer verimli varlıkların birden çok hissedara ait olması sebebiyle veya mukim ailenin diğer kişilere ait evleri kira vermeden kullanması nedeniyle) ailelere ayni yenide yerleşim desteği sağlanması; Kredi ayarlanması, yayım hizmetleri, esnaf ve sanatkarlara yönelik iş sermayesi de dahil olmak üzere gelirlerin geri kazandırılmasının sağlanması için yeniden yerleştirilen ailelere destek sağlanması; Aileler geçim kaynaklarını temel olarak hayvancılık ile devam ettirdiğinde, mera arazisine erişim sağlanması (veya söz konusu erişim güvence altına alınamadığında tohum sağlanması). Yeniden yerleşim sürecinin adımları Bölüm 5 kapsamında anlatılmaktadır. 3.5 Devlet Destekli Yeniden Yerleşim Devlet destekli yeniden yerleşimde, yeniden yerleşim araştırması Çevre ve Şehircilik Bakanlığı temsilcileri ve Valilik tarafından yürütülmektedir ve iki yeniden yerleşim seçeneği - kentsel veya kırsal - açıklanmaktadır. Yeniden yerleştirilecek insan sayısının belirlendiği yeniden yerleşim araştırma sürecinden sonra, bir yerel yeniden yerleşim komisyonu kurulmaktadır. Valinin başkanlık ettiği komisyon ilgili kuruluşların hem merkezi teşkilatı hem de ilçe yönetimi temsilcileri ve bakanlıkların (Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Sağlık, Milli Eğitim, Bakanlıkları, İçişleri, Maliye Bakanlıkları v.b.) temsilcilerinden meydana gelmektedir. Bu komisyonun temel sorumluluğu yeniden yerleşim hak sahiplerinin belirlenmesidir. Hak sahibi olan ve devlet destekli yeniden yerleşimi tercih eden PEK'ler, arazi parselleri ve konutların tahsisine kadar ve ilgili mülkün mülkiyetinin devrinden önce, istedikleri zaman bu haklardan feragat edebilecektir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Süreç Enerjisa'da biraz farklıdır ve alternatif yerler insanlarla birlikte belirlenmektedir ve yeniden yerleşenler görmeden önce seçilen yerlere yönelik jeo-fiziksel araştırmalar gerçekleştirilmektedir. Muş Valiliği bu süreçten haberdar edilmektedir ve etkilenen kişiler ve yeniden yerleşim topluluğuna yönelik kalkınma desteği talep etmek üzere sürece müdahil olmaktadır. Buna karşın, PEK'ler Enerjisa desteği yeniden yerleşim kararı verdiğinde ve yere karar verdiğinde, bütün yeniden yerleşim faaliyetlerinin tamamlanması gereken zamanın kısalığı göz önüne alındığında, PEK'lerin fikirlerini değiştirmelerine izin verilmeyecektir. Evleri ve ev bahçeleri açısından nakit tazminata hak kazananlar açısından bakıldığında, etkilenen arazi haricinde Enerjisa destekli yeniden yerleşim tercih edildiğinde, herhangi bir ödeme yapılmayacaktır. 3.6 Arazi edinimi ve tazminata ilişkin roller ve sorumluluklar Arazi/varlık değerlemesi Enerjisa'nın anlaştığı bağımsız özel bir firma olan HAPA tarafından gerçekleştirilmiştir. Bu raporun yazıldığı tarihte, HAPA etkilenen bütün köylerde bulunan arazilerin değerleme çalışmasını yapmıştır. İlk değerleme çalışması arazi edinimi ihtiyacı ve yeniden yerleşim potansiyelinin en yüksek olduğu alanlar ve inşaat faaliyetlerinin ilk olarak başlayacağı alanlarda gerçekleştirilmiştir. Bölüm 3'te belirtildiği üzere, değerleme çalışmaları şu hususlara dayalı olarak gerçekleştirilmiştir: (i) Arazi fiziksel, tarımsal özelliklerine (örneğin, killi toprak, tarım toprağı, kuru toprak v.b.) dayalı olarak sınıflandırılmaktadır; (ii) Mevcut ekinler ve ağaçların değeri belirlenmektedir ve (iii) Mevcut yapıların (örneğin, evler, ahırlar v.b.) belirlenmektedir. Değerleme süreci esnasında toplanan veriler standart bir formatta tutulmaktadır ve etkilenen bütün alanların fotoğrafları dosyada saklanmaktadır. Ek 3.1’de Enerjisa’nın çevresel ve sosyal yönetim yapısı gösterilmiştir. Enerjisa Arazi Edinimi Ekibi Etüt ve Kamulaştırma ekibinin üyeleri, bir mali uzman (muhasebeci) ve şantiyeden bir kişiden meydana gelmektedir. Bir sosyal uzman (merkezde) Arazi Edinimi Ekibi ile işbirliği içerisinde çalışmaktadır. Projeler Dairesindeki Etüt ve Kamulaştırma Ekibine uzun yıllar boyunca DSİ Genel Müdürlüğü'nde bir kamulaştırma uzmanı olarak çalışmış deneyimli bir ekip lideri başkanlık etmektedir. Üç etüt mühendisinden daha meydana gelen ekip değerleme verilerini bağımsız değerleme kuruluşundan almaktadır ve Enerjisa yönetimine sunmak üzere bu verileri analiz etmektedir. Fiili müzakereler ve taşınmaz varlıkların maliklerden projeye devir süreci için, arazi edinimi süreci tamamlanana kadar iki tam zamanlı ekip üyesi gerekli olacaktır. Arazi Edinimi Ekibi ve Sosyal Ekibin arazi edinimine ilişkin rolleri ve sorumlulukları şu şekildedir: Sosyal Ekip bilgilendirme toplantıları düzenlemekte ve halkı ilk olarak arazi edinimi ekibi ile işbirliği içerisinde proje ve projeden etkilenen alanlar konusunda bilgilendirmektedir. Etkilenen insanların Enerjisa destekli yeniden yerleşimi tercih etmesi halinde, Enerjisa sosyal ekibi, girdilerin zamanında sağlanması, yeniden yerleşenler için iş olanaklarının organize edilmesi, yeni geçim kaynakları seçimleri ve fırsatlarına ilişkin kurs ve eğitim faaliyetlerinin düzenlenmesi ve kendi başlarına yeniden yerleşim veya Enerjisa destekli yeniden yerleşimi tercih eden kişilerin baraj tamamlanmadan önce yeniden yerleştirilmesinin sağlanması için Muş Valiliği, Yüklenici(ler) ve ilgili kamu sektörü Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ kuruluşlarının yerel şubeleri ile koordinasyon kurmak üzere tam zamanlı bir Toplum İlişkileri Görevlisi görevlendirmektedir. Değerleme yöntemleri ve kamulaştırma süreci, bilhassa PEK'lerin Proje ya da arazi edinimi süreci ile ilgili kaygılarının bulunması halinde, PEK'lere açıklanmaktadır. Bu toplantılardan sonra sorular için iletişim kurulmasının gerekmesi durumunda, ekip ve şantiyenin iletişim numaraları da sağlanmaktadır. Herkesle iletişim kurulması ve herkesin bilgilendirilmesinin sağlanması için, bu toplantılar genelde çeşitli ziyaretler halinde gerçekleştirilmektedir. Arazi sahiplerinin kaygılarına dayalı olarak, varlıkların belirlenen değerlerinin gözden geçirilmesi ve tapu sahiplerinin hem talepleri hem de itirazlarının incelenmesi için ilgili yere ek bir ziyaret düzenlenmektedir. Bazı durumlarda, arazi sahibi değerleme raporunda belirtilenden daha fazla dikili ağacı olduğunu belirtebilmektedir ve ekip tarafından ikinci bir ziyaret gerçekleştirilmesi ve ağaçların yeniden sayılması gereklidir. Bütün değerleme sonuçları ve bilgilendirme toplantılarının çıktıları ekip içerisindeki toplantılarda değerlendirilmektedir. Bütün arazi sahiplerine aynı şekilde muamele edilmesi ve arazi değerlemelerinin tutarlı ve hakkaniyetli olmasının sağlanması için, tedbirler alınmaktadır. Fiyatlar veya değerleme yönteminde bir değişiklik / revizyonun gerekli hale gelmesi durumunda, Enerjisa söz konusu değişiklik / revizyonun her arazi sahibine uygulanmasını sağlamaktadır. Parselin etkilenen bölümünün geriye kalan bölümden daha büyük olduğu ve tarımsal üretimin artık hanehalkına yetmeyecek veya etkili/karlı ekim sağlamayacak hale geldiği durumlarda, tüm parsel satın alınabilmektedir ve bu durumda, ekip üyeleri ayrıntılı bir analiz yapacaktır. Arazileri sular altında kalacak bütün çiftçilerin etkilenen parseller Proje tarafından kullanılana kadar üretimlerine devam etmelerine izin verilmektedir. Satılacak arazilere yönelik tazminata ilişkin son teklifler hesaplanmaktadır ve arazi sahiplerine yüz yüze görüşmeler yoluyla açıklanmaktadır ve Bir mutabakata varıldığında, arazi sahibi arazi tapu devir işlemlerinin tamamlanması için "Tapu Dairesine" götürülmektedir ve tapu devrinden 2-3 gün sonra, ekip üyeleri tarafından her arazi sahibi adına bir banka hesabı açılmaktadır (bütün masraflar Enerjisa tarafından karşılanmaktadır); satın alma fiyatı hesaba aktarılmaktadır. Arazi tapu devrine ilişkin bütün yasal masrafların yanı sıra gerektiğinde ulaşım, yiyecekiçecek ve konaklama masraflarının da Enerjisa tarafından karşılanması nedeniyle, ekip üyeleri buna yönelik düzenlemeleri de yapmaktadır ve hesapları tutmaktadır. Şikayetler izlenmektedir ve ilgili yere yönelik Toplum İlişkileri Görevlileri uygun yanıtları sağlamaktadır ve ihtiyaç üzerine, arazi edinimi ekibi PEK'lerle bilgilendirme toplantıları yapmaktadır. Günlük, aylık ve üç aylık izleme verileri tutulmaktadır ve dönem raporları yayınlanmaktadır. Aylık sosyal ilerleme performans raporları Enerjisa yönetimi, sosyal ekip ve proje yönetimi ile paylaşılmaktadır. Arazi edinimi ve/veya yeniden yerleşim ile ilgili gerekli bütün değişiklikler belirlenmektedir ve sosyal yönetim ekibi tarafından yönetimin onayına sunulmak üzere çözümler oluşturulmaktadır. Taşınma desteği takvimi hazırlanmaktadır ve yeniden yerleştirilecek her aileye Enerjisa sosyal yönetim ekibi tarafından destek olunmaktadır. YYEP uygulaması esnasında, Enerjisa ekibinde hem YYEP izleme hem de çevresel sorunlarına ilişkin görüşmeleri gerçekleştirecek ve katılım ve açıklama gereksinimlerini yerine getirecek bir katılım danışmanı yer alacaktır. Bu danışmanın arazi edinimine ilişkin sorumlulukları şu şekildedir: Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Paydaşlar ve paydaş temsilcilerinin belirlenmesi; Halkla görüşülmesi ve halka açıklama yapılmasına uygun şirket yönetimi yapısının tasarlanması; Uygunluğuna göre, kabul edilebilir etki azaltma, tazminat ve toplum kalkınma paketlerinin belirlenmesine yönelik çalışmalara zorunlu olarak yeniden yerleştirilen kişilerin katılması; Yeniden Yerleşim Planının planlanması ve uygulanmasının kolaylaştırılması ve Uygunluğuna göre, Toplum Kalkınma Programlarının planlanması ve uygulanmasının kolaylaştırılması. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Bölüm 4 Projeden Etkilenen Nüfusa Genel Bakış 4.1 Giriş Bu bölümde Alpaslan II Projesi için gerçekleştirilen sosyo-ekonomik anketin temel bulguları sunulmaktadır. Alpaslan II Projesi Muş İlinin Merkez ve Varto ilçelerinde yer almaktadır. İl ekonomik fırsatların eksikliği nedeniyle dış göçe tabidir57. Muş ilinin yıllık nüfus artışı 2012 yılında %-0,5 olarak gerçekleşmiştir58. Proje alanı çoğunlukla kırsaldır. Muş ili, Türkiye'nin genel şehirleşme oranı (%77) ile kıyaslandığında, şehirleşme (%37) açısından geride kalmaktadır59. Ekonomik fırsatlar çok sınırlıdır ve eğitim ile sağlık gibi sosyal kalkınma göstergeleri Türkiye'den daha düşüktür. Muş ili 81 düzeyinde bir kalkınma endeksi ile Türkiye'deki en geri kalmış ildir60. Tarım sektörü hala temel istihdam sektörüdür. Nüfusun yüzde 83'ü61 tarım sektöründe istihdam edilmektedir ve sanayi sektörü yok denecek kadar azdır ve 2013 yılındaki payı %2'dir. Nüfusun çoğunluğunun yeşil kart haricinde herhangi bir sosyal güvenlik olanağı yoktur. Muş ilinin eğitim göstergeleri Türkiye ortalamasının çok altındadır; orta dereceli okul mezunları Türkiye ortalamasının neredeyse yarısı kadardır62. Sağlık sektöründe, hastane yataklarına ilişkin bir değerlendirme 100.000 nüfus başına düşen hastane yatağı sayısının Türkiye ortalamasının neredeyse dörtte birine eşit olduğunu göstermektedir (Muş: 71 yatak, Türkiye: 252 yatak)63. Bu nedenle, bütün sosyo-ekonomik göstergeler yerel ekonominin canlandırılması ve ilin sosyo-ekonomik yapısının geliştirilmesi için Muş'ta yatırımlara ihtiyaç olduğunu göstermektedir. Alpaslan II Projesinin sulama programının ilin tarımsal ekonomisini geliştirmesi ve Proje alanının kalkınmasına katkıda bulunması beklenmektedir. PEK'ların sosyo-ekonomik profilinin değerlendirilmesi ve ihtiyaçları ile önceliklerinin anlaşılması için, 16-28 Haziran 2013 tarihleri arasında bir sosyo-ekonomik anket çalışması gerçekleştirilmiştir. Sosyoekonomik anketin amacı aşağıda özetlenmektedir: PEK'lerin demografik hane profilinin araştırılması. Projenin bir sonucu olarak yeniden yerleşim yapacak hanelerin varlık mülkiyeti, arazi kullanımı ve mülkiyet yapısının belirlenmesi. Hanelerin gelir ve gider profillerinin açıklanması ve Projenin hanelerin gelir ve giderlerine etkisinin ölçülmesi. Hanelerin ekonomik profilinin çıkarılması ve PEK'lere yönelik gelir kaynaklarının belirlenmesi. Fiziksel olarak yerinden edilmesi gereken PEK'lerin yeniden yerleşim tercihlerinin sunulması. PEK'nin proje hakkındaki bilgi düzeyinin değerlendirilmesi ve Projenin etkileri ile ilgili algılarının yansıtılması. Hassas gruplar ve hassasiyet özelliklerinin belirlenmesi 57 TÜİK verilerine göre, 2000-2012 yılları arasında Muş'un il nüfusunda yüzde 9'luk bir azalma görülmüştür. Ek 4.1'de Muş ilinin temel sosyo-ekonomik göstergelerine ilişkin güncel bilgiler sağlanmaktadır. 58 Ek 4.1 Tablo 20 - bütün sosyo-ekonomik veri göstergeleri için Ek 4.1'e bakınız 59 Ek 4.1 Tablo 17 60 http://www.dpt.gov.tr/DocObjects/view/14197/BASIN_A%C3%87IKLAMASI-sege_2011-v6.pdf 61 Kaynak TÜİK, tablo 4 62 Ek 4.1 Tablo 33 63 Ek 4.1 Tablo 40 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Sosyo-ekonomik hane araştırmaları esnasında, 321 hane ile anketler gerçekleştirilmiştir (Tablo 4.1). Tamamen sular altında kalacak dört yerleşim yeri olan Bağiçi Köyü, Tepeköy Köyü, Sanlıca Köyü ve Kayalıdere'ye ek olarak kısmen etkilenen iki yerleşim yeri olan Akkonak köyü ve Aligedik köyünde fiziksel olarak yerinden edilecek PEK'ler ankete eksiksiz olarak dahil edilmiştir. Ekonomik olarak yerinden edilmenin etkisinin değerlendirilmesi için, yalnızca arazi kaybeden yerleşim yerlerine yönelik örnekleme yapılmıştır. Tamamen su altında kalacak ve kısmen sular altında kalacak yerleşim yerlerinde, anketörler PEK'leri evlerinde ziyaret etmiştir. Varlığın temel sahibi veya kullanıcısı oldukları sürece, daimi ve sezonluk olarak köylerde yaşayanlar ankete dahil edilmiştir. Bunun yanında, evlerin bir temel çalışma için kaydedilmesi amacı ile bütün evlerin fotoğrafları çekilmiştir. Ekonomik olarak yerinden edilmeden etkilenecek yerleşim birimlerine ilişkin örneklemede etkilenen hane sayısı 5 haneden az olan yerleşim birimlerine yer verilmemiştir64. Nicel saha araştırmalarına ek olarak, PEK'lerin kaygıları ve beklentilerinin anlaşılması için nitel çalışmalar da yapılmıştır. Günlük yaşamlarının daha ayrıntılı olarak anlaşılması, Projeden beklentileri, yeniden yerleşime özgü kaygıları ve geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin algılarının anlaşılması için, kadınlar, gençler, mera kullanıcıları, özel sektörle nitel odak grup65 toplantıları düzenlenmiştir. Tablo 4 1- Yerleşim Birimlerine Göre Anketler Yerleşim Yeri Adı Anketlerin Sayısı AKKONAK66 53 AKPINAR 26 ALİGEDİK 38 AŞAĞIALAGÖZ Yok AŞAĞIHACIBEY 19 BAĞİÇİ 35 DEĞERLİ 9 DUMLUSU 16 KAYALIDERE 17 KAYALIKALE Yok KUMLUKIYI Yok MESCİTLİ 6 ÖZENÇ 5 SANLICA 25 TAŞDİBEK 67 10 TEPEKÖY 83 ULUSIRT Yok 64 Hane anketlerine ilişkin veritabanı, örnekleme stratejisi, veri girişinin hazırlanmasına yönelik Ek 4.2 Metodolojiye bakınız. Ankete Ek 4.3'te yer verilmektedir. 65 Ek 4.4 Odak grup soruları 66 Göçmenler mezrası da Akkonak köyüne dahildir. 67 Sular altında kalacak Doğudap da dahil edilmiştir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ YURTTUTAN Yok ZORABAT 4 KAYALIK 5 ALAGÜN Yok KUŞLUK Yok TOPLAM 351 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.2 Hanelerin Demografik Profili 4.2.1 Nüfus ve Cinsiyet Hanehalkı anketlerine göre, 351 hanedeki toplam nüfus 2.299 kişidir. Erkekler toplam nüfusun %53'ünü oluştururken, nüfusun %47'si kadındır. Anketin temel bulgularından biri Proje alanının yaş bileşimi olmuştur. Nüfusun çoğunluğu gençlerden oluşmaktadır. Toplam Proje alanı nüfusunun üçte ikiden fazlası 30 yaşın altındadır (%67) (Tablo 4.2). PEK'ler arasında, kadınların ortalama yaşı 26,34 iken, erkeklerin ortalama yaşı 25,18'dir. Yaşlı nüfus (65 yaş ve üzeri) toplam nüfusun yalnızca %6'sını meydana getirmektedir. Tablo 4.2: Yaş Grupları ve Cinsiyet YAŞ 0-16 16-30 31-50 50-64 65+ TOPLAM Erkek 469 366 223 96 55 1.209 Kadın 452 258 213 91 76 1.090 Toplam 921 624 436 187 131 2.299 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.2.2 Eğitim Projeden etkilenen yerleşim yerlerinde eğitim düzeyi çok düşüktür. Türkiye'nin ortalama yüzde 5 olan okur yazar olmayan oranı ile kıyaslandığında68, Proje alanında okur yazar olmayanların ortalama oranı yüzde 19'a ulaşmaktadır ve Türkiye ortalamasının neredeyse dört katına eşittir. Kadınların okur yazarlığı erkeklerden çok daha düşüktür ve kadınların yüzde 29'u okuma-yazma bilmemektedir. Proje alanındaki her üç kadından biri okuma-yazma bilmemektedir. Bu nedenle, PEK'lerle gerçekleştirilecek bilgi paylaşımlarından eğitim düzeylerinin dikkate alınması ve Projenin yeniden yerleşim yaklaşımı, faydaları ve muhtemel olumsuz etkilerinin açıklanması için resimlerle birlikte açık bir dil kullanılması gerekir. Okuma-yazma bilmeme durumunun şikayet ve talepte bulunan vatandaşlar açısından dikkate alınması gerekir, çünkü PEK'lerin bir bölümünde yazılı şikayet formlarının doldurulmasına ilişkin beceriler bulunmayabilmektedir. Bu durumlarda, Enerjisa PEK'lere şikayet formlarının doldurulması hususunda destek verecektir. 68 TÜİK 2012 Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi (ADNKS) sonuçlarına göre, okur-yazar olmayanların oranı Türkiye'de genel olarak %4,2'dir. (TÜİK, Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi Sonuçları, 2012 Tablo 18 s. 79; www.tuik.gov.tr) Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.1: Eğitim ve Cinsiyet İLKOKUL MEZUNU İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİSİ OKUR-YAZAR DEĞİL İLKÖĞRETİM/ORTAOKUL MEZUNU OKUR-YAZAR DİĞER İLKÖĞRETİM/ORTAOKUL TERK İLKOKUL TERK LİSE ÖĞRENCİSİ LİSE MEZUNU ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİSİ ÜNİVERSİTE MEZUNU LİSE TERK Okul öncesi eğitim Total Kadın Erkek 0% 20% 40% 60% 80% 100% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Şekil 4.1'de görüldüğü üzere, PEK'lerin büyük bir bölümü ilkokul mezunudur. Eğitim düzeyi yükseldikçe, PEK sayısında bir düşüş görülmektedir. Projeden etkilenen köylerdeki okullarda, örgün eğitim yalnızca 4. sınıfa kadar mevcuttur. 4. sınıftan (10 yaş) sonra, öğrencilerin eğitimlerine devam etmek üzere en yakın ilçeye gitmesi gerekmektedir. Sahada gerçekleştirilen nitel çalışmalar esnasında, eğitimlerine yatılı okulda devam etmek zorunda kalan öğrencilerin mali sorunlar nedeniyle okulu bırakma eğiliminde olduğu gözlenmiştir. Projeden etkilenen ailelerle yapılan toplantılarda, PEK'lerin bilhassa kız çocuklarını yatılı okula göndermeyi tercih etmediğini, çünkü çocuklarının küçük bir yaşta ailelerinden ayrı kalmasını istemedikleri belirtilmiştir. Cinsiyet uçurumu yüksek öğrenimde de açık bir şekilde görülmektedir. 2 kadın üniversite mezunu ve 7 kadın üniversite öğrencisi bulunmaktadır; buna karşın, 30 erkek üniversite mezunu ve 26 erkek üniversite öğrencisi vardır. Muş'ta üniversiteye erişimle birlikte düşünüldüğünde, zorunlu eğitim etkisi kadınların eğitim sistemine daha yüksek düzeyde katılımını sağlamaktadır. Ancak, kadın yüksek öğrenim mezunu ve öğrencisi sayısı hala erkeklerin sayısının gerisinde kalmaktadır. Resim 4.1: Okuldaki çocuklar (Tepeköy) Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 4.2.3 İstihdam Tarım Proje bölgesindeki temel gelir kaynağıdır. Anket sonuçlarına göre, PEK'lerin üçte biri kendilerini "çiftçi" olarak tanımlamaktadır. Bir ev hanımı olunması kadın nüfusun temel iş seçeneğidir. Kadınların iş yaşamındaki rolü ev sınırları ile sınırlıdır, çünkü kadınlardan evleri dışında çalışmaları beklenmemektedir. Kadınlar evde hayvanların bakımını yaparken, erkekler tarlalarda çalışmaktadır veya hayvanları otlatmak üzere evlerden uzak meralara götürmektedir. Girişimcilik çok sınırlıdır; yalnızca 6 PEK kendilerini esnaf/tüccar olarak tanımlamıştır. Tarımdan sonra, işçilik ikinci önemli istihdam kaynağıdır. Düzenli ve geçici işler nüfusun yüzde 8'ine ilişkin gelirleri sağlamaktadır (Şekil 4.2). İstihdam analiz edildiğinde, iş gücüne katılıma göre, nüfusun istihdamının yüzde 69'u pasiftir 69. Gençler kendilerine genel olarak öğrenci şeklinde tanımlamaktadır ve 112 kişi işsiz olduğunu / iş aradığını beyan etmiştir. Şekil 4.2: İstihdam (bütün PEK'lerin %'si) 80% 70% 60% 50% 40% Erkek 30% Kadın 20% Ortalama 10% 0% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Yalnızca istihdam açısından aktif durumda bulunan PEK'ler analiz edildiğinde, tarım hakim istihdam türüdür. Tarım dışında, düzenli ve mevsimlik işler önemli istihdam türleridir. Sanatkar, esnaf ve zanaatkar sayısı çok sınırlıdır. Kamu sektöründe memur olarak çalışan yalnızca 8 erkek ve 2 kadın bulunmakta 69 "Pasif" çalışma durumuna ev hanımı, emekli, öğrenci, yaşlı, engelli ve işsiz kategorileri dahildir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.3: Aktif Çalışanların İş Dağılımı (Çalışanların %'si) 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Erkek Kadın Ortalama Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.2.3.1 Geçici/Mevsimlik İşçi PEK'lerle yapılan görüşmeler ve genç nüfusla gerçekleştirilen odak grup toplantıları esnasında, mevsimlik işçiliğin önemi vurgulanmıştır. "Nerede çalışırsak çalışalım, hasat mevsiminde ailelerimize destek olmak için Haziran ayında her zaman geri dönüyoruz." Ankette mevsimlik veya geçici istihdamın etkisinin değerlendirilmesi için bir soruya yer verilmiştir. Soru şu şekildeydi: "Yılda en az bir aylığına köy dışında yaşayan ve aktif bir şekilde çalışan aile üyesi/hanehalkı var mıdır?" Anket sonuçlarına göre, anketi yanıtlayanların yalnızca yüzde 13'ünün mevsimlik işçi olarak çalışan bir hanehalkı üyesi bulunmaktadır (Şekil 4.4). Şekil 4.4: Hanenizden hiç kimse geçici/mevsimlik işçi olarak çalıştı mı? Evet 13% Hayır 87% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Mevsimlik işçisi bulunan haneler açısından bakıldığında, mevsimlik iş geliri hane gelirini desteklemektedir. Hanelerin mevsimlik işçilerinin %89'u evlerine para göndermektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 4.2.3.2 Yurt dışında istihdam Göç Proje alanının belirleyici özelliklerinden biridir. PEK'lerin bir bölümü Bursa bölgesi gibi Türkiye'nin batı bölümüne göç etmiştir ve bir bölümü yurt dışına göç etmiştir. PEK'lerle yapılan ayrıntılı mülakatlar ve görüşmelere göre iki önemli göç dalgası olmuştur. İlk göç dalgası, Proje alanındaki konutlar ve altyapının büyük kısmına zarar veren 1966 Varto depreminden sonra gerçekleşmiştir. Kayalıdere köyü, depremden sonra mevcut yerleşim yerine taşınmıştır. Bunun yanında, Akkonak yerleşim yerinin Göçmenler mezrası, "köy" statüsünü kaybederek mevcut konumuna yeniden yerleşmiştir. Bu nedenle, PEK'lerin büyük bir bölümü yurt dışında iş aramaya başlamıştır. PEK'ler genellikle Fransa veya Almanya'ya göç etmiştir. İkinci göç dalgası, bölgedeki siyasi istikrarsızlığın PEK'lerin yurt dışında daha iyi bir yaşam tarzı arayışına girmesine neden olduğu 1990'lı yıllarda görülmüştür. Anket sonuçları PEK'lerin %43'ünün yurt dışında çalışan en az bir akrabası olduğunu göstermektedir (Şekil 4.5). Yurt dışında çalışan akrabaların oranının yüksek olmasına karşın, yurt dışından alınan paralar çok düşüktür. Anket çalışmasının sonuçlarına göre, yalnızca 15 hane para almaktadır. Bu hanelerin üçte biri Tepeköy'de ikamet etmektedir. Şekil 4.5: Yurt dışında çalışan herhangi bir yakın akrabanız var mı? Evet, 43% Hayır, 58% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.2.4 Hane büyüklüğü Proje alanındaki hanehalkı büyüklüğü çok yüksektir ve hanehalkı başına 6,6 kişi düşmektedir. Proje alanında büyük aileler bulunmaktadır hanehalklarının yaklaşık üçte ikisinde altı veya daha fazla kişi bulunmaktadır (Şekil 4.6). 2012 TÜİK verilerine göre, Türkiye'deki ortalama hanehalkı büyüklüğü 3,7'dir70. Muş ili Türkiye'deki en büyük üçüncü hanehalkı büyüklüğüne sahiptir. Şekil 4.6: Hanehalklarının Nüfus Dağılımı (hanehalklarının %'si) 1-2 kişi, 11% 6 kişi ve üstü 59% 3-5 kişi, 30% 70 TÜİK Haber Bülteni, İstatistiklerle Aile, Sayı 13662, 13 Mayıs 2013 http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13662 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Hanehalkı anketi sonuçlarına göre, hanehalklarının yüzde 69'u bir aileden meydana gelmektedir (Şekil 4.7). Hanehalklarının yüksek nüfusu ailede çocuk sayısının fazla olmasıyla ilintilidir. PEK'lerin yaklaşık yüzde 40'ı 0-16 yaşlarında bulunmaktadır (Tablo 4.2). PEK'lerin üçte biri birden fazla aile ile bir evi paylaşmaktadır. Anket soruları tasarlanırken, bölgenin aile yapısının anlaşılması ve yeniden yerleşim süreci ihtiyaçlarının belirlenmesi için, "Hanehalkında kaç aile yaşamaktadır?" sorusu eklenmiştir. Geniş aileler hanehalkı reisi ve ailesi ve evlenmiş oğlu ile ailesi veya ailelerini aynı çatı altında kuran erkek kardeşleri gibi bir çekirdek aileden fazlasına ev sahipliği yapan hanehalkları şeklinde tanımlanmaktadır. PEK'lerin beşte biri akrabalığı bulunan iki aile ile birlikte aynı evde yaşamaktadır. Şekil 4.7: Bir evi paylaşan aile sayısı (hanehalklarının %'si) 6% 5% Tek çift(tek hane) İki çift (hane reisi, evli oğlu gibi) 20% Üç çift 69% Üç Çiften Fazla Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Diğer analizler Şanlıca'daki PEK hanehalklarının %88'inin bir aileden meydana geldiğini göstermektedir (Şekil 4.8). Nitel saha çalışmaları esnasında yapılan gözlemlerden biri PEK'lerin erkek çocukları evlenirken genelde bahçelerinde ayrı bir ev inşa etmesiydi. Arazi parseli babaya aittir, ancak yeni inşa edilen evler erkek çocuklara aittir. Hanehalkı başına düşen yüksek çocuk sayısı dikkate alındığında, evlilikler gerçekleştiğinde, köyde her zaman bir inşaat çalışması bulunmaktadır. Bu nedenle, Proje için edinilecek ev sayısı 2011'de gerçekleştirilen varlık envanter çalışmasından daha yüksek olabilecektir, çünkü PEK'lerin yeni evlenenler için yeni evler inşa etmesi veya daha yüksek bir nüfusu konaklama sağlayacak şekilde mevcut evlerini genişletmesi gerekmektedir. Bunun yanında, söz konusu evlerde resmi tapular bulunmamaktadır, çünkü bu evler genelde ailenin özel parselinde inşa edilmektedir. Aligedik köyünde, 2 ve daha fazla sayıda aile aynı hanede birlikte yaşamaktadır. Kayalıdere köyünde, üçten fazla ailenin aynı evi paylaştığı herhangi bir hane bulunmamaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.8: Yerleşim Yerine göre ev başına düşen aile sayısı 88% 90% 80% 79% 70% 81% 74% 70% 56% 60% Tek aile 50% 37% 40% 30% 20% 10% 10% 10% 12% 10% 6% 3% 15% 9% 2% 2 aile 3 aile 19% 0% 7% 0% 0% 8% 4% 0% 3den fazla 0% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Anket sonuçlarına göre, köydeki PEK'lerin %65'i doğduklarından bu yana Proje bölgesinde yaşamaktadır. PEK'lerin %5'i Proje arazisinde doğmuştur, ancak kısa bir süre köyden ayrılıp köylerine geri dönmüştür ve PEK'lerin %30'u proje bölgesine yerleşmiştir ve yaklaşık otuz yıldır burada yaşamaktadır. Aligedik'in Taşdibek, Dumlusu ve Fındıklı yerleşim yerlerinde ankete alınan PEK'lerin tamamı doğduklarından bu yana bu köylerde yaşamaktadır. Tepeköy köyündeki PEK'lerin %72'si doğduklarından bu yana bu köyde yaşamaktadır, ancak ortalama olarak, PEK'ler 29 yıldır Tepeköy'de ikamet etmektedir. Tablo 4.3: Kaç yıldır bu köyde yaşamaktasınız? (PEK %'si) Yerleşim Yeri Adı Göçmenler Bağiçi Tepeköy Kayalıdere Aligedik Şanlıca A.Hacıbey Akpınar Taşdibek Dumlusu Akkonak Köy Doğduğumd an beri %83 %32 %26 %94 %84 %96 %94 %65 %100 %100 %96 %59 Burada doğdum, ancak kısa bir süreliğine başka bir yerde yaşadım %17 %0 %1 %0 %11 %4 %6 %0 %0 %0 %4 %10 ...... yıldır (yıl sayısı) yaşamaktayım 0 %68 %73 %6 %5 %0 %0 %35 %0 %0 %0 %31 Ortalama köyde kalış süresi (yıl olarak) 30,26 28,89 25,00 25,00 52,89 25,6 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ grupları71 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.3 Hanehalkı Gelir ve Giderleri Ankette PEH'lerin birden çok gelir kaynağının bulunduğu belirtilmektedir. Hayvancılıktan elde edilen gelir PEH'lerin yaklaşık %40'ı için önemli bir gelir kaynağıdır. Ancak, hayvancılık işleriyle uğraşan her PEH hayvancılık yan ürünlerinin satışından gelir elde edememektedir. Buna karşın, hayvancılık yan ürünleri PEH'lerin kendi tüketimi açısından önemlidir. PEH'lerin yaklaşık üçte biri geçim kaynaklarını mevsimlik işler ile desteklemektedir. Odak grup toplantıları ve nitel ayrıntılı mülakatlar esnasında, gençler mevsimlik işlerin önemini vurgulamıştır. "Kış aylarında burada havalar soğuktur, herhangi bir gelir olmaksızın evde oturmak yerine, şehirlerdeki iş olanaklarına bakarız. Kafelerde/restoranlarda mevsimlik işler buluruz. Hava ısındığında ve saman toplama mevsimi geldiğinde, tarlalarda işe geri döneriz ve ailelerimize destek oluruz". Ulaştırma hizmetlerinden gelir beyan eden 14 PEH bulunmaktadır (Tablo 4.4). Ulaştırma hizmetlerinden elde edilen gelir yüksektir; yaklaşık 25.000 TL yıllık gelir düzeyinde, sağlam bir gelir tabanı sağlanmaktadır. Her beş hanehalkından yaklaşık birinde eve aylık düzenli maaş getiren tam zamanlı bir işçi bulunmaktadır. PEH'lerin dörtte biri bir dul, yaşlı veya engelli kişiden dolayı yardım almaktadır. Hanehalklarının yalnızca nakit gelir kaynakları genel bir hanehalkı nakit gelir ortalamasına yönelik olarak tümegelim şeklinde yansıtıldığında, yıllık 20.583 TL gibi bir gelir hesaplanmaktadır. Proje alanındaki hanehalkı büyüklüğünün 6,6 olduğu dikkate alındığında, hanehalkındaki kişi başına düşen gelir 3.119 TL'dir. Buna karşın, nakit gelir rakamları hanehalkının toplam gelirini doğru bir şekilde yansıtamamaktadır, çünkü bu rakam ayni geliri içermemektedir. Kendi ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik çiftçilik faaliyetleri Proje alanında yaygın bir şekilde gözlenmektedir. Bunun yanında, PEH'lerin büyük bölümü fiili gelir düzeylerini beyan etme konusunda isteksiz davranmaktadır ve bazı PEH'ler beyanda bulunmayı bile reddetmiştir. Tablo 4.4: Beyan Edilen Nakit Gelir Kaynağı (Türk Lirası TL) Beyan Edilen Gelir Kaynağı Maaş (memuriyet istihdamı) Maaş (işçilik istihdamı) Dükkan Sahibi Maaşı Emekli Maaşı Dul, engelli, yaşlı yardımları Mevsimlik işçilik Yoksulluk desteği Yurt dışından gönderilen paralar Hayvancılık geliri Hayvancılık yan ürünlerinden elde edilen gelir Tarımsal gelir Bahçe ürünlerinden elde edilen gelir Ulaştırma hizmetlerinden elde Hanehalkı Sayısı 17 60 11 35 86 94 7 26 143 77 Süre Ortalama Gelir TL Yıllık Gelir TL Aylık Aylık Aylık Aylık Aylık Yıllık Aylık Yıllık Yıllık Yıllık 1.126 1.082 1.457 946 5,10 4.446 180 3.637 16.644 8.675 13.511 12.978 17.482 11.355 6.115 4.446 2.160 3.637 16.644 8.675 59 8 Yıllık Yıllık 15.107 11.763 15.107 11.763 14 Aylık 2.068 24.818 71 Analiz çerçevesinde, yalnızca arazi kaybından etkilenecek küçük yerleşim yerleri olan Özenç, Kayalık, Karaağaç, Mescitli, Değerli ve Zorobat tek bir birim şeklinde birleştirilmiş ve buna göre analiz edilmiştir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ edilen gelir Kira geliri 9 72 İşsizlik yardımı 2 Arıcılık geliri 3 Tarımsal destek 49 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Aylık Aylık Yıllık Yıllık 744 85 6.667 1.415 8.933 1.020 6.667 1.415 Hanehalkı gelirinin neredeyse üçte ikisi tarımdan (hayvancılık üretimi de dahil olmak üzere) gelmektedir (Şekil 4.9). Hanehalkları bitki ekimi, bahçecilik ve hayvancılık yan ürünleri gibi farklı tarım türleriyle iştigal etmektedir. Hanehalklarının büyük bir bölümünde, ekimler hayvancılık üretimini desteklemektedir ve hayvan yemi Proje alanının önemli bir ürünüdür. Tarım dışında, maaşlar PEH'lere yönelik önemli bir gelir kaynağıdır. Düzenli maaşlar ve mevsimlik maaşlar tarımsal geliri desteklemektedir. Şekil 4.9: Gelir Kaynakları, toplam gelir (%'si) Hayvancılık geliri Maaş Tarım geliri Hayvancılık yan ürünlerinden gelir Dul, yetim, fakirlik desteği Sezonluk çalışma Emeklilik maaşı Taşıma hizmetleri Girişimcilik Yurtdışından para yardımı Bahçe ürünleri geliri Kira geliri Tarımsal destek 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 72 İşsizlik yardımı son üç yılda en az 600 gün boyunca tam zamanlı çalışanlara aylık 405 TL'lik bir ücret olarak sağlanmaktadır http://www.iskur.gov.tr/tr-tr/isarayan/issizliksigortasi.aspx. Bu tabloda gösterilen ücretler PEK'lerin beyan edilen gelir kaynaklarıdır. Yalnızca 2 PEK işsizlik yardımı almaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Nakit harcama alışkanlıkları ve hanehalkının harcama davranışının anlaşılması için, hanehalklarından nakit harcamalarını beyan etmeleri istenmiştir. Anket sonuçlarına göre, PEH'lerin ortalama yıllık toplam harcaması 26.545 TL'dir. Nakit harcama rakamları hanehalkı nakit gelirinden neredeyse %30 daha yüksektir, çünkü hanehalklarının daha düşük düzeylerde gelir beyan etme eğilimi bulunmaktadır. Bu nedenle, hanehalkının gelir düzeyinin anlaşılması için, nakit harcamaları nakit gelirden daha iyi bir göstergedir. PEH'in hanehalkı nakit harcama modelleri ana hanehalkı harcama kaleminin gıda ile bağlantılı harcamalar olduğunu göstermektedir. PEH'lerin %99'u gıda ile ilgili harcamaların yıllık ortalama 7.025 TL'ye ulaştığını beyan etmiştir ve bu harcamalar toplam hanehalkı harcamalarının üçte birini oluşturmaktadır (Şekil 4.10, Tablo 4.5). PEH'lerin gıda ile ilgili kalemlerin büyük bir bölümünü kendileri üretmesine ve kendi ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik tarım yapmasına karşın, özellikle yerel üretimin sınırlı olduğu kış aylarında kalemlerin satın alınması gerekmektedir. Hayvancılık üretiminin Proje alanındaki temel ekonomik faaliyet olması sebebiyle, hayvan yeminin satın alınması gibi hayvancılık üretimi ile ilgili harcamalar önemli hanehalkı harcama kalemleridir. Şekil 4.10: Hanehalkı Nakit Harcama Kaynakları (toplam harcama %'si) 30% Gıda 17% Hayvan yemi 11% Ulaşım Eğitim 7% Giyim 7% 6% Tarımsal işçilik Sigara 4% Sağlık 4% 4% Elektrik 3% Cep telefonu Veteriner 3% Isınma 3% 2% Tohum, gübre vb 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Tablo 4.5: Nakit harcama kalemleri Harcama kalemleri Hanehalkı Ortalama Sayısı TL Yıllık TL Gıda Ulaşım Sigara Cep telefonu Elektrik 344 338 195 336 326 7025 2698 1849 762 893 585 225 154 64 74 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Diğer Kıyafet Sağlık Eğitim Tohum, gübre, tarımsal girdiler Tarım işçisi Hayvan yemi Veterinerlik Isınma ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 2 339 324 231 82 53 1575 1051 2415 1590 630 1575 1051 2415 1590 239 202 224 169 2045 6705 936 1228 2045 6705 936 1228 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Harcamalar yerleşim birimlerine göre analiz edildiğinde, tam olarak su altında kalan köylerin kısmen etkilenen yerleşim birimleri veya yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerinden daha yüksek harcamaları bulunmaktadır. Ortalama olarak, "Tam olarak su altında kalan Projeden Etkilenen Yerleşim Yerlerinin" kısmen etkilenen yerleşim birimleri veya yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerinden %15 daha yüksek harcaması bulunmaktadır (Şekil 4.11). Daha yüksek harcamalar ile ilgili olarak, bu PEH'lerin kısmen etkilenen PEH'lere kıyasla daha kolay para harcayabildiği sonucuna varılabilmektedir. Ayrıca, tam olarak su altında kalan köylerin kısmen etkilenen yerleşim birimleri veya yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerinden daha yüksek gelirleri bulunmaktadır. Bu yerleşim birimleri ırmağa yakındır, bu nedenle, sulu tarım yapmaktadır, meralarını hayvancılık için kullanmaktadır ve daha yüksek gelirler elde etmektedir. Bu nedenle, bu çalışma kapsamında, nakit harcamalar gelir varsayımlarına yönelik olarak kullanılacaktır. Şekil 4.11: Proje Etkisine göre Harcamalar 26545 Ortalama 24843 Sadece toprak kaybı 24721 Kısmen su altında kalan 28658 Tamamen su altında kalan 22000 23000 24000 25000 26000 27000 28000 29000 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 PEH'lere yönelik temel gelir kaynaklarından biri ayni gelirdir. Saha çalışmaları boyunca, bütün PEK'ler bahçe ürünlerinin büyük bir bölümünün evlerindeki küçük bahçelere ekildiğini söylemiştir. Bağiçi Muhtarı şunları söyledi: "Kendi ihtiyaçlarımız için kullandığımız bütün sebzeler, meyveleri Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ yetiştirmekteyiz". Ayrıca, Muhtar sözlerine şöyle devam etti: "Ailelerimiz büyük, yalnızca gıdaların satın alınması suretiyle ailelere gıda sağlanması mümkün değil, mümkün olduğu kadar üretim yapıyoruz ve pirinç ile bitkisel yağ gibi burada yetiştiremediğimiz ürünleri satın alıyoruz." Ortalama olarak, ayni gelir hanehalkı gelirine yıllık ortalama 10.420 TL katkıda bulunmaktadır73 (Şekil 4.12). Hanehalkları düşük nakit gelir düzeylerini kendi yetiştirdikleri ürünlerle desteklemektedir. Ayni kaynaklar arasında un, bahçe ürünleri ve süt, yumurta, yoğurt, peynir ve tereyağı gibi süt ürünleri bulunmaktadır. Buna karşın, PEH'ler bahçe ürünlerini satmadıklarını vurgulamaktadır ve Tepeköy köyünden bir PEK şunu söylemiştir: "yalnızca ailelerimize yetecek kadar üretim yapabiliyoruz. Ailemde 12 kişi var, kendi ürünlerimiz yalnızca bize yetiyor." Bunun yanında, PEH'ler kışın ısınmak için kurutulmuş tezeğin (Resim 4.2 ve 4.3) yanı sıra kendi kaynaklarından elde ettikleri odunları kullanmaktadır. Köylerin büyük bir bölümünde, PEK'ler yoksulluk desteği kapsamında sosyal hizmetlerin dağıttığı kömürü kullandıklarını ve tezek kullandıklarını ve bu nedenle, Proje alanının uzun dondurucu kış hava koşullarına rağmen ısınma harcamalarının düşük olduğunu belirtmiştir. Resim 4.2 Sanlica Köyü Resim 4.3 Tepeköy Köyü 73 Ayni gelir, anketteki çeşitli sorular vasıtasıyla araştırılmıştır. Hanehalklarına tarımsal üretim (bahçe ürünleri de dahil olmak üzere) ve satış miktarları sorulmuştur. Pazarda satılmayan ürün miktarına hanehalkının yalnızca kendi tüketimi için kullanılan hanehalkının ayni gelirinde yer verilmiştir. Hanehalklarının bu ürünleri yerel pazardan satın almaları halinde ortaya çıkacak giderlerin hesaplanması için, her ürüne yönelik yerel satış rakamı kullanılmaktadır. Ek 4.2'de hesaplamalar için kullanılan baz fiyatlar belirtilmektedir. Bunun yanında, hanehalklarına süt ürünleri ve et tüketim alışkanlıkları da sorulmuştur. Bir birim kişisel tüketim fiyatı her değişken için hesaplanmaktadır. Hanehalklarının her hayvancılık yan ürününden elde ettiği ayni gelirin elde edilmesi için, her değişkene ilişkin birim fiyat rakamı hanehalkı büyüklüğü ile çarpılmaktadır. Tarım ürünleri ve hayvancılık yan ürünlerinden elde edilen ayni gelirin eklenmesi suretiyle, bütün ayni gelirlere ilişkin toplam bir değer hesaplanmıştır. PEH'ler tezekler gibi ayni kalemleri ısınma amacıyla kullanmaktadır. Ayni ısınma hanehalkı gelirine yıllık ortalama 1.800 TL katkıda bulunmaktadır. Hayvancılık üretiminin desteklenmesine ilişkin ayni tarım faaliyetlerine bu fiyatta yer verilmemektedir, bunun etkisi hayvancılık bölümünde ve geçim kaynaklarını geri kazandırma bölümünde ayrıntılı olarak değerlendirilmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.12: Ortalama hanehalkı ayni geliri 11.467 11600 11.372 11400 11200 10.948 11000 10800 10600 10.420 10400 10200 10000 9800 Tamamen su altında kalan Kısmen su altında kalan Sadece toprak kaybı Ortalama Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Reel düzeltilmiş hanehalkı geliri hanehalkı düzeyindeki ayni gelir ve nakit harcamaların toplamıdır. Analize göre, Projeden etkilenen yerleşim yerlerindeki düzeltilmiş kişi başına düşen hanehalkı geliri 465$'dır (Tablo 4.6). Gelir düzeyleri tam olarak su altında kalan yerleşim birimlerinde en yüksek düzeydedir ve yalnızca arazi kaybeden yerleşim yerlerinde en düşük düzeydedir. Tam olarak su altında kalan yerleşim birimlerinin yüksek düzeyde hayvancılık üretimi ve birden çok kaynaktan geliri bulunmaktadır ve bu durum kişi başına düşen yüksek gelir düzeylerini açıklayabilmektedir. Tablo 4.6: Hanehalkı Geliri (TL ve Amerikan Doları74) Yerleşim Yeri Türü Nakit harcamalar Ayni gelir Tam olarak 28.658 10.420 su altında kalan köyler Kısmen su 24.721 11.467 altında kalan köyler Yalnızca 24.843 11.372 arazi kaybedenler Ortalama 26.545 10.948 Toplam Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Toplam Hanehalkı Yıllık Gelir TL 37.395 Toplam Hanehalkı Yıllık Gelir $ 18.698 Düzeltilmiş75 Kişi Başı Yıllık Gelir Düzeltilmiş Kişi Başı Yıllık Gelir Kişi /ay 5.843 487 34.758 17.379 5.431 453 33.774 16.887 5.277 440 35.674 17.837 5.574 465 74 Döviz kuru 1 US $= 2 TL Türkiye Merkez Bankası, 1.11. 13 verileri http://www.tcmb.gov.tr/yeni/eng/ Düzeltilmiş kişi başı gelir, OECD ve Türk İstatistik Enstitüsü tarafından, fiili kişi başı gelir düzeylerinin yansıtılması amacı ile kullanılmaktadır. Gelirin hanehalkı büyüklüğüne bölünmesi yerine, yeni metodolojide hanehalkı üyesinin yaşına göre tüketim alışkanlıkları dikkate alınmaktadır. Hanehalkı referans noktasının ağırlığı 1 olarak alınmaktadır, 14+ yaşındaki hanehalkı üyeleri 0,5 olarak hesaplanmaktadır ve 14'ten küçük hanehalkı üyeleri 0,3 olarak hesaplanmaktadır. Kaynak: http://www.tuik.gov.tr/PreHaberBultenleri.do?id=13594 75 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 4.3.3 Tarımsal Üretim Tarım Proje alanındaki temel ekonomik faaliyettir. Tarımsal faaliyetler arasında, hayvancılık en önemli tarımsal faaliyettir. Üretilen mahsullerin büyük bir bölümünün pazarda pazarlanıp satılmasından ziyade hayvan yemi şeklinde kullanılması sebebiyle, mahsul üretimi hayvancılığın desteklenmesi için kullanılmaktadır (Şekil 4.13). PEH'ler tarafından satılan temel ürünler yem bitkileri ve samandır. Tarımsal ürünler arasında buğday ve arpa gibi temel ürünlerin yanı sıra mısır, yonca, yem bitkileri ve saman bulunmaktadır. Fasulye, domates ve kavun gibi bahçe ürünleri de Proje alanında yetiştirilmektedir. Şeker pancarı, yalnızca birkaç PEH açısından, gelir elde etme amacı ile yoğun bir şekilde satılan ve kullanılan tek üründür. Kavun/karpuz da Proje alanındaki 16 PEH tarafından satılmak üzere yetiştirilmektedir. Şekil 4.13: Ürünlerini satan PEH'lerin yüzdesi (üretim yapan toplam PEH'ler) Saman Ot Nohut Korunga Fiğ Yonca Domates Fasulye Şekerpancarı Mısır Kavun/karpuz Arpa Buğday 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Tablo 4.7'de görüldüğü üzere, yem bitkileri Proje alanındaki PEH'lerin çoğunluğu tarafından üretilmektedir ve yem bitkilerini saman izlemektedir. En yüksek verim şeker pancarında görülmektedir, ancak şeker pancarı yalnızca birkaç PEH tarafından yetiştirilmektedir. Ziraat Odası ile gerçekleştirilen paydaş görüşmelerine göre, geçmişte, bölgede tütün ve şeker pancarı yetiştirilmekteydi, ancak uygulanan kota sistemi nedeniyle, bu ürünler eskiden olduğu kadar yaygın yetiştirilmemektedir. Ayrıca, bitki üretimine ilişkin odak grup görüşmeleri kota sisteminin sınırlı şeker pancarı üretimine etkisini ortaya çıkarmıştır. Anket sonuçlarına göre, Proje alanındaki şeker pancarı üretimi yalnızca 9 PEH ile sınırlıdır ve tütünden hiç bahsedilmemiştir. Bölgede sulamanın yetersiz olması ve uzun ve sert kış koşulları nedeniyle, mahsul üretimi kısa bir süreliğine yapılabilmektedir. Yem bitkileri ve saman temel ürünlerdir ve gençlerle yapılan görüşmeler esnasında, gençler şunu söylemiştir: "herkes ailesine destek olmak üzere hasat mevsiminde geri gelmektedir." Saman hasadı Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ esnasında kullanılan teknolojinin modası geçmiştir, bu teknoloji basit bir biçerdöver kullanılması suretiyle el emeğine dayalıdır. Resim 4.4 Samanın hasat mevsimi Tablo 4.7: Yerleşim birimine göre üretim türü Yerleşim birimine göre üretim türü Ürünler Tam olarak su altında kalan yerleşim birimleri Kısmen su altında kalan yerleşim birimleri Yalnızca arazi kaybedenler Üretilen Ortalama Miktar (Ton olarak) # haneh alkı 44 17 9 # ha ne hal kı 27 10 6 # haneh alkı 16 29 61 Üretilen Ortalam a Miktar (Ton olarak) 3 3 25 Ortalama Üretim (Ton olarak) Buğday Arpa Kavun/karpu z Mısır Şeker pancarı Fasulye Domates Yonca Fiğ Korunga Nohut Yem Bitkisi Saman Üretilen # Ortalam haneh a Miktar alkı (Ton olarak) 3 29 10 11 10 1 9 17 44 100 38 16 37 133 17 9 1 Yok 1 26 Yok 7 32 133 25 9 7 13 21 9 45 4 35 20 29 43 28 3 5 6 68 48 9 0 10 Yok 11 16 24 11 8 11 26 6 9 9 5 15 1 13 15 23 28 14 4 1 1 45 40 7 10 14 7 33 9 26 16 60 82 68 7 8 12 156 119 2 5 43 31 Toplam Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Kaynak: Hanehalkı Anketi 2013 Tablo 4.8'de tarımsal ürünlerin satış miktarları gösterilmektedir. Anket yalnızca fazla miktarlarda üretim yapan PEH'lerin ürünlerini sattığını göstermektedir. Tarımla uğraşan PEH'ler arasında satılan ortalama miktarlar hanehalkı tüketimi için üretim yapanlar da dahil olmak üzere bütün PEH'ler tarafından üretilen ortalama miktarlardan daha yüksektir. Satılan ve üretilen ürünler arasındaki bu farklılık PEH'lerin yalnızca üçte birden azının ticaretle uğraşması ve bu PEH'lerin en yüksek miktarlarda üretim yapan üreticiler olmasından kaynaklanmaktadır. PEH'lerin üretimi kendi tüketimlerine ilişkin tarım ve hayvancılık vasıtasıyla ayni gelirlerini desteklemektedir. Yem bitkileri ve samanın büyük bir bölümü hayvanların kış ayları esnasında iyi beslenmesi amacı ile kullanılmaktadır. Domates ve fasulye gibi bahçe ürünleri de kış aylarında kullanılabilecek şekilde korunmaktadır. Tablo 4.8: Üretim türüne göre satışlar Üretim türüne göre Tam olarak su satışlar altında kalan yerleşim birimleri Ürünler Satılan # Ortalama han Miktar eha (Ton olarak) lkı Buğday Arpa Kavun/karpuz Mısır Şeker pancarı Fasulye Domates Yonca Fiğ Korunga Nohut Yem Bitkisi Saman 21 58 57 15 116 1 3 52 0 61 20 30 18 16 2 7 3 8 4 5 4 1 3 3 18 9 Kısmen su altında kalan yerleşim birimleri Satılan # Ortalama hane Miktar halkı (Ton olarak) 3 8 25 2 Yok Yok 1 1 Yok Yok 0 1 1 2 7 4 Yok Yok Yok Yok 20 1 28 10 10 3 Yalnızca arazi kaybedenler Satılan Ortalama Miktar (Ton olarak) 12 5 12 1 Yok 0 3 3 Yok Yok Yok 14 11 Toplam # Satılan ha Ortalama ne Miktar hal (Ton kı olarak) 3 15 1 34 4 41 1 9 Yok 116 1 1 6 3 3 22 Yok 0 Yok 61 Yok 20 10 25 10 14 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Anket sonuçlarına göre, yalnızca 79 PEH tarımsal ürünlerin satışını beyan etmiştir (Tablo 4.9). Satışlardan elde edilen ortalama gelir kısmen yüksek nakit getiren bir ürün olan şeker pancarından elde edilen gelir nedeniyle tamamen su altında kalan köylerde en yüksek düzeydedir. Ortalama olarak, bitki üretimi 28.071 TL düzeyinde bir yıllık gelir oluşturmaktadır. Bitki üretiminden elde edilen gelir yalnızca arazi kaybedecek yerleşim birimlerinde en düşük seviyededir. Tablo 4.9: Tarımsal Ürünlerin satışından elde edilen gelir (TL) Yerleşim Yeri Türü Tarımsal Ürünlerin satışından elde edilen Hanehalkı Sayısı Hizmete Ozel # hanehal kı 27 5 11 5 8 6 13 11 1 3 4 38 22 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ ortalama gelir Tam olarak su altında kalan köyler Kısmen su altında kalan köyler Yalnızca arazi kaybedenler Genel Ortalama 38.348 37 28.916 16 12.928 26 28.071 79 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.3.3.2 Hayvancılık Bölgedeki ekonomik faaliyet hayvancılık etrafında dönmektedir. Geniş mera arazisi hayvanların dolaşması ve otlanması için büyük bir alan sağlamaktadır. PEH pazar koşulları ve yerleşim birimine dayalı olarak büyükbaş hayvan, koyun ve keçi yetiştirmektedir. Anket sonuçlarına göre, PEH'lerin %80'i hayvancılık yapmaktadır76 (Şekil 4.14). Halkla yapılan görüşmeler ve paydaşlarla gerçekleştirilen toplantılar esnasında, PEH'ler pazarlardaki ortalama fiyat düşüşü nedeniyle hayvancılık gelirindeki zararı vurgulamıştır. Saman fiyatları ve hayvancılık girdilerindeki artış maliyetlerini artırmıştır; meralara erişimleri ve kendi yem üretimleri olmaksızın, hayvancılığın PEH'lere herhangi bir gelir getirmeyeceğini söylemeye gerek yoktur. Hayvancılıktan elde edilen gelir tarımsal bitki üretiminin PEH'lerin kış ayları esnasında hayvan yemi olarak kullanabileceği temel bir bileşen olmasından kaynaklanmaktadır. Şekil 4.14: Hayvancılık 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 83% 82% Tamamen su altında kalan Kısmen su altında kalan 80% Sadece toprak kaybı 82% Ortalama Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Kayıtlı hayvancılık ile ilgili resmi veriler tamamen su altında kalan yerleşim birimleri arasında Tepeköy'ün önemli bir büyükbaş ve küçükbaş hayvan yetiştiricisi olduğunu göstermektedir (Tablo 76 Ankette şu soruya yer verilmiştir: "Herhangi bir hayvan yetiştiriyor musunuz?" ve yüzde 80 "evet" cevabı alınmıştır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 4.10). Bağiçi köyünde, köy muhtarı köyün toplam büyükbaş hayvanlarının dörtte birine sahip olan ana yetiştiricidir. Köyler içerisinde, büyükbaş hayvan mülkiyeti hanehalkı başına 1-2 büyükbaş hayvan ile yaklaşık 30 büyükbaş hayvan arasında değişiklik göstermektedir. Keçi yetiştiriciliği yalnızca Tepeköy ve Sanlıca'da birkaç hanehalkı tarafından yapılmaktadır. Tablo 4.10: Yerleşim birimine göre kayıtlı hayvanlar Yerleşim Birimleri # Toplam Kayıtlı Yetiştiri ciler # Aktif Koyun Yetiştiriciler i # Aktif Büyükbaş Hayvan Yetiştiricileri # Aktif Keçi Yetiştiricil eri Tepeköy Bağiçi Sanlıca Kayalıdere # Arı yetiştiricil eri Toplam # Büyükbaş Hayvan Toplam # Koyun Toplam # Keçi Toplam # Arı kovanı 84 11 45 5 - 1.016 2.621 103 - 53 1 22 - 1 468 33 - 150 42 1 12 1 24 - 15 - - 75 1 420 - 208 - - Aligedik - 107 4 27 - Akkonak 1 742 819 - 235 152 - 70 - - 503 - - - Kaynak: Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Türkvet. Ekim 2013 Resim 4.5 Tepeköy, Koyun yetiştiricisi Resim 4.6 Yollardaki büyükbaş hayvanlar Büyükbaş hayvanlar en yaygın yetiştirilen hayvanlardır. Hayvancılık yapan hanehalkları arasında, %79 büyükbaş hayvan yetiştirmektedir. Ortalama olarak, hanehalkı başına düşen büyükbaş hayvan sayısı 12,75'tir; tamamen su altında kalan yerleşim birimlerinde, PEH'lerin yaklaşık 14 büyükbaş hayvanı bulunmaktadır, bu sayı yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerinde 9,5'e düşmektedir (Tablo 4.11). Koyun yetiştiriciliği büyük çaplı olarak Tepeköy başta olmak üzere tamamen su altında kalan yerleşim birimlerinde görülmektedir. Tepeköy dışında, koyun yetiştiriciliği küçük çaplı olarak gerçekleştirilmektedir; kısmen su altında kalan yerleşim birimlerinde ortalama sürü büyüklüğü 28 koyun iken, yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerinde 36'dır. Kümes hayvanları yetiştiriciliği yaygındır; hanehalklarının neredeyse üçte ikisi kümes hayvanı yetiştirmektedir ve bu hanehalklarının ortalama 13 tavuğu bulunmaktadır. Buna karşın, kümes hayvanları genelde hanehalkının kendi tüketimi için tutulmaktadır; bu nedenle, kümes hayvanları ayni gelir (yumurta ve et vasıtasıyla) sağlarken, nakit gelir oluşturmamaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 4.11: Yerleşim Yeri türüne göre hanehalkı başına düşen ortalama hayvan mülkiyeti Hayvan Tam olarak su altında Kısmen su altında Yalnızca arazi türü kalan kalan kaybeden yerleşim birimleri yerleşim birimleri yerleşim birimleri Toplam hanehalkı Hayvan hanehalkı Hayvan hanehalkı Hayvan hanehalkı Hayvan büyüklüğü büyüklüğü büyüklüğü büyüklüğü Büyükbaş hayvan Boğa Koyun Keçi At Eşek Kaz Kümes Hayvanı Arı kovanı 103 14 61 13 57 10 221 13 2 22 23 26 11 14 80 1 139 27 1 1 11 17 1 22 19 3 4 7 45 1 30 28 1 26 6 10 17 16 8 1 37 36 14 1 5 7 3 61 58 37 15 22 162 1 71 24 1 8 9 13 2 55 - - - - 2 55 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Hayvancılıktan elde edilen gelir özellikle Kurban Bayramı öncesinde hayvanların satışından gelmektedir 77. Hanehalklarına geçen yıl hiç hayvan satıp satmadıkları sorulduğunda, ortalama olarak, üçte ikisi hayvan satışı yaptığını beyan etmiştir. Tamamen su altında kalan yerleşim birimlerindeki PEH'lerin %69'u birkaç hayvan satarken, arazi kaybı olan yerleşim birimlerindeki PEH'lerin %46'sı hayvan satmıştır. Dana ve sığır satışından elde edilen gelir 2012'de düşük olmuş ve ortalama fiyat 1.400 TL ile 2.500 TL arasında değişmiştir. Bazı PEK'ler ekonomik zorluk yaşadıkları dönemlerde büyükbaş hayvanlarını 1.000 TL'den bile sattığını belirtmiştir. Sert kış koşulları PEK'leri hayvancılık maliyetini artıran ek yem satın almaya zorlamıştır. Bazı durumlarda, PEK'ler düşük fiyatlara rağmen daha fazla zararın önlenmesi için hayvanları satıp nakit paraya çevirmek zorunda kalmıştır ve bu nedenle, hayvan satışından daha düşük gelir elde edilmiştir. Kayıtlı istatistiklere 78 göre, "tamamen su altında kalan" ve "kısmen su altında kalan yerleşim birimlerinde" kayıtlı hayvancılık tesislerinin yalnızca %40'ı aktiftir (Tablo 4.12). Ekim 2013'te, saha ekibi Kurban Bayramı öncesinde yerleşim birimini bir kez daha ziyaret etmiştir. PEK'lerle yapılan görüşmelere göre, hayvan fiyatları büyükbaş hayvan büyüklüğüne dayalı olarak büyükbaş hayvan başına 3.000 TL ile 6.000 TL arasında değişmiştir. Tablo 4.12: Satılan ortalama büyükbaş hayvan büyüklüğü ve satışlardan elde edilen gelir (hanehalkı başına) Tam olarak su altında Kısmen su altında Yalnızca arazi Toplam kalan yerleşim birimleri kalan yerleşim kaybeden Ortalama birimleri Satılan Ortalama Dana #'sı 7 5 yerleşim birimleri 4 6 77 Hanehalkı anketi Haziran 2013'te gerçekleştirilmiştir, bu nedenle sonuçlar 2012 yılındaki hayvan satışlarına dayalıdır. 78 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Türkvet. Ekim 2013 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Dana satışlarından elde edilen gelir/hanehalkı (TL) 12.563 6.870 6.564 10.090 Satılan Ortalama Sığır #'sı 6 26 3 10 Sığır satışlarından elde edilen gelir/hanehalkı (TL) 12.812 21.968 8.285 13.968 Satılan Ortalama Koyun #'sı 65 40 19 44 Koyun satışlarından elde edilen gelir/hanehalkı (TL) 17.047 10.765 4.610 11.739 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 PEH'ler yalnızca hayvan satışından değil, aynı zamanda hayvancılık yan ürünlerinin satışından da gelir elde etmektedir. PEH'ler büyükbaş hayvanların süt veriminin yüksek olduğu yaz ayları esnasında süt satmaktadır. PEH'ler peynir, yoğurt ve tereyağı üretmektedir ve yerel pazarda satmaktadır. Ortalama olarak, hanehalkları tarımsal yan ürünlerin satışlarından 8.674 TL'lik nakit gelir elde etmektedir. Tarımsal ürünlerin satışından elde edilen gelir tam olarak su altında kalan yerleşim birimlerinde en yüksek düzeydedir (13.964 TL) ve yalnızca arazi kaybeden yerleşim yerlerinde en düşük düzeydedir (2.045 TL). Buna karşın, hayvancılıktan elde edilen ayni gelir önemlidir, çünkü PEH'lerin büyük bir bölümü kendi ürettikleri süt, peynir, yoğurt ve tereyağını kullanmaktadır. Süt üretimi çoğunlukla hanehalkının kendi üretimi için gerçekleştirilmektedir; süt üretimi yapmayan yalnızca birkaç PEK bulunmaktadır. Ayrıca, süt peynir, tereyağı ve yoğurt üretimi için de kullanılmaktadır. Yoğurt ayni tüketim için yaygın bir şekilde kullanılmaktadır (kısmen su altında kalan ve yalnızca arazi kaybeden köylerde yüzde 84). Hayvancılık yan ürünleri arasında, et en az satılan üründür. PEH'lerin büyük bir bölümü canlı hayvan satışı yapmaktadır. Peynir hayvancılığın en çok satılan yan ürünüdür (Tablo 4.13). Tablo 4.13 PEK'lerin kendi ihtiyaçlarına yönelik üretim yüzdesi (İhtiyaca Yönelik Tarıma Göre) İhtiyaca Yönelik Tarım % İhtiyaca yönelik tüketim ve satışlar %` İhtiyaca yönelik tüketim için yeterli değil % Üretim yok % Süt üretimi Tamemen su altında kalan köyler 63 27 2 8 Kısmen su altında kalan köyler 62 28 3 7 Yalnızca arazi kaybedenler 71 15 0 14 47 39 2 12 Peynir üretimi Tamamen su altında kalan köyler Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Kısmen su altında kalan köyler 74 11 3 12 Yalnızca arazi kaybedenler 66 18 0 16 Tamamen su altında kalan köyler 58 9 6 27 Kısmen su altında kalan köyler 58 3 9 30 Yalnızca arazi kaybedenler 57 0 0 43 Tamamen su altında kalan köyler 71 16 2 11 Kısmen su altında kalan köyler 84 4 3 9 Yalnızca arazi kaybedenler 84 1 0 15 Tamamen su altında kalan köyler 58 17 9 16 Kısmen su altında kalan köyler 61 8 11 20 Yalnızca arazi kaybedenler 74 4 2 20 Tamamen su altında kalan köyler 42 11 13 34 Kısmen su altında kalan köyler 49 5 11 35 Yalnızca arazi kaybedenler 44 0 7 49 Yumurta Yoğurt Tereyağı Et Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Hayvancılık PEH'lerin kendi ihtiyacına yönelik üretimi ve gelir yaratmanın en önemli bileşenidir. Hayvancılık tarımsal üretim döngüsünün eksiksiz bir ihtiyaca yönelik üretim ve geçim kaynağı yaratma sistemini desteklediği bir mekanizmadır (Şekil 4.15). PEH'ler hayvanlarını kış aylarında beslemek için kendi yem bitkileri, ekinlerini üretmektedir. PEH'lerin daha ılık aylarda kullanmak üzere yem bitkisi üretecek arazisi veya mera arazisi bulunmaması durumunda, hayvancılık uygulanabilir olmayacaktır. PEH'lerin ayni "yem" katkısı hayvancılığı mümkün hale getirmektedir. Hayvancılığa yem katkısının ayni gelir kaynağı olarak hesaplanması durumunda, hanehalklarının yıllık ayni geliri yıllık ortama 29.945 TL'ye 79 yükselmektedir ve gıda ile ısınma için kullanılan ayni geliri neredeyse üçe katlamaktadır. 79 Ayni gelire gıda ile ilgili bütün ihtiyaca yönelik tarım girdileri dahildir. Ekin üretiminin hayvancılığa etkisinin anlaşılması için, PEH'ler saman, yem bitkisi gibi satılmayan ekinlerin nakit değere dönüştürüldüğünü ve ayni hayvan yemi desteği olarak kullanıldığı söylemiştir. Halkla yapılan görüşmelerde, PEK'ler hayvancılığın desteklenmesi için bitki üretiminin önemini vurgulamıştır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.15: Tarımsal Üretim döngüsü Mahsul üretimi saman/yem bitkisi Tohum, gübre Hayvan ve mahsul satışından elde edilen gelir 4.4 Hayvancılık Hayvancılık yan ürünleri Arazi ve Varlık Mülkiyeti Anket ile arazi türü ve arazi kullanımına göre PEH'lerin arazi mülkiyet şekillerinin açıklanması amaçlanmaktadır80. Projeden etkilenen tam arazi büyüklüğü üçüncü parti bir danışmanlık firması tarafından hazırlanan varlık envanter raporlarında analiz edilmektedir. Projenin etkisinin belirlenmesi ve etki azaltma mekanizmalarının açıklanması için, varlık envanter verileri 5. bölümde ayrıntılı olarak analiz edilmektedir. Bu bölümde, mülkiyet şekillerinin anlaşılması ve arazi ile kullanıcı ilişkisinin tanımlanması için anket kullanılacaktır. PEH'ler tarafından kullanılan arazi özel arazi ile sınırlı değildir. Kullanılan toplam araziye hazineye ait araziler, araziden bulunmayan arazi sahiplerinden kiralanan araziler ve resmi tapuları bulunan araziler dahildir. Ankette şu soru yöneltilmiştir: "Tamamen veya kısmen tarımsal üretim için kullandığınız toplam arazi miktarı nedir?" Bu şekilde, kullanılan toplam araziye PEH'lerin resmi tapularının 80 Arazi mülkiyeti ve arazi kullanım yapısı karmaşıktır. Birden çok hissedar, eski tarihli senetler ve tapular ile Hazine arazisinin kapsamlı kullanımı çok katmanlı bir arazi yapısına neden olmaktadır. Proje alanından dışa göç nedeniyle, göçmenlerin sahip olduğu arazi "icar" mekanizması vasıtasıyla arazide ikamet edenlere kiralanmaktadır. Bu nedenle, bir PEH tarafından kullanılan toplam arazi büyüklüğü PEH'in tapusunun bulunduğu araziden daha büyüktür. Mülkiyet yapısına ek olarak, arazi türü önemli farklılıklar göstermektedir ve Proje alanındaki araziler kuru arazi, sulama yapılan arazi, mera arazileri ve meyve bahçeleri şeklinde çeşitlilik arz etmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ bulunduğu araziler ve PEH'lerin herhangi bir tapu olmadan kullandığı araziler de dahildir 81. Anket sonuçlarına göre, aşağıdaki tabloda gösterildiği üzere, tamamen su altında kalan yerleşim birimlerindeki PEH'ler en büyük arazileri (152 dekar) kullanmaktadır. Tamamen su altında kalan yerleşim birimlerinde, proje nedeniyle kaybedilen araziler en yüksek düzeydedir; yalnızca arazi kaybından etkilenen yerleşim birimlerinde, PEH'ler toplam arazilerinin neredeyse %40'ını kaybetmektedir. Arazi dağılım histogramı arazi kullanımının hanehalkına bağlı olarak önemli değişiklikler gösterdiğini ortaya koymaktadır (Şekil 4.16). PEH'lerin toplam arazi kullanımının büyük çoğunluğu 100 dekardan düşüktür ve yalnızca birkaç PEH büyük çaplı arazi (500 dekardan daha büyük) kullanmaktadır. Tablo 4.14: Hanehalkı başına Kullanılan Ortalama Arazi (dekar olarak) Tam olarak su altında kalan yerleşim birimleri Kısmen su altında kalan yerleşim birimleri Yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimleri Kullanılan toplam arazi (dekar olarak) 152 Proje nedeniyle kaybedilen arazi (dekar olarak) 138 64 81 33 93 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Şekil 4.16: Arazi Kullanımı Histogramı Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 81 PEH'in belirli sebeplerle arazi tapusu bulunmayabilir. Araziye başka bir mukim / özel kişi sahip olabilir; yasal mülkiyet mahkemede ihtilaflı olabilir veya arazi Hazineye ait olabilir. Hazinenin sahip olduğu arazi "zilyet" mekanizması vasıtasıyla kiralanabilir veya herhangi bir ödeme olmaksızın bedava olarak kullanılabilir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Toplam arazi kullanımı Projenin etkisine göre analiz edildiğinde, tamamen su altında kalan yerleşim birimlerindeki PEH'lerin neredeyse dörtte birinin 10 dekardan daha az arazi kullanabildiği gözlemlenmektedir (Şekil 4.17). Şekil 4.17'de PEK'lerin sahip olduğu/PEK'ler tarafından kullanılan toplam arazi büyüklüğü dekar olarak gösterilirken, Şekil 4.18'de Proje nedeniyle sular altında kalması beklenen arazi büyüklüğü gösterilmektedir82. Büyük çaplı arazi kullanımı (500 dekardan daha fazla) yalnızca arazi kaybının olduğu yerleşim birimlerinde yok denecek kadar azdır. Tamamen su altında kalan yerleşim birimlerindeki PEH'lerin neredeyse yarısı 10 dekardan (%45) daha az arazi kaybetmektedir (Şekil 4.18). Yalnızca arazi kaybında, PEH'lerin yüzde 88'i 50 dekardan daha arazi kaybetmektedir ve bu durum, PEK'lerin gelir getirisi için kullanılabilecek geriye kalan arazisi olacağını göstermektedir. Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde kaybedilen arazi ve geriye kalan arazi arasındaki farklılığa dikkat çekilmesi önemlidir. PEH'lerin bir bölümünün Projenin sonucu olarak bütün arazi varlıkları sular altında kalmayacaktır. Ancak, fiziksel olarak yerinden edilme bilhassa tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde geriye kalan arazinin kullanımını engelleyecektir, çünkü PEK'ler yeni yeniden yerleşim sahalarına veya kentsel yerleşim birimlerine taşınacak ve PEK'lerin geriye kalan araziye doğrudan erişimi bulunmayacaktır. Bu nedenle, PEK'lerin gelir kayıpları yalnızca sular altında kalan araziden değil, Proje sonucu ekim yapılmayacak geriye kalan araziden de kaynaklanacaktır. Şekil 4.17: Proje Etkisine göre toplam arazi kullanımı 100% 90% 23% 25% 22% 26% 80% 70% 60% 50% 0% 18% 24% 33% 26% 4% 27% 27% 30% 28% Kısmen su altında kalan Tamamen su altında kalan 6% 32% 10% Ortalama Sadece toprak kaybı 14% 40% 20% 4% 19% 18% 25% 10-50 dekar 51-100 dekar 100-500 dekar 0% 10 dekardan az 500 dekar + Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 82 Sonuçlar PEH'lerin algıları ve cevaplarını yansıtmaktadır ve bu şekilde, kullanılan toplam arazi ve Proje nedeniyle sular altında kalması beklenen toplam arazi ile ilgili beyanlarını ortaya koymaktadır. Projeden etkilenen fiili arazi büyüklüğü PEH'ler tarafından ifade edilen rakamlardan farklı olabilmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.18: Projenin etkisine göre kaybedilmesi beklenen arazi büyüklüğü 100% 90% 39% 33% 12% 14% 6% 7% 2% 80% 70% 60% 39% 49% 50% 40% Ortalama Sadece toprak kaybı Kısmen su altında kalan 3% 45% 10% 1% 16% 32% 30% 20% 22% 29% 0% 24% 11% 10-50 dekar 51-100 dekar Tamamen su altında kalan 17% 0% 10 dekardan az 100-500 dekar 500 dekar + Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Ankette şu ayrı soruya yer verilmiştir: "Proje nedeniyle kaybedilenler haricinde kullanabileceğiniz başka parsel/arazi var mı?" ve ortalama olarak PEH'lerin %42'si bu soruya "evet" yanıtı vermiştir (Şekil 4.19). Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerindeki PEH'lerin dörtte biri bir başka arazisi bulunduğunu söylemiştir. Proje nedeniyle yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerindeki PEH'lerin yaklaşık %70'inin tarım için kullanılabilecek başka arazi bulunmaktadır. Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde geriye kalan ortalama arazi 45 dekardır, kısmen sular altında kalan yerleşim birimlerinde 25 dekardır ve yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerinde 35 dekardır. Etkinin yalnızca arazi kaybı olduğu yerleşim birimleri açısından bakıldığında, PEH'lerin %30'u Projenin bir sonucu olarak "arazisiz" kalacağını belirtmiştir. Ekonomik olarak yerinden edilecek PEH'lere ilişkin etkilerden Bölüm 5'teki Hak Kazanma Matrisinde bahsedilmektedir. Şekil 4.19: Projeden etkilenmeyen başka parsel/araziniz var mı? Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Sadece toprak kaybeden Evet Kısmen su altında kalan Hayır Tamamen su altında kalan 0% 20% 40% 60% 80% 100% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Sahip olunan arazi türü araziye dayalı geliri etkilemektedir. Örneğin, ırmağa yakın sulama yapılan arazi değerlidir, çünkü verim daha yüksektir ve çok çeşitli ürünler ekilebilmektedir. Mera arazisi genel olarak genelde köyün ortak mülkiyetindedir ve hayvancılık yapan kişiler arasında paylaşılmaktadır. Ankette arazi türleri sulama yapılan arazi, kuru arazi, meyve bahçeleri ve mera arazisi şeklinde dört kategori halinde ele alınmıştır. PEH'lerin neredeyse yarısının Projeden etkilenecek sulama yapılan arazisi bulunmaktadır. Anket verilerine dayalı olarak, tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinin tapusu bulunmayan arazi başta olmak üzere Projeden etkilenecek sulama yapılan arazisi daha büyüktür (ortalama 47 dekar) (Tablo 4.15). Tapusuz arazi genelde PEK'ler tarafından kullanılan hazine arazisidir; çünkü arazi özel değildir, kullanıcıların resmi mülkiyeti yoktur; ancak PEK'ler araziyi uzun süre boyunca kullanabilmektedir. Hazine arazisi tamamen sular altında kalan ve kısmen sular altında kalan yerleşim birimlerinde çoğunlukla hayvanların otlatılmasına yönelik olarak yaygın bir şekilde kullanılmaktadır. Her iki yerleşim biriminde, ortalama hazine arazisi kullanımı 100 dekar civarındadır. Hayvancılık ve PEH'lerin geçim kaynaklarına etkisi dikkate alındığında, hazine arazisinin kullanımı PEH'lerin tarımsal geliri açısından önem taşımaktadır. Anketler sulama yapılan araziye sahip PEH'lerin yaklaşık yüzde 70'inin arazilerini ortalama 7,72 insanla paylaştığını göstermektedir. (Tablo 4.15) Projeden etkilenen yerleşim birimlerinde miras nedeniyle çok sayıda hissedar bulunmaktadır. Bir parsel birden çok hissedara ait olduğunda, arazinin ortak anlaşmayla edinilmesi zor hale gelmektedir. Tablo 4.15: Sulama Yapılan Arazi Mülkiyeti Ortalama Tapulu Sulama Yapılan Arazi Ortalama hissedar sayısı Ortalama Tapusuz Sulama Yapılan Arazi Ortalama Sulama Yapılan Hazine Arazisi Kiralanan Ortalama Sulama Yapılan Arazi % hanehalkı sulama yapılan arazi hissedarl arı olan hanehalk ı %'si83 83 Bu yüzde hissedarları bulunan PEH'lerin kendi sulama yapılan arazisine sahip PEH'ler içerisindeki oranını göstermektedir Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ (dekar olarak) Tamamen su altında kalan köyler Kısmen su altında kalan köyler Yalnızca arazi kaybedenle r Ortalama (dekar olarak) (dekar olarak) (dekar olarak) 46,65 5,34 100,96 78,17 16,38 %54 %80 35,87 6,03 103,67 103,67 - %49 %67 22,55 12,97 3,83 66,50 76,00 %58 %63 36,09 7,72 65,79 89,95 36,25 %54 %71 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 PEH'lerin yaklaşık üçte birinin kuru arazisi bulunmaktadır. Kuru arazi mülkiyeti tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde en düşük seviyededir. Ortalama kuru arazi mülkiyeti tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde 56 dekar, kısmen sular altında kalan yerleşim birimlerinde 75 dekardır. Çok sayıda hissedarın bulunduğu kuru araziye sahip PEH sayısı bilhassa kısmen sular altında kalan köylerde yüksektir ve ortalama 11 kişidir (Tablo 4.16). Tablo 4.16: Kuru Arazi Mülkiyeti Tam olarak su altında kalan Köyler Kısmen su altında kalan Köyler Yalnızca arazi kaybedenler Ortalama Toplam Tapulu Kuru Arazi (dekar olarak) Kuru arazi hissedar sayısı Hazine Kuru Arazisi (dekar olarak) 92,33 Kiralanan Kuru Arazi (dekar olarak) 30 kuru arazi hanehalkı %'si % hanehalkı Hissedarlı 4,00 Tapusuz Kuru Arazi (dekar olarak) 59,17 55,56 %20 %43 74,77 10,65 21,61 19,75 - %36 %65 30,15 5,36 17,86 18,00 8,00 %35 %65 52,68 7,02 36,77 32,81 22,67 %29 %58 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Ortalama olarak, PEH'lerin dörtte birinin meyve bahçesi veya bahçesi bulunmaktadır. Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde hanehalkı başına düşen arazi ortalaması daha yüksek ve neredeyse 16 dekarken, ortalama meyve bahçesi büyüklüğü kısmen sular altında kalan köylerde çok daha düşüktür (6 dekar civarı) (Tablo 4.17). Tablo 4.17: Meyve bahçesi/ağaç mülkiyeti Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Meyve bahçesi/ağaç mülkiyeti Tapulu meyve ağacı Hissedar Sayısı Tapusuz meyve bahçeleri Hazineye ait meyve bahçeleri Kiralanan meyve bahçeleri Meyve bahçesi bulunan PEH %'si Hissedarları olan meyve bahçesi %'si Tam olarak su altında kalan köyler Kısmen su altında kalan köyler Yalnızca arazi kaybedenler Toplam 15,57 4,19 23,48 8,40 250,00 %37 %73 5,94 4,00 5,00 17,25 - %10 %44 9,48 4,75 - - - %20 %40 10,33 4,27 22,32 12,33 250,00 %25 %61 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Mera arazilerinin çoğu ortak kullanılmaktadır. Bu nedenle, özel parsel mülkiyeti sınırlıdır. Yalnızca, PEH'lerin %10'unun beyan edilmiş mera arazisi mülkiyeti bulunmaktadır. Tapusuz mera arazisi yalnızca birkaç hanehalkı tarafından kullanılmaktadır (Tablo 4.18) Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 4.18: Mera arazisi mülkiyeti Tamamen su altında kalan köyler Kısmen su altında kalan köyler Yalnızca arazi kaybedenler Genel Ortalama Ortalama Tapulu Mera (dekar olarak) Hissedar Sayısı Ortalama Tapusuz mera arazisi Hazineye ait meralar Mera arazisine sahip PEH %'si 42,67 3,83 110,67 90 %9 29,05 3,29 100,33 82 %13 26,36 8,50 54,50 25 %11 112,40 5,70 95,58 74,71 %11 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.4.3 Hanehalkı Varlık Mülkiyeti Etkilenen hanehalklarının çoğunluğunun ortalama yasam standardı bulunmaktadır. Halkla yapılan görüşmeler esnasında, PEK'lerin çoğunluğu ekonomik zorluklara rağmen yaşam tarzlarından memnun olduğunu söylemiştir. PEK'lerin merkezi su tedarik sistemine erişimi bulunmaktadır. Hanehalkı varlık mülkiyeti verileri tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde hanehalklarının neredeyse tamamının renkli bir TV'si olduğunu göstermektedir. Aslında, hanehalklarının %6'sının birden fazla TV'si bulunmaktadır. Evlerin büyük çoğunluğunda çamaşır makinesi bulunmaktadır. Saha ziyaretleri esnasında, evlerin büyük bir bölümünde tuvaletlerin dışarıda olduğu görülmüştür; anket sonuçlarına göre, evlerin yaklaşık dörtte birinde evin içerisinde tuvalet bulunmaktadır. Araba mülkiyeti bir refah göstergesidir ve PEH'lerin yaklaşık %10'unun arabası bulunmaktadır (Tablo 4.19). Kamyonlar ve minibüsler gibi daha pahalı varlıklar birkaç hanehalkında bulunmaktadır. Tablo 4.19: Hanehalkı Varlık Mülkiyeti Kısmen su altında kalan köyler Yalnızca arazi kaybedenler TV Tam olarak su altında kalan köyler %95 %86 %83 Çamaşır makinesi %76 %76 %74 Evin içerisinde tuvalet %23 %13 %34 Evin dışarısında tuvalet Kazan %86 %84 %68 %16 %16 %15 Motosiklet %1 %2 %0 Araba %10 %15 %6 Kamyon %3 %7 %3 Minibüs %1 %1 %1 Traktör %19 %20 %15 Pulluk %6 %2 %3 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.4.4 Taşınmaz Varlık Mülkiyeti 4.4.4.2 Ev Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Taşınmaz varlıklar ile ilgili sorular tamamen sular altında kalan ve kısmen sular altında kalan yerleşim birimlerine yönlendirilmiştir. Soruların amacı ev mülkiyeti, ev/ahır yapılarının tapuları ve kullanımlarının anlaşılmasıdır. Bölüm 5'te, taşınmaz varlıklara ilişkin etki SRM'nin sosyal çalışmaları ve HAPA danışmanlığın varlık envanter analizine göre ele alınmaktadır. Ancak, bu bölüme yönelik olarak, ev mülkiyet şekillerinin resmi kayıt belgelerinden ziyade PEH'lerin algılarını temsil etmesi gerekir. Bu nedenle, anket sonuçlarına göre, sular altında kalacak evlerin %75'i hanehalkının üyelerinden birine aittir (Tablo 4.20). Ölenlerin adlarına kayıtlı evler %7 düzeyindedir. Herhangi bir kira ödemeden bir akrabasının evinde yaşayan 21 hanehalkı84 bulunmaktadır. Bu hanehalklarının herhangi bir ev mülkiyeti bulunmamaktadır, ancak hanehalkları Proje alanında bir akrabanın/arkadaşın evinde yaşamaktadır. Projenin kendilerine yeniden yerleşim desteği sağlamaması durumunda, bu PEH'ler Projeden olumsuz bir şekilde etkilenebilecektir. Bu nedenle, bu PEH'lerin Projenin inşaat süreci boyunca izlenmesi gerekir. Tablo 4.20: Yaşadığınız evin sahibi kim? Yerleşim Yeri Adı Toplam Hanehalkımızda n biri Hanehalkımızda n birden fazla kişi Ölen baba / büyükbab a Akrabay a ait, kira ödemesi yok 146 1 14 21 %75 %1 %7 %11 Kiralı k Hisseli mülkiye t Diğerler i 6 3 4 % %2 %2 3 Göçmenler 21 0 2 7 0 0 0 %70 %0 %7 %23 % %0 %0 2 1 1 % %3 %3 3 1 3 % %2 %5 0 Bağiçi köyü 23 1 2 4 %68 %3 %6 %12 6 Tepeköy 60 0 7 7 %71 %0 %11 %11 2 Kayalıdere 12 0 0 3 1 0 0 %75 %0 %0 %19 % %0 %0 0 0 0 % %0 %0 6 Aligedik 7 0 0 0 %100 %0 %0 %0 0 Şanlıca 21 0 3 0 0 1 0 %84 %0 %12 %0 % %4 %0 0 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Tapu mülkiyeti su altında kalan evlerinde yaşayan PEK'ler için evlerini gönüllü bir şekilde veya kamulaştırma amacıyla satmak açısından en önemli göstergelerden biridir. Anket sonuçlarına göre, PEK'lerin %62'sinin kendi varlıklarına ilişkin tapuları bulunmaktadır (Şekil 4.20). PEK'lerin üçte birinin tapusu yoktur. Tapusuz evlerin analizlerinde, Kayalıdere köyündeki evlerin çoğunluğunun tapusunun olmadığı görülmektedir (%93). Bunun yanında, Göçmenler mahallesindeki 17 hanehalkının tapusu yoktur. Tapusuz evlerin toplam yüzdesi Tepeköy'de %41'dir. Tapulu evlerin oranı Sanlıca ve Bağiçi 84 Bu rakam sosyo-ekonomik anketin sonucu olarak elde edilmiştir. Ev mülkiyet yapısının değerlendirilmesi için, Ekim 2013'te her evin köy muhtarı ve ihtiyar heyeti ile değerlendirildiği başka bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaya göre, 90 kiracı PEH bulunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ köylerinde çok yüksektir. Sanlıca köyünde yalnızca 3 hanehalkı ve Bağiçi'nde yalnızca 6 hanehalkının tapusu yoktur. Şekil 4.20: Evinizin tapusu var mı? 38% Toplam 62% 12% Sanlıca 88% 0% Aligedik Kayalıdere 100% 93% 7% 41% Tepeköy Evet 59% 16% Bağiçi köyü 84% Göçmenler 43% 0% 20% Hayır 40% 57% 60% 80% 100% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Evlerin tapusunun bulunmasının dışında, evlerin inşa edildiği arazilerin tapusunun bulunması da önemlidir. Köylerde gerçekleştirilen nitel araştırma esnasında, meskun arazi üzerinde inşa edilen aileye yönelik evler, ahırlar, barınaklar, depolar gibi çeşitli yapıların bulunduğu görülmüştür. Bunun yanında, meskun araziye PEH'in kendi ihtiyacına yönelik ayni tarım yaptığı bahçe de dahildir. Herhangi bir tapusu bulunmayan hanehalkları açısından bakıldığında, ankette şu soruya yer verilmiştir: "Evinizin inşa edildiği arazinin tapusu var mı?" Herhangi bir ev tapusu bulunmayan PEK'lerin yalnızca üçte birinin arazi tapusu bulunmaktadır (Şekil 4.21). Kayalıdere'deki hanehalklarının arazilere yönelik herhangi bir tapusu bulunmamaktadır. Yapılan görüşmeler esnasında, ankete katılanlar Kayalıdere ve Kayalıkale köylerinin 1966 Varto Depreminden etkilendiğini ve ardından, mevcut konumda yeniden yerleşim yapıldığını söylemiştir; bu durum, köyde tapu eksikliğini açıklamaktadır. Şanlıca köyünde, evlerinin tapusu olmayan PEK'lerin arazilerinin tapusu bulunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.21: Meskun araziye ilişkin tapular 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 93% 80% 100% 83% 68% 50% 50% Evet 32% 20% Hayır 17% 7% 0% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Anket sonuçlarına göre, tapulu evlerin neredeyse yarısı söz konusu evlerin kullanıcılarına aittir (%47). Kayalıdere'de, tapusu bulunan yalnızca bir kişi bulunmaktadır. PEH'lerin %25'inin çok eski miras paylaşımları nedeniyle tapuları bulunmamaktadır. Bu PEH'lerin tapularını güncellemeleri ve bu tapuları isimlerine kaydettirmeleri önemlidir. Enerjisa'nın bu PEK'lere destek sağlaması ve PEK'leri arazi/ev tapularının güncelleştirilmesinin önemi hususunda bilgilendirmesi gerekmektedir. Diğer kategoriye evleri veya "akrabalar ve yakınlara" ait evlere ilişkin köyün ortak alanları, Hazine veya mera arazileri dahildir. Arazi edinimine ilişkin istekli satıcı-istekli alıcı düzenlemeleri açısından bakıldığında, şirketin araziyi edinmesi için tapuların güncellenmesi gerekmektedir. Aksi takdirde, Enerjisa'nın evleri kamulaştırması gerekmektedir ve ev sahipleri istekli alıcı - istekli satıcı düzenlemeleri ile sağlanan daha hızlı nakit tazmininden yararlanamayabilir (Şekil 4.22). Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.22: Evinizin tapusu kimin adına kayıtlıdır? 100% 90% 80% 70% 19% 10% 0% 60% 50% 0% 3% 7% 3% 13% 13% 26% 0% 14% 3% 0% 0% 14% 0% 33% 7% 1% 19% 25% 0% 2% 71% Kira 40% 58% 29% 10% Akrabaya/ tanıdığa ait kira vermeden oturuyoruz Vefat eden baba/dedeye ait 5% 0% 20% Diğer Ortak tapu 0% 40% 11% 100% 5% 30% 8% 0% 4% 28% 29% 38% 16% 44% 47% Haneden birkaç kiþiye Haneden birine 0% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Anket sonuçlarına göre, PEH'lerin %80'inin halihazırda sahibi olduğu evlerden başka evi bulunmamaktadır (Şekil 4.23). Ancak, Bağiçi ve Tepeköy köylerinde, her köydeki 10 PEH başka evleri bulunduğunu belirtmiştir (sırasıyla, %33 ve %17). Ancak, bu evler de kendi evlerindedir ve bu nedenle, Projenin sonucu olarak sular altında kalacaktır. Proje alanının dışında evi olan yalnızca 12 PEH bulunmaktadır. Bu PEH'lerin yarısının Muş'ta varlığı bulunmaktadır ve geri kalanının diğer illerde varlığı bulunmaktadır (Şekil 4.24). Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Şekil 4.23: ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Başka bir 13% Şanlıca eviniz var (hanehalkı %'si) 88% Aligedik 43% 57% Kayalıdere 42% 58% 17% Tepeköy mı? Yes 83% No 33% Bağiçi köyü Akkonak 67% 7% 93% 20% Average 0% 80% 20% 40% 60% 80% 100% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Şekil 4.23: Diğer evleriniz nerede? (hanehalkı %'si) Başka bir ilde; 11% Başka bir ilçede; 3% Muş merkezde; 17% Bu köyde; 66% Yakın köyde; 3% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.4.4.3 Ahırlar ve Samanlıklar Hayvancılık Proje alanındaki en temel gelir kaynaklarından biridir. Bu nedenle, PEH'lere ahırlar ve samanlıklar ile ilgili sorular yöneltilmiştir. Anket sonuçlarına göre, tamamen sular altında kalan köyler açısından bakıldığında, PEH'lerin %84'ü ahırları ve samanlıklarını kaybedecektir. Kayalıdere'de, bu rakam %93 gibi yüksek bir rakamken, kısmen etkilenen bir yerleşim birimi olan Aligedik'te bu rakam %71'dir (Şekil 4.25). Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.25: Ahırınız/samanlık sular altında kalacak mı? 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1% 15% 0% 23% 0% 16% 0% 7% 14% 0% 20% 1% 15% 80% 84% 14% 84% 77% Bilmiyorum 93% 84% 71% Hayır Evet Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Anket bulgularına göre, ahırlar/samanlıkların %68'inin tapusu bulunmaktadır (Şekil 4.26). Şekil 4.26: Ahır/samanlığınızın tapusu var mı? 90,00% Şanlıca 100,00% Aligediz Kayalıdere 10,00% 14,29% 0,00% 85,71% 62,50% Tepeköy Evet 37,50% Hayır 93,10% Bağiçi köyü 6,90% 59,09% Göçmenler 40,91% 68,39% Toplam 0% 20% 40% 31,61% 60% 80% 100% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Tazminat stratejisinin açıklanması için, PEH'lerin ahırlar/samanlıklara ilişkin tapu/senet yapısının anlaşılması önemlidir. Tapuların neredeyse yarısı bir hanehalkı üyesine aittir (Şekil 4.27). Ancak, ev mülkiyetine benzer şekilde, miras ahırlar/samanlıklar için de bir risk teşkil etmektedir. Tapuların yaklaşık dörtte biri güncelleştirilmiştir ve diğer dörtte birlik bölüm açısından, tapular başka bir akraba veya ölen bir kişiye aittir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.27: Samanlığınızın tapusu kime ait? 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 25% 5% 64% 25% 45% 33% 13% 8% 0% 30% 0% 20% 22% 50% 22% 0% 14% 0% 6% 33% 0% Diğer Ortak hisseli 80% 44% 50% 50% 39% 21% Vefat eden baba/büyükbaba Haneden birine Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.5 Proje Bilgilerinin Yayılması Nitel ve nicel saha gözlemleri PEH'lerin Alpaslan II Projesini daha önceden duyduğunu göstermektedir. Ankete katılanların %90'ı Projeyi önceden duyduğunu belirtmiştir (Şekil 4.28). Şekil 4.28: Alpaslan II Projesini duydunuz mu? 10% Evet Hayır 90% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Proje hakkındaki bilgi düzeyi tamamen sular altında kalan köylerde en yüksek düzeydedir. Bağiçi köyünde Proje hakkında bilgi sahibi olma yüzdesi %97 ile en yüksek düzeydedir. Buna karşın, Projenin etkisinin asgari olduğu yerleşim birimlerinde (Taşdibek gibi) her dört kişiden üçü Projeyi duymuştur (Şekil 4.29). Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.29: Yerleşim birimlerine göre, Alpaslan II Projesini önceden duydunuz mu? Koy grup 93% 7% Akkonak 96% 4% Dumlusu 93% 7% 78% Taşdibek 22% Akpınar 96% 4% A.Hacıbey 94% 6% 88% Şanlıca 12% 84% Aligedik 6% 84% Tepeköy 16% 97% Bağiçi köyü 0% 20% 40% Hayır 16% 94% Kayalıdere Evet 3% 60% 80% 100% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Bilgi paylaşımı için kullanılan iletişim araçları da PEK'lerin bilgi kaynaklarının anlaşılması açısından önem arz etmektedir. PEK'lerin temel bilgi kaynağı aile üyeleri, köylerdeki arkadaşları ve akrabalarıdır. Kamu görevlileri ikinci önemli bilgi kaynağıdır. Köy muhtarları üçüncü önemli bilgi kaynağıdır. Enerjisa ve alt yüklenicileri bilgi kaynağı açısından sınırlı bir rol oynamaktadır (Şekil 4.30). Şekil 4.30: Alpaslan II Projesini kimden duydunuz? Muhtardan 3% 1%4% 5% 15% Aile bireyleri, köy halkı, arkadaşlardan Yetkililerden 19% Yerel/ulusal basından İnternetten 53% Çevrecilerden Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 PEK'lerin neredeyse tamamının Projeyi duymasına karşın, ankete katılanların ifadelerine dayalı olarak, Proje ilgili bilgiler sınırlıdır. PEK'lerin %85'i Proje hakkında yeterli bilgiye sahip olmadığını söylemiştir (Şekil 4.31). PEK'ler Proje ilgili bilgi paylaşımının yeterli olmadığına inanmaktadır. PEK'lerin çoğunluğu Proje ile ilgili daha çok şey öğrenmek istediğini söylemiş (%81); PEK'lerin yalnızca %7'si, yeteri kadar Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ bilgiye sahip olmamalarına karşın, Proje ilgili bir şeyler öğrenmeye ilgi duymadığını ifade etmiştir. Enerjisa Paydaş Katılım Planının uygulanması ve PEK'lerle sürekli ve sürdürülebilir ilişkiler kurulması suretiyle PEK'lerin daha fazla bilgi sağlanmasına ilişkin taleplerine yanıt verecektir. Şekil 4.31: Proje bilgileri yeterli mi? Daha fazla bilgi paylaşımına ihtiyaç duyar mısınız? 80% 60% 40% Daha fazla bilgi istemiyor 20% 0% Daha fazla bilgi istiyor Yeterli Yetersiz Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 PEH'lere daha fazla şey öğrenmek istedikleri konular sorulduğunda, ilgi çeken hakim konu arazi edinimi varlık değerlemesidir. (Şekil 4.30). Odak grup toplantıları esnasında, PEH'ler yeniden yerleşime ilişkin gelecekteki planlar ve programların önemini şu şekilde vurgulamıştır: " Paramızı ne zaman alacağımızı bilmiyoruz, kimse bize bir tarih veya zaman dilimi vermiyor. Çoğumuz kendi kaynaklarımızla yeniden yerleşimi tercih edecektir, ne kadar para alacağımı bilemezsem, nereye gidebileceğimi nasıl bilebilirim? Para ne kadar erken ödenirse, o kadar iyidir. En azından, seçeneklerimizi araştırabiliriz ve vakitlice bir varlık satın alabiliriz." PEK'ler köylerin tamamının yeniden yerleşiminin yapılması durumunda, köylerine ne olacağını bilmek istemektedir. PEK'ler Projenin izlediği arazi edinimi takvimi, süreç ve prosedürleri bilmek istemektedir. "Diğerleri" kategorisi altındaki yanıtlar analiz edildiğinde, PEK'lerin yönelttiği sorular çoğunlukla şu şekildedir: "Bize ne olacak? Nereye gideceğiz? Şirket kayıplarımızı telafi edecek mi? Tazminat ödemelerimizi ne zaman alacağız? Hazine arazisini yaygın bir şekilde kullanıyoruz ve başka bir arazimiz yok. Bu durumdan olumsuz etkileneceğiz, şirket Hazine arazisine yönelik tazminat ödeyecek mi?" Ayrıca, PEK'ler olası çevresel etkiler de dahil olmak üzere Projenin olumlu ve olumsuz etkileri ile ilgili birtakım sorular yöneltmiştir (Şekil 4.32 ve 4.33). Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.32: Proje ile ilgili en çok ne öğrenmek istersiniz? (Birden fazla cevap verilebilir, hanehalklarının %'si) Diğer İşe girebilir miyiz İnşaat ne zaman başlayacak Ne zaman köyü boşaltmamız… Sadece toprak kaybeden köyler Eve ev verilecek mi Yeniden yerleşecek köyler Genel Toprağa toprak verilecek mi Arazi edinimini ne zaman olacak Paramızı ne zaman alacağımız Su altında kalınca köye ne… 0% 10% 20% 30% 40% 50% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Şekil 4.33: Diğer kategorilerin dökümü (%) Tüm konular; 13% Su seviyesi; 15% Toprak edinimi ödemeleri; 40% Projenin etkisi; 14% Hazine arazisi edinimi; 10% Zamanlaması; 8% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Anket sonuçlarına göre, en güvenilir ve itimat edilen bilgi kaynağı "Kamu Görevlileridir" (Şekil 4.34). İkinci kaynak köy muhtarıdır ve daha sonra Enerjisa temsilcileri gelmektedir. Anketin en dikkat çekici çıktılarından biri PEK'lerin güven eksikliğidir. Diğerleri kategorisi kişilerin kendi tanımladığı bir kategoridir. "Diğerleri" kategorisini seçen anket katılımcılarının büyük çoğunluğu kendilerinden başka kimseye güvenmeyeceğini söylemiştir. Bazı kişiler köy muhtarlarına bile güvenmeyeceğini söylemiştir. Enerjisa'nın halkla yapılan görüşmeler esnasında katılıma odaklanması ve PEK'lerin güvenilir ve doğru Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ bilgiye erişim için toplantılara katılımını sağlaması gerekir. Köy muhtarı vasıtasıyla bilgi paylaşımı Alpaslan II Projesi açısından uygun bir seçenek değildir. Güvenilir kaynaklar arasında köy muhtarının en güvenilir ikinci kaynak olmasına karşın, hiç kimseye güvenmeyen PEK'lerin sayısı kaynaklara güvenen PEK sayısından daha yüksektir. PEK katılımına ilişkin şeffaf, kapsayıcı ve katılımcı bir yaklaşımın izlenmesi güven tesis edilmesi ve yeniden yerleşim seçenekleri ile ilgili bilinçli kararlar vermelerinin sağlanması için önemlidir. Şekil 4.34: Proje Bilgilerine ilişkin güvenilir kaynak 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 12% 16% 13% 21% 23% 22% 8% 0% 33% 13% 44% 0% 3% 0% 0% 2% 0% 42% 26% 0% 20% 39% 13% 35% 34% 33% 2% 0% 32% 48% 0% 39% 16% 21% 67% 0% 33% 17% 15% 17% 18% 50% 22% 53% 17% 0% 19% 1% 16% 3% 0% 42% 15% 7% 5% 0% 9% 24% 25% 0% 22% 16% 20% 13% 12% 12% 11% 9% 6% 0% 23% 27% 15% 3% 24% Diğer İmam/öğretmen/çevreciler Hükümet görevlileri EnerjiSa yetkilileri Köy halkı/arkadaşlar Muhtar Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.5.3 Halkla İstişare Toplantıları ÇED sürecinde halkla halkın katılımı toplantıları gereklidir ve Alpaslan II, ÇED'e yönelik halkla halkın katılımı toplantıları ulusal kılavuzlar uyarınca gerçekleştirilmiştir85. Anket katılımcılarının yarısı halkla halkın katılımı toplantısını duyduğunu söylemiştir; ancak, PEK'lerin yalnızca üçte biri toplantıya katılmıştır (Şekil 4.35). Yalnızca küçük bir grup toplantılara katılıma ilgi göstermemiş veya toplantılara katılımı reddetmiştir. PEK'lerin %7'si toplantıya katılmayı reddetmiş ve %4'ü toplantıyı bilse bile toplantıya katılmayacağını söylemiştir (%11). Anket sonuçları PEK'lerin halkla halkın katılımı hususunda olumlu bir bakış açısı olduğunu ve PEK'lerin önceden bilgilendirilmeleri halinde katılmaya istekli olduğunu göstermektedir. Enerjisa'nın bu ilgiden yararlanması; köyün ortak alanlarında tarihleri bildirerek halkın katılımı önce PEK'leri bilgilendirmesi ve PEK'lerin toplantılara katılımını artırmak üzere tarihler ile halkın katılımı esnasında görüşülecek konular ile ilgili bilgilendirme broşürlerini her hanehalkına dağıtması gerekir. 85 Bölüm 6, Paydaş Katılımı çerçevesinde paydaş istişareleri ile ilgili ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.35: Halkın Katılımı toplantılarına katıldınız mı? Duymadım ama duysaydım da gitmezdim 4% Evet katıldım 29% Duymadım ama gitmek isterdim 45% Duydum ama gidemedim 15% Duydum ama gitmedim 7% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Halkın Katılımı toplantılarına katılan PEK'ler toplantıda sorularına cevap verilmediğini ve toplantının yetersiz olduğunu söylemiştir (Şekil 4.36). Bu durum PEK'lere en çok sorulan ve görüşülen konular ile ilgili bilgi verilmesi ve Enerjisa'nın bu sorulara yanıt vermesi gerektiğini göstermektedir86. Tamamen ve kısmen sular altında kalan köylerdeki odak grup toplantıları esnasında, PEK'ler bilgi eksikliği ile ilgili kaygıları paylaşmış ve ne zaman veya nasıl yeniden yerleşeceklerini bilmedikleri için gelecekleri hakkında endişeli olduklarını söylemiştir. Enerjisa'nın PEK'lere arazi edinimi süreci, kamulaştırma, arazi değerlemesi ve yeniden yerleşim ile ilgili açık, şeffaf ve öz bilgileri eğitim düzeylerine uygun bir dilde sağlaması önemlidir. Şekil 4.36: Halkla halkın katılımı toplantılarında Proje ile ilgili yeterli bilgi sahibi oldunuz mu? Evet, 23% Hayır, 77% 86 Saha çalışmaları esnasında, köylerden bir dizi soru toplanmış ve Enerjisa'ya iletilmiştir. Bu liste anket bulgularına benzerdir ve listede PEK'lerin Proje ile ilgili aklında bulunan öncelikli sorular/konular vardır. Altı çizilen önemli hususlar tazminat ödemesi meblağları ve ödeme takvimi, Hazine arazisine ilişlin ödemeler, şirketin kamulaştırmayı gerçekleştirecek olması halinde kamulaştırma takvimi şeklinde gerçekleşmiştir. Ortaya atılan diğer bir husus ek evlerin inşa edilmesi ile alakalı olmuştur; bazı PEK'ler evlilikler nedeniyle 2011 sayımından sonra evler inşa etmiştir; diğer PEK'ler ise yeniden yerleştirilecek olmaları nedeniyle evlerini geliştirmek/değiştirmekten imtina etmektedir. Arazi edinim takvimi PEK'lere yönelik ev imarlarındaki gelecek adımları da açıklığa kavuşturacaktır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.5.4 Proje Etkisinin Algıları Ankette PEK'lerin Projelerin olası olumlu ve olumsuz etkileri ile ilgili algılarının yansıtılması için Proje etkisi ile ilgili algılara yönelik sorulara yer verilmiştir. Bu soruların amacı olumlu etkilerin belirlenmesi, önemli olumsuz etkilerin anlaşılması ve herhangi bir olası olumsuz etkinin üstesinden gelinmesine yönelik etki azaltma mekanizmaları geliştirilmesidir. Bu kısımda PEK'lerin algıları ve Proje ile ilgili bakış açıları yansıtılmaktadır. 4.5.4.2 Projenin faydaları Projenin faydaları sorulduğunda, PEK'lerin neredeyse yarısı (%52) şöyle demiştir: "Proje bize değil, devlete yarar sağlayacaktır". Projelerin arazinin daha yüksek değerlenmesi, sulama projesinin geriye kalan arazi üzerindeki etkisi ve istihdam fırsatları gibi olası faydaları hanehalklarının yalnızca %8'i tarafından ifade edilmiştir. Odak grup toplantıları esnasında PEK'ler tarafından diğerleri kategorisinde verilen yanıtlar şu şekildedir: Projenin herhangi bir olumlu etkisi olmayacaktır, Projenin zorunlu yeniden yerleşim, evlerin kaybı, memleket köylerinin kaybı, hayvancılık ile tarımdan elde edilen geçim kaynaklarının kaybı gibi olumsuz etkileri olacaktır (Şekil 4.37). Şekil 4.37: Projenin olumlu etkisi/faydasının ne olacağını düşünüyorsunuz? Diğer 40% Devlete yararı olur bize bir yararı olmaz 52% Olası faydaları 8% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.5.4.3 Olası Olumsuz Etki PEH'lerden Projenin olası olumsuz etkilerini önceliklendirmeleri istenmiştir (Tablo 4.21). Köylerin sular altında kalması Projenin olumsuz etkileri açısından en önemli sorun olarak algılanmaktadır. Buna ek olarak, günlük yaşama ilişkin aksamalar, arazi ve ürünlerin kaybı, mera arazisinin kaybı PEK'lere yönelik temel kaygılar olarak ortaya atılmıştır. Bu soruya cevap verirken, PEK'lerin büyük bölümü rahatsızlığını paylaşmış ve aşağıdaki endişeleri paylaşmıştır: "Evlerimizi kaybetmemiz nedeniyle zarar göreceğiz", "Nereye gideceğiz?" "Hiç mera arazimiz kalmayacak", "Sulama yapılan Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ arazimizi kaybedeceğiz ve elimizde yalnızca yağmurla beslenen arazi kalacak", "Tarım gerileyecek", "Kültürel artalanımız, evimizden ayrılacağız" "Zorunlu olarak yeniden yerleştirileceğiz". PEK'ler tarafından ifade edilen yukarıdaki olumsuz sosyal etkilerin azaltılması için, arazi edinimi politikası ile ilgili önceki hususların PEK'lerle paylaşılması gerekmektedir. Projenin istekli alıcı istekli satıcı görüşmelerinin aksine kamulaştırma gerçekleştirmesi halinde, PEK'ler bilhassa belirli olmayan zaman takvimi konusunda endişelenmektedir. Bazı durumlarda kamulaştırma kaçınılmaz olsa dahi, Projenin istekli alıcı satıcı görüşmelerini tercih etmesi durumunda, paydaşların sayısının fazla olması nedeniyle, kamulaştırma sürecinin sürekli olarak PEK'lerle paylaşılması gerekir. Arazi ve ev edinimine yönelik zamanında yapılan ödemeler kendi başlarına yeniden yerleşimi tercih eden PEK'ler başta olmak üzere PEK'lerin kendi yaşamlarını kurması açısından önemlidir. Ek olarak, geç ödemeler PEK'leri farklı yeniden yerleşim alternatiflerini değerlendirme şansından mahrum bırakacaktır, çünkü PEK'ler ne kadar para alacaklarını ve ödemelerin ne zaman yapılacağını bilmeyecektir. Tablo 4.21: Projenin Olası Olumsuz Etkisi Konular (PEH'lerin sayısı) Köyümüz gidiyor, daha ne olsun? Gürültü Yolların zarar görmesi Düzen ve köy ahengi değişecek Arazi ve ürünlere zarar Evlere zarar Ortak alanlara (mera v.b.) zarar İnşaat nedeniyle kişisel güvenlik riski Öngörülen sorun yok Bilmiyorum Diğerleri İlk seçenek İkinci seçenek Üçüncü seçenek 120 3 6 27 105 15 19 0 5 8 35 23 3 14 80 70 37 31 2 0 0 35 16 3 17 40 23 27 50 3 0 1 46 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.6 Fiziksel Olarak Yeniden Yerleşim Anket sonuçlarına göre, PEH'lerin %73'ü Proje etkisi nedeniyle fiziksel olarak yeniden yerleşime maruz kalacağını beyan etmiştir. İlgi çekici bir biçimde, yalnızca arazilerini kaybedecek bazı PEH'ler Proje tamamlandığında yeniden yerleşimi değerlendirmektedir. (Tablo 4.22). Tablo 4.22: Proje etkisi nedeniyle yeni bir yere yerleşmeyi planlıyor musunuz? Yerleşim Yeri Adı Evet Hayır Bilmiyorum Toplam Sayı % 227 %73 74 %24 10 %3 Göçmenler Sayı % 30 %100 0 %0 0 %0 Bağiçi Sayı % 34 %100 0 %0 0 %0 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tepeköy Sayı % 65 %100 0 %0 0 %0 Doğudap Sayı % 16 %94 1 %6 0 %0 Kayalıdere Sayı % 16 %100 0 %0 0 %0 Fındıklı (Aligedik mezrası) Sayı % 6 %67 3 %33 0 %0 Aligedik Sayı % 16 %73 6 %27 0 %0 Şanlıca Sayı % 22 %88 3 %12 0 %0 A.Hacıbey Sayı % 3 %21 9 %64 2 %14 Akpınar Sayı % 8 %36 12 %55 2 %9 Taşdibek Sayı % 0 %0 5 %100 0 %0 Dumlusu Sayı % 2 %22 6 %67 1 %11 Akkonak Sayı % 5 %29 9 %53 3 %18 Köy grupları Sayı % 4 %15 20 %77 2 %8 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Yeniden yerleşime maruz kalacak PEH'ler sahip oldukları veya kullandıkları evlerin sular altında kalacağını ve Proje sonucu hem evlerini hem de geçim kaynaklarını kaybedeceklerini vurgulamaktadır (Şekil 4.38). Yalnızca arazilerini kaybedecek PEK'ler açısından bakıldığında, fiziksel olarak yeniden yerleşim sebebi geçim kaynağı kaybıdır. Tüm arazilerini kaybeden PEH'ler açısından bakıldığında, Proje alanında kalmak mantıksız olacaktır, çünkü çiftçilik ve tarım dışında başka ekonomik fırsat bulunmamaktadır. Bu PEH'lerin arazilerini değiştirememesi ve geçim kaynaklarını sürdürmek için yakındaki tarım arazilerine yatırım yapamaması durumunda, köyde kalmak ekonomik açıdan uygun olmayacaktır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.38: Yeniden yerleşim sebebi 33% Village groups 33% Akkonak 0% 80% Dumlusu 0% 5% Aligedik 0% 27% 32% Göçmenler 21% Genel Toplam 0% 0% 25% 64% 1% 20% 56% 59% 59% 3% 15% 40% 0%9%0% 37% 0% 18% 3% Bağiçi köyü 0%13%0% 63% 31% Tepeköy 0% 75% 23% 0% 0% 20% 0% 88% A.Hacıbey 0% Kayalıdere 33% 100% Akpınar 0% Sanlıca 0% 0% Geçim kaynaklarım (arazi, dükkân vs) su altında kalıyor Hem evim hem geçim kaynaklarım su altında kalıyor Köy yaşamaya elverişsiz olacak 0%13%0% 0%13%0% 0% 21% 0% 48% 0%13% 3% 50% 1%11%1% 60% Kendimize ait evim su altında kalıyor 80% Başkasına ait ancak yaşadığımız bu ev su altında kalıyor Diğer 100% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Sosyal çalışmalar devlet destekli yeniden yerleşimin PEK'ler arasında tercih edilen bir seçenek olmadığını göstermektedir (Şekil 4.39). PEH'lerin büyük bir bölümü aşağıdaki paragraflarda görüldüğü üzere kendi başlarına yeniden yerleşimi tercih edecektir. "Bizi muhtaç bırakmayan bir tazminat öderlerse, herhangi bir yere gidebiliriz" (Tepeköy köyünden bir köylü). "Arazi ediniminden me kadar para alacağımı bilirsem, kendi kararımı verebilirim ve nereye gideceğime karar verebilirim. Devletin yaptığı konutların çok kaliteli olduğunu düşünmüyorum, daha iyi konut bulabileceğime eminim" (Bağiçi köyünden bir köylü). Yeniden yerleşimin Devlet ile işbirliği içerisinde planlandığı tek yerleşim yeri evlerini ve arazilerini halihazırda istekli alıcı satıcı görüşmeleri vasıtasıyla satan Göçmenler mahallesidir. Enerjisa ekibi yeniden yerleşim seçenekleri, devlet destekli yeniden yerleşim gereksinimleri hakkında PEH'leri bilgilendirecektir ve yeniden yerleşim tercihleri ile ilgili bilinçli karar verebilmeleri için ödeme koşullarının PEK'lere açıklanması gerekir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Şekil 4.39: Nasıl yeniden yerleştirilmek istiyorsunuz? 100% 90% 23% 80% 70% 56% 70% 73% 60% 73% 84% 84% Kendi imkanlarımla yerleşmek isterim 50% 40% 77% Devlet eliyle Yeniden Yerleşim tercih ederim 30% 20% 44% 30% 10% 27% 16% 27% 16% 0% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.7 Projeden Etkilenen Yerleşim Yerlerinin Etnik ve Kültürel Geçmişi Proje alanının etnik bileşimi kozmopolitandır. Tarihsel olarak bakıldığında, bölge Urartu döneminden kalma bir kalenin kalıntıları ile zengindir. Kale Kayalıdere köyünden geçen bir tepenin zirvesinde bulunmaktadır. 1925 yılında gerçekleşen bir isyanın lideri Şeyh Sait Kayalıdere köyü yakınında tutuklanmıştır. Buna karşın, bölgedeki en travmatik olay 19 Ağustos 1966'da gerçekleşen ve 2.000'den fazla kişinin öldüğü yıkıcı Varto depremidir. Varto depreminin anıları hala tazeliğini korumaktadır. Köylerin büyük çoğunluğunda Kürtçe konuşulmaktadır, ancak Kürtlere ek olarak, Çerkezler gibi diğer etnik gruplar bulunmaktadır. Projeden etkilenen en büyük yerleşim yeri olan Tepeköy Kafkasya'dan göç eden Çerkezler tarafından kurulmuştur. Yerleşim yerine dayalı olarak, dini inanç İslam'ın Şafi veya Alevi mezhepleridir; ancak, bazı yerleşim yerlerinde karma inançlar bulunmaktadır (Tablo 4.23). Tablo 4.23: Etkilenen Yerleşim Yerlerinin Etnik ve Kültürel Artalanı Köy Eski Adı İlçe Etki Derecesi İnanç Etnik kimlik Bağiçi Çarbuhur Varto Tamamen su altında kalan Karma (Alevi-Şafi) Karma (Kürt Çerkez) Kayalıdere Xinzora Şér Varto Şafi Kürt Şanlıca Şîp Varto Şafi Kürt Tepeköy Tepe Varto Tamamen su altında kalan Tamamen su altında kalan Tamamen su altında kalan Karma (Alevi-Şafi) Karma (Kürt Çerkez) Akkonak Kotanlı Merkez Şafi Kürt Aligedik Aligedik Merkez Kısmen su altında kalan Kısmen su Şafi Kürt Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ altında kalan Akpınar Akpınar Merkez Yalnızca arazi Şafi Kürt Alagün Mollaxıdıran Merkez Yalnızca arazi Şafi Kürt Aşağı Alagöz Aléngoza Jér Varto Yalnızca arazi Şafi Kürt Aşağı Hacıbey Hecîbega Jér Varto Yalnızca arazi Şafi Kürt Değerli Anér Varto Yalnızca arazi Şafi Kürt Dumlusu Sarkisan Merkez Yalnızca arazi Şafi Kürt Kayalık Ziring Varto Yalnızca arazi Karma (Alevi-Şafi) Karma (Kürt Çerkez) Kumlukıyı Dérika Anér Varto Yalnızca arazi Karma (Alevi-Şafi) Karma (Kürt Çerkez) Mescitli Kızılmescit Merkez Yalnızca arazi Şafi Kürt Özenç Qereseyît Varto Yalnızca arazi Şafi Kürt Taşdibek Xirbaqub Varto Yalnızca arazi Karma (Alevi-Şafi) Kürt Ulusırt Eyna Varto Yalnızca arazi Şafi Çerkez Yurttutan Îspeya Varto Yalnızca arazi Şafi Kürt Zorabat Zorava Varto Yalnızca arazi Şafi Kürt Kuşluk Yekmal Varto Yalnızca mera Alevi arazisi Kaynak: Köy muhtarları ile yapılan görüşmeler ve http://www.nisanyanmap.com/ Kürt Dini inançlar ile ilgili olarak, İslam'ın Şafi veya Alevi mezhepleri Projeden etkilenen yerleşim yerlerinde hakimdir. Proje alanındaki genel resim barışçıl olarak açıklanabilir. Buna karşın, bazen çatışmalar ortaya çıkmaktadır. Örneğin, temel olarak mera arazilerinin kullanımı nedeniyle Kayalıdere ve Kayalıkale köyleri arasında çatışma çıkmıştır. İki topluluk arasında hısımlık yoktur. Ancak, geçmişte iki köy arasında birkaç evlilik yapılmıştır. Kayalıdere köylüleri Kayalıkale köylülerinin izinlerini almadan büyükbaş hayvanlarını ve koyunlarını mera arazilerine getirdiğini söylemektedir. Kayalıkale köylüleri mera arazisinin düz olduğunu ve bu nedenle, otlatmaya çok daha uygun olduğunu düşünmektedir. Kayalıdere köylüleri Kayalıkale köylülerinin mera arazisinde çim biçtiğini de öne sürmektedir. Bu anlaşmazlık mahkemeye intikal etmiştir. Mahkemenin nihai kararı henüz açıklanmamıştır. Diğer taraftan, Kayalıkale köylüleri Kayalıkale mera arazisine büyükbaş hayvanlarını ve koyunlarını götürenin Yeşilpınar köylüleri olduğunu iddia etmektedir. Geçmişte, iki topluluk arasında birtakım olaylar meydana gelmiştir. Neyse ki, iki topluluk da sağduyulu bir şekilde hareket etmektedir. Akkonak ve Göçmenler toplulukları arasında gerilim bulunmaktadır. Göçmenler aslında Akkonak'ın mezrasıdır. İki topluluk arasında hısımlık vardır. Göçmenler'in yeni yerleşim yeri olarak seçilecek yer hakkında anlaşmazlık ortaya çıkmıştır. Akkonak topluluğu yeni yerleşim alanının Akkonak köyünün mera arazisi olduğunu ve köyün mera arazilerinin değerli ve sınırlı olması sebebiyle, Göçmenler'in yeniden yerleşimi için tahsis edilen arazinin kabul edilemez olduğunu ifade etmektedir. Ayrıca, toplulukların bütünlüğünü kuvvetlendiren birtakım kültürel faaliyetler bulunmaktadır. Her yıl Muş'ta kutlanan Lale Festivalı, 2010 yılından beri her yıl Hamurpet Gölü çevresinde düzenlenen Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Hamurpet Festivali ve her yıl Varto'daki Koğ Tepesinde düzenlenen Koğ Festivali bahsedilebilecek kültürel etkinliklerden bazılarıdır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 4.8 ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Hassas Gruplar Hassas gruplar ve hassasiyet tanımı kalkınma literatüründe farklılık göstermektedir87. Zorunlu yeniden yerleşim halihazırda dezavantajlı bir durumda bulunan ve/veya geçim kaynakları açısından önemli değişikler ile ilgili olarak sınırlı kapasitesi bulunan gruplar için sosyal ve ekonomik riskler teşkil etmektedir. Alpaslan II Projesinde, hassas grup tanımı IFC Yeniden Yerleşim Kılavuzuna dayalıdır ve hassas gruplar "cinsiyet, etnik kimlik, yaş, fiziksel veya zihinsel engel, ekonomik dezavantaj veya sosyal statü nedeniyle diğer kişilere nazaran yeniden yerleşimden daha olumsuz etkilenebilen ve yeniden yerleşim desteği ve ilgili kalkınma faydalarını talep etme veya bunlardan yararlanma kabiliyeti açısından sınırlılıkları bulunabilen kişiler" olarak tanımlanmaktadır88. Bu tanım ışığında, Alpaslan II Projesindeki hassas gruplar cinsiyet temelli hassas gruplar, yaş temelli hassas gruplar, engellilik temelli hassas gruplar, ekonomik açıdan dezavantajlı - yoksul ve arazi temelli hassas gruplar şeklinde değerlendirilmektedir. Her hassas grup kategorisi, hassasiyetin açıklanması ile bağlantılı olarak, anket bulguları, saha gözlemleri ve odak grup toplantıları esnasında elde edilen bulgular kullanılarak, aşağıda ele alınmaktadır. 4.8.3 Cinsiyet temelli hassas gruplar Kadınlar toplam Proje alanı nüfusunun %47'sini oluşturmaktadır, ancak kadınların aile reisi olduğu hanehalkları toplam hanehalklarının %3'ünden daha azdır. Kadınlar birden çok faaliyet vasıtasıyla ekonomik gelir getirme faaliyetlerine katılmaktadır, ancak bu işler için çoğunlukla ödeme yapılmamaktadır. Kadınlar süt, peynir, yoğurt ve tereyağı gibi hayvancılık yan ürünlerinin temel üreticileridir. Kadınlar, ahırda tutulduğunda, hayvan sürülerinin bakımını üstlenmektedir. Kadınlar arazilerine ekim yapmaktadır ve kendi ihtiyaçlarına yönelik tarım faaliyetlerinde bulunmaktadır. Kadınlar domates, fasulye ve diğer sebzelerin uzun süreli saklanması suretiyle ürünlerinin kış aylarında da dayanmasını sağlayacak şekilde ürünlerini kullanmaktadır. Odak grup görüşmeleri esnasında, kadınlar günlük yaşamlarının sabah 5:30'da sobayı yakmakla başladığını söylemiştir. Kadınlar sabahın ilk işi olarak hayvanların bakımıyla meşgul olmaktadır ve ardından, aileye yönelik kahvaltı hazırlıkları ile işlerine devam etmektedir. Gün boyunca, kadınlar evi temizlemektedir, yemekleri hazırlamaktadır ve günlük yoğurt, peynir ve süt üretimi yapmaktadır. 87 Hoogeveen J, Tesliuc E, Vakis R, Dercon S “ A Guide to Analysis of Risk, Vulnerability and Vulnerable Groups” Handbook for Preparing a Resettlement Action Plan, p. xi, http://www.ifc.org/wps/wcm/connect/22ad720048855b25880cda6a6515bb18/ResettlementHandbook.PDF? MOD=AJPERES 88 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Resim 4.7. Sanlıca ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ köyündeki kadınlar Resim 4.8. Sanlıca köyündeki kadınlar 6,6 düzeyindeki bir ortalama hanehalkı ile birlikte, bazı kadınlar 10 veya daha fazla sayıda çocuk doğurmaktadır. Ek destek olmaksızın 10 çocuğa bakılması kadınları meşgul etmektedir. Bilhassa yaz aylarında tarımsal üretim gibi ek iş yükü kadınlara hiç boş zaman bırakmamaktadır. Geleneksel olarak, kız çocukları küçük bir yaşta evlendirilmektedir (13-14 gibi küçük yaşlarda). Buna karşın, bu durum hükümetin zorunlu eğitim vurgusu ile değişmektedir. Artık, orta dereceli okuldaki kız çocukları lisede eğitimlerine devam etmek istemektedir. Bu nedenle, evlilik yaşı artık 20'li yaşların başıdır. Kadınların hanehalkındaki rolü "ev sınırları" ile sınırlıdır. Kadınlardan ekonomik aktiviteye katılmak üzere hanehalkı veya köyden ayrılması beklenmemektedir. Kadınların çoğu hanehalkı içerisinde erkek hakimiyeti olduğunu belirtmiştir ve "erkekler" temel karar verici olarak görülmektedir. Proje ekibinin bu kadınlara tercihen kendi evlerinde ulaşmaya yönelik özel bir çaba sarf etmemesi halinde, kadınların sesinin Projede duyulması mümkün değildir. Bazı kadınlar köy içerisinde birbirlerine haftalık gezmeye gittiklerini söylemiştir. Kış ayları esnasında, kadınların işleri bahçe işleri olmaması nedeniyle azalmaktadır. Bu nedenle, bazı kadınlar ek gelir yaratmak için dikiş nakış işleri yapmaktadır. Bazı kadınlar dikiş nakış işleri ve oya işleri için siparişler almaktadır ve evde bu işleri yapmaktadır; diğer kadınlar ise el işlerini pazarda satılmak üzere bir esnafa satmaktadır. Ziyaret edilen köylerin birinde (Kayalık), muhtarın eşi el işi eşarpları ve dikiş nakış işlerini Fransa'daki akrabalarına gönderdiğini ve akrabalarının bu ürünleri Fransa'da kendisi için sattığını söylemiştir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Resim 4.9 Kayalık köyü ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Resim 4.10. Satışa hazır dikiş nakış işleri Kadınların projeden beklentileri hanehalkı büyüklüğüne göre farklılık göstermektedir. Ödemelerin alındığı ve arazi ediniminin tamamlandığı tek yerleşim yeri olan Göçmenler yerleşim yerinde, kadınlar kırsal yeniden yerleşimi tercih etmektedir. Kadınlar şunları söylemektedir: "Ortalama olarak, hanehalkımızda 10-20 kişi bulunuyor, bir apartman dairesine hiçbir şekilde sığamayız. Ayrıca, şehirde yaşamayı kim ister? Apartman etrafında koşan 15 çocuğun bulunduğu bir komşuyu hayal edebiliyor musunuz? Bunun yanında, şehirde ne yaparız biz? En azından, burada kendi yiyeceklerimizi yetiştiriyoruz, biraz hayvan yetiştiriyoruz ve geçinip gidiyoruz, bir şehirde ne yapabiliriz? Herhangi bir becerimiz yok!". Kadınlara nakit tazminat ödemeleri ile ne yaptıkları sorulduğunda, kadınlardan biri şöyle cevap verdi: "buna para deniyor, ancak hiçbir iz bırakmıyor"; yani, nakit para herhangi bir varlık olmadan kolayca harcanıyor ve bu harcama takip edilemiyor. Buna karşın, tamamen sular altında kalacak olan ve ziyaret edilen diğer yerleşim yerlerinin tamamında, kadınların tercihi şehirlere yeniden yerleşim olmuştur. Şanlıca köyünden bir kadın şöyle demiştir: "Gece gündüz çalışmaktan bıktım, burada doğdum ve hayatım boyunca burada kapalı yaşadım. Annem babamdan farklı olarak, en azından mezarım başka bir yerde olacak!"; Tepeköy köyündeki başka bir PEK şöyle demiştir: "Şehir yaşamı çok çekici. Evlerin kendi ısıtma sistemi var, hayvan yetiştiremeyeceğiz veya bahçemiz olmayacak, bu nedenle, çocuklara bakmaktan başka iş olmayacak. Yeniden yerleşimin en iyi yönü: bir şehre taşınmak!". Bağiçi köyündeki başka bir PEK şehre yeniden yerleşimin bu kadar çekici olmasının sebebinin çocuklarına yönelik eğitim olanakları olduğunu söylemiştir. "Çocuklarımı yatılı okula göndermekte zorlanıyorum. 10 bir okulda yalnız bırakılmak için çok küçük bir yaş. Çocuklar kendilerine zor bakıyorlar ve yatılı devlet okullarında çocuklara sağlıklı bir şekilde bakılmasını sağlayacak iyi olanaklar yok. Kentsel alanda yeniden yerleşecek olursak, en azından çocuklarım yanımda olacaktır". Proje yerleşim yerlerindeki diğer bir özellik ise birden fazla kadınla evliliktir. Birden fazla kadınla evlilik Türkiye'de kanunlara aykırıdır. Buna karşın, Türkiye'nin doğusundaki kırsal yerleşim yerlerinde, bazı Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ evlilikler birden fazla kadınla evliliğe izin veren dini nikahla gerçekleşmektedir. Birden fazla kadınla evliliğin her köyde birkaç hanehalkı tarafından gerçekleştirilmesine karşın, her hanehalkı kimin birden fazla eşinin olduğunu bilmektedir. Bazı hanehalklarında, eş sayısı üçe kadar çıkmaktadır. Kadınlar şunları söylemektedir: "Ev işlerinde birbirimize yardım ediyoruz ve çocuklara sırayla bakıyoruz". Buna karşın, evli bir kişinin ikinci ve üçüncü eşlerinin herhangi bir yasal sosyal koruması bulunmamaktadır, çünkü bu kişiler kanun önünde evli değildir. Bu nedenle, Projenin evlilik durumlarına bakılmaksızın bütün kadınların haklarını koruma ve tazminatlarını almalarını sağlama açısından haklarını temin etmesi önemlidir. 4.8.4 Yaş temelli hassas gruplar Yaşlı nüfus yaş temelli hassasiyet nedeniyle ani değişikliklere daha az uyum sağlayabilmektedir. Proje alanında, toplam nüfusun yaklaşık %6'sı 65 yaşın üzerindedir. Yaşlı insanların çoğunluğu sülaleleri (geniş aileleri) ile birlikte yaşamaktadır. Görüşmeler ve ayrıntılı toplantılar esnasında, yalnızca 5 PEK 89 çocuklarının köyde yakındaki evlerde yaşamasına karşın, yalnız yaşayan yaşlılar şeklinde belirlenmiştir90. Hanehalkının en büyük erkek çocuğunun anne babasının evinde kalması ve eve bir "gelin" getirmesi gelenek halini almıştır. Projeden etkilenen alanda, bütün erkek çocuklarının evlerinin olmasını sağlamak üzere yaşlı babanın her erkek çocuğu için aynı parselde birkaç ev inşa ettiği gözlenmiştir. Bu nedenle, yaşlılar çocukları ile birlikte yaşamaktadır ve çocuklar yaşlı anne babalarına bakmaktadır. Buna karşın, yaşlarına rağmen, kırsal yerleşim yerlerindeki yaşlılar "işten" emekli olmamaktadır. Yaşlılar, sağlık koşulları kendilerine elverdiği sürece, tarlalarda çalışmaya veya hayvanlara bakmaya devam etmektedir. Yaşlıların arazilerine bağlılığı gençlerden daha yüksektir, çünkü yaşlılar arazilerini memleket toprağı olarak görmektedir. Çocukları kentsel yerleşim birimlerine göç eden yaşlılar Proje nedeniyle hassas durumda olacaktır. Bazı PEH'ler açısından bakıldığında, çocuklar Proje alanını yalnızca yaz aylarında ziyaret etmektedir ve yaşlı anne babalar tüm yıl boyunca Proje alanında kalmaktadır. Bu yaşlı PEH'lerin kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi ve çocukları ile birlikte taşınması halinde, bu PEH'ler bir kırsal yerleşim yerinden tamamıyla ayrılmanın dışında çocuklarının sosyal desteğinden sağlanan avantajlardan da kopacaktır. Diğer taraftan, bu PEH'lerin kırsal yeniden yerleşimi tercih etmesi halinde, yeni bir eve ve yeni bir çevreye uyum sağlamak zor olacaktır. Bu nedenle, yaşlı nüfusun Proje süresi boyunca yakından izlenmesi gerekmektedir. Resim 4.11: Anketlerdeki yaşlılar 89 Şanlıca köyünde 3 yaşlı kadın, Tepeköy'de ve Kayalıdere'de birer yaşlı kadın bulunmaktadır. Bağiçi, Göçmenler, Kayalıdere ve Aligedik yerleşim yerlerinde yalnız yaşayan yaşlı PEK bulunmamaktadır. 90 PEK'ler ayrı evlerde yaşasa dahi, çocukların anne babalarına destek olması gelenek halini almıştır. Çocuklar ev işlerine yardım etmektedir, anne babalarını sağlık kontrolü için doktora götürmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ PEH'lere engellilik nedeniyle özel bakıma ihtiyaç duyan herhangi bir aile ferdi olup olmadığı sorulmuştur. 92 PEH (%26) ailelerinde özel tıbbi bakıma ihtiyaç duyan en az bir kişi olduğunu söylemiştir. Bu kişiler arasında, yaşlılar özel bakıma ihtiyaç duyan kişilerin %28'ini meydana getirmektedir. Bunun yanında, bazı PEH'ler yaşlı aile fertlerinin 90 yaşın üzerinde olduğunu ve tam zamanlı bakıma ihtiyacı olduğunu söylerken, bazı PEK'ler ileri yaşta geçirilen inmelerin neden olduğu fiziksel hareketsizlik nedeniyle özel bakıma ihtiyaç duyulduğunu söylemiştir (Tablo 4.24). Fiziksel veya ekonomik yeniden yerleşim nedeniyle kesintiye uğrayacak bakımın sürdürülebilirliğinin sağlanması için, bu PEH'ler Proje esnasında izlenecektir. Tablo 4.24: Tam zamanlı bakıma ihtiyaç duyan Yaşlı Nüfusun bulunduğu Hanehalkı Sayısı Yaşlılar arasında bağımlılık Fiziksel olarak hareketsiz Tam olarak su altında kalan 5 Kısmen su altında kalan Yalnızca arazi kaybeden 1 3 5 5 7 Tam zamanlı bakıma ihtiyaç duyan Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.8.5 Engellilik temelli hassasiyet Proje alanında, anket sonuçlarına göre, fiziksel veya zihinsel engeli bulunan bir hanehalkı ferdinin bulunduğu PEH'ler düşüktür (%4)91. Buna karşın, Proje esnasında bu PEK'lere özen gösterilmesi gerekir, çünkü bu PEK'lerin yeniden yerleşim alanında verimli bir şekilde uyum sağlamasına ilişkin gerekli koşulların sağlanması için, bu PEK'ler özel bakıma ihtiyaç duyacaktır. Bilhassa, fiziksel açıdan yeniden yerleştirilen hanehalkları açısından bakıldığında, PEH'lerin engelli fertlerinin yeniden yerleşim alanındaki olumsuz koşullara karşı korunması için bu bireyler izlenecektir (Tablo 4.25). 91 351 PEH'ten yalnızca 16'sının hanehalklarında bir engelli kişi bulunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 4.25: En az bir engelli Hanehalkı Ferdinin bulunduğu Hanehalkı Sayısı Kısmen su altında kalan köyler 2 Yalnızca arazi kaybedenler Fiziksel Engellilik Tam olarak su altında kalan köyler 4 Zihinsel Engellilik 5 1 2 2 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 4.8.6 Yoksulluk temelli hassas gruplar Yoksulluk istatistiklerine göre, Doğu Anadolu'nun bölgesel yoksulluk oranı %13,4'tür. Odak grup toplantıları esnasında, PEH'lerden hassas, yoksul aileleri belirtmeleri istenmiştir. Her köyde, PEK'ler yoksulluk çeken veya halihazırda köyün sosyal desteği ile yaşamını idame ettiren bir veya iki aileden bahsedebilmektedir. Anket sonuçları PEH'lerin neredeyse yarısının yoksul olarak tanımlanan kişilere yönelik bir sosyal sağlık yardımı olan yeşil kartının bulunduğunu göstermektedir. Ancak, ayni gelir PEH'lerin geçim kaynaklarını desteklemektedir ve bu PEH'leri yoksulluktan kurtarmaktadır. Bu PEH'lerin herhangi bir ayni gelir olmadan kentsel yerleşim yerlinde yaşayacak olması halinde, PEH'lerin yoksulluk düzeyleri daha yüksek olacaktır. Ankette yöneltilen gelir ve gider soruları ile hanehalkı gelir düzeylerinin açıklanması amaçlanmaktadır, ancak bu sorular yoksulluk analizi açısından somut rakamlar şeklinde dikkate alınamaz92. Halkla yapılan görüşmeler Proje alanındaki yoksulluk oranının bölgesel eğilimlere benzer olduğunu ve PEH'lerin yaklaşık yüzde 13'ünü etkilemektedir. 4.8.7 Arazi temelli hassasiyet Projenin temel etkisi arazi ve ev edinimleri ile ilgili olacaktır. Evleri ve arazilerini kaybeden hanehalkları fiziksel olarak yerinden edilmeye maruz kalırken, yalnızca arazisini kaybeden PEH'ler ekonomik olarak yerinden edilecektir. Yeniden yerleşim etkisinin sebep olduğu hassasiyetin açıklanması için, hanehalklarının varlıklara erişimi ve mülkiyet şekilleri analiz edilmektedir. Saha çalışmaları ve varlık envanter analizinin bir sonucu olarak, aşağıdaki grupların Projenin arazi ve ev edinimi etkisi nedeniyle hassas olduğu sonucuna varılmaktadır (Tablo 4.26). Bu PEH'ler aşağıdaki şekilde kategorize edilebilmektedir: Birden çok sahibi bulunan ev mülkiyeti: Evlerin çoğunluğuna tek bir PEK sahiptir. Buna karşın, birden çok hissedarın sahip olduğu, ancak tek bir sahibin kullandığı bir dizi ev bulunmaktadır. Bu durumlarda, kullanıcı ve diğer sahipler Türk yasal sistemine göre eşit şekilde tazmin edilecektir. Tazminatın tam ikame maliyetinde fiyatlandırılsa dahi, tazminatın hissedar sayısına göre bölünmesi nedeniyle, fiili kullanıcı evi yenisiyle değiştiremeyebilecektir. Bu nedenle, fiziksel olarak yeniden yerleştirilmelerinin sağlanması için, bu PEH'ler izleme esnasında belirlenecektir. 92 TÜİK'in yoksulluk analizinde, "yoksulluğun" tanımlanmasına yönelik olarak bir yiyecek sepeti veya günde bir dolar yaklaşımı tanımlanmasından ziyade, bölgesel farklılıklar dikkate alınmaktadır. Analiz bölge temellidir ve illere ilişkin rakamlar Ekim 2013 itibariyle mevcut değildir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 4.26: Mülkiyete Göre Ev Kullanımı Köy Adı Kayalıdere Bağiçi Şanlıca Tepeköy Göçmenler Toplam Evin sahibi olmayan kişilerin oturduğu ev sayısı 8 16 9 6 4 43 2'den fazla sahibin bulunduğu ev sayısı93 2 6 8 3 16 35 Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Evsiz (Kiracılar)94: Anketler ve varlık değerlendirmeleri esnasında, bazı PEK'lerin yaşadıkları evlere ilişkin yasal tapuya sahip olmadığı gözlemlenmiştir. Bu durumların büyük bir bölümünde, bu PEK'ler izinlerini alarak bir akrabanın evinde yaşamaktadır ve herhangi bir kira ödememektedir. Tamamen sular altında kalan yerleşim yerlerinde ve Akkonak köyünün Göçmenler mahallesindeki ev sahibi olmayan kişiler tarafından yaklaşık 43 ev kullanılmaktadır95. PEK'ler Türk kanunları çerçevesinde tazmin edilememektedir, çünkü bu PEK'ler evlerinin yasal tapu sahipleri değildir. Görüşmeler esnasında, bazı kişiler, ev sahibinin başka bir yere taşınması nedeniyle, akrabalarının evlerinde on yıldan uzun süredir yaşadıklarını belirtmiştir. Enerjisa bir strateji geliştirecek ve bu kiracıların hiçbirinin Proje sonucu evsiz kalmamasını sağlayacaktır. Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinde geriye kalan arazisi bulunan ev ve/veya arazi sahipleri: Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinin dördü tamamen yeniden yerleştirilecektir. PEH'in özel arazisi veya mera arazisinin tümünün sular altında kalacak olmamasına karşın, yerleşim birimlerinin köy statüsünü kaybedecek olması ve bütün evlerin sular altında kalması nedeniyle, PEH'ler farklı yerlere yeniden yerleşmek zorunda kalacaktır. Projenin arazi edinim politikası Projeden etkilenecek arazinin (örneğin, sular altında kalan) edinilmesine dayalıdır. Buna karşın, bu dört yerleşim biriminde, geriye kalan arazisi bulunan, ancak Projenin tamamlanmasından sonra bu araziyi kullanamayacak olan PEH'ler bulunmaktadır. Yeniden yerleşim seçenekleri sonucunda bu PEK'lerin aynı köyün daha yüksek rakımlı yerlerine yerleştirilmemesi durumunda ve bu PEK'lerin gelecekte bu arazinin kullanımına yönelik herhangi bir aracı bulunmaması halinde, bu ek arazinin Proje tarafından edinilmesi gerekmektedir. Tamamen sular altında kalan dört yerleşim birimindeki PEK'ler sular altında kalan arazilerden kaybedilen gelirin yanı sıra Projenin bir sonucu olarak kullanılamayacak geriye kalan araziden kaybedilen gelir de dahil olmak üzere tüm gelirlerini 93 Analiz HAPA envanter raporlarına dayalıdır Bilhassa, evin yakın bir akrabaya ait olması durumunda, ev sahipleri ve kullanıcılar arasında herhangi bir resmi kira kontratı bulunmamaktadır. Ev sahiplerinin ilgili alanda bulunmadığı evler de akraba olmayan kişiler tarafından kullanılmaktadır. Bu evlerin sahipleri kullanıcıya izin vermektedir, çünkü bu PEK'lerin başka bir evi bulunmamaktadır. 95 Aligedik ile ilgili bilgiler mevcut değildir. 94 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ kaybedecektir. Hassasiyetten kaçınılması için, PEK'lerin tüm kayıplarına yönelik tazmin edilmesi gerekmektedir. Birden çok hissedarı bulunan arazi mülkiyeti: Ev mülkiyetine benzer şekilde, arazi tapularının mülkiyeti karmaşıktır. Arazi tapularının çoğunluğu paylaşılmaktadır ve bazı tapularda hissedar sayısı elliye kadar çıkabilmektedir. Arazi değeri bütün hissedarlar arasında eşit paylaştırıldığında, fiili olarak araziye ekim yapan ve araziye dayalı olarak gelir elde eden PEK'ler, gelirlerine göre değil, arazi hisse payına göre tazmin edilmektedir. Enerjisa, bilhassa yalnızca arazi kaybeden yerleşim birimlerinde, alternatif gelir yaratma uygulamaları geliştirerek, kullanıcıların arazi ediniminden olumsuz etkilenmemesini sağlayacaktır. Tapusuz arazi kullanıcıları: Hazine arazisi kullanımı Projeden etkilenen yerleşim birimlerinde yaygın bir uygulamadır. Hazine arazisinin ekilmesinin "otlakçılık" olarak algılanabilmesine karşın, Projenin inşa edilmemesi halinde, PEK'ler bu araziyi kullanarak geçim kaynaklarını elde etmeye devam edecektir. Kullanıcılar Hazine arazisi üzerine diktikleri ağaçlar veya inşa ettikleri yapılar için tazmin edilecektir. Buna karşın, kullanıcılar arazi kaybı için tazmin edilemeyecektir. Hazine arazisinin kullanımından elde edilen gelir kaybının azaltılması için, Enerjisa, yalnızca ekonomik açıdan yerinden edilmeyle karşı karşıya olan PEK'lere kullandıkları Hazine arazilerinin satın alınması için İÖİ ile işbirliği yapmalarını tavsiye edecektir. Yalnızca arazilerin kaybedileceği yerleşim birimlerinde Proje sonucu arazisiz kalanlar: Anketler esnasında, yalnızca arazilerini kaybedecek bazı PEK'ler Proje nedeniyle bütün arazi varlıklarını kaybedeceklerini söylemiştir. Kırsal bir yerde, arazi temel gelir kaynağıdır. Bu nedenle, bu PEK'lerin araziye yatırım yapması ve mevcut arazilerini Proje alanından benzer araziyle değiştirmesi önemlidir. Projenin temel avantajlarından biri Muş Ovalarının sulanmasıdır Sulanan araziden elde edilen gelirler, yağmurla sulanan arazilerden çok daha yüksektir. Bu nedenle, Enerjisa alternatif arazi bulunması için bu PEK'lere destek olacak ve alternatif gelir yaratma faaliyetleri ile ilgili olarak bu PEK'lere tavsiyede bulunacaktır. Mera arazisi kaybı: Projenin mera arazilerine etkisi, bilhassa Kayalık, Kuşluk ve Değerli gibi yalnızca arazi kaybından etkilenen yerleşim birimlerinde, önemlidir. Mera arazisi kaybına ilişkin etki mera arazisi imarları ile azaltılabilmektedir. Buna karşın, mera arazisi imarlar çerçevesinde, arazinin koruma esnasında "kullanılmaması" gereklidir. Enerjisa mera arazisi kaybının PEK'lere olan etkisini değerlendirecek ve hayvan yemi desteği, hayvancılık yönetim programları ve alternatif gelir yaratma mekanizmalarını göz önüne alacaktır (Şekil 4.40). Şekil 4.40: Yerleşim birimine göre mera arazisi kaybı Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Sular altında kalan mera arazisi/yerleşim birimi yüzdesi Dumlusu Yurttutan Akpinar Alagun Ulusirt Kumlukiyi Asagialagoz Mescitli Akkonak Tepekoy Zorobat Tasdibek Ozenc Degerli Kusluk Kayalidere Aligedik Kayalikale Bagici Sanlica Kayalik 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Kaynak: Hanehalkı Anketi Haziran 2013 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 5. Projenin Etkileri ve Etkilerin Azaltılması 5.1. Giriş Alpaslan II Projesi dört yerleşim birimini tamamen ve iki yerleşim birimini kısmen etkileyecektir. Ayrıca, on altı yerleşim birimi arazi kaybı açısından etkilenecektir. Proje istihdam olanakları yaratarak PEK'lerin hayatlarına katkıda bulunacaktır. Proje altyapı (yollar, köprüler gibi) ile ilgili yerel alım ve yatırımlara katkıda bulunacaktır. Buna karşın, Projenin bilhassa Proje nedeniyle fiziksel olarak yerinden edilmek zorunda kalacak PEK'lere olumsuz etkileri olabilmektedir. YYEP'in amacı muhtemel sosyal olumsuz etkilerin ana hatları ile belirtilmesi ve PEK'lerin geçim kaynaklarının Projeden olumsuz bir şekilde etkilenmemesi ve PEK'lerin fiziksel olarak yerinden edilmelerine karşın geçim kaynaklarını sürdürebilmeleri veya geliştirebilmelerinin sağlanmasına yönelik olarak bu olumsuz etkilerin üstesinden gelinmesine ilişkin stratejiler geliştirilmesidir. Projenin muhtemel sosyal etkileri arasında, aşağıdakilerle sınırlı olmamak koşuluyla, şu etkiler yer almaktadır: Evler, ticari binalar, çiftlik binaları ve ambarlar, çitler ve sulama altyapısı gibi diğer binaların kaybı; Tarım arazisinin yanı sıra bu araziler üzerindeki ekili ekinler ve dikili ağaçların kaybı; Mera arazisinin kaybı; Su kaynaklarına erişim kaybı veya bunlara erişimin engellenmesi; Bu kayıplardan kaynaklanan gelirlerde düşüş ve bunun bir sonucu olarak, yeniden yerleşimin ardından geçim kaynaklarının tekrar kazanılması hususundaki zorluklar; İnşaat nedeniyle patlamalar, toz ile bağlantılı olarak ekinler, arazi, evlere ilişkin geçici zarar; Günlük yaşamda geçici gürültü rahatsızlığı; Ağır makinelerin yollara verdiği geçici zararlar; Sosyal ilişkilerin kaybı. PEK'lerin etkilenme düzeyi Projenin su altında kalma etkisi, ev ve arazi mülkiyeti şekli, varlıkların yasal statüsü (Özel mülkiyet/Hazine) veya PEK'lerin hassasiyeti gibi bir dizi faktöre dayalı olarak farklılık gösterecektir. Bu faktörler PEK'lerin hayatlarını etkileyecektir. Bu bölüm Projenin arazi edinimi etkilerinin belirlenmesi ve arazi edinimi ile ilgili olumsuz etkilerin engellenmesine ilişkin azaltma tedbirlerine göre yapılandırılmaktadır. Projenin beklenen faydaları da bu bölümün son kısmında ifade edilecektir. 5.2. Proje Arazi Edinimi Etkilerinin Belirlenmesi Alpaslan II HES'e ilişkin arazi edinimi süreci varlıklar da dahil olmak üzere etkilenen bütün araziler, tazminat prosedürleri ve hem ilgili Türk kanunları hem de IFC standartları uyarınca projeden etkilenen kişilerle yürütülen müzakereleri kapsamaktadır. Bu kısımda Alpaslan II Projesine ilişkin arazi edinimi süreci de incelenmektedir. 5.2.1. Projeden Etkilenen Arazinin Envanteri Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Alpaslan II Projesi özel mülkiyetli arazinin yanı sıra Hazine arazileri ve mera arazilerini de etkileyecektir. Tamamen sular altında kalan alandaki bütün taşınmaz varlıklar arazi edinimine tabi tutulacak ve tazminatlar Bölüm 3'te ifade edilen hususlara göre ödenecektir. Bu kısımda Alpaslan II HES Projesine ilişkin arazi edinimi ve bununla birlikte taşınmaz varlıklar üzerindeki etkileri irdelenmektedir. 5.2.1.1 Toplam Arazi Dağılımı Alpaslan II Projesi çerçevesinde, 5,924 hektar (ha) arazi edinimi gerekmektedir. Tablo 5.1'e göre, proje için gerekli arazinin çoğu Hazine arazisidir ve 3,132 ha (%53) araziyi kaplamaktadır. Hazine arazisinden sonra, toplam arazi ediniminin %31'sine tekabül eden 1.862 ha'lık özel mülkiyetli arazi gelmektedir. "Mülkiyeti bilinmeyen arazi" toplam arazinin %15'sını oluşturmaktadır ve 897 ha'a tekabül etmektedir. Köy tüzel kişiliğine ait toplam arazi miktarı 17 ha'dır ve 14 ha'lık bölüm İl Özel İdaresi tarafından yapılacak kamulaştırmaya tabidir (Şekil 5.1). Tablo 5.1 Proje için gerekli toplam arazi dağılımı Parsellerin Dağılımı Hazine Özel Mülkiyeti bilinmeyen Köy Tüzel Kişiliği İl Özel İdaresi Tarafından Kamulaştırma TOPLAM Kaynak: Enerjisa 2013 Parsellerin Sayısı Toplam Arazi (m2) Toplam Arazi Yüzdesi 693 3,132 53 1,781 1,862 31 199 897 15 12 18 0.3 87 14 0.2 2,772 5,924 100 5.2.1.2 Hazine ve Mera Arazileri Projenin toplam arazi edinimi etkisinin yarısından fazlası Hazine arazisi ile ilgilidir. Bu nedenle, Hazine arazisinin yaklaşık 3,132 hektarı Projeden etkilenecektir. Ayrıca, Hazine arazisi her köy tarafından ortak olarak kullanılan mera arazisini de kapsamaktadır. Hazine Arazileri Proje 22 köyün hazine arazilerini etkilemektedir. Tablo 5.2'de gösterildiği üzere, Tepeköy Hazine arazilerinin büyük bölümünü kaybetmektedir ve 748 ha olan bu miktar toplam Hazine arazilerinin %24'üne tekabül etmektedir. Kayalıdere yerleşim birimi Tepeköy'ü toplam Hazine arazilerinin %16'sına tekabül eden 487 ha 'ile izlemektedir. Üçüncü ve dördüncü köyler Bağiçi ve Akkonak köyleridir. Bağiçi hazine arazilerinin 380 ha’rını kaybederken, Akkonak'ın sular altında kalacak toplam Hazine arazisi miktarı '371 ha’ dır. Hem Bağiçi hem de Akkonak'ın sular altında kalacak Hazine arazileri toplamda %24'ye (her biri için %12) tekabül etmektedir. Alikonak proje için gerekli toplam hazine arazilerinin %11'sine tekabül eden 336 ha ile beşinci sırada yer almaktadır. Tablo 5.2'de köylere göre etkilenecek hazine arazilerinin dağılımı gösterilmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 5.2: Hazine Arazilerinin Dağılımı Köy adı TEPEKÖY KAYALIDERE BAĞİÇİ AKKONAK ALİGEDİK MESCİTLİ SANLICA KAYALIK KAYALIKALE DEĞERLİ AKPINAR KUŞLUK ÖZENÇ TAŞDİBEK ALAGÜN KUMLUKIYI ULUSIRT YURTTUTAN AŞAĞIHACIBEY ZORABAT DUMLUSU AŞAĞIALAGÖZ TOTAL Kaynak: Enerjisa Toplam Arazi (ha) 748 487 380 371 336 138 112 90 88 70 63 54 45 42 38 23 18 11 9 7 1 1 3,132 Parsel sayısı 189 112 33 40 50 12 87 23 1 17 85 3 11 8 1 1 1 6 8 4 1 693 Mera Arazileri Mera arazilerinin önemi büyüktür, çünkü hayvancılık Projeden etkilenecek köylerin başlıca ekonomik gelir kaynağıdır. Bütün mera arazileri Hazineye aittir. Buna karşın, arazi edinimi etkisinin değerlendirilmesi için, mera arazisi edinimi de ayrı olarak analiz edilecektir. Proje kapsamında, 21 köyün mera arazisi etkilenecektir. Proje ile edinilecek 1.604 ha'ya tekabül eden 120 parsel bulunmaktadır (Tablo 5.3). Hazine arazisinin yarısından fazlası mera arazisidir (%54). Tablo 5.3'te görülebildiği üzere, en fazla mera arazisi kaybeden 5 köy Bağiçi, (367 ha), Aligedik (219 ha), Kayalıdere (169 ha), Tepeköy (166 ha) ve Akkonak'tır (158 ha). Kayalık mera arazisinin tamamını (30 ha) kaybetmektedir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 5.3 Mera Arazilerinin Etkilenen Köylere göre dağılımı Köy adı Parsel sayısı Kamulaştırılan mera arazisi (ha) BAĞİÇİ ALİGEDİK KAYALIDERE TEPEKÖY AKKONAK MESCİTLİ KAYALIKALE SANLICA KUŞLUK ÖZENÇ DEĞERLİ KAYALIK TAŞDİBEK KUMLUKIYI AKPINAR ALAGÜN ULUSIRT YURTTUTAN ZORABAT DUMLUSU AŞAĞIALAGÖZ AŞAĞIHACIBEY TOTAL Kaynak: Enerjisa 11 14 10 13 13 9 2 8 3 8 6 2 3 1 4 1 1 5 3 2 1 0 120 367 219 169 166 158 89 84 61 54 44 40 30 25 23 20 19 18 10 7 1 1 0 1,604 5.2.1.3 Özel Mülkiyetli Araziler Alpaslan II HES Projesi çerçevesinde, 1.862 hektarlık bir araziye tekabül eden 1.781 özel mülkiyetli parselin edinilmesi gereklidir (Tablo 5.4). Tabloda görülebildiği üzere, Bağiçi hem alan(437 ha ) hem de parsel sayısı (toplamın %24'ünü oluşturan 468 parsel) açısından ilk sırada yer alırken, Tepeköy 393 ha ve 347 parsel (toplam arazinin %21'si) ile ikinci sırada yer almaktadır. Akkonak 316 ha (%17) ile üçüncü ve Akpınar 157 ha (%9) ile dördüncü sırada yer almaktadır. Kayalıdere 121 ha (%7) ile bu yerleri izlemektedir. Özel mülkiyetli arazinin dağılımı da aşağıdaki Şekil 5.4'te gösterilmektedir. . Tablo 5.4 Özel Mülkiyetli Arazilerin Dağılımı Köy adı Özel Mülkiyetli Parsel sayısı arazi (Hektar) BAĞİÇİ TEPEKÖY 437 393 468 347 Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. AKKONAK AKPINAR KAYALIDERE ALİGEDİK DUMLUSU SANLICA AŞAĞIHACIBEY DEĞERLİ KAYALIK TAŞDİBEK MESCİTLİ ULUSIRT ÖZENÇ AŞAĞIALAGÖZ KUMLUKIYI ZORABAT YURTTUTAN KAYALIKALE ALAGÜN KUŞLUK TOTAL Kaynak: Enerjisa ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 316 157 121 114 68 50 40 40 35 20 20 19 10 8 8 5 1 0.5 0 0 1,862 140 308 146 89 63 61 12 20 34 18 8 12 21 5 2 24 1 2 0 0 1,781 5.2.1.4 Mülkiyeti Bilinmeyen Araziler96 Proje çerçevesinde mülkiyeti bilinmeyen yüksek miktarda arazinin arazi edinimi gereklidir (897 ha). Tablo 5.5'te görüldüğü üzere, 12 köyün toplamda 897 hektar araziye sahip 199 parselde mülkiyeti bilinmeyen arazi bulunmaktadır. Bağiçi (375 haile) ilk sırada yer alırken (%42), Kayalıdere 224 ha (%25), Tepeköy 162 ha (%18) ve Sanlıca 44 ha(%5) ile izlemektedir. Diğer bir deyişle, mülkiyeti bilinmeyen arazilerin büyük bir bölümü (%90) tamamen su altında kalacak dört köyün sınırları içerisinde bulunmaktadır. Bu kadar fazla mülkiyeti bilinmeyen arazinin bulunması EPDK'nın bu sürece müdahil olmasını kaçınılmaz hale getirilmektedir. Mülkiyeti bilinmeyen araziler Bölüm 2'de daha ayrıntılı olarak açıklandığı üzere kamulaştırma yoluyla edinilmektedir. Tablo 5.5 Mülkiyeti Bilinmeyen Arazilerin Dağılımı Köy adı BAĞİÇİ KAYALIDERE TEPEKÖY SANLICA Toplam Arazi (Hektar) 375 224 162 44 Parsel Sayısı 26 12 51 74 96 Proje sahipsiz parsellerin sahiplerinin belirlenmesi için Tapu ve Kadastro Müdürlüğüne başvuruda bulunmuştur. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. DEĞERLİ ULUSIRT ALİGEDİK TAŞDİBEK ÖZENÇ AŞAĞIHACIBEY ZORABAT KAYALIKALE AKKONAK AKPINAR ALAGÜN AŞAĞIALAGÖZ DUMLUSU KAYALIK KUMLUKIYI KUŞLUK MESCİTLİ YURTTUTAN TOTAL ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ 40 18 11 8 5 4 4 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 897 14 1 9 1 5 2 3 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 199 Kaynak: Enerjisa 5.2.1.5 Köy Tüzel Kişiliği Köy tüzel kişiliğinin sahip olduğu arazileri kaybeden üç köy bulunmaktadır. Bu köyler Akpınar köyü, Kayalıdere ve Sanlıca köyleridir . Proje ile edinilmesi planlanan 18 hektara tekabül eden 12 parsel bulunmaktadır (Tablo 5.6). Tablo 5.6 Köy Tüzel Kişiliğinin Sahip Olduğu Arazilerin Dağılımı Köy tüzel Kişi Akpınar Kayalıdere Sanlıca Toplam Toplam Arazi (hektar) 17 0.8 0.4 18.2 Parsel Sayısı 9 2 1 12 Kaynak: Enerjisa 5.2.7 Projeden Etkilenen Evler ve Diğer Varlıkların Envanteri Yukarıda bahsedildiği üzere, proje kapsamında, 4 köy tamamen ve 2 köy kısmen projeden etkilenecektir. Proje sonucu sular altında kalacak 344 ev bulunmaktadır (Tablo 5.7). Proje tarafından edinilecek evlerin %83'ü tamamen sular altında kalan köylerde bulunmaktadır. Tamamen sular altında kalan köyler arasında, Tepeköy en fazla sayıda evi kaybetmektedir (117 ev). Tepeköy'ü Bağiçi köyü izlemektedir (77 ev). Sanlıca köyü ve Kayalıdere köyü sırasıyla 49 ev ve 44 ev kaybetmektedir. Kısmen sular altında kalan yerleşim birimleri arasında, Akkonak Köyünün Göçmenler Mahallesi Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ tamamen sular altında kalacaktır. Akkonak Köyünde Proje tarafından edinilmiş 48 ev bulunmaktadır. Göçmenler mahallesine ilişkin arazi edinimi süreci çoğunlukla rızaen alım satım müzakereleri ile yürütülmüştür. Evlerin %6'sı kamulaştırma yoluyla edinilmiştir. (Şekil 5.6) Hazine arazisi üzerine inşa edilen, ancak tapusu bulunmayan 17 ev tespit edilmiştir, ancak Enerjisa tapu bulunmamasına rağmen bu evler için tazminat ödemiştir. Aligedik köyü Projeden etkilenen en az evin bulunduğu köydür ve Proje nedeniyle sular altında kalacak 9 ev bulunmaktadır. Tablo 5.7 Sular Altında Kalacak Ev Sayısı 1. Tamamen Sular Altında Kalacak Köyler Köy Ev Sayısı TEPEKÖY 117 BAĞİÇİ 77 SANLICA 49 KAYALIDERE 44 TOPLAM 287 2. Kısmen Sular Altında Kalacak Köyler Köy Ev Sayısı AKKONAK 31 + 1797 ALİGEDİK 9 TOPLAM 57 ANA TOPLAM 344 Şekil 5.6 Akpınar Köyünün Ev Edinimi Stratejisi (Göçmenler mahallesi) 97 Enerjisa tarafından edinilen 17 ev Hazine arazisi üzerine inşa edilen ve köylüler tarafından kullanılan tapusuz evlerdir. Enerjisa bu tapusuz evlerin kullanıcılarını eksiksiz olarak tazmin etmiştir. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Kamulaştırılan, 6% Feragatname, 36% Satın alınan, 58% Kaynak: Enerjisa Arazi envanter sayımı esnasında, arazi üzerindeki bütün taşınmaz varlıklar ve yapılar Projenin erken bir safhasında bir Danışman şirket (HAPA) tarafından belirlenmiştir. Evlere ek olarak, ambarlar, samanlıklar, depolar, kümesler, tandırlar sınıflandırılmaktadır ve tam tazminat açısından fiyatlandırılmaktadır. Ağaçlara yönelik tazminat ağaçların yaşı, türü, tipi, verimlilik ve miktara göre hesaplanmaktadır. Tam tazminat içerisinde PEK'lerin arazileri üzerindeki bütün taşınmaz varlıklara ilişkin ödemeler de yer almaktadır. HAPA'nın varlık envanter sayımı analizine göre, Projeden etkilenecek 223 ambar, 15 samanlık, 125 depo, 89 kümes, 131 tandır, 43 kulübe ve 418.735 ağaç bulunmaktadır. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Köy ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Parselleri Sular Ambarları Samanlıkları Depoları Kümesleri Tandırların Atölyelerin Kulübeleri Arı n Sayısı Altında n Sayısı n Sayısı n Sayısı n Sayısı Sayısı Sayısı n Sayısı İlişkin Kalacak Ev Kovanlarına Yerlerin Ağaçların Sayısı Sayısı Sayısı Bağiçi 468 77 63 9 38 25 36 1 11 3 157.208 Kayalıdere 146 44 26 2 13 2 16 0 0 0 52.266 Sanlıca 61 49 27 1 8 13 16 0 1 0 7.323 Tepeköy 347 117 85 2 59 48 48 0 29 0 169.762 TOPLAM 1022 287 201 14 118 88 116 1 41 3 386.559 Tablo 5.8: Tamamen Sular Altında Kalan Köylere İlişkin Varlıkların Envanteri Kaynak: Enerjisa Tablo 5.9 Kısmen Sular Altında Kalan Köylere İlişkin Varlıkların Envanteri Köy Parselleri Sular Altında Ambarların Samanlıklar Depoların Kümeslerin Tandırların Atölyelerin Kulübel Arı Kovanlarına İlişkin Ağaçların n Sayısı Kalacak Sayısı ın Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı erin Yerlerin Sayısı Sayısı Ev Sayısı Sayısı Aligedik 89 9 1 0 0 0 0 1 0 0 590 Akkonak 140 30 20 1 7 1 15 0 2 0 3.281 TOPLAM 229 39 21 1 7 1 15 1 2 0 3.871 Kaynak: Enerjisa Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Tablo 5.10 Yalnızca Arazi Kaybeden Köylere İlişkin Varlıkların Envanteri Köy Akpınar Parsellerin Sayısı Ağaçların Sayısı Ambarların Sayısı 308 843 Aşağıalagöz 5 - Aşağıhacıbey 12 1.003 Değerli 20 258 Dumlusu 63 Kayalık 34 1.148 Kayalıkale 2 - Kumlukıyı 2 18 Mescitli 8 5.530 Özenç 21 - Taşdibek 18 1.813 Ulusırt 12 7.557 Yurttutan 1 - Zorabat 24 10.136 1 TOPLAM 530 28.306 1 Kaynak: Enerjisa Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. 5.2.8 Projeden Varlıkları/Binaları Etkilenen Köylerde proje tarafından edinilecek Kamu/Devlet Okullar, camiler, köy muhtarlığı idari binası, taziye binaları, su deposu gibi kamu binalarına ilişkin tazminat ödemeleri yapı türüne bağlı olarak ilgili bakanlıklar veya köy tüzel kişiliğine yapılacaktır. Bu yapılara ilişkin tazminat değerleri bu binaların kurulan değerleme komisyonu tarafından hesaplanacak/değerlenecek ikame değeri üzerinden belirlenecektir. Değerleme sürecinden sonra, proje sponsoru (Enerjisa) sorumlu kuruma bir davetiye gönderecektir (örneğin, okullar için milli eğitim bakanlığı; camiler için köy tüzel kişiliği v.b.); sorumlu kurumun dilekçeyi kabul etmemesi halinde, sorumlu kurum, 60 gün içerisinde, bu sorunun çözüme kavuşturulması için Danıştay'a başvurabilmektedir. İhtilafın hallinden sonra, varlığa ilişkin değer sorumlu kurumun belirlediği Banka hesabına 15 gün içerisinde aktarılmaktadır. Bu kamulaştırma süreci Türk kamulaştırma kanununun 8, 10 ve 30. maddelerinde yasal olarak tanımlanmaktadır98. Yukarıdaki süreçler belirtilen bu maddelere göre gerçekleştirilecektir. Mezarlıklar, sorumlu belediye ve valilikten ilgili izinlerin alınmasının ardından, PEK'lerin tercihlerine göre, Enerjisa tarafından proje rezervuar alanı veya yeniden yerleşim alanı dışına taşınacaktır99. Sular altında kalacak mezarlıklar için; Sular altında kalan köyler dışında sular altında kalmayacak mevcut arazi olması durumunda, mezarlık muhtar, köylüler ve il/ilçe mülki amirliği ile mutabakat içerisinde eski mezarlık arazisine taşınabilmektedir. Tazminat ödemesi köy tüzel kişiliğine toprak mezarlar için 350-400 TL'lik bir meblağ; üzerinde taşı bulunan mezarlar için 500-550 TL'lik ve mermer kaplı mezarlar için 750 TL'lik bir meblağ çerçevesinde taşıma ücreti olarak ödenecektir. Eski mezarlıkta mevcut yer olmaması durumunda, köy yakınında yeni mezarlık arazisinin belirlenmesi için ilgili makamlara bir başvuruda bulunulmaktadır ve yeni yerin belirlenmesinin ardından, nakiller bu çerçevede yapılmaktadır. Yeni mezarlık yerinde eski zamanlara ait/tarihi mezarların bulunup bulunmadığının belirlenmesi için, muhtar tarafından sağlık müdürlüğü ve Müze ve Kültür Varlıkları Müdürlüğüne başvuruda bulunulması gerekmektedir. Tablo 5.11: Projeden Etkilenen Köylerde Proje Tarafından Edinilecek Kamu/Devlet Varlıkları Bina Türü Tepeköy Bağiçi Sanlıca Kayalıdere (Göçmenler Mahallesi) 1 Cami 1 1 1 1 İmam lojmanı 1 1 1 1 1 Okul 2 100 2 1 1 1 Öğretmenlerin lojmanı 1 Yok 1 1 1 Otopark 1 Yok Yok Yok Yok Taziye Evi Yok 1 Yok Yok Yok Çoban Evi 1 Yok Yok Yok Yok 98 99 http://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.2942.pdf Mezarlıkların taşınmasına ilişkin ayrıntılar ekteki linkte bulunabilmektedir: http://www.nvi.gov.tr/Files/File/Mevzuat/Ilgili_Diger_Mevzuat/Yonetmelik/pdf/Mezarl%C4%B1k%20Yerlerini n%20%C4%B0n%C5%9Faas%C4%B1%20ile%20Cenaze%20Nakil%20ve%20Defin%20%C4%B0%C5%9Flemleri%2 0Hakk%C4%B1nda%20Y%C3%B6netmelik.pdf 100 Okulların biri boştur Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. Mezarlık 1 1 1 1 1 Beton Oluk 1 1 Yok Yok Yok Beton Oluk ve çeşme 1 Yok 2 1 1 Beton su deposu 2 Yok 1 1 1 İstasyon Binası 1 1 Yok Yok Yok Motorlu pompa odası 1 1 Yok Yok Yok Depo 1 Yok Yok Yok Yok Depo ve tuvalet Yok 1 1 1 Yok Beton su basmanı Yok Yok Yok Yok Yok 2 Yok Yok Yok Yok Yok 1 Yok Yok Yok Beton oyun alanı 2 Yok Yok Yok Yok Odunluk 1 Yok Yok Yok Yok Ağaç direk ve çelik çit 2 1 Yok Yok Yok Çeşmeli su tankı 1 Yok Yok Yok Yok Tandır 1 Yok Yok Yok Yok Kümes 1 Yok Yok Yok Yok Taş Duvar Uydu çanağı Kaynak: Enerjisa Tablo 5.12: Sular altında kalan köylerdeki okullar ve her okuldaki öğrenci sayıları Tepeköy Sular altında kalacak köylerdeki okulların öğrenci sayıları Bağiçi 70 16 Kayalıdere 18 Sanlıca 30 Göçmenler Mahallesi 21 Kaynak: Enerjisa 5.3 Fiziksel Yeniden Yerleşim Etkileri 5.3.1 Ev Kaybeden PEK'ler ve Yeniden Yerleşim Toplam 344 evin Proje tarafından edinilmesi beklenmektedir. Bu sebeple, bu mülklerin sahipleri/kullanıcıları aşağıda verilen AİKB PR5'te (Kutucuk 1101) “Yeniden yerleştirilen kişilerin geçim yollarını ve yaşam standartlarını arazi temelli, ücret temelli ve/veya işletme temelli önlemler aracılığıyla sosyo-ekonomik durumlarında sürdürülebilir iyileşmeleri kolaylaştıracak şekilde iyileştirmek veya asgari olarak projeden önceki konumlarına getirmektir”102 göre fiziksel olarak yerinden edilecektir. 101 102 AIKB, Performans Koşulu 5, Para 6 dipnot 10 ve 11 sayfa 41 AIKB, Performans Koşulu 5, para 6, sayfa 40 Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. "Yeterli ev veya barınak kalite, güvenlik, satın alınabilirlik, yaşanabilirlik, kültürel uygunluk, erişilebilirlik ve konumsal özelliklerle ölçülebilir. Yeterli barınma istihdam seçeneklerine, pazarlara ve su, elektrik, sıhhi tesisat, sağlık bakımı ve eğitim gibi temel altyapılara ve hizmetlere erişime izin vermelidir. Bu PK yeniden yerleşim alanlarında yeniden yerleştirilen kişilerin uygun barınmasını ve kullanım güvenliğini sağlar. Müşterilerin yeniden yerleşim yerinde özellikle işgal ettikleri arazide yasal olarak kabul edilebilir hakkı veya hak talebi olmayanlar için iyileştirilmiş yaşam koşulları önermek için bu paragrafta yeterli barınmanın bir veya daha fazla yönünü dâhil etmesi gerekir.Bir yeniden yerleşim yeri zorunlu tahliye ile yeniden yerleştirilen kişiler koruyorsa, mümkün olduğunca geniş ölçüde mülkiyet teminatı sağar. Tablo 5.13: Ev edinimi / etkilenen hane sayısı Yerleşim birimi Kayalıdere Sanlıca Bağiçi Tepeköy Akkonak Aligedik Toplam Kaynak: Sayım Evlerin sayısı 44 49 77 117 48 9 344 Hane sayısı103 30 27 41 113 2 35 248 Proje nedeniyle 344 ev sular altında kalacak ve 248 PEH Projeden etkilenecektir. Projeden etkilenen alandaki ev mülkiyeti ve ev kullanım şekilleri oldukça karmaşıktır. PEK'lerin bir bölümünün birden fazla evi bulunmaktadır ve PEK'ler bu evlerin tamamını kullandığını beyan etmektedir. PEK'lerin bir kısmı köyde bulunmayan ev sahiplerinin evlerini kullanmaktadır, kendi sahip oldukları evlerini ise çocuklarına veya kardeşlerine vermektedir. Bunun yanında, bazı evlerde aynı çatı altında yaşayan birden çok çekirdek aile bulunmaktadır. Türk mevzuatına göre, aynı çatı altında yaşayan çekirdek ailelerin ayrı olarak yeniden yerleştirilmeyi tercih etmesi durumunda, bu ailelerin ayrı tazminatlar 103 Hane sayısı evin sahipleri/kullanıcıları olan daimi mukim PEK'leri temsil etmektedir. Bazı evlerde ikamet edilmemektedir ve bazı evler depo olarak kullanılmaktadır. Bunun yanında, bazı PEK'ler birden fazla eve sahiptir; buna karşın, aynı çatı altında yaşayan ve ek bir hane olarak da sayılan birden fazla çekirdek aile bulunmaktadır. Mevsimlik kullanıcılar/sahiplere toplam PEK sayısında yer verilmemektedir. Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. alma hakkı bulunmaktadır104. Anket sonuçlarına göre, birden fazla çekirdek ailenin bulunduğu 32 ev vardır. Bunun yanı sıra, köyde bulunmayan ev sahipleri toplam ev sahiplerinin yaklaşık %16'sıni oluşturmaktadır (58 ev). Köyde bulunmayan ev sahipleri, daimi olarak köy dışında ikame eden ve köyü düzenli olarak ziyaret etmeyen ev sahipleridir. Buna karşın, önemli bir bulgu köyde bulunmayan ev sahiplerinin evlerinin köyde yaşayan diğer hanehalkları (genelde herhangi bir kira kontratı olmaksızın, bazı akrabalar, bazı tanıdıklar) tarafından kullanılmasıdır. Köyde bulunmayan 18 ev sahibinin evleri Proje sonucu evsiz kalabilecek diğer kişiler tarafından kullanılmaktadır. Bunun yanında, PEK'lerin bir kısmının köyde birden fazla evi bulunmaktadır ve bu PEK'ler ikinci evlerinin başkaları tarafından kullanılmasına izin vermektedir. 25 ikinci ev bu şekilde ev sahibi olmayan kişiler tarafından kullanılmaktadır.Toplamda, Proje alanında ev sahibi haricinde yaklaşık 43 ev kullanıcısı bulunmaktadır. Köyde bulunmayan sahiplere ait 40 boş ev/bina yapısı bulunmaktadır. Yurtdışında veya Türkiye'deki diğer yerleşim birimlerinde ikamet eden sahipler tarafından mevsimlik olarak kullanılan 39 ev bulunmaktadır (Şekil 5.2). Şekil 5.2 Evlerin mülkiyet statüsünün dağılımı Tapu sahibinin kullandığı evler 4% 2% 3% Ev kullanıcıları 12% Sezonluk kullanılan evler 11% 56% 12% Başka yerde ikamet eden ev sahiplerinin evleri Bilinmeyen/köy tüzel kişiliği Depo olarak kullanılan Kaynak: Güncellenmiş ev sayımı Enerjisa uluslararası kılavuzlara bağlı kalmaktadır. Tapularına105 bakılmaksızın (arazi açısından resmi yasal hakları olsun veya resmi yasal hakları olmasın), Proje alanının daimi mukimleri106 olan PEK'ler evlerine yönelik olarak AIKB PK 5 doğrultusunda tazmin edilecektir. 3. Bölümde anlatıldığı gibi arazi edinimi 2 fazda gerçekleştirilmiştir. Birinci faz arazi edinimi tamamlanmıştır. Akkonak köyü’nün Göçmenler mezrasındaki tüm evler rızaen alın yoluyla edinilmiştir. Göçmenler mezrasındaki arazi edinimi, Enerjisa için yol gösterici olmuştur. Şirket Göçmenler arazi edinimindeki adımları gözden geçirmiş, bu örnekten alınan dersleri stratejisinde değişiklik olarak yansıtmıştır. 104 5543 sayılı İskân Kanunu Uygulama Yönetmeliği; fıkra 17. Proje alanının özelliklerinden biri evler ve ekim için Hazine arazilerinin kullanımıdır. Enerjisa, resmi olarak tanınan tapuların bulunmamasına rağmen, Hazine arazisi üzerine inşa edilen taşınmaz varlıklara ilişkin tazminat vermiştir. Tazminat ev kullanıcısına ödenmiştir. 106 Daimi mukimler birincil evleri Projeden Etkilenen Köylerdede bulunan ve eşik tarihi açıklanmadan önce üç yıl boyunca mukim olan PEK'lerdir. 105 Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. Örnek Olay: Göçmenler Mezrası Akkonak Köyü ile bu köyün mezrası olan Göçmenler (Zorava) Mahallesi resmi olarak olmayan, tüzel kişiliği bulunmayan yerleşimdir. Bunun nedeni, 1966 Varto depreminde her iki köyün iskan izninin ellerinden alınmış olmasıdır. Depremden sonra bu yerleşimler Muş Merkez’deki Sunay Mahallesi’ne taşınmışlar ve kendilerine geçici yerler gösterilmiştir. Dolayısıyla resmi işlerinde de buraya bağlanmışlardır. Daha sonra köylüler tek tek dönüp, evlerini eski yerlerinde kendi imkanlarıyla yeniden yapmıştır. Bu yerleşimler resmi olarak olmadığı için tüzel kişilikleri yoktur ancak devlet zaman içerisinde altyapı götürmüştür. Alpaslan II Projesi Göçmenler’de arazi ve evlerin kamulaştırılması rızaen satın alım yöntemi ve etkilenen evlere tam ikame değerinde ödeme (nakit ödeme) ile yapılmıştır. Projeden etkilenen evler, tam ikame değeriyle 2011 yılında edinilmiştir. Tüm hane sahiplerine nakit ödeme yapılmasına rağmen, hane sahiplerinin çoğu evlerini boşaltıp taşınma konusunda tereddüt etmiştir. PEKler Enerjisa ile evlerinden çıkamama sebebi olarak çevrede iskana uygun arazinin olmamasını, daha uzakta kırsal alana taşınmayı arzu etmediklerini paylaşmıştır. PEKler kendi meralarının üst kotlarında iskanlı yerleşim talebinde bulunmuştur. Mera arazisi Hazine’ye aittir ve mera arazisi üzerinde inşaat yapılamaz. Mera vasfının değiştirilmesi için bir çok kamu kurumu ile ortak çalışma yapılması gerekmektedir. Bu kamu kurumları Mus Valiliği, İl Tarım Müdürlüğü, İl Özel İdare Müdürlüğü ve Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüdür. PEKlerden gelen talepler doğrultusunda Enerjisa Muş Valiliği ile görüşmelerde bulunmuştur. Göçmenler mezrasının tüzel kişiliği bulunmadığı için, Enerjisa mera vasfının değiştirilmesinde öncülük etmiş, kamu kurum ve kuruluşlarıyla görüşmelerde aktif rol oynamış ve sürecin takipçisi olmuştur. Bu süreç içerisinde PEKlerin yeni arsada ev yapma konusunda duruşlarında değişiklik olmuştur. İlk etapta mera arazisi parsellendiğinde her PEK kendi parselini satın alıp, kendi inşaatını yapacakken, mera vasfı değişimi sürecinde, PEKlerin arazi edinimi bedellerini harcadıkları, Enerjisa’dan sadece vasıf değişikliği için destek değil, aynı zamanda arazinin alınması ve inşaatında da destek vermesinin beklendiği gözlemlenmiştir. Enerjisa PEKlerin iyi niyet göstergesi olarak parselleri kendilerinin alması gerektiğini vurgulamıştır. İlk ihaleye katılmayan PEKler, ikinci ihaleye katılarak kendi arazilerini satın almıştır. İnşaatın Nisan 2014’te başlaması beklenmektedir. Enerjisa inşaat sırasında destek vermeye devam edecektir. Mera vasfı değişikliğindeki adımlar aşağıda özetlenmektedir: Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. Şekil 2011 5.3: Göçmenler Örneği •Göçmenler mezrasındaki vatandaşlar Enerjisa’ya başvurarak yerleşimlerinin baraj gölü altında kalacağını ancak bu topraklardan gitmek istemediklerini, kendilerine yeni bir yer gösterilmesini ve devletin yeni bir düzenlemeye gitmesini istediklerini belirttiler. •Zorava’nın bu talebi Enerjisa tarafından Muş Valiliği’ne taşındı. Köy tüzel kişiliği olmadığından konu valiliğe taşındı. •Vali Bey’in görevlendirmesiyle İl Tarım Müdürlüğü, Göçmenler Mahallesi’ne en yakın meralara ve arazi vasfına baktı. Akkonak Köyü’ne ait mera tesbitini yaptı. •Çevre Şehircilik İl Müdürlüğü ve İl Özel İdaresi giderek bölgede tespit yaptı. Bu kurumlar yerleşme alanının uygun olduğunu bildirdi. •Valilik, İl Özel İdaresi’ne burayı iskana hazırlaması için talimat verdi 2012 •Enerjisa, kurumlarca belirlenen bölgedeki mera vasıf değişikliğine giderken ot bedeli için ödeme yapıldı. •Sonrasında yerleşim yerinin iskanı için “hale hazır”ı çıkarıldı. Bu iş için Muş Harita görevlendirildi. •Çevre Şehircilik İl Müdürlüğü’nün zemin etüdü sondajları için Enerjisa tarafından jeoteknik sondaj desteği sağlandı. 2013 •Bu aşamadan sonra mera vasıf değişikliğine gidebilmek için İl Tarım Müdürlüğü başkanlığında tüm resmi kurumların katılımıyla komisyon oluşturuldu. •Süreç sonunda yeni yerleşim alanı 22 Ağustos 2013 tarihinde resmi gazetede yayınlandı. •Hazine satışı için tebligatlar 25 Eylül 2013 tarihinde vatandaşlara tebliğ edildi. •8 ve 9 Ekim 2013’tarihinde Muş Milli Emlak Müdürlüğü’nce parsellerin ihalesi yapıldı ancak vatandaşlar tarafından bu ihaleye hiç başvuru olmadı. 2014 •Milli Emlak’ça 29 ve 30 Ocak 2014 tarihlerinde yapılan ikinci ihalede satışa sunulan parseller mezra sakinlerince satın alınmıştır. •Köylülerce yol, su elektrik ve okul gibi altyapı hizmetleri için İl Özel İdaresi, İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Tedaş a dilekçe ile başvuruldu. •İnşaatın başlanması planlanmaktadır. Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. Birinci Etap Ev ve Arazi Ediniminden Çıkartılan Dersler: Rızaen alımla taşınmaz bedellerinin erken ödenmesi PEKlerin yeniden yerleşim sürecini hızlandırmamıştır. Nakit tazminatlar yatırım dışında hanenin diğer ihtiyaçlarını karşılamak üzere harcanılabilmektedir. Köy Tüzel Kişiliği bulunmadığından mera vasfının değişikliği için gereken tüm prosedürleri Enerjisa gerçekleştirmiştir. Bu PEKlerin Enerjisa’dan beklentilerinde artışa sebebiyet vermiştir. Tam ikame değeri ödenmiş olmasına rağmenler PEKler yeni evlerin inşasını Enerjisa’dan talep etmeye başlamıştır. Mera vasfının değiştirilmesindeki uzun süreç PEKlerin yeniden yerleşim sahasına geçişlerini geciktirmiştir. İki yıl süren görüşmeler, Enerjisa’dan beklentileri arttırmıştır. Vasıf değişikiliği uzun sürdüğü için PEKler ellerindeki nakit parayı harcamışlardır. Rızaen toprağını satmayan PEKler kamulaştırmayı tercih etmiştir. Kamulaştırma bedelleri rıazen alım bedellerinin üstünde belirlenmiştir. Aradaki fiyat farkı sosyal açıdan sıkıntıya yol açabilirdi ama rızaen alımlar iki sene önce tamamlandığı için PEKler bu konuda tepki göstermemiştir. İkinci Etap Ev ve Arazi Edinimi Enerjisa ikinci etap ev ve arazi ediniminde rızaen alım yerine, kamulaştırma yapacaktır. Kamulaştırma bedellerinin ödenmesinin yanısıra Enerjisa’nın ev kaybına dair stratejisi aşağıda açıklanmaktadır: Kamulaştırmaya paralel olarak Enerjisa PEKlerin kırsal ve kentsel olarak yeniden yerleşim tercihlerini öğrenmekte ve çevredeki yeniden yerleşime uygun olan arazileri araştırmaktadır. Bu konuda danışılan yerel kamu kurumları: Mus Valiliği, İl Tarım Müdürlüğü, İl Özel İdare Müdürlüğü ve Çevre ve Şehircilik İl Müdürlüğüdür. Göçmenler örneğinde olduğu gibi Enerjisa kırsal yeniden yerleşimi tercih eden PEKleri, mera arazilerinin üst kotlarına yerleştirmeyi planlamaktadır. Kırsal yeniden yerleşim: Kırsal (tarımsal) iskan isteyen hanelerin görüş ve onayını alınarak mutabık kalınan bir kırsal alana yerleştirilmeleri sağlanacaktır. Enerjisa burada hanelere asgari mevcut evlerinin standardında olmak koşuluyla benzer yaşam koşullarını oluşturmalarına olanak sağlayacak şekilde bir yerleşim yeri kuracak ve ev kayıplarına karşılık yeni bir ev sahibi olmalarını sağlayarak, tam ikame değerinde ev kaybını tazmin edecektir. Buna ek olarak kırsal iskan isteyen haneler için taşınma desteği de Enerjisa tarafından sağlanacaktır. Enerjisa Projeden etkilenen hanelerin eline geçecek kamulaştırma bedellerini etkili bir şekilde değerlendirilebilmeleri için bir Gelir İyileştirme Programı (GIP) oluşturacak ve GIP kapsamında yönlendirme/danışmanlık desteği sunarak hanelerin kamulaştırma bedellerini kendi gelirlerini iyileştirmede /geçimlerini sağlamada kullanmaları konusunda teşvik edecektir. Kırsal iskan isteyip de kamulaştırmadan herhangi bir ödeme alamayan haneler ise, yeni yerleşim yerlerinde yaşamlarını sürdürecekleri bir ev sahibi olma olanağına sahip olacaklar ve de geçimlerini sürdürmelerine destek olmak adına IRP’den daha fazla faydalandırılacaklardır. Kentsel iskan: Kentsel iskan isteyenlerin ev kayıpları ise tam ikame değerinde nakdi olarak tazmin edilecektir. Taşınma desteğinin yanı sıra, kente gideceklere de geçim kayıplarına karşılık alacakları nakdi tazminat miktarları göz önünde bulundurularak, IRP kapsamında destekleme ve kentsel yaşam uyum çalışmaları yapılacaktır. Hizmete Ozel Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. Kamulaştırmadan dolayı Türk mevzuatına göre hanelerin evleri için alacağı tazminatlar evlerin tam ikame değerini karşılamayacaktır. Buna ilaveten bazı evler çok hisselidir ve kamulaştırmadan gelen tazminatlar mirasçılara bölündüğünde evin kullanıcısının eline geçecek bedel tek başına bir ev sahibi olmasına yetmeyecektir. Ayrıca başkasının evinde bedelsiz kalan, sadece geçimlik tarım ile hassas hanelere de AİKB PK 5 doğrultusunda kırsal iskan hakkı tanınacaktır. PEKler de bu Kırsal iskan stratejisi altinda bu durumda olan kullanıcılara da ev sahibi olmaları olanağı verilecektir. Kamulaştırmadan alınacak olan nakit gelirler Enerjisa’nın bölgede yürüteceği yerel kalkınma programı kapsamında yatırım amaçlı ve gelir yolunu yeniden yapılandırma hedefiyle kullanılabilinir. 5.3.2. Yeniden Yerleşim Stratejisi Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJI ve HES PROSİ Yeniden Yerleşim Stratejisi PEKlerin belirlenmesi Kırsal/kentsel tercihlerin belirlenmesi Kamulaştırmanın başlanması Kamulaştırmanın sonuçlanması Kırsal Ödemelerin tamamlanması Kentsel yeniden yerleşim yapacak PEKlere ikame bedelinin altında ödeme yapıldıysa farkın ödenmesi Kentsel Kırsalda yeni ev Emlak danışmanlık hizmeti Taşınma bedeli Taşınma bedeli Hassas grupların izlenmesi Geçim yolu yapılandırılması programı Geçim yolu yapılandırılması programı Hassas grupların izlenmesi Hizmete Ozel Sayfa 176 of 285 Alpaslan II, HES Projesi Yeniden Yerleşim Eylem Planı Ekim, 2013. Hizmete Ozel ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 5.4. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Geçim Kaynaklarına İlişkin Etkiler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırılması Proje PEK'leri geçim kaynakları açısından da etkileyecektir. Bununla birlikte, fiziksel olarak yerinden edilecek PEK'ler ekonomik olarak yerinden edilmeden de etkilenecektir. Ekonomik olarak yerinden edilme Proje nedeniyle kaybedilen arazi büyüklüğü ve doğal kaynaklara (su kaynakları, elektrik, meralar gibi) sınırlı erişime dayalı olarak farklılık göstermektedir. Bunun yanı sıra, Proje nedeniyle herhangi bir arazi kaybetmeyen PEK'lerin bir kısmı ortak meralara sınırlı erişim nedeniyle ekonomik olarak yerinden edilecektir. Proje ile PEK'lerin geçim kaynaklarının AKIB Performans Koşulu 5 ile uyumlu bir biçimde geri kazandırılması amaçlanmaktadır. Bu şekilde, PEK'ler tam ikame maliyeti üzerinden tazmin edilmekle kalmayıp, aynı zamanda yaşam standartlarının geliştirilmesi veya en azından gelir kazanma kapasitelerinin artırılması, üretim düzeylerinin geliştirilmesi ve yaşam standartları açısından geçim kaynaklarını geri kazanmaları yönünde olanaklar da sağlanacaktır107. Geçim kaynağı stratejisinin geliştirilmesi için, PEK'lerin Projeden nasıl etkilendiğinin değerlendirilmesi önemlidir. PEK'lerin büyük bir bölümünün 10 dekardan az arazi kaybetmesine karşın (Tablo 5.13), PEK'lerin toplam arazi mülkiyetinin 10 dekardan az olması halinde, etki önemli düzeydedir. Görüşülen hanehalkları kullanılan toplam arazi ve Projeden sonra geriye kalan arazi ile ilgili sorular yönelttiler. Anket sonuçlarına göre, etkiler Projenin her yerleşim birimindeki etki düzeyine göre sınıflandırılabilmektedir. Arazilerinin %20'inden fazlasını kaybeden PEK'ler toprak ediniminden olumsuz etkilenirler. Toprağın %80ini kaybeden haneler ise çok yüksek etkiye tabidir, çünkü PEK'nin geriye kalan arazisi - bu arazi etkili bir şekilde kullanılsa dahi - PEK'lerin geçim kaynaklarının geri kazandırılması için yeterli olmayabilecektir. Arazilerinin %20-80'ini kaybeden PEK'ler de Projeden olumsuz şekilde etkilenebilecektir ve söz konusu PEK'ler kapasite geliştirme veya tarımsal üretimlerinin artırılması açısından geçim kaynaklarının geri kazandırılması hususunda ayni desteğe ihtiyaç duyabilecektir. Bu nedenle, nakit tazminat gelirlerin eski haline getirilmesi açısından tek başına yeterli olmayacaktır. Arazilerinin %80'inden fazlasını kaybedenlere geri kalan arazilerini satabilmeleri için fırsat sunulması gerekmektedir. Enerjisa arazi kaybına uğrayan hanelere geçim kaynaklarının geri kazandırılması için yerel kalkınma programı uygulayacaktır. Programın detayları aşağıda belirtilmiştir. (Tablo 5.14 ve Tablo 5.15). 107 AIKB PK 5, Para 18 s.387 Hizmete Ozel Sayfa 178 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Tablo 5.14: Yerleşim birimine göre arazi kaybı büyüklüğü (%hh) 10 dekardan az 10-50 dekar 51-100 dekar 100-500 dekar 500+ dekar Tamamen sular altında kalan köyler 45 24 11 17 3 Kısmen sular altında kalan köyler 29 32 22 16 1 Yalnızca arazi kaybı Ortalama 39 49 6 7 0 39 33 12 14 2 Kaynak: Sosyo-ekonomik Hanehalkı Anketi 2013 Tablo 5.15: Arazi Kaybının Geçim Kaynakları Üzerine Etkisi Arazi kaybı yüzdesi (Kaybedilen Arazi / Toplam Arazi) (%) 80'den fazla 60-80 40-60 20-40 %20'den az Tamamen Sular Altında Kalan Köyler (%) Kısmen sular altında kalan köyler (%) Yalnızca Genel arazi ortalama kaybı (%) (%) 64 7 6 7 16 52 6 8 17 16 37 8 11 21 22 53 7 8 14 18 Kaynak: Sosyo-ekonomik Hanehalkı Anketi 2013 Tablo 5.16: Etkiye Yönelik Tazminat Planı Ikame Maliyeti arazi Ayni ödemesi ödemesi Ağır Çok Yüksek Yüksek Orta Düşük tazminat Geriye Kalan Arazinin Satın Alınması Kaynak: Sosyo-ekonomik Hanehalkı Anketi 2013 PEK'lerin arazi kaybının sebep olduğu etki yalnızca tarımsal gelir kaybı ile sınırlı değildir ve geçim kaynaklarının kaybedilmesi anlamına da gelmektedir. PEK'lerin becerileri tarım ve hayvancılıkla Hizmete Ozel Sayfa 179 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ ilgilidir ve PEK'lerin yeniden yerleştirilmelerinden sonra istihdam edilmelerini sağlayacak aktarılabilen becerileri bulunmamaktadır. Ayrıca, hanehalkı anketi sonuçları PEK'lerin birden çok gelir kaynağı bulunduğunu, ancak temel gelir kaynağının halen araziye dayalı olduğunu göstermektedir. Gelir kaynaklarının katkısı hane ekonomisi ile kıyaslandığında, hayvancılık da dahil olmak üzere tarımsal faaliyetlerin oranı yaklaşık %60 düzeyindedir ve hane gelirinin yaklaşık üçte ikisini oluşturmaktadır. Ayni gelir olmaksızın, PEK'lerin yaşamlarını sürdürmeleri zor olacaktır. Ayni gelirler PEK'lerin sebzeler ve meyvelere ek olarak kendi ürünlerini (süt ürünleri, yumurtalar) kullanmalarını sağlamaktadır. Ayni gelirlerin analizi toplam hane gelirinin neredeyse üçte birinin ayni kaynaklara dayalı olduğunu göstermektedir. Ayni gelire ek olarak, PEK'lerin geçim kaynakları açısından önem arz eden başka bir değişken de meralardır. Genelde, ortak mera arazilerinin kullanımı hayvancılık açısından önemli bir katkı sağlamaktadır. Mera arazisinin yoğun bir şekilde kullanılması suretiyle, PEK'lerin hayvan yemi ile ilgili maliyetlerinin yanı sıra geçim kaynakları ile ilgili harcamaları da azaltmaktadır. Proje nedeniyle mera arazisi kaybı PEK'lerin geçim kaynaklarını da olumsuz yönde etkileyecektir, çünkü PEK'ler meralara erişimden mahrum kalacaktır, hayvan yan ürünlerinin üretimi de azalacaktır. Bu nedenle, geçim kaynaklarının geri kazandırılması hususunda, mera etkisinin de dikkate alınması gerekir. Geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin stratejide kısa ve uzun vadeli etki azaltma çalışmalarına odaklanılmaktadır. Kısa vadeli etki azaltma faaliyetleri nakit tazminat ile ilgilidir. Bilhassa, kentsel yerleşim yerlerinde geçim kaynaklarının geri kazandırılması için, ikame değeri yaklaşımı önemlidir. Nakit tazminat arazilere ilişkin kamulaştırma değerine108 dayalıdır. Nakit tazminatlar kolay harcandığı için geçim yollarının yeniden yapılanmasında tek başına etkin olamaz. Bundan dolayı Enerjisa kısa vadeli ve uzun vadeli destek kalkınma programlarıyla geçim yolunu yapılandırmayı hedeflemektedir. Nakit tazminata ek olarak, geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin kısa vadeli ayni yardımlardan biri istihdamdır. Enerjisa, yeni yeniden yerleşim yerlerindeki başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEK'lere aktarılabilen beceriler kazandırılmasına öncelik verecektir. Proje çalışan toplamının %30'unu Projeden Etkilenen Yerleşim Birimlerinden istihdam etmeyi planlamaktadır. Bu yerleşim birimleri arasında, evlerini kaybeden PEK'lere öncelik verilecektir. PEK'ler, yerinden edilmenin bir sonucu olarak, evlerine ek olarak geçim kaynaklarını da kaybedebilecektir. Ayrıca, PEK'lere aktarılabilen becerilerin kazandırılması da önemlidir. Bilhassa, yeniden yerleşim için geriye mera arazisi kalmayacak yerleşim birimlerindeki PEK'ler ve sınırlı kırsal yeniden yerleşim seçenekleri bulunan PEK'lere Proje tarafından istihdam yönünden öncelik verilecektir. Bu, Projenin PEK'ler üzerindeki olumsuz etkilerini azaltacak ve PEK'lere ilişkin önemli faydalar sağlayacaktır. Aksi takdirde, ayni gelirler ve tarımsal gelir desteği 108 Birinci etap kamulaştırma sonuçlarına göre kamulaştırma bedelleri, rızaen alım bedellerinin üzerindedir. Hizmete Ozel Sayfa 180 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ olmaksızın, bu PEK'ler yeniden yerleşim alanındaki yeni koşullarla baş edemeyecektir. PEK'lerin sürdürülebilir geçim kaynakları kurmak üzere işlerinin olması gerekir. Proje tarafından istihdam geçim kaynaklarının sürdürülebilirliğinin sağlanması açısından ilk adım olabilecektir. Uzun vadeli etki azaltma tedbirleri hem ortak arazi hem de özel arazi kayıplarının üstesinden gelinmesine yönelik ayni tazminat mekanizmalarıdır. Bu etki azaltma tedbirleri açısından bakıldığında, olumlu bir sonuç gözlenmeden önce, yeterli zaman geçmesi ve yeteri kadar kaynak harcanması gerekir. Bu nedenle, sonuç nakit tazminat veya tam zamanlı istihdam elde edilmesi gibi hemen elde edilmemektedir; buna karşın, söz konusu tedbirler gelirler ve geçim kaynaklarının uzun vadede geri kazandırılması açısından önemlidir. Gelir Kaynaklarının Yapılandırılması – Yerel Kalkınma Programı Gelir kaynaklarının yeniden yapılandırılması planının bir parçası olarak Alpaslan II projesi bir yerel kalkınma programı hazırlayacak ve uygulamaya koyacaktır. Bu yerel kalkınma programı 22 adet projeden etkilenen köyün ekonomik aktivitelerinin yerine konulmasını/geliştirilmesini hedefler. Bu programın daha detaylı geliştirilebilmesi ve gelir yenileme aktivitelerinin planlanması için ilk adım olarak bir fizibilite çalışması gerçekleştirilecektir. Yerel Kalkınma Programının Amacı Alpaslan II Projesi için yerel kalkınma programının hazırlanmasının amacı genel olarak: Daha önceden belirlenmiş olan yerel kalkınma projelerinin fizibilitelerinin araştırılması. Enerjisa’nın bu seçilmiş projeleri uygulayabilmesi için bir yol haritası oluşturulması. Yerel Kalkınma programının fizibilite çalışmaları sırasında; Yerel kalkınma inisiyatiflerinin proaktif ve tutarlı olması için genel bir çerçeve hazırlanması. Uygulanması planlanan tüm yerel kalkınma aktiviteleri/projeleri belirlenecek ve analiz edilecektir (zamanlanması, maliyetlendirilmesi ve uygulamadaki rol ve sorumlulukların belirlenmesi. En fazla etkisi olması planlanan yerel kalkınma aktivitelerinin önceliklendirilmesi. Enerjisa ve uygulama partnerlerinin rol ve sorumluluklarının belirlenmesi (devlet, yerel paydaşlar, sivil toplum ve sivil toplum örgütlerinin ve diğer paydaşların ) Mayıs 2014 de gerçekleşmesi planlanan fizibilite çalışması sırasında bütçe ve zaman çerçevesi belirlenecektir. Yerel Kalkınma Programının Çerçevesi Fizibilite için önceden belirlenmiş programlar aşağıdaki gibi özetlenebilir; Hizmete Ozel Sayfa 181 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 1. Topluluk temelli programlar Ev ekonomisi geliştirme programı (üretim metotlarının iyileştirilmesi, tüketim konusunda bilgilendirme, yiyecek tüketiminin etkinleştirilmesi) Çevre Sağlığını İyileştirme Çalışmaları: Kanalizasyon ve Arıtmaların İyileştirilmesi Hayvan ıslahı Hibe programlarına başvurular için danışmanlık hizmetleri. Köy Çevre Düzenlemesi. 2. Gelir Getirici, İstihdam Artırıcı Faaliyetler Kapasite arttırmak / eğitimler: Kalifiye iş gücü için eğitimler /kurslar (sertifika eğitimleri, kadınlar için iş kursları) Bitkisel Üretimi Geliştirme Programı Girişimciliğin desteklenmesi. Hayvancılığı Geliştirme Programı Alet ve ekipman desteği. Veterinerlik hizmetleri desteği. Arıcılık Koyun yetiştirme (Tarım ve hayvancılık bakanlığı tarafından desteklenen) 3. Hızlı Etki Programları İçme suyu problemlerinin giderilmesi Köy ortak alanlarının iyileştirilmesi Sulama problemlerinin giderilmesi Okulların fiziksel iyileştirilmesi 4. Doğal kaynakların iyileştirilmesi ve geliştirilmesi Mera İyileştirme ve Geliştirme Programı Ağaçlandırma Programı 5.5. Hassas Gruplara ilişkin Etki Zorunlu yeniden yerleşim halihazırda dezavantajlı durumda bulunan ve/veya geçim kaynakları ile ilgili önemli değişikliklere karşı sınırlı kapasitesi bulunan gruplar üzerinde sosyal ve ekonomik etkiye neden olmaktadır. Projenin hassas gruplarının tanımı ve sosyo-ekonomik özellikleri Bölüm 4 kapsamında ayrıntılı olarak sağlanmaktadır. Projenin cinsiyet temelli; yaş temelli; engellilik temelli; yoksulluk temelli ve arazi temelli gruplar şeklinde belirtilen hassas gruplara ilişkin etkileri aşağıda verilmektedir: 5.5.1. Cinsiyet temelli hassas gruplar Hizmete Ozel Sayfa 182 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Kadınlar Proje alanındaki genel nüfusun %47'sini oluşturmaktadır. Düşük farkındalık düzeyi ile hane ve toplum düzeyindeki karar vericilik açısından önemsiz bir role sahip olunması kadınlar ve diğer hassas grupların proje tarafından oluşturulan olanaklara hakkaniyetli bir şekilde erişmesi açısından kısıtlamalar getirmektedir. Yeniden yerleşimin neden olduğu değişikliklerin her iki cinsiyetin üyeleri açısından eşit yansımaları bulunmamaktadır ve bu değişiklikler kadınlar açısından daha fazla rahatsızlığa neden olabilmektedir. Üretim sistemlerindeki sıkıntılar, arazi ve hayvan gibi varlıklardaki azalma nedeniyle, kadınlar ve marjinalleştirilmiş hassas gruplar bir haneyi sınırlı gelir ve kaynaklarla çekip çevirme gibi ek bir zorlukla karşı karşıya kalmak zorunda olabilecektir. Projenin bir sonucu olarak, bazı kadınlar yeniden yerleşime tabi olacaktır ve bazıları ise yalnızca arazi kaybına maruz kalırken, bazı kadınlar her iki olaya maruz kalacaktır. Kentsel yeniden yerleşime maruz kalacak kadınlar, değişen hanehalkı rolleri ve yaşanan çevredeki değişiklikler nedeniyle, kültürel adaptasyon sorunu yaşayacaktır. Kentsel yerleşim birimlerine taşınmayı seçen PEK'ler açısından bakıldığında, kentsel ortama taşınanların yeni yerleşim yerlerine adaptasyonunun kolaylaştırılması için, kırsaldan kente geçiş esnasında alternatif bilgilendirme eğitimleri ve çalıştayları tasarlanabilmektedir. Buna ek olarak, kente yerleşen kadınların büyük bir bölümünün önceki kırsal ortamlarda elde ettikleri becerileri kullanamayacak olmaları sebebiyle; bu kadınlara kentsel ortamlardaki talepleri ve ihtiyaçlarına göre beceri geliştirme eğitimleri sağlanabilmektedir. Etkilenen yerleşim birimlerinde yaşayan kadınların bir bölümü halihazırda iğne işi ve nakışlı el yapımı başörtüleri gibi gelir getirici faaliyetlerde bulunmaktadır ve bu kadınlar bu becerileri kentsel ortamlarda kullanmak konusunda teşvik edilebilmektedir ve proje bu kadınların ürünlerini kentsel ortamlarda pazarlayabilmesi için pazarlama becerileri sağlayabilmektedir. Kadınların yeni kırsal ortama adaptasyonu zor olabilecektir, çünkü kadınlar komşuları ve sosyal ağlarını kaybedecektir. Kadınların sıklıkla birbirlerinin evlerini ziyaret ettiği ve sülaleleri ile birlikte yaşadığı köy ortamı duygusal ve ekonomik destek sağlamaktadır. Projenin PEK'lerin taşınma önceliğine dayalı olarak köylerdeki mevcut dayanışmanın korunması için komşuların birlikte taşınmasına vurgu yapmaktadır. PEK'lerin taşınacağı yerlerin de dikkate alınması gerekir, çünkü odak grup toplantılarındaki bazı kadınlar herhangi bir bağları olmadığı ve yabancı gibi hissetmek istemedikleri için komşu köylere taşınma konusunda isteksiz olduklarını paylaşmıştır. Yeni kırsal yeniden yerleşim yerlerinin önceki konut koşullarıyla benzerlik göstermesi, bu yerleşim yerlerinde geçimlik tarım yapılmasını sağlayacak bahçe/ahır veya diğer olanakların bulunması gerekir. Bunun yanında, kırsal ortamlarda halihazırda nakış yapan kadınlara pazarlama becerilerinin genişletilmesi yönünde pazarlama olanakları sunulabilmektedir. Kırsal alanlara yeniden yerleşen kadınlara tarımsal üretimden kaynaklanan verimliliklerinin artırılması için intansif tarım tekniği ile ilgili eğitimler verilebilmektedir. Hayvancılık yan ürünlerinin temel Hizmete Ozel Sayfa 183 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ gelir kaynakları olması sebebiyle, hayvancılığın geliştirilmesi ve hayvan satış süresinin genişletilmesine ilişkin kapasite geliştirme faaliyetleri de kadınlar açısından faydalı olacaktır. Projelerin arazi ve ev ediniminin kadınlar üzerine başka bir etkisi de arazinin ailenin yalnızca erkek kardeşlerine miras bırakılmasına ilişkin tarihi ve kültürel gerçek nedeniyle kadınların büyük bölümünün yaşadıkları arazi veya evin tapulu sahibi olmaması ve kadınların geleneksel olarak mirastan mahrum bırakılmasıdır. Projenin izleme çalışmaları esnasında projeden etkilenecek köylerde herhangi bir yasal hakkı bulunmayan, ancak sular altında kalacak evlerde ikamet eden veya araziyi arazi sahibi olarak kullanan, ancak yasal hakları bulunmayan (örneğin, Hazine arazisi) kadınların belirlenmesine özen göstermesi gerekir. Proje yerleşim birimlerindeki diğer bir özellik de Bölüm 4'te daha ayrıntılı şekilde belirtildiği üzere çok eşliliktir. Evli bir adamın ikinci ve üçüncü eşlerinin herhangi bir yasal sosyal koruması bulunmamaktadır, çünkü bu eşler kanun önünde evli değildir. Bu nedenle, Projenin, izleme çalışmaları esnasında, bütün kadınların haklarının korunmasını ve kadınların resmi evlilik durumlarına bakılmaksızın tazminatlarını almasını sağlaması önemlidir. 5.5.2. Yaş temelli hassas gruplar Yaşlı nüfus yaş temelli hassasiyet sebebiyle ani değişikliklere daha az adapte olabilmektedir. Yaşlıların büyük bölümü sülaleleri ile birlikte yaşamaktadır. Sular altında kalan köyler arasında yeniden yerleşimin gerçekleşecek olması sebebiyle, sülalelerin kendi seçecekleri kentsel veya kırsal yerleşim birimlerine taşınması gerekecektir. Çocukları kentsel yerleşim yerlerine taşınan yaşlılar Projenin bir sonucu olarak hassas durumda bulunmaktadır. Bazı PEH'lerde, çocuklar Proje alanının yalnızca yaz aylarında ziyaret etmektedir ve yaşlı ebeveynler yıl boyunca Proje alanında kalmaktadır. Bu yaşlı PEH'lerin kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi ve çocukları ile birlikte taşınması durumunda, yaşlılar bir kırsal ortamdan tamamen kopacak, ancak çocuklarının sosyal desteğinden faydalanacaktır. Diğer taraftan, yaşlıların kırsal yeniden yerleşim talebinde bulunması durumunda, yeni bir ev ve komşuluk ortamına adapte olunması zor olacaktır ve tam zamanlı bakımın gerekli olduğu yaşlılar açısından bakıldığında, başka bir yerleşim birimine taşınılması zorluklar getirebilmektedir ve bu hususa özen gösterilmesi gerekir. Bu nedenle, yaşlı nüfusun Proje ve taşınma döngüsü boyunca izlenmesi gerekir. 5.5.3. Engellilik temelli hassasiyet Proje alanında, fiziksel veya zihinsel engelliliği bulunan bir hanehalkı üyesi bulunan PEH'ler düşüktür (%4). Buna karşın, Proje döngüsü boyunca bu hanehalklarına özen gösterilecektir, çünkü bu hanehalkları taşınmaya adapte olabilmek için özel bakıma ihtiyaç duyacaktır. Özellikle fiziksel olarak yerinden edilen hanehalkları açısından bakıldığında, engelli üyelerin bulunduğu PEH'ler yeni fiziksel ortamın engelliler açısından güvenli bir ortam olmasının sağlanması için izlenecektir. Hizmete Ozel Sayfa 184 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 5.5.4. Yoksulluk temelli hassas gruplar Yoksulluk istatistiklerine göre bölgenin halihazırda ortalamanın altında bulunmasına rağmen, köyün geri kalan bölümündeki ortalama yoksulluk düzeyinin dahi altında olan çok yoksul PEH'ler bulunmaktadır. Bu PEH'ler, muhtarlar ve köylülere danışılması suretiyle, proje görüşmeleri ve YYEP çalışmaları esnasında belirlenmiştir. Projenin bu hassas ve yoksul ailelerin durumunu proje yaşam döngüsü esnasında izlemesi ve bu ailelerin ihtiyaçlarına uygun ek avantajlar sağlaması gerekir. 5.5.5. Arazi temelli hassasiyet Projenin temel etkisi arazi ve ev edinimi ile bağlantılı olacaktır. Evleri ve arazilerini kaybeden haneler fiziksel yeniden yerleşime maruz kalırken, yalnızca arazi kaybeden PEH'ler ekonomik olarak yeniden yerleşime maruz kalacaktır. Yeniden yerleşim etkisinin sebep olduğu hassasiyetin açıklanması için, hanelerin varlıklara erişimi ve mülkiyet şekilleri analiz edilmektedir. Saha çalışmaları ve varlık envanter raporu analizinin bir sonucu olarak, aşağıdaki grupların Projenin arazi ve ev edinimi etkisi nedeniyle hassas olduğu sonucuna varılmaktadır (Tablo 5.17). Bu PEH'ler şöyledir: Table 5.17: Azaltıcı Tedbirler Etkilenen PEK Etki Birden çok malikin Evlerin çoğunluğu tek bir PEK'ye bulunduğu ev mülkiyeti aittir. Buna karşın, birden çok hissedarın sahip olduğu, ancak tek bir malikin kullandığı bir dizi ev bulunmaktadır. Bu durumlarda, kullanıcı ve diğer malikler Türk hukuk sistemine göre eşit olarak tazmin edilecektir. Tazminatın tam ikame maliyeti üzerinden ücretlendirilmesine karşın, tazminatın bir dizi hissedar arasında bölünmesi nedeniyle, fiili kullanıcı evini yenisiyle değiştiremeyecektir. Evi Olmayanlar (Kiracılar) Anketler ve varlık değerlendirmeleri esnasında, bazı PEK'lerin yaşadıkları evlerin yasal tapusuna sahip olmadığı gözlenmiştir. Bu durumların çoğunda, bu PEKler akrabalarının izniyle onların evinde yaşamaktadır ve herhangi bir kira ödememektedir. Bu PEK'ler Türk Azaltıcı tedbir Evin kullanıcısına yeniden yerleşim mevkiinde ev hakkı verilecektir. Evin kullanıcısına yeniden yerleşim mevkiinde ev hakkı verilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 185 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Tapusuz arazi kullanıcıları ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ hukuku çerçevesinde tazmin edilememektedir, çünkü bu kişiler evlerin yasal tapulu sahibi değildir Hazine arazisinin kullanımı Proje alanında yaygın bir uygulamadır. Projenin uygulanmaması durumunda Hazine arazisine ekim yapılmasının "hazıra konmak" olarak algılanabilmesine karşın, PEK'ler geçim kaynaklarını bu arazinin kullanımından elde etmeye devam edecektir. Birden çok hissedarın Ev mülkiyetine benzer şekilde, arazi bulunduğu arazi mülkiyeti tapuları da karmaşıktır. Arazi tapularının büyük bir bölümü paylaşılmaktadır ve bazı tapular elli gibi yüksek sayıda hissedar tarafından paylaşılmaktadır. Arazi değeri bütün hissedarlar arasında eşit olarak paylaşıldığında, araziye fiili olarak ekim yapan ve gelirlerini araziye dayalı olarak elde eden hissedarlar gelirlerine göre değil, araziye ilişkin hisse paylarına göre tazmin edilmektedir. Yalnızca Arazi Kaybı Olan Anketler esnasında, yalnızca arazi Yerleşim Birimlerinde Proje kaybedilen yerleşim birimlerindeki Sonucu Arazisinin %80den bazı PEK'ler bütün arazi varlıklarını fazlasını kaybeden veya Proje nedeniyle kaybedeceğini Arazisiz Kalanlar söylemiştir. Bir kırsal yerleşim yerinde, arazi temel geçim kaynağıdır. Bu nedenle, bu PEK'lerin araziye yatırım yapması ve mevcut arazilerini Proje alanındaki benzer özelliklere sahip arazilerle değiştirmesi önemlidir. 5.6. Kullanıcılar Hazine arazisine diktikleri ağaçlar veya inşa ettikleri yapılar için tazmin edilecektir. Kırsalda ev hakkı bu kullanıcılar için de verilecektir. Buna karşın, kullanıcılar arazi kaybı açısından tazmin edilememektedir. Enerjisa, bilhassa yalnızca arazi kaybının olduğu yerleşim yerlerinde alternatif gelir elde etme programları tasarlayarak, kullanıcıların arazi ediniminden olumsuz şekilde etkilenmemesini sağlayacaktır. Enerjisa bu PEK'lere alternatif arazi bulunması konusunda destek olacak ve PEK'lere alternatif gelir elde etme faaliyetler tavsiye edecektir. Meralar ile ilgili Etkiler ve Meraların Geliştirilmesi ve Islahı Mera arazisi Proje alanında topluluk yaşamının hayati bir parçası olarak görülmektedir. Her yerleşim birimi meralarını hayvancılık ihtiyaçlarına göre kullanmaktadır. Mera arazisi hayvancılık Hizmete Ozel Sayfa 186 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ faaliyetleri açısından kritik öneme sahiptir. PEK'ler mera arazisini hava koşullarına göre Mayıs'tan Eylül'e kadar hayvan otlatmak için kullanmaktadır. PEK'ler mera arazisini kullanmak için herhangi bir ek ödeme yapmamaktadır, çünkü arazi köye aittir. Bunun yanında, hayvancılığın önemli bir gelir kaynağı olması sebebiyle, PEK'ler mera arazisine büyük önem vermektedir. Her köy merasının büyüklüğünü tam olarak bilmektedir ve komşu köylerle mera kullanımı/paylaşımı geçmişte anlaşmazlıklara neden olmuştur109. Proje alanında, 4 yerleşim birimi meralarının %50'sini kaybedecektir. Aynı zamanda, bu haneler bütün varlıkları, arazileri ve evlerini kaybedecektir. Proje etki ağırlığı ayrıntıları Tablo 5.18'da gösterilmektedir. Tablo 5.18: Etkilenen Toplam Mera Alanı ve Etki Ağırlığı Etki Ağırlığı Yerleşim Birimlerin in Sayısı Toplam Mera Alanı (Ha) Kayıp Oranı (%) Haneleri n Sayısı 1.518 Geriye Kalan Mera Arazisi (Ha) 754 Tamamen Sular Altında Kalan Kısmen sular altında kalan Yalnızca arazi kaybı Yalnızca Mera Kaybı Toplam 4 Nüfus 50 145 954 2 1.428 1050 26 193 1,275 14 3.879 3.469 11 696 4.592 1 90 36 60 5 30 21 6.914 5.310 23 1038 6.851 Kaynak: Enerjisa Gelir kaynaklarının katkısı hane ekonomisi ile kıyaslandığında, hayvancılık da dahil olmak üzere tarımsal faaliyetlerin oranı yaklaşık %60 düzeyindedir. (Hane gelirinin yaklaşık üçte ikisi hayvancılık da dahil olmak üzere tarıma dayalıdır). Mera kaybı toplamda 23 yerleşim yerini etkileyecektir ve 23 yerleşim yeri yaklaşık 6.851 PEK ve 1.038 hane anlamına gelmektedir. Ortalama mera kaybı (hane başına) 1.9 hektardır ve bunun yanında, mera kaybı en yüksek Bağiçi’nde görülmektedir ve Bağiçi’ni Kayalıdere takip etmektedir(Şekil 5.4). Türkiye’de büyükbaş hayvancılık için gerekli mera alanı Tarım Bakanlığına göre ortalama olarak 0.5 ha’dır, buna karşın 109 Meralara erişim Akkonak ve Göçmenler ile Kayalıdere-Kayalıkale arasındaki anlaşmazlıkların temel sebebi olmuştur. Hizmete Ozel Sayfa 187 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Bölgesel Kalkınma Ajansları sağlıklı hayvancılık için hayvan başına en az 1 ha mera şartı getirebilmektedir110. Bu koşullar altında bölgede kalan mera, hane başına 5-10 büyükbaş hayvan sınırı getirmekte ve hayvancılığın gelişmesinde engel teşkil etmektedir (Şekil 5.5). Şekil 5.4: Hane Başına Düşen Mera Arazisi Kaybı 11,47 10,80 Bagici 8,45 Kayalidere 5,50 3,00 Aligedik 2,08 2,03 1,56 1,20 1,09 1,03 0,91 0,89 0,88 0,42 0,28 0,26 0,15 0,12 0,04 0,02 Sanlica Ulusirt Degerli Tasdibek Kumlukiyi Zorobat Yurttutan Dumlusu 0,00 2,00 4,00 6,00 8,00 10,00 12,00 Kaynak: Enerjisa Şekil 5.5: Hane Başına Kalan Mera Arazisi Kaybı 110 Serhat Kalkınma Ajansı, Doğu Anadolu Hayvacılık Çalıştay Raporu, 2011. Hizmete Ozel Sayfa 188 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Hane başına kalan mera arazisi(ha) Ulusirt Akpinar 6,0 5,6 5,0 5,0 4,7 4,6 3,6 2,8 2,5 2,0 2,0 1,5 0,9 0,6 0,4 0,2 0,0 Mescitli Akkonak Alagun Kusluk Dumlusu Tasdibek Kayalikale Sanlica Kayalik 0 5 8,1 8,0 10 27,8 11,7 15 20 25 30 Kaynak: Enerjisa Hizmete Ozel Sayfa 189 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Mera arazisi hayvancılık faaliyetleri ile ilgili olarak kullanılmaktadır. Mera arazisi PEK'lerin geçim kaynakları açısından ek bir ayni yardım sağlamaktadır, çünkü PEK'ler yaz aylarında hayvanlarına hayvan yemi vermek yerine meraları kullanmaktadır. PEK'lerin hayvanlarını beslemek üzere kendi kaynaklarını kullanmak zorunda kalması halinde, PEK'lerin hayvancılık harcamaları önemli ölçüde artacaktır. Bilhassa, evlere ilişkin etkinin asgari düzeyde olduğu Aligedik gibi yerleşim birimlerinde, meralara ilişkin etki PEK'lerin geçim kaynaklarını etkileyebilecektir. Ayrıca tezek kullanımı bölgede çok yaygındır. Hayvan sayısının azalması bölgede tezek üretimini de etkiyebilir, bu da ısınma masrafında artışa yol açabilir. Şekil 5.6: Mera Arazisi Sular Altında Kalan Yerleşim Birimi Yüzdesi 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Kaynak: Enerjisa Resim 1: Tamamen taşla kaplı mera arazisi Hizmete Ozel Sayfa 190 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Mera kaybına ilişkin geçim kaynaklarının geri kazandırılması için, PEK'lerin geriye kalan mera arazilerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Meraların geliştirilmesi hususunda uzmanlığı bulunan Mera komisyonu işbirliğine gidilmesi gerekmektedir. Enerjisa meraların geliştirilmesi için teknik destekte bulunacaktır. Meraların daha yüksek verim getirecek şekilde iyileştirilmesi mera kaybından doğacak kayıpları engelleyebilir. 5.7. Yollara İlişkin Muhtemel Etkiler ve Etkilerin Azaltılması Alpaslan II Projesi sonucu, barajın su tutma alanı nedeniyle, mevcut bazı yolların yerinin değiştirilmesi gerekecektir. Muş-Varto devlet karayolu ve Muş-Varto kavşağı ve Karaağıl il karayolu baraj su tutma alanından geçmektedir (toplamda 54 km). Barajın inşa edilmesi durumunda, bu yolların yerinin değiştirilmesi gerekecektir. KGM (Karayolları Genel Müdürlüğü) tarafından onaylanan ve sağ sahilden baraj merkez hattı alanına erişim sağlayan 3,5 km'lik bölümün arazi edinimine ilişkin görüşmeler hala sürmektedir. Yeri değiştirilecek yol 24 m enindedir ve toplamda 4 şerit bulunmaktadır. Yola (yalnızca 3,5 km) ilişkin arazi edinimine yönelik ayrıntılar Tablo 3.2'de verilmektedir. Bakım ve yol ile ilgili benzer işler İÖİ tarafından gerçekleştirilecektir111 çünkü yol il yol ağının bir parçasıdır. İÖİ bu yeni yolun inşaatını da yönetecek ve bakımını üstlenecektir. Kamulaştırmaya ilişkin İÖİ prosedürleri yukarıda EPDK'nın kamulaştırılan parsellerine yönelik prosedürlerle aynıdır. Yol inşaatının PEK'lere etkisi genel olarak arazi edinimi ile ilgili etki olacaktır ve PEK'lerin proje nedeniyle halihazırda arazilerinin bir bölümünü kaybetmesi nedeniyle, yol inşaatı PEK'lerin daha fazla arazi kaybetmesine neden olacaktır 112 Tablo 5.19 3,5 km'lik yolun yerinin değiştirilmesi nedeniyle arazi edinimi Etkilenen Köy Akpınar Parsellerin Sayısı Toplam Alan (m2) 87 141.090,59 Kaynak: Enerjisa 5.8. İnşaatın Geçici Çevresel Etkileri Alpaslan II Projesinin inşaat faaliyetlerinin sebebiyet verdiği geçici etkiler olacaktır. İnşaat süresi boyunca, ağır makineler kullanılacak, dinamitle patlatma faaliyetleri uygulanacak, etkilenen köylerden ağır kamyonla nakliye faaliyetleri yapılacak ve inşaat ile ilgili diğer faktörlerin PEK'ler üzerinde geçici olumsuz etkileri olacaktır. Bu etkiler gürültü ve toz, ekinler ve araziye verilen zarar, binalara verilen zarar ve heyelanlar şeklinde sınıflandırılabilmektedir. Bu etkiler Projenin ÇED raporunda ayrıntılı olarak incelenecektir. 5.8.1. Toz ve Gürültü 111 Türkiye'de, İÖİ mücavir alan dışındaki yolların inşaatı ve bakımının yanı sıra kamulaştırma süreci esnasında gerçekleştirilecek çalışmalar konusunda yetkili özerk kuruluştur. 112 Yol güzergahının herhangi bir eve denk gelmesi halinde, PEK'lerin evlerini kaybetme ihtimali de vardır. Hizmete Ozel Sayfa 191 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İnşaat alanlarına yakın yerde bulunan köyler veya inşaattan etkilenen parsellerde projenin sebebiyet verdiği aşırı miktarda toz bulunmaktadır. Çoğu durumda, asgari miktarda tozun ortaya çıkmasının sağlanması için yolların sulanması suretiyle şikayetler ivedi bir şekilde ele alınmaktadır. Buna karşın, bilhassa yaz aylarında, inşaat tozunun ekinler, sebzeler ve ağaçlar üzerindeki zararının ortadan kaldırılması imkansızdır. İnşaat süreci boyunca, projenin sebep olduğu toz seviyesinin proje tarafından değerlendirilmesi ve ekinlere verilen zararın tazmin edilmesi gerekir. Tünel çalışmaları veya yol çalışmalarına ilişkin patlatma faaliyetleri ve inşaat taşıtları kırsal yaşama uyumsuz bir şekilde sürekli gürültüye neden olmaktadır. HES'lerin etkileri nedeniyle, kırsal çevre huzurlu bir ortamdan gürültülü bir şantiyeye dönüşebilmektedir. Köylüler inşaatın neden olduğu gürültü ve kirlilikten dolayı mutlu değildir. Bu durum Alpaslan II inşaat faaliyetlerinin yanı sıra yakınlarda yürütülen diğer projelerden de kaynaklanmaktadır. Patlamalar nedeniyle ortaya çıkan şikayetlerin azaltılması için, PEK'lerin gerçekleşmeden önce patlamalar konusunda haberdar edilmesi gerekir. Patlamaların yalnızca gündüz gerçekleştirilmesi gerekir. 5.8.2. Ekinler ve hayvanlara verilen zarar Baraja ilişkin inşaat faaliyetleri sonucu yeni yollar inşa edilecektir. Yeni inşa edilen yollar hayvanların serbest bir şekilde otlanmasına engel olacaktır. Alanda artan trafik ve inşaat hayvan refahı açısından tehditlere neden olmaktadır ve inşaat faaliyetleri nedeniyle nehre sınırlı erişim sebebiyle hayvanların su kullanımı kısıtlanabilmektedir. Enerjisa'nın inşaat faaliyetleri ve çalışma takvimi konusunda PEK'lerle toplantılar düzenlemesi gerekir. Hayvan sağlığı ve güvenliğine özen gösterilmesi gerekir. Aynı zamanda, inşaat faaliyet alanı etrafında bulunan ekinler de zarar görecek ve inşaat faaliyetlerinin sonucu olarak alan etrafındaki çiftçilerin hasat verimleri düşebilecektir. İzleme faaliyetleri esnasında, bu PEK'lerin münferit olarak izlenmesi ve sorunlarının münferit olarak çözülmesi gerekir ve PEK'lerin inşaat faaliyetleri nedeniyle ortaya çıkan kayıpları açısından adil bir şekilde tazmin edilmesi gerekir. 5.8.3. Heyelanlar PEK'lerin inşaat süresi boyunca karşılaşabilecekleri muhtemel riskler ve tehlikelerden haberdar edilmesi gerekir. PEK'ler üzerinde ortaya çıkabilecek olumsuz sağlık etkilerinin engellenmesi için, patlamalar nedeniyle meydana gelebilecek heyelanlar ve kaya düşmelerinin dikkatli bir şekilde incelenmesi gerekir. Kayalık zemin bilhassa yol ve tünel inşaatı esnasında uçurumdan taş veya kaya düşme riski meydana getirmektedir. Örneğin, Akpınar köyü heyelanlar nedeniyle kaya düşmesine meyillidir. Bütün PEK'lerin sağlık ve güvenliğinin sağlanmasına dikkat edilmesi ve herhangi bir muhtemel heyelana karşı dayanıklı tel örgü gibi gerekli yan duvar desteğinin sağlanması gerekir. 5.9. Projenin Eğitime Etkisi Hizmete Ozel Sayfa 192 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Projenin eğitime etkileri en fazla tamamen sular altında kalan köylerde hissedilecektir. Projeden sonra, 4 köy tamamen ve 2 köy kısmen sular altında kalacaktır. Tamamen sular altında kalacak bütün köylerde ilköğretim okulu tesisleri bulunmaktadır; bu nedenle, Projenin sonucu olarak, bu okullar113 kamulaştırılacaktır. PEK'lerin eğitim düzeyi Proje alanında ilk dört yıl ilköğretim eğitimine genel olarak devam edildiğini göstermektedir; hem kız hem de erkek çocukları okul çağına (6 yaş) gelinmesi üzerine okula gönderilmektedir114 . 4. sınıftan (10 yaş) sonra, öğrenciler eğitimlerine yatılı orta dereceli okullarda devam etmek üzere en yakın ilçeye ve Muş ya da Varto'daki liselere gitmektedir. Türkiye'nin ortalama okuma-yazma bilmeyen oranı olan yüzde 5 ile kıyaslandığında, Proje alanındaki okuma yazma bilmeyenlerin genel ortalaması Türkiye ortalamasının neredeyse dört katıdır ve yüzde 19'a ulaşmaktadır. Kadınların okur-yazarlık oranı erkeklerden çok daha düşüktür ve kadınların yüzde 29'u okuma-yazma bilmemektedir. Proje alanındaki üç kadından biri okuma yazma bilmemektedir. PEK'nin kentsel alanda yerleşimi tercih etmesi durumunda, eğitim olanakları ve hizmetlerine erişim daha kolay olacaktır. PEK'lerin kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesinin temel sebeplerinden biri kentsel yerleşim yerlerindeki orta dereceli okullar ve daha iyi eğitim olanaklarına erişimin geliştirilmesidir. PEK'lerin kırsal alanda yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, eğitim hizmetlerine erişim açısından ulusal kurumlar, yerel şubeleri ve yerel yönetim kurumları ile yakın işbirliğine devam edilecektir. Bu kurumların rolü çoğunlukla belirlenecek yeni yerleşim yerlerinin özelliklerine dayalı olarak farklılık gösterecektir. Bölgesel kamu eğitim kurumları, Varto Kaymakamlığı, Varto Halk Eğitim Müdürlüğü ve Varto Milli Eğitim İlçe Müdürlüğü Proje gereksinimlerine yönelik olarak işbirliği yapılması gereken temel kuruluşlardır. Bu kurumların işbirliği önemlidir, çünkü bu kurumlar ruhsatlar ve onayları vermektedir. Onaylar verildiğinde, yeni yerleşim yerlerinde yeni okullar inşa edilecektir. PEK'lerle bilgi paylaşımı yapılırken, PEK'lerin eğitim düzeylerinin dikkate alınması gerekir. Yeniden yerleşime özgü bilgilendirme çalışmalarında, Projenin yeniden yerleşim yaklaşımı, avantajları ve muhtemel olumsuz etkilerinin açıklanması için resimlerle birlikte açık bir dil115 kullanılması gerekir. Okuma-yazma bilmeyen kişiler açısından bakıldığında, Enerjisa PEK'lerin şikayet formlarını doldurmasına yardımcı olacaktır. Enerjisa'nın Kurumsal Sosyal Sorumluluk (KSS) politikası eğitime önemli bir destek sağlamaktadır. Enerjisa çantalar, kalemler, sınıf materyalleri de dahil olmak üzere okul kitleri dağıtmaktadır ve Proje sınırları dahilindeki mevcut 113 Tepeköy'de toplam 60 öğrencisi bulunan iki okul bulunmaktadır, Bağiçi'nde 45 öğrencisi olan bir okul vardır, Şanlıca'da 40 öğrencisi olan bir okul bulunmaktadır, Kayalıdere'de yaklaşık 40 öğrencisi olan bir okul vardır. 114 İlköğretim eğitimine başlangıç yaşı son iki yılda değişmiştir. 2012'de, ilköğretim okulu başlangıç yaşını 72 aya (5 yıl) düşüren yeni bir düzenleme yapılmıştır. Buna karşın, Ağustos 2013'te, düzenleme eğitime daha sonra başlama taleplerini kapsayacak şekilde değiştirilmiş ve ebeveynlerin okula başlangıcı bir yıl daha (6 yaş) ertelemesine izin verilmiştir. http://bursa.meb.gov.tr/www/milli-egitim-bakanligi-okula-kayityasi-konusunda-yonetmenlik-degisikligine-gitti/icerik/603 115 Türkçe'ye ek olarak, Kürtçe Proje alanında yaygın olarak konuşulmaktadır. Bilgilerin iki dilde de sağlanması gerekir. Hizmete Ozel Sayfa 193 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ okulları yenilemektedir. Bunun yanında, proje tarafından inşa edilen yeni yollar ve köprülerin sular altında kalmayan köyler üzerinde olumlu bir etkisi bulunacaktır, çünkü söz konusu köyler bu yolları kullanabilecek ve sağlık, eğitim, pazarlama ve boş vakitleri geçirme amacıyla Muş ve Varto merkezlerine daha iyi erişim sağlayabilecektir. 5.10. Projenin Sağlığa Etkisi Projenin sağlık altyapısına doğrudan olumsuz etki yapması beklenmemektedir, çünkü PEK'lerin (Projeden Etkilenen Köyler) hiçbirinde sağlık merkezi yoktur. İki haftada bir köyleri ziyaret eden aile hekimleri rutin kontroller ve çocuklara ilişkin aşılama çalışmalarını gerçekleştirmektedir. Köylüler diğer sağlık ihtiyaçları için Muş veya Varto'ya gitmektedir. Projeden sonra, PEK'ler sağlık hizmetlerine ilçe ve il merkezlerinden erişmeye devam edecektir. Proje tarafından yeni yollar ve köprüler inşa edildiğinde, sular altında kalmayan köyler bu yolları kullanabilecek ve sağlık, eğitim, pazarlama ve boş vakitleri geçirme amacıyla Muş ve Varto merkezlerine daha iyi erişim sağlayabilecektir. Yeni yerleşim yerleri PEK'lere yönelik daha iyi kalitede su temini ve hijyen olanakları sağlayacak ve bu şekilde, PEK'lerin genel sağlık ve refahını geliştirecektir. İnşaat aşaması esnasında, Proje nedeniyle olumsuz etkiler ortaya çıkabilecektir. PEK'ler Projenin inşaat süresi boyunca karşılaşabilecekleri muhtemel riskler ve tehlikelerden haberdar edilecektir. Halk ve hayvan sağlığına gelebilecek zararların engellenmesi için, Proje sahası çitlerle çevrilecektir. Bunun yanında, PEK'ler üzerinde ortaya çıkabilecek olumsuz sağlık etkilerinin engellenmesi için, patlamalar nedeniyle meydana gelebilecek heyelanlar ve kaya düşmeleri dikkatli bir şekilde incelenecektir. Kayalık zemin bilhassa yol ve tünel inşaatı esnasında uçurumdan taş veya kaya düşme riski meydana getirmektedir. Bütün PEK'lerin sağlık ve güvenliğinin sağlanmasına dikkat edilmesi ve herhangi bir muhtemel heyelana karşı dayanıklı tel örgü gibi gerekli yan duvar desteğinin sağlanması gerekir. Bölgesel kamu kurumları, Varto Kaymakamlığı ve Sağlık İlçe Müdürlüğü Proje gereksinimlerine yönelik olarak işbirliği yapılması gereken temel kuruluşlardır. 5.11. Altyapıya Etki PEK'lerde merkezi su, elektrik şebekeleri ve yollar gibi temel altyapı bulunmaktadır. Köylerin hiçbirinde herhangi bir kanalizasyon altyapısı bulunmamaktadır; buna karşın, her köyde borulu su altyapısı ve elektrik altyapısı bulunmaktadır. Buna karşın, köylülerin bir bölümü yetersiz su temini ve sıklıkla kesilen ve güvenilir olmayan elektrik altyapısından şikayet etmektedir. Her köye erişim mevcut yollar vasıtasıyla sağlanmaktadır, ancak bazı köylerin yolları diğer köylerin yollarından daha gelişmiştir. Enerjisa Murat nehri üzerine büyük bir köprü inşa etmiştir. Köprünün inşaatına Ağustos 2012'de başlanmış ve köprü Ağustos 2013'te halkın kullanımına açılmıştır. Köprüye ilişkin maliyet yaklaşık 3,5 milyon Türk Lirası (TL) olmuş ve tamamen Enerjisa tarafından karşılanmıştır. Murat nehrinin sol sahilinde bulunan köyler bu köprü inşaatından iyi bir şekilde faydalanmaktadır. Bu köprünün inşa edilmesinden önce, köylüler nehirden karşıya geçmek için sallar kullanmış ve bir bölümünde Hizmete Ozel Sayfa 194 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ bazı köylülerin öldüğü birtakım kazalar yaşanmıştır. Köprüden en fazla faydalanan köyler şunlardır: Kıyıbaşı, Dumlusu, Göçmenler (Zorava), Akkonak, Aligedik, Karaağaç, Mescitli, Alagün, Bostankent, Keçidere. Köprü PEK'ler tarafından çok takdir edilmektedir, çünkü köprü PEK'lerin evlerine güvenli bir şekilde erişmesini sağlamaktadır. Bu yerleşim yerleri artık güvenli bir ulaşım bağlantısı ile Muş ve Varto'ya kolay bir şekilde bağlanabilmektedir. Bir dizi temel sosyal altyapı baraj gölü nedeniyle sular altında kalacaktır. Normalde, Enerjisa bu yapıların masrafını ilgili bakanlıklara ödeyecek ve bu yapılar yeniden yerleşim yerlerinde yeniden inşa edilecektir. Örneğin, bir cami ve çeşitli okullar etkilenecektir. Etkilenen alanının topoğrafyasının baraj gölünün oluşturulması sonucu değişmesi nedeniyle, bazı yapılara erişim sağlanması zor hale gelebilecektir. İlgili bakanlıkların onay vermesi durumunda, yeni tesislerin Proje kapsamında tamamlanmasının sağlanması için, yakın bir diyaloğa ihtiyaç olacaktır. Her durumda, yeni sosyal altyapının inşası Projeden etkilenen insanlar için en az 10-20 ek iş yaratacaktır. Proje faaliyetlerine paralel olarak, köylerin altyapısı ve bu köylere giden yolların geliştirilmesi planlanmaktadır. İnşaat faaliyetlerinin gerçekleştirilmesine katkıda bulunulmasının yanında, bu gelişmelerin etkilenen PEK'ler açısından oldukça olumlu bir etkisi olacaktır. Proje ihtiyaçlarını yerel olarak karşılayacak ve Projeden etkilenen alandaki altyapının geliştirilmesine ilişkin olanaklar sağlayacaktır. Ayrıca, yeni yollar, köprülerin inşaatı ve altyapının geliştirilmesinin sular altında kalan yerleşim yerlerinin yanı sıra sular altında kalmayan köylere de olumlu etkisi olacaktır. Bu nedenle, bu köyler de bu yolları kullanabilecek ve sağlık, eğitim, pazarlama ve boş vakitleri geçirme amacıyla Muş ve Varto merkezlerine daha iyi erişim sağlayabilecektir. Halkla görüşme süreci altyapı açısından da önemlidir, bu nedenle, bu konuya da ciddi bir şekilde eğilinecektir. PEK'lerin bu konu ile ilgili görüşmeleri dikkate alınacak; Projenin etkili bir şekilde uygulanması için bu görüşler dikkate alınarak planlar ve programlar hazırlanacaktır. 5.12. Ortak Varlıklara ilişkin Etki Sular altında kalacak köylerde kamu binaları bulunmaktadır. Okullar, camiler, köy muhtarlığı idari binası, taziye binaları, su deposu gibi kamu binalarına ilişkin tazminat ödemeleri yapı türüne bağlı olarak ilgili bakanlıklar veya köy tüzel kişiliğine yapılacaktır. Bu yapılara ilişkin tazminat değerleri bu binaların ikame değeri üzerinden belirlenecektir. Diğer taraftan, bu binaların arazilerine ilişkin tazminat yapılan değerlemelere dayalı olarak sorumlu kurumlara ödenecektir. 5.13. Sosyal Bağlar ve İlişkilere İlişkin Etki Alpaslan II Projesi PEK'lerin günlük yaşamları ve toplum yaşamını kesinlikle etkileyecektir. Saha çalışmaları esnasında, PEK'lerin Proje etkisine ilişkin algıları çoğunlukla toplum ve köy yaşamının kaybı ile ilgilidir. Komşuluk ilişkileri ve akrabalar ile bağların kaybı tamamen sular altında kalan köyler açısından önemli bir sorundur. Köylüler arasındaki sosyal bağlar o kadar güçlüdür ki, PEK'ler yıllardır birbirini tanımaktadır ve PEK'lerin büyük bir bölümü aynı köyde yaşamaktadır. Hizmete Ozel Sayfa 195 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Hanehalklarının büyük bölümünün kendi köylerinde veya komşu köylerde akrabaları bulunmaktadır. PEK'lerin kırsal yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, yeni yeniden yerleşim alanlarında, toplum ve komşuları arasındaki mevcut bağlar korunabilecektir. Buna karşın, kentsel yeniden yerleşimi tercih eden PEK'ler açısından bakıldığında, yaşadıkları yerlerdeki kişilerle oluşturdukları sosyal çevre çoğunlukla kaybedilecektir. Ayrıca, Enerjisa yeniden yerleştirilen kişilerin bağlarının geliştirilmesi için Muş merkez ve Varto ilçesi yakınındaki kentsel yerleşim yerlerine yeniden yerleştirilecek PEK'lere yönelik olarak yerel STK'ların kurulmasına destek verebilecektir. Projenin bir başka etkisi de bazı hanehalklarının köylerin yeniden yerleştirilmesi nedeniyle yaşayabileceği "sosyal dışlanma" olabilecektir. Proje nedeniyle bütün evler sular altında kalmayacak ve bazı köylerde sular altında kalmayan birkaç ev kalacaktır116. Geriye kalan PEK'lerin yeniden yerleşim hakkı bulunmayacaktır, çünkü bu PEK'lerin evleri Projenin etki alanı içerisinde değildir. Buna karşın, Projenin sosyal dışlanmaya neden olması durumunda, PEK evinin kamulaştırılmasını talep edebilmektedir. Bu husus etkilenen PEK'lerin ikamet ettiği arazi veya ev bahçelerini de kapsayacaktır. Buna karşın, etkilenen altyapı sebebiyle ekonomik olarak ekilmesinin imkansız hale gelmesi durumunda, haneye ait tarımsal arazi tazmin edilmeyecektir (örneğin, sulama sisteminin kapatılması veya yol ağının olumsuz şekilde etkilenmesi). Komşu topluluklar Proje tarafından dikkate alınması gereken başka bir sosyal sorundur. Arazi edinimi ve yeniden yerleşim PEK'ler arasındaki ilişkileri de etkileyebilmektedir. PEK'lerin kırsal yeniden yerleşimi topluluklar arasında yeni anlaşmazlıklara neden olabilecektir. Bazı köylerin bilhassa farklı etnik ve mezhep gruplarından olan "yabancıları" kabul etmeme eğiliminde olduğu bilinmektedir117. Bu nedenle, yeniden yerleşim seçenekleri dikkate alınırken, etnik artalan ve köyler arasında geçmişte yaşanan sorunlara önem atfedilmesi gerekir. Proje ile ilgili algıları ve kaygılarının anlaşılması için komşu topluluklara danışılması gerekir. Mera arazilerinin etkilenen bütün topluluklar açısından büyük önemi vardır. Mera arazilerinin fonksiyonu yalnızca mera arazilerinde otlatma yapılması ile sınırlı değildir; ayrıca, tüm kişilerin kış aylarında büyükbaş ve küçükbaş hayvanı besleyebileceği otlarda sağlanmaktadır. Bunun yanında, bazı topluluklar ısınma amacı ile kullanacakları odunları da mera arazilerinden sağlamaktadır. Etkilenen bütün toplulukların temel ekonomik faaliyetlerinin hayvancılık olması sebebiyle, mera arazilerinin topluluklar arasında anlaşmazlıklara neden olma ihtimali bulunmaktadır. Bazı komşu topluluklar mera arazilerinin kullanımı ile ilgili anlaşmazlıklar 116 Şanlıca köyünde geriye beş ev kalacaktır. Kayalık ve Ulusırt'ta PEK'lerle yapılan görüşmeler esnasında, Tepeköy köyü ile sorunlar olduğu vurgulanmış ve "bütün Tepeköy köylülerinin" sevilmediği söylenmiştir. Ayrıca, Tepeköy köylüleri de gerilime neden olan birtakım "sorunlu haneler" olduğunu ve PEK'lerin hiçbirinin onlarla aynı yerde ikamet etmek istemediğini belirtmiştir. Ayrıca, yerel bağlamda yapılan görüşmeler Tepeköy içerisinde gerilimli durumlar olduğunu gösterecektir. 117 Hizmete Ozel Sayfa 196 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ yaşamıştır118. Proje çerçevesinde, çok fazla miktarda mera arazisinin kamulaştırılması gereklidir ve bu durumun komşu topluluklar arasında potansiyel anlaşmazlıklar yaratma ihtimali bulunmaktadır. Her topluluğun ne kadar az mera arazisi varsa, mera arazilerinin sınırları ve kullanımı ile ilgili yeni anlaşmazlıklar çıkma ihtimali artmaktadır. 118 Kayalıdere ve Kayalıkale köyleri mera arazisi kullanımı ile ilgili bir ihtilaf yaşamıştır ve iki köy bu konu ile ilgili mahkemelik olmuştur. Akkonak köylüleri Göçmenler mahallesinin mera arazisine meskun kullanım için erişmesinden rahatsız olmuştur. Hizmete Ozel Sayfa 197 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Bölüm 6: Haksahipliği Matriksi Etki Ağırlığı İkamet Durumu Tamamen Sular Altında Kalan119 Tapulu Tek Sahip Daimi Mukimler Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinin tek tapulu sahiplerinin yeniden yerleşim açısından iki seçeneği bulunmaktadır. Bunlar kendi başlarına yeniden yerleşim ve Devlet destekli yeniden yerleşimdir. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Arazilerinin %100'ünü kaybeden PEK'ler Arazinin net gelir kapitalizasyon ve ikame değerine dayalı olarak, adil tazminat ödenecektir. Enerjisa, ilgili devlet kurumları ile işbirliği içerisinde, "kullanıcılara" alternatif arazi yatırım seçenekleri sunacaktır. Ayni yeniden yerleşim desteği sağlanacaktır. Kendi Başına Yerleşim Yeniden Nakit tazminat: Kendi başlarına yeniden yerleşim isteyen ev sahipleri ek binalar da dahil olmak üzere evler ve bahçe parselleri için tam ikame değerine dayalı olarak tazmin edilecektir. Tazminat değeri geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına dayalı olarak hesaplanacaktır. Kentsel yerleşim yerlerinde geçim kaynaklarının geri kazandırılması için, ikame değeri yaklaşımı önemlidir. 119 Arazi Edinimi Kendi başlarına yeniden yerleşmeyi tercih edenler açısından bakıldığında, kentsel ve kırsal yerleşim yerlerindeki uygun konutların belirlenmesi için destek sağlanacaktır. Kentsel yeniden yerleşim açısından bakıldığında, Muş ili için destek sağlanacaktır. Enerjisa’nın yeniden yerleşim için seçtiği yerleşimide ev tercih eden PEKlere, kendi ev koşullarına benzer koşullarda ev tahsis edilecek ve taşınma yardımı yapılacaktır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde Arazilerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. Baraj ve/veya yol inşaatı esnasında ortaya çıkması halinde, varlıklara yönelik hasarların tazminatı üçüncü bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Arazi sahibinin diktiği çok yıllık ağaçlar ve ektiği ekinler kapitalizasyon gelir akışına dayalı olarak nakit şekilde tazmin edilecektir. Baraj ve/veya yol inşaatı esnasında zarar gören varlıklara yönelik tazminat üçüncü bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Değer tam ikame maliyetine dayalı olacaktır. Ödeme sahibin adına banka hesabına yapılacaktır. Tamamen sular altında kalan yerleşim birimleri Bağiçi, Tepeköy, Şanlıca, Kayalıdere'dir Hizmete Ozel Sayfa 198 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Tamamen Sular Altında Kalan119 İkamet Durumu ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Evlerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. olması durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. Değer tam maliyetlerine olacaktır. Kamulaştırma fiyatları tam ikame bedelinin altında olursa, kentsel yeniden yerleşim tercihi yapan PEKler için Enerjisa aradaki fark ödemesini tamamlayacaktır. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. Tam ödeme sahiplerin hesabına yatırılmadan önce, hiçbir ev bahçesi veya ev Proje amaçlarına yönelik olarak kullanılmayacaktır. PEK'ler mülkiyetleri için tam ikame değeri alacaktır. Baraj ve/veya yol inşaatı esnasında ortaya çıkması halinde, varlıklara yönelik hasarların tazminatı üçüncü Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası ikame dayalı Kentsel yerleşim yerlerinde yaşanacak olması halinde, başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEH'lere aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri istihdam edecektir. Kadınlar ve gençlere yönelik olarak bir beceri setinin oluşturulmasına ilişkin kapasite geliştirme eğitimleri ve çalıştayları sağlanacaktır. Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 199 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Tamamen Sular Altında Kalan119 İkamet Durumu ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Değer tam ikame maliyetlerine dayalı olacaktır. PEK'lerin kamulaştırma süreci ile ilgili bütün yasal masrafları ve tapu masrafları tazmin edilecektir. Enerjisa Kırsal Yeniden Yerleşim: Enerjisa kırsalda yerleşimi tercih eden ve daimi ikameti Projeden etkilenen köy olan haneler için yeni yeniden yerleşimde ev hakkı tanıyacaktır. Tercihini yeni evden yana kullanan hanelere kamulaştırma sonucunda belirlenen bedeller tam ikameye tamamlanmayacaktır. Çünkü bu hanelere yeni ev verilerek yeniden yerleşim koşulları yerine getirilmektedir. Devlet Destekli Yeniden Yerleşim: Devlet destekli yeniden yerleşim Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından sağlanmaktadır. PEH'ler Hizmete Ozel Sayfa 200 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Tamamen Sular Altında Kalan119 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Arazi Edinimi Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Mevsimlik arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Mevsimlik sahiplerin de yukarıda belirtilen şekilde daimi mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Uygun değil Yukarıdaki ile aynı Uygun değil Yukarıdaki ile aynı Bu PEK'lerin gelir kayıplarının tazmin Kullanıcının diktiği çok kentsel bir yerleşim yeri veya kırsal bir yerleşim yerine yerleşmeyi tercih edebilmektedir. Devlet destekli yeniden yerleşimin ayrıntıları için Bölüm 2'ye bakınız. Mevsimlik Mevsimlik arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Mevsimlik sahiplerin de yukarıda belirtilen şekilde daimi mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Yerinde bulunmayan mülk sahibi Yerinde bulunmayan arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Yerinde bulunmayan sahiplerin de mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Uygun değil Yerinde bulunmayan arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Yerinde bulunmayan sahiplerin de mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Tamamen Sular Daimi Tapusu bulunmayan ev sahipleri ek binalar da dahil Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler Hizmete Ozel Sayfa 201 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Arazi Edinimi Tamamen Sular Altında Kalan119 Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Altında Kalan Yerleşim Yerindeki Tapusuz Tek Sahip olmak üzere evleri için tam ikame değerine dayalı olarak tazmin edilecektir. için sağlanacaktır Kendi başlarına yeniden yerleşmeyi tercih edenler açısından bakıldığında, kentsel ve kırsal yerleşim yerlerindeki uygun konutların belirlenmesi için destek sağlanacaktır. Kentsel yeniden yerleşim açısından bakıldığında, Muş ili için destek sağlanacaktır. Kırsal yerleşim birimleri açısından bakıldığında, mevcut alternatif arsa parselleri bulunması için ilgili devlet kuruluşlarıyla işbirliği içerisinde arazi edinimi desteği sağlanacaktır. üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. edilmesi için, ayni tazminat programı geliştirilecektir. Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Enerjisa Kırsal Yeniden Yerleşim: Enerjisa kırsalda yerleşimi tercih eden ve daimi ikameti Projeden etkilenen köy olan haneler için yeni yeniden yerleşimde ev hakkı tanıyacaktır. Tercihini yeni evden yana kullanan hanelere kamulaştırma sonucunda belirlenen bedeller tam ikameye tamamlanmayacaktır. Çünkü bu hanelere yeni ev verilerek yeniden yerleşim koşulları yerine getirilmektedir. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde olması durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası yıllık ağaçlar ve ektiği ekinler kapitalizasyon gelir akışına dayalı olarak nakit şekilde tazmin edilecektir. Araziye giriş / inşaat esnasında zarar verilen her türlü ekine ilişkin tazminat ödenecektir. Bu durumda, zarar maliyeti üçüncü bir kişi tarafından belirlenecektir. Ödeme sahibin adına banka hesabına yapılacaktır. Kentsel yerleşim yerlerinde yaşanacak olması halinde, başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEH'lere aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri Hizmete Ozel Sayfa 202 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Tamamen Sular Altında Kalan119 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazi Edinimi Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Bu PEK'lerin gelir kayıplarının tazmin edilmesi için, ayni tazminat programı geliştirilecektir. Yukarıdaki ile aynı Yerinde bulunmayan sahipler, ağaçların sahipleri olduğunu kanıtlayabilmesi halinde, çok yıllık ağaçları için tazmin edilecektir. istihdam edecektir. Mevsimlik Sahipler Tamamen Sular Altında Kalan Tapulu Ortak Sahip Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Yerinde bulunmayan mülk sahibi Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Uygun değil Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Uygun değil Daimi Evlerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. Ayrıntılı analizden sonra, kırsal ve kentsel yeniden yerleşim desteği açıklığa kavuşturulacak ve ortak mülkiyetli evin fiili "kullanıcısına" sağlanacaktır. Arazilerinin %100'ünü kaybeden PEK'ler Ortak mülkiyetli arazi "kullanıcısına" öncelikli istihdam sağlanacaktır. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. Kullanıcının kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, destek Muş ili için verilecektir. Kırsal yerleşim isteyenler için kırsal Her sahibin paylarına göre, arazinin net gelir kapitalizasyon ve ikame değerine dayalı olarak, adil tazminat ödenecektir. Arazilerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. Enerjisa, ilgili devlet kurumları ile işbirliği içerisinde, "kullanıcılara" alternatif arazi yatırım seçenekleri sunacaktır. Ortak Arazi sahibinin diktiği çok yıllık ağaçlar ve ektiği ekinler kapitalizasyon gelir akışına dayalı olarak ve payları ile orantılı olarak nakit şekilde tazmin edilecektir. Baraj ve/veya yol Hizmete Ozel Sayfa 203 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Tamamen Sular Altında Kalan119 İkamet Durumu ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak, etkilenen evde ikamet eden ailelere yeniden yerleşim hakkı tanınacaktır. meskun arazi oluşturulmasına yönelik olarak ilgili devlet kuruluşları ile işbirliği içerisinde yeniden yerleşim seçenekleri oluşturulacaktır. PEK'lere yeni evlerinin inşaatı için arazi ve malzeme sağlanacaktır. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. mülkiyetli arazinin mukim kullanıcılarına ayni yeniden yerleşim desteği sağlanacaktır. Ortak sahiplerden birden fazlasının evi paylaşması durumunda, 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak, her sahibe yeniden yerleşime yönelik bir ev verilebilecektir. Enerjisa Kırsal Yeniden Yerleşim: Enerjisa kırsalda yerleşimi tercih eden ve daimi ikameti Projeden etkilenen köy olan hanelerde evin kullanıcısı için yeni yeniden yerleşimde ev hakkı tanıyacaktır. Tercihini yeni evden yana kullanan hanelere kamulaştırma sonucunda belirlenen bedeller tam ikameye tamamlanmayacaktır. Çünkü kullanıcı haneye yeni ev verilerek yeniden yerleşim koşulları yerine getirilmektedir. Kullanıcının kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, Enerjisa PEK'lere uygun kentsel yerleşim yeri bulmada destek olacaktır. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası inşaatı esnasında zarar gören varlıklara yönelik tazminat üçüncü bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Değer tam ikame maliyetine dayalı olacaktır. Ödeme sahibin adına banka hesabına yapılacaktır. Ödeme sahibin adına banka hesabına yapılacaktır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde olması durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. Kentsel yerleşim yerlerinde yaşanacak olması halinde, başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEH'lere Hizmete Ozel Sayfa 204 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Tamamen Sular Altında Kalan119 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri istihdam edecektir. Kadınlar ve gençlere yönelik olarak bir beceri setinin oluşturulmasına ilişkin kapasite geliştirme eğitimleri ve çalıştayları sağlanacaktır. Tamamen Sular Altında Kalan Tapulu Ortak Sahip Tapulu ortak sahip Mevsimlik Yerinde Bulunmayan Sahip Mevsimlik arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Kamulaştırma bedellerine göre nakit tazminatları ödenecektir. Her sahibin paylarına göre evin tam ikame maliyetlerinde nakit tazminat ödemeleri yapılacaktır. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEK'ler için sağlanacaktır PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. Uygun değil Evlerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. PEK'ler, Kamulaştırma Mevsimlik arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Mevsimlik sahiplerin de yukarıda belirtilen şekilde daimi mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Yukarıdaki ile aynı Yukarıdaki ile aynı Yerinde bulunmayan arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Yerinde bulunmayan sahiplerin de yukarıda belirtilen şekilde daimi mukim sahiplerle aynı nakit tazminat hakları bulunmaktadır. Uygun değil Yukarıdaki ile aynı Hizmete Ozel Sayfa 205 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Tamamen Sular Altında Kalan119 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Arazi Edinimi Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ayrıntılı analizden sonra, yeniden yerleşim desteği açıklığa kavuşturulacak ve ortak mülkiyetli evin fiili "kullanıcısına" sağlanacaktır. Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. Tapusuz ortak sahip Daimi Tapusu bulunmayan ev sahipleri ek binalar da dahil olmak üzere evleri için tam ikame değerine dayalı olarak tazmin edilecektir. Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Enerjisa evin asıl kullanıcısı olan PEK’e yeniden yerleşimde ev hakkı verecektir. Nakit verilmeyecektir. Kullanıcının kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, kırsal yeniden yerleşimin sağlanması için kırsal meskun arazi oluşturulmasına yönelik olarak ilgili devlet kuruluşları ile işbirliği içerisinde yeniden yerleşim seçenekleri oluşturulacaktır. PEK'lere yeni evlerinin inşaatı için arazi ve malzeme sağlanacaktır. Kullanıcının kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, Enerjisa PEK'lere uygun kentsel yerleşim yeri bularak, kentsel yerleşime destek olacaktır. Çok yıllık ağaçlar ve ekinler kapitalizasyon gelir akışına dayalı olarak nakit şekilde tazmin edilecektir. Ekili ekinlere ilişkin ödeme araziye ekim yapan PEK'lere yapılacaktır. Araziye giriş / inşaat esnasında zarar verilen her türlü ekine ilişkin tazminat ödenecektir. Bu durumda, zarar maliyeti üçüncü bir kişi tarafından belirlenecektir. Ödeme hak sahibi PEK'ler adına banka hesabına yapılacaktır. Hizmete Ozel Sayfa 206 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Tamamen Sular Altında Kalan119 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde olması durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. Kentsel yerleşim yerlerinde yaşanacak olması halinde, başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEH'lere aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri istihdam edecektir. Kadınlar ve gençlere yönelik olarak bir beceri setinin oluşturulmasına ilişkin kapasite geliştirme eğitimleri ve çalıştayları sağlanacaktır. Tapusuz ortak sahip Mevsimlik Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Yukarıdaki ile aynı. Hizmete Ozel Sayfa 207 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Tamamen Sular Altında Kalan119 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Tapusuz ortak sahip Yerinde Bulunmayan Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. Başka bir destek sağlanmayacaktır. Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Başka bir destek sağlanmayacaktır. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Yerinde bulunmayan sahipler, ağaçların sahipleri olduğunu kanıtlayabilmesi halinde, çok yıllık ağaçları için tazmin edilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 208 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 Tapulu Tek Sahip ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Daimi Mukimler Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tamamen sular altında kalan yerleşim birimlerinin tek tapulu sahiplerinin yeniden yerleşim açısından iki seçeneği bulunmaktadır. Bunlar kendi başlarına yeniden yerleşim ve Devlet destekli yeniden yerleşimdir. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Kendi Başına Yerleşim Yeniden Nakit tazminat: Kendi başlarına yeniden yerleşim isteyen ev sahipleri ek binalar da dahil olmak üzere evleri için tam ikame değerine dayalı olarak tazmin edilecektir. Tazminat değeri geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına dayalı olarak hesaplanacaktır. Kentsel yerleşim yerlerinde geçim kaynaklarının geri kazandırılması için, ikame değeri yaklaşımı önemlidir. Kendi başlarına yeniden yerleşmeyi tercih edenler açısından bakıldığında, kentsel ve kırsal yerleşim yerlerindeki uygun konutların belirlenmesi için destek sağlanacaktır. Kentsel yeniden yerleşim açısından bakıldığında, Muş ili için destek sağlanacaktır. Kırsal yerleşim birimleri açısından bakıldığında, mevcut alternatif arsa parselleri bulunması için ilgili devlet kuruluşlarıyla koordinasyon halinde arazi edinimi desteği sağlanacaktır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde olması Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazinin net gelir kapitalizasyon, ikame değerine dayalı olarak, adil tazminat ödenecektir. Arazilerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. Arazi ilişkin edinimine tazminat Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Bu yardım arazilerinin %80'inden fazlasını kaybeden bütün PEK'lere sağlanacaktır. Çok yıllık ağaçlar ve ekinler kapitalizasyon gelir akışına dayalı olarak nakit şekilde tazmin edilecektir. Tamamen sular altında kalan yerleşim yerlerindeki arazisi bulunmayan kişiler ve PEK'lere Proje tarafından yeniden istihdam olanakları sunulacaktır. Baraj ve/veya yol inşaatı esnasında zarar gören varlıklara yönelik tazminat üçüncü bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Değer tam ikame maliyetine dayalı olacaktır. Enerjisa, ilgili devlet kurumları ile işbirliği içerisinde, "kullanıcılara" Ödeme sahibin adına banka hesabına yapılacaktır. 120 Kısmen sular altında kalan yerleşim yerleri Aligedik ve Akkonak Köyleridir. Aligedik köyü üzerindeki arazi edinimi etkisi sonucu, 9 evin fiziksel olarak yeniden yerleşimi gerekli olacaktır. Akkonak köyünde, fiziksel olarak yeniden yerleştirilen tek mahalle Göçmenlerdir; 48 ev edinimi gerçekleştirilmiştir ve bu haneler yeniden yerleştirilecektir. Hem Aligedik hem de Akkonak köyleri Proje nedeniyle arazi kaybetmektedir. 16 yerleşim yerinin geri kalan bölümü Proje nedeniyle yalnızca arazi kaybetmektedir. Hizmete Ozel Sayfa 209 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Evlerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. Tam ödeme sahiplerin hesabına yatırılmadan önce, hiçbir ev bahçesi veya ev Proje amaçlarına yönelik olarak kullanılmayacaktır. Baraj ve/veya yol inşaatı esnasında ortaya çıkması halinde, varlıklara yönelik hasarların tazminatı üçüncü bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Değer tam ikame maliyetine dayalı olacaktır. Arazi Edinimi Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. PEK'lerin sahip olduğu toplam arazi miktarına dayalı olarak ödenecektir. alternatif arazi yatırım seçenekleri sunacaktır. Ayni yeniden yerleşim desteği sağlanacaktır. Kentsel yerleşim yerlerinde başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEH'lere aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri istihdam edecektir. Kadınlar ve gençlere yönelik olarak bir beceri setinin oluşturulmasına ilişkin kapasite geliştirme eğitimleri ve çalıştayları sağlanacaktır. Arazilerinin %80'inden fazlasını kaybeden PEK'ler: Yukarıda belirtilen tazminatlara ek olarak, sahip oldukları arazilerin önemli bir bölümünü kaybeden PEK'ler diğer ayni yardımları almaya da hak kazanacaktır. Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Ödeme sahibin adına banka hesabına yapılacaktır. Ekinlere kazara verilen zarar (örneğin, yol inşaatı esnasında) inşaat yüklenicisi tarafından tazmin edilecektir. Tazminat bir yıllık ekin değeri üzerinden ödenecektir. PEK'lerin kamulaştırma süreci ile ilgili bütün yasal masrafları Hizmete Ozel Sayfa 210 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası ve tapu masrafları tazmin edilecektir. Enerjisa Kırsal Yeniden Yerleşim: Enerjisa kırsalda yerleşimi tercih eden ve daimi ikameti Projeden etkilenen köy olan haneler için yeni yeniden yerleşimde ev hakkı tanıyacaktır. Tercihini yeni evden yana kullanan hanelere kamulaştırma sonucunda belirlenen bedeller tam ikameye tamamlanmayacaktır. Çünkü bu hanelere yeni ev verilerek yeniden yerleşim koşulları yerine getirilmektedir Devlet Destekli Yeniden Yerleşim: Devlet destekli yeniden yerleşim Çevre ve Şehircilik Bakanlığı tarafından sağlanmaktadır. PEH'ler kentsel bir yerleşim yeri veya kırsal bir yerleşim yerine yerleşmeyi tercih edebilmektedir. Devlet destekli yeniden yerleşimin Hizmete Ozel Sayfa 211 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Arazi Edinimi Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Mevsimlik arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Mevsimlik sahiplerin de yukarıda belirtilen şekilde daimi mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Yukarıdaki ile aynı Yukarıdaki ile aynı Yerinde bulunmayan mülk sahiplerine başka bir destek sağlanmayacaktır. Yukarıdaki ile aynı ayrıntıları için Bölüm 2'ye bakınız. Mevsimlik Yerinde bulunmayan mülk sahibi Mevsimlik arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Mevsimlik sahiplerin de yukarıda belirtilen şekilde daimi mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Yerinde bulunmayan arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Yerinde bulunmayan sahiplerin de mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. Yerinde bulunmayan mülk sahiplerine başka bir destek sağlanmayacaktır. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Yerinde bulunmayan arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Yerinde bulunmayan sahiplerin de mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Hizmete Ozel Sayfa 212 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı İkamet Durumu Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 Tapusuz Tek Sahip ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Daimi Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tapusu bulunmayan ev sahipleri ek binalar da dahil olmak üzere evleri için tam ikame değerine dayalı olarak tazmin edilecektir. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Bu PEK'lerin gelir kayıplarının tazmin edilmesi için, ayni tazminat programı geliştirilecektir. Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Enerjisa Kırsal Yeniden Yerleşim: Enerjisa kırsalda yerleşimi tercih eden ve daimi ikameti Projeden etkilenen köy olan haneler için yeni yeniden yerleşimde ev hakkı tanıyacaktır. Tercihini yeni evden yana kullanan hanelere kamulaştırma sonucunda belirlenen bedeller tam ikameye tamamlanmayacaktır. Çünkü bu hanelere yeni ev verilerek yeniden yerleşim koşulları yerine getirilmektedir Kendi başlarına yeniden yerleşmeyi tercih edenler açısından bakıldığında, kentsel ve kırsal yerleşim yerlerindeki uygun konutların belirlenmesi için destek sağlanacaktır. Kentsel yeniden yerleşim açısından bakıldığında, Muş ili için destek sağlanacaktır. Kırsal yerleşim birimleri açısından bakıldığında, mevcut alternatif arsa parselleri bulunması için Muş'un ilgili kuruluşlarıyla işbirliği içerisinde arazi edinimi desteği sağlanacaktır. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Yukarıdaki ile aynı. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde olması durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. Başa çıkma stratejilerinin Hizmete Ozel Sayfa 213 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası desteklenmesi için, PEH'lere aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri istihdam edecektir. Mevsimlik Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Yukarıdaki ile aynı Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Yerinde Bulunmayan Yerinde bulunmayan sahipler Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Yerinde bulunmayan sahipler, ağaçların sahipleri olduğunu kanıtlayabilmesi halinde, çok yıllık ağaçları için tazmin edilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 214 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası hak Tapulu ortak sahipler Daimi Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası kazanacaktır. Her sahibin paylarına göre evin tam ikame maliyetlerinde nakit tazminat ödemeleri yapılacaktır. Evlerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak, etkilenen evde ikamet eden ailelere Devlet tarafından yeniden yerleşim hakkı tanınacaktır. Ortak sahiplerden birden fazlasının evi paylaşması durumunda, 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak, her sahibe Devlet tarafından yeniden yerleşime yönelik bir ev verilebilecektir. Ayrıntılı analizden sonra, yeniden yerleşim desteği açıklığa kavuşturulacak ve ortak mülkiyetli evin fiili "kullanıcısına" sağlanacaktır. Kullanıcının kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, kırsal yeniden yerleşimin sağlanması için kırsal meskun arazi oluşturulmasına yönelik olarak ilgili devlet kuruluşları ile işbirliği içerisinde yeniden yerleşim seçenekleri oluşturulacaktır. PEK'lere yeni evlerinin inşaatı için arazi ve malzeme sağlanacaktır. Kullanıcının kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, Enerjisa PEK'lere uygun kentsel yerleşim yeri bularak, kentsel yerleşime destek olacaktır. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Arazinin net gelir kapitalizasyon ve ikame değerine dayalı olarak, adil tazminat ödenecektir. Arazilerin edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. Arazi edinimine ilişkin tazminat PEK'lerin sahip olduğu toplam arazi miktarına dayalı olarak ödenecektir. Nakit tazminat Bu yardım arazilerini ve arazilerinin %80'inden fazlasını kaybeden bütün PEK'lere sağlanacaktır. Tamamen sular altında kalan yerleşim yerlerindeki arazisi bulunmayan kişiler ve PEK'lere Proje tarafından yeniden istihdam olanakları sunulacaktır. Enerjisa, aşağıdaki hususların sağlanması için, yerel STK'lar ve kurumlarla işbirliği yapılması suretiyle, geriye kalan arazilerinde verimliliğin Arazi sahibinin diktiği çok yıllık ağaçlar ve ektiği ekinler kapitalizasyon gelir akışına dayalı olarak ve payları ile orantılı olarak nakit şekilde tazmin edilecektir. . Baraj ve/veya yol inşaatı esnasında zarar gören varlıklara yönelik tazminat üçüncü bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Değer tam ikame maliyetine dayalı olacaktır. Ödeme sahibin adına banka hesabına yapılacaktır. Hizmete Ozel Sayfa 215 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı . PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde olması durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. tapudaki paylarına göre hissedarlar arasında paylaşılacaktır. artırılması amacı ile PEK'lere destek verecektir: Tarım desteği, hayvancılık geliştirme programları, alternatif yatırımlar, pazarlara erişimin geliştirilmesi v.b. Enerjisa Kırsal Yeniden Yerleşim: Enerjisa kırsalda yerleşimi tercih eden ve daimi ikameti Projeden etkilenen köy olan evin kullanıcısı hane için yeni yeniden yerleşimde ev hakkı tanıyacaktır. Tercihini yeni evden yana kullanan hanelere kamulaştırma sonucunda belirlenen bedeller tam ikameye tamamlanmayacaktır. Çünkü bu hanelere yeni ev verilerek yeniden yerleşim koşulları yerine getirilmektedir Kentsel yerleşim yerlerinde başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEH'lere aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri istihdam edecektir. Kadınlar ve gençlere yönelik olarak bir beceri setinin oluşturulmasına ilişkin kapasite geliştirme eğitimleri ve çalıştayları sağlanacaktır. Arazilerinin %80'inden fazlasını kaybeden PEK'ler: Yukarıda belirtilen tazminatlara ek olarak, arazilerini kaybeden ve sahip oldukları arazilerin önemli bir bölümünü kaybeden PEK'ler diğer ayni yardımları almaya da hak kazanacaktır. Baraj ve/veya yol inşaatı esnasında ortaya çıkması halinde, varlıklara yönelik hasarların tazminatı üçüncü bir kişi tarafından belirlenen değerlere dayalı olarak ödenecektir. Değer tam ikame maliyetlerine dayalı olacaktır. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 216 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 Mevsimlik Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Arazi Edinimi Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Mevsimlik arazi sahipleri Proje tarafından bilgilendirilecektir. Mevsimlik sahiplerin de yukarıda belirtilen şekilde daimi mukim sahiplerle aynı hakları bulunmaktadır. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEK'ler için sağlanacaktır Yukarıdaki ile aynı Yukarıdaki ile aynı Yukarıdaki ile aynı Nakit tazminat tapudaki paylarına göre hissedarlar arasında paylaşılacaktır. Başka bir destek sağlanmayacaktır. Yukarıdaki ile aynı Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan Ortak sahiplerin bulunması durumunda, ekili ekinlere ilişkin ödeme araziye ekim yapan sahiplere yapılacaktır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Yerinde Bulunmayan Her sahibin paylarına göre evin tam ikame maliyetlerinde nakit tazminat ödemeleri yapılacaktır. Başka bir destek sağlanmayacaktır. Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Tapusuz ortak sahipler Daimi Süreç yukarıda belirtilen şekilde yürütülecektir. Tapusu bulunmayan ev sahipleri ek binalar da dahil olmak üzere evleri için tam ikame değerine dayalı olarak tazmin edilecektir. Ayrıntılı analizden sonra, yeniden yerleşim desteği açıklığa kavuşturulacak ve ortak mülkiyetli evin fiili "kullanıcısına" sağlanacaktır. Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir Kullanıcının kentsel yerleşimi tercih durumunda, kırsal yeniden etmesi yeniden Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Hizmete Ozel Sayfa 217 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Arazi Edinimi Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. yerleşimin sağlanması için kırsal meskun arazi oluşturulmasına yönelik olarak ilgili devlet kuruluşları ile işbirliği içerisinde yeniden yerleşim seçenekleri oluşturulacaktır. PEK'lere yeni evlerinin inşaatı için arazi ve malzeme sağlanacaktır. Enerjisa Kırsal Yeniden Yerleşim: Enerjisa kırsalda yerleşimi tercih eden ve daimi ikameti Projeden etkilenen köy olan evin kullanıcı hane için yeni yeniden yerleşimde ev hakkı tanıyacaktır. Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası faydalanabilecektir. Kullanıcının kentsel yeniden yerleşimi tercih etmesi durumunda, Enerjisa PEK'lere uygun kentsel yerleşim yeri bularak, kentsel yerleşime destek olacaktır. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzeme kaynaklarını kullanabilecektir ve yerleşim yerinin Muş ili dahilinde olması durumunda, Enerjisa bu malzemelerin yeni yerleşim yerine taşınması için ödeme yapacaktır. Kentsel yerleşim yerlerinde Hizmete Ozel Sayfa 218 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Arazi Edinimi Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Enerjisa geçim yollarının yeniden yapılandırılması için yerel kalkınmay programı hazırlamaktadır. Projeden etkilenen tüm PEKler bu programdan faydalanabilecektir. Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası yaşanacak olması halinde, başa çıkma stratejilerinin desteklenmesi için, PEH'lere aktarılabilen beceriler kazandırılması amacı ile Enerjisa mümkün olduğunca uygun bütün PEH'leri istihdam edecektir. Kadınlar ve gençlere yönelik olarak bir beceri setinin oluşturulmasına ilişkin kapasite geliştirme eğitimleri ve çalıştayları sağlanacaktır. Mevsimlik Yerinde Bulunmayan Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Taşınma yardımı yeniden yerleştirilen bütün PEH'ler için sağlanacaktır Evlerini kaybedecek tapusuz ev sahiplerinin eşik tarihten önce en az üç yıl boyunca bir evi kullanması halinde, bu ev Başka bir sağlanmayacaktır. PEH'ler mevcut varlıklarının yapı malzemesi kaynaklarını kullanabilecektir. destek Hazine, orman veya kamuya ait diğer araziler üzerinde bulunan tapusuz ev . Başka bir destek sağlanmayacaktır. Yukarıdaki ile aynı Yerinde bulunmayan sahipler, ağaçların sahipleri olduğunu kanıtlayabilmesi Hizmete Ozel Sayfa 219 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki Ağırlığı Kısmen Sular Altında Kalan / Yalnızca Arazi Kaybı120 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İkamet Durumu Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Tazminat Politikası Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı sahipleri de 5543 sayılı İskan Kanununa dayalı olarak Devlet destekli yeniden yerleşime hak kazanacaktır. Arazi Edinimi Tazminat Politikası sahipleri kullandıkları arazi için tazmin edilmeyecektir. Diğer Destekler ve Geçim Kaynaklarının Geri Kazandırımı Ağaçlar, Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Tazminat Politikası halinde, çok yıllık ağaçları için tazmin edilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 220 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Çakışan Hak Sahiplikleri Projeden Etkilenen Ev & inşa edilmiş diğer yapıların kaybı Kişi Evlerini kaybedecek Bu PEK'ler hassas gruplar altında yasal kira kontratı değerlendirilecek ve inşaat aşaması İzleme bulunmayan & Değerlendirme faaliyetleri boyunca kiracılar / evi yakından izlenecektir. Evsiz her PEK'ye bulunmayan PEK'ler yönelik ayni yeniden yerleşim avantajları bu PEK'lerin ihtiyaçları ve durumuna göre yapılandırılacaktır. Bu PEKlere kırsal yeniden yerleşimde ev hakkı sunulacaktır. Yasal kira kontratı Yasal kontratı bulunan bir kiracının inşa bulunan kiracılar edilmiş yapıları veya dikilmiş ağaçları olması halinde, arazinin yasal sahibine ödeme yapılacaktır. Arazi sahibi ve kiracı, kiracının oluşturduğu taşınmaz varlıklara ilişkin tazminatı bölüşecek veya sorunları kendi aralarında oluşturdukları yasal mekanizmalara göre çözecektir. Yasal ev sahiplerinin kiracılarının evlere yönelik tazminat alma hakkı bulunmamaktadır. Yasal ev sahiplerinin kiracılarının yeniden yerleşim konutları açısından hakkı bulunmamaktadır. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Arazi Edinimi Yasal kira kontratı bulunmayan kiracılar veya evsiz PEK'ler, arazinin resmi tapu sahipleri olmaları halinde, arazi edinimi açısından tazmin edilecektir. Tapusuz arazi açısından bakıldığında, nakit tazminat Proje tarafından sağlanmamaktadır. Evsiz, hassas her PEK için, arazi edinimi nedeni ile ortaya çıkan gelir kaybına dayalı olarak ayni tazminat programı tasarlanacaktır. Kiracılar diğer kişilere ait arazi açısından tazmin edilmeyecektir. Ağaçlar Üzüm Bağları ve Ekinlerin Kaybı Kiracıların ekili ekinlere yönelik tazminat alma hakkı bulunmaktadır. Kiracıların ekili ekinlere yönelik tazminat alma hakkı bulunmaktadır. Kiracıların, aile olmaları ve kamulaştırma alanında en az üç yıl (eşik tarih dikkate alınarak) ikamet etmeleri koşuluyla, devlet destekli yeniden yerleşimden yararlanma hakkı bulunmaktadır. Arazi üzerindeki yapılar ve kiracıların sağladığı arazi geliştirmelerine ilişkin tazminat ödemesi arazi sahiplerine ödenmektedir ve kiracılara bu hususlara yönelik olarak sahipler tarafından ödeme yapılması gerekir. Kiracı devlet memurlarının devlet destekli yeniden yerleşimden yararlanma hakkı bulunmamaktadır, ancak bu kişiler nereye taşınırlarsa taşınsınlar devlet memuru olmaya devam edecektir. Kiracı emekliler veya resmi asgari ücretten daha fazla kazanan sanatkarlar ve küçük esnafların devlet destekli yerleşimden yararlanma hakkı bulunmamaktadır. 'Aile' olarak tanınmayan kiracıların herhangi bir hakkı bulunmamaktadır. Kamulaştırma alanında üç yıldan az bir süreliğine ikamet eden kiracıların herhangi bir avantajdan yararlanma hakkı bulunmamaktadır. Hizmete Ozel Sayfa 221 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Sosyal Tecrit 1942 sayılı Kamulaştırma Kanununun121 12. Maddesinde Projenin kamulaştırma alanı yakınındaki bölgenin mevcut sosyoekonomik düzenini bozması halinde, bu varlıkların kamulaştırılabileceği belirtilmektedir. Bir ev sahibinin Projenin ekonomik ve sosyal düzeni değiştirdiğini ve komşuları/akrabalarını yerinden ettiğini ve bu nedenle, evinin tecrit edildiğini göstermesi durumunda, bu kişi evinin kamulaştırılmasını talep edebilmektedir. Bu husus etkilenen ikamet edilen arazi veya etkilenen evin bahçesini de kapsayacaktır122. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ulusal İskan Kanununun 10. Maddesi çerçevesinde, ev sahiplerine sosyal tecridi engelleme hakları sağlanmaktadır. Bir ev sahibinin Projenin komşuları/akrabalarını yerinden ettiğini ve bu nedenle, evinin tecrit edildiğini göstermesi durumunda, bu kişi evinin kamulaştırılmasını talep edebilmektedir. Bu husus etkilenen ikamet edilen arazi veya etkilenen evin bahçesini de kapsayacaktır. Buna karşın, etkilenen altyapı sebebiyle ekonomik olarak ekilmesinin imkansız hale gelmesi durumunda, haneye ait tarımsal arazi tazmin edilmeyecektir (örneğin, sulama sisteminin kapatılması veya yol ağının olumsuz şekilde etkilenmesi). Ayrıca, etkilenen hane de yeniden yerleşim desteği talebinde bulunabilecektir. Buna karşın, söz konusu yeniden yerleşimin toplum temelli yeniden yerleşim Projesinin parçası olması gerekir. Etkilenen sahip kendi seçtiği bir yerde münferit olarak bir ev talebinde bulunamayacaktır. Kamu/devlet binaları Okullar, camiler, köy muhtarlığı idari binası, taziye binaları, su deposu gibi kamu binalarına ilişkin tazminat ödemeleri yapı türüne bağlı olarak ilgili bakanlıklar ve köy tüzel kişiliğine yapılacaktır. Bu yapılara ilişkin tazminat değerleri bu binaların ikame değeri üzerinden belirlenecektir. Bu binaların arazilerine ilişkin tazminat yapılan değerlemelere dayalı olarak sorumlu kurumlara ödenecektir. Uygun değil Mezarlıklar, sorumlu belediye ve valilikten ilgili izinlerin alınmasının ardından, PEK'lerin tercihlerine göre, Enerjisa tarafından proje rezervuar alanı veya yeniden yerleşim alanı dışına taşınacaktır. 121 Maddede şu ifadelere yer verilmiştir: "Baraj inşaatına ilişkin kamulaştırma çalışmaları sonucu, sosyal, ekonomik çevresel düzene ilişkin değişiklikler sebebiyle yakındaki taşınmaz varlıkların kullanılamaz hale gelmesi durumunda, bu varlıklar etkilenen varlıkların sahiplerinin yazılı başvurusu üzerine kamulaştırılabilmektedir". http://www.turkhukuksitesi.com/mevzuat.php?mid=12911 122 Projeden etkilenen yerleşim biriminin sosyo-ekonomik düzenine ilişkin değişiklikler arasında okul, cami, köy tüzel kişiliği gibi herhangi bir kamu tesisinin kalmaması ve geriye kalan evlerin kamu hizmetlerine olan erişimi kaybetmesi ve sosyal tecrit iddiasında bulunabilmesi olabilmektedir. Ek olarak, arazi kaybının meralar gibi ortak alanlara erişim kaybına neden olması durumunda, PEK'ler sosyo-ekonomik düzen açısından önemli bir değişiklik olarak tarım faaliyetleri ile iştigal etmeyi bırakabilecektir. Bu nedenle, PEK'ler sosyal tecrit ile alakalı yeniden yerleşim tercihinde bulunabilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 222 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Değerleme sürecinden sonra, proje sponsoru (Enerjisa) sorumlu kuruma bir davetiye gönderecektir (örneğin, okullar için milli eğitim bakanlığı; camiler için köy tüzel kişiliği v.b.); sorumlu kurumun dilekçeyi kabul etmemesi halinde, sorumlu kurum, 60 gün içerisinde, bu sorunun çözüme kavuşturulması için Danıştay'a başvurabilmektedir. İhtilafın hallinden sonra, varlığa ilişkin değer sorumlu kurumun belirlediği Banka hesabına 15 gün içerisinde aktarılmaktadır. Mera arazileri Mera arazileri üzerindeki bütün binalar ve yapılar edinilecektir (çeşmeler de dahil olmak üzere). Hazineye ait mera arazilerinin edinimi mera arazisinin tamamen veya kısmen edinimi suretiyle gerçekleştirilebilecektir. Mera arazisi kullanıcıları veya köy tüzel kişiliğine herhangi bir tazminat ödemesi yapılmayacaktır. Hazineye ait mera arazileri üzerindeki ağaçlar ve ekinler için tazminat ödenecektir. Mera arazisi kayıplarına ilişkin tazminat ödenmesi için, geriye kalan meraların verim/kalitesinin artırılması önerilebilmektedir. Bunun sağlanması için, meraların geliştirilmesi hususunda uzmanlığı bulunan yerel STK'lar ile işbirliği gereklidir. Meraların daha yüksek verim getirecek şekilde geliştirilmesi iki yıl almaktadır ve bu süre zarfında, arazinin nadasa bırakılması gerekir. Mera ıslah çalışmalarına acilen başlanması ve yem desteğine de yer verilmesi gerekir. Özel sektör Binaların edinimi kamulaştırma yoluyla gerçekleştirilecektir. Uygun değil Uygun değil PEK'ler, Kamulaştırma Kanununun 27. Maddesine dayalı olarak izlenecek kamulaştırma süreci esnasında bilgilendirilecek ve danışmanlık hizmetleri sağlanacaktır. Hizmete Ozel Sayfa 223 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Köyde yaşayan mülk sahipleri için, tazminat sahibin ticari varlığa ilişkin gelirinin geri kazandırılmasına dayalı olarak hesaplanacaktır. Yasal kira sözleşmesi bulunmayan çalışanlar ve yöneticiler hassas gruplar içerisinde tanımlanabilecek ve izleme ve değerlendirme aşaması boyunca yakında izlenecektir. Bu kişiler Enerjisa'nın tazminat programına göre tazmin edilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 224 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Bölüm 7 7.1 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Halkın Katılımı ve Halkla Görüşme Halkla Görüşme Halkla görüşme genelde altyapı yatırımlarına odaklanan bir projenin uygulayıcıları ile yaşamları ve sosyal yapıları proje faaliyetlerinden etkilenecek kişilerin birbiri ile iletişim kurduğu ve proje ile ilgili görüşlerini paylaştığı süreçtir. Çoğu durumda, etkilenen nüfuslar hayatlarını yaşama şekilleri açısından önemli bir değişiklik ihtimali ve toplulukları içerisinde var olabilen sosyal yapılar ile ilgili kayda değer zararlarla karşı karşıya kalmaktadır; ayrıca, bu nüfuslar geçim kaynaklarını kazanma şekillerinde de ciddi bir sıkıntı ile de karşı karşıya kalabilmektedir. Bu nedenle, etkilenen nüfuslar proje etkilerinin yaşamlarına getirebileceği muhtemel değişiklikler konusunda genelde kaygılı ve endişelidir. Fiziksel veya ekonomik olarak yerinden edilmeyen neden olan projelerin IFC'nin halkı düzenli bilgilendirme ve halkla görüşme gereksinimlerine ek olarak özel görüşme sorumlulukları bulunmaktadır. Etkili yeniden yerleşim planlaması için, geniş yelpazede proje paydaşları ile düzenli görüşmeler gereklidir. Erken Danışma halkın projenin etkileri ve faydaları ile ilgili beklentilerinin yönetilmesine yardımcı olmaktadır. Halkla görüşme süreci yalnızca halka proje ile ilgili faaliyetler konusunda bilgi sağlanması veya görüşleri ile ilgili halktan bilgi alınmasından ibaret değildir. Bununla birlikte, sağlıklı bir halkla görüşme sürecinin ön koşullarından biri etkilenen nüfusların proje faaliyetleri ile ilgili ayrıntılı ve doğru bilgilere sahip olmasının sağlanmasıdır. Ancak halk bu faaliyetler ile ilgili zamanında ve doğru bilgilere sahip olduğunda, sürece katkıda bulunulabilmektedir. Halkla görüşme süreci çoğunlukla bir projenin tamamlanması ile ilgili muhtemel engeller ve sorunlara ve bu engellerin müzakereler ve anlaşmalar yoluyla aşılabilmesini sağlayacak yöntemlere odaklanmaktadır. Halkla görüşme sürecinin halka belirli görüşlerin sunulması ve halkın bu görüşleri kabul etmesi süreci olmadığının vurgulanması gerekir. Daha ziyade, süreç proje etkilerinin tartışılması, olumsuz etkilere ilişkin bütün muhtemel alternatif çözümlerin ayrıntılarının incelenmesi ve bu görüşmeler ile müzakerelerin sonuçlarına dayalı olarak ortak bir karara varılmasına ilişkin bir forumdur. Halkla görüşmeye ilişkin başka bir terim de "karar verme ortaklığı" olabilmektedir. Halkla görüşme süreci işlemeden önce etkilenen nüfusların beklentilerinin doğru bir şekilde anlaşılması önemlidir. Bu nedenle, etkilenen insanların proje faaliyetleri sırasında ortaya çıkabilecek yeni koşullara ilişkin beklentilerinin ölçülmesi ve anlaşılması önemlidir. Görüşme süreci bölüm 6.2.’de ayrıntılı bir şekilde açıklanmıştır. Büyük baraj inşaatı projelerinde insanları yaşamları ve geçim kaynaklarında önemli etkiler yaratılmasına yönelik bir eğilim vardır. Alpaslan II HES ve Baraj Projesi gibi bazı durumlarda, bu etkiler tüm köylerin baraj gölünün suları altında kalmasına kadar varabilmektedir. Bu durumlarda etkilenen insanların geçim kaynakları açısından muhtemelen ciddi etkilerin ortaya çıkması nedeniyle, halkla görüşme süreci etkilenen insanlar üzerinde proje ile ilgili olumlu izlenimlerin oluşturulmasına yardımcı olmaktadır ve etkilenen Hizmete Ozel Sayfa 225 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ insanların karar verme sürecine demokratik bir şekilde katılması suretiyle proje faaliyetleri ile başa çıkmasına ve muhtemelen bu faaliyetlerden fayda sağlamasına yardımcı olmaktadır. Ek olarak, baraj ve hidroelektrik santrali inşaatı projelerinin büyük bölümü için büyük arazilerin kamulaştırılması gereklidir; kamulaştırmayı gerçekleştiren kuruluşun bir özel sektör kuruluşu olduğu durumlarda, etkilenen nüfusların bazen gerçekçi olmayan beklentileri olabilmektedir. Halkla görüşme süreci bu beklentilerin düşürülmesine yardımcı olmaktadır ve inşaat ile kamulaştırma sürecine ilişkin makul bir yaklaşımın temelini sağlamaktadır. Bu bölüm çerçevesinde, "halkı" projeden olumsuz veya olumsuz bir şekilde doğrudan veya dolaylı olarak etkilenen kişiler veya kurumlar olarak tanımlamaktayız. Bu terim "paydaşlar" terimi ile birbirinin yerine geçecek şekilde kullanılmaktadır. 7.1.1 Paydaşların Belirlenmesi Büyük bir baraj ve hidroelektrik santrali inşaatı projesindeki paydaşlar arasında inşaat faaliyetlerinden doğrudan veya dolaylı olarak etkilenen aileler, yerel halk, kanaat önderleri, proje destekçileri, kamu sektörü temsilcileri, etkilenen yerel yönetimlerin personeli, yerel ve ulusal kuruluşlar, yerel ve uluslararası STK'lar, üniversiteler, araştırma merkezleri, dini gruplar, özel sektör, medya ve işçi örgütü grupları bulunmaktadır. Ek olarak, bunlar içerisindeki yoksul ve diğer hassas gruplar da süreçteki paydaşlardır. Baraj alanı sular altında kalana ve baraj elektrik üretmeye başlayana kadar geçen proje aşamaları olan arazi edinimi, inşaat ve projenin tamamlanması esnasında fiziksel ve sosyo-ekonomik olarak etkilenecek paydaşlar öncelikli etki kategorisi olarak nitelendirilmektedir (Proje etki alanındaki 22 köy bu kategoriye girmektedir). Öncelikli etki kapsamındaki yerel toplulukların kategorileri şunlardır: doğrudan etkilenen kişiler; dolaylı olarak etkilenen kişiler ve hassas gruplar. İlk grup doğrudan etkilenen kişilerdir (PEK). PEK'ler şunlardan meydana gelmektedir: Taşınmaz varlıklarının tamamı/bir kısmını kaybeden tapulu daimi mukimler; Bu PEK'ler arazi kaybı nedeniyle Projeden doğrudan etkilenmektedir ve mali olarak tazmin edilmektedir veya kaybedilen varlıklar ile ilgili tazminat beklemektedir. Enerjisa'nın bu PEK'lere ilişkin tam listesi bulunmaktadır. Taşınmaz varlıklara erişimini kaybeden veya kullanım hakkını kaybeden tapusuz daimi mukimler; Bu PEK'ler Projeden doğrudan etkilenmektedir, ancak tapu sahibi olmadıklarından dolayı, bu PEK'lerin kayıpları için yasal olarak tazminat alma hakkı bulunmamaktadır, ancak Enerjisa bu kişileri tam ikame değeri üzerinden tazmin edecektir. Bu PEK'ler de paydaşlardır. Enerjisa'nın bu PEK'lere ilişkin tam listesi bulunmaktadır. Taşınmaz varlıklarını kaybeden tapulu, mukim olmayan sahipler; Bölge yüksek bir göç seviyesine maruz kalmıştır; bu nedenle, söz konusu PEK'ler kaybedilen varlıkları için mali olarak tazmin edilmektedir. Buna karşın, söz konusu kişiler mukim değildir ve Proje başlamadan önce Proje alanını terk etmiştir. Bu PEK'ler kaybedilen varlıkları için tazmin edilecektir. Taşınmaz varlıklarını kaybetmeyen, ancak mera arazilerinin büyük bir bölümünü veya çoğunu kaybeden daimi mukimler; Bu PEK'ler olumsuz şekilde etkilenecektir, çünkü PEK'ler hayvanlarını yıl boyunca otlattıkları ortak mera arazisine erişimlerini kaybedecektir. Bu kişilerin geçim kaynakları proje inşaat dönemi esnasında ve inşaat sonrasında etkilenecektir, çünkü bu kişilerin mera arazileri azalacaktır ve sonuç olarak, hayvancılık harcamalarında bir artış olacaktır. Hizmete Ozel Sayfa 226 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Taşınmaz varlıklarını kaybetmeyen, ancak gayrimenkulleri ve/veya meralarına ulaşım erişiminin proje inşaatı nedeniyle sınırlı olacağı/engelleneceği kişiler; Bu PEK'lerin kendi arazileri ve/veya meralara ulaşım erişimi proje nedeni ile sınırlandırılabilmektedir. Bazı insanların ekili arazilere ulaşım yolu proje inşaat dönemi esnasında ve su altında kalan yapılar/baraj gölü inşaatı ile ilgili olarak engellenebilmektedir. Bu PEK'ler doğrudan etkilenen kişiler şeklinde sınıflandırılabilmektedir. Yeni Muş-Varto anayolu üzerinde yer alan ve yerlerinden edilecek olan haneler; Muş-Varto anayolunun projeden sonra sular altında kalacak bir kesimi, yer değiştirilmesi suretiyle, daha yüksek kotlara kaydırılacaktır. Yüksek kotlarda yaşayan bazı insanlar yeni yol nedeniyle arazilerini kaybedecektir. Benzer şekilde, diğer haneler yeni yol inşaatı esnasında çalışmalardan etkilenecektir. PEK'lerin geçim kaynakları ve refahının projeden etkilenmesi nedeniyle, projenin sosyal etkisi bu PEK'ler tarafından açık bir şekilde görülebilecektir. Bu PEK'lere yönelik geçim kaynağı geri kazandırma çalışmalarının genel refah üzerinde önemli bir etkisi olacaktır. Bunun yanında, Enerjisa'nın kurumsal sosyal sorumluluğu, okul materyallerinin dağıtılması ve okulların yenilenmesi suretiyle halk eğitiminin desteklenmesine ilişkin genel şirket stratejisi çerçevesinde Proje ile ilgili sorumluluk çalışmaları açısından tamamlayıcı olmaktadır. Bu nedenle, bu paydaş grubunda katılım eksikliği sosyal riski artırmaktadır, çünkü PEK'ler arasındaki memnuniyetsizlik Proje döngüsünü olumsuz şekilde etkilemektedir. Bu nedenle, bu kişilerin katılımı projenin inşaat ve uygulama aşamaları esnasında hayati önem taşımaktadır. İkinci grup dolaylı olarak etkilenen kişilerdir. Bu grup şu kişilerden meydana gelmektedir: Etkilenen köylerde etkilenen bir mülkü bulunmamasına rağmen Projenin meydana getireceği sosyo-ekonomik değişimlerden etkilenen kişiler; Bu kişiler Projeden etkilenen yerleşim yerlerinde yaşayan, proje nedeniyle arazi veya varlıklarını kaybetmeyen, ancak Projenin sebep olduğu ekonomik kalkınmadan olumlu şekilde etkilenecek bütün mukimlerdir. Muş il merkezi ve Varto ilçesinde yaşayan mukimler; Bu kişiler Muş il merkezi ve Varto ilçesinde yaşayan mukimlerdir ve projeden dolaylı olarak etkilenecektir, çünkü projenin sebep olduğu bütün inşaat faaliyetleri ve ekonomik kalkınma Muş ve Varto ilçesinin mukimlerini etkileyecektir. Yerel esnaflar, girişimciler ve ulaşım hizmetleri sınan gruplar; Bunlar Muş İli ve Varto İlçesindeki nüfus artışı nedeniyle daha fazla olanağa sahip olabilen yerel iş insanları veya ticaretle uğraşan kişilerdir. Bu grup projeden dolayı herhangi bir varlığını kaybetmemesine karşın, Projenin meydana getireceği sosyoekonomik ve çevresel değişiklikler nedeniyle, yaşam tarzları etkilenecektir. Bu nedenle, Projenin faydaları ve risklerini anlama fırsatı sunulması açısından, bu grubun katılımı önemlidir. Hassas gruplar yerel topluluklar kategorisi içerisindeki son paydaş grubunu oluşturmaktadır. Hassas grup şunlardan meydana gelmektedir: Ekilebilir arazilerinin tamamı/çoğunu kaybeden ve uygulamada ekim yapan tek kişi olmalarına karşın tazminatlarını çok sayıda tapu sahibi ile paylaşmak zorunda olan PEK'ler; Bu PEK'lerin hassasiyeti Projenin arazi edinimi nedeniyle arazi kaybı ve arazi değerinin artmasından kaynaklanmaktadır. Bu PEK'ler arazi ikame maliyeti için tazmin edilememektedir. Ekilebilir arazilerinin tamamı/çoğunu kaybeden ve arazi kayıplarını gidermek için ek arazisi bulunmayan PEH'ler; Yerine koymaya yönelik arazinin bulunmaması bu kişilerin hassasiyetine yol açabilmektedir. Hizmete Ozel Sayfa 227 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Arazi kaybetmeyen, ancak kış boyunca kullandıkları mera arazilerinin tamamı veya çoğunu kaybeden PEH'ler; Hayvancılığın bölgedeki önemli ekonomik faaliyetlerden biri olması nedeniyle, bu PEK'ler artık hayvanlarını otlatmak için meraları kullanamayacaktır ve bu hayvancılık faaliyetlerine katılan PEK'lere mali yük getirecektir. Tapu kaydı olmayan ve bu nedenle, resmi olarak "arazisi" bulunmayan, ancak gelirleri kaybedilen arazinin ekimine dayalı olan PEH'ler; Projenin arazi edinimi tapu ve arazi kaydı açısından kötü durumu teyit etmiştir. Arazi ediniminde tapu değişimi zorunlu olduğu için, bu tapular ve kayıtların sorunlu olmasına karşın, bu PEK'ler araziye erişimlerini kaybetmiştir ve bu nedenle hassas duruma düşebilmektedir. Proje alanında yaşayan hassas gruplar; Bu gruplara kadınlar, çocuklar gibi sosyal açıdan hassas gruplar, sınırlı mobilitesi olan ve çevredeki koşullara bağımlılığı yüksek olan engelliler ve yaşlılar dahildir. Sosyal açıdan hassas gruplar aşağıdaki kategorileri içermektedir: o Cinsiyet temelli; o Yaş temelli; o Engellilik temelli; o Yoksulluk temelli; o Arazi temelli; o Mera temelli. Hassas grupların Projenin inşaat ve uygulama aşamalarına ilişkin karar verme sürecine dahil edilmesi olumsuz sosyal etkilerin en alt düzeye indirilmesini sağlarken, bu kişilere geçim kaynaklarını etkileyecek sosyal ve çevresel projelere katılma olanağı tanıyacaktır. Sosyal ve çevresel projelere katılımın artması ve sürekli iletişim ve katılım yoluyla karar verme sürecinin etkilenebilmesi Projenin daha iyi sahiplenilmesine yol açacaktır. 7.1.2 Devlet Kuruluşları Kamu paydaşları projenin tasarım, uygulama ve işletme aşamalarına etkisi bulunan devlet kuruluşlarıdır. Alpaslan II HES projesi kapsamındaki ulusal kamu karar verme ve onay mekanizmaları ÇŞB, GTHB, MEB, SB, EPDK, Milli Emlak Genel Müdürlüğü (MEGM) ve Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi'dir (TEİAŞ) ve bu kuruluşların Projede önemli rolleri bulunmaktadır, çünkü bu kuruluşların onayları ve izinleri Projenin gerçekleştirilmesi açısından son derece önemlidir. İl düzeyindeki kamu organları olan Muş Valiliği, Muş İl Özel İdaresi (İÖİ), Muş İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, Muş İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Muş İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Muş İl Milli Eğitim Müdürlüğü ve Muş İl Sağlık Müdürlüğü il düzeyindeki karar verme ve onay mekanizmalarıdır. Bu kuruluşların izinleri/ruhsatları bütün Proje aşamalarında gereklidir. Bu nedenle, söz konusu kuruluşların onayı Proje açısından önem arz etmektedir. Bölgesel Kamu organları olan Varto İlçe Özel İdaresi, Varto Kaymakamlığı, Varto Belediyesi, Varto İlçe Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü, Varto İlçe Orman ve Su İşleri Müdürlüğü, Varto İlçe Halk Eğitim Müdürlüğü, Varto İlçe Milli Eğitim Müdürlüğü, Varto Tapu Sicil Müdürlüğü ve Varto İlçe Sağlık Müdürlüğü Proje gereksinimlerine yönelik olarak günlük bazda iletişim kurulması gereken organları meydana getirmektedir. Projeye tam olarak işlerlik kazandırılması için, bu kurumların işbirliği gereklidir, çünkü bu kurumlar ruhsatlar ve onayları vermektedir. Bu nedenle, bu kuruluşlar Projenin önemli paydaşları konumundadır. Hizmete Ozel Sayfa 228 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Yerel Kamu Organları Akkonak, Akpınar, Alagün, Dumlusu, Aşağıalagöz, Aşağıhacıbey, Bağiçi, Değerli, Kayalıdere, Kayalık, Kuşluk, Özenç, Şanlıca, Taşbilek, Tepeköy, Ulusırt, Yurttutan ve Zorabat köylerinin muhtarlarıdır. Bu muhtarların işbirliği önemlidir, çünkü muhtarlar PEK'ler ve köy kooperatifleri ile iletişimi sağlayan kişilerdir. Muhtarların köylerin seçilmiş liderleri ve temsilcileri olması sebebiyle, muhtarlar PEK'ler ve Enerjisa arasındaki iletişim köprüsünü oluşturmaktadır. 7.1.2.1 Yeniden Yerleşim İle İlgili Danışma Gereksinimi Arazi kamulaştırması ve yeniden yerleşimi düzenleyen temel yasal araçlar çerçevesinde, etkilenen nüfuslara farklı düzeylerde danışma ve bu nüfusların katılımı gereklidir. Kamulaştırma Kanunu temel olarak etkilenen nüfuslara bilgi sağlanmasına odaklanmaktadır. İlgili devlet kuruluşlarına danışma gereksinimleri daha yüksektir. Ayrıca, Kanun çerçevesinde, kamulaştırılan varlıkların değerlerinin belirlenmesine ilişkin görüşmeler ve müzakereler de gereklidir; bu gereksinim nedeniyle, kamulaştırma kuruluşu Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı birimleri, diğer devlet kuruluşları ve emlak firmaları gibi ilgili bütün yerel kuruluşların yanı sıra etkilenen nüfuslarla birlikte çalışmak zorundadır. Bu, devlet destekli yeniden yerleşimde önemlidir, çünkü mesken yapıları ile birlikte bunlar üzerindeki diğer taşınmaz varlıklara ilişkin tazminat ödemeleri yeni yeniden yerleşim düzenlemelerinin finanse edilmesi için yeniden yerleşim kurumu tarafından tutulmaktadır. Yeniden yerleşim evlerinin genelde etkilenen kişilerin projeden önce ikamet ettiği geleneksel evlerden daha maliyetli olması sebebiyle, etkilenen varlıklar için belirlenen değer ile yeni mesken birimlerinin fiili maliyetleri arasındaki fark etkilenen kişiler tarafından belirli bir süre zarfında ödenmektedir. Bu nedenle, ikame maliyetli konsepti devlet destekli yeniden yerleşim düzenlemeleri açısından geçerlilik taşımamaktadır. İskan Kanununda etkilenen kişiler ve topluluklarla yalnızca bilgi sağlanmasının ötesine geçen bir danışma/görüşme düzeyine yer verilmektedir. Bu görüşmeler çoğunlukla yeniden yerleşim sürecinin ev tasarımı, topluluk yerleşimi gibi daha geniş özelliklerini kapsamaktan ziyade yeniden yerleşim yerinin büyüklüğünün seçimi ile ilgilidir. İskan Kanunu Uygulama Yönetmeliğinde açıklamanın görülebilir bir yerde (okullar, camiler, kooperatif binaları gibi) yazılı bildirimlerle 30 gün boyunca asılarak ilân edilmesi gerektiği belirtilmektedir. Kadastro Kanunu uyarınca, etüt edilecek bölgelerin kadastro çalışmalarına başlanmadan 30 gün önce Resmi Gazete, radyo, televizyon ve yerel gazeteler ile diğer geleneksel yöntemlerle bildirilmesi gerekmektedir. Kadastro etütlerinden en az 15 gün önce, Kadastro Müdürünün etüt edilecek köy, bitişik köy ve belediyeleri geleneksel yöntemlerle bilgilendirmesi gerekmektedir. Kadastro Teknisyenlerinin kadastro etüdüne başlamadan yedi gün önce köylüleri etüt edilecek yer hakkında geleneksel yöntemlerle bilgilendirmesi gerekir. İskan Kanunu da danışma faaliyetleri ve yer seçimi ile topluluk tasarımı da dahil olmak üzere yeniden yerleşim seçeneklerine katılımı teşvik etmektedir. Kanun çerçevesinde, halkla görüşme faaliyetlerinin "yeniden yerleşim inceleme" ve "proje hazırlama" süreçleri esnasında ÇŞB ve İl Valiliği tarafından gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Ayrıca, görüşmeler bilgilendirme daireleri tarafından da yapılabilecektir (bu Kanunun ek 13. Maddesi uyarınca) ve etkilenen kişilerin yeniden yerleşim tarihi, yeri ve koşulları hususunda bilgilendirilmesi gerekir. Ayrıca, kanun kapsamında PEK'lerden yeniden yerleşime katılmak istediklerini gösteren bir dilekçe alınması da gereklidir. Hizmete Ozel Sayfa 229 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 7.1.3 Sivil ve Ticari Paydaşlar Proje için medya, STK'lar ile bölgesel ve yerel ticari birliklerin katılımı da gereklidir. Bilhassa bölgesel ve yerel medya Muş İli, Varto İlçesi ve Alpaslan II Projesi ile ilgili olarak düzenli bir şekilde güncellenmiş bilgiler sağlamaktadır. Tüm olaylarda olduğu gibi, medya kamu algısı oluşturulması ve bilgilerin yayılması açısından önemlidir (Ek 6.1'de Muş Valiliği tarafından akredite edilen yerel medya kuruluşlarının listesi bulunmaktadır). STK'ların toplulukların kapasitelerinin geliştirilmesi ve Projenin olumsuz etkilerinin azaltılması açısından önemli rolleri bulunmaktadır. Bölgede kapasiteleri sınırlı olmasına karşın Projeye müdahil edilebilecek birkaç STK bulunmaktadır. Muş Ticaret Odası Muş ilinde ticari işbirliğinin geliştirilmesinden sorumlu STK'dır ve bu Oda PEK'lerin geçim kaynaklarının geri kazandırılması ve bölgenin kalkındırılması açısından yardımcı olabilecektir. Doğu Anadolu Kalkınma Ajansı bölgedeki önceki projeleri sayesinde halihazırda projeden etkilenen alanda uzman konumunda bulunmaktadır. Bu nedenle, bu kuruluşun teknik bilgileri yerel kalkınma açısından faydalı olabilecektir. Bunun yanında, Enerjisa Ajansın yerel girişimcilerin desteklenmesine ilişkin kamu-özel ortaklıklarına yönelik kalkınma programları açısından bir yatırımcı olabilecektir. Bölgesel ve yerel düzeylerdeki Ticari Birlikler de Projenin gerekli paydaşlarıdır, çünkü bu kuruluşlar topluluğun geliştirilmesi açısından aktif bir rol oynayabilecektir. Muş ve Varto Tarım Kredi Kooperatifleri alternatif gelir getirici programların oluşturulması ve PEK'lerin daha intansif tarım tekniklerine yönelik kredilere erişiminin artırılması açısından yardımcı olabilecektir. Ulaşım Kooperatifi, Muş Ovası Sulama Kooperatifi gibi Muş ve Varto Kooperatifleri PEK'lerin Projeye aktif katılımını artırmaktadır ve gelirlerin geri kazandırılmasını doğrudan etkilemektedir. Bu kuruluşların paydaşlar olarak katılımı Alpaslan II HES Projesinin olumsuz sosyal etkilerinin azaltılması açısından hayati önem taşımaktadır. Tarlam Danışmanlık Muş ilinde kurulmuştur ve 27 ziraat mühendisi, veteriner ve süt ürünleri uzmanı istihdam etmektedir. Bu firma Sağlık Bakanlığı onaylıdır ve tarımsal üretim ile hayvancılık ile ilgili olarak bütün köylere danışmanlık hizmetleri sağlamaktadır ve bunun karşılığında devlet tarafından tazmin edilmektedir. Bu grubun da Alpaslan II HES Projesi esnasında danışılması gereken bir paydaş olarak Projeye müdahil edilmesi gerekir. 7.2 Paydaşların katılımı ve halkın katılımı Enerjisa 2010 yılından bu yana Projeden etkilenen alanlara yönelik arazi değerlendirmesi ve varlık envanteri gibi ön proje çalışmalarını yürütmektedir. 2011 yılı itibariyle ilk olarak Muş merkez ve sonrasında proje Mayıs 2010 alanında kurulan saha ofisleri ve düzenli saha ziyaretleri vasıtasıyla Enerjisa uzmanları yerel halkı ve diğer paydaşları Alpaslan II projesine ilişkin teknik çalışmalar, inşaat çalışmaları, arazi değerlendirmesi ve arazi edinimi süreçleri hususunda bilgilendirmektedir. Bölgedeki bütün paydaşlarla düzenli olarak bilgiler paylaşılmakta, paydaşların görüşleri dinlenmekte ve soruları yanıtlanmaktadır. Proje Enerjisa tarafından önceki ruhsat sahibinden satın alınmıştır. 6 Eylül 2010 tarihinde EPDK tarafından 49 yıllık bir üretim izni verilmiştir. Mayıs 2011 Hizmete Ozel Sayfa 230 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Görüşülen paydaşlar: Proje İdari İşler Şefi Muş'ta Proje ofisini kurmuş ve bölgede ilk temasları kurmuştur. Projeden etkilenen bölgenin haritasının çıkarılması için, "Muş Harita" adlı şirketle görüşülmüştür. Paydaşlarla görüşülmesi ve paydaşlara bilgi verilmesine ilişkin süreç başlamış ve Muş Valisi, Vali Yardımcısı, Defterdarlık, Milli Eğitim Müdürü (İlhami Bayraktar), İl Sağlık Müdürü (Sayın Tekin), Milli Emlak Müdürü (Nihat Bey), Tapu ve Kadastro Müdürlüğü (Sayın Çetin ve Sayın Yalçın), İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü (Yusuf Bey), İl Özel İdaresi Genel Sekreteri (Şeyhmuz Yentur), İl Gıda, Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü (Murat Bey), İl Emniyet Müdürlüğü (Muharrem Durmuş), İl Jandarma Komutanlığı (Yarbay Mustafa Karaca) ziyaret edilmiştir. Bölgedeki siyasi parti temsilcileri olarak TBMM'de temsil edilen AKP, CHP, MHP ve BDP il başkanları ziyaret edilmiştir. Projeden Etkilenen Köylerin muhtarları ile toplantılar düzenlenmiştir. Ele Alınan Konular: Bütün bu ziyaretlerde Alpaslan II Projesi paydaşlara anlatılmıştır. Bu ziyaretler esnasında, hem paydaşların proje alanlarına ilişkin görüşleri dinlenmiş hem de Enerjisa'nın refah faaliyeti planları ve bilhassa yerel eğitim hizmetleri için gerçekleştirebileceği çalışmalar ile ilgili temel bilgiler alınmıştır. Bu süre zarfında, proje yerel medyada yer bulmuştur. Temmuz 2011 Görüşülen paydaşlar: 1. aşama kamulaştırma çalışmalarında istekli alıcı satıcı toplantıları; Proje Yöneticisi Kürşat Kocakahyaoğlu, Harita ve Jeoloji Yöneticisi Ömer Özer (Toplantı Yöneticisi), Gökhan Sert, Yasemin Eken, Murat Eröz, Ali Erpalak ve Gökşen Can Enerjisa ekibi olarak toplantılara katılmıştır. Toplantı toplamda 50 kişinin katılımı ile Akkonak Köyünün Zorava (Göçmenler) Mahallesinde düzenlenmiştir. İlk olarak, proje ve arazi edinimi prosedürlerine ilişkin bilgiler verilmiştir. Daha sonra, HAPA Mühendisliğin yaptığı çalışmalar ve tespitler vasıtasıyla elde edilen veriler nüfus ile paylaşılmıştır. Toplu pazarlık yoluyla bütün katılımcılar ile müzakereye girilmiştir. İstekli alıcı satıcı müzakereleri Akkonak Köyünün taziye evinde gerçekleşmiştir. Bütün katılımcılarla kişisel ve toplu görüşmeler yapılmış ve proje ile ilgili bilgi verme sürecine devam edilmiştir. Dumlusu Köyünde arazileri etkilenen neredeyse bütün tapu sahipleri ile Dumlusu taziye evinde benzer müzakereler yürütülmüştür. Bu köyün arazilerinin çoğunlukla meskun araziler ve depolama amacı ile kullanılması planlanmıştır. Bunun yanında, bu üç köyün arazilerinden yol geçecektir. Toplantı benzer şekilde köylülerin düşünmek için zaman istemesiyle sona ermiştir. Son olarak, Akpınar köyüne ilişkin arazi edinimi müzakereleri köyün ilköğretim okulunda gerçekleştirilmiştir. Bu köydeki arazi sahiplerinin çoğunlukla Bursa, Mersin ve yurtdışında yaşaması sebebiyle, katılımcı sayısı düşük olmuş ve katılımcıların çoğu yasal hak sahiplerinin vekilleri olmuştur. Muhtar toplantıda "Gerçekten buraya baraj yapacak mısınız?" sorusunu yöneltmiş ve 1960'lı yıllardan bu yana buraya bir baraj yapılacağını duyduklarını, ancak şu ana kadar bu konu ile ilgili herhangi bir girişim olmadığını belirtmiştir. Proje katılımcılara açıklanmış ve müzakereler gerçekleştirilmiştir. Hizmete Ozel Sayfa 231 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ele Alınan Konular: Projenin inşaat çalışmalarına nehir yakınında Zorava (Göçmenler Mahallesi) yerleşim yerinin üst bölümünden geçen nehir kıyısındaki yolun inşa edilmesi ile birlikte Sönmez İnşaat şirketi tarafından başlanmıştır. Bu süre zarfında, istekli alıcı-satıcı yoluyla arazi edinimi çalışmalarına karar verilmiştir. Projeden etkilenen araziler ve taşınmaz varlıklara ilişkin değerleme çalışmaları bağımsız bir değerleme şirketi tarafından hazırlanan haritalara bağlı olarak köylerde gerçekleştirilmiştir. Arazi edinimi duyurusu, iş sahasına gidilmeden 30 gün önce, ilk etapta arazi edinimi yapılacak köylere (Dumlusu, Akkonak, Akpınar) yapılmıştır. Açıklamalar ve paydaş listeleri muhtarlar tarafından camiler, taziye evleri ve okullara asılmıştır. Toplantılardan bir gün önce muhtarların telefonla aranması suretiyle, toplantı yerleri belirlenmiştir. Genel olarak, yukarıda açıklandığı üzere, projenin arazi edinimi prosedürleri açıklanmış ve istekli alıcı - istekli satıcı müzakereleri bu ay boyunca düzenlenen toplantılarda başlamıştır. 1. Sosyal Sorumluluk Faaliyeti - Mayıs 2011 sonunda bir heyelan meydana gelmiş ve Muş'tan gelen eski yol kapanmıştır. İl özel idaresi bölgeye bir hizmet yolu açmış, ancak söz konusu yolun engebeli olduğu görülmüştür. Köylüler hizmet yolundan hoşlanmadıklarını belirtmiş ve Valilikten eski yolun yeniden açılmasını talep etmiştir. Bu talep üzerine, Proje Yöneticisi Kürşat Kocakahyaoğlu'nun görüşleri uyarınca Sönmez İnşaat Şirketi ile anlaşılış ve heyelan nedeniyle kapanan yol açılmıştır. Eylül 2011 Görüşülen paydaşlar: Projeye ilişkin ÇED toplantısı Eylül 2011'de düzenlenmiştir Muş Defterdarlığı, İl Özel İdaresi, İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, İl DSİ Müdürlüğü, İl Karayolları Müdürlüğü, İl Tapu ve Kadastro Müdürlüğü, Varto Kaymakamlığı, Varto Belediye Başkanı, Muş Belediyesi ve proje etki alanındaki 22 köyün muhtarına duyuru yapılmıştır. Duyurular toplantı tarihinden 30 gün önce ilgili bütün kurumlar ve muhtarlıklar, camiler ve taziye evlerine asılmıştır. Toplantı Varto Yolu üzerindeki Köprübaşı Alabalık Tesisinde düzenlenmiştir. Muş İl Orman Müdürü Rıfat Bey toplantıya başkanlık etmiştir. Ele Alınan Konular: ÇED raporunun sunumu dışında, bu toplantıda gelecek dönemde iletişimin sağlanması için proje görevlilerinin irtibat numaraları verilmiş ve proje broşürleri dağıtılmıştır. Ekim 2011 Görüşülen paydaşlar: Proje yöneticileri, 2011 yılı boyunca, inşaat ön değerlendirme çalışmaları ve hidrolik çalışmalar gibi teknik amaçlarla proje alanına birçok saha ziyareti gerçekleştirmiştir. Alpaslan II projesine ilişkin bilgilere yönelik olarak kendilerine güncel bilgilerin verilmesi ve yerel topluluğun kaygıları ve beklentilerinin öğrenilmesi için yerel idareler ve yerel topluluk liderlerine daha fazla ziyarette bulunulmuştur. İstekli alıcı satıcı müzakerelerinin parçası olmak isteyen PEK'ler Ekim 2011'den sonra arazi edinimi prosedürleri ile ilgili yeniden bilgilendirilmiş ve Muhtarlarla düzenlemelerin yapılmasının ardından 22 köy üç kez ziyaret edilmiştir. Hizmete Ozel Sayfa 232 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ele Alınan Konular: Yerel makamlarla yapılan görüşmeler esnasında, projenin muhtemel sosyal avantajları bilhassa vurgulanmıştır. Proje alanının sosyal, ekonomik, kültürel, endüstriyel ve çevresel altyapısına ilişkin bilgiler elde edilmiştir. Bölgedeki mülkiyet durumu, tapu temelli sorunlar ve bu sorunların çözümü için kişiler tarafından izlenmesi gereken prosedürler Tapu Sicil Müdürlüğü ile yapılan görüşmeler esnasında vurgulanmıştır. Akkonak Köyünün projeden etkilenen mahallelerinden biri olan Zorava Göçmenler Mahallesinin hukuki statüsü bulunmamaktadır. Bunun sebebi 1966 yılında meydana gelen Van depreminden sonra her iki köyün iskan izninin geri alınmasıdır. Bu yerleşim yerleri Muş Merkezdeki Sunay Mahallesine taşınmış ve resmi işlemleri açısından buraya bağlı olmaları için bu yerleşim birimlerine yönelik geçici yerler tahsis edilmiştir. Daha sonra, köylüler birer birer geri dönmüş ve kendi kaynaklarını kullanarak evlerini eski yerlerine inşa etmiştir. Burada yaşayan kişiler arazilerinden ayrılmak istemediklerini Enerjisa'ya bildirmiş ve kendileri için yeni yerler tesis edilmesini talep etmiş ve devletten yeni düzenlemeler yapılmasını talep etmiştir. Zorava'nın bu talebi Kürşat Kocakahyaoğlu ve Ali Erpalak tarafından Muş Valiliğine iletilmiştir. İl Tarım Müdürlüğü Zorava (Göçmenler) Mahallesine en yakın meralar ve arazilerin özelliklerini incelemiştir. İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü ve İl Özel İdaresi alanı ziyaret etmiş ve bölgede tespitler yapmış ve yerleşim yerinin uygun olduğunu öğrenmiştir. Daha sonra, Valilik bu alanın yerleşim bölgesi haline getirilmesi için İl Özel İdaresine talimat vermiştir. Enerjisa mera değerine yönelik bir ödeme yapmış ve bölgede kurumlar tarafından belirlenen meraların özellikleri değiştirilmiştir. Muş Harita firması ile gerekli prosedürler için anlaşılmıştır. İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğünün toprak etüt sondajları için Enerjisa tarafından jeoteknik sondaj desteği sağlanmıştır. Bütün bu çalışmaların maliyetleri Enerjisa tarafından karşılanmıştır. Bu aşamanın ardından, meraların özelliklerinin değiştirilmesi için İl Tarım Müdürlüğünün başkanlığında bütün resmi kurumların katılımı ile komisyon kurulmuştur. Yeni yerleşim birimi, bu sürecin sonunda, 22 Ağustos 2013 tarihinde resmi gazetede yayımlanmıştır. Hazine satışına ilişkin bildirimler 27 Ekim 2013 tarihinde gönderilmiştir. İstekli alıcı düzenlemeleri esnasında, gerekli teknik destek PEK'lere sağlanmış ve yol yapımı için gerekli parseller İl Özel İdaresi tarafından teknik edilenlerden yüksek bedellerle satın alınmış ve ödemeler bir hafta içerisinde satıcıların hesaplarına aktarılmıştır. Akkonak ve Dumlusu Köyleri projeye yönelik olarak Zorava Mahallesi arazilerinin yaklaşık %98'ini satmak istediklerini bildirmiştir. Akpınar köyü arazileri/evlerini istekli alıcı-satıcı düzenlemeleri yoluyla satmak istemedikleri, ancak devletin arazileri/evlerini kamulaştırma yoluyla almasını istediklerini belirtmiştir. Süreç Ekim sonunda başlamış ve belgelerini hazırlayanlara ilişkin satış prosedürleri Haziran 2012 itibariyle tamamlanmıştır. Mart-Nisan 2012'de şantiye kamp alanlarına yönelik ek arazi edinimine ilişkin planlar yapılmıştır. Dumlusu Köyünden yaklaşık 210 dekar arazi edinimi bu amaçla yapılmıştır. Mayıs-Ağustos 2012 Ele Alınan Konular: Köylülerle ek arazi edinimi prosedürlerine devam edilmiştir. Su kotunun ulaşacağı noktaya ilişkin olarak köylülerin bilgilendirilmesi için su kotuna taşlar yerleştirilmiştir. Bu işlemlerin gerçekleştirilmesi için köylüler istihdam edilmiştir. Zorava yerleşim birimine ilişkin izleme çalışmalarına devam edilmiştir. Şantiyedeki proje ekibi inşaat çalışmalarının hızlanması ile güçlendirilmeye başlamıştır. Yenigün İnşaat Şirketi projenin ana yüklenicisi olmuştur. Şantiye müdürü olan Muammer Kılıçkan Mart 2012'de şantiye müdürü olarak çalışmaya başlamıştır. Şantiye kamp alanı inşaatı Haziran'da başlamış ve Ağustos'ta tamamlanmıştır. Personel Ağustos 2012 başında şantiyede çalışmaya başlamıştır. Hizmete Ozel Sayfa 233 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Eylül 2012 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Yerel topluluk, görüşmeler esnasında, uzun yıllardır meydana gelen ulaşım sorunları ve kazalarının önlenmesi için Murat Nehri üzerine bir köprü inşa edilmesi talebinde bulunmuştur. Bu talep temel olarak Dumlusu, Zorava ve Akkonak Köylerinden alınmıştır. Topluluk kestirme olması açısından nehri sallar kullanarak geçmek istemiş ve geçmişte sıklıkla ölümler yaşandığı belirtilmiştir. Üst yönetim bu köprüyü 2012 yılında inşa etmeye karar vermiştir. Köprünün inşaatına Eylül 2012'de başlanmış ve köprü Mart 2013'te tamamlanmıştır. İnşaatın tamamlanmasından sonra, köprü açılışı Muş Valisi tarafından gerçekleştirilmiş ve bu konu ile ilgili çok olumlu tepkiler alınmıştır. Bütün kurumlar ve muhtarlarla yapılan görüşmeler 2012 yılı içerisinde sürdürülmüştür. Muş Valisi bütün yöneticiler, yerel topluluk liderleri ve diğer kişilerden meydana gelen 60 kişiye bir akşam yemeği vermiş ve proje ile ilgili bilgiler verilmiş ve görüşmeler yapılmıştır. 2012-2013 eğitim-öğretim yılının başında projeden etkilenen 22 köye 1310 okul çantası, kırtasiye malzemesi ve hikaye kitabı dağıtılmıştır. Kasım 2012 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Zorava Göçmenler Mahallesinin sakinlerinden biri olan Maaşallah Korkmaz'a Proje Sosyal uzmanı Beste Yaşarlar ile birlikte bir ziyaret düzenlenmiştir. Köylüler Proje Sosyal Uzmanı olan Beste Yaşarlar ile görüşmüş ve yeni yerleşim yerine ilişkin genel konular tartışılmıştır. Zorava Göçmenler Mahallesi, Kasım ayının her haftası, idari işler şefi Ali Erparlak tarafından ziyaret edilmiştir. Yeni yerleşim yerine ilişkin genel konular ve yeni yerleşim yerine taşınacak Göçmenler Mahallesi ve Akkonak Köyü arasındaki ihtilafların çözümü bu ziyaretler esnasında tartışılmıştır. Kıyıbaşı köyü Ali Erparlak tarafından ziyaret edilmiştir. Muhtar ve köylülere taşıtlar ve ağır tonajlı makinelerin köye zarar verip vermediği sorulmuş (mevcut şantiye yolunun köyün tam ortasında geçmesi sebebiyle) ve bilgi alışverişi yapılmıştır. Akpınar köyü Ali Erparlak tarafından ziyaret edilmiştir. Halk tarafından Enerjisa'ya rızaya bağlı olarak satılmayan yol ve göl alanındaki geriye kalan arazilerine kamulaştırılmasına ilişkin konular köylüler ile tartışılmıştır. Ocak 2013 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Proje kapsamında yeniden yerleşime tabi olacak bütün köyler (Tepeköy, Bağiçi, Kayalıdere, Sanlıca ve Aligedik) ziyaret edilmiştir. Ziyaretin amacı ikinci aşamadaki arazi edinimlerinin kamulaştırma yoluyla yapılacağının açıklanması ve kamulaştırma konusunda bilgilendirme yapılması olmuştur. Köylülerin arazi edinimlerine ilişkin talepleri alınmış ve ödemelerin mümkün olan en kısa sürede yapılmasına ve işe alımların artırılması konusunda mutabık kalınmıştır. Hizmete Ozel Sayfa 234 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Şubat 2013 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Göçmenler mahallesinin yeniden yerleşimine ilişkin arazi tahsis sürecinin hızlandırılması için Milli Emlak Genel Müdürlüğü ziyaret edilmiş ve sürecin izlenmesi hususunda mutabık kalınmıştır. Proje kapsamında inşa edilecek koruma noktası ile ilgili olarak, Muş Jandarma Komutanlığı'ndan Yılmaz Binbaşı ve Ceyhun Başçavuş ile bir toplantı yapılmıştır. Tepeköy, Bağiçi, Kayalıdere, Şanlıca, Aligedik, Akpınar köylerinin muhtarları ile toplantılar düzenlenmiş ve muhtarların şikayetleri ile talepleri alınmıştır. İl Defterdarlığı Müdürü Hatice İşcan Ercoşman ile Milli Emlak Genel Müdürlüğü müdür vekilleri Nihat Bey ve İstek Hanım ziyaret edilmiştir. İl Özel İdaresi tarafından belirlenen Zorova Göçmenler Mahallesine ait hazine arazilerinin devrinin ne zaman yapılacağına ilişkin bilgiler elde edilmiş ve süreçle ilgili görüşme yapılmıştır. Milli Emlak Genel Müdürü bu süreçte sona yaklaşıldığını, ancak, satışlara başlanmadan önce son kez, Muş İl Tarım Müdürlüğü, Devlet Su İşleri Müdürlüğü, Orman Müdürlüğü, İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, İl Özel İdaresi Genel Sekreteri, Kültür ve Tabiat Varlıkları Kurulu ve İnşaat ve Emlak Dairesi Başkanlığı da dahil olmak üzere bütün kurumlardan bir görüş mektubu talep ettiklerini belirtmiştir. Bütün kurumlar birer birer ziyaret edilmiş ve görüş mektuplarının müdürlüklere gönderilmesi için talepte bulunulmuştur. Mart 2013 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Muş Valisi Enerjisa tarafından inşa edilecek ve herhangi bir ücret alınmadan il özel idaresine verilecek Murat Nehri Geçiş Köprüsü konusunda bilgilendirilmiştir. İşe alımlardaki artış konusunda Dumlusu köyü muhtarı ve köylüleri ile Akkonak köylüleri ile ayrı olarak toplantılar düzenlenmiştir. Enerjisa Şantiye Müdürü ve İdari İşler Şefi, Vali Alı Çınar, İl Özel İdaresi Genel Sekreteri ve Karayolları Şube Müdürü ile bir toplantı düzenlenmiştir. Murat Nehri Geçiş Köprüsü ile ilgili bir sunum yapılmış ve bilgiler sağlanmıştır. Zorova Göçmenler Mahallesine ilişkin olarak Miili Emlak Genel Müdürlüğü ve Gelirler İdaresi tarafından tahsis edilen yerlerin satışlarına ilişkin görüş mektuplarının elden alınması için kurumlar ziyaret edilmiştir. Görüş mektupları DSİ, İl Çevre ve Şehircilik Müdürlüğü, Orman Müdürlüğü, İl Tarım Müdürlüğü ve İl Özel İdaresinden alınmış ve Milli Emlak Genel Müdürlüğüne iletilmiştir. Milli Emlak Genel Müdürlüğüne bağlı değerleme ekibi aynı gün ilgili yere gönderilmiş ve yerleşim birimi gösterilmiştir. Mayıs 2013 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Danışmanlık firmasının (SRM) yeniden yerleşim uzmanları ve sosyal uzmanları 5-10 Mayıs tarihleri arasında proje sahasını ziyaret etmiştir. Projeden etkilenen köyler ziyaret edilmiş ve Proje paydaşları ile görüşmeler yapılmıştır. Hizmete Ozel Sayfa 235 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Milli Eğitim Müdürlüğü tarafından kurulan kitap standında Enerjisa tarafından satın alınan 1100 kitap etkilenen 12 köyün ilköğretim okullarına dağıtılmıştır. Alpaslan II HES projesinden etkilenen köyler arasında bulunan Kayalık ve Aşağıhacıbeyli köylerinin taziye evleri ve cami duvarları için talep edilen yapı malzemeleri tedarik edilmiş ve ilgili köylerin muhtarlarına teslim edilmiştir. Özenç, Tepeköy ve Akpınar köylerinin muhtarları ile toplantılar düzenlenmiştir. Muhtarlar köylerinde kamulaştırılacak arazilerin büyük bir bölümünün mera arazileri olduğunu ve bu mera arazileri sular altında kaldığında önemli bir mağduriyete uğrayacaklarını, çünkü köylerinin temel geçim kaynağının hayvancılık olduğunu belirtmiş ve bu konu ile ilgili yardım talebinde bulunmuştur. Temel olarak devlete ait arazi değerinin kendilerine verilemeyeceği, ancak Enerjisa'nın insanların kayıp yaşamasının engellenmesi için gerekli çalışmaları yapacağı belirtilmiştir. Haziran-Temmuz 2013 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Toplamda 15 gün süren bir sosyo-ekonomik anket çalışması Yeniden Yerleşim Eylem Planı kapsamında devam eden bir saha çalışması olarak gerçekleştirilmiştir. Proje Sosyal Uzmanı Beste Yaşarlar anket çalışmasında yer almıştır. Anket çalışması esnasında, köylülerin temel şikayetleri ve talepleri alınmıştır. Göçmenler Mahallesinde arazi edinimi yapılan Projeden etkilenen bütün kişilerin parsel ayrıntıları/hane ayrıntıları belirlenmiştir. Bu çalışmadan sonra, projeden etkilenen bütün ev kullanıcıları ve yasal hak sahipleri belirlenmiştir. Ağustos-Eylül 2013 Görüşülen paydaşlar ve ele alınan konular: Alınan şikayetler ve taleplere uygun olarak, projeden etkilenen Tepeköy, Akpınar, Aligedik, Mescitli, Karaağaç mera arazisi, Alagün, Bağiçi, Ulusırt, Kayalık, Aşağıhacıbey, Aşağıalagöz, Değerli, Kumlukıyı, Taşdibek, Yurttutan, Şanlıca ve Akkonak köylerindeki ilköğretim okullarının bütün onarım ve boya çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Zorova Göçmenler için belirlenen yeni yerleşim yerinin resmi işlemleri için Ankara'daki resmi kuruluşlarla görüşülmüş ve bu işlerden sonra bizzat takip yapılmıştır; işlemler sonuçlandırılmış ve söz konusu arazilerin Muş Defterdarlığı tarafından satışa uygun hale getirilmesi sağlanmıştır. Topluluk İşleri Görevlisi Murat Yağcı halkla ilişkiler faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi için Eylül 2013'te proje alanında çalışmaya başlamış; görüşmeleri kaydetmiş, rapor etmiş ve sosyal yönetim sisteminin önemli bir bileşeni olan şikayet mekanizmasını takip etmiştir. İkinci Topluluk İlişkileri Uzmanı Süheyla Türkyılmaz paydaşlarla (bilhassa kadınlarla) halkla ilişkiler faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi ve yeniden yerleşim uygulamalarının desteklenmesi için Kasım 2013'te sahada çalışmaya başlamıştır. Alpaslan II Baraj Gölü konusunda bilgi verilmesi ve köylülerin arazilerinin bulunduğu iki nehrin kesişme yerindeki blokta bulunan parsellerin satın alınması için Tepeköy, Bağiçi ve Kayalıdere köylerinde arazi edinimi görüşmeleri gerçekleştirilmiştir. Hizmete Ozel Sayfa 236 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Projeden etkilenen 22 köy ziyaret edilmiş ve proje ile ilgili güncel bilgiler verilmiştir. Köylülerin istedikleri zaman gidip görüşlerini, şikayetlerini ve taleplerini belirtebilmesi için, proje alanı içerisinde bir irtibat ofisi kurulmuştur. Toplu ve birebir görüşmeler çoğunlukla ofiste gerçekleştirilmiştir. Sosyal sorunlar, zorluklar ve Enerjisa'nın bu sorunlara yaklaşımına ilişkin bir toplantı Yenigün İnşaat Şirketi ile düzenlenmiştir. 7.3 Enerjisa’nın Saha Ekibiyle İlgili Danışmanlık Hizmetlerine Yaklaşımı Proje planlama ve inşaat dönemi esnasında gerçekleştirilen önceki görüşmelerle paralel olarak, projenin paydaşları ile halkla ilişkiler faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi için proje alanında 2 Halkla ilişkiler uzmanı istihdam edilmiştir. Buna ek olarak, bir Halkla İlişkiler Müdürünün istihdam edilmesi için planlar yapılmıştır. İstihdam edilecek uzmanların işe alınması ile ilgili süreç başlamıştır ve bu kişilerin iş tanımları Ek 6.2'de ayrıntılı olarak verilmektedir. Bu paydaş katılım planının yazımı esnasında, sahaya yönelik halkla ilişkiler görevlisi istihdam edilmiştir. Bundan sonrasında Proje ile ilgili bütün paydaş görüşmeleri daha sistematik ve kapsamlı bir şekilde yapılacak ve paydaş katılım planı uygulaması gelecekte daha sistematik bir yaklaşımla izlenecektir. Fotoğraf 1- Kamulaştırma İle ilgili olarak Aligedik'te Yapılan Danışma Toplantısı (17.01.2013) Hizmete Ozel Sayfa 237 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Fotoğraf 2- Proje Bilgilendirme Toplantısı (Temmuz 2012) Fotoğraf 3- Proje Sosyal Görevlisinin PEK'lere ziyareti Hizmete Ozel Sayfa 238 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Fotoğraf 4- Proje Sosyal Görevlisinin okullara ziyareti ve kitapların dağıtımı Hizmete Ozel Sayfa 239 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 7.4 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Bugüne Kadar Halkla Yapılan Görüşmeler ve Halkın Katılımına İlişkin Görüşleri ÇED sürecinde halkla görüşmelere gerek duyulmuş ve Alpaslan II ÇED çalışmasına ilişkin halkla görüşmeler ulusal kılavuzlara uygun olarak gerçekleştirilmiştir. Ankete katılanların yarısı halk danışma toplantısını duyduklarını belirtmiş; ancak PEK'lerin yalnızca üçte biri toplantıya katılmıştır. Yalnızca küçük bir grup toplantılara katılmaya ilgi duymamış veya toplantılara katılmayı reddetmiştir. PEK'lerin %7'si toplantıya katılmayı reddetmiş ve %4'ü toplantıyı bilseler dahi katılmayacaklarını söylemiştir. (%11) Anket sonuçları PEK'lerin halkla yapılan görüşmeler konusundan olumlu bir görüşünün olduğunu ve PEK'lerin önceden bilgilendirilmeleri halinde katılmaya istekli olduğunu göstermektedir. Enerjisa'nın bu ilgiden yararlanması; tarihleri köyün ortak alanlarında duyurarak toplantılardan önce PEK'leri bilgilendirmesi ve PEK'lerin toplantılara katılımının artırılması için tarihler ve görüşmeler esnasında ele alınacak konularla ilgili bilgilendirme broşürlerini her haneye dağıtması gerekir. Halk danışma toplantılarına katılanlar toplantının sorularına yanıt vermediğini ve yetersiz olduğunu söylemiştir. Bu durum PEK'lerin sorunlar ve sorular olarak yönelttikleri konular hakkında bilgilendirilmesi gerektiğini göstermektedir123 Tamamen ve kısmen sular altında kalan köylerdeki odak grup toplantıları esnasında, PEK'ler yeterli bilgi eksikliğine ilişkin kaygılarını paylaşmış ve ne zaman veya nasıl yeniden yerleştirileceklerini bilmediklerinden ötürü, gelecekleri hakkında endişeli olduklarını belirtmiştir. Enerjisa PEK'lere eğitim seviyelerine uygun bir dilde arazi edinimi süreci, kamulaştırma, arazi değerlemesi ve yeniden yerleşim konusunda bilgi sağlamak için sahada iki halkla ilişkiler uzmanı görevlendirmiştir. 7.4.1 Fiziksel Olarak Yerinden Edilme Tamamen sular altında kalan yerleşim yerlerindeki PEH'ler fiziksel yeniden yerleşimin bir sebebi olarak sahip oldukları veya kullandıkları evin sular altında kalacak olmasını ve Proje sonucu olarak hem evleri hem de bütün geçim kaynaklarını kaybedecek olmalarını göstermektedir. Yalnızca arazi kaybedilen yerleşim birimlerinde, fiziksel yeniden yerleşim sebebi geçim kaynaklarının kaybıdır. Bütün arazilerini kaybeden PEH'ler açısından bakıldığında, Proje alanında kalmak mantıklı olmayacaktır, çünkü çiftçilik ve tarım dışında ekonomik olanak bulunmamaktadır. Bu PEH'lerin arazilerini yenisiyle değiştirememesi ve hayvanlarının yetiştirilmesi için yakındaki tarım arazilerine yatırım yapmaması halinde, köyde kalmanın ekonomik açıdan fizibilitesi olmayacaktır. Devlet destekli yeniden yerleşim Projeden etkilenen yerleşim birimleri arasında tercih edilen bir seçenek değildir. PEH'lerin büyük bölümü kendi başlarına yeniden yerleşmek istediklerini belirtmiştir. Sanlıca köyünden bir PEK şöyle demiştir: "Bizi mağdur etmeyecek bir tazminat ödenmesi halinde, neresi olursa gidebiliriz." Bağiçi köyünden başka bir PEK "Arazi ediniminden ne kadar para alacağımı bilirsem, kendi kararımı verebilirim ve nereye gideceğimi kararlaştırabilirim.” 123 Saha çalışmaları esnasında, köylerden bir soru listesi toplanmış ve Enerjisa'ya iletilmiştir. Liste anket bulgularına benzerdir ve listede PEK'lerin Proje ile ilgili yönelttiği öncelikli sorular/sorunlar bulunmaktadır. Altı çizilen önemli konular tazminat ödemesi meblağları ve ödeme takvimi, Hazine arazisine ilişkin ödemeler, şirketin kamulaştırma yapacak olması halinde kamulaştırma takvimi olmuştur. Dile getirilen başka bir konu da ek evlerin inşa edilmesi olmuştur; bazı PEK'ler 2011 sayımından sonra evlilikler nedeniyle evler inşa etmiş durumda bulunmaktadır, diğer PEK'ler ise yeniden yerleşecek olmaları nedeniyle evlerini geliştirme/güncelleme konusunda kendilerini kısıtlamaktadır. Arazi edinimine ilişkin zaman çizelgesi PEK'lere ilişkin ev geliştirmelerindeki sonraki adımları açıklığa kavuşturacaktır. Hizmete Ozel Sayfa 240 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Enerjisa ekibi, yeniden yerleşim tercihleri ile ilgili bilinçli kararlar alabilmeleri için, PEK'leri yeniden yerleşim seçenekleri, devlet destekli yeniden yerleşim gereksinimleri konusunda bilgilendirecek ve ödeme koşullarını PEK'lere açıklayacaktır. İlk görüşmelerin ardından, SRM Danışmanlık ekibi yeniden yerleşim eylem planının hazırlanmasına ilişkin ayrıntılı bilgiler elde etmek ve etkilenen kişilere proje ile ilgili daha fazla bilgi sağlamak üzere etkilenen alanlara gitmiştir. Bu ziyaretler esnasında, bir bilgilendirme broşürü hazırlanmış ve köy sakinlerine dağıtılmıştır (Ek 1.3). Ek olarak, Enerjisa bir bilgilendirme ofisi kurmuş ve kaygılarını belirtmek üzere etkilenen kişiler tarafından ulaşılabilen ve inşaat faaliyetleri esnasında bazı konularda Enerjisa'nın dikkatini çeken 2 Topluluk İlişkileri Görevlisi istihdam edilmiştir. Ek olarak, Alpaslan II projesi Şantiye idari işler şefi Ali Erparlak ve Topluluk İlişkileri Görevlisi kendileri ile doğrudan iletişime geçilmesi için şahsi cep telefonu numaralarını etkilenen kişilere sağlamıştır. Fotoğraf 5 Aşağıhacıbey Köyündeki PEK'ler ile Hanehalkı Anketi Fotoğraf 6 Göçmenler Köyündeki PEK'ler ile Hanehalkı Anketi Hizmete Ozel Sayfa 241 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 7.5 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Şikayet Mekanizması IFC gereksinimleri ile bağlantılı olarak, Enerjisa projeden etkilenen toplulukların çevresel ve sosyal kaygıları ile şikâyetlerinin alınması ve çözüme kavuşturulması için bir şikayet mekanizması kurmuştur. Enerjisa'nın şikayet mekanizması aşağıdaki ilkelere dayalıdır: orantılılık, erişilebilirlik, şeffaflık ve kültürel uygunluk. Bu ilkelerin daha açık hale getirilmesi için, şunlar söylenebilmektedir: Orantılılık mekanizmanın proje ihtiyaçlarına göre ölçeklendirilmesi anlamına gelmektedir. Olumsuz etki ihtimali düşük olan bir projede, şikayetlerin ele alınması ve çözüme kavuşturulması için halkla görüşmeler, telefon hattı, mevcut medya, broşürler ve bir topluluk ilişkileri görevlisi gibi basit ve doğrudan sorun çözme mekanizmaları tercih edilmektedir. Erişilebilirlik etkilenen topluluklar ve diğer muhtemel paydaşların bütün kesimlerine yönelik açık, ücretsiz ve erişim kolaylığı sunan bir mekanizma kurulması anlamına gelmektedir. Buna erişmenin en iyi yolu irtibat noktasının belirlenmesidir. Bu hem Enerjisa hem de inşaat yüklenicisi için geçerlidir. Bununla ilgili olarak, uygun becerileri, eğitimi ve topluluk irtibat çalışmalarına aşinalığı bulunan personel sahada istihdam edilmektedir. Erişilebilirlik Enerjisa'nın yerel topluluklarla daha yapıcı ilişkiler kurmasını sağlamaktadır. Ayrıca, erişilebilirlik herhangi bir anlaşmazlık veya sosyal huzursuzluğa hızlı ve uygun bir biçimde müdahale edilmesine yardımcı olacaktır, çünkü sahada tanıdık bir yüzün düzenli olarak bulundurulması güven tesis edilmesi ve bu şekilde, yapıcı ve daha yakın ilişkiler kurulmasına önemli ölçüde yardımcı olmaktadır. Şeffaflık etkilenen toplulukların üyelerinin şikayetlerin ele alınması ve şikayetler hakkında gerçekleştirilecek düzeltici eylemlerin sonuçlarının iletilmesi konusunda kimin sorumlu olduğunu bilmesi anlamına gelmektedir. Şeffaflık insanların hem Enerjisa hem de inşaat yüklenicisi tarafından kullanılacak şikayet mekanizmasına güven duymasına yardımcı olacaktır. Kültürel uygunluk şikayet mekanizması tasarlanırken ve uygulanırken etnik köken ve din gibi kültürel hassasiyetlere uygun hareket edilmesi anlamına gelmektedir. Bu ilkelerin uygulanması için, Enerjisa paydaşlarına erişilebilir olacak ve şikayetlere mümkün olan en kısa sürede yanıt verecektir. Şikayetlere yanıt verilmesi açısından kritik husus alınan bütün şikayetlerin kaydedilmesi; topluluk irtibat görevlisinin şikayetlere yanıt vermesi ve düzeltici eylemlerin karşılıklı olarak kabul edilebilir olmasının sağlanmasıdır. Bu şekilde, şikayetlere verilen yanıtlar her iki taraf için memnun edici olacak, eylemler takip edilecek ve şikayet sahipleri düzeltici eylemlerin sonuçları hakkında bilgilendirilecektir. Proje açısından bakıldığında, sahadaki personel yerel halk, makamlar ve diğer paydaş gruplarıyla yakın ilişkiler kurulması, gerektiğinde Proje ilerlemesi ile ilgili bilgi verilmesi, Proje ile ilgili kaygılarının dinlenmesi ve kaydedilmesi, talepler ve şikayetlerin alınması, bunların düzenli olarak kaydedilmesi ve bu taleplerin mümkün olan en kısa sürede yerine getirilmesi ve şikayetlerin ele alınması için Ankara'daki Proje Ekibi ile paylaşılmasından sorumlu olacaktır. Buna ek olarak, gerektiğinde inşaat çalışmalarından ve Projeden sorumlu kişiye doğrudan erişim sağlanabilmesi için, Enerjisa'nın şantiye telefon numaraları köy muhtarlarına verilmiştir. Kırsal yerleşim yerlerinin liderleri olan köy muhtarları da, Enerjisa kendilerini bilgilendirdiğinde, Proje ile ilgili bütün bilgilerin yerel halkla paylaşılmasından ve yerel halkın talepleri ile şikayetlerinin Enerjisa'ya zamanında iletilmesinden sorumludur. Hizmete Ozel Sayfa 242 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 7.5.1 Bir Bakışta Şikayet Mekanizması Şikayet prosedürleri Enerjisa'nın Sosyal ve Çevresel Ekibinin birincil sorumluluğu olacaktır. Taşınmaz varlıkların edinimi ve/veya yeniden yerleşim ile ilgili konular proje sosyal ekibi ile koordinasyon halinde Arazi Edinimi Ekibi tarafından ele alınacaktır. Bu ekiplere ilişkin yönetim sorumluluğu merkezde bulunacak ve her ekibin bir üst düzey yöneticisi bulunacaktır. Sahada, halkla ilişkiler uzmanlarının bulunduğu bir saha ofisi kurulmuştur ve bu ekip yazılı veya sözlü olarak iletilen bütün şikayetleri toplamakla görevlidir. Bütün sözlü şikayetler/öneriler halkla ilişkiler uzmanları tarafından kaydedilecek ve bu ekip arazi edinimi ve yeniden yerleşimle ilgili konular da dahil olmak üzere sosyal sorunların giderilmesinden sorumlu olacaktır. Uzmanlar Enerjisa'nın yerel ofisinin diğer birimlerinin yanı sıra Yüklenici (ve alt yükleniciler) ile de irtibatta olacaktır. Bütün şikayetler/önerileri elektronik ortamda kaydedecek ve kişinin adı, hane tanımlaması, ilgili etkilenen varlıklar, şikayet veya öneriye ilişkin tam açıklamayı (şikayetin mahiyeti, tarih, ivedilikle gerçekleştirilen eylemler ve çözümün mahiyeti de dahil olmak üzere) belirtecektir. Elektronik sistem Sosyal ve Çevresel Ekibin merkez personelinin yanı sıra Arazi Edinimi Ekibi ile de paylaşılacaktır. Bu ekiplerin her biri içerisinde, Alpaslan II HES ve barajı ile ilgili sorunların ele alınması için çalışan personel bulunacaktır. Yeniden Yerleşim Eylem Planının hazırlanmasından sorumlu bir ekip üyesi danışma için Enerjisa'ya sağlanacaktır. Saha ofisinin başka bir üyesi (başka bir Topluluk İlişkileri Görevlisi) YYEP ile geçim kaynağı geri kazandırma faaliyetlerine destek olacak ayni yeniden yerleşim desteği ve faaliyetlerinden sorumlu olacaktır. Varlık edinimi süreci ile ilgili bütün veriler elektronik ortamda tutulacak ve hem günlük eylemlerden sorumlu saha personeli hem de merkezdeki personelin bilgilere doğrudan erişim olacaktır. Kurulan elektronik sistem izleme ve değerlendirme sistemi açısından önemli bir girdi teşkil edecektir. Enerjisa tarafından tasarlanan ve kullanılan şikayet mekanizması şu şekilde yürütülmektedir: Saha ofisinden bir Halkla İlişkiler uzmanı tarafından PEK'lere haftalık ziyaretler düzenlenmektedir ve bu ziyaretler esnasında tutanaklar tutulmaktadır ve Ankara'da bulunan merkez ofise gönderilmektedir. Şikayet formları Enerjisa çalışanlarının aylık ziyaretleri esnasında köylerde dağıtılmaktadır. Ayrıca, bu formlar muhtarlardan da edinilebilmektedir. Sözlü şikayetler bire bir görüşmelerde ve/veya dilekçe yoluyla alınmaktadır. Bütün şikayetlerin mümkün olduğunca bir ay içerisinde düzeltilmesine çalışılmaktadır. Bunun mümkün olmaması halinde, şikayeti yapan kişi bir ay içerisinde sürenin uzatılması gerektiği konusunda bilgilendirilmektedir ve mümkün olması halinde, şikayeti yapan kişinin şikayet mektubunu imzalaması istenmektedir. Enerjisa bütün şikayetleri bilgisayarlı bir sisteme kaydedecektir. Enerjisa tarafından görevlendirilen bir personel şirketin ilgili birimini bilgilendirecek ve şikayeti yapan PEK 7 gün içerisinde süreç hakkında bilgilendirilecektir. Şikayete ilişkin çözüme 30 gün içerisinde son hali verilecektir. Şikayetin 30 gün içerisinde çözüme kavuşturulamaması halinde, şikayet sahibi sonuç ve şikayetin çözüme kavuşturulamama nedeni konusundan bilgilendirilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 243 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Şekil 7.1. Şikayet Ekibi - Önerilen Kurumsal Düzenlemeler Enerjisa Merkezi Sosyal ve Çevre Ekibi Bütün yazılı ve sözlü şikayetler Sahada görevli olan ve arazi edinimi ve yeniden yerleşimin izlenmesinden sorumlu olan sosyal görevli (YYEP Koordinatörü) İnşaat İzleme Görevlisi Enerjisa Yerel Ofisi Şikayet görevlisi tarafından kaydedilen şikayetler Şikayet Görevlisi Yükleniciler Alt yükleniciler Yerel Şikayet Ele Alma Komitesi Organizasyon Hatları İletişim Hatları Hizmete Ozel Sayfa 244 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 7.6 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Şikayetlerin Türleri Her tür şikayet ve öneri Enerjisa tarafından alınacaktır. Bu şikayet ve öneriler şikayetlerin ele alınması için görevlendirilen saha personeli ve/veya Sosyal ve Çevre Ekibi ile Arazi Edinimi Ekibinin yöneticileri tarafından alınabilmektedir. Daha üst düzey personel ve yöneticilerden daha güvenilir yanıt alabileceğini düşünebilen kişilerin uygun gördükleri düzeyde irtibat kurabilmesi için, hem saha personeli hem de merkezdeki yöneticilerin iletişim adresleri sağlanacaktır. Saha personeline iletilen şikayetler ve öneriler sözlü veya yazılı olarak sağlanabilmektedir. Bütün sözlü şikayetler ve öneriler, mümkünse, şikayet sahibinin huzurunda elektronik ortamda kaydedilecektir. Şikayetin telefonla sağlanması durumunda, saha personeli şikayet sahibinin beyanının kaydedilmesini sağlayacak ve şikayet sahibinin kaydı görmek üzere istediği zaman gelebileceğini iletecektir. Girdilerinin bir mektup veya e-posta halinde sağlanması için merkez personeli veya yöneticilerine yönelik şikayetler ve öneriler de teşvik edilecektir; bu şikayetler de standart, kapsamlı bir şikayet ele alma kayıt sisteminde elektronik olarak kaydedilecektir. Merkeze gönderilen çok sayıda şikayet olması halinde, Enerjisa bir merkez personeli görevlendirecektir. Bu, merkeze ulaşmak isteyen PEK'ler ve diğer topluluk üyelerinin ücretsiz olarak telefon görüşmesi yapabilmesini ve ilgili kişiyle ivedilikle konuşabilmesini sağlayacaktır. Merkez yöneticilerinin çok fazla farklı projeden sorumlu olmaları sebebiyle, bu yöneticiler çok fazla seyahat etmektedir ve PEK'ler kendilerini aramak istediklerinde merkezde bulunmayacaktır. PEK'lere şikayetlerinin iletilmesi için telefon, e-posta ve posta adresleri sağlanacaktır. Ayrıca, bu bilgiler de etkilenen bütün topluluklar ve muhtarlarına bir poster vasıtasıyla sağlanacaktır. Bir ilk bilgilendirme broşürü halihazırda merkezi bir telefon numarası ve şantiye ofislerinin telefon numaraları ile dağıtılmaktadır (Ek 1.3). Ek olarak, ilgili bilgiler saha ofisi içerisinde ve dışarısındaki görülebilir çeşitli yerlerde mevcut olacaktır. Proje inşaatı esnasında, aşağıdaki türde şikayetler ortaya çıkabilecektir: Varlık sayımında bulunmayan binalar ve diğer taşınmaz varlıklara ilişkin beklenmedik kalıcı zararlar; Varlık sayımında bulunmayan binalar ve diğer taşınmaz varlıklara ilişkin beklenmedik geçici zararlar; Kamulaştırma sürecinde bulunmayan yerel yolların kesilmesi ve geçitlerin kapanması; Alternatif geçiş yollarının hazırlanmasından önce yerel yolların zarar görmesi sonucu pazarlanabilecek ürünlerin zarar görmesi; Hizmete Ozel Sayfa 245 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Alternatif geçiş yollarının hazırlanmasından önce okul hizmetleri ve/veya mallar ile hizmetlere erişimin kesilmesi; Proje inşaatı nedeniyle geçici olarak kullanılan veya kiralanan arazilerin haklarının yeterli şekilde iade edilmemesi; Geçici olarak kullanılan arazi üzerindeki ekinlere verilen zarar; Yetersiz veya uygunsuz geçici arazi kullanımı; Köy içi yollar, su temini ve hijyen ile elektrik de dahil olmak üzere etkilenen topluluklardaki altyapının bozulması; Trafikte yoğunlaşma olması ve trafik kazalarının önlenmesine yönelik yeterli güvenlik tedbirlerinin alınmaması; Sağlık sorunları, yaralanmalar ve kazalar; Yüklenicinin PEK'ler başta olmak üzere etkilenen topluluk üyelerinin işe alınmasına karşı ayrımcı bir tavır izlediğini gösteren adil olmayan işe alma uygulamalarının algılanması; Yüklenicilerin personelinin kötü davranışlar sergilemesi; Hayvanlara verilen zarar ve Kuyular, duvarlar ve meralara verilen zarar. Arazi edinimi ve yeniden yerleşim ile ilgili şikayet türleri ve uygulama düzenlemelerindeki değişiklik önerileri arasında şunlar bulunabilmektedir: Arazi, ekinler, ağaçlar ve diğer taşınmaz varlıklara ilişkin ihtilaflı tazminat değerleri; İhtilaflı kamulaştırma ve/veya arazi edinimi etütleri; İhtilaflı taşınmaz varlık değerlemesi; Tanımlama veya mülkiyet sahipleri ile ilgili sorunlar; Tapu sicil masraflarına ilişkin olarak algılanan sorunlar; Ödemelerde algılanan gecikmeler; Hizmete Ozel Sayfa 246 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Hazine ve/veya orman arazileri üzerindeki varlıklara ilişkin tazminatların memnun edici olmayan bir şekilde ele alınması; Kiracılar ve hak sahibi olmayan kullanıcılara ilişkin tazminat; Tazminat ve/veya şikayetlerin ele alınmasından sorumlu personelin kötü davranışları; Ekinlere yönelik ödeme (örneğin, ödemelerin resmi maraba veya kiracı çiftçilere değil hak sahiplerine ödenmesi); Ticari faaliyetlere ilişkin gelir kayıpları ve Arazi edinme çalışmalarının tamamlanmasından sonra, ancak su tutma işleminden önce arazinin ekilmesine yönelik izin alınamaması. Yeniden yerleşim desteğinin tasarım ve uygulama süreci esnasında ortaya çıkabilecek şikayetler ve öneriler şunları içerebilmektedir: Yeniden yerleşim avantajlarına ilişkin haklara yönelik kaygı: Devlet destekli yeniden yerleşim durumunda geçerlilik taşıyan bazı hakların PEK'lere sağlanmayacağına (örneğin, kredi) ilişkin şikayetler; Yapı malzemesi desteklerindeki gecikmelere ilişkin algılanan sorunlar; Yeniden yerleşim takvimi ve tazminatlarına ilişkin kaygılar; Hane mallarının mevcut topluluklardan yeni yeniden yerleşim topluluğuna taşınmasına ilişkin kaygılar; Ayni yeniden yerleşim avantajlarının tahsis edilmesine ilişkin kaygılar; Yüklenici tarafından yeniden yerleşim evleri ve bahçelerinin inşaatında işgücü olarak istihdam edilecek yeniden yerleşim hanelerinden kadınlar ve erkeklerin yetersiz katılım göstermesi; Yeniden yerleşim topluluk altyapısının tamamlanmasında yeterli ilerleme kaydedilmemesi; Münferit hanelere tahsis edilmeyen arazinin gelecekteki kullanımına ilişkin anlaşmazlık ve Hizmete Ozel Sayfa 247 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Yeniden yerleşen haneler arasında olmayan hanelerin yeniden yerleşim topluluğunda arazi edinmesi/satın almasına ilişkin kurallar/prosedürler ile ilgili şikayetler. Hizmete Ozel Sayfa 248 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Bölüm 8. 8.1 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İzleme ve Değerlendirme Amaçlar İzlemenin amacı Alpaslan II Baraj ve HES Yeniden Yerleşim Eylem Planının (YYEP) uygulanması hususunda Enerjisa'ya geri bildirim sağlanması ve uygulama düzenlemelerinin zamanında değiştirilmesinin sağlanması için sorunlar ve başarıların mümkün olduğunda çabuk belirlenmesidir. Yeniden yerleşim faaliyetleri, yeniden yerleşimin olumsuz etkileri yeniden yerleşim planı veya çerçevesinde belirtilen hedeflerle tutarlı bir şekilde ele alındığında, tamamlanmış sayılacaktır. Ayrıca, izleme ve değerlendirme etkilene kişilere yönelik olarak geçim kaynaklarının sürdürülebilir bir şekilde geri kazandırılmasının başarılı olduğunun teyit edilmesi açısından da önemlidir. Alpaslan II HES ve Baraj Projesinde yeniden yerleşim izlemesinin amacı şu hususların doğrulanması olacaktır: YYEP'te açıklanan eylemler ve taahhütlerin Enerjisa tarafından eksiksiz olarak ve zamanında uygulanması; Etkilenen uygun kişilerin mutabık kalınan zaman dilimleri içerisinde tazminat haklarını tam olarak alması; YYEP eylemleri ve tazminat tedbirlerinin etkilenen kişilerin yaşam standartları ve gelir düzeylerinin sürdürülebilir bir şekilde geliştirilmesi veya geri kazandırılması hususunda etkili olması; Projeden etkilenen kişilerin ilettiği şikayetler ve sıkıntıların takip edilmesi ve gerekmesi halinde, uygun düzeltici eylemlerin Enerjisa tarafından uygulanması ve Gerekmesi halinde, tazminat tedbirlerinin PEK'lerin yaşam standartları ve gelir düzeylerinin geri kazandırılması hususunda etkili olmasının sağlanması için uygulama esnasında YYEP prosedürlerinde değişikliklerin yapılması. 8.1.1 Özgün Bir Yaklaşım: Hane Düzeyinde İzleme ve Değerlendirme Projeler çoğunlukla yeniden yerleşimde geçim kaynaklarının geri kazandırılması ve geliştirilmesini yeterli şekilde izleyememekte ve değerlendirememektedir. Bu sorunun şu hususlar da dahil olmak üzere birden çok sebebi bulunmaktadır: Projenin etkilenen toplulukların fiziksel olarak yeniden yerleşiminin izlenmesine ilişkin taahhüt eksikliği; Yeniden yerleşim sonrası geçim kaynaklarının geri kazandırılması ve geliştirilmesinin yönetimine ilişkin uygun nitelikli insan kaynaklarının bulunmaması; Yeterli bir İzleme & Değerlendirme çerçevesinin tanımlanmaması ve buna uygun hareket edilmemesi ve Uygun göstergelerin belirlenmemesi. Hizmete Ozel Sayfa 249 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Alpaslan II HES ve baraj projesi kümülatif proje girdileri ve çıktılarını izleyecek ve Alpaslan II HES ve Baraj Projesi esnasında, hane düzeyinde izleme ve değerlendirme de yapılacaktır. Hanelere ilişkin bütün verilerin tek bir tanımlayıcı kullanılarak kaydedilmesinin sağlanması ve bu nedenle, her hanenin ilerlemesinin Proje süresince izlenebilmesinin sağlanması için bir veri yönetim planı oluşturulacaktır. Sular altında kalan köyler ve kaybedilen/yeniden yerleştirilecek evler açısından bakıldığında, tamamen ve kısmen sular altında kalan köylerde etkilenen her ev için hane bileşimi/çekirdek aile durumu/hassasiyetler/şikayetler/yeniden yerleşim stratejisi/ayni yeniden yerleşim desteğinin izlenmesi için ayrı klasörler hazırlanacaktır. Bu projenin gerçekleştirilecek toplu eylem planları/stratejilerine yönelik daha dinamik bir yaklaşıma sahip olmasını sağlayacaktır; ek olarak, yeniden yerleşimin olumsuz etkilerinin zamanında ve daha etkili bir şekilde ele alınması da sağlanacaktır. İzleme & Değerlendirme ile etkilenen toplulukların gelir ve geçim kaynağı temelli göstergelerinin geliştirilmesine ilişkin farklı seçenekler araştırılacak ve Bölüm 5'te belirtilen metodolojiler izlenerek fiili olarak seçilen ve uygulanan politika seçeneklerinden bir model tasarlanacaktır. Projenin tamamlanmasından sonra, geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin göstergeler izleme çerçevesine göre izlenecek ve bu şekilde, yeni verilerin değerlendirilmesi üzerinde geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin başarı teyit edilecek veya uygulamadan doğan sorunlar açık bir şekilde ortaya konacaktır. Örneğin, bir proje yüksek kalitede yeniden yerleşim konutları, hizmetleri ve olanakları sağlayabilecektir, ancak bunun geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına olumlu, nötr veya negatif bir etkisinin olup olmadığı açık değildir. Söz konusu konut, hizmetler ve olanakların yerel geçim kaynağı sistemleri ile karşılanamadığı, yerel halkın sisteme bakım yapıp sistemi onarma kapasitesinin olmadığı ve zorunlu girdilerin yerel olarak mevcut bulunmadığı birçok örnek vardır. Hane düzeyinde İzleme & Değerlendirme yapılması suretiyle, belirlenen kriterlerin altında bulunan haneler belirlenebilmektedir ve yaşam standartları ile gelirler geliştirilebilmektedir. 8.2 Gelir, yaşam standartları ve geçim kaynakları ile ilgili dikkate alınması gereken hususlar Alpaslan II HES ve Baraj Projesinin proje öncesi düzeylerde ölçülen gelirlerin üretilen mallar ve hizmetlerden kaynaklanan nakit ve ayni kazançlar açısından geri kazandırılması ve geliştirilmesi yönünde bir taahhüdü bulunmaktadır. Yaşam standartları taşınmaz varlıkların (evlerinin büyüklüğü ve kalitesi gibi) yanı sıra diğer varlıklar (mobilyalar gibi) ile çevresindeki şeylerin kalitesi (yolların kalitesi, pazara ve diğer şehirlere erişim v.b.) de dahil olmak üzere bir hanenin Hizmete Ozel Sayfa 250 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ sahip olduğu varlıkları (ve durumlarını) yansıtmaktadır. Geçim kaynakları tarım, maaşlı iş gibi bir hanenin gelir kaynağı, hane üyelerinin iştigal ettiği çeşitli faaliyetler vasıtasıyla bir gelir elde edilmesi için kullanılan teknoloji veya teknik bilgi ve temel hizmetlere erişimi (okul, sağlık, yayım hizmetleri, su ve hijyen v.b.) tanımlayan faaliyetler şeklinde tanımlanacaktır. Diğer bir deyişle, proje öncesi gelir düzeyleri üretilen ve tüketilen tarımsal ürünler de dahil olmak üzere bir hanenin bütün gelir getirici faaliyetleri ile bağlantılı olarak hesaplanmaktadır. Yaşam standartları ikamet edilen yer ve münferit olarak sahip olunan diğer verimsiz varlıkların kalitesi ile tanımlanacaktır; proje sonrası senaryoda, yaşam standartları, ailelerin kendi başlarına yeniden yerleşim veya destekli yeniden yerleşimi tercih etmelerine bakılmaksızın, etkilenen evler açısından önemli ölçüde geliştirilecektir, çünkü yeni evler en azından diğer evler kadar geniş olacak ve modern yapı malzemeleri kullanılacaktır. Geçim kaynakları bir hanenin kazançları veya yaşamını şekillendiren faaliyetlere dayalıdır; bu geçim kaynakları tarımsal veya tarım dışı faaliyetlere dayalı olabilmektedir. Sosyal ve ekonomik hizmetlere erişim bu faaliyetlerin yanı sıra verimlilik düzeylerini şekillendirmektedir. Bu hizmetlere erişim değiştikçe, teknoloji veya teknik bilgi gereksinimleri de değişecektir. Örneğin, bir hanenin tamamen tarım temelli bir yerden tamamen endüstriyel sektöre dayalı maaşlı bir iş ortamına taşınması durumunda, tarım temelli ortamda verimlilik açısından belirleyici olan teknoloji ve ekipman gereksiz hale gelecektir; daha ziyade, maaşlı çalışanların becerilerini güncellemelerini sağlayacak olanaklar bu kişilerin geçim kaynaklarını geliştirme kabiliyetlerinde önemli bir faktör olacaktır. Bir hane geçim kaynağı yapısını değiştirmeden gelirlerini geliştirebilecektir; alternatif olarak, gelirler düşerken, geçim kaynakları değiştirilebilecektir. Yeniden Eylem Planlarının (YYEP'ler) geliştirilmesi ve uygulanmasına ilişkin mevcut uygulamalarla ilgili yapılan bir değerlendirme şunları göstermektedir: Yeniden yerleşim programlarının uygulandığı projelerde geçim kaynaklarının geri kazandırılması ile geçim kaynağı faaliyetlerinin geri kazandırılması arasında denge kurulması eğilimi bulunmaktadır. Bu yorum geçim kaynaklarının geri kazandırılmasının arazi ediniminden sonra ve, fiziksel olarak yerinden edilmenin ortaya çıkması halinde, yeniden yerleşimden sonra meydana gelen nihai bir faaliyet olarak değerlendirilmesine yol açmıştır. Alpaslan II HES ve barajında olduğu gibi, etkilenen kişiler geçim kaynağı faaliyetlerinin proje öncesi düzeye getirilmesini istemeyebilecektir ve daha ziyade, teknik bilgileri ve hizmetlere erişimlerini geliştirirken (ve bu şekilde, gelirleri ve yaşam standartlarını eski haline getirirken) diğer geçim kaynağı faaliyetlerine bağlı olarak bir geçim kaynağı yaratmayı isteyebilecektir. Bu nedenle, yukarıda belirtildiği üzere, gelirlerin geliştirilmesini sağlayan olanakların yaşam standartları ve geçim kaynakları ile Hizmete Ozel Sayfa 251 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ ilgili olanaklardan ayrılabilmesi için, gelirler, yaşam standartları ve geçim kaynakları arasında ayrım yapılması faydalıdır124. Geçim kaynağı faaliyetlerinin geri kazandırılmasının gelirlerin sürdürülebilir bir şekilde geri kazandırılması açısından değerlendirilmesine yönelik bir eğilim bulunmaktadır. Tek bir ölçütün (örneğin, gelir) geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin bir gösterge olarak kullanımı şunlara neden olmaktadır: (i) geçim kaynaklarının gerçek yaşamdaki karmaşıklığının en alt düzeye indirilmesine yol açmış ve bu şekilde, münferit geçim kaynağı faaliyetleri ve genel geçim kaynaklarının geçerliliği ve sürdürülebilirliğine katkıda bulunan faktörleri analiz edebilme kabiliyetimizi azaltmıştır; (ii) farklı faaliyetlerden kaynaklanan gelir akışlarına eşit bir şekilde yaklaşılabileceğini ve söz konusu akışlar arasındaki değişimlerin kabul edilebilir olarak görülebileceğini göstermiştir ve (iii) sürekli izleme ve değerlendirme sağlamış ve yeniden yerleşimin başarılı bir şekilde tamamlanmasının geçim kaynaklarından ziyade gelir düzeyleri açısından tanımlanmasını teşvik etmiştir. Diğer taraftan, Alpaslan II projesinde gelirler, yaşam standartları ve geçim kaynaklarındaki değişiklikler izlenecektir. Projeler hem iç hem de dış danışmanların geçim kaynağı faaliyetlerinin geri kazandırılmasına ilişkin planlar geliştirme uzmanlığı ve deneyimine dayanmaktadır. Ancak, söz konusu planlarda çoğunlukla geçim kaynağı geri kazandırma programlarının belirtilen tasarımına ilişkin mantık oturtulamamaktadır. Bu nedenle, Alpaslan II projesinin geçim kaynağı faaliyetleri insanların yaptığı seçimler ile tanımlanacaktır. Bu seçimler arasında bir hanenin etkilenen bütün varlıkları için nakit tazminat almayı ve yatırım yapılan faaliyetlerden elde edilen gelirlerle yaşamayı tercih ettiği uç durumların yanı sıra bütün hane üyelerinin dinamik bir işgücü piyasası bulunan yakındaki bir şehirdeki bir apartman dairesine taşınarak çeşitli sektörlerde (konut, turizm, endüstri, hizmet v.b.) maaşlı istihdam sektörünü tercih ettiği durumlar bulunacaktır. Bu uç durumlarda, gelirler geliştirilecek ve yaşam standartları ile geçim kaynakları açısından ölçülmesi ve değerlendirilmesi gerekecek değişiklikler meydana gelecektir. Projenin yeri garanti altına alması (projenin bu şekilde değerlendirme yapması halinde), insanların yeniden yerleştirilmesi ve en önemlisi, projenin geliştirilmesinden sonra projenin geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin taahhüdünde düşüş görülmektedir. Bir proje operasyonel hale geldiğinde, yeniden yerleşim ve bilhassa geçim kaynakları artık projenin aktif olarak kaygı duyduğu hususlar olmaktan çıkmaktadır. Buna karşın, inşaat aşamasında istihdam azaldığında, geçim kaynaklarının (bilhassa, geçim kaynağı faaliyetleri) geri kazandırılmasının başarısına özen gösterilmesi gerekir. Enerjisa'nın amacı budur ve Enerjisa Projenin inşaat aşamasının ötesine geçecek daha uzun vadeli bir izleme ve değerlendirme süreci tanımlamıştır. 124 Örneğin, Proje nedeniyle gelirlerinin yalnızca bir kısmını kaybedecek haneler tazminatlarını kullanarak tarımsal verimliliği artırmak üzere ekipman satın alındığında, tarımsal verimlilik önemli ölçüde artırılabilecektir. Bu hanelerin gelirleri geçim kaynaklarının geliştirilmesi (daha iyi teknoloji) sonucu arttığında, söz konusu haneler yaşam standartlarını geliştirmeyi veya tarım teknolojisine ek yatırımlar yapmayı tercih edebilecektir. Hizmete Ozel Sayfa 252 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 8.3 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin kurum içi proje kapasitesi çoğunlukla sınırlıdır ve genelde, izleme ve değerlendirme zayıftır. Bu sorun, vasıflı danışmanların yanı sıra bir Dış Uzman Panelinden destek alınması suretiyle, Enerjisa tarafından ele alınacaktır. YYEP İzleme Çerçevesi Bir izleme ve değerlendirme çerçevesinin 3 bileşeninin şunlar olması gerekir: Performans izleme (iç izleme) Etki izleme (dış izleme) Tamamlama denetimi Tablo 8.1'de izleme ve değerlendirmedeki bu üç bileşenin ayrıntıları gösterilmektedir. Tablo 8.1: İzleme ve Değerlendirme Bileşenleri Bileşen Faaliyeti Toplanan bilgi/veri türü Bilgi Kaynağı/Veri Toplama Yöntemleri Performans İzleme Mallar, yapı ve hizmetlerin tedariki ve fiziksel teslimatı da dahil olmak üzere girdi göstergelerinin125 önerilen zaman Aylık veya üç aylık durum ve mali raporlar Veri Toplama, Analiz ve Raporlama Sorumluluğu Proje sponsoru, Enerjisa'nın Sosyal-Çevre Grubu (SÇB) ve sözleşmeli dış danışmanları Raporlama Sıklığı/Kitlesi Sponsor yönetimi ve mükrizlerin ihtiyacına göre altı aylık/yıllık 125 Girdi göstergeleri YYEP kapsamına giren insanlar, ekipman ve malzemeler ile ilgili kaynakları kapsamaktadır. YYEP'teki girdi göstergesi örnekleri arasında şunlar bulunmaktadır: (a) çeşitli YYEP faaliyetlerine ilişkin kaynaklar ve finansman meblağları ve (b) arazi edinimi ekibinin kurulması. Çıktı göstergeleri girdilerle üretilen faaliyetler ve hizmetleri kapsamaktadır. Bir YYEP'teki çıktı göstergesi örnekleri bir arazi edinimi veritabanı ve varlıkların kaybı için yapılan tazminat ödemeleri olabilmektedir; Süreç göstergeleri YYEP'ten önce ve sonra erişim kalitesi ve miktarı ile sağlanan faaliyet ve hizmet düzeyi açısından meydana gelen değişiklikleri temsil etmektedir. Örneklerden biri şikayet mekanizmasının oluşturulması ve halkla görüşme ile halkı bilgilendirme kanallarının kurulması olacaktır. Sonuç göstergeleri projenin neden olduğu fiziksel ve ekonomik kayıpların tazmin edilmesine yönelik tarımsal üretim ve genel gelir düzeylerinin geri kazandırılması ve tazmini, PEK ve topluluğun projeye yönelik tutumlarındaki değişiklikler ve gelir getirici faaliyetlere yönelik olarak tazminat ödemelerinin kullanımı gibi etki azaltma faaliyetleri ve tedbirlerinin uygulanmasını kapsamaktadır. Etki göstergeleri davranış ve tutumlar, yaşam standartları ve koşullardaki orta ve uzun vadeli ölçülebilir sonuçlardaki değişimi tanımlamaktadır. Etki göstergeleri ile YYEP'in geri kazandırma faaliyetlerinin PEK'nin sosyal ve ekonomik koşullarının korunmasında ve hatta geliştirilmesinde etkili olup olmadığının değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. Hizmete Ozel Sayfa 253 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Etki İzleme çizelgesi ve bütçeye göre ölçülmesi Girdilerin etkinliğinin temel göstergelere göre izlenmesi YYEP memnuniyetinin girdilerle değerlendirilmesi Tamamlama Denetimi Verimlilik kazanımları, geçim kaynaklarının geri kazandırılması ve kalkınma etkisi gibi çıktı göstergelerinin temel duruma göre ölçülmesi ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Üç aylık veya yarı yıllık nicel ve nitel araştırmalar Halkla yapılan düzenli toplantılar ve projeden etkilenen kişilerle yapılan diğer görüşmeler; şikayet yönetimi çıktılarının gözden geçirilmesi Performans ve etki izleme raporları, bağımsız araştırmalar ve etkilenen kişilerle yapılan görüşmelere dayalı dış değerlendirme/kapatma raporu Dış danışmanlar ve bağımsız uzmanlar (alacaklılar tarafından) Sponsor yönetimi ve mükrizlerin ihtiyacına göre yıllık veya daha sık aralıklarla Sözleşmeli dış izleme ve değerlendirme danışmanları ENERJİSA ve mükrizler arasında mutabık kalındığı şekilde, YYEP zaman çizelgesinin tamamlanması üzerine Performans İzleme Enerjisa'nın fiziksel ilerlemeyi YYEP'te belirlenen aşamalara göre ölçmesini sağlayan bir iç yönetim fonksiyonudur. Enerjisa YYEP İzleme & Değerlendirme performans aşamaları örnekleri arasında şunlar bulunabilmektedir: Arazi edinimi ve tazminat haklarının etkilenen bütün insanlara zamanında başarılı bir şekilde sağlandığının teyit edilmesi; Yeniden yerleşim faaliyetlerinin planlanan şekilde ilerlemesi; Yeniden yerleşim topluluğu inşaat takvimine (karar verilmesi durumunda) uygun hareket edilmesi; Yeniden yerleşim konut ve altyapı faaliyetlerinin (karar verilmesi durumunda) etkilenen nüfuslar açısından memnuniyet verici olması; Etkilenen hanelere istihdam sağlanması; Etkilenen topluluklara hakkaniyetli bir şekilde yaklaşılması; Yaşam standartlarının geliştirilmesine ilişkin tedbirlerin uygulanması; Faaliyet takviminin uygulanması; Sorunlar ve anlaşmazlıkların ortadan kaldırılması; Şikayetlerin etkilenen nüfusları memnun edecek şekilde izlenmesi ve şikayet formlarının kaydedilmesi; Yeniden Yerleşim Eylem Planında yapılan düzeltmelerin kaydedilmesi ve etkilenen topluluklarla paylaşılması; Geri bildirimin düzenli olarak istenmesi; Etki stoklarının alınması ve Sonuçların dış uzmanlar ve ilgili diğer paydaşlar ile yıllık olarak paylaşılması. Hizmete Ozel Sayfa 254 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ YYEP faaliyetlerinin bütün proje uygulama faaliyetleri ile eşleştirilmesi için, YYEP performans izlemesi Enerjisa'nın genel proje yönetimine entegre edilecektir (Şekil 8.1). Hizmete Ozel Sayfa 255 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Şekil 8.1 YYEP İzleme ve Değerlendirme Çerçevesi Tazminat ödemesi Arazi/kaynak erişim iddialarının çözüme kavuşturulm ası Geçiş yardımları İşletme yer değişimi, tazminatı ve yeterliliği Yeniden yerleşme yerlerinin hazırlanması ve yeterliliği İç YYEP uygulamasının aşağıdaki hususlara ilişkin bir kontrol ile doğrulanması Altyapı onarımı, yer değişimi veya yenisiyle değiştirilmes i Konut İnşaatı Hassas grupların rehabilitasyo nu İstihdam sağlanması, yeterliliği ve gelir düzeyleri Hizmete Ozel Sayfa 256 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Doğrulama ve saha kontrolünden sonra; PEK'lerin bilgisi ve kaygılarının değerlendirilmesi için açık uçlu tartışmalarla rastgele bir PEK örneklemi ile görüşülmesi Halkla görüşmelerin yapılması Etkinliği ve YYEP'e uygunluğunun değerlendirilmesi için, yeniden yerleşim sürecinin bütün düzeylerde gözlenmesi Şikayet türleri ve şikayetlerin şikayet prosedürlerine uygunluğunun kontrol edilmesi Temel durumla karşılaştırma yapılması Gerekli eylemler ve YYEP'teki boşluklar ile ilgili olarak proje yönetimine tavsiyede bulunulması Hizmete Ozel Sayfa 257 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Etki İzleme - Etki izleme çerçevesinde, YYEP ve uygulamasının etkilenen nüfusun ihtiyaçlarını yerine getirme konusundaki etkinliği ölçülmektedir. Etki izleme dış izleme uzmanları tarafından gerçekleştirilecektir. YYEP'in etkileri nüfusun yeniden yerleşimden önceki temel koşullarına göre izlenecektir. Etki izleme Proje öncesinde, esnasında ve sonrasındaki etki azaltma tedbirlerinin etkinliğini sağlayacak ve gerekli olabilecek değişiklikler açısından Enerjisa'ya geri bildirim sağlayacaktır. Etki izleme Projeden olumsuz yönde etkilenen geçim kaynaklarının geri kazandırılması ve geliştirilmesine yönelik olarak Proje etkileri ve gelir geri kazandırma çalışmalarına odaklanacaktır. Projenin gelir geri kazandırma ve geçim kaynağı geri kazandırma çalışmalarının başarılı olması ve etkilenen nüfusun tercih edilen yeni yerlerde başarılı bir şekilde yerleşmesinin sağlanması için, etki izlemenin YYEP esnasında ve sonrasında devam etmesi gerekir. Düzenli dinamik izleme (hane düzeyinde veri analizine kadar) Enerjisa'nın etkilenen nüfus içerisinde kümülatif düzeyde veya hane düzeyinde meydana gelen sorunları (örneğin, ekin verimlerinde azalma, hane gelirlerinde azalma v.b.) belirlemesine yardım edecektir. Hem Enerjisa hem de dış izleme uzmanları için Proje alanından uzağa taşınmayı tercih eden etkilenen hanelerin gelir geri kazanma davranışının gözlenmesi zor olabilecektir. Buna karşın, yakındaki kentsel alanlara yeniden yerleşen hanelerle selektif olarak bağlantıya geçilmesi için etki izleme göstergelerine dayalı olarak bir çalışma gerçekleştirilecektir. Asıl topluluklardan uzağa yeniden yerleşmeyi tercih eden etkilenen nüfuslar evleri etkilenenler veya arazilerini satan ve başka bir yere yatırım yapanlardan meydana gelebilmektedir. Eşik tarihinden önce diğer alanlarda ikamet eden hanelerin gelirleri ve geçim kaynakları126 şikayet kayıtları dışında izlenmeyecektir. 8.4 Personel ve Kaynaklar İki ekip performans izleme, etki izleme ve tamamlama denetiminden sorumlu olacaktır: Enerjisa'nın Sosyal-Çevre Grubu performans izleme yönetiminden sorumlu olacaktır; Dış uzmanlar/danışmanlar ilk performans izlemesinden sorumlu olacaktır ve Bağımsız izleme uzmanları etki izleme ekibinin sonuçlarını izleyecek ve geri bildirimlerini doğrudan Enerjisa Sosyal ve Çevre Ekibine verecektir. Enerjisa personeli ve dış danışmanlar YYEP Tamamlama Denetiminin hazırlanmasına destek verecektir. Bağımsız uzmanlardan meydana gelen bir ekip etki izlemesini gerçekleştirecektir. Dış izleme uzmanlarına ilişkin veri toplama araçları arasında doğrudan gözlemler, etkilenen nüfuslar ve 126 Eşik tarihi Enerjisa'nın bağımsız bir kuruluş tarafından hazırlanan değerleme ile birlikte etkilenen varlıklara ilişkin bilgileri etkilenen topluluklarla paylaştığı tarih olarak belirlenmektedir. Bu gelişme Kasım 2009'da meydana gelmiştir. Hizmete Ozel Sayfa 258 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ diğer yerel paydaşlarla gerçekleştirilen grup ve münferit nitel görüşmeleri, Mart 2014'ten itibaren başlayan ve Nisan 2015'te gerçekleştirilecek temel durum güncellemesinden sonra 2018 sonu itibariyle sona eren altı aylık raporlar olacaktır127. Etkilenen hanelerin yanı sıra komşu toplulukların arazi ediniminden önce ve sonra sosyoekonomik durum ile ilgili olarak kaydettiği ilerleme belirlenecek ve Tablo 7.3'te belirtilen tanımlanmış göstergeler vasıtasıyla karşılaştırılacaktır. Hem iç hem de dış izleme YYEP Tamamlama Denetimi ile birlikte sonuca ulaşacaktır. İç ve dış izlemeye ilişkin süreç ve raporlama dönemlerine yönelik ayrıntılı açıklamalar Tablo 7.2'de verilmektedir. 8.5 Veri Toplama Gereksinimleri Veri toplama çalışmalarının yapılması için, her haneye yönelik tek bir tanımlayıcı kullanılacak ve belirli bir haneye ilişkin bütün veriler bu tanımlayıcı ile izlenecektir. Bu sistemin uygulamaya konması uzunlamasına izleme yapılabilmesini ve yeniden yerleşimin bütün hanelere ilişkin net etkilerinin görece hızlı bir biçimde analiz edilebilmesini ve uygulama süreci esnasında düzeltici eylemlerin gerçekleştirilebilmesini sağlayacaktır. Bu yaklaşım halihazırda YYEP'in hazırlanması esnasında kullanılmış, sayım verileri ile hanehalkı anketi verileri birbirine bağlanmış ve arazi ile varlıklara ilişkin fiili etkileri tam olarak saptanmıştır. İzleme ve değerlendirme çalışması ile birlikte, mevcut uygulamadaki sorunlar belirlenecek ve veri toplama gereksinimlerinin geliştirilmiş bir versiyonu ortaya konacaktır. 8.6 YYEP Tamamlama Denetimi YYEP tamamlama denetiminin temel amacı Enerjisa'nın etkilenen nüfusun yaşam standartlarını geri kazandırma çalışmasının uygun bir şekilde ortaya konduğu ve uygulanıp uygulanmadığının belirlenmesidir. Denetimde YYEP'te taahhüt edilen fiziksel girdilerin sağlandığı ve bütün hizmetlerin gerçekleştirildiğinin teyit edilmesi gerekir. Ev sahibi nüfus da dahil olmak üzere etkilenen nüfusun sosyo-ekonomik durumunun nüfusun yerinden edilmeden önceki temel durumlarıyla (sayım ve sosyo-ekonomik çalışmalar vasıtasıyla belirlendiği üzere) karşılaştırmalı olarak, YYEP'in hazırlanması esnasında belirlenen izleme göstergelerine ve YYEP'in uygulanması esnasında yapılan değişikliklere göre ölçülmesi gerekir. Denetimin zamanlamasının, proje tamamlanmadan önce denetçiler tarafından tavsiye edildiği üzere, Enerjisa'nın düzeltici eylemleri (bulunması halinde) gerçekleştirmesini sağlaması gerekir. 8.7 Raporlama YYEP izleme raporları Tablo 8.2 uyarınca hazırlanacaktır. 127 Temel durum güncellemesinin arazi ediniminin tamamlanmasına ve seçenekleri/yerinin tamamlanmasına yakın bir zamanda gerçekleştirilmesi gerekir. yeniden yerleşim Hizmete Ozel Sayfa 259 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Tablo 8.2: İç ve Dış İzleme Raporları Sıklığı Hazırlayan Kime Görüş İzleme Raporu Türü Altı aylık Enerjisa SÇG Enerjisa yönetimi ve YYEP'e göre ilerlemenin Performans Grubu ve Dış Dış İzleme Uzmanları özetlenmesi; arazi İzleme Danışmanlar ile paylaşılabilmektedir Enerjisa yönetimi ve alacaklılar Etki İzleme Altı aylık Bağımsız uzmanlar (alacaklıların uzmanları) Tamamlama Denetimi Raporu İnşaatın tamamlanmasından 24 ay sonra veya dış izleme uzmanlarının yaşam standartları ve geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin değerlendirme çalışmalarını tamamladığı zaman Dış danışmanlar edinimi ve yeniden yerleşim ilerlemesinin özetlenmesi; sorunlar ve mutabık kalınan ilgili eylemlerin ana hatları ile belirtilmesi; şikayet durumunun özet takvimi; iş gücü analizleri; paydaş veya etkilenen kişilerle yapılan görüşmeler veya toplantıların tutanakları Yaşam standartlarının geri kazandırılması, geçim kaynaklarının geri kazandırılmasına ilişkin ilerleme değerlendirmesinin özetlenmesi; YYEP ile ilgili kaygılanılan herhangi bir sorunun tartışılması; uyumsuzluğun olduğu alanlar ve mutabık kalınan düzeltici eylemlerin belirlenmesi ve yeniden yerleşim durumunun özeti Enerjisa'nın YYEP'te belirlenen taahhütlere uygun hareket ettiğinin ve arazi edinimi ile tazminat ödemelerinin Dünya Bankası/IFC ilkeleri uyarınca tamamlandığının teyit edilmesi Hizmete Ozel Sayfa 260 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 8.8 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İzleme ve Değerlendirme Takvimi Burada sunulan izleme ve değerlendirme takvimi genel YYEP uygulama takviminin parçasıdır ve YYEP uygulaması esnasında yapılan fizibilite çalışmalarının yanı sıra Proje faaliyetleri süresince gerçekleştirilecek sürekli izlemeyi kapsamaktadır. Ayrıntılı izleme takvimi Tablo 8.3'te sunulmaktadır. Hizmete Ozel Sayfa 261 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Table 8.3 Alpaslan II Projesi YYEP İzleme ve Değerlendirme Takvimi 2014 1. 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 İZLEME FAALİYETLERİ İç Performans İzleme Etkilere yönelik Dış İzleme Q3’te başlatılacak haftalık ve aylık izleme Enerjisa, üç aylık izlemeler ise ve Enerjisa’nın idanışmanları tarafından yapılacaktır. Starting Q3 2014 quarterly İnşaat sonrası izleme Q4 Temel durum güncellemesi Q4 YYEP Tamamlama Denetimi Q4 Hizmete Ozel Sayfa 262 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 8.9 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ İzleme Göstergeleri Tablo 8.4 İzleme Çerçevesi ve Göstergeleri Enerjisa YYEP İzleme Çerçevesi İzleme Göstergesi YYEP'e Göre Performans Tedbirler Arazi satın alma sözleşmelerinin imzalanmasına ilişkin ilerleme - sözleşme sayısı ve tamamlanma %'si İzleme Sıklığı Aylık Süre YYEP Tamamlama Denetimine ilişkin arazi edinimi tamamlanması İzleme sorumluluğu Enerjisa Saha Temsilcileri; SosyalÇevre Grubu (SÇG); Dış danışmanlar Mart 2014'te altı ayda bir hazırlanmak suretiyle başlamaktadır YYEP İnşaat Tamamlamasına ilişkin arazi edinimine başlanması Enerjisa Saha Temsilcileri ve SÇG Sahiplere tazminat ödenmesi - sayı ve tamamlanma %'si İnşaat için edinilen arazi miktarı - dekar olarak toplam İstekli alıcı satıcı düzenlemeleri ile anlaşma yapılan varlıklar, toplamdaki %'si Kamulaştırma için EPDK'ya aktarılan varlıklar, toplamdaki %'si Alanda yeniden yerleşmesi için mutabakata varılan haneler - sayı, toplamdaki %'si Yapılan ve ele alınan şikayet sayısı, şikayetlerin türü Halkla görüşme faaliyetleri, düzenlenen toplantı ve katılan PEK sayısı Alternatif yatırım olanakları ile ilgili olarak PEK'lere sağlanan bilgiler Proje inşaatı esnasında ortaya çıkarılan kültürel varlıklar Yaşam Standartlarının Geri Kazandırılması Enerjisa, Yüklenici ve alt-yükleniciler tarafından PEK'lere sağlanan iş olanakları Arazi sahiplerine tazminat ödenmesi - meblağ, sayı, tamamlanma %'si Dış danışmanlar Bağımsız Uzmanlar tarafından) (alacaklılar Hizmete Ozel Sayfa 263 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Diğer kullanıcılara tazminat ödenmesi - sayı, tamamlanma %'si Mutabık kalınan ücretler ve zamana uygun olarak ödenen tazminat Hak sahiplerinin tazmin edilen/geri kazandırılan diğer kayıpları (yollar, sulama kanalları, pissu boruları) diğer tazminatları türü ve sayısı, toplamdaki %'si Ele alınan özel ihtiyaç türleri - destek/yardım sayısı ve mahiyeti Yeniden yerleşim topluluğu inşaat ilerlemesi (elde edilen arazi, kendi başlarına araziden uzağa taşınmayı tercih eden PEK'lerin sayısı, belirlenen yüklenici v.b.) Yeniden yerleşim evlerinin inşaatında kaydedilen ilerleme, toplam maliyete göre tamamlanan iş %'si Yeniden yerleşim topluluğuna ilişkin altyapı inşaatında kaydedilen ilerleme, toplam maliyete göre tamamlanan iş %'si Yeniden yerleşim evlerinin bahçe parsellerinin geliştirilmesinde kaydedilen ilerleme, toplam maliyete göre tamamlanan iş %'si Fizibilite çalışmalarında tanımlanan gelir getirici faaliyetlerin uygulanmasında kaydedilen izleme PEK'lerin yeniden yerleşim topluluğunun inşaatına katılımı, Yüklenici tarafından iş sağlanan PEK sayısı Kuruluş tarafından edinilen kamu mülkiyetindeki arazi, dekar olarak ve toplamdaki %'si Ikame düzenlemelerinin yapıldığı kamu binaları, anlaşma türü, ilgili kategorideki toplam içerisindeki maliyet %'si Etkilenen yollar ve diğer lineer altyapı ile tazminat/ikame için ilgili kuruluşlarla yapılan Hizmete Ozel Sayfa 264 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Gelirlerin Geri Kazandırılması ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ düzenlemeler, ilgili kategorideki toplam içerisindeki maliyet %'si Projeden önce ve sonraki gelir ve gider modellerinde yaşanan değişiklikler - gelir artışı meblağı veya %'si Alanda kalmayı tercih edenlerle karşılaştırılmak suretiyle kendi başına yeniden yerleşenlerin performansı, gelirdeki değişim %'si Tarım dışı faaliyetlerden elde edilen hane gelirindeki değişiklikler, toplam hane geliri %'si Elde edilen yeni taşınmaz varlıklar, yatırım yapılan tazminat %'si Nitel çalışmalara dayalı olarak Ekim 2014'te başlayarak ve son temel durum güncellemesi ile 2017'de sona ererek 2 yıl boyunca yıllık bazda YYEP Tamamlama Denetimine ilişkin arazi edinimi tamamlanması Temel durum güncellemesine dayalı olarak Ekim 2014'te başlayarak ve YYEP tamamlama denetimi ile 2016'da sona ererek 2 yıl boyunca yıllık bazda YYEP Tamamlama Denetimine ilişkin arazi edinimi tamamlanması Enerjisa Saha Temsilcileri ve SÇG Dış Danışmanlar Bağımsız Uzmanlar tarafından) (alacaklılar Mevcut ve kullanılan kredi yeterliliği, yapılan yatırım %'si Tasarruflardaki değişimler, hane geliri %'si Proje ile ilgili faaliyetlerden elde edilen gelir, hane geliri %'si Geçim kaynaklarının kazandırılması geri Alınan eğitim, işbaşı veya diğer eğitim türlerini alan PEK sayısı ve %'si Tarım teknolojisindeki değişiklikler, alınan tazminat %'si olarak ekipman ve makinelere yatırım %'si Etkilenen hane başına bahçeciliğe özgü değişiklikler Etkilenen hane başına tarımsal çıktıya özgü değişiklikler Etkilenen hane başına hayvancılık çıktısına özgü değişiklikler Dış Danışmanlar Bağımsız Uzmanlar tarafından) (alacaklılar Hizmete Ozel Sayfa 265 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Topluluk Memnuniyeti Yeniden Yerleşim Yerinin (karar verilmesi halinde) yeterliliği Halkla Görüşme ve Şikayetler ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ PEK'lerin arazi edinimi sürecine tepkisi PEK'lerin yaşam standartlarının geri kazandırılmasına tepkisi Diğer paydaşların yukarıdaki hususlara karşı tutumları PEK'ler ve diğer paydaşların algılamalarına göre geleceğe yönelik görüşler Sürekli Yeniden yerleşim arazisinin koşulları Yeniden yerleşim konutlarının koşulları Altyapı sistemlerinin (yollar, elektrik, su temini ve hijyen) koşulları Ulaşım ve iletişim olanakları Bahçe parsellerinin koşulları Yeniden yerleşim tesislerinin (cami, okul, dükkanlar, sağlık tesisi) koşulları PEK'lerin arazi edinimi ve tazminat sürecine ilişkin anlayışı - gözlem ve doğrudan iletişim ile toplanan geri bildirim Şikayetlerin türleri - yapılan ve ele alınan şikayetlerin sayısı ve çıktılar Ekim 2014'ten başlayarak altı ayda bir Enerjisa Saha Temsilcileri ve SÇG Dış Danışmanlar Bağımsız Uzmanlar tarafından) Enerjisa Saha Temsilcileri ve SÇG Dış Danışmanlar Bağımsız Uzmanlar tarafından) Sürekli (alacaklılar (alacaklılar Enerjisa Saha Temsilcileri ve SÇG Dış Danışmanlar Hizmete Ozel Sayfa 266 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 9. Bölüm YYEP Bütçesi Bu bölümde yer alan bütçe, Yeniden Yerleşim Eylem Planında (YYEP) özetlenen yeniden yerleşim faaliyetlerinin tüm maliyetleri açıklanmaktadır. Bunların arasında: Arazi tazminatı tahminleri; Nakit ödenen ev tazminatı tahminleri; Ortak varlıklar için tazminat tahminleri; Kapasite oluşturma fizibilite çalışmaları; Kapasite oluşturma çalışmaları; Riskler ve azaltma önlemleri YYEP izleme ve değerlendirme çabaları yer almaktadır. Hesaplamalar TL üzerinden yapılmış olup, Avroya dönüştürülmüştür. Merkez Bankasının son 4 yıllık Avro ortalamasına dayanarak 1 Avro 2,44 TL kabul edilmiştir. 9.1 Arazi Edinimi Bütçesi YYEP faaliyetlerinin parçası olarak, Enerjisa tarafından bir arazi ve varlık araştırması gerçekleştirmesi için kiralanan özel bir şirket olan HAPA etkilenen bölgelerde çalışma yapmış ve etkilenen arazi üzerindeki yapıların ve ağaçların bir listesini oluşturmuştur. HAPA, her bir arazi ve arazi üzerindeki varlık türü için değer tespit yapmak amacıyla değerleme metodolojisini kullanmıştır. Bu değerlemeler, etkilenen arazide uygulanan tarım türü, arazinin verimliliği, ağaçların türü ve yaşı, inşaatta kullanılan malzemeler, binaların yaşı ve etkilenen arazide halihazırda mevcut olan herhangi bir sulama altyapısı gibi çok sayıda etmeni göz önünde bulundurmuştur. Geriye kalan etkilenen parseller için arazi edinim faaliyetleri, gönüllü alıcı ve satıcı anlaşmaları yerine kamulaştırma ile yapılacaktır. Hazine arazisi üzerine inşa edilen evler ve hazine arazisine dikilen ağaçlar peşin ödeme ile tazmin edilecektir. Bu bütçenin hesaplanması esnasında aşağıdaki varsayımlar kullanılmıştır: Arazi edinimi: Arazi edinimi maliyeti üç ana kategori altında hesaplanmıştır. Bunlar; projeden etkilenen alanda arazi değerleri, mera ödemeleri ve bu alanda yer alan ağaçların maliyetleridir. Arazi edinimi altında olduğu varsayılan alan toplamı 29,989,485 m2dir. Ortalama tazmin değeri ise 3 Avro/m2dir. Enerjisa, Dumlusu ve Akkonak köylerinde rızaen alım-satım anlaşmalarının olduğu müzakereler yürütmüştür. Arazi edinimi süreci iki aşamada yürütülecektir. Birinci aşamada, Akkonak ve Dumlusu ve bazı Akpınar köyleri için olan arazi edinimi, gönüllü alıcı ve satıcı anlaşmalarının olduğu müzakereler ile tamamlanmıştır. Üzerinde anlaşmaya varılmayan, projeden etkilenen insanlara ait özel parseller arazi edinimi yöntemiyle alınmıştır. İkinci aşamada ise, kalan özel araziler kamulaştırma yöntemiyle tamamlanacaktır. Hizmete Ozel Sayfa 267 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Meralar Etkilenen toplam mera alanı 16, 486,996 m2dir. Ortalama tazmin değeri ise 0.15 Avro/m2 dir. Meralarla ilgili olarak Enerjisa mera tazminat değeri ödeyecektir. Etkilenen ağaçlar için olan toplam alan 20,357 m2 dir. Bağlık alanların maliyeti toplam fiyata dahil edilmiştir. Enerjisa, hazine arazileri üzerinde olan ağaçların bedelini de ödeyecektir. Ağaçlar Arazi edinimi bütçesi HAPA değerlemelerine, gönüllü alıcı ve satıcı düzenlemelerine ve arazi ediniminin ilk aşamasında halihazırda ödenmiş olan kamulaştırma ödemelerine dayanmaktadır. Arazi edinimine dair tahmini maliyetler Tablo 9.1'de gösterilmiştir. Tablo 9.1: Öngörülen Arazi Edinimi Bütçesi A1) Arazi Değerleme Maliyeti Rızaen alım-satım anlaşması (Dumlusu, Akkonak) 1. Aşama EPDK (Akkonak , Dumlusu ve Akpınar'ın geri kalanı) (Ağaçlarla birlikte) 2. Aşama EPDK (Öngörülen tazminat HAPA değerlemesinden %10 daha yüksek) Arazi Edinimi Maliyeti: A2) Mera-Otlak Maliyeti 1. Bölüm (İnşaat Alanı) 2. Bölüm (Rezervuar Alanı) Diğerleri (Taş ocakları, vb.) Mera Ot Maliyeti: A3) Ağaç Giderleri Rızaen alım-satım Anlaşması 1. aşama EPDK 2. aşama EPDK Hazine Ağaç Maliyeti: Genel Toplam Toplam Alan (m2) Ortalama Değer (Avro) Toplam (2013) (Avro) 3,165,413.03 3.03 9,595,752.49 2,232,970.84 3.00 6,704,516.86 24,591,101.64 29,989,485.51 3.00 3.00 73,694,016.84 89,994,286.18 Toplam Alan (m2) 1,663,836.16 14,375,750.60 447,409.73 16,486,996.49 Ortalama Değer (Avro) 0.29 0.13 0.26 0.15 Toplam (2013) (Avro) 478,802.34 1,880,843.03 116,803.28 2,476,448.65 Toplam Alan (m2) 2,574 187 1,500 16,096 20,357 Ortalama Değer (Avro) Toplam (2013) (Avro) 25,302.25 32,310.66 1,939,060.35 137,975.47 2,134,648.73 94,605,383.57 Hizmete Ozel Sayfa 268 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 9.2 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Arazilerde Bulunan Evler ve Yapılar Sayım ve YYEP faaliyetleri, etkilenen alanda sadece evlerin değil, daha başka çok sayıda yapının da var olduğunu ortaya koymuştur. Evlerin kamulaştırılması için olan bütçe 344 ev için geçerlidir. Bütçe iki ana kategoride hesaplanmaktadır. Bunların ilkinde, Enerjisa bütün yapılar için HAPA değerlemesine dayalı bedel ödemesi yapacaktır. Süreçte, hem rızaen satın alım ve hem de kamulaştırma uygulanacaktır. İkinci kategori ise, etkilenen hanelerdeki tapusu olan ve olmayan evler için yapılacak tazminatlara ilişkin olacaktır. Enerjisa tazminat birim değerini 200.82 Avro/m2 olarak hesaplamıştır. Bu değer için, Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nın 2013 yılı için Yapı Yaklaşık Birim Maliyetleri baz alınmıştır. Kamulaştırma hesaplamalarında bu bedel birim değer kabul edilecektir.. Ortalama ev alanı 100 m2 kabul edilmiştir.. Tazminat birim değeri, kamulaştırma değerine ek olarak ödenecektir. Enerjisa, arazi üzerindeki tüm ev ve yapıları kamulaştıracaktır. Kamulaştırma miktarının 200.82 Avro/m2'den düşük olması halinde, Enerjisa farkı ödeyecektir. Tapusu olan 236 tane ev bulunmaktadır. Akkonak'ın Göçmenler Mahallesindeki tapusu olan 31 evin edinimi rızaen satın-alım anlaşmalarıyla gerçekleştirilmiştir. Evlerden 8’inin maliki bilinmemektedir. Bu 8 evin 5’inin tapulu olduğu varsayılmıştır. Buna göre tapulu geriye kalan tapulu ev sayısı 210’dur (236-31-5). Tahmini tapulu 40 evin sahipleri köyde ikamet etmemekte veyahut mevsimlik olarak evlerini kullanmaktadırlar. Bu evlerde çıkartıldığında (210-40) Enerjisa geriye kalan kalan tapulu 170 ev için kamulaştırmaya başvuracaktır. Proje alanında tapusu olmayan 100 ev bulunmaktadır. Bu evler, hazine arazi üzerinde inşa edilmiş olan evlerdir. Bunların arasından 18 tanesi Akkonak Köyü Göçmenler Mahallesinde bulunmaktadır. Durumu bilinmeyen 3 tane ev bulunmaktadır ve bunlar da dahil edilmiştir. Tahmini tapusuz 30 evin sahipleri köyde ikamet etmemekte veyahut mevsimlik olarak evlerini kullanmaktadırlar Bu durumda geriye tapusu olmamasına karşın bedellerinin ödenmesi gereken 55 ev kalmaktadır (100-18-3-30). Projeden etkilenen hanelerden 25 tanesinde hane halkı sayısı 10'un üzerindedir. Bu da yeniden yerleştirme için daha büyük evlere ihtiyaçları olacağı anlamına gelmektedir. Bu 25 hanenin içerisinde 15 hanenin evlerinin tapusu bulunmaktayken, kalan 10 hanenin evlerinin tapusu yoktur. Enerjisa, bu 25 hane için ekstra 50 m2 lik alan tutarında tazminat desteği sağlayacaktır. Enerjisa, çoklu hisse sahibinin olduğu evlerdeki kullanıcılar için tazminat desteklerini peşin ödeyecektir. Çoklu hisse sahibinin olduğu kalıcı hane kullanıcı sayısının 74 olduğu tahmin edilmektedir. Enerjisa, bu haneler için tam kamulaştırma ücreti karşılığı bedeli ödeyecektir. Enerjisa, ahır, kümes gibi yapıların yanı sıra samanlık ve ahır gibi diğer binalar için peşin tazminat bedelleri ödeyecektir. Bu yapıların toplam alanı için HAPA firmasının hazırladığı veri tabanı kullanılacaktır. Enerjisa geçim yapıları için 59.43 Avro/m², diğer yapılar için 34.84 Avro/m² ödeme yapacaktır. Bu bedeller için Çevre ve Şehircilik Bakanlığı'nın 2013 yılı için hazırladığı Yapı Yaklaşık Birim Maliyetleri baz alınmıştır. Enerjisa, tahmini 300 kalıcı ve mevsimlik ikamet eden haneye yeniden yerleşim çalışmaları kapsamında taşınma yardımı sağlayacaktır. Tüm tapu, noter ve kamulaştırma maliyetleri Enerjisa tarafından ödenecektir. Hizmete Ozel Sayfa 269 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Tablo 9.2, evler ve diğer yapılar için edinim bütçesini göstermektedir. Tablo 9.2: Ev ve Diğer Yapılar Bütçesi B1) Ev ve Diğer Yapı Maliyetleri Rızaen Satın-Alım Anlaşması (ahır, tel kafes, vb. Dahil) 1. Aşama EPDK Rezervuar Alanı Rezervuar Alanı (Hazine) Toplam B2-1) Tazminat Değeri (Tapusu Olan) Ev başına tazminat birim bedeli Ev sayısı Ortalama Ev büyüklüğü Toplam ev büyüklüğü Kamulaştırma Birim değeri Kamulaştırma dışında kalan tazmin birim bedeli Ödenecek Tazminat Miktarı B2-2) Çoklu Hisse Sahibi olan Hane Kullanıcıları için Peşin Tazminat Desteği Ortalama Kamulaştırma Ev Ödemesi Ev sayısı Ortalama Hisse Sahibi Sayısı Hissedar Başına Ödeme Kamulaştırma Birim Değeri Ödenecek Tazminat Miktarı Toplam Alan (m2) 4573.85 226.49 102,819 34,316 Birim Avro/m² Sayısı m² m² Avro/m² Avro/m² Avro Birim AVRO Sayısı Hisse Sahibi AVRO AVRO/m² AVRO Toplam (Avro) 643,330.26 19,934.06 6,477,395.30 1,765,420.13 8,906,079.75 Birim değeri 200.82 170 100 17,000 111.89 88.93 1,511,885.25 Birim değeri 11,188.52 74 10 1,118.85 10,069.67 745,155.74 B3) Tazminat Değeri (Hazine Arazisinde ve Tapusuz Olanlar) Tazminat Birim Değeri Evler Ortalama House Size Toplam boyut Kamulaştırma Birim değeri Tazminat Birim değeri Ödenecek Tazminat Miktarı Birim AVRO/m² Sayısı m² m² AVRO/m² AVRO/m² AVRO Birim değeri 200.82 55 100 5,500 0 200.82 1,104,508.20 B4-1) (Tapulu) Çoklu Haneler İçin Büyük Ev Desteği Tazminat Birim değeri Evler AVRO/m² Sayısı 200.82 15 Hizmete Ozel Sayfa 270 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Ortalama Ev Boyutu Toplam boyut Kamulaştırma Birim değeri Tazminat Birim değeri Ödenecek Tazminat Miktarı m² m² AVRO/m² AVRO/m² AVRO 50 750 111.89 88.93 66,700.82 B4-2) (Hazine Arazisinde ve Tapusuz Olan) Çoklu Haneler için Büyük Ev Desteği Tazminat Birim değeri Evler Ortalama Ev Boyutu Toplam Boyut Kamulaştırma Birim değeri Tazminat Birim Değeri Ödenecek Tazminat Miktarı AVRO/m² Sayısı m² m² AVRO/m² AVRO/m² AVRO 200.82 10 50 500 0 200.82 100,409.84 B5-1) Geçim Kaynağı için Kullanılan Yapılar için Peşin Tazminat Desteği Tazminat Birim değeri (Ahır, kümes, vb.) Ahırlar, kümesler Ortalama boyut Toplam boyut Kamulaştırma Birim değeri Tazminat Birim değeri Ödenecek Tazminat Miktarı (Ahır, kümes, vb.) AVRO/m² sayısı m² m² AVRO/m² AVRO/m² AVRO 59.43 250 30 7,500 47.95 11.48 86,065.57 B5-2) Diğer Dış Binalar için Peşin Tazminat Desteği Tazminat Birim değeri (Diğer dış binalar ) Diğer dış binalar (Samanlık, Depo, vb.) Ortalama boyut Toplam boyut Kamulaştırma Birim değeri Tazminat Birim değeri Ödenecek Tazminat Miktarı (Samanlık, Depo, vb.) AVRO/m² Sayısı m² m² AVRO/m² AVRO/m² AVRO 34.84 172 10 1,720 17.42 17.42 29,959.02 B5) Taşınma Desteği Evler Taşıma Değeri Toplam Birim Sayısı AVRO/ev AVRO Birim değeri 300 163.93 49,180.33 B5) Tapu, Noter ve Diğer Kamulaştırma Maliyetleri Birim Birim değeri Hizmete Ozel Sayfa 271 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Birim değeri Evler Toplam Ev ve Diğer Yapı Maliyetleri Genel Toplamı 9.3 AVRO/ev Sayısı AVRO 409.84 300 122,950.82 12,722,895.32 Ortak Kullanılacak Tesislerin İnşası (Yeniden Yerleşim Alanlarında) Yeniden yerleşim yerinin altyapı yatırımlarına ihtiyacı olacaktır. Bu yatırımların kesin yapısı, seçilen yere bağlı olacaktır. Bu nedenle aşağıda görülen bütçe, yeni bir yerleşim alanının seçilmesi halinde ortaya çıkabilecek olan ihtiyaçlara dair yaklaşık bir tahmin içermektedir. Bütçede ayrıca yeniden yerleşim alanlarındaki sosyal altyapı yatırımları bulunmaktadır. Tabloda, her satırdaki unsur için olan varsayımlar yer almaktadır. Bütçeye dahil edilen ortak tesisler arasında okullar, camiler, vb. bulunmaktadır. Tablo 9.3: Ortak Varlık Yatırımları Bütçesi C) Ortak Varlıklar C1) (Yeniden Yerleşim Alanlarında) Ortak Tesislerin İnşası C2) Ortak Tesislerin Altyapı Hizmetleri Genel toplam 9.4 Maliyetler (AVRO) 3,688,524.59 819,672.13 4,508,196.72 Gelir Yaratıcı Faaliyetler YYEP'de, projeden etkilenen alanlarda hayata geçirilecek olan bir dizi gelir yaratıcı faaliyet ve fizibilite çalışması bulunmaktadır. Fizibilite çalışmaları 2015 yılı içerisinde hayata geçirilecektir ve bu çalışmalar Yeniden Yerleşim Eylem Planında tanımlanan gelir yaratıcı faaliyetlerin gerçek uygulamalarına rehberlik edecektir. Bu nedenle aşağıdaki bütçe yol göstericidir ve fizibilite çalışmalarının bulgularına dayanmaktadır Tablo 9.4: Gelir Yaratma Bütçesi Faaliyetler Maliyetler (AVRO) D1) Yerel Kalkınma Programı (YKP) Fizibilite Çalışması (Tarım, hayvancılık, iş olanakları, vb.) 163,934.43 D2) Yerel Kalkınma Programının (YKP) Kapasite Geliştirme Faaliyetleri (Mesleki ve Kapasite oluşturma eğitimleri, tarımsal ve hayvansal eylemler, vb.) 819,672.13 D3) Diğer Sosyal Sorumluluk Projeleri Genel toplam 409,836.07 1,393,442.62 Hizmete Ozel Sayfa 272 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 9.5. Riskler ve Azaltma Planları Proje, uygulama sürecinde karşılaşma olasılığı olan sorunlar için risk ve azaltma bütçesi hazırlamıştır. Tablo 9.5, risk ve azaltma planları bütçesini göstermektedir. Tablo 9.5: Risk ve Azaltma Planları Bütçesi Riskler F1) Yeniden yerleşim yapılacak alan için arazi edinim finansal kapasitenin olmaması F2) Baraj sularının tutulmasından önce yeniden yerleşim yapılacak alanların hazır olmaması İnşaat malzemesi desteği Abonelik işlemleri F3) Adaptasyon sorunları Genel toplam 9.6 Azaltma Planları Yeniden yerleşim arazisi için ön ödeme (%25) Kira desteği İzleme ve Değerlendirme Faaliyetleri Bu bölüm izleme ve değerlendirme faaliyetleri için tahsis edilen bütçeyi içermektedir. Enerjisa Sosyal ve Çevre Grubu, performans izleme yönetiminden sorumlu olacaktır; Dış uzmanlar/ danışmanlar, iç performans izlemesinden sorumlu olacaktır; Bağımsız izleme uzmanları ise etki izleme ekibinin sonuçlarını izleyecek ve geri bildirimlerini doğrudan Enerjisa Sosyal ve Çevre Grubu ekibine verecektir. Enerjisa personeli ve dış uzmanlar, YYEP Tamamlama Denetiminin hazırlığına destek olacaktır. Tablo 9.6: YYEP İzleme ve Değerlendirme Bütçesi İzleme ve Değerlendirm e Bütçesi İç İzleme 2014 2015 2016 2017 72,600.55 72,600.55 72,600.55 72,600.55 Dış İzleme 54,450.41 54,450.41 54,450.41 54,450.41 İnşaat Sonrası İzleme YYEP Tamamlama Denetimi Genel Toplam 2018 2019 2020 290,402.21 54,450.41 50,820.39 272,252.07 50,820.3 9 50,820.39 50,820.39 127,050. 97 127,050. 97 127,050. 97 177,871. 35 Total (EURO) 152,461.16 50,820.39 105,270. 80 50,820.3 9 50,820.3 9 765,935.82 Hizmete Ozel Sayfa 273 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 9.7 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Toplam Bütçe Tablo 9.7, 2020 yılına kadar olan tüm YYEP bütçesini genel toplama açısından özetlemektedir. Söz konusu tablo, bu bölümde sunulan tüm bütçe verilerini özetlemektedir. Tablo 9.7: Toplam YYEP Bütçesi Toplam Bütçe A) Arazi edinimi B) Ev ve Diğer Yapılar C) Ortak Kullanılacak Tesisler D) Gelir Yaratma E) Riskler ve Azaltma Planları F) İzleme ve Değerlendirme Genel toplam Maliyetler (AVRO) 94,605,383.57 12,722,895.32 4,508,196.72 1,393,442.62 765,935.82 94,605,383.57 113,995,854.05 Hizmete Ozel Sayfa 274 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. Bölüm 10 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Uygulama Takvimi Alparslan II Projesi YYEP için belirlenen uygulama takvimi, planlama ve hazırlık, kamulaştırma, kırsal yeniden yerleşimin, inşa sonrasının ve yeniden yerleşimin planlaması, gelir kaybının ikamesi ve ayni yeniden yerleşim desteği ile izleme ve değerlendirmeden oluşmaktadır. Bu faaliyetlerin inşaat öncesi, inşaat ve operasyon dönemleri boyunca sürmesi planlanmıştır. YYEP faaliyetleri takvimine bu Bölümde yer verilmiştir. Arazi edinimi sürecinin 3. Bölümde özetlenen prosedürleri izlemesi, kamulaştırma sürecinin ise 2014 yılı baharında başlaması beklenmektedir. Kamulaştırma için olan tazminat ödemelerinin 2016 yılının sonbaharında tamamlanmış olması beklenmektedir. Bunun gerçekleştirilebilmesi için, planın uygulamasında aşağıdakilere özellikle önem verilecektir. Gelir ve geçim kaynaklarının eski haline gelmesi için, tazminatların ikame değeri üzerinden ödenmesi önemlidir. Bunun için de şunlar gerekmektedir: 1. 2. Mümkün olan en kısa zamanda nakdi tazminatların ödenmesi a. Enerjisa, kalan taşınmaz malların kamulaştırılması için EPDK'nın desteğini almaya çalışacaktır. Enerjisa, etkilenen mülk sahiplerinin gecikme olmaksızın tazminatlarını almalarına olanak sağlamak amacıyla yerel komisyonların etkili bir biçimde işlediğinden emin olmak için EPDK ile yakın bir biçimde çalışacaktır; b. Tüm etkilenen alanlar için değerleme çalışmasının bir an önce tamamlanmasını hızlandıracaktır; c. Dayanağı olmaksızın yüksek olan beklentileri daha iyi idare edebilmek amacıyla, yakınlardaki barajlar için değerleme ve tazminat çalışmaları yapacaktır; d. Alınan peşin tazminatların, gelir ve geçim kaynaklarının ikame etme amacıyla için kullanılması konusunda danışma hizmetleri sunacaktır ve e. Tüm tazminatların ödenmesine kadar alanın sular altında kalmasına engel olacaktır. Fiziksel olarak yerinden edilen hane halkları için kırsal yeniden yerleşim amaçlı seçenekler sunulması a. Enerjisa, Projeden etkilenen kişilerin yeniden yerleşim için kentsel veya kırsal bölge tercihlerini değerlendirmeye başlamıştır. Enerjisa, projeden etkilenen tüm kişilerin tercihlerini belirlemelidir. b. Enerjisa, Tepeköy ile başlayarak, sular altında kalmış dört yerleşim yeri için kırsal alan seçim fizibilite çalışmalarına başlamıştır. c. Enerjisa, Mahkemenin kamulaştırma kararına bağlı olarak, kırsal yerleşim için uygunluk son işlem tarihini Haziran 2014'te duyuracaktır. d. Enerjisa, kırsal yerleşim için başvuruları alacak ve tüm başvuru sahiplerinin uygunluklarını Hizmete Ozel Sayfa 275 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ değerlendirecektir. e. Enerjisa, yerleşim seçimini sonuçlandıracak ve arazinin yerleşim arazisine dönüştürülmesi için mevcut yerel kamu yetkilileri ile işbirliği çalışmaları gerçekleştirecektir. f. Enerjisa, yeniden yerleşim alanlarının inşası işini alt yükleniciye verecektir. Ev türleri, projeden etkilenen kişilerin katılımıyla tasarlanacaktır. g. Enerjisa, elektrik, su tedariki ve kanalizasyon, köyler arası yollar ve köy ortak mallarının inşası gibi yeniden yerleşim alanlarının alt yapı gereksinimleri için kamu paydaşlarıyla işbirliği gerçekleştirecektir. h. Tüm inşaat çalışmalarının tamamlanmasının ardından Enerjisa, projeden etkilenen kişilere evlerin tahsisini gerçekleştirecektir. i. 3. 4. Enerjisa taşıma hizmetlerine yardımcı olacak ve bu hizmetleri yerel olarak ayarlayacaktır. Etkilenen insanların katılımıyla, yatırım olanaklarını belirlemek ve kapasite oluşturmak amacıyla fizibilite çalışmaları gerçekleştirilmesi: a. Etkilenen insanları, hem yerel hem de uluslararası politikalar kaynaklı hakları konusunda bilgilendirme; b. Etkilenen insanları, yoğun hayvancılık ve/veya etkili tarım üretimi, vb. gibi alanlarda kredi, yayım hizmetleri, modern uygulamalar ve diğer destekler konularındaki kurumlar hakkında bilgilendirme; c. Meralarının bir kısmını (yani araziye dayalı hayvancılık gelirini) kaybeden kişiler için mera alanlarının geliştirilmesi ve rehabilitasyonunu inceleme; d. Gelirlerin gecikme olmaksızın ikame edilebileceği, kısa başlangıç dönemleri olan eylemlere odaklanma; e. 2014 yılının başlarında aşağıdaki alanlarda fizibilite çalışmalarını tamamlama: Arazinin tarıma uygunluğu; Tarım kredileri yerine nakit hibelerin sağlanması; Meraların geliştirilmesi ve rehabilitasyonu konusunda fizibilite çalışmalarının yapılması; Hayvancılık alanında gelişmeler; yoğun tarımsal başarı ve bölge ve insanlar için adapte edilen uygulamalar; Kadınların ihtiyaç ve taleplerine göre biçimlenen beceri oluşturma eğitimlerine ek olarak, etkilenen haneler için ihtiyaç değerlendirmesi ve planlı kapasite oluşturma eğitimleri ve mesleki eğitimler için kapasite yaratma/ eğitimlerini belirleme. Yeniden yerleşim bölgesinin inşası bitene ve insanlar kırsal veya kentsel yerleşimlerdeki yeni evlerine taşınana kadar alanın sular altında kalmasından kaçınılması. a. Yeniden yerleşim alanlarının belirlendiğinden ve etkilenen hanelere gösterildiğinden emin olma; Hizmete Ozel Sayfa 276 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ b. Kırsal ve kentsel yeniden yerleşim seçeneklerinin incelenmesi; c. Ayni yeniden yerleşim yardımı (emlak danışmanlığı, taşınma desteği) ve taşınma ve yer değiştirme desteğinin sağlanması; d. Sosyal etki değerlendirmesi gerçekleştirme ve yerel toplum için olumlu etkiler sağlama ve e. Yeniden yerleşmeyi kendileri gerçekleştirmeyi tercih edenler dahil olmak üzere, tüm etkilenen kişilerin hareketleri için zamanına uygun düzenlemeler yapılması. 5. Yeniden yerleşim eylem planının duyurulması, geri bildirim alınması ve ihtiyaç duyulan ayarlamaların yapılması. 6. Atılan tüm adımların, etkilenen insanlara danışarak ve onların katılımıyla gerçekleştirildiğinden emin olunması. 7. Tüm faaliyetlerin yakından izlenmesi. Hizmete Ozel Sayfa 277 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. 10.1 ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Uygulama Takvimi Uygulama Takvimi Alpaslan II Projesi YYEP – Uygulama Planı FAALIYETLER 1. 2013 2014 2016 2017 2018 2019 2020 PLANLAMA VE HAZIRLIK Etkilenen haneler hakkındaki ön araştırma Mayıs YYEP Araştırması Haziran YYEP Hazırlığı Kasım YYEP Onayı Şubat YYEP Bildirimi 1. çeyrek 2. 2015 (Tamamlama Süresi) KAMULAŞTIRMA FAALIYETLERİ I. Aşama Kamulaştırma EPDK Başvurusu Ocak Kamulaştırma Ödemelerinin Alınması Kasım Tam ikame maliyetleri için bedel ödemeleri Uygun değil II. Aşama Kamulaştırma EPDK Başvurusu 4. Çeyrek Kamulaştırma Ödemelerinin Alınması 3. Çeyrek Tam ikame maliyetleri için bedel ödemeleri 3. Çeyrek 3. KIRSAL ALAN SEÇİMİ (Karar verildiyse) Kırsal Yeniden Yerleşim Alanı Seçimi için Ön Çalışma Projeden etkilenen insanların kentsel ve kırsal yerleşim tercihlerinin değerlendirilmesi ve kırsal alan seçimi Kırsal Yeniden Yerleşim Alanlarına Karar Verilmesi Kırsal yeniden yerleşme alanları için teknik fizibiliteler 3 ve 4. çeyrek 2 ve 3. çeyrek 3 ve 4. çeyrek 2. Çeyrek Hizmete Ozel Sayfa 278 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 4. GELİR KAYBINI İKAME ETME FAALIYETLERİ VE AYNİ YENİDEN YERLEŞİM DESTEĞİ 4.1. Ayni 3 ve 4. çeyrek Yeniden yerleşim kırsal ev inşası Ayni Yeniden Yerleşim Desteği (Emlak danışmanlık hizmeti, engelliler ve yaşlılar için taşınma desteği, vb.) Taşınma ve yer değiştirme desteği: Evsizler/ hassas kişiler/ arazisi olmayanlar/ sınırlı tazminat miktarı olan kullanıcılar için bakım evlerinin sağlanması 4.2. Gelir Kaybının İkame Edilmesi Proje tarafından öncelikli istihdam Kentsel yaşam ve geçiş konusuna odaklanan çalıştay ve eğitimler Kapasite oluşturma eğitimleri ve mesleki eğitimler Kısmen etkilenen mera alanlarının geliştirilmesi ve rehabilitasyonu Tarım ve hayvancılık alanında üretim desteği Kadınların ihtiyaç ve taleplerine uyarlanmış beceri oluşturma eğitimleri 5. İZLEME FAALİYETLERİ İç izleme Etkiler için dış izleme 3 ve 4. çeyrek 1. Çeyrek 4. Çeyrek 1. Çeyrek 1. Çeyrek 4. Çeyrek Sürekli Sürekli 3. Çeyrek Sürekli Sürekli Sürekli Sürekli Sürekli Sürekli Sürekli 2 ve 4. çeyrek 3. Çeyrek 3. Çeyrek 3. Çeyrek Sürekli 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 3. Çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 3. Çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek İnşaat sonrası izleme Dayanak güncellemesi 3. Çeyrek YYEP Tamamlama Denetimi 3. Çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek 2 ve 4. çeyrek Hizmete Ozel Sayfa 279 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ YYEP Ekleri Bölüm 1. Ekler Ek 1.1 Muhtar Görüşmeleri Ek 1.2 Proje Bilgi Broşürü Bölüm 2. Ekler Ek 2.1 HAPA tarafından izlenen değerleme sürecinin detayları Bölüm 3. Ekler Ek 3.1 Enerjisa'nın sosyal yönetim yapısı Bölüm 4. Ekler Ek 4.1 Muş ili hakkında sosyo-ekonomik güncelleme Ek 4.2 Metodoloji Ek 4.3 Hanehalkı Anket Soruları Ek 4.4 Odak Grubu Soruları Ek 4.5 Odak Grubu ve Detaylı Görüşme Notları Bölüm 5. Ekler Ek 5.1 Ev Bedelleri Bölüm 6. Ekler Ek 6.1 Muş Valiliği tarafından akredite edilen yerel medya kurumlarının listesi Ek 6.2 Muş Bölgesi Enerjisa Sosyal Ekibi İş Tanımları Hizmete Ozel Sayfa 280 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Referanslar Referans Yıl Kaynak Link Erişim tarihi Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2012 81 ilin Durum Raporu 15.11.2013 Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiserliği 2011 Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 2011 İş Dünyası ve İnsan Hakları Rehber Prensipleri- Birleşmiş Milletler 'Koruma, Saygı Gösterme ve Telafi Etme' Çerçevesi İl Bazında Güncellenmiş Sosyoekonomik Gelişmişlik Düzeyleri https://www.sanayi.gov .tr/Files/Documents/81il-durum-raporu-201211052012113452.pdf 1[1]http://www.ohchr.o rg/Documents/Publicati ons/GuidingPrinciplesBu sinessHR_EN.pdf 15.11.2013 Dinçer, Özaslan, Kavasoğlu 2003 http://www.dpt.gov.tr/ DocObjects/view/14197 /BASIN_A%C3%87IKLA MASI-sege_2011-v6.pdf www.dpt.gov.tr/DocObj ects/Download/8143/20 03-05.pdf DSİ- Su Yapı Mühendislik 2008 Dünya Bankası 2003 15.11.2013 Ekvator Prensipleri Haziran 2013 2013 Ekvator Prensipleri Haziran 2013 http://www4.worldbank .org/afr/ssatp/resources /html/genderrg/Source%20%20docu ments%5CTool%20Kits% 20&%20Guides%5CDesi gning%20Projects/TLPR O10%20invol%20resettl ementsourcebookWB.p df .e uatorprinciples.com/resource s/e uator principles III. pdf Encon Danışmanlık 2008 Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu 2013 Alpaslan II ÇED Raporu EPDK veri tabanı http://www.EPDK.org.tr /index.php/electricitymarket/legislation 15.11.2013 Gıda, Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı 2013 İller ve Bölgeler Sosyoekonomik Kalkınma Düzeyi araştırması, Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) Alpaslan II HES Projesi Rezervuarı ve HES Projesi Kalkınma Projelerinde Gönülsüz Yeniden Yerleşim Kaynak Kitabının Planlama ve Uygulaması 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 Turkvet'e kayıtlı olan hayvan arşivleri Ekim Hizmete Ozel Sayfa 281 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ 2013 HAPA Değerleme Danışmanlık Firması Hoogeveen J, Tesliuc E, Vakis R, Dercon S 2011 http://www.findthe data.org/ 2013 http://www.milliem lak.gov.tr/ 2013 Hazine Arazisi Satışları Broşürü Kalkınma Bakanlığı 2013 10. Kalkınma Planı (2014-2018) Özbudak ve Bekleyen 2006 Sağlık Bakanlığı 2012 "Diyarbakır Dicle Mahallesindeki Evlerden Elde Edilen Patolojik Bulgular " Anadolu Üniversitesi Bilim ve Teknoloji Dergisi Cilt:7-Say: 2 : 343-356 (2006) 2011 yılı Yıllık Sağlık İstatistikleri Serhat Kalkınma Ajansı 2011 Sosyal Riski Azaltma Ltd.Şti Türk Standartları Enstitüsü 2013 Türk Standartları Enstitüsü 2013 Türk Standartları Enstitüsü 2013 Türk Standartları Enstitüsü 2013 2004 2012 Arazi Değerleme Grup Raporu Risk, Hassasiyet ve Hassas Gruplar, Dünya Bankası Politika Araştırma Makalesi Türkiye: Varto Depremi, 1966 Doğu Anadolu Büyükbaş Hayvancılık Geliştirme Çalıştayı Raporu Alpaslan II HES Hane Halkı Araştırması Gelir Yapısı Anketi 2010 2012 yılı Muş ili için Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sisteminde (ADNKS) Seçilen Gösterge Sonuçları Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması 2011 http://earthquakes.findt hedata.org/l/3877/Turk ey-Varto http://88.255.232.18/ta rim/bro-uerler.html http://kalkinma.gov.tr/ DocObjects/view/15089 /Onuncu_Kalk%C4%B1n ma_Plan%C4%B1.pdf http://www.academia.e du/480445/Pathological _findings_obtained_fro m_the_evler_in_Dicle_ Quarter_Diyarbakir 15.11.2013 http://sbu.saglik.gov.tr/ Ekutuphane/kitaplar/siy _2011.pdf 15.11.2013 http://www.tuik.gov.tr/ Kitap.do?metod=KitapD etay&KT_ID=8&KITAP_I D=166 http://www.tuik.gov.tr/i lGostergeleri/iller/MUS. pdf http://tuikapp.tuik.gov.t r/adnksdagitapp/adnks. zul 15.11.2013 http://www.tuik.gov.tr/ Kitap.do?metod=KitapD etay&KT_ID=7&KITAP_I 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 Hizmete Ozel Sayfa 282 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Türk Standartları Enstitüsü 2013 2012 İstatistiklerle Türkiye 2012 Türk Standartları Enstitüsü 2013 Nüfus ve Konut Sayımı 2011 Türk Standartları Enstitüsü 2012 Hane Halkı İş Gücü İstatistikleri 2011 Türk Standartları Enstitüsü 2013 Bölgesel Göstergeler Türk Standartları Enstitüsü 2011 İnşa İzni İstatistikleri 2010 Türkiye Mühendisler ve Mimarlar Odaları Birliği 2006 Enerji Raporu Türkiye Toplu Konut İdaresi Başkanlığı 2010 Konut Edinme Rehberi Uluslararası Finans Kurumu 2012 Performans Standartları 5 Arazi edinimi ve yeniden yerleşim Uluslararası Finans Kurumu 2012 Çevre ve Sosyal Sürdürülebilirlik Performans Standartları Uluslararası Finans Kurumu 2002 Yeniden Yerleşim Eylem Planı Hazırlama Rehberi WWF-Turkey 2013 10 Soruda Hidroelektrik Santraller D=232 http://www.tuik.gov.tr/ Kitap.do?metod=KitapD etay&KT_ID=0&KITAP_I D=5 http://www.tuik.gov.tr/ Kitap.do?metod=KitapD etay&KT_ID=11&KITAP_ ID=276 http://www.tuik.gov.tr/ Kitap.do?metod=KitapD etay&KT_ID=8&KITAP_I D=25 http://tuikapp.tuik.gov.t r/Bolgesel/sorguSayfa.d o?target=tablo http://www.tuik.gov.tr/ Kitap.do?metod=KitapD etay&KT_ID=9&KITAP_I D=66 http://www.tmmob.org. tr/resimler/ekler/90f2ac a5c640289_ek.pdf http://www.toki.gov.tr/ docs/yayinlar/KonutEdi nmeRehberi.pdf http://www.ifc.org/wps /wcm/connect/3d82c70 049a79073b82cfaa8c6a 8312a/PS5_English_201 2.pdf?MOD=AJPERES http://www.ifc.org/wps /wcm/connect/1154828 04a0255db96fbffd1a5d 13d27/PS_English_2012 _FullDocument.pdf?MOD=AJ PERES http://www.ifc.org/wps /wcm/connect/22ad720 048855b25880cda6a65 15bb18/ResettlementH andbook.PDF?MOD=AJP ERES http://awsassets.wwftr. panda.org/downloads/1 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 Hizmete Ozel Sayfa 283 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ Meraların Amenajmanında Teknik Yöntemler www.agri.ankara.ed u.tr www.gazetea24.co m 2013 Kinin Ölçüsü Arttı (25.09.2013) www.haber10.com 2013 Dev Yatırım (21.10.2013) www.haber7.com 2013 Muş Ovasına 3 Milyar Liralık Yatırım (19.10.2013) www.haberturk.com 2013 Hazine Gibi Yatırım (20.10.2013) www.hurriyetemlak. com 2013 Muş Listesinde Satılık Evler www.iskur.gov.tr 2013 İşsizlik Sigortasının Kapsamı www.konyanet.tr 2013 Muş'a 2 Milyarlık Dev Yatırım (21.10.2013) www.milliyet.com.tr 2013 Muş Ovasına 3 milyar liralık yatırım (19.10.2013) www.mus.gov.tr 2013 Sosyoekonomik Yapı www.nisanyanmap. com 2013 Index-Anatolicus 0_soruda_hidroelektrik_ santraller_web.pdf http://www.agri.ankara. edu.tr/fcrops/1283_Mer a_Amenajmaninda_Tek nik_Yontemler.pdf http://www.gazetea24.c om/yerel-basinhaber/kinin-olcusuartti_11367467.html http://www.haber10.co m/haber/425706/#.Um kYn_lHK5U http://ekonomi.haber7. com/turkiyeekonomisi/haber/10861 39-mus-ovasina-3milyar-liralik-yatirim http://ekonomi.habertu rk.com/para/haber/886 880-hazine-gibi-yatirim http://www.hurriyeteml ak.com/konutsatilik/mus/listeleme?rs c=eRNA3xMId-o6NjOxkWPUd6fVSvxs6 C2TXgoDqLsx2pe7MZKrl e4q2ojRv3xzA0c&new= 1 http://www.iskur.gov.tr /trtr/isarayan/issizliksigort asi.aspx http://www.konya.net.t r/ekonomi/musa-2milyarlik-dev-yatirimh82038.html http://ekonomi.milliyet. com.tr/mus-ovasi-na-3milyar liralik/ekonomi/detay/1 778859/default.htm http://www.mus.gov.tr/ default_b0.aspx?conten t=1007 http://www.nisanyanm ap.com/?y=&t=mu%C5 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 15.11.2013 Hizmete Ozel Sayfa 284 / 285 ENERJİSA ENERJİ ÜRETİM A.Ş. ALPASLAN II BARAJ VE HES PROJESİ www.tcmb.gov.tr 2013 Enflasyon Oranı www.tuik.gov.tr 2013 2012 Gelir ve Yaşam Koşulları Araştırması Basın Bülteni (23.09.2013) %9F&lv=1&u=1&ua=0 http://www.tcmb.gov.tr /yeni/eng/ http://www.tuik.gov.tr/ PreHaberBultenleri.do?i d=13594 15.11.2013 15.11.2013 Hizmete Ozel Sayfa 285 / 285
© Copyright 2024 Paperzz
