Niçin Almanya Bir Roosevelt ve Amerika Bir Hitler Çıkarmadı

Nit;IN ALMANYA BIR ROOSEVELT VE AMERiKA BIR
HiTLER CIKARMADI?
•
Dr. Melin KIRATLI
Demokrasi ve diktatorlUk kavramlan Uzerinrle iki bin ylldan
faZJla bir zaman dan beri konu~ulmaktadJ.r. Hala 31ktiialitesini ffiUhafaza ettigine ve g6riilebilir bir gelecek -ieinde de boyle kalacaga
benzedigine gore, bu konu btittin zamanJann trajerlisi olmak gibi
bir nilelige pek yak.m gelrni$ 'Sayllsa yeridir. Anoak bu nite1ik sadcce bir goriinii.$e aittir. Bu giirUniiljUn arkasmda ~itli ekonomik,
sosyal. siyasal ve kiiltiirel -?artlar yatmaktadlr. Bu demektir ki
demokrasi - diktalorlUk diialitcsi sadece arzUY3 bagh §eyler nlmaktan 90k uzakllr. BugUn memleketimizde de demokJrasl ve
~artlarJ, ya:;;aYlp Yil{>amlyacatlJ, ve ger~evesi giinlUk bir konudur.
Bu konuda, 9~itli memleketlerin dururmlanru di.i§iinmck yararh
ipw;lan vennektedir. Yakm tarihin kan;mruza <rlkardl~l rnerakh
bir oroek v3rchr: Hitler ve Roosevelt hemen aym zamanlarda 013gan4stti $artlann ortaya ylkardlgl, fa'kat hiri diktatorliik digeri
de demokratik sistemlerin temsilcisi olmU$ iki farkh liderdir. Ac,lba niyin Almanya bir Roosevelt, ve Amerika bir Hitler ylkal"'marnl$'tl'r? Boyle bir kar$ua$tll'ma, bize, demokrasi ·ve diktatorliik
~artlan baklrnlOd~n olduk\=a mii;;ahhas ve sadc olayIar ve I'eaJitcleI' gosterebilir.
Diger taraftan bOyle hir ka£'$lla$tlrma lider ve yevresinin birhiri i.izerine etkisi yoniindeo de ilgi yekicidir. Liderlik teorileri,
daha ydk, ya [erdi ya da toplumsal yonden ifrata gitmek yonseml'sindedir ({). Tarih her iki gorii~ de dayanak bulduracak ornekler kapsarmaktaysa da, !ider ve t;evrenin bitTbirini kar$lhktlL 013rak etkiledikleri ve birbirinin baglOllsLOl duyduklan daha ,<ok
gen;cge yakJnd~r.
Sir konuyu siyasi ilimler lYCr<;C'Vcsinde iocelomek iddiaslOa gi~
rer.ken. bu iddiaOln aIikasmdan sokiin edecek bazl yon tern meseIelerine ka~l durumwnuzu biLmek ve tayin etmek bilimsel diiriitsliigun kal,:lOl1maz bir geregidir.
(1)
•
fI"k, JENNINGS. E.E., An Anulomy fJ!l.,·"d"rshi,•. (New York: (1960)
•
164
DR. MET1N KlRATLI
Uzun zamandan beri, ozeIliklle Amerikan siyasi ilimcileri, si·
yasi i1imJerde bir genel teon kurulmasmIn fayda ve zorunJulugu
iizerinrle durmak1adlriar. C;;~itli memleketlerin ,¥~itli yiinlerden
mukayeseIi olarak incelenmesinin, genel teoriye dogru vazg~ilmez
bir yol oldugu genel olarak kabul edilmektedir. Bunun sonucu
olarak, Mukayeseli Devlet tdaresi (Comparative Govemmet) denen bir inceleme .kolu gitti.k,¥e artan bir ilgi ve onem kazanmaktadlf. Siyasi sistemlerin mukayesesi llizumunda hemen herkes oybirligi enm€!kJe beraber, bunun yonlemlerinde ve ,¥e~vesinde ve
'hatd. obizzat siyasi sistern kavrammda aynlmaktadlrlar. Daha c;ok
geleneksel clan siyasi ilimciler, C;~jtli memleketlerdeki siyasi sistemlerin benzer ve farkll taraflarml inceJJemeyi, mukayeseli yontemin tam ve dogru bir uy:gulamasl sayarken, bu ge~it bir inceleme tarzml yetersiz ve hatta muloayeseli olmayan (n1on-.eompantti;ve) bir yol olarak g6renler de var.chr (2). Ger'9ekte, muJkayeseli
y6ntem, her~eyden once, mukayese edilecek ~eyler i9in bir teorik
tame! ve belirli kahplanTI (pattern) vanllglnl gerektirir. Bu temel
veya kalJplar aneak sa~lam smlAandmnalarla dde edilebilir. Fakat henliz hi9bir slnlflandmna ti.zerinde genel bir uzla~a yoktur.
Siyasi i1imciler tarafmdan siyasi sisteomler ic;in teklif edilen slmflandrrrn31ann her birinin az veyo l;Ok eksikJeri ve yctersizlikleri
vardlr (3). Mukayeseli yontemde farkh ele ah~ ~ekilleri de, muessesevi (institutional) veya fonksiyonel (functional) gibi, 6nemli
meseleler olarak durmaktadtr.
Bu ineeJemede yukarda amlan yontemlerden hCl1hangi biri
iizerinde hir tereih yapllmaml.$tlr. Konunun oncmi bOyle bir tereihi anuya deger olabilirdi. Fakat daha once belirt1i~imiz gibi, henuz ycrlesmemi~ ve iizerinde uz.lasdmam~ ger'9cve ve yontemler
ara'Smda hir tercih yapmanm zorlugu karSlSlnda, bu noktayl mti.drik olarak, daha 90k geleneksel y6nteme uygun saydlglffilZ bir yo-.Iu tutmakla yetindik. Bir memlekette diktatOrliik doguran sartla(2)
I\IACIlIDIS, R. C.~ The Study 01 Comparative Govemmet,
(New York: 1955).
•. 7
(3)
l3a1.1 slllJflandIrlua Ic~chh(isleri i-;in bak: ALMOND, G.A., nCOntparalive Politi.
en! SY~lem8». The Journal 01 /'olitic,. Vol. XVrlI. No: 3,· August 1956, s. 392;
VF,RNEY. D.O., The A"alyri, 0/ Political Sptem,. (London: 1959), s. $;
I-IECKSCHEIl, G.. The Study 0/ CompClroth'e Government lind Politic"
(um.
don: 1957), s. 39-79.
nu konnda ayrlca hak: ALMOND. G.A., .A Functional Al'l,roach to Comp.r.ti....e Po)iticu, in AL),tO:oi!O, G. A......e COLEMAN. J. S., The Politier 01
tlie De>-·elopinS Areas, (Princeton: 1960), .oJ. 3-63: EASTOro;, D., «Au Approa"h
10 the Analysis of Political Sysleh.u. World Poritics, April 1957, I. 383400.
NICtN ALMANYA
BIR ROOSEVELT ';lKARMADI?
165
Tin, ba~ka bir me.lnlekette aym rolli oynamamasmm veya hi~ roevcut olmaYI~mlll izahl oldu1o;a kan~rk bir mesetledir. Bu konuda
taLminkar bir a~lklama sa@ayaeak bir genel teorinin yoklu~, bizj yine geleneksel yonteme uygun olarak her iki memleketteki benzer ve farkli ~artlan inclermeye se~ketti. Bu suretle, ilk.i:inee, AI·
manya'da Hitler'in iktidara getmesine ya~dlm eden ~artllan inceledik, ve sonra cia aym .$artlann Amerika'da da mevcut olup olmadlgllll, ve oraya has diger ~artlan ara~ttrdlk (4).
-EDEN SOSY,AL-
HITLBR'lN lKT1DARA GELMESINE YARDIM
EKONOM!K - POLlT1K - KULTUREL SARTLAR
-
A.
1.
Ekonomik
~artlar
Bltinci DUnya Harbinin etkileri :
Harbin Alman ekonomisi lizerindeki ilk ve 4o~rudan dog:ruya
ctkisi onun jstihsal tCQh.izatllll vc kudretini Ylpratm~ olmasl idi.
Harp yIilan i~inde birikmi~ olan muazzam mal talepleri tatmin
edilmeyi bekliyordu. l$giioii slkmtlSl ve onemli ropraklann kaybl
dolayrslyla tanmsal liref''''' on'3Jmli miktarda dii~ii?tii. Yiizbinler·
ee csir, memleket <:h$mda iWi o]arak ahkonmu~tu. Kaybedilen topraklar A,1manya'YI ekilebiJir topraklannm % l4.6 smdan, ve demir ceN:heri yataklanmn % 75 inden yoksun bm\kml$tl. Cinko yataklannln % 68 i ve komtir istihsalinin % 26 Sl kla)lbedj]mi~ti (S).
Ustelik Almanya son derece agrr harp ta2!minat! odemeye mahkfrm
edilmi~ti ki Keynes'e gOre bu tazminatlar Almanya'nm iktisadi takatinin liC; kat! idi (6).
2.
Enflftsyon:
1924 Jerdeki enfHisyon Hitler'in ba~ansmm en onemJi sebep-
lerinden biri oLmu~tur. Enflasyon fuelIikle orta slmfm silinmesine
vc onlarm proletaryala:;.masma sebebiyet vermi~tir_ Ktir;Uk ve orta
gelirlerin yeni'den tesLsi.nde yeter dereeede b~an gosterilmedi~in(')
(5)
(6)
Bu incelemcde Ahnanya hakkmda. BAUMO:,>T ve arkada~lan""n derledig;. ,-e
,<",!,itli kim~lerin incelemelerini bir araya toplayan The Third Reich adh ~r·
den geni~ iil"iide faydalandl1....
LUTGE. F ... Ellpbnlttion of the &onomic Conditions Which Contributed 10
the VietOr)· of Xa.booal Socialism_ io BAUMONT_ M. ve Digerleri, The Third
Reich, II. no.
Ibid, U4
OR. METlN KlRATU
166
den, mtilkstiz geni~ bir kiitle c;ok zengin k~i.ik bir gropla ka.r;?l
kar~lya kalml~h. Bu toplumsal deDgesizlik sthhatslz ve adaletsiz
bir gelir dagill~l He daha da fenala.jmlakta idi. Bu ~artlar altmdaki
bir toplumda kapitalist sisteme ka~l· bir nefretin geli~esi tabii
bir SOOUf; oklu.
3.
Depresyon ve i~sizllk:
Almanya 1930 larda di.inyayl kastp kavuran ik'tisadi buhranm
ilk kurhanlanndan bid olmu$tu. ButUn demokratik memleketlerde, hiikumetlcrkUtleleri saran i$sizlige !yare buJmakta fazla ba.'j3n gosteremiyorlarxh. Dcpresyon yllIannda hlZla artan i$sizlik, Almanya'daki deflasyon politikaslyla daha da lrorkun9 bir hal aldt.
Hitler iktidara gelJrneden once, i~5izlerin saY1St gah$anlann % 202S ini bulmU!$tu (7).
,
B.
1.
Sosyal, PoUtik ve Psikolojik $artlar
Haya! KJnkhA"1 :
Muazzam gayretlere, fedakarhklara, mahrumiyetlere ve milyonlarca can kaybma rojpnen harbi kaybetmeleri Almanlan biiytik bir hayal kmkhg.na Ugrntml~tl. Sadece harbi degil, bUtWl
sOmtirgelerini ve bazi vatan topraklanm da kaybetmi~lerdi. Alman topraklannda yabancl askerlerin mevcudiyeti Alman millet inin hislerini rencicle ediyordu. Wersailles Antla~asl Alman milk...
tini lahkir edici mahiyetteydi .Antla~anm 231 ioci rnaddesi butun bir rnilleti sUl;lu kllml~h. Galipler, yalmz kendilerinden ibaret yargt<;lar olarak, alenen tel'io edilmi~ bir ma~litba kar~l bir
manevi mahkit.miyet Han ettHer, ve onUD su<;unu kabul etmcsilli
istediler. Bir halk uzerine mahkumiyet hiikmii g09irilmesi, bir ban~ antla~masl He uyu~ur bir~ey degildir» (8). Almanlar, galipler
la'rafmdan aldatJidlklarma ve ihanet edildiJklerine inandtlar. Kanaatlannca, silahlanm Wilson'un "Dndort Prensihi» uzerine hlraktffil~lardl. Fakat ban~ mUzakerelerine
kalllmalanna miisaaue
edilmedi. Bpn~ onklra empO'"J"-c edilmi$ti. Wilson prensipleriyle onlara vaadedilen adil bir ban$ yerine, kandannca ihanotin sonucu
olan hir ban$la kar.;;ila$tllar.
(1)
Ibid, 134
(8)
IJAL)IONT, .M., .Th~ Role of Ih~ !-'oreign Policy in the Success of Ihe Nation..1
5oeial~1 Pany •. i" I3AUMO:\T ' ... Iliierlcri, Op.Cit.. s. 467.
Ntc;iN ALMANYA BiR ROOSEVELT C;lKARMADI?
167
Harbin ve yabanci devletJerin muamelesinin )'Jrattl~ bu hayal kmkhklanna, j~ memnuniyet2Sizlikler de kallldl. Enflflsyon
maddi ve manevi baklmlardan tahripkar sonu~lar getirdi. Halkm
c;ogunlugu, Weimar Cumhuriyeti hiikOmetlerinin, paralanmn dellerini dii!1iirmekle, tasarruflanm critunekle, biiyiik tacirIere ve sanayidlere para ve doviz oyunlanyla mua7JZam kariar saglamalanna flrsat vermekJe'l kendilerini aldattlgl ve hatta manet e;ttigi kamsmchydl (9). Hayal kJrlkh~ ve memnuniyetsizlik i~inde bulu+
nan insanlann maceraCI ve ihtilalci hareketlere pek mUsait oldugu, tarihin saYlslz misalleriyle -dbittir. Nazi ihtilalinden oneeki
Almanya'<Ia da durum 3!1a~ yukan bOyle idi.
2.
MiIliyet~ilik:
Wersailles ve Saint - Germain antla!1!ffialan, Ruhr'un i!1-gaJi,
harp tazminatlan meselcsinde galip devletlerin ImuameleJeri AJmanya'da milJiyetc;i1ik duyglaunm iyice tahrik etti. Hitler btl milIi duygulan maharetlc istismar eUi. Almanya tirlorindeki her yabanCI baskl Hitler'in prestijini daha fazla artmyordu. Halk.lO gOziinde Nasyonal SosyaJist Parti, 'Yenilgiye ve Almanya'nm kiiC;iik
di.i!1iiriilmesine kar!1l isyan eden Alman milIiye~i1iginin bir scmboh.i idi. HaUa Hindenburg ve taraftaI1lanmn bile Hitler hareketinin
milliye~li~ine gizll bir sempatisi vardl (10).
cAtman halkmm,
degerini ispat etme istegi, onWl hayatiyeti kadar ayakta idi. 1918
biiyiik yenilgisi onun izzetinefsini derin bir !1ekilde yaralanu!1h.
Fak<:ft onun fizik ve entellcktiiel hayatiyeti kmlamaml<$tl» (1 t).
Weimar CU'ITlhuriyeti'nin, milletin siyasl aLanda da degerini gosterme rstegini tatmin edememesi, milliye~i duygulann parlamasmda
ayn bir funil oldu.
Hitler'in, Almanya iizerine konan askeri 51mrlamalara ka~l
tiraz ve miicadeleleri, askerlerin sempatisini de kazanmasma
scbep oldu.
Milliyetc;iligin kuvvetlenmesinde !1U i,ki faktor de yer aIdI:
a) Alman e](,on()ll11isi geni!1 ol9i1de yabancdann istiJasma ug,raml~
tl. A1manlann lrolayiJkla aI;amadlklan degerli veya nadir ~eylcri,
ve hatta gayrimenklilleri~ yabancl1ar birkac; dolarla elde edebiHyorlardl; b) Kiitlelerin fakirligi artarken, Do~ Avrupa'dan gelen
RITTER. G.. "The Hi$(orieal Foundation. of the RiM 01 National Soei.li5.... in
BAUMONT "e Diierleri. Op. Cil.. s. 407
(10) BAUMONT, Op.cit., So 459
(tl) RITTER, Op.Cil., s. 40S
(9)
•
DR. J\tET1N KlRATLI
168
geni~
bir kitle ve yahudiler
vetler YI~yorlardl (12).
3.
h.U;bir milstahsil i$ y.apmak:sLZm ser-
Sosyal Anlru}mazhklar :
o
zaman Alman toplumu, milli ve millederarasl amac;lar bakumndan anla~azhklardan muztaripti. HarJ)(;i ve inlikamci miJliyetl;i duyguiaria dolu sa~cllaIl1a. emperyalizme ka~1 ve ban$<;l
solcular, birbirleriyle uZla$maSl imkansLZ bir $ekilde anla.$JIlazhk
ve ~eki$me halinde idiler. Millet ikiye aynlml$ gibiydi. Bu ~at1~an
aktmJar arasmda, Hitler'in partisi halkm gOziinde, bu aynhgl 00leyecek ve mill! birligi saglayacak tek yare olarak goziik!tii.
•
3.
Komiinistlerin roJii :
Nazi Partisi iktidara gelmeden once Rusya dl$mda en kuvvctIi komUnist parLisi Almanya'da. idi. Nazilerin zaferinrle komiinistler iki baiknndan ami! olrlular.
Birincisi, bizzat mevcudiyetleriyle, halk Hitler'in partisini
mtlmleketi komtinizmde.n koruyacak tek altcnnatif olar.ak gOI-dil.
Bir taraftan da kapitaliwden nefret eden halk, «kendini sosyalist
fakat vamamiyle anti"'Jl1arxist olarak tasvir eden, ve sosyali21m ile
milliyet~ilik parolasml birle~tiren. (13) Naziz.me yoneldi. Bir .;.ok
sanayiciler Naz.i hareketini desteklediler ve ona mali kaynaklar
sagladdar. Kamlannca, once Nazi partisiyle komtinist temaytillcri .
durduracaklar, soma da Hitler'i kontrollan altma alacaklardl.
tkincisi, komlinistler, bizzat kendi divaJan baklmmdan yanh~ bir politika gtiderek, adeta Hillcr'i iktidara ittiler. Komunistkrin goziir:de, Weimar Cumhllriyeti, kapitalistlerin i~~i smfmt istismar ctmelerine ortii olan, ilk fmsatta yikllmasl gerekJi bir burjuva
demokrasisi idi. Sosyal DemO:krat Parti de bu bllrjuva demokrasisin in direginden ba~ka bir ~y degiWi. Sosyalistler, i~c;ileri aldatarak ve onlara ihanet ederek, beklenen proletarya ihtilalini geciktirme.kte idiler. Naziler iktidara gelir getmez demokratik cumhLiriyet sona erecek ve onu da i~c;ilerin ihtilaIi takip edccekti. <,;i.inkii
demokratik cumhuriyct sona erince, ktitleler Komiinist Partisinin
onlann menfaatJanm temsil eden tek parti oldugunu a.nlayacaklar ve proletarya diktatorliigunii kunnak uzere onun etrafmda
birle$cceklerdi.
'
(12) LUTGE. Op.dr., s. 425
(13) Ibid.
I;:IKAR.'>,lAOI~
Nil;:iK ALMANYA SIR ROOSEVELT
169
Bu suret;1e, ALman k.omiitnistleri Weimar Cumhurlyetini YlkmaYl ilk ama<; edindiler, ve Hitler'in iktidara gelmcsini dcsteklediJer (14). Bu suretle kendi mczarlanm kendi clleriylc karodar.
Zira Hitler'in iktidara geldikten soorn yaptl~l ilk i~ Komiinbt Pal'·
ti'yi Ylkomak oldu.
I,
Demokrasiye GiivensizUk '
Birinci Diinya Harbi'lJlden sonra demokl'asiye ka~1 genel bil'
gUvensizlik biitiin Avrupa'ya yaYlhm~tl. Hitler'in iktidara gelmesinden once bir<;ok diktatorllikler kurulmu~tu. RusY:l'da kuvvetli bir
diktat6rltik onbe~ ylldan beri htiklimferma irli. Muss.olini oniki
yildan bed halya'ya hli1kmediyordu. !spanya, Portekiz, Polonya ve
wilin Amcl."ika memleketleri diktatorliik altmda idiler. Hattft
Fransa'da bile demokratik kurumlal' ve usuller ~iddetli tenkid ve
hlicumlara ugraml~t1.
Bu anti-demokratik hareket
sadece bir lilkeyc has degildi.
Sosyal ve politik alanrla liberal fikirlerin gozden dli~mesi XX.
yiizy,1 Avrupa'smm genel bir y6nsemesi idi. Bu gtY.ooen dii$menin
sebepleri ~oylece Ozetlenebilil' (15) ;
a) Sosyal ve ekonomik yaplda
degi~ikllkJer:
Modelll1 endiistrfyel toplumlar kiitle toplumlandlr. Birinci
Dtinya Harbi sosyal ve ekonomik tesviyeyi h.lZlan(hrdI. ()zellikle
harp esnasmda.biitiin toplum tam hir devlet kontrolii altma girdi.
Harp, enflasyon ve ekonomik buhranlar sonucu biitiin orta slmflar proletaryala-;;tl ve bu suretle toplumlm geni~ bir boliimii sadecc devlete dayaOlI" hale geldi.
b) Si.yasal amac;:lardaki
degt~ililikler
'
XX. yliZ!y1lda ikt~adi meselelel' siyasal meseleJerden daha one
ges:ti. XIX. yiizyJim «milli birlik», «anayasa tCffiinatl altmda hiir·
riyetlerl> g1bi hedcfleri aI1uk kutleler i~in ilgi konusu degildi. Ctin.
kti Avrupa'da bu ama<;lar az yak ger<;ekle~mi~ti. Simdi iktisadi
amaylar on plana g~i~ti. Daha yiiksek hayat seviyesi, sosyal glivenJik, sosyal adalet kiitlelerin esas miicadele konulan oldu. S05(B) BULLOCK. A., ~'(he Germnn Coulluun;sls
\'1' Digerleri, Op.dl., $. Sll
(15)
RI'TTER. Op.cil.,
5.
392
~lUd
Ihe Riol' of lIill ...,. in
BAUMO~T
DR. METtN KI:RATLl
170
yaJist Eikirler liberal fikirleri kiisufa ugratrtl. Liberat
ve parlament'olar prestijlerinden kaYlplara ugradtlar.
•
demokrasi
Bu anti-<lemokratik faktorler Almanya'da daha elkin bir }ekilde hissedildi. Weimar Cumhuriyeti'nin, ba~anslzh.klanyla halkm
giivenini kaybetmesi sebebiyle, muhafazakarlar parlamentoyu ve
di~er demokratik kurumlan, kendilerine empoze edilmi~ yabancl
modellerin taklidi olarak gardtiler (l6). Birvoklan, bu parlmanter koalisyon hiikumetlerinin Almanya'ya hi9bir ~ey getir:medigi
kamsmdaydl. Kuvvetli bir lidere sahip olmak arzusu Alman milletini Hitler'e oy vcr:mege sevlketti.
Hitler'in iktidara getmesine yardlm
beplere ~tmlafl de ek1lcyebiliriz:
eden yukarda say'tlan se-
a) Naq;ilerin i;ok gcli$JD1i~ bir teknikle uyguladlklan
nil bir kUtle propagandasl;
~k ba;;a~
b) Hitler'in sahsixeti. Hitler'in istikibalc guven sa~an bir yetene~i vardl. Kcndine ve tarihi misyonuna giiveni sonsuz ve bii-
kiilmez idi. Onun kendine olan bu sarsllmaz giiveni, ona, Weimar
Cumhuriyeti'nin kiiltiirHi Fakat daha az ken dine giivenli politikasl1anm ka~l siyasi bir iisttinlii.k vermisti. (17).
AMERIKA'OA ROOSEVELT'I
S.E<;tLMESI
SIRASINDA DURUM
Hitler'i iktidara getiren sosyal, ekonomik, politik ve kiiltiirel
~artlan gozden ges;irdlk. ~imdi Roosevelt'in b~kanhga ses;ilmesi
slrasmda Amerika'daki sartlan ve durumu inceliyelim.
Ni<;:in Amerika'mn bir Hitler ve
A~manya'nm
bir Roosevelt
(,'I~
k~\l)madlgJ
sorusunu ortaya koyduguffim zaman, Almanya'da Hitler'j iktidara gctircn sartlarJn AmerDka'da mevcut olup olmadlglnI, ve Almanya"da mevcut olmayan Amerika)'3 has durum vc sartIan al1sslmmamlz gerekir.
I.
Ekonomik dUrlun :
Birinci o.iinya Harbinin Amerikan ekonomisi i.izcrindeki etki~
Jeri degi:;;ik oldu. Alman ekonomisi biI'\'ok baklmlapdan YlpranmlS
vc zaylflamlS iken, Amerikan ek.onomisi hal1pten her 7.amankindcn
(16) Ibid. 5. 389
(17) Ibid .. s. ~16
NtciN ALMANYA
BiR ROOSEVELT
CIKARMADI?
171
da1l<'1 kuvvetli ~lktl. Bir defa Amerika Almanya kadar uzun haJibetmeuni~ti. l10prakJarmdan ve somUrgelerinden ve dobYllSlyla iiktisadi kaynaklarmdan hi~ bir kayba ugramaml~tJ. Harp taz'l1unatlan
i::idomek gihi bir yUkU de yoktu.
Amerika, Alllllanya'nm sosyal ve ekonomik yaplsma 90k zara:rIan dokunan bir enfldsyon buhnam ilc kar;;lla$'madJ. Bunun sonueu olarak, Almanya'da enflasyon sebebiyle aria sJOlflann iktisaden silinmesi ve geni$ bir proletaryala~ma gibi $e)'llerden Amerika
mUteessir olmadl. Dene:bilir ki ArlIerilka'da bir dik1atorlligu ge,rek.
siz klIan en onemli faktOrlerden biri de huduf. Kuvvetli ve genj~
bir orta SI01£, sosyal istikrann vc sos~al dengenin en etkin faktOrlerinden biridir.
Gervi Ameri,kan ekonomisi 1930 lann Biiyiik D~presyonundan
geni;; bir $"ekilde mutcessir olmu$!tu. Fakat Vine de memleketteki
durum A1manya'dakinden 90k farkh fdi. 1930 larda Amerika'da
ba$hayan diinya eJkono.mik buhraOl, daha 90k Amerikan ekoIKHnisinin fa7Ja yay11ma ve hUyiimesinden ileri gelme;;ti (18). Buhran
ba$hyacagl slral<lrda, Amerikan ekonomisi 0 zamana kadar tarihinin en dinamik nokt,asllla eri~mi~ti. Buhrandan onceki durumll
S chi e sin g e· r $oyle tasvir ediyor: «Halklll biiyiik iimitlerle
ba~lntn donmesinde faz.la $a'$Ilacak bir taraf yoktu. Gayrirnenkul
miilkU biiliLin memleket alamna hlzla yaylhYOl'du. Tezgahtar kJzJar ve 9ama$lrCI kadmlar, borsadaki talihleri sayesinde, kiirkJer
giyiyorlar ve i~lerine k~ndi ambalanyla gidiyorlardr. Ayn. zamanda federe devlet ve belcdiye idarelerinin masraflan da daha once
goriilmedik bir yekfrna ~lkmI$tl. 1928 ve 1929 da bor:sadaki degerleI', $imdi ve gelecekteki hiitiin rasyonel ka7--anv nishetlerinin i.istiine
91kmI~tl. BiitJiin memleketi bir spekiiIasyon
~J1gmhgr kaplamI$ll.
MU$terilerine muhafazakdr ogiitler vermesi gereken bankalar, i9
ve dl$ yatmmlar i'!r-in yiiksek bask! mezat9h\Jl'1 haline gelmi$ti.
Ha'Jk, mali marifetlerle paralanm iki veya U!r- misli artIrmak iimidiyle, biitiin hayartJIan boyunca biriktirdikleri tasarruflanm l;Cktiler ve hatta evlerini rehne koydular» (9).
Sl
B. SosyaI, Politik ve KiiItiirel $artlar
1. Hayal Kmkbgmm Mevcut Olmayl.$I:
Amerika, Alman halklmn aCI bir !jekilde duydugu harp sonrah30/aI kmkhklanna maruz degiJdi. Hanpten mll'zaffer <;:ukml$ vc
•
(HI) HICK, J", A Short HiMorJ oj American Democrac)·. (Boston, 1946), s. 775
(19) SCHLESINGER, A.M., Political and Social Growth of the American Peopl..,
(New York, 1941). ~. 504.505.
DR. METtN KiRATLI
172
• dlinyanm en rniire,ffeh milleti 191n bunun sebeplerini ~lklamaya
bUe haect alma'sa gerek. Klsac8'sl, harp, Amerika'da arkasmda, d~
~i~en sosyal :?artlara intibak ederoiyen, maceracl bil' politikacmm
arkasmdan-, gitJffieye hazlf, bir gayrimemnunlar z·iimresi blrakmadl.'
2.
•
Milliyet~illk:
Arrnerikan milleti, yrobancl ordulann i:?galinin, yabancl devletIerin kotii muamelesinin, kiii;iik dii~iiriicii ~art1ara zorlanmanm
sebep olabiIecegi milli haysiyeti zedeleyici durumlardan masun kaldIgmdan, orada milliyet9i duygularm kabarrna'sl ve hassasiyet kazanmaSl gibi bir durum hasIl olmadL Bir dig-e.r anlatlffila. Amerikat HittleI' gibi, halkm milli ve vatani duygulanm istismar edecek
bil' diktatorllik heveslisine miisait bil' gevre degildi.
3.
Derln Sosyal AnIa!1mazhkIann
Olma~l:
A:merikan halk! sa~cllar ve solcular diye ikiye aynlmL? de~n·
cli. Bir bakm18, Amerikan milleti, yaplSlnda ~e!}itli etnik gruplar
ve <;e!}itli kiilttinler saklamasl dolaylslyla bollinmeye daha milsait
gibi goriinebilir. Fakat Amerikan tarihi ve politik hayat1 daha ya·
kmdan incelenirse, sosyal ve politik i!}lerde AJmedkan halkmm U'lla!}tlncl ve birle!}tirici niteligi - muhtemelen bir tngiliz kalitl- goz·
den klac;maz. Amerika derin sosyal anla!jlmazhlclar yaratacak geni~
bif proleta:ryaya ~imdiye k.adar sahip olmaml~itr.
4.
Komiinlst Tehlikesinin
Yoklu~
:
Avrupa'dakinin aksine, Amerika'da komUnistlcr hit;: bit: zaman
belirli bir kuvvet haline gelememi~erdir: Bu durum hUtUn mUfrit
siy!3.sal ,dokrinler i<;in de dogrudur. Amerikan halkl,• komlinist teh.
iikesini durdurmak i<;~n bir alternatif se<;TJ;lek durumunda kalmamJ~ttr.
Ger~i
Avrupa'daki ve ozellikle Rusya'daki komUnist hareketi
entel!ektiielleri ve aydm i!} adamlanlll endi$eye dii!}Urmt?IDl§ degHdL Fakat komunizme kaT$1 dii.$lindiikleri tek <;are, daha kuvvetli bir
hUkfunet tarafmdan uzun vadel.i -bir ekonomik planlama idi. N(~\V
Deal'ciler de bu fjJe,ri savunrriakta idilcr. Falkat ne Roosevelt ne de'
mU!}&videri anti~demokratilk, hattJa anti-kapitalist bir sistem teklif
etmiyorlar:dl. RooseveJt'in teklif ettigi $ey, kapitalist sistemi bizzat
kendi zaaflanndan ~urtar:mak ir;in ekonomik hayatta devletin mudahalesini gcni!}letmekti.
Ntt;:iN ALMAN\'A
5,
8tR ROOSEVELT t;:IKARMADI?
173
Demokrasiye Gtiven:
Ani bir depresyon Amerika'da anti-dernokratik bir hareket dogurmadl. H, Hoover gibi XIX. ylizyll fen:Iiyet~iligine ve laissez-faire
demokrasisine slkl bir surette inan:ml~ bir insamn, depresyondan
klsa bir zaman once dikkati sekid bir zaferle ba~kanltga ses:ilmcsi
de gosteriyor ki, Avrupa'da liberal fikirlerin ve-Iiberal demokrasinin gOzden d~mesine sebep alan faktOrler Amerika'da mevcut 01maml~tlr. Bu, ekonomik endi~eler on planl i:}gal etmedik~e, demokratik sislemlerin ve ferdi hiilTiyetlerin fazla lehdil alunda muhtemden kalmlyacagl VUlasl ile izah edilebilir.
Depresyon fcrdi hiirriyetler iizerine daha genl!} hiikumet mudahalest zorun'lulugunu davet eUi. Fakat bu zorun1uluk, dcmokralik
sistemi inkara gidecek kadar duyuLmadl. New Deal, Amerikan t:lrihinde daha once rastlanan misatlere uygun dii~ek iizere, bu zo:
runlu~a mutedil bir cevap idi. Roosevelt herhangi bir iktisadi .du~iince ekoliine baglt de~ildi. Daha ziyade sonu~ vadeden he~eyi denCJPeye hi.lzlr idi. Biuat kendisi ~oyle diyol'du: «Memleket cesur ve
sebath denemeler istiyor. Sagduyuya uygun olam, bir yontemi ahp
denemeik, ba$anSlzhga ugmrsa bunu samimiyetle kabul edip ba~ka
birini denemek'1ir» (20). Klsacasl RooseveLt'in temsil ettigi New
Dedal anti-demokratik bir l'nreket olmaml$hr. (21).
SONut;
6zetIiyecek olursak, Almanya'da Hitler'i
faktorler $uo1ar oldu :
Harbin, enflasyQnun, ve depresyonun
buhranJarla oria smlflO proletaryal~masl,
I.
ba~a
gctiren ba$hc'l
dogurdu~u
ekonomik
2. Hahal kmkhklan ve memnunniyetsizlikler
3.
MilliyetJYilik
4.
Sosyal
5.
Demokrasiye
anla~mazh.klar
kar~1
dogan giivensizli'k.
(20) BOORSTII\. OJ .. l'h .. C~n"M 01 Am",ic,," P"liri",. Chi... ~o lni",r-ity Pr..s..c.
I \158. I. 21
pi J
H II r n han,. Nc..· 1),..I'i I.on,iini:uu VI' nuil:JU ile II)-n' y",,<1... sUllrh 01·
~(irl" hir ~rnanll!!:o>ri.lo j\kolnji (llaral. go.ter,,,,,l.tcdir. Kan,m,~."a, BlImh"",',
DR. METiN KlRATLI
174
,
Bu fakoor'Jerden higbirisi Ame'rika'da mevcut degildi ve halihazlrda da mevcut degiJdir. Amerika'mn uzun bi,r demokrasi gelenegi
vardlr. Sosyal vc politik sistemi yer1~mek igin z-aman bulimu?~
tur. Geni-? ve miire£feh bir o111a silllfm varhgl, bu memleketin uwn
demolratik geleneginde derin bir degi~iklik ihtimalini :;;imdilik ortaya 91karmamaktadlr. Bu dUruillllJll deV\3rn etmesi imkan ve :;;a1'tlannm sadece Ameri.ika smlrlan .i~inde kalamlyacagml da aynca hatrrla1tmak gcregi varrllr. Orta sllllfm ydklugu, rmuazzam servetJlerc
sahip krii~iik bil' grup ka:r~asmda geni:;; bil' proletaryamn bulundugu
hasta bil' toplUiffiun ifadesidir. Bu ge!1it biT toplum, genel memnuniyetsizligi ve tatminsiZlligi isthsmar eden ve hCI'$Cyi vadeden macerael politikacIlann pe$ine kapIlmaya pek yatkmdlr,
iddiali!n bir9Q"- bak'mlardan tarrl~ma goturur. Eger nazi hareketi OnU"
anlaY'~' uyarmea, Alman toplumunun tarihi ve ~osyal geli~iminin bir $Onllell
•
olarak «managerial» bir ihtil;ij idiyse, bugiinkii nal! Ahnanya'nm onmmllnon
,ki Avrupa 'nm en kapitalist dC"!eti say,]mas, fazla hatah olmal. - toplumsal
gcJi~menin traj;k hir donu~ii olarak
goriilmcsi gerekir. Rusp'daki duruma
gelince, komiinidnin bugiinkii Ollrumunun devamh vc son bir salha old11g11
belli degildir. Elwnomik amaglanlJl tama m lad,ktan sonra komunizm;n nasil
bir seyir tiikip eoecegini zalllan gostereeeklir, Siyosi me.sc1clerin ckonomik
meBele!erden daha on pI[ma ge~mesi halinde, devleli kontrol vas'talannm milcadele konusu olma!. pck muht'emeldir. Managcr'lerin devleti ildebet kontr(llIan alflnda L"ltmdunna}'a devam eoebilceekleri _cgcr ~;n1di hile konnnl
cd iyorla rsa . ~ii phe Iilii r, (13" k: fl U Bi'llT Ai\I, Ma negeria I fl"vol III ion, N"w Ynrk,
In
1941).
•

Download Report