K E İ B / B D T A r a ş t ı r m a Dizisi N o : 7
KIRGIZİSTAN
Hazırlayan
Doç. Dr. A H M E T İ N C E K A R A
İSTANBUL TİCARET ODASI
Y A Y I N N O : 1 9 9 3 - 16
İÇİNDEKİLER
Sayfa
I
İKİNCİ BASKI İÇİN!
3ASKI İÇİN!
^
SUNUŞ
DEĞERLENDİRME
DEĞEI
^
GİRİŞ
ÜLKE HAKKINDA GENEL
BİLGİLER
L ÜLKE VE T O P L U M
3
1 . 1 . C o ğ r a f i K o n u m , A r a z i Y a p ı s ı ve İ k l i m
3
1.2. D e m o g r a f i k Y a p ı
3
1 . 2 . 1 . N ü f u s , Artış Hızı ve Yapısı
3
1.2.2. N ü f u s u n , Kır-Şehir Dağılımı
5
1.2.3. N ü f u s u n Eğitim D u r u m u
6
1.2.4. İ s t i h d a m
7
1.3. T a r i h i G e l i ş i m
9
1.4. İ d a r i v e S i y a s i Y a p ı
9
II. EKONOMİK DURUM
"10
2.1. Genel Ekonamik Durum...
"10
2.2. Milli Gelir
11
2.3. Ekonomide Sektörlerin Durumu
"14
2 . 3 . 1 . T a r ı m ve Hayvancılık Kesimi
14
2.3.2. Sanayi Kesimi
16
2.3.3. Madencilik Kesimi
19
2.4. P a r a , Bankacılık ve Enflasyon
19
2.5. Ulaştırma Kesimi
20
2 . 6 . Dış T i c a r e t , İ h r a c a t v e İ t h a l a t
21
2.7. Ödemeler Bilançosu
24
2.8. Bütçe
24
2.9. T ü r k - Kırgız Ekonomik İlişkileri
26
2 . 9 . 1 . T ü r k - K ı r g ı z 1 İş K o n s e y i T o p l a n t ı s ı
PİYASAYA İLİŞKİN
28
BİLGİLER
III. PİYASANIN YAPISI
31
3 . 1 . Piyasa Hakkında Genel Bilgiler
31
3.2. Dağıtım Kanalları
32
3.3. Satış Kanalları
32
IV. M E V Z U A T
33
4 . 1 . Dış T i c a r e t , K a m b i y o ve G ü m r ü k Rejimi M e v z u a t ı
33
4.2. Yabancı Sermaye
33
İŞADAMLARI İÇİN Y A R A R L I
V. ÜLKEYE GİDİŞ
BİLGİLER
Sayfa
39
5 . 1 . P a s a p o r t ve Vize İşlemleri
39
5.2. Nasıl Gidilebilir
39
Vr. G Ü N L Ü K YAŞAM...
41
6 . 1 . Ç a l ı ş m a Gün ve Saatleri
41
6.2. Ulaşım ve H a b e r l e ş m e
41
6.3. K o n a k l a m a ve Yeme İçme Servisi
41
6.4. Yararlı Adresler
41
SONUÇ
43
KAYNAKLAR
45
EKLER
47
T A B L O L A R LİSTESİ
Sayfa
TABLO
NO
1. K ı r g ı z i s t a n N ü f u s u n u n M i l l i y e t l e r e Göre Y ü z d e Dağılımı, 1989
4
2. Kırgız N ü f u s u n u n G e l i ş i m i
4
3. K ı r g ı z i s t a n N ü f u s u n u n D ö n e m s e l Artış O r a n l a r ı , 1 9 5 9 - 1 9 8 9
5
4. K ı r g ı z i s t a n ' d a Yerli ve Rus N ü f u s u n D ö n e m s e l D e ğ i ş i m O r a n ı , 1 9 3 9 - 1 9 8 9
5
5. K ı r g ı z i s t a n ' d a N ü f u s u n Kır-Şehir Dağılımında G e l i ş m e l e r
6
6. N ü f u s u n E ğ i t i m D ü z e y i ( O c a k 1 9 8 9 )
6
7. İ s t i h d a m ı n S e k t ö r e l D a ğ ı l ı m ı , 1 9 8 7
7
8 . İ ş g ü c ü n ü n İ s t i h d a m S t a t ü s ü , 1988....
8
9. Bağımlılık O r a n l a r ı , 1989
8
1 0 . S e k t ö r l e r i n T o p l a m Sovyetler Birliği Net Hasılası İçindeki P a y l a r ı , 1 9 8 8
11
1 1 , S e k t ö r l e r İ t i b a r i y l e Kişi B a ş ı n a Net Ü r e t i m , 1988
12
12. K i ş i B a ş ı n a Gelir, 1 9 7 5 - 1 9 8 8
12
13. Aylık Ücret G e l i r l e r i , 1989
12
14. Kırgızistan Milli Geliri 1985-1991
13
15. G S M H ' n ı n Yıllık Artış Hızı
14
16. Kullanılan Milli Gelirin T ü k e t i m ve T a s a r r u f a B ö l ü n ü ş ü
14
17. Milli Gelirin Sektörel Dağılımı 1985-1991
14
18. B a ş l ı c a Tahıl Üretimi
15
19. K ı r g ı z i s t a n ' d a H a y v a n M e v c u d u
15
20. Başlıca Sanayi Mallarının Toplam Birlik Üretiminde
Kırgızistan'ın Y ü z d e Payı
16
2 1 . Kişi B a ş ı n a Tasarruf M e v d u a t ı , 1989 Sonu
20
22. Birlik Cumhuriyetlerinin Karayolları Ağı
21
13. Ö n c e k i B i r l i k Ü l k e l e r i İle T i c a r e t i n M a l B i l e ş i m i
22
24. Eski Birlik Dışı Ülkelerle T i c a r e t i n Mal Bileşimi
23
25. Ödemeler Bilançosu
24
26. Kırgızistan Devlet Bütçesi ve K a l e m l e r i n G S Y İ H ' y e Oranı
24
İKİNCİ BASKI
Eski Sovyetler
İÇİN!...
B i r l i ğ i ' n i n d a ğ ı l m a s ı s o n u c u o l u ş a n B a ğ ı m s ı z Devletler T o p l u l u ğ u ' n u n
aşamada 7 tanesini inceleyen araştırmalanmızm
b i r i n c i b a s k ı s ı 1992 yılı K a s ı m
ilk
ayında
kamuoyuna sunulmuştu.
Ç a l ı ş m a l a r ı m ı z g e r e k ü y e l e r i m i z g e r e k s e k a m u k u r u l u ş l a r ı v e araştırma k u r u l u ş l a r ı t a r a f ı n d a n
b ü y ü k ilgi ile k a r ş ı l a n m ı ş v e k i t a p l a r ı m ı z p l a n l a n a n dağıtım s ü r e s i n d e n çok d a h a k ı s a b i r s ü r e d e
t a m a m e n satılmıştır.
Ü y e l e r i m i z e v e ilgili d i ğ e r k i ş i v e k u r u l u ş l a r a her z a m a n er i y i y i s u n m a y ı k e n d i n e i l k e e d i n e n
İstanbul Ticaret Odası bu ülkelerde oluşan yeni durumlaa bağlı olarak alman kararlar
b a ş l a t ı l a n u y g u l a m a l a r ı , ilk ç a l ı ş m a y ı g e r ç e k l e ş t i r e n e k i p l e r
o^^^t\^u^._^^^
^^^^^
yeniden hazırlanmıştır.
Ç a l ı ş m a l a r ı n b u ülkelerle ilgilenenlere yararlı olmasını düyoruz.
P r o f . Dr. İ s m a i l Ö Z A S L A N
Genel Sekreter
ile
SUNUŞ
Eylül 1 9 9 1 , Dünyanın ikinci büyük gücü eski Sovyetler Birliği'nin ç ö k ü ş ü n ü n başladığı tarih.
Bir z a m a n l a r h e r b i r i k e n d i t a r i h i v e k ü l t ü r e l b i r i k i m e s a h i p 15 U l u s a l C u m h u r i y e t e n o l u ş a n b ü y ü k
bir f e d e r a s y o n . B u g ü n i s e bir ü l k e o l m a d ı ğ ı g i b i A v r u p a T o p l u l u ğ u g i b i ü y e ü l k e l e r t o p l u l u ğ u
olarak d a nitelendirilemeyen Bağımsız devletler T o p l u l u ğ u .
İ ş t e b u ç a l ı ş m a d a B a ğ ı m s ı z D e v l e t l e r T o p l u l u ğ u ' n a d a h i l o l a n ü l k e l e r d e n ilk a ş a m a d a 7 t a n e s i
( R u s y a , U k r a y n a , K a z a k i s t a n , Özbekistan, T ü r k m e n i s t a n , A z e r b a y c a n ve Kırgızistan) in­
c e l e n e r e k her biri ayrı bir k i t a p o l a r a k h a z ı r l a n m ı ş t ı r .
B u ç a l ı ş m a l a r y a p ı l ı r k e n ilk o l a r a k b u ü l k e l e r l e ilgili y a y ı n l a n m ı ş v e y a y a y ı n l a n m a m ı ş t e m i n
edilebilen bütün yerli ve y a b a n c ı yayınlar taranmış, d a h a s o n r a üçer kişilik üç ekip bu ülkelere
g i t m i ş v e e l d e e d i l e n b i l g i l e r m a h a l l i n d e de d e ğ e r l e n d i r i l e r e k e k s i k o l a n l a r ı n t a m a m l a n a b i l mesine çalışılmıştır. A n c a k , hemen belirtelim, bu araştırmanın sahaya yönelik kısmı güç koşul­
larda gerçekleştirilmiştir. Öncelikle yeni bağımsızlığını k a z a n a n C u m h u r i y e t l e r d e
bilgilerin bulunmaması v e y a mevcut
derlenmiş
bilgilerin verilmek i s t e n m e m e s i v e y a g ö r ü ş m e
yapılan
k i ş i l e r d e n a l ı n a n b a z ı b i l g i l e r i n bir b a ş k a s ı t a r a f ı n d a n d o ğ r u l a n m a m a s ı g i b i .
Araştırmanın
gerçekleştirilmesi
amacıyla
bu
ülkelere
yapılan
Büyükelçilikleri en b ü y ü k yardımcımız olmuştur. Özellikle Orta A s y a
ziyaretlerde
Türk
Cumhuriyetlerindeki
B ü y ü k e l ç i l i k l e r i m i z z o r ç a l ı ş m a ş a r t l a r ı n a v e kısıtlı k a d i r o l a r ı n a r a ğ m e n g ü ç l ü k l e r i y e n m e m i z d e
e n b ü y ü k d e s t e ğ i v e r m i ş l e r d i r . Bu n e d e n l e A l m a A t a B ü y ü k e l ç i m i z S n . A r g u n Ö z b a y ' a , T a ş k e n t
Büyükelçisi S n . Volkan Çotur'a, Bişkek Büyükelçisi S n . Metin Göker'e, A ş k a b a t Büyükelçisi S n .
S e l ç u k İ n c e s u ' y a , B a k u B ü y ü k e l ç i s i S n . A l t a n K a r a m a n o ğ l u ' n a , Kiev B ü y ü k e l ç i s i S n . A c a r
G e r m e n ' e ve M o s k o v a Ekonomik ve Ticaret Müşavirliği yetkililerine teşekkürlerimiz sonsuzdur.
B u p r o j e G e n e l S e k r e t e r Y a r d ı m c ı s ı Dr. C e n g i z E r s u n ' u n k o o r d i n a s y o n u n d a P r o f . Dr. N a z ı m
E n g i n , P r o f . Dr. R o n a T u r a n l ı , Prof. Dr. O s m a n Z . O r h a n , D o ç . Dr. A h m e t İ n c e k a r a , E r d o ğ d u
Pekcan, Özlenen Sezer, Zehra Mumcu ve Nuran Mihmandarlı'dan o l u ş a n ekip
tarafından
gerçekleştirilmiştir.
A r a ş t ı r m a l a r ı n b u ü l k e l e r l e iş i l i ş k i l e r i n e g i r m e y i p l a n l a y a n t ü m i l g i l i l e r e y a r a r l ı o l m a s ı n ı
diliyoruz.
Prof. Dr. İ s m a i l Ö Z A S L A N
Genel Sekreter
DEĞERLENDİRME
S o v y e t l e r B i r l i ğ i ' n i n d a ğ ı l m a s ı ile y e n i d e n y a p ı l a n m a s ü r e c i n e g i r e n A z e y b a y c a n ,
T ü r k m e n i s t a n , Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve Tacikistan Cumuhuriyetleri, ülkemizle
olan tarihi ve kültürel ilişkilerini geliştirmek ve yeniden yapılanmalarında Türkiye'yi m o d e l almak
istediklerini, bağımsızlıklarının hemen sonrasında yapılan ekonomik, kültürel ve sosyal kapsamlı
anlaşmalarla ifade etmişlerdir.
Aktedilen anlaşmalar çerçevesinde sözkonusu ülkelerde yapılan ön araştırmalar, mevcut ve
m u h t e m e l bazı sorunları ve bu sorunların boyutlarını yeterince ortaya k o y m u ş t u r .
Ş i m d i e s a s o l a n , ç ö z ü m y o l l a r ı n ı n a r a ş t ı r ı l m a s ı v e u y g u n s o n u ç l a r a v a r ı l a b i l m e s i için a n l a ş m a
hükümleri ç e r ç e v e s i n d e , gereken kararların süratle alınabilmesidir.
T ü r k C u m h u r i y e t l e r i ile k u r u l a c a k t i c a r i i l i ş k i l e r d e ö z e l l i k l e ilk a k l a g e l e n s o r u , n a s ı l bir t i c a r i
ş e k l i n m ü m k ü n o l a b i l e c e ğ i d i r . A y r ı c a , e k o n o m i l e r i n sağlıklı bir y a p ı y a o t u r a b i l m e s i için y a s a l
d ü z e n l e m e l e r i n t a m a m l a n m ı ş , b e n i m s e n m i ş v e i ş l e r l i k k a z a n m ı ş o l m a s ı ilk ş a r t t ı r .
Halbuki
s ö z k o n u s u ü l k e l e r d e ç a ğ d a ş a n l a m d a dış t i c a r e t , b a n k a - k a m b i y o v e g ü m r ü k m e v z u a t l a r ı h e n ü z
yeni yeni çıkarılmakta, fakat uygulamada güçlükler yaşanmaktadır.
D o l a y i s i y l e i h t i y a ç o l a n y a s a l d ü z e n l e m e l e r i n s ü r a t l e o l u ş t u r u l m a s ı y a n ı n d a , iyi u y g u l a n m a s ı
d a kaçınılmaz bir şart olmaktadır.
T i c a r i i l i ş k i l e r i n s a ğ l ı k l ı g e l i ş m e s i n i n t e m i n i için ö n c e l i k l e a r a ş t ı r m a l a r d a g e n i ş ş e k i l d e i n ­
c e l e n m e y e ç a l ı ş ı l a n b u ü l k e l e r l e ilgili b a z ı t e m e l k o n u l a r ı n k ı s a c a d e ğ e r l e n d i r i l m e s i n d e f a y d a
görmekteyiz.
PARA
SİSTEMİ
Yeni Cumhuriyetler serbest piyasa ekonomisine uyum çabasında adeta zorlanmakta, bazen
çaresiz kalmaktadırlar. Halen kullanılması zorunlu olan para birimi Ruble, rahatsızlığın başlıca
n e d e n l e r i n d e n b i r i n i t e ş k i l e t m e k t e , her g e ç e n g ü n b i r a z d a h a d e ğ e r k a y b e t m e s i , m a l v e h i z m e t
mübadelesinde takas ve dolar kuru üzerinden değer tayinini ön plana çıkarmaktadır.
a) İç p i y a s a d a h a l k , i h t i y a ç l a r ı n ı , d o l a r b a z ı n d a t a y i n e d i l e n f i y a t l a r l a k a r ş ı l a l m a y a ç a l ı ş m a k t a
a n c a k ü c r e t l e r R u b l e o l a r a k ö d e n m e k t e d i r . Bu n e d e n l e e k o n o m i k r a h a t s ı z l ı k , b a z e n ç a r e s i z l i ğ e
dönüşmektedir.
b) S e r b e s t d ö v i z v e y a t a k a s y o l u y l a m a l d e ğ i ş i m l e r i n d e d ü n y a p i y a s a l a r ı n ı n ç o k
fiyatlarla yapılan anlaşmalar ülkelerin kaynaklarını zorlamaktadır.
altında
c) H e r C u m h u r i y e t k e n d i b a ğ ı m s ı z p a r a b i r i m i n i o l u ş t u r m a ç a b a s ı n d a o l u p , s o r u n u n n a s ı l
ç ö z ü m l e n e c e ğ i n i n a r a y ı ş ı i ç i n d e d i r . Bu k o n u d a ilk a d ı m A z e r b a y c a n t a r a f ı n d a n a t ı l m ı ş t ı r .
SANAYİ
Sanayiye
ilişkin g ö z l e m d e ise eski Sovyet Y ö n e t i m i ' n i n b ö l g e l e r e dağılan
sanayileri,
m e r k e z i y e t ç i p o l i t i k a y l a y ö n e t t i ğ i , h i ç b i r i n i n b a ğ ı m s ı z o l a r a k y e t e r l i bir y a p ı y a k a v u ş m a m a l a r ı n a
ö z e n g ö s t e r i l d i ğ i t e s b i t e d i l m e k t e d i r . Bu d u r u m u n s a n a y i d ı ş ı n d a k i e k o n o m i k f a a l i y e t l e r e d e
y a n s ı t ı l d ı ğ ı . C u m h u r i y e t l e r i ç i n d e en üst d ü z e y d e s a n a y i l e ş m i ş K a z a k i s t a n ' ı n b i l e b e l l i k o n u l a r ı n
d ı ş ı n d a y e t e r s i z v e m e r k e z e b a ğ ı m l ı bir s a n a y i y a p ı s ı i ç i n d e o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B a z ı s a n a y i
dallarında d ü n y a standartlarında v e y a üzerinde gelişmeler mevcut olmakla beraber tüm sanayi
d a l l a r ı n d a k a b u l e d i l e b i l i r ö l ç ü l e r i n d ı ş ı n d a bir m e r k e z e v e y a b a ş k a s a n a y i l e r e
bağımlılığın
sözkonusu olduğu, bunun sonucu olarak da aşağıdaki olumsuzlukların doğduğu görülmektedir.
* M e v c u t s a n a y i i n i d a m e s i için h a l a R u s y a ' y a b a ğ ı m l ı l ı k m e v c u t t u r .
* R u s y a ile i l i ş k i l e r i n k ı s a d ö n e m d e k e s i l m e s i h a l i n d e ü r e t i m i n d u r a b i l e c e ğ i t e h l i k e s i g ö r ü l ­
mektedir.
* Sanayi girdilerinin diğer ülkelerden sağlanmasındaki ekonomik güçlükler, d a h a d a artmak­
tadır.
* Rusya ve diğer ülke pazarlarının kaybedilmesi halinde serbest rekabet piyasasında yer
bulabilme endişeleri mevcuttur.
* Ö z e l l e ş t i r m e hareketlerine bağlı olarak istihdamda belli ölçüde rahatsızlık o l u ş m a k t a d ı r .
* En ö n e m l i s i s ı n a i ü r e t i m g i d e r e k a z a l m a k t a d ı r .
Y u k a r ı d a s ı r a l a n a n o l u m s u z l u k l a r g i d e r i l m e d i k ç e b u ü l k e l e r i n s a ğ l ı k l ı bir s a n a y i y a p ı s ı n a
kavuşmaları imkansız görülmektedir.
ZİRAAT
Z i r a i m a h s u l a ç ı s ı n d a n m e v c u t s ı k ı n t ı n ı n , e s k i S S C B p o l i t i k a s ı n ı n y a r a t t ı ğ ı s u n i bir d a r l ı k
o l d u ğ u , zira Kırgızistan ve Tacikistan gibi %90'ı dağlık ülkeler dışında ekilebilir t o p r a k miktarının
nüfusa oranının oldukça yüksek olduğu görülmektedir. Ancak aşağıda ifade edilen sebeplere
bağlı olarak üretim yetersiz kalmaktadır.
a) M e r k e z î i d a r e t a r a f ı n d a n y a p ı l a n ziraî p r o g r a m l a r b ö l g e h a l k ı n ı n i h t i y a c ı n a g ö r e d e ğ i l
Merkezi İdare'nin bölgedeki baskıcı politikalarına hizmet edecek şekilde planlanmıştır. Yeni
kurulan h ü k ü m e t l e r i n kendi zirai politikalarını uygulayabilme imkanı bulmaları halinde bu soru­
nun büyük ölçüde ortadan kalkacağı tahmin edilmektedir.
b)
Eski y ö n e t i m i n zirai programlarının uygulayıcısı olan devlet çiftlikleri (kolhoz) verimlilik
esasına göre çalıştırılamadığından üretimde yeterli sonuçlar alınamamakta ve bu sistem hala
s ü r d ü r ü l m e k t e d i r . Y a p ı l a c a k y a s a l d ü z e n l e m e l e r l e b i l h a s s a ö z e l l e ş t i r m e ile ü l k e i h t i y a ç l a r ı n a
yeterli olmaları ve milli hasılaya yüksek o r a n d a katkıları sağlanabilecektir.
c) H e r z i r a î ü r ü n ü n ü r e t i m b ö l g e s i a y r ı o l d u ğ u n d a n d i ğ e r b ö l g e d e a y n ı ü r ü n ü n
sıkıntısı
ç e k i l m e k t e v e h a t t a M e r k e z i İ d a r e ' n i n b ö l g e ü l k e l e r i a r a s ı n d a k i dış t i c a r e t p o l i t i k a s ı s o n u c u
ü r e t i m i n y a p ı l d ı ğ ı ü l k e d e bile a y n ı m a l ı n sıkıntısı ç e k i l m e k t e d i r . Z i r a î i h t i y a c ı n f a z l a s ı d e ğ i l , yıllık
ihracat planının gerektirdiği miktar, diğer ülkelere sevk edilmektedir.
Ü l k e l e r i n g e r ç e k a n l a m d a b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n a k a v u ş m a l a r ı ile ü r e t i m y e t e r s i z l i ğ i s o r u n u n u n d a
ortadan kalkacağı beklenmektedir.
DIŞ
TİCARET
O r t a A s y a C u m h u r i y e t l e r i b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n ı k a z a n d ı k l a r ı 1 9 9 1 yılı s o n u n d a n i t i b a r e n k e n d i
b a ş l a r ı n a B a ğ ı m s ı z D e v l e t l e r T o p l u l u ğ u d ı ş ı n d a k i ü l k e l e r l e dış t i c a r e t i ş l e m l e r i y a p m a ğ a b a ş l a ­
mışlardır. Şüphesiz k i , gerek bu konudaki yasal düzenlemelerin henüz t a m a m l a n m a m ı ş olması,
g e r e k s e b u ü l k e l e r e aracılık e d e n k u r u m l a r ı n o l u ş m a m ı ş o l m a s ı n e d e n i y l e d ı ş t i c a r e t i ş l e m l e r i
ü l k e l e r i n p o t a n s i y e l l e r i v e i h t i y a ç l a r ı ile a y n ı o r a n t ı d a d e ğ i l d i r . Ö r n e ğ i n K a z a k i s t a n 1 9 9 2 yılı ilk
altı a y ı n d a s a d e c e 2 0 2 m i l y o n d o l a r l ı k i h r a c a t y a p a b i l m i ş t i r .
C u m h u r i y e t l e r y e t e r l i d ö v i z r e z e r v i n e s a h i p o l m a d ı k l a r ı için dış t i c a r e t l e r i n i b a r t e r y o l u y l a
( b a ğ l ı m u a m e l e o l a r a k ) y a p m a k z o r u n d a k a l m a k t a d ı r . A n c a k her ü l k e d e k i y e t k i l i l e r b a ğ l ı m u a ­
m e l e y a p m a k i s t e m e d i k l e r i n i v e b u i ş l e m d e n en k ı s a s ü r e d e v a z g e ç m e a r z u s u n d a o l d u k l a r ı n ı
belirtmektedirler.
iç
TİCARET
C u m h u r i y e t l e r d e bugün e n büyük s o r u n üretimde m e y d a n a g e l e n d ü ş ü ş e bağlı o l a r a k p i y a ­
s a y a a r z e d i l e n m a l yetersizliğidir. Bu y e t e r s i z l i k v e k o n t r o l a l t m a a i m m a s ı şimdilik mümkün
g ö r ü l m e y e n v e ilk 8 a y d a % 6 0 0 ' l e r l e i f a d e e d i l e n fiyat artışları kısa d ö n e m d e ç ö z ü l m e s i oldukça
güç o l a n sorunlardır.
Ayrıca bölgedeki k a r a v e d e m i r yolları, a s g a r i ihtiyaçlar ile a n a üretim m e r k e z l e r i d i k k a t e
alınarak yapıldığında, ihtiyaç d u y u l a n malların n a k l i n d e d e büyük s o r u n l a r çıkmaktadır.
GİRİŞ
2 1 . Yüzyıla girmeye hazırlandığımız ş u yıllarda, çevremizdeki d e ğ i ş m e l e r ç o k hızlanmıştır.
20. yüzyıla, bu değişimlerden hangisinin d a m g a vurduğu konusunda bilim adamları, düşünürler
zorluk çekmektedir. İnsanlık üzerindeki etkisi bakımından, sosyalist sistem uygulamasının büyük
ç a p t a ç ö k m e s i d e , 2 0 . yüzyılda hatırlanacak en önemli olaylardan biri o l a r a k , insanlık aleminin
ortak hafızasına kaydedilmiştir.
E s k i S o v y e t l e r B i r l i ğ i ' n i n u z a y ç a l ı ş m a l a r ı için g ö r e v a l a n bir a s t r o n o t u n , u z a y a ç ı k a r k e n Birlik
t o p r a k l a r ı n d a n h a r e k e t e t m e s i , a n c a k , d ö n d ü ğ ü n d e a y n ı y e r e f a k a t bir b a ş k a ü l k e t o p r a k l a r ı n a
i n m e s i , d e ğ i ş i m i n hızını i f a d e e d e n en b e l i r g i n ö r n e k l e r d e n biridir.
Y ı l l a r d ı r , ç o k g e n i ş bir a l a n d a b ü y ü k bir n ü f u s u n her tür i h t i y a c ı , m e r k e z i p l a n y o l u ile
s a ğ l a n m a y a çalışılmıştır. Dünyadaki nüfuz bölgeleri de d ü ş ü n ü l ü r s e , sistemin u y g u l a m a biçimi
o l a n r e j i m i n etki a l a n ı d a h a iyi anlaşılır.
A n c a k , s i s t e m d e , s i s t e m l e r a r a s ı r e k a b e t de artık s o n a e r m i ş t i r . Bu s o n a e r i ş , T ü r k i y e v e bir
bütün olarak Türklük alemini, çok d a h a farklı olarak ilgilendirmektedir.
Yıllardır aynı s o y d a n , aynı kültür değerlerini paylaşan Türk toplulukları esareti yaşamışlar,
birbirlerinden kopmuşlardır.
E s k i S o v y e t R u s İ m p a r a t o r l u ğ u n u n p a r ç a l a n m a s ı ile k a r d e ş T ü r k t o p l u l u k l a r ı d a s i y a s a l
b a ğ ı m s ı z l ı k l a r ı n ı ilan e t m i ş l e r d i r .
K ı r g ı z i s t a n d a , y e n i b a ğ ı m s ı z T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n d e n biridir.
N ü f u s v e y ü z ö l ç ü m o l a r a k Kırgızistan en k ü ç ü k T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n d e n d i r .
Ülkede
2.5
m i l y l o n u a ş a n Kırgız n ü f u s u , ç o ğ u n l u ğ u d a o l u ş t u r m a k t a d ı r . Ü l k e d e b a ş k a m i l l i y l e t e m e n s u p
i n s a n l a r d a y a ş a l m a k t a , R u s l a r ı n e t k i n l i ğ i d e d e v a m e t m e k t e d i r . A y n ı d u r u m , b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı ilan
e d e n b ü t ü n e s k i S o v y e t C u m h u r i y e t l e r i için g e ç e r l i d i r . Z i r a , Birliğin nasıl d e v a m e d e c e ğ i , h e n ü z
karara bağlanamamıştır.
Ü l k e n ü f u s u n u n y a k l a ş ı k y ü z d e 60'ı t a r ı m k e s i m i n d e y a ş a m a k t a d ı r . T a r ı m v e
hayvancılık,
e k o n o m i i ç i n d e d i ğ e r k e s i m l e r d e n d a h a f a z l a y e r t u t m a k t a d ı r . Ü r e t i l e n m a l b i l e ş i m l e r i , ülke
ekonomisinin, sanayileşme sürecinde daha önemli mesafeler katetmesi gerektiğini göstermek­
tedir.
Ülke yöneticileri, eski rejimin uygulayıcıları değildir. Yeni yapılan s e ç i m l e r d e göreve gel­
mişlerdir.
Y e n i y ö n e t i m , ülke e k o n o m i s i n i p i y a s a e k o n o m i s i k u r a l l a r ı n a g ö r e y e n i d e n y a p ı l a n d ı r m a k
i s t e m e k t e , sahip olunan birtakım yeraltı ve yerüstü potansiyel e k o n o m i k kaynaklarını, bazı
teşvikler de sağlayarak, yabancı ortaklarla işletmek istemektedir. Ortak yatırım faaliyetlerinde
ö n c e l i ğ i n v e t e r c i h i n T ü r k i ş a d a m l a r ı n d a o l d u ğ u her d e f a s ı n d a dile g e t i r i l m i ş t i r . T ü r k i ş a d a m l a ­
rının s a y ı o l a r a k bol m i k t a r d a s e y a h a t e t t i k l e r i , a n c a k iş v e p r o j e ü r e t i m i n d e d i ğ e r ü l k e l e r e
g ö r e g e r i k a l d ı k l a r ı , h e m e n her T ü r k C u m h u r i y e t i n d e y e r l e ş m i ş bir k a n a a t h a l i n e g e l m i ş t i r .
T e k n i k v e f i n a n s m a n i m k a n l a r ı y e t e r l i T ü r k i ş a d a m l a r ı n ı n , iyi bir p a z a r a n a l i z i i l e , g e r e k y e r l i
o r t a k l a r l a g e r e k s e dış o r t a k l a r b u l a r a k , b u ü l k e l e r e yatırım y a p m a l a r ı g e r e k l i d i r .
Ü l k e d e , serbest piyasa ekonomisine geçiş süreci devam etmektedir. Y ö n e t i m i n cesaretli
k a r a r l a r a l d ı ğ ı , y a s a l a r ı n ç ı k a r ı l m a s ı v e ilgili k u r u m v e b a k a n l ı k l a r ı n o l u ş t u r u l m a s ı ç a b a l a r ı n ı n
d e v a m ettiği görülmektedir.
B u ç a l ı ş m a d a K ı r g ı z i s t a n ile ilgili bilgiler ö n c e k ü t ü p h a n e ç a l ı ş m a s ı ile e l d e e d i l m i ş , d a h a
s o n r a , b u ü l k e y e y a p ı l a n i n c e l e m e s e y a h a t i ile e l d e e d i l e n v e r i l e r v e g ö z l e m l e r d e katılmıştır.
İ ş a d a m l a r ı için g e r e k l i o l a n Y a b a n c ı S e r m a y e K a n u n u ile B a n k a l a r v e B a n k a F a a l i y e t l e r i
K a n u n u n u n ilgili b ö l ü m l e r i t e r c ü m e e d i l e r e k , k a p s a m a d a h i l e d i l m i ş t i r . İ k i n c i b a s k ı için ç a l ı ş m a
g ö z d e n g e ç i r i l m i ş , e l d e e d i l e b i l e n y e n i bilgi v e d o k ü m a n l a r e k l e n m i ş t i r .
Ç a l ı ş m a n ı n i ş a d a m l a r ı n a v e ilgililere y a r a r l ı o l m a s ı n ı d i l e r i z .
I. Ü L K E v e T O P L U M
1 - 1 . C o ğ r a f i K o n u m , A r a z i Y a p ı s ı v e İl<lim
Kırgızistan, Orta Asya Türk Cumhuriyetlerindendir. Doğusunda, Çin Halk Cumhuriyetine bağlı
D o ğ u T ü r k i s t a n y e r alır. G ü n e y v e g ü n e y b a t ı s ı n d a T a c i k i s t a n v e Ö z b e k i s t a n ile k o m ş u d u r .
K u z e y i n d e ise K a z a k i s t a n b u l u n u r .
Kırgızistan'ın y ü z ö l ç ü m ü 198.500 km2'dir. Toprak genişliği itibariyle en k ü ç ü k Orta A s y a T ü r k
Cumhuriyeti'dir denebilir.
Ü l k e n i n k o n u m u v e y e r y ü z ü ş e k i l l e r i itibariyle k a r a s a l i k l i m , b ü y ü k ç a p t a , ü l k e n i n b ü t ü n ü n e
hakimdir.
K ı r g ı z i s t a n ' d a a r a z i y a p ı s ı n ı b a ş l ı c a iki d a ğ silsilesi ile bir v a d i o l u ş t u r u r . A l t a y v e T a n r ı
( T i e n ş a n ) d a ğ l a r ı n ı n bir k ı s m ı bu ü l k e d e b u l u n u r . F e r g a n a V a d i s i d e g e r i k a l a n a r a z i p a r ç a s ı n ı
m e y d a n a getirir.
Ü l k e n i n y ü z d e e l l i d e n f a z l a a l a n ı , 1.000 ile 3 . 0 0 0 m e t r e , y ü z d e 2 5 ' i i s e 3 . 0 0 0 - 4 . 0 0 0 m e t r e
y ü k s e k l i k t e d i r . B u n a g ö r e ü l k e n i n b ü y ü k bir b ö l ü m ü y ü k s e k v e d a ğ l ı k k ı s ı m d a n o l u ş u r . A r a z i n i n
bu yapısı, doğal olarak tarımsal ve diğer ekonomik faaliyetleri olumsuz etkiler. Fergana vadisi
d ı ş ı n d a t a r ı m s a l f a a l i y e t a l a n l a r ı ç o k sınırlıdır. Y ü k s e k k e s i m l e r d e ise h a y v a n c ı l ı k u ğ r a ş ı n ı n
belirgin biçimde geliştiği görülür.
K ı r g ı z i s t a n , ç o k s a y ı d a a k a r s u y a s a h i p t i r . Z i r a , yılın altı a y ı n d a n u z u n bir s ü r e kar a l t ı n d a k a l a n
y ü k s e k dağlık kesim, çok sayıda akarsunun meydana çıkmasına imkan sağlar. Arazinin yüksek
v e d o l a y ı s ı y l e m e y i l l i o l u ş u , a k a r s u l a r ı n hızlı v e d ü z e n s i z a k m a s ı n a s e b e p o l u r . Bu a k a r s u l a r d a n ,
h i d r o - e l e k t r i k ü r e t i m i n d e y a r a r l a n ı l ı r . B a ş l ı c a n e h i r l e r . N a r i n ( 6 1 6 k m . ) , T a r , K u r ş a b (Siri D e r y a ' y a katılır) v e Kızıl S u ' d u r ( A m u d e r y a ' y a katılır). K ı r g ı z i s t a n , h i d r o e n e r j i k a y n a k l a r ı b a k ı m ı n ­
d a n ö n c e k i birlik ü l k e l e r i a r a s ı n d a b e ş i n c i sıradadır. P o t a n s i y e l k a y n a ğ ı , 1 5 . 5 m i l y a r k w t o l a r a k
h e s a p l a n m a k t a d ı r . H a l e n 8 a d e t h i d r o e l e k t r i k s a n t r a l i ç a l ı ş m a k t a d ı r (1)
Ü l k e n i n s a d e c e y ü z d e 6'sı o r m a n varlığını o l u ş t u r u r (2)
D i ğ e r t a r a f t a n , a r a z i n i n v o l k a n i k bir y a p ı a r z e t t i ğ i d e a n l a ş ı l m a k t a d ı r . K ı r g ı z i s t a n , b ü y ü k
d e p r e m kuşağı üzerinde yer almaktadır. Ağustos '92'de meydana gelen d e p r e m , hasara yolaçmıştır.
D ü n y a n ı n ikinci b ü y ü k k r a t e r g ö l ü o l a n Issık G ö l ü K ı r g ı z i s t a n ' d a b u l u n u r . Issık G ö l ' ü n r a k ı m ı
1 6 0 9 m. y ü z ö l ç ü m ü 6 . 2 0 2 k m 2 , d e r i n l i ğ i 7 0 2 m.dir (3). G ö l ü n ç e v r e s i , ü l k e n i n en ö n e m l i s a y f i y e
yerlerini teşkil eder.
1-2. D e m o g r a f i l < Y a p ı
1.2.1. N ü f u s , Artış Hızı ve Yapısı
K ı r g ı z i s t a n ' ı n 1 9 8 9 y ı l ı n d a 4 . 2 9 1 . 0 0 0 o l a n n ü f u s u , 1991 'de 4 . 4 m i l y o n a u l a ş m ı ş t ı r .
B ü t ü n T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n d e o l d u ğ u g i b i , K ı r g ı z i s t a n ' d a d a d e ğ i ş i k m i l l i y e t l e r bir a r a d a
y a ş a m a k t a d ı r . Kırgız n ü f u s u , y ü z d e 5 2 . 4 ile ç o ğ u n l u k t a d ı r . R u s n ü f u s y ü z d e 2 1 . 5 , Ö z b e k l e r ise
y ü z d e 12.9 p a y a sahiptirler.
(1)
Doing B u s i n e s s W i t h Eastern Europe; K y r g y z s t a n , Business International L i m i t e d , S e p t e m b e r 1992. p.7.
(2)
i. Uludağ, V . S e r i n ; S S C B ' d e k i Türk C u m h u r i y e t l e r i n i n E k o n o m i k Analizi ve Türkiye île İlişkileri, İTO Yayını
N o . 2 2 , 1990, İstanbul, s . 2 9 2 .
(3)
Nadir Devlet; Bağımsız Türk C u m h u r i y e t l e r i n i n Yapı ve Sorunları, s . 1 1 .
TABLO : 1
KIRGIZİSTAN NÜFUSUNUN MİLLİYETLERE GÖRE YÜZDE DAĞILIMI
(1989)
Kırgızistan
100
Rus
21.5
Ukraynalı
Beyaz Rus
Ermeni
Azeri
2.5
Kazak
Özbek
0.9
0.2
0.1
0.4
12.9
Tacik
0.8
Yahudi
Alman
0.1
2.4
Tatar
1.7
Kırgız
Diğer
52.4
3.9
K a y n a k : I M F , A S t u d y o f S o v i e t E c o n o m y ; V o l u m e : 1.1991 s.2
N ü f u s a r t ı ş hızı ( 1 9 8 7 / 8 8 ) y ü z d e 1.8'dir. N ü f u s y o ğ u n l u ğ u ( k i ş i / k m 2 ) 2 2 ' d i r . N ü f u s u n y ü z d e
3 8 ' i k e n t l e r d e , y ü z d e 6 2 ' s i ise k ı r s a l k e s i m d e y a ş a m a k t a d ı r ( 4 ) .
1 9 8 9 yılı i t i b a r i y l e , bir d i ğ e r k a y n a k t a , K ı r g ı z i s t a n ' ı n t o p l a m n ü f u s u n u n 4 . 2 5 7 . 7 5 5 o l d u ğ u ,
Kırgız n ü f u s u n y ü z d e 5 2 . 3 ' l ü k bir o r a n l a 2 . 2 2 8 . 4 8 2 ' y e u l a ş t ı ğ ı b e l i r t i l m i ş t i r ( 5 ) .
Kırgızların b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u kendi ülkelerinde yaşarlar. Ülke dışında y a ş a y a n l a r ı n
oranı
y ü z d e 12'dir. Kırgızlar ülke dışında Ö z b e k i s t a n , T a c i k i s t a n , Doğu T ü r k i s t a n (Çin Halk Cum.) ve
Afganistan'da bulunurlar.
TABLO : 2
KIRGIZ NÜFUSUN GELİŞİMİ
Yıllar
Nüfus Miktarı
A r t ı ş Hızı (9)
1926
1939
763.000
884.000
15.8
1959
974.000
10.2
1.440.000
2.530.998
47.8
75.7
2.788.306
3.609.693
10.1
29.5
1970
1989
1992
2000
-
Kaynak : 1926-1970 arası: Yusuf Dönmez; Türk Dünyasının Beşeri ve İktisadi Coğrafyası,
İ . Ü . E d e b i y a t F a k . Y a y ı n ı N o : 1 8 7 8 , İ s t a n b u l 1 9 8 7 , s.6
1 9 8 9 - 2 0 0 0 a r a s ı : N a d i r D e v l e t , a.g.t., s . 1 2 .
(4)
H D T M ; Kırgız C u m h u r i y e t i , 1992, s.1
(5)
N a d i r Devlet a.g.t., S . 1 1 .
TABLO : 3
KIRGIZİSTAN NÜFUSUNUN DÖNEMSEL ARTIŞ ORANLARI
(1959-1989)
Yüzde Değişim
Yıl
Nüfus
1989
2.529.000
1959-89
1959-70
161.1
49.9
1970-79
31.3
1979-89
S o v . B . Nüfus Or.
32.7
0.9
K a y n a k : IMF, a.g.e., V.1 s.204.
Ü l k e d ı ş ı n d a k i l e r d a h i l t o p l a m Kırgız n ü f u s u , 2 . 5 3 0 . 9 b i n e u l a ş m ı ş t ı r .
1992 yılında ise, nüfusun 1989'a göre 2.788.306'ya ulaştığı, 2000 yılında bu miktarın yaklaşık
3.609.693 olacağı tahmi edilmektedir.
Kırgızistan'ın en b ü y ü k ili, b a ş k e n t Bişkek'dir. Rusların 1860'lardan sonra, Kırgızistan'ı da
k a p s a y a n b a t ı T ü r k i s t a n ' a y a v a ş y a v a ş y e r l e ş m e s i ile p o t a n s i y e l i k t i s a d i f a a l i y e t a l a n l a r ı v e
ş e h i r l e r i n R u s v e S l a v n ü f u s u n i s k a n ı n a açıldığı g ö r ü l m e k t e d i r . B u g ü n b a ş k e n t B i ş k e k ' i n n ü f u ­
s u n u n y a r ı s ı n d a n f a z l a s ı n ı R u s l a r o l u ş t u r m a k t a d ı r . Kırgız n ü f u s d a h a z i y a d e t a r ı m k e s i m i n d e
bulunmaktadır.
R u s v e S l a v ' l a r ı n i s k a n ı s ı r a s ı n d a yerli T ü r k n ü f u s u n ç e ş i t l i t e h c i r o l a y l a r ı ile k a r ş ı l a ş t ı k l a r ı
bilinmektedir. 1926-1939 d ö n e m i n d e , Orta Asya'da nüfus yüzde 5 artarken, yerleştirilen Rus
n ü f u s y ü z d e 7 2 artış g ö s t e r m i ş t i r . Diğer t a r a f t a n 1 8 9 7 ' d e F e r g a n a V a d i s i n d e 3 0 0 . 0 0 0 Kırgız
y a ş a r k e n , 1905 sayımında bu miktar 200.000'e gerilemiştir (6).
Bütün bunlara r a ğ m e n O r t a A s y a ve Kırgızistan'da çoğunluk Türk kökenli nüfustadır. Özellikle
s o n y ı l l a r d a , ü l k e d e Kırgız n ü f u s t a b e l i r g i n bir artış o l d u ğ u g ö r ü l ü r . T a b l o 4 ' d e g ö r ü l d ü ğ ü g i b i ,
R u s n ü f u s t a ise a z a l m a v a r d ı r .
TABLO : 4
KIRGIZİSTAN'DA YERLİ VE RUS NÜFUSUN D Ö N E M S E L DEĞİŞİM O R A N I
(1939-89)
Yerli nüfus
1939-59
-11.2
Yüzde
Değişimi
Rus Nüfusu
Yüzde Değişimi
1959-79
7.5
1979-89
4.4
1959-79
13.1
1979-89
-4.4
Kaynak: IMF, a.g.e., V : 1 . s.208
1.2.2. Nüfusun Kır-Şehir
Dağriımı
K ı r g ı z i s t a n ' d a n ü f u s u n b ü y ü k kısmı kırsal k e s i m d e b u l u n m a k t a d ı r . K ı r s a l k e s i m n ü f u s u ise
g e n e l l i k l e y e r l i n ü f u s t u r . R u s v e d i ğ e r azınlıkların ç o ğ u k e n t l e r d e y a ş a m a k t a d ı r . B a ş k e n t B i ş k e ­
k'in n ü f u s u n u n y a k l a ş ı k y ü z d e 6 0 ' ı n ı R u s l a r o l u ş t u r u r l a r . S a n a y i v e h i z m e t k e s i m l e r i n d e ç o ğ u n ­
l u k l a R u s l a r ı n e t k i n o l d u ğ u , ilk b a k ı ş t a a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Y ö n e t i m i n , Kırgız n ü f u s u d a h a ç o k
k e n t l e r e ç e k m e k için b a z ı p r o j e l e r i o l d u ğ u b e l i r t i l m e k t e d i r .
(6)
Y u s u f Dönmez; a . g . e . , s . 4 0 - 4 1 .
TABLO : 5
KIRGIZİSTAN'DA NÜFUSUN KIR-ŞEHİR DAĞILIMINDA GELİŞMELER
Yıllar
Kır
Şehir
1926
1939
1959
1962
1988
87.9
88.3
67
66
62
12.1
11.7
33
34
38
K a y n a k : 1 9 2 6 - 3 9 ; Yusuf Dönmez; a.g.e., s.43,
1 9 5 9 - 8 8 ; Nadir Devlet; a.g.e., s.12.
T a b l o 5'de g ö r ü l e b i l e c e ğ i gibi, nüfusun halen yüzde 62'si kırsal k e s i m d e , y ü z d e 38'i kentlerde
yaşamaktadır.
K ı r g ı z i s t a n , ş e h i r l e ş m e hızı a ç ı s ı n d a n en d ü ş ü k h ı z a s a h i p T ü r k ü l k e s i d i r . A n c a k b u r a d a ş u
hususu belirtmekte yarar vardır. Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinde ş e h i r l e ş m e o l g u s u , Orta
Asya'nın Ruslar tarafından kolonizasyonu sonucu ortaya çıkmıştır. 1926 sonrası d ö n e m d e en
y ü k s e k ş e h i r l e ş m e hızı K a z a k i s t a n ' d a d ı r . Z i r a , b u ü l k e n i n y e r a l t ı v e y e r ü s t ü z e n g i n l i k l e r i R u s
nüfusu b ü y ü k o r a n d a Kazakistan'a çeken faktör olmuştur.
K ı r g ı z i s t a n ' ı n e n d ü ş ü k ş e h i r l e ş m e hızına s a h i p o l m a s ı , ü l k e n i n d i ğ e r ü l k e l e r e n a z a r a n d a h a
kıt y e r a l t ı v e t a r ı m s a l k a y n a k l a r a s a h i p o l m a s ı ile d o ğ r u orantılıdır.
N ü f u s u e n y ü k s e k artış g ö s t e r e n k e n t m e r k e z i , b a ş k e n t B i ş k e k o l m u ş t u r .
1897: 6.600,
1 9 5 9 - : 2 1 7 . 0 0 0 , 1 9 6 8 : 4 1 2 . 0 0 0 , 1 9 8 9 : 6 1 6 . 0 0 0 . B a ş l a n g ı ç t a y ü k s e k o l a n artış hızı, g i t t i k ç e
d ü ş m ü ş t ü r . B u n a r a ğ m e n son yıllara kadar, bütün Türk Cumhuriyetlerinde olduğu gibi, Bişkek'in
d e ş e h i r n ü f u s u n u n ç o ğ u n l u ğ u n u R u s l a r t e ş k i l e t m e k t e d i r . Ş e h i r n ü f u s u n u n , ilk y ı l l a r d a k i y ü k s e k
artış hızı k i , b u 1 8 9 7 - 1 9 2 6 d ö n e m i n d e y ü z d e 40'tır, B i ş k e k ç e v r e s i n d e k i z e n g i n p e t r o l , k ö m ü v e
u r a n y u m g i b i d e ğ e r l i m a d e n l e r l e ilgilidir.
1.2.3. N ü f u s u n Eğitim
Durumu
Bütün eski S o v y e t Cumhuriyetlerinde olduğu gibi Kırgızistan'da d a eğitim altyapısı kurul­
m u ş t u r . O n yıllık ö ğ r e t i m m e c b u r i d i r .
Y ü k s e k ö ğ r e t i m i s e ü n i v e r s i t e l e r v e e n s t i t ü l e r o l a r a k ikiye ayrılırlar. E n s t i t ü l e r d a h a ç o k
araştırmaya d ö n ü k kurumlar olmaktadır.
TABLO : 6
N Ü F U S U N EĞİTİM DÜZEYİ (Ocak 1989)
(Onbin Kişide)
Uzman
Toplam
889
Bilim A d a m ı
Yüksek Öğrenimli
417
Kaynak: IMF; a.g.e., V . 1 . , s.222.
Toplam
24
Doktar/Has.bakıcı
1 9 8 7 - 8 8 yılı i t i b a r i y l e , o r t a ö ğ r e t i m d e k i k u r u m s a y ı s ı 1 7 3 3 ' t ü r . O r t a d e r e c e l i b u o k u l l a r d a
912.600 öğrenci ö ğ r e n i m görmektedir. Ayrıca orta öğretimde mesleki teknik okulların sayısı 4 7
olup, 50.767 öğrenci okumaktadır.
Ülkede y ü k s e k ö ğ r e n i m öğrenci sayısı, 1988 için, onbin kişide 132'dir.
K ı r g ı z i s t a n B i l i m l e r A k a d e m i s i 17 a r a ş t ı r m a e n s t i t ü s ü n d e n m e y d a n a g e l i r . K u r u l u ş l a r ı M o s ­
kova Üniversitesine bağlı olarak 1954'e kadar geriye gider. Enstitülerde toplam 50.000 öğren­
cinin öğrenim g ö r d ü ğ ü belirtilmiştir.
A y r ı c a , 10 a d e t y ü k s e k ö ğ r e t i m k u r u m u b u l u n m a k t a , b u r a l a r d a d a 5 7 . 5 0 0 ö ğ r e n c i e ğ i t i m
öğretim görmektedir.
Üniversite ve enstitülerde toplam yaklaşık 10.000 öğretim üyesi bulunmaktadır.
Ülkede k ü t ü p h a n e sayısı da onbin kişide 4 olarak verilmektedir.
Türkiye, diğer Türk Cumhuriyetlerine olduğu gibi, Kırgızistan'a da piyasa ekonomisi kural ve
şartlarını ö ğ r e t m e k üzere stajyerlerin gönderilerek eğitiminde yardımcı olmaktadır. Bunun için,
ç e ş i t l i b a k a n l ı k l a r d a n o l u ş t u r u l a n 15 k i ş i l i k ilk e k i b i n e ğ i t i l e r e k ü l k e l e r i n e d ö n ü ş l e r i 1 9 9 1 yılı
içinde gerçekleştirilmiştir.
Diğer taraftan, diğer Cumhuriyetlerde olduğu gibi Kırgızistan'da d a 2.000 ö ğ r e n c i n i n Tür­
kiye'de çeşitli fakültelerde üniversite eğitimi görmesi için, seçme sınavı yapılarak
adaylar
belirlenmiştir. Bu e ğ i t i m , 1992-93 döneminde başlamıştır.
A y r ı c a , K ı r g ı z i s t a n ' d a a ç ı l a c a k bir T ü r k o k u l u n u n , y e n i e ğ i t i m d ö n e m i n e y e t i ş t i r i l e b i l m e s i için
de büyük gayretler sarfedilmektedir.
1.2.4.
İstihdam
Kırgızistan'da çalışan nüfusun miktarı, 1987 sonu itibariyle 1.450.000'dir. Bu sayının yüzde
2 0 . 3 ' l ü k b ö l ü m ü s a n a y i d e , y ü z d e 2 8 . 3 ' l ü k b ö l ü m ü ise t a r ı m k e s i m i n d e y e r a l m a k t a d ı r ( 7 ) .
1 9 8 7 yılı i t i b a r i y l e , i s t i h d a m ı n s e k t ö r g r u p l a r ı n a g ö r e d a ğ ı l ı m ı ise T a b l o 7 ' d e v e r i l m i ş t i r .
TABLO : 7
İ S T İ H D A M I N S E K T Ö R E L D A Ğ I L I M I , 1 9 8 7 (%)
Sanayi
Tarım
Ulaşım
Ticaret
Bilim,Sağlık
İnşaat
Orman
Haberleşme
Hizmet
Eğitim+Sanat
Diğer
27
34
7
7
18
7
Kaynak: IMF; a.g.e., V . I . , s.219.
G ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e , ç a l ı ş a n n ü f u s u n b ü y ü k b ö l ü m ü tarım k e s i m i n d e b u l u n m a k t a , o n u s a ­
nayi kesimi izlemektedir.
Ayrıca, t o p l a m işgücü istihdamının yüzde 62'si k a m u kesiminde faaliyette b u l u n m a k t a ­
dır.
(7)
H D T M ; Kırgız C u m h u r i y e t i , s . 3 .
T A B L O :8
İŞGÜCÜNÜN İSTİHDAM STATÜSÜ, 1988(%)
Kamu
Kollektif
Toplam İşgücü
İstihdam
Şirketlerinde
Çiftliklerde
Özel
Kaynakları
Toplam
İstihdam
İstihdam
Faaliyet
80
62
100
Öğrenci
Diğer
10
11
K a y n a k ı l M F ; a.g.e., V . I . , s.220.
T a b l o 8'de görüldüğü gibi, özel faaliyetlerde çaışanlarm istihdam yüzdesi ise, yalnız yüzde
9'dur.
1 9 8 9 yılı i t i b a r i y l e , i ş g ü c ü n d e k a d ı n l a r ı n p a y ı n a b a k ı l d ı ğ ı n d a , i ş ç i v e m e m u r l a r ı n y ü z d e 4 ,
kollektif çiftçilerin yüzde 43, yüksek öğrenimli uzmanların yüzde 56, yüksek öğrenimli olmayan
uzmanların yüzde 62'sini kadınlar oluşturmaktadır.
Ülkede b u l u n a n diğer milliyetlere mensup kişilerin, işçi ve m e m u r gibi çalışan kesim içinde
ö n e m l i p a y l a r a sahip oldukları görülmektedir. 1989 yılında yerli halk dışındakilerin, çalışan
k e s i m i ç i n d e k i p a y ı , e k o n o m i n i n b ü t ü n ü için y ü z d e 5 9 ' d u r . Bu o r a n l a r , t a r ı m d a y ü z d e 3 1 ,
sanayide yüzde 75, ulaştırma-haberleşmede yüzde 65, inşaatta yüzde 74, ticeret ve hizmet
k e s i m i n d e y ü z d e 6 6 ' d ı r . D i k k a t e d i l i r s e , tarım d ı ş ı n d a k i b i r ç o k s e k t ö r d e , ç a l ı ş a n l a r ı n ç o ğ u n l u ğ u ­
n u d i ğ e r a z ı n l ı k l a r t e ş k i l e t m e k t e d i r , bu d u r u m ileride s o r u n l a r y a r a t a b i l e c e k bir d e z a v a n t a j
o l a r a k g ö r ü l m e k t e d i r . Y e r l i Kırgız n ü f u s u n ülke y ö n e t i m i v e e k o n o m i n i n kilit n o k t a l a r ı n d a h a k i ­
m i y e t i s a ğ l a m a s ı z o r u n l u d u r . B u n u n için g e r e k l i ç a l ı ş m a l a r a b a ş l a n d ı ğ ı b e l i r l t i l m i ş t i r .
Ü l k e d e n ü f u s u n b a ğ ı m l ı l ı k o r a n ı n a b a k t ı ğ ı m ı z d a , e s k i Birlik o r t a l a m a s ı n ı n ü z e r i n d e o l d u ğ u
g ö r ü l ü r . B u o r a n , ç o c u k ç a ğ ı n ü f u s u için d a h a d a y ü k s e k t i r . Bu d u r u m , ü l k e n i n g e n ç n ü f u s a v e
hızlı n ü f u s a r t ı ş ı n a s a h i p o l d u ğ u n u n g ö s t e r g e s i d i r . S o n u ç o l a r a k , i l e r i d e i ş s i z l i ğ e y o l a ç ı l m a m a s ı
b a k ı m ı n d a n , b ü y ü m e hızının a r t t ı r ı l m a s ı n a g e r e k v a r d ı r .
D i ğ e r t a r a f t a n , n ü f u s u n k a l i t e s i n i n v e i ş g ü c ü n ü n v a s ı f v e v e r i m l i l i k i t i b a r i y l e y ü k s e l t i l m e s i için
d e , bazı s o s y a l yatırım ihtiyaçlarına d a h a fazla kaynak ayırma g e r e ğ i o r t a y a çıkacaktır.
TABLO : 9
B A Ğ I M L I L I K O R A N L A R İ , 1 9 8 9 (%)
Çocuk
Yaşlı
Toplam
SovyetlerBirliği
Ukrayna
Estonya
Azerbaycan
49
41.2
42.1
30.7
37.9
79.7
79.1
62.6
35.9
18.0
78.0
80.6
Kazakistan
61.1
20.1
81.2
Özbekistan
87.5
78.4
16.3
20.2
103.8
Kırgızistan
Kaynak : IMF; a.g.e., V . I . , s.230.
98.6
1.3. T a r i h i
Gelişim
Kırgızlar, Türklerin anayurdu olarak bilinen Altay ve Tanrı Dağları d o l a y ı n d a , g ö ç e b e olarak
y a ş a y a n T ü r k b o y l a r ı n d a n d ı r . Kırgız ü l k e s i v e Kırgız b o y u n u n t a r i h i , k o m ş u T ü r k b o y l a r ı v e d i ğ e r
m i l l e t l e r i n m ü c a d e l e s i ile d o l u d u r . Kırgızların ü n l ü M A N A S D E S T A N I , b u s a v a ş l a r d a Kırgızların
g ö s t e r d i k l e r i k a h r a m a n l ı k l a r ı anlatır.
K ı r g ı z l a r , e n saf T ü r k o l a r a k k e n d i l e r i n i g ö r ü r l e r . B a t ı y a d o ğ r u g i d e n b ü t ü n T ü r k b o y l a n ,
g i t t i k l e r i y e r l e r d e k i m i l l e t l e r i n k ü l t ü r v e m e d e n i y l e t l e r i ile y e n i d e n ş e k i l l e n i r k e n , e n s a f k e n d i l e ­
rinin k a l d ı ğ ı n ı i d d i a e d e r l e r .
H a l k ı n b ü y ü k bir b ö l ü m ü m ü s l ü m a n d ı r . İ s l a m i y e t K ı r g ı z i s t a n ' a 1 6 . y ü z y ı l ı n s o n l a r ı ile 1 7 . y ü z y ı ­
lın b a ş l a r ı n d a g i r m i ş t i r . Kırgızların İ s l a m i y e t i k a b u l ü n d e Sufi t a r i k a t l a r ı ö n e m l i rol o y n a m ı ş l a r d ı r .
(8)
T ü r k b e y l i k l e r i v e hanlıklarının g e r e k b i r b i r l e r i ile g e r e k s e Ç i n v e d i ğ e r ü l k e l e r l e m ü c a d e l e l e r i
1 9 . y ü z y ı l a k a d a r d e v a m e d e r . Bu yüzyılın b a ş ı n d a n i t i b a r e n R u s l a r ı n O r t a A s y a ' y a d o ğ r u y a y ı l m a
e m e l l e r i f i i l i y a t a g e ç e r . Z i r a , y e n i k u r u l m a k t a o l a n Rus s a n a y i i n e h a m m a d d e s a ğ l a n m a s ı g e r e k ­
m e k t e d i r . R u s l a r , ö z e l l i k l e 19.yüzyılın ikinci y a r ı s ı n d a n i t i b a r e n O r t a A s y a ' n ı n p o t a n s i y e l i k t i s a d i
k a y n a k l a r ı n ı n b u l u n d u ğ u b ü t ü n a l a n l a r ı i s t i l a e d e r l e r . Bu a l a n l a r d a , R u s n ü f u s u n i s k a n ı g e r ç e k ­
l e ş t i r i l e r e k , e k o n o m i k f a a l i y e t v e n ü f u s ü s t ü n l ü ğ ü s a ğ l a n ı r . R u s l a r ı n d a h a s o n r a , Kırgız n ü f u s u n
v e r i m l i t o p r a k l a r ı n ı d a e l i n d e n a l a r a k t a m bir k o l o n i z a s y o n a g i t t i k l e r i g ö r ü l ü r . D i ğ e r O r t a A s y a
T ü r k b o y l a r ı ile b i r l i k t e , Kırgızlar d a R u s l a r a k a r ş ı Birinci D ü n y a S a v a ş ı y ı l l a r ı n d a a y a k l a n ı r l a r .
Bu a y a k l a n m a , 16 T e m m u z 1 9 1 6 ' d a m e y d a n a g e l i r , f a k a t ç o k k a n l ı bir b i ç i m d e bastırılır. T ü r k
boylarının kayıpları çok büyük olur.
1917 Sovyet ihtilalinden sonra, Kırgızistan, Türkistan'ın bölünerek d a h a rahat
yönetilme
p r e n s i b i n e u y g u n o l a r a k , 1 9 2 1 ' d e ö z e r k bir b ö l g e h a l i n e getirilir. 1 Ş u b a t 1 9 2 6 ' d a ise Kırgız
Ö z e r k S S C s t a t ü s ü n e g e ç e r k e n , 1 9 3 6 yılı s o n u n d a Kırgız S S C o l a r a k , B i r l i ğ i n 16 C u m h u r i y e t i n ­
d e n biri o l m u ş t u r .
1.4. İdari v e S i y a s i
Yapı
K ı r g ı z i s t a n , e s k i S S C B ' n i n d a ğ ı l m a s ı n d a n ö n c e , 12 E k i m 1 9 9 0 ' d a e g e m e n l i ğ i n i k a z a n m ı ş t ı r .
3 1 A ğ u s t o s 1 9 9 1 ' d e ise b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı r e s m e n ilan e t m i ş t i r .
Kırgızistan, d a h a sonra, 8 Aralık 1991'de Rusya, Ukrayna ve Beyaz Rusya'nın kurdukları
B a ğ ı m s ı z D e v l e t l e r T o p l u l u ğ u ' n a ( B D T ) , b e ş T ü r k C u m h u r i y e t i ile b i r l i k t e 21 A r a l ı k 1 9 9 1 'de d a h i l
o l d u . A n c a k , b i l i n d i ğ i g i b i , B D T , u l u s l a r a r a s ı h ü k m ü ş a h s i y e t i o l m a y a n bir k u r u l u ş t u r .
Bağımsızlığın ilanından sonra. Ekim 1991'de Kırgızistan'da serbest s e ç i m l e r yapılmışır. Eski
Komünist parti yöneticilerinin yerine yeni yöneticiler göreve seçilmişlerdir.
Cumhurbaşkanı
Asker Akaev'dir.
Ü l k e n i n 3 5 0 k i ş i l i k p a l a m e n t o s u v a r d ı r . E s k i S o v y e t l e r Birliği d ö n e m i n d e ilk T ü r k m i l l e t v e k i l i
olan Maksut İzzet, Kırgızistanda parlamentoya girmiştir. Halen göreve d e v a m etmekte
ve
Kırgız-Türk Limited Şirketi'nin ortak ve yöneticiliğini yapmaktadır.
Ü l k e d e b a ş l ı c a 2 p a r t i v a r d ı r . Ö z g ü r Kırgızistan P a r t i s i , e t n i k f a r k g ö z e t m e d e n , bir kitle p a r t i s i
g ö r ü n ü m ü n d e , m e r k e z bir p a r t i o l a r a k ç a l ı ş m a k t a d ı r . A s a b a P a r t i s i ise s i y a s i v e i k t i s a d i o l a r a k
m i l l i y e t ç i v e b a ğ ı m s ı z bir ç i z g i i z l e m e k t e , Kırgız k i m l i ğ i n i n y e n i d e n k a z a n d ı r ı l m a s ı n a
dönük
olarak çalışmalar yapmaktadır.
K ı r g ı z i s t a n , i d a r i b a k ı m ı n d a n b a ş l ı c a 7 e y a l e t e ayrılmıştır. E y a l e t l e r i n v a l i l e r i n i n m e r k e z i
y ö n e t i m i n t e m s i l c i l i ğ i n i y a p t ı k l a r ı idari b ö l ü n ü ş t e , e n b ü y ü k e y a l e t l e r i n b a ş ı n d a Ç u y v e O ş
b ö l g e l e r i g e l m e k t e d i r . En b ü y ü k ş e h i r l e r i i s e , b a ş k e n t B i ş k e k d ı ş ı n d a O ş , T o k m a k v e Issık
G ö l ' d ü r . D i ğ e r , b ö l g e l e r ise C e l a l a b a d , Issık G ö l , N a r i n , T a l a ş v e B i ş k e k ş e h i r b ö l g e s i d i r .
(8)
Î.Uğur Delikanlı; "Kırgızistan C u m h u r i y e t i " B i l g i - T B M M Dergisi, Kasım '92 içinde, A n k a r a , s . 3 0 .
II. E K O N O M İ K
DURUM
2.1. Genel Ekonomik
Durum
K ı r g ı z i s t a n d a , d i ğ e r O r t a A s y a T ü r k C u m l ı u r i y e t l e r i g i b i , 70 yılı a ş k ı n bir s ü r e , s i y a s i ,
e k o n o m i k ve sosyal olarak Rusya adına yönetilmiş, bütün idari ve e k o n o m i k o r g a n i z a s y o n b u n a
göre kurulmuştur.
Şimdilerde, eskinin M o s k o v a ' y a bağlı merkezi plana dayalı e k o n o m i k rejimi terkedilmiş,
a n c a k , y e r i n e h e n ü z i ş l e r bir d ü z e n l e m e g e t i r i l e m e m i ş t i r . E k o n o m i k k a y n a k l a r ı n
işlenmesine
d ö n ü k y a t ı r ı m l a r ı g e r ç e k l e ş t i r i e c e k d ö v i z l e r i m e v c u t d e ğ i l d i r . E s k i s a n a y i y a p ı l a r ı d e ğ i ş i k bir
o r g a n i z a s y o n a d a y a l ı d ı r . T e k n o l o j i s i v e y ö n e t i m farklıdır. Bu s e b e p l e , y a b a n c ı s e r m a y e y e b ü y ü k
ihtiyaç duyulmaktadır.
Ö n c e l i k l e b e l i r t m e k g e r e k i r k i , bir d e v l e t i y e n i d e n k u r m a k , b ü t ü n i l i ş k i l e r i a d e t a y e n i d e n
d ü z e n l e m e k , b ü y ü k bir s o s y a l d e ğ i ş i m o l a y ı n ı b a ş l a t m a k d e m e k t i r . Bu d a o l d u k ç a z o r v e u z u n
z a m a n a l a c a k bir k o n u d u r . O y s a bu ü l k e l e r i n k a y b e d e c e k z a m a n l a r ı k a l m a m ı ş t ı r . B i r a n ö n c e hür
d ü n y a ile b ü t ü n l e ş m e k i s t e m e k t e d i r l e r . G e r e k s i y a s a l g e r e k s e e k o n o m i k v e b ü r o k r a s i a l a n l a r ı n ­
d a g ö r e v , y e t k i v e iş t a n ı m ı k o n u l a r ı n d a b ü y ü k e k s i k l i k l e r v e b e l i r s i z l i k l e r m e v c u t t u r .
Yasal
d ü z e n l e m e l e r y e n i y e n i y a p ı l m a k t a , y e n i b a k a n l ı k l a r , b a n k a l a r k u r u l m a k t a , b u g ü n bir g ö r e v d e
y e t k i l i o l a n k i m s e , e r t e s i g ü n g ö r e v d e n alınmış o l a r a k g ö r ü l e b i l m e k t e d i r .
Yatırım ve ticaret konularında en önemli yasalar olan ortak yatırımlar (Joint Venture), yabancı
s e r m a y e , b a n k a c ı l ı k , ö z e l m ü l k i y e t v e ö z e l l e ş t i r m e , k a m b i y o , g ü m r ü k v e dış t i c a r e t k a n u n l a r ı
yeni çıkmakta, ancak uygulamada güçlükler yaşanmaktadır.. Çünkü u y g u l a m a yol ve yöntemle­
rini b i l e b i l e c e k y e t e r l i e ğ i t i l m i ş i n c a n l a r ı , e l e m a n l a r ı y o k t u r . Bu e ğ i t i m v e s t a j f a a l i y e t l e r i n e ,
ü l k e m i z d e , b ü t ü n T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n d e n g e l e n , sınırlı s a y ı d a d a o l s a e l e m a n l a r t a b i t u t u l m a k ­
t a d ı r . Ç e ş i t l i k u r u m v e k u r u l u ş l a r c a ü l k e y e geliş b a ğ l a n t ı l a r ı y a p ı l a n e l e m a n l a r a , ağırlıklı o l a r a k ,
piyasa ekonomisi kuralları ve özellikle işletmecilik ve yöneticilik eğitim p r o g r a m l a r ı uygulanmak­
tadır.
B e l k i e n ö n e m l i s o r u n , e s k i s i s t e m i n bir hür t e ş e b b ü s v e i ş a d a m l a r ı t a b a k a s ı n d a n y o k s u n
o l u ş u n d a yatmaktadır. M u h a t a p olunan insanlar, genellikle bürokrasi olmaktadır.
Her T ü r k
C u m h u r i y e t i n d e k i Ticaret ve Sanayi Odaları da resmi kurumlardır, mensupları d a memurdurlar.
Ü y e l e r i ise y i n e r e s m i i ş l e t m e l e r o l m a k t a d ı r .
A n c a k , d e ğ i ş i k bir u y g u l a m a y ı h e m e n b e l i r t m e k t e f a y d a v a r d ı r . B i r ç o k T ü r k C u m h u r i y e t i n d e ,
y e n i bir i ş a d a m ı g r u b u , y a v a ş d a o l s a d o ğ m a k t a d ı r . D a h a d a ö n e m l i s i , b ü r o k r a s i d e i n s a n l a r ı n
artık ö z e l i ş l e r i n i , i ş l e t m e l e r i n i k u r a r a k ç a l ı ş m a l a r ı s ö z k o n u s u d u r . Z i r a , y e t i ş m i ş i n s a n g ü c ü
kaynağını eski bürokrasi kadroları oluşturmaktadır. Daha sonra ortak yatırımlar
(girişimler)
b ö l ü m ü n d e , ayrıntılarına değineceğimzi gibi, Türk Cumhuriyetlerinde v e y a R u s y a ve diğer yeni
R u s k ö k e n l i C u m h u r i y e t l e r d e yatırım v e iş y a p m a y o l l a r ı n d a n b e l k i e n u y g u n o l a n ı , t i c a r i v e y a
ü r e t i m e d ö n ü k bir iş d e o l s a , y e r l i f a k a t g ü v e n i l i r bir o r t a k b u l u n a r a k , bir o r t a k ş i r k e t k u r u l m a s ı d ı r .
G e r ç i b i r ş i r k e t i n k u r u l m a s ı a y l a r ı a l a n v e zor bir iştir. A n c a k , m e v c u t O r t a k G i r i ş i m v e Y a b a n c ı
S e r m a y e Y a s a l a r ı , bu tür o r t a k l ı k l a r a b i r ç o k k o l a y l ı k l a r , t e ş v i k l e r v e m u a f i y e t l e r s a ğ l a m a k t a d ı r .
B i l i n d i ğ e g i b i , h e r h a n g i bir i k t i s a d i f a a l i y e t e b a ş l a m a d a n o b j e k t i f v e s ü b j e k t i f v e r i l e r e d a y a ­
n a r a k y a p ı l a b i l i r l i k e t ü d l e r i h a z ı r l a n ı r . Bu ü l k e l e r e d ö n ü k iş y a p m a n i y e t i i ç i n d e o l a n l a r ı n h e d e ­
f l e r i n i iyi b e l i r l e m e l e r i , o r t a k g i r i ş i m k u r a c a k l a r s a , o r t a k l a r ı n ı ç o k iyi s e ç m e l e r i g e r e k m e k t e d i r .
Zira, yeni d ü z e n e alışmamış ve yeni kavramlarla iletişim kurulamayan insanlarla ortaklık yapıl­
ması oldukça güçtür.
Bütün T ü r k Cumhuriyetleri gibi, Kırgızistan'da yaşanan ekonomik zorluklarda, halkın ve
ülkenin ö n ü n e açılan yeni hedefler ve ufuklar paralelinde belirlenecek yeni ihtiyaçlar doğrultu­
s u n d a , i n s a n v e d i ğ e r e k o n o m i k k a y n a k l a r ı n y e n i d e n o r g a n i z a s y o n u ile ilgilidir. O r g a n i z a s y o n u n
d o ğ r u v e e t k i n y a p ı l m a s ı , z a m a n v e e k o n o m i k k a y n a k l a r ı n iyi v e y e r i n d e k u l l a n ı l m a s ı n ı s a ğ l a y a ­
rak, zorlukları d a asgariye indirecektir.
1 9 9 2 yılı s o n u n d a e k o n o m i k d u r u m u n d a h a iyi o l m a s ı n ı b e k l e y e n , a n c a k e l d e e d i l e n p e r f o r ­
m a n s ı y e t e r l i g ö r m e y e n k a m u o y u , g e r e k l i d ü z e n l e m e l e r i y a p m a d ı ğ ı g e r e k ç e s i ile M a l i y e b a k a ­
nını s o r u m l u t u t m u ş t u r . B u n u n ü z e r i n e . M a l i y e v e E k o n o m i B a k a n ı A m a n g e l d i M u r a l i e v 2 Ş u b a t
1993'de istifa etmiştir. Yerine yardımcısı Kamchbek Shakirov atanmıştır. 4 2 y a ş ı n d a k i yeni
b a k a n , 1 4 yıldır b a k a n l ı k b ü t ç e d a i r e s i b a ş k a n l ı ğ ı n ı y ü r ü t m e k t e y d i .
B u g ü n l e r d e y e n i b a k a n ı n ö n ü n d e d u r a n en ö n e m l i iki s o r u n u n ; e k o n o m i d e p l a n l a m a n ı n p a z a r
i l i ş k i l e r i n e nasıl y a n s ı t ı l a c a ğ ı ile r u b l e b ö l g e s i n d e k a l m a k v e y a milli p a r a n ı n t e d a v ü l e s o k u l m a s ı
konularında karar verilmesi olduğu bildirilmektedir.
D a h a ö n c e eski birlik ülkelerinden sağlanan birçok h a m m a d d e ve m a m u l malın, t a m a m e n
v e y a k ı s m e n arzının d u r m a s ı , 1991'de b a ş l a y a n ve 1992'de artarak d e v a m e d e n e k o n o m i k
d u r a k l a m a n ı n e n ö n e m l i s e b e b i d i r . (9)
2.2. Milli
Gelir
K ı r g ı z i s t a n , u z u n bir s ü r e , istikrarlı bir i k t i s a d i b ü y ü m e hızını b a ş a r m ı ş v e
sürdürmüştür.
1 9 7 1 - 1 9 8 9 d ö n e m i n d e Kırgız e k o n o m i s i yıllık o r t a l a m a y ü z d e 4 b ü y ü m e s a ğ l a m ı ş t ı r ( 1 0 ) . 1 9 7 1 8 5 d ö n e m i n d e , b u b ü y ü m e hızı, S o v y e t l e r B i r l i ğ i ' n i n s a ğ l a d ı ğ ı o r t a l a m a y ü z d e 4 . 4 ' l ü k o r a n ı n
a l t ı n d a d ı r . S o v y e t l e r B i r l i ğ i b ü y ü m e hızı 1 9 8 6 - 8 9 d ö n e m i n d e yıllık o r t a l a m a y ü z d e 2 . 7 ' e g e r i l e r ­
ken, Kırgızistan b ü y ü m e y i sürdürmeyi başarmıştır.
K ı r g ı z i s t a n m i l l i g e l i r i n i n , 1 9 8 8 yılı i t i b a r i y l e , S o v y e t l e r Birliği t o p l a m ı n a o r a n ı y ü z d e 1'in
a l t ı n d a d ı r . T a r ı m d ı ş ı n d a d i ğ e r s e k t ö r l e r i n d e , t o p l a m s e k t ö r k a t m a d e ğ e r i n e o r a n ı y ü z d e 1'i
geçmemektedir.
T A B L O : 10
S E K T Ö R L E R İ N T O P L A M S O V Y E T L E R B İ R L İ Ğ İ N E T H A S I L A S I İ Ç İ N D E K İ P A Y L A R I (%)
1988
Kırgızistan
Toplam
Sanayi
Tarım
İnşaat
0.8
0.6
1.4
0.8
Ulaştırma-Haberleşme
0.5
Diğer
0.5
Kaynak : IMF; a.g.e., V . I . , s.213.
Ü l k e d e N e t M a d d i Ü r e t i m ( N M P ) i n d ö n e m l e r b a z ı n d a artış hızı, 1 9 7 1 - 8 9 i t i b a r i y l e , yıllık
o r t a l a m a y ü z d e 4 i d i . N M P ' n i n , k i ş i b a ş ı n a artış hızı i s e , 1 9 8 6 - 8 9 d ö n e m i için y ü z d e 2 . 9 o l m u ş t u r .
S o v y e t l e r B i r l i ğ i 1 0 0 k a b u l e d i l i r s e , ü l k e n i n s e k t ö r e l k i ş i b a ş ı n a net ü r e t i m o r a n ı d a o l d u k ç a
g e r i l e r d e d i r . T a b l o 1 0 ' d a g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e , s a d e c e tarım k e s i m i o r t a l a m a y a y a k ı n d ı r . Bu d a , ülke
e k o n o m i s i n d e t a r ı m k e s i m i n i n ağırlığını açık b i ç i m d e o r t a y a k o y m a k t a d ı r .
(9)
T h e E c o n o m i s t Intelligence Unit, Kırgızistan, Country Profile 1992-93, L o n d o n , 1 9 9 3 , s . 7 0 - 8 2 .
(10) D P T ; Türki C u m h u r i y e t l e r d e E k o n o m i k Gelişmeler, s.2.
T A B L O : 11
S E K T Ö R L E R İ T İ B A R İ Y L E KİŞİ B A Ş I N A N E T Ü R E T İ M ( S B = 1 0 0 )
1988
Toplam
Kırgızistan
Sanayi
53
Tarım
42
91
İnşaat
Ulaştırma-Haberleşme
Diğer
33
32
54
Kaynak : IMF; a.g.e., V . I . , s.214.
R e f a h d ü z e y i n i n bir g ö s t e r g e s i o l a r a k , k i ş i b a ş ı n a ü r e t i m e b a k ı l d ı ğ ı n d a , b u a ç ı d a n d a ü l k e n i n
b i r l i k o r t a l a m a s ı n ı n o l d u k ç a g e r i s i n d e kaldığı g ö r ü l ü r .
T A B L O : 12
KİŞİ B A Ş I N A G E L İ R , 1 9 7 5 - 1 9 8 8
(Sov.Bir.Ort. Yüzdesi Olarak)
1975
1980
1985
1988
Sovyetler Birliği
100
100
100
100
Ukrayna
Gürcistan
92
91
96
96
83
88
99
108
Azerbaycan
63
64
68
71
Kazakistan
92
93
93
Özbekistan
66
67
91
64
Kırgızistan
73
70
70
72
62
Kaynak : IMF, a.g.e., V . I . , s.231.
R e f a h d ü z e y i n i i f a d e e d e n bir b a ş k a g ö s t e r g e o l a r a k aylık ü c r e t g e l i r l e r i n e b a k ı l a b i l i r . Ç a l ı ş a n
k e s i m i n b ü y ü k b ö l ü m ü n ü o l u ş t u r a n i ş ç i v e m e m u r l a r ile kollektif ç i f l i k l e r d e k i ü c r e t g e l i r l e r i n i n ,
b a z ı alt d ö n e m l e r i t i b a r i y l e yıllık artış hızları v e Birlik o r t a l a m a s ı n a g ö r e y ü z d e o r a n ı T a b l o 1 3 ' d e
görülmektedir.
T A B L O : 13
AYLIK ÜCRET G E L İ R L E R İ , 1989
S.B. Ort.Göre
1989
Yüzde Değişim
1981-1985
Ort.Göre
Kollektif Çiftlikler
Yıllık Y ü z d e D e ğ i ş i m
1989
1981- 851986-89
S.B.
Yıllık
İşçi ve Memurlar
1986-89
Rusya
108
2.4
6.0
100
5.3
7.0
Ukrayna
91
2.3
5.8
92
5.5
8.0
B.Rusya
3.0
2.7
7.0
105
8.7
Litvanya
95
102
6.5
128
6.5
8.1
8.8
Moldovya
83
2.7
6.2
98
7.0
8.4
Azerbaycan 74
1.8
2.4
91
4.7
3.2
Kazakistan
92
2.2
5.8
105
3.6
6.0
Kırgızistan
82
1.9
5.0
99
6.4
5.5
K a y n a k : I M F , a . g . e . , V . l ., S . 2 3 0 .
B ü t ü n T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n d e o l d u ğ u g i b i , K ı r g ı z i s t a n ' d a d a g e n e l ücret d ü z e y i , h e m Birlik
o r t a l a m a s ı n ı n a l t ı n d a d ı r , h e m d e ülke i ç i n d e , ücret d ü z e y l e r i n d e farklılıklar v a r d ı r . R u b l e c i n s i n ­
d e n , i ş ç i v e m e m u r l a r ı n o r t a l a m a aylık ü c e r t l e r i , y a k l a ş ı k 2 . 0 0 0 - 2 . 5 0 0 ile 4 . 0 0 0 - 5 . 0 0 0 r u b l e
a r a s ı n d a d e ğ i ş m e k t e d i r . 1 d o l a r 1 3 0 - 1 7 0 ruble a r a s ı n d a d e ğ e r b u l d u ğ u n a g ö r e , o r t a l a m 1 5 0
r u b l e = 1 d o l a r ü z e r i n d e n , 3 . 0 0 0 ruble a l a n bir işçi v e y a m e m u r u n aylık g e l i r i 20 d o l a r a g e l m e k ­
t e d i r . Bu d u r u m , i ş ç i l i k ü c r e t l e r i n i n dış d ü n y a ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l d ı ğ ı n d a , ç o k d ü ş ü k o l d u ğ u n u i f a d e
e t m e k t e d i r . Y a t ı r ı m l a r a ç ı s ı n d a n b u bir a v a n t a j gibi g ö r ü l e b i l i r . A n c a k , d a h a s o n a d e ğ i n e c e ğ i m i z
g i b i , p a z a r g e n i ş l i ğ i n i t a y i n e d e n f a k t ö r l e r d e n biri o l a n g e l i r d ü z e y i n i n d ü ş ü k l ü ğ ü , a y n ı z a m a n d a ,
ü l k e a ç ı s ı n d a n bir d e z a v a n t a j t e ş k i l e t m e k t e d i r . R u b l e n i n d e ğ e r i n i n d ü ş ü ş ü d e d e v a m e t m e k t e ­
dir. B u g ü n 1 d o l a r y a k l a ş ı k 6 0 0 r u b l e o l m u ş t u r .
Tablo 13'de g ö r ü l d ü ğ ü üzere, işçi ve memurlara oranla, ülkede, kollektif çiftliklerde çalışan­
ların ü c r e t l e r i d a h a y ü k s e k t i r . D o l a y ı s ı y l a , artış hızları d a y ü k s e k g ö r ü n m e k t e d i r . Bu d u r u m , 1 9 8 0
s o n r a s ı n d a , t a r ı m k e s i m i n e d a h a f a z l a k a y n a k a k t a r ı l d ı ğ ı s o n u c u n u v e r m e k t e d i r . Bir b a ş k a
s o n u ç d a , t a r ı m k e s i m i n d e k o l h o z v e s o l h o z i ş l e t m e l e r i n i n ç o k iyi ö r g ü t l e n d i ğ i d i r .
Ü c r e t l e r i n s a t ı n a l m a g ü c ü de refah d ü z e y i n i n en ö n e m l i ö l ç ü l e r i n d e d i n d i r . B ü t ü n t o p l u l u k
ülkelerinde o l d u ğ u gibi, Kırgızistan'da da piyasa ekonomisine geçiş çabalarına parelel olarak,
birçok mal ve hizmetin üzerindeki sübvansiyonlar kaldırılmakta, gerçekçi fiyat ve maliyetlere
y ö n e l i n m e k t e d i r . Bu s e b e p l e , s o n y ı l l a r d a fiyatların ü c r e t l e r d e n b i r k a ç kat d a h a hızlı arttığı
g ö r ü l m ü ş , h a l k ilk k e z e n f l a s y o n l a t a n ı ş m ı ş t ı r . Y o k l u k v e k a r a b o r s a i s e , b u e k o n o m i l e r i n e s k i d e n
b e r i y a k ı n d a n t a n ı d ı k l a r ı e k o n o m i k o l a y l a r d ı r . B u n a bir d e e n f l a s y o n e k l e n i n c e , t ü k e t i c i o l a r a k
h a l k ile m a l v e h i z m e t s a t a n i ş l e t m e l e r d e g e ç i ş d ö n e m i z o r l u k l a r ı n d a n y a k ı n m a y a b a ş l a m ı ş l a r ­
dır. M e v c u t t e s i s l e r i n iyi ç a l ı ş t ı r ı l m a s ı v e v e r i m l i l i ğ i n a r t t ı r ı l m a s ı y a n ı n d a , y e n i y a t ı r ı m l a r ı n d a
d o ğ r u y ö n l e n d i r i l m e s i ile ü r e t i m v e d o l a y ı s ı y l e t o p l a m milli g e l i r d a h a hızlı a r t a c a k t ı r . A r t a c a k
milli g e l i r i n , t o p l u m t a b a k a l a r ı a r a s ı n d a adil d a ğ ı t ı l a c a ğ ı n ı f a r z e t t i ğ i m i z i b e l i r t m e l i y i z .
K ı r g ı z i s t a n D e v l e t İ s t a t i s t i k E n s t i t ü s ü İstatistik Yıllığına g ö r e , K ı r g ı z i s t a n G S M H ' s ı n ı n 1 9 9 0 ' d a
6 m i l y a r 2 6 m i l y o n r u b l e , 1 9 9 1 ' d e 11 m i l y a r 152 m i l y o n r u b l e o l a r a k h e d e f l e n d i ğ i b e l i r t i l m i ş t i r .
G ö r ü l d ü ğ ü g i b i , 1 9 9 0 v e 1 9 9 1 yılları a r a s ı n d a b ü y ü k bir s ı ç r a m a h e m e n d i k k a t i ç e k m e k t e d i r . Bu
d u r u m , 1 9 9 1 ' d e f i y a t l a r ı n s e r b e s t b ı r a k ı l m a s ı ile y a k ı n d a n ilgili o l u p , d e ğ e r l e r c a r i f i y a t l a r l a
verilmiştir.
T A B L O : 14
KIRGIZİSTAN MİLLİ GELİRİ (1985-91)
(Milyon Ruble)
Gayri Safi Milli Hasıla
Net Maddi Üretim
Kullanılan Milli Gelir
-Tüketim
- Tasarruf
Hak Tasarruflarına Esas Fonlar
(Yil S o n u D e ğ e r l e r i )
Üretime Esas Fonlar
Üretim Dışı Esas Fonlar
( H i z m e t , E ğ i t i m , v.s.)
Sanayi Ürünleri
İ s t i h d a m (bin) ( İ ş ç i , K o l h o z v e M e m u r )
Halkın T o p l a m Geliri
Halkın Harcaması
Halka Verilen Yardım (Sosyal Fon'dan)
Halkın Tükettiği Mal ve Hizmetler
1985
4.437
4.063
5.351
4.220
1.131
1989
5.554
5.508
7.151
5.473
1.677
1990
6.026
5.991
7.319
5.973
1.346
1991
11.152
10.775
12.252
10.010
2.242
18.457
12.605
5.852
22.774
15.412
7.362
23.742
15.962
7.780
24.441
16.250
8.191
5.711
1.437.1
4.119
3.960
1.536.1
4.212
6.802
1.439.1
5.348
5.354
1.928.7
6.062
7.780
1.437.8
6.039
5.943
2.235.9
6.271
8.191
1.440.9
11.100
10.077
3.778.1
11.006
K a y n a k : K ı r g ı z i s t a n D e v l e t İ s t a t i s t i k E n s t i t ü s ü Yıllık R a p o r u , 1 9 9 2 , s . 1 - 1 5 ' d e n d e r l e n m i ş t i r .
T A B L O : 15
G S M H ' N I N Y I L L I K A R T I Ş H I Z I (%)
GSMH
1986
1989
1990
1991
0.9
4.5
4.8
-5.2
Net maddi üretim
6.3
4.6
4.0
-7.2
Sanayi Üretimi
4.3
5.2
-0.6
0.1
K a y n a k : K ı r g ı z i s t a n D İ E Yıllık R a p o r u 1 9 9 2 , s . 1 - 1 5 " d e n d ü z e n l e n m i ş t i r .
T A B L O : 16
K U L L A N I L A N M İ L L İ G E L İ R İ N T Ü K E T İ M V E T A S A R R U F A B Ö L Ü N Ü Ş Ü (%)
1986
1989
1990
1991
Kullanılan Milli Gelir
100
100
100
100
Tüketim
Tasarruf
78.9
21.1
76.5
23.5
81.6
18.4
81.7
18.3
K a y n a k : K ı r g ı z i s t a n D İ E Yıllık R a p o r u 1 9 9 2 , s . 1 - 1 5 ' d e n d ü z e n l e n m i ş t i r .
T A B L O : 17
MİLLİ GELİRİN SEKTÖREL DAĞILIMI (1985-1991)
( M i l y o n R u b l e ) (%)
Gayri Safi Milli Hasıla
1 9 8 5 (%)
1 9 8 9 (%)
1990 (9%)
1 9 9 1 (%)
4.437.5(100)
5.554.4(100)
6.026.5(100)
11.152.0(100)
Sanayi
1.611.7(36)
1.449.1(26)
1.919.2(32)
5.054(45)
Tarım
1.648.9(37)
2.314.8(41)
2.599.2(43)
4.058(36)
İnşaat
567.7(13)
671.3(12)
720.0(12)
3 6 4 (3)
Ulaştırma-Haberleşme
155.3(3.5)
2 0 0 . 1 (4)
2 3 1 . 1 (4)
3 0 7 (3)
Diğer
453.9(10)
5 1 9 . 1 (9)
5 5 7 . 0 (9)
8 6 9 (8)
K a y n a k : K ı r g ı z i s t a n D İ E Yıllık R a p o r u 1 9 9 2 , s . 1 - 1 5 ' d e n d ü z e n l e n m i ş t i r .
2.3. E k o n o m i d e Sektörlerin
Durumu
2.3.1. Tarım ve Hayvancıiık
Kesimi
D a h a ö n c e d e b e l i r t i l d i ğ i g i b i , Kırgızistan e k o n o m i s i n d e t a r ı m k e s i m i n i n a ğ ı r l ı ğ ı , milli g e l i r e
katkısı istihdam ve ihracattaki payları bakımından büyüktür. Tarım kesiminde ise, ekilebilir arazi
a l a n ı n ı n kısıtlı o l m a s ı y ü z ü n d e n , h a y v a n c ı l ı k alt k e s i m i n i n b ü y ü k bir p a y ı v a r d ı r .
1 m i l y o n h e k t a r ı n ü z e r i n d e bir a r a z i p a r ç a s ı n d a s u l u tarım y a p ı l a b i l m e k t e d i r . Ü l k e t o p r a k l a r ı ­
nın y a k l a ş ı k y ü z d e 7 g i b i ç o k az bir kısmı i ş l e n e b i l i r o l d u ğ u i ç i n , e k i l e b i l i r a r a z i l e r i n d e y a k l a ş ı k
y ü z d e 7 0 ' i n ü z e r i n d e k i k ı s m ı s u l a n a b i l m i ş t i r . S u l a m a k o n u s u n d a o l d u k ç a i y i , ileri bir s i s t e m e
sahiptirler. T a k r i b e n 3 0 bin km.lik sulama kanalları vardır (11).
(11) Müjde Y e n e r ; "Orta A s y a ile İlgili Bazı Genel ve Özel Bilgiler", Bağımsız Devletler Topluluğu v e O r t a A s y a
C u m h u r i y e t l e r i , içinde İSO Yayını, No: 1 9 9 2 / 1 1 , T e m m u z 1992, İstanbul, s.48.
Sulanabilir arazilerin 330 bin hektarı Çuy bölgesindedir. 202 bin hektar d a h a sulanabilir arazi
bulunmaktadır.
E k i l e b i l i r a r a z i l e r i n b a ş ı n d a g e l e n N a r i n V a d i s i , ü l k e d e p a m u k y e t i ş t i r i c i l i ğ i n i n en ö n e m l i
m e r k e z i d u r u m u n d a d ı r . T ü m Birlik p a m u k e k i m s a h a l a r ı n ı n y ü z d e 3 . 6 ' s ı K ı r g ı z i s t a n ' d a b u l u n u r .
A y r ı c a Ç u y , T a l a ş v e Issık g ö l V a d i l e r i n d e t ü t ü n tarımı y a p ı l m a k t a d ı r . Ü r e t i m m i k t a r l a r ı b a k ı m ı n ­
dan p a m u k ve ipek monokültür durumundadır. Ancak sulama sayesinde ürün çeşitliliğinni de
z a m a n l a sağlandığı görülmektedir. Nitekim ipek yetiştiriciliği son d e r e c e önemlidir. Ayrıca,
k e t e n , k e n e v i r , b u ğ d a y , ş e k e r p a n c a r ı , mısır e k i m i y a p ı l m a k t a , s e b z e v e m e y v e b o l m i k t a r d a
yetiştirilmektedir. Hububat üretimi 1988'de 1.581.000 ton o l m u ş t u r .
T A B L O : 18
BAŞLICA TAHIL ÜRETİMİ
(1000 Metrikten)
Hububat
Pamuk Tohumu
Patates
Sebze
1985
1986
1987
1.477
1.633
68
1.909
73
287
58
307
Üzüm
446
27
Meyve
76
329
512
63
196
491
36
89
K a y n a k : İ. U l u d a ğ , V . S e r i n ; a . g . e . , s . 2 9 4 .
Ü r e t i l e n s e b z e v e m e y v e l e r i n i ş l e n m e s i için y a t ı r ı m a i h t i y a ç d u y u l d u ğ u , g ö r ü ş m e l e r i m i z d e
özellikle belirtilmiştir.
Ü l k e d e t a r ı m a l a n ı n d a k i i ş l e t m e l e r i n K o l h o z v e S o l h o z l a r ş e k l i n d e iyi bir b i ç i m d e ö r g ü t l e n ­
d i ğ i n i b e M r t m i ş t i k . Ö z e l l e ş t i r m e v e t o p r a k m ü l k i y e t i ile ilgili ç a l ı ş m a l a r a t a r ı m k e s i m i n d e n b a ş l a n ­
dığı ve 1992'ye kadar 9.000 kolhoz ve solhoz işletmesine özelleştirme izni verildiği
b e l i r t i l m e k t e d i r . 1 9 9 2 için ise 1 4 . 0 0 0 tarım i ş l e t m e s i n e d a h a izin v e r i l m e s i s ö z k o n u s u d u r .
Bütün diğer Cumhuriyetler gibi, Kırgızistan'da da toprak mülkiyetinin özelleştirilmesi sırasın­
d a , t e p k i c i bir d a v r a n ı ş l a t o p r a ğ ı n ç o k k ü ç ü k p a r ç a l a r a b ö l ü n m e i h t i m a l i v a r d ı r ( 1 2 ) . B ö y l e ç o k
küçük işletmelere dayalı tarım işletmeciliğinin verimlilikten uzak o l d u ğ u , Türkiye uygulamasın­
dan bilinmektedir.
K ı r g ı z i s t a n ' d a a r a z i y a p ı s ı n a p a r a l e l o l a r a k , tarım t o p r a k l a r ı d ı ş ı n d a h a y v a n c ı l ı ğ ı n
derecede geliştiğini belirtmiştik.
önemli
T A B L O : 19
KIRGIZİSTAN'DA HAYVAN MEVCUDU
(Bin b a ş )
1986
Büyük Baş
Domuz
Koyun-Keçi
1.129.6
1987
1988
1.161
1.162.3
397.0
387.6
386.4
10.263.0
10.389.8
10.386.1
K a y n a k : İ. U l u d a ğ , V . S e r i n ; a . g . e . , s . 2 9 4 .
(12) Rüştü B o z k u r t ; " A z e r b a y c a n v e Gürcistan'la İlişkiler Türkiye'nin Sorumlulukları", S e m i n e r Tebliği, İstanbul
s a n a y i Odası, 24 Şubat 1 9 9 2 . s.6.
Hayvan varlığı içinde ise, küçük baş hayvan stoku önemli paya sahiptir. B u n a paralel olarak
K ı r g ı z i s t a n ' d a y ı l d a 3 8 . 6 0 0 t o n y ü n e l d e e d i l m e k t e d i r . Bu m i k t a r ı n y a r ı s ı ü l k e d e i ş l e n m e k t e , d i ğ e r
y a r ı s ı ise i h r a ç e d i l m e k t e d i r .
B a ş l ı c a t a r ı m s a l ü r ü n l e r i n ü r e t i m m i k t a r ı n d a , Kırgızistan'ın birlik ü r e t i m i i ç i n d e k i y ü z d e p a y l a r ı
sırasıyla şöyledir:
Yün
7.9
Sebze
1.8
Meyve
Et
Süt
Tahıl
Pamuk
1.3
1.1
1.0
0.9
Yumurta
Üzüm
Patates
0.8
0.7
0.4
0.9
1 9 8 8 yılı i t i b a r i y l e yıllık y ü n ü r e t i m i 3 8 . 6 0 0 t o n , et ü r e t i m i 1 3 3 . 0 0 0 t o n , ş e k e r ü r e t i m i 4 1 5 . 0 0 0
t o n , p a m u k ise 7 4 . 0 0 0 t o n o l m u ş t u r .
2.3.2. Sanayi
Kesimi
Ülkede sanayi kesimi, ekonomideki yeri bakımından tarımdan sonra gelir. Kırgızistan sa­
n a y i l e ş m e s ü r e c i n i n h e n ü z b a ş ı n d a s a y ı l a b i l i r . A n c a k , tarım v e y e r a l t ı m a d e n k a y n a k l a r ı n a
dayalı bazı sanayilerin kurulup geliştirildiği görülmüştür. Özellikle, tarıma dayalı sanayilerden
g ı d a s a n a y i i ö n e m l i a ş a m a l a r k a y d e t m i ş t i r . G ı d a s a n a y i ve k o n s e r v e c i l i k a l a n ı n d a , e s k i birlik
i ç i n d e d ö r d ü n c ü s ı r a d a y e r a l m a k t a i d i . P a m u k , y ü n v e i p e k i ş l e y e n f a b r i k a l a r o l m a k l a birlikte
kapasite, teknoloji ve verimlilik bakımından oldukça yetersizdirler.
T A B L O : 20
BAŞLICA SANAYİ MALLARININ T O P L A M BİRLİK Ü R E T İ M İ N D E
KIRGIZİSTAN'IN Y Ü Z D E PAYI
ürünler
(1989)
Yüzde Pay
Elektrik Enerjisi
A . C . Elektrik Motorları
0.9
3.4
Metal Kesme Makinası
Hayvancılık Aletleri
0.9
Kereste
Çimento
0.8
2.4
0.2
Maden Sallama
1.0
Tuğla
1.9
1.3
3.2
Pencere Camı
Pamuklu Elbise
Yünlü Elbise
1.3
İpekli Elbise
0.6
Ç o r a p (İç Ç a m a ş ı r ı )
1.6
Triko Giysi
Ayakkabı
Kasetçalar
1.1
1.4
2.7
Çamaşır Makinası
3.1
9.1
Mobilya
0.6
Elektrikli Ütü
Şeker
3.1
Et Ü r ü n l e r i
1.0
Domuz Yağı
0.8
Bitkisel Yağ
0.5
Konserve
0.8
Kaynak : IMF; a.g.e. V : 1 , s.216-217.
T a b l o 2 0 ' d e g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , 1 9 8 9 yılı i t i b a r i y l e K ı r g ı z i s t a n ' d a , ç a m a ş ı r m a k i n a s ı , e l e k t r i k
motorları, pencere camı, elektrikli ütü, şeker, hayvancılık aletleri, kasetçalar gibi sınai ürünleri
üretiminde önemli mesafeler katedilmiştir.
K ı r g ı z i s t a n ' d a s a n a y i k e s i m i n i n milli gelir i ç i n d e k i p a y ı 1 9 9 0 ' d a y ü z d e 3 1 . 8 i k e n , 1 9 9 1 ' d e b u
pay, yaklaşık yüzde 50'ye ulaşmıştır. Tablo: 17'de görülebileceği gibi, cari fiyatlarla verilen
d e ğ e r l e r d e , s ı n a i ü r e n l e r i n f i y a t l a r ı n ı n ç o k hızlı arttığı a n l a ş ı l m a k t a d ı r . Z i r a , s a n a y i ü r e t i m i n n i
yıllık artış h ı z ı n a b a k ı l d ı ğ ı n d a , 1 9 8 6 v e 1 9 8 9 y ı l l a r ı n d a s ı r a s ı y l a y ü z d e 4 . 3 v e y ü z d e 5.2 artış
o l u r k e n , 1 9 9 0 ' d a ü r e t i m 0.6 a z a l m ı ş 1 9 9 1 ' d e ise artış b i n d e 1 o l m u ş t u r . D e m e k k i , iç t i c a r e t
hadleri, 1991 yılında, sanayi lehinde büyük oranda değişmiştir (Tablo 15).
1991'de sanayi üretiminni yüzde dağılımına bakıldığında, başlıca ürün gruplarının payı şöy­
ledir:
Elektrik enerjisi
Y a k a c a k ( p e t r o l vs.)
R e n k l i M e t a l ( D e m i r Dışı)
3.2
0.63
3.5
M a k i n a Üret. ve Metal İmali
17.6
Hafif S a n a y i
37.0
Gıda Sanayii
23.6
İnşaat Malz. Sanayii
3.4
O r m a n Ü r ü n l e r i , A ğ a ç , Kağıt
1.7
Metalürji, Kimya, Mikrobiyoloji,
Tıb., Basım - Y a m ı , Diğer
10.6
G ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e , sınai ü r e t i m i ç i n d e , hafif s a n a y i , g ı d a s a n a y i i v e m a k i n a ü r e t i m i s a n a y i l e r i
t o p l a m ı y a k l a ş ı k y ü z d e 8 0 ' e u l a ş m a k t a d ı r ( 1 3 ) . Hafif s a n a y i v e g ı d a i s e y a k l a ş ı k y ü z d e 6 0 ' ı
b u l m a k t a d ı r . Bu d a , s a n a y i k e s i m i n i n h e n ü z t ü k e t i m m a l l a r ı ağırlıklı bir y a p ı a r z e t t i ğ i n i g ö s t e r ­
mektedir.
Kırgızistan S a n a y i i , ö g r ü t l e n m e ve idare bakımından
1991 Mart a y ı n d a kurulan
Sanayi
Bakanlığı'nca yönlendirilmektedir. Sanayi Bakanlığı'na bağlı başlıca sektörler, tüm madenler,
m a k i n a ü r e t i m i , hafif s a n a y i , k i m y a , yakıt v e e l e k t r i k e n e r j i s i s a n a y i l e r i d i r . S a n a y i
Bakanlığı
y a n ı n d a 2 y a r ı b a ğ ı m s ı z k u r u l u ş v a r d ı r . 1 - Kırgızistan Hafif S a n a y i K u r u m u 2 - K e n ç .
Enerji
S e k t ö r ü n ü n İ d a r e s i , D e v l e t Enerji H o l d i n g i Ş i r k e t i ' n c e yapılır.
M a k i n a Ü r e t i m i S a n a y i i , e s a s e n 5 alt s e k t ö r ü a y r ı l m a k t a d ı r . 1 - T e z g a h Ü r e t i m i , 2 - T a r ı m s a l
M a k i n a v e A l e t l e r , 3- A l e t E d a v a t S a n . , 4 - C i h a z S a n a y i i , 5- O t o m o t i v s a n a y i i . 1 9 9 1 ' d e M a i n a
sanayi toplam üretim değeri, cari fiyatlarla, 2.302 milyon ruble o l m u ş t u r , b u , bütün
sanayi
üretiminin y ü z d e 17.6'sıdır.
E l e k t r i k M a k i n a l a r ı n ı , E l e k t r i k M a k i n a l a r ı K u r u m u ü r e t m e k t e d i r . K u r m u n b a ş l ı c a 11 f a b r i k a s ı
vardır.
(13) Kırgızistan S a n a y i Bakanlığı; Kırgızistan Sanayii Hakkında Genel Bilgiler R a p o r u , s . 1 - 9 .
H a f i f S a n a y i K e s i m i n i n , Kırgızistan e k o n o m i s i n d e b ü y ü k y e r i v a r d ı r . B u a l a n d a 125 k u r u l u ş
y a n i , ü r e t i m b i r i m i ( ş i r k e t , f a b r i k a ) v a r d ı r . Bu f a b r i k a l a r , 1991 s a n a y i ü r e t i m i n i n y ü z d e 3 7 ' s i n i
üretmişlerdir.
H a f i f s a n a y i k e s i m i n d e yer a l a n b a ş l ı c a 3 alt k e s i m vardır. B u n l a r ı n ü r e t i m y ü z d e l e r i ş ö y l e d i r :
T e k s t i l y ü z d e 2 6 . 2 , k o n f e k s i y o n 8 . 6 , d e r i , a y a k k a b ı ve k ü r k 2 . 2 .
T e k s t i l s e k t ö r ü n d e 12 f a b r i k a v e birlik ( h o l d i n g ) vardır. Ü r e t i m i n bir b ö l ü m ü i h r a ç e d i l m e k t e d i r .
M e s e l a , saf y ü n d e n iplik v e y a ipliklik y ü n g i b i .
O ş k e n t i n d e k i b ü y ü k ipek i ş l e m e f a b r i k a s ı için Kırgız - L i h t e n ş t a y n o r t a k y a t ı r ı m ı y a p ı l m ı ş t ı r .
Şirketin adı " A L A Y - İ T A L " olmuştur.
K ü r k v e k o n f e k s i y o n s e k t ö r ü n d e 25 f a b r i k a v a r d ı r . En b ü y ü k l e r i b a ş k e n t B i ş k e k ' t e d i r . Kırgı­
zistan'da yerli kürk hammadedesini işleyen 2 fabrika bulunmaktadır. 1993'de üretime geçmek
üzere koyun derisinden kürk üretecek 1 fabrikanın yapımı d e v a m etmektedir.
D e r i e ş y a s a n a y i i n d e 10 f a b r i k a f a a l i y e t t e d i r . Bunların 6 t a n e s i a y a k k a b ı , 1 'i d e r i e ş y a , k a l a n
3'ü ise h a m d e r i i ş l e m e f a b r i k a l a r ı d ı r . H a m d e r i i ş l e y e n f a b r i k a l a r d a n İ t a l y a ' y a d o m u z d e r i s i ,
A B D ' y e keçi derisi ihracatı yapılmaktadır. Frunze deri fabrikasından d a T ü r k i y e ' y e kösele ihracı
y a p ı l m a k t a d ı r . A y r ı c a h a m ve y a r ı m a m u l d e r i d e g ö n d e r i l m e k t e d i r . H o l l a n d a ' y a ise d o m u z d e r i s i
h a m m a d d e s i i h r a ç e d i l m e k t e d i r . T o k m a k k e n t i n d e 1 d e r i f a b r i k a s ı n ı n y a p ı m ı bu yıl b i t m i ş t i r .
O l d u k ç a b ü y ü k k a p a s i t e ile k i , g ü n l ü k 6 0 ton sığır d e r i s i , 4 bin k o y u n d e r i s i v e 1.000 d o m u z d e r i s i
i ş l e y e c e k o l a n f a b r i k a , 52 bin m 2 k a p a l i a l a n a s a h i p o l a c a k v e 53 m i l y o n d o l a r l ı k yatırım t u t a r ı n ı n
yarısını krediyle karşılanacaktır. Fabrika, Kırgız-Türk Limited Şti. (Promota'nın ortağı) tarafından
kurulmaktadır.
A k t i l e k ' t e k i bir o y u n c a k f a b r i k a s ı n d a n , Ç i n ' e p l a s t i k o y u n c a k i h r a ç e d i l m e k t e d i r .
Kırgızistan sanayiinin gelişme perspektiflerine bakıldığında, başlıca üç p r o b l e m esas itiba­
riyle g ö z e ç a r p m a k t a d ı r . 1 - O r g a n i z a s y o n u n o p t i m a l hale g e t i r i l m e s i , 2 - E k o n o m i d e iç v e dış
i l i ş k i l e r i n r a s y o n e l l e ş t i r i l m e s i , 3- Ü r e t i m t e k n o l o j i s i n i n m o d e r n l e ş t i r i l m e s i .
K ı r g ı z i s t a n , e l e k t r o t e k n i k , r a d y o - e l e k t r o n i k , t e k s t i l ve d e r i , d e m i r d ı ş ı m e t a l s a n a y i i g i b i m a l l a r ı
ile d ü n y a e k o n o m i s i n d e yer a l m a k i s t e m e k t e d i r .
Ulaştırma s o r u n u n u çözümü için, Serahz - M e ş h e d demiryolu projesi vardır. Ayrıca Bişkek
y a k ı n l a r ı n d a k i M a n a s k a s a b a s ı n d a bir u l u s l a r a r a s ı h a v a a l a n ı i n ş a a t ı p r o j e s i b u l u n m a k t a d ı r .
Kırgızistan'da Y a b a n c ı Yatırımlar Hakkında Kanun kabul edilerek, y ü r ü r l ü ğ e girmiştir.
D i ğ e r t a r a f t a n Dış E k o n o m i k İ l i ş k i l e r i n E s a s l a r ı H a k k ı n d a K a n u n ' d a k a b u l e d i l m i ş t i r .
K ı r g ı z i s t a n ' d a i h r a c a t ve i t h a l a t ı n , d o ö v i z i ş l e m l e r i n i n d ü z e n l e n m e s i , y a b a n c ı m ü ş t e r e k o r t a ­
klıkların ve uluslararası birliklerin ve teşkilatların, bankaların ve y a b a n c ı şirketlerin
ülkede
t e m s i l c i l i k l e r t e ş k i l i h a k k ı n d a bir B a ş k a n l ı k F e r m a n ı y a y ı m l a n m ı ş t ı r .
A y n ı z a m a n d a h ü k ü m e t , 1 9 9 2 ' d e ihraç k o t a l a r ı v e y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r ı n h a n g i a l a n l a r a y ö n e l ­
t i l e c e ğ i k o n u s u n d a k a r a r l a r atmıştır.
Y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r ı n t e ş v i k e d i l e c e ğ i s e k t ö r l e r ve y e r l e r ş u n l a r d ı r :
* T a ş K u m ı r ' d a y a n i l e t k e n f a b r i k a s ı , Issık G ö l - S a r ı c a z ' d a y a p ı l a c a k y a t ı r ı m l a r ,
* Altın sanayiinde Talaş ve Kemin'de işleme fabrikaları,
* M a k i n a s a n a y i i n d e . M e r m e r k a s a b a s ı n d a , e l e k t r i k l i ev a l e t l e r i i ç i n , 1 m i l y o n a d e t / y ı l k a p a ­
siteli mikro motor fabrikası, T o k m a k ' d a 120.000/yıl kapasiteli Renkli TV fabrikası (Güney Koreli
G o l d Star ile),
* P e t r o l s a n a y i i n d e , bir p e t r o l i ş l e m e f a b r i k a s m m ithal e d i l m e s i ( 1 0 0 . 0 0 0 t o n / y ı l k a p a s i t e y l e ) ,
* M e t a l ü r j i s a n a y i i n d e , 2 5 0 . 0 0 0 ton/yıl k a p a s i t e l i bir f a b r i k a n m i t h a l i ,
* Hafif s a n a y i k o n u s u n d a , ç a l ı ş a n m ü e s s e s e l e r i n t e k n o l o j i l e r i n i n y e n i l e n m e s i , T o k m a k ' d a
artık kağıttan karton ve kağıt fabrikasının kurulması, Bişkek'deki m o b i l y a fabrikasının teknoloji
yenilemesi ve kapasite genişletmesi.
2.3.3. Madencilik
Kesimi
K ı r g ı z i s t a n ' d a c i v a , k u r ş u n , v o l f r a m , a l t ı n , a n t i m o n , n a d i r e l e m e n t l e r , k a l a y , ç i n k o , bakır,
k ö m ü r , asbest, vollastonit, inşaat malzemesi girdileri ve gübre h a m m a d d e s i gibi m a d e n türleri
bulunmaktadır.
Ülkede, sahip olunan yeraltı kaynaklarının işlenerek değerlendirilmesi, yönetimin
perspektifleri arasında yer almaktadır.
sanayi
B u c ü m l e d e n o l m a k ü z e r e H a y d a r k e n t ' t e c i v a f a b r i k a s ı , M a k m a l v e C e r u ş e h i r l e r i n d e altın
işleme fabrikaları inşa edilmektedir. Sarıcaz'da kalay fabrikası ve ayrıca, asbest ve vollastonit
fabrikalarının kurulması planlanmaktadır.
Ülkede birçok maden rezervi tespit edilmiş fakat henüz çıkarılmasına başlanmamıştır. Bunlar
arasında, altın, g ü m ü ş , demir cevheri, titan ve kıymetli taşlar bulunmaktadır.
A y r ı c a , k ö m ü r , p e t r o l v e d o ğ a l g a z d a v a r d ı r . 7 ayrı y e r d e k ö m ü r m a d e n l e r i ç a l ı ş m a k t a d ı r ,
b u n l a r , G ö k y a n g a k , T a ş k u m ı r , K ı z ı l k i y a , U ç k o r g a n , S u l y u k t a C e r g a l a n v e S ö ğ ü t ' t ü r . Bu y e d i
m e r k e z d e y ı l d a 2.5 m i l y o n t o n k ö m ü r ü r e t i l m e k t e d i r .
12 m e r k e z d e p e t r o l r e z e r v i t e s p i t e d i l m i ş t i r . B u n l a r ı n 8'i p e t r o l , 4 ' ü d o ğ a l g a z - p e t r o l k a r ı ş ı m ı
o l u p , a y r ı c a 11 t a n e d e k ü ç ü k v e o r t a b o y r e z e r v i n t e s p i t i y a p ı l m ı ş t ı r ( 1 4 ) .
2.4. P a r a , Bankaciiılc ve
Enfiasyon
K ı r g ı z i s t a n ' d a h a l e n e s k i Birlik p a r a s ı o l a n R u b l e g e ç e r l i d i r . B a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n i l a n ı n d a n s o n r a .
Cumhuriyetin
kendi para birimini oluşturma çabaları başlamıştır.
Bu y ö n d e altın v e
döviz
r e z e e r v l e r i n i n b e l l i bir n o k t a y a u l a ş m a s ı v e e k o n o m i k istikrar ile sağlıklı bir b ü y ü m e n i n s a ğ l a n ­
m a s ı s o n u c u , k o v e r t i b l bir u l u s a l p a r a n ı n b a s ı l a b i l e c e ğ i b e k l e n m e k t e d i r .
Ü l k e d e 1 9 9 1 y ı l ı n d a b ü y ü k bir e n f l a s y o n y a ş a n d ı ğ ı n ı , milli g e l i r v e s a n a y i k e s i m i k o n u l a r ı
i ş l e n i r k e n b e l i r t i l m i ş i d i . Ö z e l l i k l e d i ğ e r e s k i birlik ü y e l e r i C u m h u r i y e t l e r v e R u s y a ' n ı n g e r e k
h a m m a d d e , g e r e k s e m a m u l mal bazındaki ticarette çıkardıkları zorluklar ülkedeki
yeniden
o r g a n i z a s y o n s ı r a s ı n d a k i sıkıntılara e k l e n i n c e , z a t e n y e t e r s i z o l a n m a l a r z ı n d a d a r l ı k v e kıtlıklar
o r t a y a ç ı k m a k t a d ı r . Asıl ö n e m l i o l a n , b a z ı m a l l a r için k a m u n u n s ü b v a s i y o n v e d e s t e k l e r i kaldır­
m a s ı , m a l i y e t l e r i n d a h a g e r ç e k ç i bir y ö r ü n g e y e o t u r m a s ı n ı g e r e k t i r m e k t e d i r .
Bunlara
bağlı
o l a r a k , ö z e l l i k l e sınai m a l l a r d a f i y a t a r t ı ş l a r ı n ı n a n o r m a l d e r e c e l e r e v a r d ı k l a r ı g ö r ü l m e k t e d i r .
M e s e l a , 1 r u b l e ' n i n a l t ı n d a o l a n 1 litre b e n z i n f i y a t ı , b u g ü n l e r d e 5-6 r u b l e ' y i b u l m u ş b u l u n m a k ­
t a d ı r . Ü l e k e d e a y r ı c a p e t r o l sıkıntısı ç e k i l m e k t e , y e t e r l i p e t r o l ü r ü n ü a r z ı o l m a d ı ğ ı a n l a ş ı l m a k t a ­
dır.
E n f l a s y o n o r a n l a r ı 1 9 9 0 ' d a t ü k e t i c i f i y a t l a r ı i t i b a r i y l e y ü z d e 3 o l m u ş t u r . Bu a y n ı z a m a n d a
1 9 8 7 - 9 0 o r t a l a m a s ı d ı r . Bu o r a n A r a l ı k - A r a l ı k 1 9 9 1 'de y ü z d e 181 o l m u ş t u r . T o p t a n e ş y a f i y a t l a r ı
ise 1 9 8 9 v e 1 9 9 0 için yıllık y ü z d e 1 a r t a r k e n , 1 9 9 1 ' d e artış y ü z d e 2 8 8 ' e u l a ş m ı ş t ı r ( 1 5 ) .
(14) Kırgızistan S a n a y i Bakanlığı; Kırgızistan S a n a y i i Hakkında Genel Bilgiler R a p o r u , s . 1 - 9 .
(15) I M F ; Kırgızistan E c o n o m i c Review, IMF Staff Paper, W a s h i n g t o n , Mayıs 1992, s . 2 1 .
K ı r g ı z i s t a n ' d a D e v l e t B a n k a s ı ile İlgili K a n u n h a z ı r l a n a r a k y ü r ü r l ü ğ e g i r m i ş t i r . D e v l e t B a n k a ­
sı, Merkez Bankası olarak bütün işlemleri yerine getirmekle görevlidir. Diğer taraftan Bankalar
v e B a n k a F a a l i y e t l e r i K a n u n u d a ç ı k a r ı l a r a k u y g u l a m a y a k o n m u ş t u r . A n c a k h e n ü z t a m bir
u y g u l a m a olmadığı gibi, bu kesimdeki yeniden yapılanmalar d e v a m etmektedir. Bu çabaların
s o n u ç v e r m e s i ile atıl f i n a n s m a n k a y n a k a r ı b a n k a l a r s i s t e m i n e ç e k i l e b i l e c e k t i r . Bu k a y n a k l a r d a ,
y a t ı r ı m i h t i y a ç l a r ı için y e t e r s i z o l a b i l e c e k t i r . B u n u n için d e y a b a n c ı s e r m a y e v e k r e d i l e r e i h t i y a ç
d u y u l m a k t a d ı r . A y r ı c a , B a n k a c ı l ı k k o n u s u n d a e l e m a n y e t i ş t i r i l m e s i g e r e k m e k t e d i r . Bu k o n u d a
Türkiye Bankalar Birliğinin bazı projeleri bulunmaktadır.
B a n k a c ı l ı k k e s i m i bir s e r b e s t p i y a s a e k o n o m i s i n i n t e m e l t a ş l a r ı n d a n o l a n b a n k a l a r s i s t e m i n ­
d e n t a m a m e n farklıdır. M o d e r n bankacılık işlemleri henüz y e r l e ş m e m i ş t i r . Paraları R u s y a ' d a n
gelince, para basımı, para miktarı ve para politikasına ilişkin hizmetlerin tam olarak yerine
g e t i r i l m e s i d e s ö z k o n u s u o l m a m a k t a d ı r . B a n k a l a r v e B a n k a f a a l i y e t l e r i k a n u n u n u n bir ö z e t i ,
Ek'te yer almaktadır.
1991'de kurulan Ziraat Bankası, faaliyete başlamış, ancak görüşmelerimizde
belirtildiğine
göre, bankanın kredi verecek para kaynağı bulunmamaktadır. Ziraat Bankası 8 a y d a yüzde 23
f a i z l e k r e d i v e r e c e k , k r e d i n i n s ü r e s i 8 ay o l a c a k t ı r .
D i ğ e r ö z e l b a n k a l a r i s e , y i n e 8 aylık v a d e l e r l e y ü z d e 53 f a i z l e k r e d i v e r m e k t e d i r l e r .
Z i r a a t b a n k a s ı , a z a m i , 5 0 0 . 0 0 0 ruble k r e d i y i 1 k e r e d e a ç a b i l m e y e t k i s i n e s a h i p t i r .
K ı r g ı z i s t a n ' d a t a s a r r u f e ğ i l i m i d ü ş ü k o l u p , ülke m e v d u a t ı n ı n t o p l a m e s k i b i r l i k m e v d u a t ı n a
o r a n ı 1'in a l t ı n d a d ı r . D o l a y i s i y l e , k i ş i b a ş ı n a t a s a r r u f m e v d u a t ı n ı n , t o p l a m B i r l i k k i ş i b a ş ı n a
t a s a r r u f m e v d u a t ı n a o r a n ı d a o l d u k ç a d ü ş ü k o l u p , Ö z b e k i s t a n v e A z e r b a y c a n ' d a n s o n r a en
d ü ş ü k değere sahiptir.
T A B L O : 21
KİŞİ BAŞINA T A S A R R U F M E V D U A T I , 1989 S O N U
(Sov.Bir.Ortalamasının Yüzdesi Olarak)
Tas.Mev.
Kent
Kır
Ukrayna
100
123
115
134
70
99
Moldovya
77
Ermenistan
Kazakistan
131
36
63
109
160
58
Özbekistan
30
75
63
49
73
10
47
39
74
Sovyetler Birliği
Azerbaycan
Kırgızistan
8
18
Kaynak : IMF, a.g.e. V : 1 , s . 2 3 1 .
Bu o r a n , kırsal k e s i m d e d a h a d a düşüktür.
D i ğ e r t a r a f t a n , m o d e r n b a n k a c ı l ı k v e dış t i c a r e t i ş l e m l e r i n i y ü r ü t e c e k b a n k a
sisteminin
o l u ş t u r u l m a s ı için g a y r e t e d i l d i ğ i b e l i r t i l m i ş t i r . Bu ç a b a l a r , y a s a n ı n ç ı k m a s ı ile b e l l i bir n o k t a y a
ulaşmış bulunmaktadır.
2.5. Ulaştırma
Kesimi
Ü l k e d e g e r e k e k o n o m i k f a a l i y e t l e r i n h ı z l a n d ı r ı l m a s ı g e r e k s e , dış d ü n y a ile e n t e g r a s y o n u n
g e l i ş t i r i l m e s i n d e u l a ş ı m v e h a b e r l e ş m e n i n ö n e m i a n l a ş ı l m ı ş t ı r , bu n e d e n l e , h e m T ü r k i y e , h e m
diğer ülkelerle yapılabilecek ulaştırma işbirliği imkanları, ciddiyetle araştırılmaktadır. Sanayi
k e s i m i n d e d e ğ i n i l d i ğ i ü z e r e İ r a n ' m s a h i l k e n t i M e ş h e d ' e bir d e m i r y o l u ile b a ğ l a n m a k , M a n a s ' d a
bir u l u s l a r a r a s ı h a v a a l a n ı p r o j e s i ile d o ğ u v e b a t ı ü l k e l e r i a r a s ı n d a k ö p r ü o l m a k i s t e m e k t e d i r l e r .
Ü l k e n i n k a r a y o l l a r ı ağının a l t y a p ı o l a r a k iyi o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a , a n c a k , 1 9 8 0 s o n r a s ı n d a ,
g e n i ş l e t m e v e i y i l e ş t i r m e y ö n ü n d e b i r ş e y y a p ı l m a d ı ğ ı b e l i r t i l m e k t e d i r . Bu y e t e r s i z g e l i ş m e d e ,
ülkenin dağlık v e y ü k s e k karakter arzetmesinin rolü bulunmaktadır. Demiryollarının u z u n l u ğ u
1 9 6 0 ' d a ne ise 1 9 8 8 ' d e d e aynıdır: 4 0 k m ( 1 6 ) . Bu s e b e p l e , ü l k e içi u l a ş t ı r m a h i z m e t l e r i n d e d a h a
ziyade h a v a y o l u n u n kullanıldığı görülmektedir.
T A B L O : 22
BİRLİK CUMHURİYETLERİNİN KARAYOLLARI AĞI
1 9 8 0 - 1 9 8 8 , Bin k m .
1980
Toplam
S o v . Birliği
Ukrayna
Azerbaycan
Özbekistan
Kırgızistan
1985
Sert Yüzlü
Toplam
1988
Sert Yüzlü
Toplam
Sert Yüzlü
1.341.3
921.1
1.542.6
1.131.4
1.737.4
1.298.5
209.8
25.9
62.9
25.3
165.7
19.9
52.1
17.6
247.3
30.2
803
32.1
201.9
25.5
66.7
23.1
258.6
30.0
70.8
28.7
219.9
28.2
59.7
21.5
Kaynak : IMF; a.g.e., V.lll., s.113.
Demiryolu ulaşımında, ayrıca, Orta Asya Türk Cumhuriyetleri, T r a n s a s y a
Demiryolunun
kurulması, k o n u s u n d a a n l a ş m a sağlamışlardır. 1992-93 döneminde bu yolun yapım faaliyetleri
b a ş l a t ı l a c a k t ı r . D e m i r y o l u n u n , b a t ı d a T ü r k i y e ' y e , d o ğ u d a Ç i n ' e k a d a r u z a m a s ı p l a n l a n m ı ş t ı r . Bu
d e m i r y o l u n u n g e r ç e k l e ş e b i l m e s i d u r u m u n d a , e s k i i p e k y o l u t a k i p e d i l e r e k , Ç i n , Moğolist-an,
G.Kore ve diğer ülkelere yük ve insan taşımacılığı m ü m k ü n d u r u m a gelecektir.
H a v a y o l u u l a ş ı m ı n d a , T ü r k i y e Kırgızistan a r a s ı n d a d i r e k t u ç u ş h a t t ı a ç ı l m a s ı
hususunda
g ö r ü ş b i r l i ğ i s a ğ l a n m ı ş t ı r . 1 9 9 2 yılı i ç i n d e a ç ı l m a s ı p l a n l a n a n a n c a k h e n ü z u y g u l a m a y a g e ç ­
m e y e n bu hatların, d a h a sonra Tokyo, Seul gibi noktalara uzatılması d ü ş ü n ü l m e k t e d i r .
H a b e r l e ş m e k o n u s u n d a , T ü r k ş i r k e t l e r k o n s o r s i y u m u , ü l k e d e , b e l l i bir k a p a s i t e y e s a h i p ,
dijital telefon santrali kurmaktadırlar. Santraller faaliyete geçmiştir. Şu a n d a teleks ve faks
h a b e r l e ş m e a r a c ı o l a r a k , T ü r k i y e - Kırgızistan a r a s ı n d a i ş l e m e k t e d i r . T e l e f o n l a T ü r k i y e ' d e n
a r a m a k ve g ö r ü ş m e k d a h a kolay olmaktadır.
2.6. Dış T i c a r e t : İhracat ve İthalat
K ı r g ı z i s t a n ' ı n g e r e k e s k i Birlik C m u h u r i y e t l e r i , g e r e k s e , b i r l i k d ı ş ı dış t i c a r e t i n e b a k ı l d ı ğ ı n d a ,
h e r iki b a k ı m d a n d a 1 9 8 7 yıh i t i b a r i y l e açık v e r d i ğ i g ö r ü l ü r .
1 9 8 7 y ı l ı n d a , C u m h u r i y e t l e r a r a s ı dış t i c a r e t d e n g e s i 5 0 0 m i l y o n r u b l e a ç ı k v e r m i ş t i r ( d a h i l i
f i y a t l a r l a ) . B i r l i k d ı ş ı dış t i c a r e t d e n g e s i d e , a y n ı yıl için 7 0 0 m i l y o n r u b l e a ç ı k v e r m i ş o l u p , t o p l a m
d ı ş t i c a r e t a ç ı ğ ı 1.2 m i l y a r r u b l e y e u l a ş m ı ş t ı r .
C u m h u r i y e t l e r a r a s ı v e d ı ş ı dış t i c a r e t e , d ü n y a f i y a t l a r ı y l a b a k ı l d ı ğ ı n d a d a , C u m h u r i y e t l e r a r a s ı
a ç ı k 1 m i l y a r r u b l e , d i ğ e r ü l k e l e r l e 4 0 0 m i l y o n r u b l e , y a n i t o p l a m 1.4 m i l y a r r u b l e dış t i c a r e t açığı
vardır (17).
(16) IMF; a . g . e . , V . l l l , s . 1 1 1 .
(17) H D T M ; a.g.e, S.2.
1 9 8 8 yılı v e r i l e r i n e g ö r e , C u m h u r i y e t l e r a r a s ı t i c a r e t d e n g e s i , cari f i y a t l a r l a 1.21 m i l y a r r u b l e ,
d ü n y a f i y a t l a r ı ile 1 . 1 . m i l y a r ruble açık v e r m i ş t i r .
1 9 8 8 yılı i ç i n , t o p l a m dış t i c a r e t h a c m i n i n net m a d d i ü r e t i m e o r a n ı y ü z d e 6 4 ' t ü r . Bu o r a n , ülke
e k o n o m i s i n i n . Birlik b a z ı n d a ö n e m l i o r a n d a d ı ş a açık o l d u ğ u n u ifade e t m e k t e d i r , z i r a , bu h a c m i n
y ü z d e 5 5 ' i C u m h u r i y e t l e r a r a s ı t i c a r e t i , k a l a n y ü z d e 9'u d a , d i ğ e r ü l k e l e r l e o l a n t i c a r e t h a c m i n i
o l u ş t u r m a k t a d ı r . Asıl d ı ş a açıklık g ö s t e r g e s i o l a n i h r a c a t ı n t o p l a m ülke ü r e t i m i n e o r a n ı y ü z d e
1 9 ' d u r . D i ğ e r t a r a f t a n ithalatın t o p l a m ülke t ü k e t i m i n e o r a n ı ise d a h a y ü k s e k o l u p , y ü z d e 2 6 ' y a
u l a ş m a k t a d ı r ( 1 8 ) . Bu d u r u m Kırgızistan'ın b ü y ü k o r a n d a i t h a l a t a b a ğ ı m l ı o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k ­
t e d i r . A n c a k d a h a ö n c e d e d e ğ i n i l d i ğ i g i b i , 1 9 8 7 v e 1988 v e r i l e r i , o l d u k ç a e s k i v e birlik d ö n e m i n e
ait o l d u ğ u n d a n , b u o r a n ı n 1 9 9 0 s o n r a s ı n d a d ü ş t ü ğ ü b i l i n m e k t e d i r .
1 9 8 8 y ı l ı n d a , ü l k e n i n t o p l a m i t h a l a t ı , 3.7 m i l y a r r u b l e o l m u ş t u r . Bu m i k t a r ı n 3 m i l y a r r u b l e l i k
k ı s m ı Birlik içi C u m h u r i y e t l e r d e n ( y ü z d e 8 0 ) , 0.7 m i l y a r l ı k b ö l ü m ü ise d i ğ e r ü l k e l e r d e n ( y ü z d e
20) y a p ı l m ı ş t ı r .
1 9 8 8 yılı i h r a c a t ı 2 . 5 6 m i l y a r r u b l e d i r . B u n u n y ü z d e 9 8 ' i y a n i 2.5 m i l y a r l ı k k ı s m ı
Birlik
C u m h u r i y e t l e r i n e 0.06'lık b ö l ü m ü ise, diğer ülkelere ihracatı gösterir.
G e l e c e k y ı l l a r d a O r t a A s y a T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n i n , farklı g e l i ş m i ş l i k d ü z e y l e r i v e c o ğ r a f i
k o n u m l a r ı g e r e ğ i k e n d i a r a l a r ı n d a dış t i c a r e t i l i ş k i l e r i n i d a h a ağırlıklı b i ç i m d e d e v a m e d e c e k l e r i
b e k l e n e b i l i r . N i t e k i m , 1 9 8 8 yılı itibariyle Kırgızistan dış t i c a r e t i n G S M H ' y a o r a n ı y ü z d e 4 6 o l u p ,
b u n u n y ü z d e 4 0 ' ı n ı birlik i ç i , y ü z d e 6'sını d i ğ e r ü l k e l e r l e t i c a r e t o l u ş t u r m a k t a d ı r ( 1 9 ) .
Dış t i c a r e t d e ğ e r l e r i n d e g ü n ü m ü z v e r i l e r i n e g e l i r s e k , ü l k e n i n s o n y ı l l a r d a k i i t h a l a t ı n a b a k t ı ğ ı ­
m ı z d a , s a n a y i m a l l a r ı ağırlıklı bir y a p ı n ı n , eski Birlik ü l k e l e r i n d e n y a p ı l a n i t h a l a t a h a k i m o l d u ğ u
g ö r ü l ü r . Y i n e i h r a c a t ı n y a p ı s ı d a , a y n ı g r u p ü l k e l e r e , s a n a y i m a l l a r ı ağırlıklıdır.
K ı r g ı z i s t a n ' ı n ö n c e k i Birlik d ı ş ı ü l k e l e r e y a p t ı ğ ı i h r a c a t d a s a n a y i ağırlıklı o l u p , b u n u n i ç i n d e
d e g ı d a s a n a y i i ö n s ı r a d a g e l m e k t e d i r . 1991 y ı l ı n d a , i h r a c a t t a ö n e m l i bir g e r i l e m e g ö z e ç a r p ­
makta, bunu d a sanayi malları ihracatında olduğu görülmektedir. Sebebinin, ülkede fiyatların
s e r b e s t b ı r a k ı l m a s ı i l e , ü r e t i m i n d a h a z i y a d e iç p a z a r a y ö n e l m e s i s o n u c u o l m a s ı m ü m k ü n d ü r .
A y n ı g e l i ş m e l e r , i t h a l a t için de s ö z k o n u s u d u r . 1 9 9 1 'de y ü z d e 7 5 ' l i k bir g e r i l e m e v a r d ı r . İ t h a l a t ı n
g e r i l e m e s i d e . C u m h u r i y e t d ö v i z i m k a n l a r ı n ı n sınırlı o l m a s ı v e a y r ı c a b a r t e r v e y a c o u n t e r t r a d e
( m u k a b i l t i c a r e t ) i ş l e m l e r i n i n z o r l u ğ u n d a n k a y n a k l a n m a k t a d ı r . 1 9 9 2 ' d e ise ithal g i r d i l e r i kısıt­
l a y a n k o n t r o l l e r i s e r b e s t l e ş t i r e n bir b a ş k a n l ı k g e n e l g e s i O c a k a y ı n d a y ü r ü r l ü ğ e g i r m i ş t i r .
T A B L O : 23
Ö N C E K İ B İ R L İ K Ü L K E L E R İ İLE T İ C A R E T İ N M A L B İ L E Ş İ M İ
(Milyon Ruble, dahili fiyatlar)
1989
İthalat
1990
1991
1989
İhracat
1990
1991
SANAYİ
3.183
2.674
5.143
2.433
-Elektrik Enerjisi
29
-Petrol ve Gaz Sanayii
-Diğer Yağlar
325
32
-
-Demir Metaller
167
-Kömür Sanayii
34
37
269
543
85
-
3
167
292
2.240
6.137
80
67
188
11
22
-
10
22
-
29
14
9
12
7
(18) IMF; a.g.e., V . 1 . s . 2 2 7 .
(19) Daniel G r o s s , " R e g i o n a l Disintegration in t h e Soviet U n i o n ,
I N T E R E C O N O M I C S , N o : 5, S e p t e m b e r / O c t o b e r 1 9 9 1 , s . 2 0 7 - 2 1 3 .
Economic
Cost
and
Benefits"
- D e m i r !\/!etaller
167
D e m i r D ı ş ı i\/letaller
Kimya Petro Kimya
91
349
96
273
Makina imal. Metal
O r m a n Kağıt, Baskı
İnşaat Malzemeleri
1020
129
67
823
114
Hafif Sanayii
560
71
Diğer Sanayii
TARIM
DİĞER FAALİYETLER
TOPLAM
167
69
522
292
277
566
1184
9
124
24
7
12
145
23
492
121
176
81
946
5
17
882
4
13
2106
17
67
50
1.238
650
71
229
26
640
21
88
90
87
102
3.361
2.863
181
50
5.373
96
20
2.549
87
49
2.446
1.898
182
12
6.331
K a y n a k : I M F ; Kırgızistan Economic Review , s.35.
Ö n c e k i b i r l i k ü l k e l e r i n d e n y a p ı l a n i t h a l a t ı n , 1991 'de y a k l a ş ı k i k i y e k a t l a d ı ğ ı g ö r ü l m e k t e d i r . Bu
d u r u m , d ö v i z y o k l u ğ u v e b u ü l k e l e r l e t i c a r e t i n r u b l e ile y a p ı l a b i l m e s i n d e n k a y n a k l a n m a k t a d ı r .
T a b l o 2 3 ' d e n ç ı k a n d i ğ e r bir s o n u ç d a , 1991 'de e s k i birlik ü l k e l e r i n e i h r a c a t 1.5 k a t a r t a r k e n ,
ilk d e f a dış t i c a r e t a ç ı ğ ı d a p o z i t i f b a k i y e v e r m i ş t i r .
TABLO
: 24
ESKİ BİRLİK DIŞI Ü L K E L E R L E T İ C A R E T İ N M A L BİLEŞİMİ
(Milyon dolar, d ü n y a fiyatlarıyla)
İthalat
SANAYİ
- Elektrik enerjisi
1989
65
- •
1990
85
-
İhracat
1991
13
-
1989
883
1990
1.178
-
-
- Petrol ve Gaz Sanayi
-
-
-
-
- Kömür Sanayi
- Diğer Yağlar
-
-
-
- Demir Metaller
- Demir Dışı Metaller
- Kimya Petro Kimya
3
1
-
38
-
53
1
7
-
- Makina İmal ve Metal
13
-
21
-
5
-
-
- O r m a n Kağıt, Baskı
- İnşaat Malzemeleri
- Hafif S a n a y i
1
3
3
-
- Gıda Sanayi
- Diğer Sanayi
6
-
5
-
TARIM
3
-
1
-
-
67
86
20
DİĞER FAALİYETLER
TOPLAM
199
350
-
-
-
10
9
71
7
2
66
3
2
6
87
131
111
7
4
-
133
15
6
152
563
1
796
8
201
1
94
89
1
93
1.268
443
3
1
978
-
23
K a y n a k : I M F ; Kırgızistan E c o n o m i c Review, s. 3 6 .
T a b l o 2 4 ' d e g ö r ü l d ü ğ ü gibi, dolar bazında ve d ü n y a fiyatları ile, eski Birlik dışı ülkelerle
ticarette dış ticaret açığı o l d u k ç a yüksektir.
Kırgızistan ve diğer mal mukabili ticaret yapılan Türk ve diğer Cumhuriyetlerle
işlemlerin
k o l a y l a ş t ı r ı l m a s ı v e b e l l i k u r a l l a r ı n y e r l e ş t i r i l m e s i i ç i n , bir " t a k a s e v i " n i n k u r u l m a s ı n a b ü y ü k v e
a c i l i h t i y a ç v a r d ı r . B u a m a ç l a T ü r k E x i m b a n k ' i n iki ş i r k e t k u r m a ç a l ı ş m a s ı b u l u n d u ğ u , b u n l a r d a n
birinin t a k a s e v i , ikincisinin d s , Türk Cumhuriyetlerindeki yatırımları y ö n l e n d i r m e görevini üstle­
neceği bildirilmektedir.
2.7. Ödemeler
Bilançosu
T A B L O : 25
ÖDEMELER BİLANÇOSU
E s k i Birlik Ü l k e l e r i A r a s ı
Birlik Ülkeleri Dışı
(Milyon Dolar)
(Milyon Ruble)
1989
1990
1991
Cari işlemler dengesi
-273
488
2.886
Mal ticareti Dengesi
-813
-417
958
- İhracat
2.549
2.446
6.331
- İthalat
3.362
2.863
5.373
540
905
1.928
1989
1990
1991
-1.684
-590
-1.378
-1.650
-555
81
1.459
88
1.738
-34
23
32
44
Faiz Y ü k ü m L.
Net birlik mali transfer
Net kredi girişleri
229
- Ödemeler
229
- Amortisman
-6.8
19.0
5.9
3.6
-12.1
41.7
29.4
33.4
0.3
0.7
0.6
( G S Y İ H ' n i n % si)
- İthalat
120
-76
-531
( G S Y İ H ' n i n % si)
- İhracat
105
-1.637
Hatırlatma Kalemleri:
- Cari işlem
-36
-73
2.115
488
Genel Denge
578
35.4
34.4
44.1
6.7
12.3
12.5
( G S Y İ H ' n i n % si)
K a y n a k : I M F ; Kırgızistan Economic Review, s.24.
Kırgızistan ö d e m e l e r bilançosunda, eski birlik ülkeleri arası bazında g e n e l d e n g e 1990 ve
1 9 9 1 i ç i n a r t ı b a k i y e v e r m i ş t i r , birlik ü l k e l e r i d ı ş ı b a z ı n d a i s e , d a r a l m a s ı n a r a ğ m e n 1 9 9 1 ' d e 5 3 1
milyon dolar açık vardır.
A y r ı c a K ı r g ı z i s t a n ' ı n birlik d ö n e m i n d e n k e n d i p a y ı n a d ü ş e n dış b o r c u ö d e d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r .
2.8
Bütçe
T A B L O : 26
K I R G I Z İ S T A N D E V L E T B Ü T Ç E S İ (*)
VE KALEMLERİN GSYİH'YE ORANI
(Milyar Ruble)
,1992
1989
T o p l a m gelirler ve hibeler
Vergi gelirleri
Muamele vergisi
Katma değer vergisi
Dolaylı vergiler
2.89
2.13
38
28
1990
3.21
2.18
38.5
26.3
1991
%
5.43
2.66
35.7
17.5
Revize
11.97
11.41
Gelir vergisi
Diğer
Vergi dışı gelirler
Birlik h i b e l e r i (net)
Toplam Harcamalar
Cari harcamalar
Ücretler
M a l , Hizmet ve Bakım
Faiz
Transferler
Yardımlar
CIS Ödemeleri
Sermaye Harcamaları
GENEL DENGE
0.22
0.54
2.73
2.34
0.39
0.16
.
.
7.1
36
31
5.2
2.1
.
.
0.12
0.91
3.18
2.71
.
.
.
.
.
0.48
0.02
.
.
.
.
.
.
11
38
32.5
.
.
.
.
.
.
.
.
5.7
0.3
.
-
0.84
1.93
4.73
4.53
.
.
12.7
31
30
.
.
0.55
.
.
.
0.19
0.70
.
.
.
1.3
4.6
17.05
16.30
0.75
-5.09
K a y n a k : I M F ; Kırgızistan Economic Review, s.22.
(*) V e r g i g e l i r l e r i v e c a r i h a r c a m a l a r ı n alt k a l e m l e r i v e r i l m e m i ş t i r .
Kırgızistan bütçesinde 1989-91 döneminde bir.açıktan söz e d i l m e z k e n , 1992'de yaklaşık 5
milyar ruble açık beklenmektedir. T o p l a m bütçe gelirleri GSYİH'nın y ü z d e 4 0 ' a yakınını oluştur­
m a k t a d ı r . A n c a k , b u o r a n ı n ç o k ö n e m l i bir kısmının Birlik h i b e l e r i k a l e m i n d e n o l u ş t u ğ u g ö r ü l ­
m e k t e d i r . R e v i z e e d i l e n 1 9 9 2 b ü t ç e s i n d e , birlik h i b e l e r i k a l e m i artık y o k t u r . O y s a b u k a l e m i n
G S Y İ H ' y a o r a n ı , 1 9 9 0 ' d a y ü z d e 1 1 , 1 9 9 1 ' d e y ü z d e 1 2 . 7 o l m u ş t u r . Kırgız y ö n e t i c i l e r , ş i m d i y e
d e k b ü t ç e n i n h a t t a her k e n t b ü t ç e s i n i n bile M o s k o v a ' d a y a p ı l d ı ğ ı n ı , artık k e n d i l e r i n i n b ü t ü n
imkanları seferber ederek kendi bütçelerini yaptıklarını belirtmişlerdir.
V e r g i g e l i r l e r i n i n milli g e l i r e ( G S Y Î H ) o r a n ı o l d u k ç a y ü k s e k t i r . A n c a k , 1 9 8 9 ' d a y ü z d e 28 o l a n
b u o r a n , 1 9 9 0 ' d a y ü z d e 2 6 . 3 , 1 9 9 1 ' d e y ü z d e 17.5 o l m u ş t u r . G ö r ü l d ü ğ ü g i b i b i r a z a l m a t r e n d i
sözkonusudur.
1991 devlet bütçesinin bileşiminde, vergi gelirleri, toplam gelir ve hibelerin yüzde 49'unü,
v e r g i d ı ş ı g e l i r l e r y ü z d e 1 5 ' i n i v e net b i r l i k h i b e l e r i y ü z d e 3 6 ' s m ı m e y d a n a g e t i r m e k t e d i r .
1 9 9 2 ' d e m u a m e l e ve satış vergisi kaldırılarak, yerine KDV ve tüketim vergisi u y g u l a m a y a
k o n u l m u ş t u r . K D V , y ü z d e 2 8 o l a r a k t e k bir o r a n h a l i n d e u y g u l a n m a k t a , d ı ş t i c a r e t i ş l e m l e r i
d ı ş ı n d a g e n i ş bir a l a n ı k a p s a m a k t a d ı r . İ t h a l a t t a n v e r g i a l ı n m a m a k t a , i h r a c a t ise k e s i n l i k l e v e r g i
d ı ş ı t u t u l m a k t a d ı r . K D V ' d e n i s t i s n a t u t u l a n d i ğ e r 24 k a l e m a r a s ı n d a , u l a ş t ı r m a , b a r ı n m a , s i g o r t a ,
b a n k a c ı l ı k h i z m e t l e r i , g a z i n o l a r , v i d e o o y u n l a r ı , at y a r ı ş l a r ı , p u l v e p o s t a k a r t ı , e ğ i t i m h i z m e t l e r i ,
çocuklara yönelik hizmetler, yaşlılara yönelik hizmetler, dergi ve gazeteler, hukuk hizmetleri,
d i n i v e t ö r e n h i z m e t l e r i b u l u n m a k t a d ı r . K D V , k r e d i y e d a y a l ı bir s i s t e m k u l l a n ı r . V e r g i o t o r i t e l e r i
toptan ve perakende işletmelerin çoğunu kapsar.
Gelir vergisi de basitleştirilmiş, 1992'de işletmelerin hemen hepsi için, oranı yüzde 45'den
yüzde 35'e indirilmiştir.
H a r c a m a l a r i ç i n d e , c a r i h a r c a m a l a r ı n o r a n ı aynı k a l ı r k e n , s e r m a y e h a r c a m a l a r ı y a n i yatırım
h a r c a m a l a r ı , 1 9 9 1 ' d e g e r i l e y e r e k 1 9 9 0 ' d a k i y ü z d e 5 . 7 ' d e n y ü z d e 1.3'e d ü ş m ü ş t ü r .
Kırgızistan Ekonomi ve Maliye Bakanlığı yetkilileri, ekoncmide öncelik verilen kesimleri;
tarım, elektrik enerjisi, madencilik ve turizm olarak sıralamışlardır.
B ü t ç e l e r i n i n i h t i y a ç l a r ı n ı k a r ş ı l a m a k t a n u z a k o l d u ğ u n u , g e r e k l i k a y n a k l a r ı n bir k ı s m ı n ı , k r e d i
biçiminde dışarıdan sağlayacaklarını belirtmişlerdir. 1992'de gerekli olan 3 0 0 - 4 0 0 milyon dolar­
lık k a y n a ğ ı n , 1 5 0 m i l y o n d o l a r ı n ı D ü n y a B a n k a s ı ' n d a n , 75 m i l y o n d o l a r ı n ı T ü r k i y e ' d e n , g e r i k a l a n
kısım d a diğer ülkelerden v e y a k u r u m l a r d a n karşılanacaktır.
2.9. Türk-Kırgız E k o n o m i k
1990
İlişkileri
y ı l ı n d a b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n i l a m d a n s o r a , Kırgız y ö n e t i c i l e r i ilk y ö n e t i c i l e r i ilk z i y a r e t l e r i n i
Türkiye'ye yapmışlardır. Türkiye, Türk Cmuhuriyetlerini, diğer Bağımsız Dvletler
Topluluğu
ü l k e l e r i ile a y n ı a n d a , ilk t a n ı y a n ü l k e o l m u ş t u r .
2 9 M a y ı s 1 9 9 1 ' d e K ı r g ı z i s t a n b a ş b a k a n ı n ı n T ü r k i y e ' y i z i y a r e t i s ı r a s ı n d a , iki ü l k e a r a s ı n d a ,
e k o n o m i k v e t i c a r i i ş b i r l i ğ i n i n g e l i ş t i r i l m e s i n e d a i r p r o t o k o l i m z a l a n m ı ş t ı r . P r o t o k o l ' d e karşılıklı
t i c a r e t i n g e l i ş t i r i l m e s i v e ç e ş i t l e n d i r i l m e s i , y ü n , p a m u k gibi tarım ü r ü n l e r i n i n , k ü r k h a m m a d e s i n i n
i ş l e n m e s i v e m a m u l m a d d e h a l i n e g e t i r i l m e s i , hafif s a n a y i m a d d e l e r i ; k a ğ ı t , s e r a m i k v e por­
s e l e n , ç i m e n t o , k i r e m i t , b o y a , c a m m a m u l l e r i n i n i ş l e n m e s i , hafif s a n a y i t e s i s l e r i n i n m o d e r n ­
izasyonu ve yeni tesislerin inşaası, mineral hammaddelerin ve demirdışı metallerin çıkartılması
v e i ş l e n m e s i , ilaç h a m m a d d e s i n i n i ş l e n m e s i , b i n a i n ş a a t ı , p e t r o l a r a m a v e ç ı k a r ı l m a s ı , t u r i z m
a l t y a p ı s ı n ı n k u r u l m a s ı v e b ü y ü k İ p e k Y o l u P r o j e s i ' n i n g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i ile t e l e k o m ü n i k a s y o n
a l a n l a r ı n d a i ş b i r l i ğ i n i n g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i g i b i h ü k ü m l e r e yer v e r i l m i ş t i r .
2 3 A r a l ı k 1 9 9 1 ' d e ise K ı r g ı z i s t a n C u m h u r b a ş k a n ı A s k a r A k a e v , T ü r k i y e ' y i z i y a r e t
etmek,
g ö r ü ş m e l e r s o n u n d a , T ü k - Kırgız İş K o n s e y i n i n k u r u l m a s ı , ç e ş i t l i h a m m a d d e l e r i n ç ı k a r ı l m a s ı
ve i ş l e n m e s i , küçük ve orta ölçekli sanayilerin kurulması ve geliştirilmesi, inşaat sektöründe
i ş b i r l i ğ i , Kırgız C u m h u r i y e t i n e k r e d i l i o l a r a k 5 0 0 bin t o n b u ğ d a y i h r a c a t ı , k a r ş ı l ı k l ı u ç a k sefer­
l e r i n i n y a p ı l m a s ı , Kırgız C u m h u r i y e t i n d e k i h a b e r l e ş m e s i s t e m l e r i n i n g e l i ş t i r i l m e s i v e m o d e r n ­
i z a s y o n u , k ü l t ü r t u r i z m , s p o r , e ğ i t i m v e t e k n i k , b a n k a c ı l ı k v e iş i d a r e s i , p a z a r l a m a g i b i a l a n l a r d a
işbirliği yapılması konularında mutabakat sağlanmıştır.
B u n a g ö r e , iki C u m h u r b a ş k a n ı t a r a f ı n d a n
imzalanan a n l a ş m a d a , e k o n o m i k ve
i ş b i r l i ğ i n i n g e l i ş t i r i l m e s i , k a r ş ı l ı k l ı t i c a r e t i n artırılması v e ç e ş i t l e n d i r i l m e s i , 2 9 M a y ı s
ticari
1991'de
imzalanan protokolde belirtilen öncelikli konular başta olmak üzere, tarım s a n a y i , madencilik,
inşaat, turizm, sağlık, haberleşlme, ulaştırma, çevre korunması, tabii kaynakların kullanımı,
j e o l o j i , s i s m o l o j i v e b a n k a c ı l ı k a l a n l a r ı n d a işİDirliğinin g e l i ş t i r i l m e s i , s e r b e s t e k o n o m i k b ö g e l e r i n
k u r u l m a s ı v e p i y a s a e k o n o m i s i n e i l i ş k i n d ü z e n l e m e l e r için e ğ i t i m v e u z m a n d e ğ i ş i m i n i ö n g ö r e n
hükümler yeralmıştır.
2 5 A r a l ı k 1991 t a r i h i n d e , a y r ı c a , T ü r k i y e O d a l a r v e B o r s a l a r B i r l i ğ i ile Kırgız C u m h u r i y e t i
D e v l e t S e k t e r l i ğ i a r a s ı n d a iş k o n s e y i k u r u l m a s ı n a dair a n l a ş m a i m z a l a n a r a k , T ü r k - Kırgız İş
K o n s e y i k u r u l m u ş t u r . K o n s e y i n a m a c ı , iki ülke iş ç e v r e l e r i n i b i r a r a y a g e t i r e r e k e k o n o m i k v e
ticari işbirliğini teşvik etmektir.
T ü r k i y e , ayrıca, batı dünyasının, B D T ' n a yönelik yardım ve kredi dağıtımını
düzenlemeyi
üstlenmiştir.
Kırgız y ö n e t i c i l e r i n T ü r k i y e ' y i z i y a r e t i s ı r a s ı n d a , e k o n o m i k y a t ı r ı m l a r k o n u s u n d a s o m u t tek­
lifler s u n d u k l a r ı g ö r ü l m e k t e d i r . B u n l a r ı s ı r a l a r s a k ;
B a ş k e n t B i ş k e k ' d e T ü r k yatırımcıların i ş t i r a k i ile y ü z o d a l ı 4 yıldızlı o t e l i n ş a a t ı . 4 yıl s ü r m e s i
p l a n l a n a n ylatırımın d e t a y l a r ı , T ü r k i ş a d a m l a r ı n d a n i s t e n m e k t e d i r . G e r e k l i y a t ı r ı m t u t a r ı 10
m i l y o n d o l a r , t a h m i n i yıllık g e l i r i 2 m i l y o n d o l a r o l a n y a t ı r ı m ı n , 3 m i l y o n d o l a r ı n ı Kırgız, 7 m i l y o n
d o l a r ı n ı d a T ü r k o r t a k l a r ı n k a r ş ı l a m a s ı teklif e d i l m e k t e d i r . Bu t e k l i f l e ilgili a n l a ş m a s a ğ l a n a r a k
1 9 9 2 yılı i ç i n d e i n ş a a t b a ş l a m ı ş t ı r .
Y i n e ortak yatırım olarak inşaat malzemeleri fabrikası kurulması teklif edilmektedir. İşletme
4 0 m i l y o n t o n k a p a s i t e l i yatırım m a l i y e t i 7 9 . 3 m i l i y o n ruble o l a c a k t ı r . İ ş l e n e c e k
hammadde
r e z e r v l e r i 1 4 5 yıllık ü r e t i m e y e t e c e k m i k t a r d a d ı r . Yatırımın a m o r t i s m a n s ü r e s i 4 yıldır. A l ı n a c a k
orta vadeli krediin 1995 - 2002 d ö n e m i n d e geri ödemesi yapılacaktır.
Ç o k ince b a z a l t elyaf üretecek fabrika kurulması teklifi d e , yine kredili o l a r a k gerçekleştirile­
c e k , y a t ı r ı m ı n e k o n o m i k ö m r ü 3 3 yıl o l a c a k t ı r . G e r i ö d e m e , 1 9 9 5 ' t e n
b a ş l a y a r a k , 8 yıllık
d ö n e m d e yapılacaktır.
C a m ve c a m e ş y a üretecek fabrika yatırımı, sanayide kullanılacak c a m ve c a m ürünleri
f a b r i k a s ı n ı n yıllık k a p a s i t e s i 4.5 m i l y o n m 2 v e t a h m i n i m a l i y l e t i d e 1.2 m i l y o n r u b l e o l a r a k
verilmektedir.
K ü ç ü k v e b ü y ü k b a ş h a y v a n d e r i s i i ş l e y e r e k , yıllık 5 4 0 b i n sığır, 9 1 0 b i n k o y u n , k e ç i d e r i s i
i ş l e y e c e k k a p a s i t e d e k i yatırımın y a k l a ş ı k m a l i y l e t i 8 6 m i l y o n d o l a r t u t m a k t a d ı r .
Yıllık k a p a s i t e s i 2.4 m i l y o n t o n o l a n , 4 0 0 m i l y o n r u b l e m a l i y e t l e bir ç i m e n t o f a b r i k a s ı k u r l m a s ı
t e k l i f e d i l n i i ş t i r . Bu p r o j e d e , t a m a m e n y a b a n c ı k u r u l u ş f i n a n s m a n ı s a ğ l a r . K a p a s i t e d e dış
p i y a s a l a r d a d i k k a t e alınmıştır.
P r o j e d e ğ e r i 2 6 m i l y o n d o l a r o l a n , o r t a k g r a n i t ç ı k a r m a v e i ş l e n m e s i , p r o j e d e ğ e r i 18 m i l y o n
r u b l e o l a n k i r e ç t a ş ı ü r e t i m v e i ş l e n m e s i ; yıllık k a p a s i t e s i 100 bin t o n o l a n v o l l a s t o n i t ü r e t i m i ,
yine m e r m e r , granit gibi, madenlerin işlenmesi, çıkarılması gibi projelerde işbirliği istenmektedir.
Ayrıca, seramik mamulleri, kuru metodla çimento üretimi, boya, yün deri işleme v e turizm gibi
k o n u l a r d a ilişkilerin ve işbirliğinin sağlanması hususları da a n l a ş m a d a yeralmıştır.
Türkiye B a ş b a k a m ' n ı n , 1992 Nisan ayında Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Azerbaycan'a
yaptığı ziyaretlerle, Kırgızistan ve Türkiye arasıdaki ekonomik ve diğer t a a h h ü t l e r i n
hayata
g e ç i r i l m e s i i m k a n ı b u l u n m u ş t u r . D i ğ e r t a r a f t a n , b u ü l k e y e 2 0 0 m i l y o n d o l a r k r e d i a ç ı l m a s ı v e iki
b i n ö ğ r e n c i n i n T ü r k i y e ' d e b u r s l u e ğ i t i m g ö r m e s i g i b i k a r a r l a r a i m z a atılmıştır.
D e v l e t İ s t a t i s t i k E n s t i t ü s ü n d e n a l ı n a n v e r i l e r e g ö r e , 1 9 9 2 ' n i n o n i k i aylık d ö n e m i n d e Kırgızi­
stan'dan b a l , h a m deri, pamuk, yün ve pamuklu giyim eşyası olarak 1.442.083.- dolar tutarında
i t h a l a t y a p ı l m ı ş t ı r . Bu i t h a l a t i ç i n d e p a m u k , t o p l a m t u t a r ı n y ü z d e 5 0 ' d e n f a z l a s ı n ı o l u ş t u r m a k t a ­
dır. Y a k l a ş ı k y ü z d e 3 0 ' u ise h a m d e r i d e n o l u ş m a k t a d ı r .
A y n ı d ö n e m için Kırgızistan'a 1.831.270 dolar tutarında ihracat yapılmıştır. İhracatı yapılan
m a l l a r i l a ç , h a ş e r e ö l d ü r ü c ü l e r , d e r i e ş y a , s e n t e t i k v e p a m u k l u g i y e c e k v e ev e ş y a s ı , d e m i r ç e l i k
ve nikel e ş y a , ekmek, pasta, kahve ve diğer içecek makina-teçhizatı gibi ürünlerdir. Toplam
i h r a c a t t u t a r ı n ı n y a k l a ş ı k y ü z d e 7 5 ' i n i ilaçlar v e h a ş e r e ö l d ü r ü c ü l e r k a p s a m a k t a d ı r .
K ı r g ı z i s t a n ' a y a p ı l a n i h r a c a t t a 1 9 9 3 O c a k a y ı n d a ç o k ö n e m l i a r t ı ş l a r k a y d e d i l m i ş t i r . 1 9 9 2 yılı
t o p l a m i h r a c a t t u t a r ı n ı n y a r ı s ı , bir ay i ç i n d e g e r ç e k l e ş m i ş b u l u n m a k t a d ı r . B u i h r a c a t ı n y ü z d e
8 0 ' l i k p a y ı n ı k a u ç u k , p l a s t i k m a k i n a t e ç h i z a t ı ile d i ğ e r m a k i n a t e ç h i z a t ı o l u ş t u r m a k t a d ı r . İ h r a c a t
a r t ı ş ı n d a , K ı r g ı z i s t a n ' d a d e v a m e d e n T ü r k İş a d a m l a r ı n a ait y a t ı r ı m l a r ı n y a t ı r ı m m a l l a r ı i h t i y a ç l a ­
rının T ü r k i y e ' d e n k a r ş ı l a n m a s ı rol o y n a m ı ş t ı r . İ h r a c a t ı n t o p l a m t u t a r ı 9 2 9 . 2 3 0 d o l a r a u l a ş m ı ş t ı r .
Yatırımlar s ü r d ü k ç e artışın d a devam edeceği söylenebilir.
K ı r g ı z i s t a n ' d a n y a p ı l a n i t h a l a t a 1 9 9 3 O c a k ayı i t i b a r i y l e b a k ı l d ı ğ ı n d a , t o p l a m a y l ı k i t h a l a t ı n
1 5 0 . 0 1 8 d o l a r ı b u l d u ğ u g ö r ü l m e k t e d i r . Bu ithalatın d a y a k l a ş ı k y ü z d e 6 0 p a y ı n ı m e r i n o s y a p a ğ ı
k a l e m i o l u ş t u r m a k t a d ı r . G ö r ü l d ü ğ ü g i b i , bu ü l k e d e n y a p ı l a n i t h a l a t h a m m a d e ağırlıklı o l a r a k
devam etmektedir.
S o n u ç o l a r a k , K ı r g ı z i s t a n ile m e v c u t t i c a r i v e e k o n o m i k i l i ş k i l e r , h e n ü z b e k l e n e n d ü z e y e
u l a ş m a m ı ş t ı r . Bu s o n u ç t a e n ö n e m l i f a k t ö r l e r i n , u l a ş t ı r m a v e t i c a r i z o r l u k l a r o l d u k l a r ı a n l a ş ı l ­
maktadır.
S o n z a m a n l a r d a , T ü r k i ş a d a m l a r ı n m K ı r g ı z i s t a n ' a y a p t ı k l a r ı y a t ı r ı m l a r ı a r t m a k t a d ı r . Kırgızi­
s t a n ' d a iş y a p a n e n ö n e m i i T ü r k f i r m a s ı , bir yatırım o r t a k l ı ğ ı ş e k l i n d e k i K ı r g ı z - T ü r k L t d . Ş t i ' d i r .
Bu firmanın d e v a m e d e n , y a da bitmek üzere olan yaklaşık 40'ın üzerinde yatırımı vardır. 1 deri
fabrikası, deri a y a k k a b ı fabrikası, 3 d o m a t e s salçası fabrikası, 30 fırın, 1 sigara fabrikası, yün
y ı k a m a i ş l e t m e s i k u r u l m a a ş a m a s ı n d a d ı r . Ö n ü m ü z d e k i g ü n l e r d e , bir T ü r k t ü k e t i m m a l l a r ı m a ğ a ­
z a s ı a ç ı l a c a k t ı r . R e s t o r a n l a r , k ü ç ü k hazır y e m e k b ü f e l e r i n i n d e a ç ı l m a s ı p l a n l a n m a k t a d ı r . B i r ç o k
yatırımın karşılığı barter olarak karşılanmaktadır.
G e ç t i ğ i m i z g ü n l e r d e , bir T ü r k f i r m a s ı d a . C u m h u r b a ş k a n ı A k a e v ' e K ı r g ı z i s t a n ' ı n p e t r o l , altın
gibi, değerli madenlerini işlemek üzere sözleşme imzalamıştır.
G e ç e n yıl a ç ı l a n T ü r k e l ç i l i k l e r i n i n , e k o n o m i k a d r o l a r ı a t a n m ı ş b u l u n m a k t a d ı r . H e m p i y a s a n ı n
iyi a n a l i z i v e d o ğ r u b i l g i e d i n m e d e , h e m d e yatırım y a p a c a k T ü r k f i r m a l a r ı n c i d d i y e t i v e y e t e r l i l i ğ i
h u s u s u n d a k a r ş ı l ı k l ı b i l g i alış v e r i ş i için b u k a d r o l a r ı n ö n e m i b ü y ü k t ü r .
T ü r k i y e - K ı r g ı z i s t a n a r a s ı n d a y a p ı l a n e k o n o m i k v e ticari i ş b i r l i ğ i n e d a i r a n l a ş m a v e p r o t o k o l ­
ler e k t e y e r a l m a k t a d ı r .
2 . 9 . 1 . T ü r k - K ı r g ı z 1 . İş K o n s e y i T o p l a n t ı s ı
T ü r k - Kırgız İş K o n s e y i ilk t o p l a n t ı s ı n ı 1 2 - 1 3 Kasım 1 9 9 2 ' d e İ s t a n b u l ' d a y a p m ı ş t ı r . K o n s e y e
ç o k s a y ı d a Kırgız v e T ü r k t e m s i l c i k a t ı l m ı ş t ı r . Kırgız katılımcıların isim v e a d r e s l e r i n i n b u l u n d u ğ u
l i s t e , e k t e y e r a l m a k t a d ı r . İş k o n s e y i n i n T ü r k b a ş k a n ı T u n ç U l u ğ , iki ü l k e a r a s ı n d a t i c a r i v e
e k o n o m i k i ş b i r l i ğ i n i n i s t e n i l e n d ü z e y e ç ı k a r ı l a b i l m e s i için ö n c e l i k l e ç i f t e v e r g i l e n d i r m e n i n ö n l e n ­
m e s i a n l a ş m a s ı n ı n bir an ö n c e h a z ı r l a n a r a k i m z a l a n m a s ı g e r e ğ i n i b e l i r t m i ş t i r . A y r ı c a , t i c a r i
i l i ş k i l e r e hız k a z a n d ı r m a k için o r t a k bir b a n k a k u r u l m a s ı v e y a T ü r k b a n k a l a r ı n ı n K ı r g ı z i s t a n ' d a
muhabir bankacılıklar tesis etmesi hususunu ortaya koymuştur.
Bir b a ş k a ö n e m l i
konuun
u l a ş t ı r m a ağının g e l i ş t i r i l m e s i o l d u ğ u , a n c a k ö z e l l i k l e k a r a v e d e m i r y o l l a r ı b a k ı m ı n d a n d i ğ e r
ülkeleri de ilgilendirdiği üzerinde durulmuştur.
N i s a n 1 9 9 2 ' d e K ı r g ı z i s t a n ile K a r a v e H a v a T a ş ı m a c ı l ı ğ ı A n l a ş m a l a r ı i m z a l a n m ı ş t ı r . A y r ı c a
T R T v e Kırgız R a d y o T e l e v i z y o n u a r a s ı n d a İ ş b i r l i ğ i P r o t o k ü l ü h a z ı r l a n a r a k o n a y l a n m ı ş t ı r .
2 9 E k i m 1 9 9 2 ' d e ise K ı r g ı z i s t a n ' ı n A n k a r a ' d a d i p l o m a t i k M i s y o n u a ç ı l a r a k .
Maslahatgüzar
D İ L D E B. S A R B A G I Ş E V A d ö r e n l e g ö r e v e b a ş l a m ı ş t ı r .
A y r ı c a 1 9 9 2 yılı i ç i n d e T ü r k v e Kırgız H ü k ü m e t l e r i a r a s ı n d a K a r m a E k o n o m i k
kurulmuştur.
Komisyon
İş k o n s e y i t o p l a n t ı s ı n d a , 5 0 T ü r k ş i r k e t i n i n K ı r g ı z i s t a n ' d a f a a l i y l e t t e b u l u n d u ğ u b e l i r t i l m i ş t i r .
T ü r k - K ı r g ı z İş K o n s e y i Kırgız b a ş k a n ı , E k o n o m i v e M a l i y e B a k a n ı n A . M u r a l i e v , 1 4 4 o r t a k
ş i r k e t ( J o i n t - v e n t u r e ) k u r u l d u ğ u n u , en ç o k A B D v e A l m a n y a ile o r t a k l ı k l a r ı o l d u ğ u n u , Ç i n ile
d e t i c a r i i l i ş k i l e r i n ileri d ü z e y d e o l d u ğ u n u b e l i r t m i ş t i r .
T o p l a n t ı y a k a t ı l a n Kırgız T u r i z m B a k a n ı S . İ s h a k o v , t u r i z m a l a n ı n d a p o t a n s i y e l l e r i n i n y ü k s e k
o l d u ğ u n u , ancak bunun yüzde 2'sini kullandıklarını, 1991'de 700 bin turist geldiğini, aslında 28
milyon turist kabul edebileceklerini vurgulamıştır. Ülkesinin otelcilik, k o n a k l a m a ve tanıtım
s o r u n l a r ı n a d e ğ i n e r e k , ilk e ğ i t i m g r u b u n u Ç i n ' e g ö n d e r d i k l e r i n i a ç ı k l a m ı ş t ı r .
İş k o n s e y i h e y e t i n d e y e r a l a n V N E Ş E K O N O M B A N K g e n e l m ü d ü r ü , 9 ' u t i c a r i 13 a d e t b a n k a ­
ları o l d u ğ u n u , her b a n k a n ı n m e r k e z b a n k a s ı n d a h e s a b ı o l d u ğ u n u , 4 0 b ü y ü k i ş l e t m e n i n k u r u c u ­
ları o l d u k l a r ı n ı , 2 5 0 m i l y a r T L . s e r m a y e l e r i o l d u ğ u n u , y u r t d ı ş ı i l i ş k i l e r k u r d u k l a r ı n ı v e b u a r a d a
E X i M B A N K ' l a d a ilişki k u r m a k
i s t e ğ i n i dile g e t i r m i ş t i r .
"Kırgız k u r u l u ş m a t e r y a l i D e v l e t K o n s e y i B a ş k a n ı Y a r d ı m c ı s ı d a t o p l a n t ı d a , a l t ı n , k u r ş u n , c i v a ,
k ö m ü r g i b i d o ğ a l z e n g i n l i k l e r i n i n i ş l e t i l m e s i için y a b a n c ı l a r l a ç a l ı ş t ı k l a r ı n ı , a y r ı c a ; b a z a l t , mer-
mer, kireç, barit yataklarının bulunduğu, işbirliğine ihtiyaçları olduğunu belirtmiştir. T ü r k i ş a d a m ­
ları ile d e m i r ç e l i k s a n a y i i , i n ş a a t m a l z e m e l e r i , ç i m e n t o , m e r m e r i ş l e m e , s e r a m i k ,
sanayi
p o r s e l e n i , p o r s e l e n ev e ş y a s ı v e c a m ş i ş e ü z e r i n d e i ş b i r l i ğ i ö n e r m i ş t i r .
T o p l a n t ı y a k a t ı l a n T ü r k t a r a f ı n d a n b a k a n l a r v e ilgili i ş a a d a m l a r ı i ş b i r l i ğ i için h a z ı r o l d u k l a r ı n ı
belirtmişlerdir.
İş k o n s e y i n i n i k i n c i t o p l a n t ı s ı , T e m m u z 1 9 9 3 ' d e B İ Ş K E K ' t e y a p ı l a c a k t ı r .
T ü r k i y e ile K ı r g ı z i s t a n a r a s ı n d a K a s ı m '92 i t i b a r i y l e 2 4 a d e t p r o t o k a l v e a n l a ş m a i m z a l a n ­
mıştır.
III. P İ Y A S A N I N
YAPISI
3 . 1 . P i y a s a Haklcında G e n e i
Bilgiier
Yukarıda, genel ekonomik durum bölümünde kısaca değinildiği gibi, yeni
bağımsızlığını
k a z a n a n b ü t ü n T ü r k C u m h u r i y e t l e r i , b a t ı tipi bir d e m o k r a t i k y ö n e t i m i v e s e r b e s t
piyasa
e k o n o m i s i n i ilke o l a r a k k a b u l e t m i ş l e r d i r . Bu s e b e p l e , m e r k e z i p l a n l a M o s k o v a ' d a n b e l i r l e n e n
bütün siyasi, e k o n o m i k ve sosyal ilişkiler d ü z e n i , yerini piyasa ekonomisini
hedef
alan
d ü z e n l e m e l e r e b ı r a k m ı ş t ı r . T a b i r c a i z s e , bu ü l k e l e r y e n i d e n k u r u l m a k t a , y e n i d e v l e t l e r o l a r a k
ö r g ü t l e n m e k t e d i r l e r . Bu d u r u m , her a l a n d a b ü y ü k z o r l u k l a r ı d a b e r a b e r i n d e g e t i r m e k t e d i r .
Ö n c e l i k l e , g e r e k y ö n e t i c i l e r i n , gerek aydın kesimin g e r e k s e , çalışanların
d e ğ i ş m e s i n d e b ü y ü k f a y d a l a r v a r d ı r . Bu d e ğ i ş i m e l b e t t e belli bir z a m a n ı
zihniyetlerinin
gerektirmektedir.
T ü r k i y e ' d e , yönetici v e y a bürokrasiden insanların gelerek eğitime tabi tutulmaları, öğrencilerin
e ğ i t i m i n i n bir k ı s m ı n ı n T ü r k i y e ' d e y a p ı l m a s ı a y r ı c a , T ü k o k u l l a r ı n ı n a ç ı l m a s ı , b u
değişimi
h ı z l a n d ı r a c a k t ı r . H a b e r l e ş m e a r a ç l a r ı ve T ü r k t e l e v i z y o n u n u n b u ü l k e l e r e d ö n ü k k a l i t e l i y a y ı n l a r ı
d a etkin sonuçlar verecektir.
B ü t ü n C u m h u r i y e t l e r g i b i , Kırgızistan d a , m e r k e z e v e y a d i ğ e r C u m h u r i y e t l e r e d ö n ü k fiziki
b a ğ ı m l ı l ı ğ ı o r t a d a n k a l d ı r m a k ü z e r e , yatırımlarını p l a n l a m a k t a d ı r .
E s k i s i s t e m i n ç o k ö n e m l i bir e k s i ğ i de k ü ç ü k v e o r t a b o y i ş l e t m e l e r i n k u r u l m a s ı n a i m k a n
t a n ı m a m a s ı d ı r . Bu i ş l e t m e l e r i n iyi v e d o ğ r u y ö n d e t e ş k i l a t l a n m a s ı n a i m k a n v e r i l m e s i , b ü y ü k
p r o b l e m l e r i n bir k ı s m ı n ı o r t a d a n k a l d ı r a c a k t ı r .
Piyasa ekonomisine geçişte, öncelikle piyasa ekonomisinin gerektirdiği ekonomik kurum ve
kuruluşların yasal bazının oluşturulması gerekmektedir. Bütün Cumhuriyetlerde bu çalışmalar
d e v a m e t m e k t e d i r . B a n k a l a r k a n u n u , dış t i c a r e t v e k a m b i y o m e v z u a t ı , t i c a r e t k a n u n u , b o r ç l a r
k a n u n u , g i b i t e m e l y a s a l a r ı n h a z ı r l a n m a ç a l ı ş m a l a r ı d e v a m e t m e k t e d i r . Bir k ı s m ı k a b u l e d i l s e
de uygulamada zorluklar vardır; özelleştirme kanununda olduğu gibi.
H e m e n h e r g ü n e k o n o m i k o l a y l a r l a ilgili k a r a r l a r a l ı n m a k t a ; b a k a n l ı k l a r k u r u l m a k t a , i n s a n l a r ı n
g ö r e v l e r i d e ğ i ş m e k t e d i r . B a k a n l ı k l a r d a eski u y g u l a m a b i t m i ş , y e n i u y g u l a m a ise t a m o l a r a k
bilinememektedir.
İş y a p m a , t i c a r e t v e y a t ı r ı m f a a l i y e t l e r i n d e b u l u n m a k için g e r e k l i o r t a m ı n b u l u n m a y ı ş ı ,
y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r ı e t k i l i v e y e t e r l i o r t a k l a r b u l m a t e l a ş ı n a d ü ş ü r m e k t e d i r . Z i r a , her g ü ç l ü k ,
b ö y l e bir o r t a k l a a ş ı l a b i l m e k t e d i r .
K ı r g ı z i s t a n ' d a dış t i c a r e t i n b ü y ü k b ö l ü m ü , r e s m i k a n a l l a r l a y a p ı l m a k t a ; d e v l e t ş i r k e t l e r i , k a m u
f a b r i k a l a r ı v e y a b a k a n l ı k l a r i h r a c a t ve ithalatı b i z z a t y a p m a y a y e t k i l i d i r l e r . B a z ı ö z e l k i ş i l e r ,
büyük zorluklarla ve belki paralar verilerek barter dışında serbest dövizle ihracat ithalat belgesi
alsa bile, fiiliyatta geçerli olmamaktadır. Bütün kararlar y a bakan y a da b a ş b a k a n v e y a b a ş k a n ı n
n ü f u z u ile y ü r ü m e k t e d i r .
S ı n a i y a t ı r ı m d a g i r d i o l a r a k g e l e n , m a k i n a , t e ç h i z a t , h a m m a d d e v e y a a r a m a l l a r ı , h e r h a n g i bir
aracı o l m a d a n d o ğ r u d a n yatırım yapacak şirkete ulaştırılmaktadır.
T ü k e t i c i n i n i h t i y a c ı n ı k a r ş ı l a d ı ğ ı , b ü y ü k d e v l e t m a ğ a z a l a r ı y a n ı n d a ö z e l ş a h ı s l a r a ait k ü ç ü k
v e o r t a b ü y ü k l ü k t e m a ğ a z a l a r d a vardır.
K ı r g ı z i s t a n ' d a ö z e l l i k l e g ı d a k o n u s u n d a p e k sıkıntı v e k u y r u ğ a r a s t l a n m a m a k t a d ı r . A n c a k , her
malın arzı d a yeterli olmamaktadır. Mesela, şekerde olduğu gibi; bazen kuru üzümle çay servisi
y a p ı l m a k t a d ı r . B u n l a r a , t ü k e t i m kalıplarının f a r k l ı l ı ğ ı n d a n k a y n a k l a n a n b a z ı y o k l u k l a r ı d a ek­
lemek yerinde olur.
Her ş e h i r d e ve ş e h r i n birkaç yerinde sabit semt pazarları vardır. B u r a l a r d a , her tür gıda
m a d d e s i , s e b z e v e m e y v e n i n , b i z z a t ü r e t i c i l e r c e p a z a r l a n d ı ğ ı g ö r ü l ü r . B a z ı el y a p ı m ı g i y e c e k v e
özel işlemeli süs, takı, müzik aletleri vs. gibi malları da pazarlarda b u l m a k m ü m k ü n d ü r .
3.2. Dağıtım
Kanalları
D a ğ ı t ı m k a n a l l a r ı n ı n ö r g ü t l e n m e s i , h e m e n her c u m h u r i y e t t e a y n ı d ı r . K ı r g ı z i s t a n ' d a d a g e r e k
iç t i c a r e t i g e r e k s e dış t i c a r e t i y ü r ü t e n k u r u m l a r , g e n e l l i k l e k a m u k u r u l u ş l a r ı d ı r . Ö z e l k i ş i v e y a
k u r u l u ş l a r a bu tür ticaret lisansları yavaş d a olsa verilmeye başlamıştır.
Ülkede üretilen malların dağıtımı, Ticaret Bakanlığı, Kırgızistan T ü k e t i m Kooperatifi İdaresi,
K ı r g ı z i s t a n Dış T i c a r e t K u r u l u ş u , K ı r g h ı z v n e s t o r g v e d i ğ e r ç e ş i t l i b a k a n l ı k l a r t a r a f ı n d a n y a p ı l ­
maktadır.
T i c a r e t B a k a n l ı ğ ı , b a k a n l ı ğ a b a ğ l ı satış k u r u l u ş l a r ı n a g e r e k l i m a l l a r ı y u r t içi v e d ı ş ı n d a n
s a ğ l a r . Bu t i c a r i k u r u l u ş l a r , her il v e i l ç e d e k i , satış m e r k e z l e r i n d e , k e n d i b a k a n l ı k l a r ı n d a n
s a ğ l a n a n malları tüketiciye arzederler. Yurt dışından ithalat, ancak mal karşılığı yanı takas v e y a
b a r t e r ile o l m a k t a d ı r .
Kırgızistan T ü k e t i m Kooperatifleri İdaresi de, hem kırsal kesimdeki ürünlerin kentlere v e y a
i ş l e y e c e k k u r u l u ş l a r a t e m i n i , h e m d e kırsal k e s i m d e k i l e r i n i h t i y a ç d u y d u ğ u m a l l a r ı t e s p i t e d e r e k ,
k a r ş ı l a r l a r . Bu k u r u l u ş d a , b a r t e r u s u l ü ile dış t i c a r e t y a p a b i l m e k t e , m a l l a r ı y a l n ı z c a k e n d i
mağazalarında satılmaktadır.
Kırgızvneshtorg kuruluşu ise, hem özel şahıs ve işletmeler için, hem de k a m u kuruluşları
a d ı n a , b e l l i bir k o m i s y o n k a r ş ı l ı ğ ı n d a , i h r a c a t v e i t h a l a t i ş l e m l e r i n i g e r ç e k l e ş t i r m e k t e d i r . K u r u ­
l u ş , r u b l e b ö l g e s i n d e , r u b l e i l e , e s k i b i r l i k d ı ş ı n d a ise s e r b e s t d ö v i z l e d ı ş l t i c a r e t y e t k i s i n e
sahiptir.
Diğer bazı bakanlıklar d a , kendi alanlarına giren birtakım malları, yine bakanlıklarına bağlı
b i r i m l e r v a s ı t a s ı ile s a t m a k t a d ı r l a r . M e s e l a , T a r ı m b a k a n l ı ğ ı , b a l ü r e t i m i v e a m b a l a j l a m a s ı
y a p a r a k s a t m a k t a d ı r . Kırgız b a l ı o l d u k ç a ü n l ü d ü r .
Ö z e l k u r u l u ş v e m a ğ a z a l a r ise m a l l a r ı n ı . T i c a r e t B a k a n l ı ğ ı , Kırgız Dış T i c a r e t K u r u l u ş u ,
K o o p e r a t i f k u r u l u ş l a r ı v e d i ğ e r b a k a n l ı k l a r d a n s a ğ l a m a k t a , s e r b e s t d ö v i z l e f i i l e n dış t i c a r e t
yapılamamakta, ancak barterle mal temini yapabilmektedirler.
3.3. Satış
Kanalları
Ü l k e n i n i h t i y a ç d u y d u ğ u i t h a l m a l v e h i z m e t l e r i , K ı r g ı z v n e s h t o r g a d ı v e r i l e n dış t i c a r e t
k u r u l u ş u , büyük o r a n d a sağlar. Zira, barter yönteminin bazı zorlukları vardır. Daha sonra d a
d e ğ i n i l e c e ğ i g i b i , h e n ü z n e T ü r k i y e ' d e ne d e o ü l k e l e r d e bir " b a r t e r h o u s e " y o k t u r .
Ü l k e d e ü r e t i l e n m a l v e h i z m e t l e r bu dış t i c a r e t k u r u l u ş u ile y u r t d ı ş ı n a p a z a r l a n m a k t a , s i p a r i ş
e d i l e n m a l l a r d a d ü n y a p i y a s a s ı n d a n t e m i n e d i l m e k t e d i r . Bu k u r u l u ş , dış t i c a r e t i ş l e m l e r i n d e
bazı imtiyaz ve kolaylıklara sahiptir.
Y u r t i ç i n d e k i s a t ı ş i ş l e m l e r i , y e n i izin v e r i l m e k t e o l a n k ü ç ü k t i c a r e t m a ğ a z a l a r ı n d a v e d e v l e t i n
s a h i p o l d u ğ u ç o k k a t l ı s u p e r m a r k e t tipi m a ğ a z a l a r d a y a p ı l m a k t a d ı r . B u n l a r ı n s a y ı s ı a z o l d u ğ u n ­
d a n , h e m e n h e r k e s , bu m a ğ a z a l a r d a neler b u l u n d u ğ u n u , mağazaların nerelerde o l d u ğ u n u
bilmektedir. B u r a l a r d a satılan malların çoğu eski birlik ülkelerinden t e m i n edilmektedir. Yerli
üretimin de ö n c e k i birlik ülkelerinden sağlanan malların d a kaliteleri d ü n y a ölçülerinin o l d u k ç a
altındadır.
Her Türk C u m h u r i y e t i n d e
dövizle
satış y a p a n ve ithal mallar s a t a n
1-2
mağazaya
rastlanmaktadır. Bunlara "dolar magazini" denmektedir. Bazı büyük otellerin de sadece dolarla
satış y a p ı l a n ; içki, sigara gibi malların bulunduğu bar v s . kısımları vardır.
IV.
MEVZUAT
4 . 1 . Dış Ticaret, K a m b i y o ve Gümrük Rejimi
Mevzuatı
K ı r g ı z i s t a n ' d a dış t i c a r e t , k a m b i y o v e g ü m r ü k m e v z u a t ı y a v a ş y a v a ş
oluşturulmaktadır.
A ğ u s t o s 1 9 9 2 ' d e n geçerli olmak üzere g ü m r ü k kanunu yürürlüğe girmiştir. Y a s a h a k k ı n d a bilgi
edinmek isteyenler, İstanbul Ticari Odası (İTO)'ya başvurabilir. Bütün Türk Cumhuriyetleri gibi,
Kırgızistan d a , kaynaklarına yeni sahip olmasının verdiği sorumlulukla, mal ihracatını kontrol
e t m e k t e d i r . 12 O c a k 1 9 9 2 t a r i h l i B a ş k a n l ı k K a r a r n a m e s i ile g e t i r i l e n b u u y g u l a m a y a g ö r e , 1
Temmuz
1992'ye
kadar
ihracat lisansları, Kırgızistan
Hükümetine
bağlı Geçici
lisans
K o m i t e s i ' n c e v e r i l m i ş t i r . A y n ı k a r a r n a m e ile d ö v i z i ş l e m l e r i n e d e b ü y ü k k ı s ı t l a m a l a r g e t i r i l m i ş t i r .
K ı r g ı z i s t a n ' d a k a m b i y o i ş l e m l e r i Kırgızistan Milli B a n k a s ı ' n c a ( N B K ) y ü r ü t ü l m e k t e d i r . N B K ' n ı n
b a z ı y a b a n c ı b a n k a l a r l a m u h a b i r l i k ilişkisi v a r d ı r .
4.2. Yabancı
Sermaye
K ı r g ı z i s t a n , b a ğ ı m s ı z l ı ğ ı n ı ilan e t t i k t e n s o n r a , y e n i s e ç i l e n y ö n e t i c i l e r i n c e , ü l k e n i n d e m o k r a t i k
p a r l a m e n t e r s i s t e m e v e p i y a s a e k o n o m i s i n e g e ç e b i l m e s i için hızla bir d i z i k a r a r l a r a l ı n m ı ş t ı r .
B u n l a r d a n e n ö n e m l i l e r i 17 O c a k 1 9 9 2 ' d e y ü r ü r l ü ğ e g i r e n " K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i n d e G i r i ş i m ­
c i l i k v e Ö z e l l e ş t i r m e n i n G e n e l P r e n s i p l e r i K a n u n u " ile, " K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i n d e
Yabancı
Yatırımlar Hakkında K a n u n " dur.
A ş a ğ ı d a Y a b a n c ı Yatırımlar Kanunu özetlenerek verilmiştir.
KIRGIZİSTAN CUMHURİYETİNDE YABANCI YATIRIMLAR HAKKINDA
KANUN
M.4. Y a b a n c ı Y a t ı r ı m l a r ı n İzin V e r i l e n T ü r l e r i :
1. Ortak şirketlerde pay,
2. Yüzde yüz yabancı şirket yatırımı,
3. Hisse senetleri ve diğer kıymetli kağıtların alımı,
4. Mevduat amacıyla yapılacak yatırım,
5 . İleri t e k n i k t e ç h i z a t y a t ı r ı m ı ,
6 . T e k n i k bilgi yatırımı,
7. Diğer yasal yatırım alanları
M.7. T e m i n a t l a r
Kırgızistan vatandaşları hangi haklara sahip ise, yablancı yatırımcılar da o
haklardan
faydalanır.
E ğ e r y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı , h e r h a n g i bir d e v l e t k u r u m u n u n k a b u l e t t i ğ i k a n u n v e y a
y ü z ü n d e n z a r a r a uğrarsa, bu zararı o k u r u m c a , kurumun imkanı y o k s a devlet
karar
bütçesinden
karşılanır.
M.8. Y a b a n c ı Yatırımcıların F a a l i y e t S e r b e s t i s i
Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r , yatırım a l a n ı v e h a c m i n i k e n d i l e r i b e l i r l e r l e r . Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r , k e n ­
dileri dışında b a ş k a y a b a n c ı ortaklıklar kurabilirler.
Y a b a n c ı yatırımcılar, yasanın belirlediği şartlarla kendi yatırımlarına sahip olmayı, ondan
istifade etmeyi ve y ö n e t i m i , diğer tüzel ve gerçek kişilere devredebilirler.
M.10. Y a b a n c ı Yatırımcının, Yatırım (Faaliyet) Kârından Serbestçe Faydalanması
Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r , k e n d i yatırım k â r ı n a s a h i p o l m a k v e o n d a n i s t i f a d e e t m e k v e o n u
y ö n e t m e k h a k k ı n a s a h i p t i r l e r . C u m h u r i y e t d a h i l i n d e h e m y e n i d e n yatırım ( r e i n v e s t m e n t ) y a p a ­
b i l i r l e r , h e m d e d i ğ e r ticarî f a a l i y e t l e r e g i r e b i l i r l e r .
Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r , k â r l a r ı n ı n bir kısmını v e y a t ü m ü n ü y u r t d ı ş ı n a ç ı k a r a b i l i r l e r . K â r l a r , her
h a n g i bir m a l a v e y a m a l l a r a d ö n ü ş t ü r ü l e r e k d e y u r t d ı ş ı n a s e r b e s t ç e ç ı k a r ı l a b i l i r . B u ç ı k a r m a
i ş l e m i , i t h a l a t , i h r a c a t k a n u l a r ı ç e r ç e v e s i n d e yapılır.
Y a b a n c ı yatırımcılar ruble v e y a döviz çıkarmayı, Kırgızistan C u m h u r i y e t i döviz
d ü z e n l e m e k a n u n u dahilinde yerine getirirler.
(kambiyo)
M . 1 1 . Y a b a n c ı Yatırımcılar, E k o l o j i k , Mali v e İmar Y a s a l a r ı n a U y m a k Z o r u n d a d ı r l a r .
M.12. Haksız R e k a b e t i n Yasaklanması
Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r , h a k s ı z r e k a b e t e y o l a ç a m a z l a r . K.C. a n t i m o n o p o l y a s a s ı n a u y m a k z o ­
rundadırlar.
B Ö L Ü M 3: Y A B A N C I Y A T I R I M I N U Y G U L A M A
KURALLARI
M.13. Y a b a n c ı Yatırımların L i s a n s v e Kayıt Şartları
Y a b a n c ı yatırım iznini Başbakanlık verir. İzin, müracaattan s o n r a en çok otuz gün içinde
verilir. Müracaat şekli ve diğer gerekli belgeleri Başbakanlık belirler.
Y a b a n c ı yatırımlar. Maliye Bakanlığı'nca kaydedilir.
Y a b a n c ı y a t ı r ı m f a a l i y e t i n e izin v e r i l m e s i için g e r e k l i p a r a m i k t a r ı , K . C . v e r g i k a n u n l a r ı ile
tespit edilir.
M.14. Yabancı Yatırım Faaliyeti,
İzin a l ı n d ı k t a n e n g e ç 12 a y s o n a b a ş l a m a l ı d ı r . A k s i h a l d e izin iptal e d i l i r .
M.15. O r t a k Müesseseler ( J o i n t - V e n t u r e )
S e r m a y e s i n d e y a b a n c ı yatırım p a y ı o l a n i ş l e t m e l e r o r t a k i ş l e t m e l e r d i r . O r t a k l ı k
m u k a v e l e s ı r a s ı n d a s e r b e s t ç e t a y i n edilir.
nispetler,
M.16. Yabancı Müesseseler ( F o r e i g n Inv.)
S e r m a y e s i t ü m ü y l e y a b a n c ı l a r a ait o l a n i ş l e t m e l e r d i r .
M.17. Yabancı Yatırımcılar
K ı r g ı z i s t a n ' d a ş i r k e t l e r e ait h i s s e s e n e t l e r i n i , y a s a l a r ç e r ç e v e s i n d e s a t m a l a b i l i r l e r . O r t a k l ı k
p a y ı y ü z d e 5 1 'in ü s t ü n d e k i y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r a d a h a f a z l a t e ş v i k v e r i l i r .
M.18. Y a b a n c ı
Yatırımların V e r g i l e n d i r i l m e s i
Vergi kanunlarınca belirlenir.
M.20. Mali Teşvikler
Y a b a n c ı yatırımcıların beyan ettikleri kâra uygulanan vergi muafiyetleri:
E ğ e r b u y a t ı r ı m d a d ö v i z l e ö d e n e n p a y y ü z d e 3 0 ' u a ş a r s a , v e y a 0.8 m i l y o n A B D d o l a n o l u r s a ,
ilk b e ş yıl z a r f ı n d a y ü z d e 3 0 ' u v e r g i d e n m u a f t u t u l u r . S o n r a k i 5 yıl s ü r e s i n c e d e y ü z d e 5 0 ' s i m u a f
olur.
E ğ e r y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı , y a t ı r ı m ı n ı , b u k a n u n a e k l i l i s t e d e g ö s t e r i l e n a l a n l a r a y a p m ı ş s a , ilk b e ş
yıl z a r f ı n d a , k â r ı n ı n b ü t ü n ü , v e r g i d e n m u a f t ı r . S o n r a k i 4 5 yıl ise y ü z d e 6 0 ' ı v e r g i d e n m u a f t u t u l u r .
M.21. Sorumluluklar
Y a b a n c ! yatırımcılar, taahhütlerini yerine getirmedikleri d u r u m l a r d a , hem mülkiyetleri
s o r u m l u o l u r l a r , h e m de c e z a i m ü e y y i d e ile k a r ş ı l a ş ı r l a r .
M.22.
Kârın t r a n s f e r i sırasıda, önceden vergi ödenmişse, tekrar vergi ö d e n m e z .
ile
Eğer
v e r g i d e n t ü m ü y l e m u a f i y l e t v a r s a , t r a n s f e r s ı r a s ı n d a y ü z d e 5 v e r g i alınır.
M.23. G ü m r ü k M u a f i y e t l e r i
Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı n ı n , yatırım için g e r e k l i b ü t ü n g i r d i l e r i v s . g ü m r ü k t e n m u a f t ı r . Ü r e t i m s ı r a s ı n ­
d a g e r e k l i h a m m a d e , y a r ı m a m u l v e m a m u l m a d d e l e r i n ithalatı i s e , b a ş b a k a n l ı k ç a b e l i r l e n e n
gümrük vergisine tabidir.
M . 2 4 . S e r b e s t b ö l g e l e r d e y a p ı l a c a k y a t ı r ı m l a r a her bir s e r b e s t b ö l g e i ç i n a y r ı ş a r t l a r t e s p i t
edilir.
B Ö L Ü M 4: K.C.'DE Y A B A N C I YATIRIMLARIN K O R U N M A S I
M.25. O r t a y a çıkacak bütün p r o b l e m l e r , K.C. kanunları ç e r ç e v e s i n d e çözülür. Y a b a n c ı
y a t ı r ı m c ı n ı n u l u s l a r a r a s ı üst m a h k e m e l e r e m ü r a c a t h a k k ı v a r d ı r .
M . 2 6 . Y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r , her t ü r l ü riske k a r ş ı s i g o r t a l a n a b i l i r l e r . K a n u n l a r ı n g e r e k t i r d i ğ i
h a l l e r d e ise m u t l a k a s i g o r t a l a n ı r l a r .
VERGİ TEŞVİKLERİ VERİLEN YATIRIM ALANLARI
LİSTESİ
1. Elektronik sanayii,
2 . O t o m o t i v v e n a k i l v a s ı t a l a r ı ile y a n s a n a y i l e r i ,
3.Tezgah sanayii,
4 . T a r ı m v e g ı d a ü r e t i m için m a k i n a v e a l e t l e r ,
5. O t o m o t i v yan sanayii, makina yan sanayii ve cihaz sanayii,
6. A m b a l a j t e k n o l o j i s i ,
7. İlaç ü r e t i m i , bitki k o r u m a v e v e t e r i n e r a r a ç l a r ı ,
8. T a r ı m h a m m a d d e l e r i n i n i ş l e n m e s i , g ı d a v e hafif s a n a y i m a l l a r ı n ı n h a z ı r l a n m a s ı ,
9. Bitki v e h a y v a n c ı l ı ğ ı g e l i ş t i r m e k için g e r e k l i yatırımlar,
10.Ulaştırma
1 1 . T u r i z m ve tarihi yapıların restorasyonu,
12.Tıbbi cihazlar sanayii,
1 3 . M i n e r a l hammaddelerinin çıkarılması ve işlenmesi,
14.Sanayi malları ve materyali imalatı,
15.Tüketim malları imalatı,
1 6 . B a s ı m v e kağıt s a n a y i i ,
1 7 . S a n a y i artıklarının değerlendirilmesi,
18.Kömüre dayalı sanayi,
1 9 . Ç e v r e kirliliğini önleyen veya azaltan araçlar imali,
2 0 . Ç o c u k maması imali,
2 1 . S a k a t l a r için gerekli araçların imali ve sakatların çalışacakları i ş y e r l e r i ,
22.Enjektör üretimi,
2 3 . S o s y a l olarak gerekli teknolojiler,
2 4 . K ö y l e r d e y a p ı l a c a k y a t ı r ı m l a r için g e r e k l i alet v e m e k a n i z m a l a r ,
Kırgızistan C u m h u r b a ş k a n ı Asker Akaev, 24 Aralık 1991'de, Türk-Kırgız heyetlerinin İstan­
bul'daki toplantısında y a p t ı ğ ı . k o n u ş m a d a , bağımsızlığın ilanından s o n r a y e n i p a r l a m e n t o n u n ,
y a b a n c ı s e r m a y e y a s a s ı n ı k a b u l e t t i ğ i n i v e b u y a s a n ı n b i r ç o k ü l k e n i n ilgili y a s a s ı n d a n d a h a
l i b e r a l o l d u ğ u n u v u r g u l a m ı ş t ı r . En ö n e m l i k o n u o l a n y a b a n c ı y a t ı r ı m l a r d a n e l d e e d i l e c e k k â r ı n
sınırsız b i ç i m d e ü l k e d e n ç ı k a r ı l m a s ı n ı n s a ğ l a n d ı ğ ı n ı a ç ı k l a m ı ş t ı r .
K ı r g ı z i s t a n ' d a 1 9 9 0 yılı i t i b a r i y l e , y a b a n c ı o r t a k l ı yatırımların s a y ı s ı s a d e c e 2 o l u p , d i ğ e r
ü l k e l e r i n e n a z 10 v e ü z e r i n d e d i r . R u s y a C u m h u r i y e t i için bu s a y ı , 1 0 7 2 ' d i r . A n c a k 1 9 9 1 v e
1 9 9 2 ' d e b u y a t ı r ı m l a r ı n s a y ı v e h a c i m o l a r a k hızla arttığını b e l i r t m e k , h a t a o l m a y a c a k t ı r . N i t e k i m ,
A z e r b a y c a n i ç i n v e r i l e n 1 9 9 0 ' d a 10 r a k a m ı , 1 9 9 2 T e m m u z a y ı n d a , y a l n ı z c a T ü r k ş i r k e t l e r i o l a r a k
4 5 ' i b u l m u ş t u r . K ı r g ı z i s t a n ' d a ise K a s ı m 9 2 i t i b a r i y l e 1 4 4 ' e u l a ş m ı ş t ı r .
Türkiye'de yerleşik faaliyet gösteren firmalar, bankalar vs., Kırgızistan'da temsilcilik açabil­
m e k t e d i r . B u f i r m a l a r , k e n d i l e r i n d e n i s t e n e n b e l g e l e r i t a m a m l a y a r a k . Dış E k o n o m i k İ l i ş k i l e r
Komitesine m ü r a c c a t ederler. İstenen belgeler, 1 - Ofis açılma amacının belirtildiği, b a ş v u r u
d i l e k ç e s i , 2 - F i r m a u n v a n ı , k u r u l u ş yılı, t a r i h i v e m e r k e z i n a d r e s i 3 - F a a l i y e t a l a n l a r ı , f i r m a
a n a s ö z l e ş m e s i n e g ö r e idari y a p ı s ı , t e m s i l c i p e r s o n e l , 4 , K u r u l u ş s ö z l e ş m e s i n i n t e s c i l e d i l d i ğ i
yer ve tarih.
K ı r g ı z i s t a n f i r m a l a r ı ile iş i l i ş k i l e r i , i m z a l a n a n a n l a ş m a v e k u r u l a n b a ğ l a n t ı l a r , b u n l a r ı n
k o n u s u , d e ğ e r i v e s ü r e s i ile ilgili b i l g i l e r , a ç ı l a c a k o f i s i n , m e v c u t a n l a ş m a l a r ı n g e r ç e k l e ş m e s i n e
y a p a b i l e c e ğ i k a t k ı l a r ı n , m ü r a c a a t b e l g e s i n d e k i ilgili bilgiler e k l e n e r e k , b e l g e l e r t e v s i k e d i l e c e k t i r
(Firmanın kuruluş s ö z l e ş m e s i , ticaret sicili, b a n k a kayıtları, faaliyet belgesi vs.)
B u b e l g e l e r i n . Dış E k o n o m i k İ l i ş k i l e r K o m i t e s i ' n e i b r a z ı n d a n ö n c e , A n k a r a ' d a a ç ı l a n , K ı r g ı z i ­
stan Büyükelçiliği'ne onaylatılması ve Kırgızca'ya tercüme edilmesi gerekmektedir.
Temsilcilik açmayı d ü ş ü n e n firmalar, kendinden istenebilecek diğer bilgi ve dokümanları d a
sağlamak zorundadır. Sermaye yapısı, banka referansları vs. gibi.
4.3.
Özelleştirme
Kırgızistan, parlamenter demokrasi ve piyasa ekonomisine geçiş çalışmaları çerçevesinde,
ö z e l l e ş t i r m e ç a b a l a r ı n a d a hız v e r m i ş t i r .
A r a l ı k 1 9 9 1 ' d e b a ş l a y a n b u ç a b a l a r , h a l e n d e v a m e t m e k t e v e b e l l i bir p r o g r a m
yürütülmektedir.
üzere
Ö z e l l e ş t i r m e k o n u s u n d a d a Türkiye'nin tecrübelerinden f a y d a l a n m a ihtiyaç v e isteği, ülke
yöneticilerince ortaya konulmuştur.
K a z a k i s t a n i ç i n m o d e l h a l i n e g e t i r i l e n i d d i a l ı bir ö z e l l e ş t i r m e p r o g r a m ı , 1 9 9 2 b a s ı n d a b a ş l a ­
t ı l m ı ş t ı . H a z i r a n b a ş ı n d a p a r l a m e n t o , b u r a d a n bir r e f o r m p r o g r a m ı a d a p t e e t t i . B u r e f o r m
p r o g r a m ı , iflas e d e n 2 0 0 i ş l e t m e n i n k a p a t ı l m a s ı n ı , d e v l e t f i r m a l a r ı n ı n y ü z d e 3 5 - 4 0 ' ı n ı n , i n ş a a t
işletmelerinin yüzde 50'sinin, bütün hizmet endüstrisinin yüzde 70'inin, tarım işletmelerinin
y ü z d e 2 5 ' i n i n 18 ay i ç i n d e ö z e l l e ş t i r i l m e s i n i k a p s ı y o r d u ( 2 0 ) .
(20) T h e E c o n o m i s t Intelligence Unit, s. 73.
ö z e l l e ş t i r m e çalışmaları, tarımsal topraklardan ve küçük işletmelerden başlatılmıştır. 1992
yılı için h ü k ü m e t , k a m u s a b i t varlıklarının y ü z d e 3 5 - 4 0 ' ı n a d e n k o l a n 8 m i l y a r r u b l e ' l i k bir
s e r m a y e y i , ö z e l s e k t ö r e t a h s i s e t m e y i a m a ç l a m a k t a d ı r (21) K ü ç ü k v e o r t a ö l ç e k l i i ş l e t m e l e r k i ,
d e ğ e r i 1 2 5 m i l y o n r u b l e ' d i r , açık a r t t ı r m a v e y a b e n z e r i y o l l a r l a ö z e l l e ş l t i r i l m e k t e d i r . 5,4 milyar
ruble değerindeki büyük işletmelerin hisseleri, halka açılacak, bazı hükümet mülkiyetleri de uzun
v a d e l i k i r a l a m a y o l u ile ö z e l s e k t ö r e d e v r e d i l e c e k t i r .
Her ş e y e r a ğ m e n , Kırgızistan özelleştirme programı kesintisiz sürmektedir. H ü k ü m e t , ortak
m ü l k i y e t e d a y a l ı ş a h ı s i ş l e t m e l e r i o l u ş t u r m a k t a d ı r . B u , m e r k e z i p l a n l ı bir e k o n o m i d e n p a z a r
e k o n o m i s i n e ç o k y a v a ş bir g e ç i ş t e , y ö n e t i m i n ö n c ü l ü k i s t e k l e r i n i y a n s ı t m a k t a d ı r . A y n ı z a m a n d a ,
ö n c e k i özelleştirme yasalarının bazı maddeleri, bu stratejinin değiştirilebilmesine imkan vermek­
t e d i r . M e s e l a , k a n u n u n 1 4 . m a d d e s i y a b a n c ı v e y a yerli k i ş i l e r i n , h i s s e s a t ı n a l m a y o l u i l e , k a m u
mülkiyetinin transferini ve belediye işletmelerinin özel sektörce kontrolünü ö n g ö r m e k t e d i r .
Bir
Milli
Girişimcilik
Devlet
Fonu,
cumhuriyette
özelleştirme
ve
hür
teşebüsün
o l u ş t u r u l m a s ı n a y a r d ı m e t m e k t e d i r . F o n u n b a ş l ı c a a m a ç l a r ı , p i y a s a ş a r t l a r ı n d a ç a l ı ş a c a k per­
sonelin eğitimini yerine getirmek, çok önemli programların finansman ve kredisini sağlamak ve
bütün sektörlerde yeni işletmelerin kurulmasını teşvik etmektir(22).
Kırgız h ü k ü m e t i , e k o n o m i l e r i n i n y a b a n c ı s e r m a y e h a y a t i ö n e m d e i h t i y a ç o l d u ğ u n u b e l i r t m e k ­
t e d i r . Y a b a n c ı l a r ı n k ü ç ü k i ş l e t m e l e r i n s a t ı n a l m a s ı n d a p a z a r ı n açık o l d u ğ u b e l i r t i l m e s i n e r a ğ m e n ,
a ç ı k a r t t ı r m a v e b e n z e r i i ş l e m l e r e k a t ı l a n y a b a n c ı l a r ı n ö z e l bir h ü k ü m e t i z n i n e t a b i o l d u ğ u
belirtilmektedir.
Ö z e l k o n u t i n ş a a t l a r ı n ı n d a , b ü t ü n T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n d e o r a n ı y ü k s e k t i r . 1 9 8 6 ' d a bu o r a n
Azerbaycan'da
yüzde
5 1 , Özbekistan'da
yüzde
38.8, Türkmenistan'da
yüzde
46.5,
Kırgızistan'da y ü z d e 43.2'dir. Birliğin Türk Cumhuriyetleri dışında bu o r a n , M o l d a v y a hariç,
y ü z d e 3 3 ' ü g e ç m e m e k t e d i r ( 2 3 ) . Ü l k e d e ö z e l m ü l k i y e t e y a t k ı n l ı ğ ı n , k ü l t ü r e l bir ö z e l l i k o l d u ğ u
anlaşılmaktadır.
21
I M F ; Kırgızistan E c o n o m i c R e v i e w , s. 4 5
22
D o i n g B u s i n e s s w i t h Eastern E u r o p e ; K i r g y z s t a n , p.9.
23
M i c h a e l R y w k i n ; M o s c o w ' s M u s l i m C h a l l e n g e , M.E. S h a r p e Inc., N e w Y o r k , 1 9 9 0 , s. 5 4 .
İŞADAMLARI İÇİN Y A R A R L I
V. Ü L K E Y E
BİLGİLER
GİDİŞ
5.1- Pasaport ve Vize
İşlemleri
Ülkeye g i d i ş t e vize u y g u l a m a s ı bulunmaktadır. Vize alınması için yapılacak
işlemleri,
A n k a r a ' d a K ı r g ı z i s t a n t e m s i l c i l i ğ i y ü r ü t m e k t e d i r . Kırgızistan t e m s i l c i l i ğ i . E k i m 1 9 9 2 ' d e f a a l i y e t e
başlamıştır.
Vize işlemleri için, pasaport, 4 adet resim, varsa davetiye ve vize ücreti
istenmektedir.
Davetiye olması d u r u m u n d a işlem süresi kısalmaktadır.
Türk Cumhuriyetlerini ziyaret amacıyla, çıkışta tahsil edilen konut f o n u . T e m m u z 1992'den
itibaren 25 dolar olarak kararlaştırılmıştır.
V i z e i ş l e m l e r i n i n , ister t e k g i d r i ş l l e r d e , i s t e r s e g r u p ç ı k ı ş l a r ı n d a , b u ü l k e l e r e
seyahatleri
organize eden a c e n t a l a r c a yürütülmesi, kolaylık açısından tavsiye edilebilir.
Kırgızistan'a varışta, her T ü r k Cumhuriyetinde olduğu üzere, giriş y a p a c a k olan k i m s e l e r d e n
m a t b u bir d e k l e r a s y o n f o r m u d o l d u r m a l a r i s t e n m e k t e d i r . M ü m k ü n s e b u f o r m l a r ı n , a c e n t a l a r ı n
yönergeleri d o ğ r u l t u s u n d a uçakta dağıtıldığında doldurulması yerinde olur.
Deklerasyon belgesinde, yolcu beraberinde götürülen döviz, altından eşya, video kamera vb.
g i b i d e ğ e r l i e ş y a v e p a r a n ı n b e l i r t i l m e s i g e r e k m e k t e d i r . Bu b e l g e l e r , ç ı k ı ş t a y i n e h a v a a l a n ı n d a
d o l d u r u l a c a k o l a n i k i n c i d e k l e r a s y o n b e l g e s i ile k a r ş ı l a ş t ı r ı l a c a ğ ı n d a n , s a k l a n m a s ı z o r u n l u d u r .
5.2. Nasıl
Gidilebilir
K ı r g ı z i s t a n , T ü r k i y e ' y e e n u z a k T ü r k C u m h u r i y l e t i ' d i r . T ü r k i y e ile a r a s ı n d a 3 s a a t l i k z a m a n
farkı vardır.
K ı r g ı z i s t a n ' a h e n ü z d i r e k u ç a k s e f e r l e r i b a ş l a m a m ı ş t ı r . O s e b e p l e , m u t l a k a bir b a ş k a ü l k e
üzerinden gidilebilir. Türk Hava Yollan'nın Pazartesi ve P e r ş e m b e günleri B a k ü - T a ş k e n t - a l m a
A t a s e f e r i ile b u ü ç ş e h i r d e n b i r i n e g i d i l d i k t e n s o n r a R u s H a v a Y o l l a r ' ı n ı n d a h i l i u ç u ş l a r ı ile
b a ş k e n t B i ş k e k ' e u ç u l a b i l i r . A n c a k , d a h i l i u ç u ş l a r d a d ü z e n y o k t u r . T a r i f e l i u ç u ş l a r ı b i l e er­
t e l e n e b i l m e k t e d i r . T a ş k e n t v e A l m a A t a ü z e r i n d e n k a r a y o l u ile d e K ı r g ı z i s t a n ' a y a k ı n o l m a s ı
s e b e b i y l e u l a ş ı l a b i l i r . T a ş k e n t ' e Ö z b e k H a v a Y o l l a n ' n ı n İ s t a n b u l ' d a n d i r e k t u ç u ş l a r ı v a r d ı r . Bu
y o l l a d a B i ş k e k ' e g e ç i l m e i m k a n ı vardır. E l b e t t e , M o s k o v a ü z e r i n d e n R u s H a v a Y o l l a r ı ile
B i ş k e k ' e g e ç i l e b i l i r . B u n l a r l a ilgili u ç u ş t a r i f e l e r i n i n , b i z z a t İ s t a n b u l R u s H a v a
belirttiğine göre belirsiz olduğu bildirilmektedir.
Yollan'nın
VL GÜNLÜK
YAŞAM
6.1. Çalışma Gün ve Saatleri
Ü l k e d e ç a l ı ş m a g ü n v e s a a t l e r i g e n e l l i k l e d ü n y a s t a n d a r t l a r ı n a u y g u n d u r . H a f t a d a b e ş iş
günü vardır.
R e s m i t a t i l l e r v e b a y r a m g ü n l e r i tam o l a r a k o t u r m a m ı ş t ı r . H a f t a tatili d ı ş ı n d a 1 M a y ı s v e 21
M a r t N e v r u z b a y r a m l a r ı tatil g ü n l e r i d i r . Diğer dini b a y r a m l a r d a k u t l a n m a y a b a ş l a m l ı ş , a n c a k
tatil s a y ı l m a m ı ş t ı r .
6.2. Ulaşım ve
Haberleşme
K ı r g ı z i s t a n ' d a u l a ş ı m a l t y a p ı s ı , belli bir d ü z e y e g e l m i ş t i r . K a r a y o l l a r ı , d e m i r v e h a v a y o l u
taşımacılığı şehirlerarası ulaşmıda kullanılabilmekte, ancak araçlar henüz yeterince konforlu
değildir. Şehirlerde taksi servisleri yetersiz de olsa vardır. Özel şahıslar d a şehiriçi ulaşıma
yardımcı olabilmektedir.
Ö z e l l i k l e u ç a k t a ş ı m a c ı l ı ğ ı , y e r l i halk için u c u z o l d u ğ u n d a n , y o ğ u n o l a r a k t e r c i h e d i l m e k t e d i r .
6.3. K o n a k l a m a ve Y e m e İçme
Servisi
B a ş k e n t B i ş k e k ' t e k o n a k l a m a y a u y g u n o t e l sayısı s a y ı o l a r a k v e y a t a k k a p a s i t e s i b a k ı m ı n d a n
yeterlidir.
Y e n i h i z m e t e g i r e n D o s t u k ( d o s t l u k ) o t e l üç yıldızlı o l u p , b a t ı s t a n d a r t l a r ı n a e n y a k ı n o t e l d i r .
B ü t ü n k o n a k l a m a i ş l e t m e l e r i n i n l o k a n t a l a r ı v a r d ı r . A y r ı c a s a d e c e y i y e c e k s e r v i s i y a p ı l a n iyi
r e s t o r a n l a r d a v a r d ı r . A n c a k h e p s i n d e de y e m e k l e r e r k e n d e n b i t m e k t e , belli bir s a a t t e n s o n r a
dışarıda y e m e k bulmak güç olmaktadır.
Kırgızistan
kültürünün
en geniş faaliyetlerini b a ş k e n t
Bişkek'de bulmak ve
mümkündür. Tiyatrolar, opera, çeşitli müzeler oldukça gelişmiştir.
6.4. Yararlı
Adresler
C h a m b e r of C o m m e r c e a n d I n d u s t r y of Kırgızistan
Kirova C a d . 205 720300, Bişkek
Tel : 997 3312 264 942
Kırgızistan Bank of F o r e i g n E c o n o m i c A f f a i r s
Bişkek, 997 3312 220363
Kırgız - Türk L t d . Co.
Joint Venture Comp.
K i r o v a Str. 2 0 7 , 720 000 Bişkek
Tel : 9 9 7 3 3 1 2 223 618
Fax : 9 9 7 3 3 1 2 2 2 2 2 01
Kırgızistan Merkez Bankası
S e r d l o v a Str. 101
720876, Bişkek
Tel : 997 3312 255 237
Kırgızistan S a n a y i Bakanlığı
Dom Pravitelstva
Bişkek
T e l : 997 3 3 1 2 22 74 55
görmek
Kırgızistan Dış E k o n o m i k İlişkiler K o m i t e s i
Dzirjinskova Str. 58
Bişkek
Tel : 9 9 7 3 3 1 2 22 74 55
Kırghızvneshtorg
Kirove Cad. 205
720 000 Bişkek,
Tlx : 245213
T ü r k B ü y ü k e l ç i l i ğ i , K ı r g ı z i s t a n : B ü y ü k e l ç i : lUletin G ö k e r
M o s k o w s k a y a Str. 89
720 001 Bişkek
Tel : 9 9 7 3 3 1 2 22 78 82
26 76 06
SONUÇ
K ı r g ı z i s t a n , t a r i h t e ilk k e z b a ğ ı m s ı z bir d e v l e t o l a r a k d ü n y a d e v l e t l e r i a i l e s i i ç i n d e y e r a l a n
O r t a A s y a T ü r k C u m h u r i y e t l e r i ' n d e n biridir.
K o n u m b a k ı m ı n d a n Kırgızistan v e Kırgızlar, T ü r k ' l e r i n a n a y u r t b e k ç i l e r i d i r d e n i l e b i l i r . Ü l k e ,
n ü f u s v e e k o n o m i s i , ö l ç e k b a k ı m ı n d a n en k ü ç ü k t ü r k T o p l u l u k l a r ı n d a n d ı r . N ü f u s artış hızı y ü z d e
2 dolayındadır.
Ü l k e n i n b ü y ü k bir b ö l ü m ü d a ğ l ı k o l u p , y ü k s e k l i k t a r ı m s a l f a a l i y e t l e r i o l u m s u z e t k i l e m e k t e d i r .
B u n a karşılık. T a n r ı ve Altay dağları arasında yer alan Fergana v a d i s i , verimli tarım topraklarına
s a h i p t i r . Y ü k s e k k e s i m l e r d e ise h a y v a n c ı l ı k f a a l i y e t l e r i h a k i m d i r .
Ü l k e d e , milli gelir artış
sağlanmıştır.
hızı b a k ı m ı n d a n , s o n y ı l l a r d a o l d u k ç a i s t i k r a r l ı bir
1971-89 döneminde
Kırgızistan ekonomisi, ortalama y ü z d e 4
büyüme
büyümüştür.
1 9 9 1 ' d e n s o n r a milli g e l i r a z a l m ı ş , f i y a t l a r d a b a z ı m a l l a r d a s e r b e s t b ı r a k ı l d ı ğ ı n d a n
oldukça
y ü k s e l m i ş t i r . T ü k e t i c i f i y a t l a r ı ile 1 9 9 0 ' d a yıllık y ü z d e 3 o l a n e n f l a s y o n o r a n ı , 1 9 9 1 ' d e y ü z d e 181
o l m u ş t u r . T o p t a n e ş y a f i y a t l a r ı i s e , 1 9 8 9 v e 1 9 9 0 ' d a yıllık y ü z d e 1 'ler d ü z e y i n d e n 1 9 9 1 ' d e y ü z d e
1 8 8 ' e y ü k s e l m i ş t i r . D o l a y i s i y l e , ülke h a l k ı , e n f l a s y o n l a t a n ı ş m ı ş t ı r . G e l i r l e r y e t e r i n c e a r t m a d ı ğ ı
için s a t ı n a l m a g ü c ü d ü ş m ü ş t ü r . Bu d u r u m , p a z a r a n a l i z l e r i n d e d i k k a t e a l ı n m a l ı d ı r .
Milli g e l i r i ç i n d e , t a r ı m k e s i m i n i n ağırlığı f a z l a d ı r . 1 9 9 1 ' d e b u d u r u m u n s a n a y i k e s i m i l e h i n e
d e ğ i ş t i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r . A n c a k , bunu s a n a y i ürünleri fiyatlarının d a h a hızlı
artmasından
kaynaklandığı anlaşılmaktadır.
K ı r g ı z i s t a n s a n a y i k e s i m i , g e n e l l i k l e hafif s a n a y i o l a r a k a d l a n d ı r ı l a n t e k s t i l , k o n f e k s i y o n v e
deri e ş y a sanayiine d a y a n m a k t a , bunların toplam sanayi üretiminin y ü z d e 40'ını o l u ş t u r d u ğ u
g ö r ü l m e k t e d i r . B u n l a r a y ü z d e 25 c i v a r ı n d a p a y a s a h i p o l a n g ı d a s a n a y i i d e e k l e n i n c e s a n a y i
kesiminin üçte kisiki kavranmaktadır.
Kırgızistan, bazı enerji hammaddelerinin üretimi bakımından, o l d u k ç a şanslıdır. Petrol ve
k ö m ü r ü r e t i m i a z d ı r . A n c a k , r e z e r v l e r e s a h i p o l u p , i ş l e t i l m e s i için batılı ü l k e l e r v e T ü r k i y e ile
görüşmeler sürmektedir.
Ü l k e d e s a n a y i l e ş m e y i h ı z l a n d ı r m a k için g e r e k l i g i r d i l e r y e t e r l i s a y ı l a b l i l i r . S i y a s i v e s o s y a l
y a p ı d a k i d ü z e n l e m e l e r d e b e l l i bir d ü z e y e g e l d i ğ i n d e , b ü y ü m e v e s a n a y i l e ş m e n i n g e l i ş t i r i l m e s i
i ç i n , d a h a u y g u n bir o r t a m s a ğ l a n m ı ş o l a c a k t ı r . P a z a r e k o n o m i s i n i n t e r c i h i ile ilgili y a s a l v e
k u r u m s a l d ü z e n l e m e l e r d e v a m e t m e k t e d i r . B a n k a c ı l ı k , dış t i c a r e t , g ü m r ü k , k a m b i y o g i b i k o n u ­
larda mevzuat yeni çıkarılmış, ancak uygulama yetersizdir. Dolayisiyle ticaret imkanları zor
olmakla birlikte barter yoluyla yapılabilmektedir.
Kırgızistan'da, Yabancı Yatırımlar Hakkında Kanun çıkarılarak, u y g u l a m a y a
konulmuştur.
Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r her tür y a t ı r ı m a açıktır. T e ş v i k e d i l e n s e k t ö r l e r v e s e r m a y e m i k t a r ı n a g ö r e
vergi muaflıkları ve muafiyet süreleri oldukça caziptir. Konunun ayrıntıları, rapor içinde yer
almaktadır.
K ı r g ı z i s t a n , g e r e k yatırım g e r e k s e ticari f a a l i y e t l e r a ç ı s ı n d a n , p a z a r b ü y ü k l ü ğ ü o l a r a k k ü ç ü k
g ö r ü l e b i l i r . A n c a k , d a h a ö n c e d e belirtildiği ü z e r e , p a z a r ı s a d e c e K ı r g ı z i s t a n o l a r a k d ü ş ü n m e k ,
y a t ı r ı m k a p a s i t e l e r i n i s a d e c e iç t a l e b e g ö r e d ü z e n l e m e k h a t a o l u r . Y a t ı r ı m l a r a v e r i l e n t e ş v i k v e
m u a f i y e t l e r ile dış t i c a r e t t e v e r i l e n t e ş v i k v e k o l a y l ı k l a r , o l d u k ç a c a z i p t i r .
T ü r k C u m h u r i y e t l e r i n i , i ş a d a m l a r ı m ı z ı n b e l i r s i z ve y ü k s e k riskli b u l m a s ı v e
yatırımlardan
kaçınması, hatta, bugüne kadar yeterince yatırıma gidilmemesi Türkiye açısından hem siyasi
h e m d e e k o n o m i k o l a r a k kayıptır. Y a p ı l a c a k y a t ı r ı m l a r , m u t l a k a y e r l i o r t a k l a b i r l i k t e o l m a l ı d ı r .
J o i n t V e n t u r e d e n i l e n b u o r t a k g i r i ş i m l e r i ç i n , b ü r o k r a s i ve p a r l a m e n t o ç e v r e s i n d e n
ortaklar bulunabilir.
sağlam
işadamlarının
mevcut
r i s k l e r i , ilgili
kurumlarca
sağlanacak
desteklerle,
avantaja
d ö n ü ş t ü r ü l m e l i d i r . Batılı f i r m a l a r , k e n d i d e v l e t l e r i v e y a u l u s l a r a r a s ı k u r u m l a r ı n d e s t e ğ i ile b u
p a z a r l a r a g i r m e k t e ; g ü v e n i l i r , inandırıcı t a a h h ü t l e r l e , bir ç o k iş a n l a ş m a s ı n a i m z a a t m a k t a d ı r l a r .
H a z i n e v e Dış T i c a r e t M ü s t e ş a r l ı ğ ı , E x i m b a n k , T ü r k İ ş b i r l i ğ i v e K a l k ı n m a A j a n s ı ( T İ K A ) g i b i
k u r u l u ş l a r ı n , k o n u y a d a h a c i d d i o l a r a k y a k l a ş m a s ı g e r e k i r . H ü k ü m e t i n d e t a a h h ü t e t t i ğ i bir t a k ı m
teşvikleri yerinde ve zamanında kullandırması gerekmektedir.
M e s e l a , T ü r k Eximbank'in bu ülkelere yönelik mal mukabili ticareti (takas) kolaylaştıracak,
bir " t a k a s e v i " k u r u l u ş u n a b i r a n ö n c e s o n u ç l a n d ı r m a s ı g e r e k i r . A y r ı c a b u ü l k e l e r e y ö n e l i k yatırım
faaliyetlerini destekleyecek Bankaları da teşkil edilerek, faaliyete başlaması, ilişkilerin geliştiril­
mesi için z o r u n l u görülmektedir.
Bütün
riskler ortadan kalktıktan sonra gidilebilecek ülke, yapılabilecek
görülecektir.
iş
kalmadığı
Bu s e b e p l e , d a h a f a z l a g e c i k m e d e n f a a l i y e t l e r k o o r d i n e l i bir b i ç i m d e ,
götürülmelidir.
ileriye
KAYNAKLAR
1 . A N O N ; K ı r g ı z i s t a n D e v l e t İ s t a t i s t i k E n s t i t ü s ü 1 9 9 2 Yıllık R a p o r u , B i ş k e k , 1 9 9 2
2. A N O N ; K ı r g ı z i s t a n S a n a y i i H a k k ı n d a G e n e l Bilgiler R a p o r u , K ı r g ı z i s t a n S a n a y i B a k a n l ı ğ ı
Verileri, Bişkek, 1992.
3. B O Z K U R T , R ü ş t ü ; " A z e r b a y c a n Gürcistan'la İlişkiler, Türkiye'nin S o r u m l u l u k l a r ı " Seminer
Tebliği, İstanbul Sanayi Odası, 24 Şubat 1992.
4. D E V L E T , N a d i r ; Bağımsız Türk Cumhuriyetlerinin Yapı ve S o r u n l a r ı , S e m i n e r Tebliği, M.Ü.
Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul 1 9 9 1 .
5. D o i n g B u s i n e s s s w i t h E a s t e r n E u r o p e ; K y r g y z s t a n , B u s i n e s s s I n t e r n a t i o n a l L i m i t e d ,
September 1992.
6. D Ö N M E Z , Y u s u f ; T ü r k D ü n y a s ı ' n m B e ş e r i v e İ k t i s a d i C o ğ r a f y a s ı , 2 . b a s k ı , İ.Ü., E d e b i y a t
F a k . Y a y . N o : 1 8 7 8 , İst. 1 9 8 7 .
7. D P T ; T ü r k i C u m h u r i y e t l e r d e E k o n o m i k G e l i ş m e l e r , ( Y a y ı m l a n m a m ı ş D o k ü m a n ) , A n k a r a ,
1992.
8. G R O S , D a n i e l ; " R e g i o n a l D i s i n t e g r a t i o n in t h e S o v i e t U n i o n : E c o n o m i c C o s t a n d B e n e f i t s " ,
I N T E R E C O N O M İ C S , N o : 5, S e p t e m b e r - O c t o b e r , 1 9 9 1 .
9. HDTIVI; K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i ( Y a y ı m l a n m a m ı ş D o k ü m a n ) A n k a r a , 1 9 9 2 .
1 0 . IIVIF; A S t u d y of S o v i e t E c o n o m y , V o l u m e 1,2,3. N e w y o r k , 1 9 9 1 .
1 1 . I M F ; K y r g h y z s t a n E c o n o m i c R e v i e w , W a s h i n g t o n D.C., M a y ı s 1 9 9 2 .
1 2 . LÜ. D e l i k a n l ı ; " K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i " , B İ L G İ - T B M M D e r g i s i , A n k a r a , K a s ı m 1 9 9 2 .
13» R Y W K I N M i c h a e l ; M o s c o w ' s M u s l i m C h a l l a n g e , M . E . S h a r p e I n c . N e w y o r k , 1 9 9 0 .
1 4 . T h e E c o n o m i s t I n t e l l i g e n c e U n i t ; Kyrgyzstan Country Profile 1 9 9 2 - 1 9 9 3 , London 1993.
15. U L U D A Ğ , İlhan, SERİN V i l d a n ; SSCB'deki Türk Cumhuriyetlerinin Ekonomik Analizleri
v e T ü r k i y e İle İ l i ş k i l e r i , İ T O Y a y . N o : 2 2 İst. 1 9 9 0 .
1 6 . Y E N E R , M ü j d e ; " O r t a A s y a İle İlgili Bazı G e n e l v e Ö z e l B i l g i l e r " , B a ğ ı m s ı z
Devletler
T p l u l u ğ u v e O r t a A s y a C u m h u r i y e t l e r i , i ç i n d e ISO Y a y . N o : 1 9 9 2 / 1 1 , İ s t . T e m m u z 1 9 9 2 .
EK:1
T Ü R K İ Y E C U M H U R İ Y E T İ İLE KİRGİZ CUİvlHURİYETİ A R A S I N D A E K O N O M İ K VE
TİCARİ İŞBİRLİĞİNE DAİR
ANLAŞLMA
T ü r k i y e C u m h u r i y e t i H ü k ü m e t i ile Kırgız C u m h u r i y e t i H ü k ü m e t i ( b u n d a n b ö y l e t a r a f l a r o l a r a k
anılacaktır),
2 9 M a y ı s 1 9 9 1 t a r i h l i T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ile Kırgızistan C u m h u r i y e t i a r a s ı n d a E k o n o m i k v e
T i c a r i İ ş b i r l i ğ i n e Dair P r o t o k o l h ü k ü m l e r i n i g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r a r a k .
Dengeli ve karşılıklı yarar esasına dayalı olarak gelişen e k o n o m i k ve ticari işbirliğinin, ülkeleri
arasındaki dostluk ve k a r d e ş l i k ilişkilerini güçlendireceğine olan inançlarını v u r g u l a y a r a k .
U l u s l a r a r a s ı h u k u k u n ilke v e p r e n s i p l e r i n e u y g u n o l a r a k , e k o n o m i k v e t i c a r i i ş b i r l i ğ i n i g e l i ş t i r ­
m e k v e b u i ş b i r l i ğ i n e i s t i k r a r l ı , d e n g e l i v e u z u n v a d e l i bir nitelik k a z a n d ı r m a k a m a c ı y l a ,
aşağıdaki hususlarda anlaşmışlardır.
MADDE 1
T a r a f l a r , m e v c u t i m k a n l a r ı v e milli m e v z u a t l a r ı ç e r ç e v e s i n d e , e k o n o m i k
potansiyellerinin
sağladığı avantajlardan d a yararlanarak ekonomik ve ticari kapsamlı, uzun vadeli ve istikrarlı
i ş b i r l i ğ i n i g e l i ş t i r m e k için her t ü r ü l ç a b a y ı g ö s t e r e c e k l e r d i r .
MADDE 2
T a r a f l a r , u l u s l a r a r a s ı t i c a r e t t e k a b u l e d i l e n u y g u l a m a v e e s a s l a r ç e r ç e v e s i n d e , ikili t i c a r e t i
karşılıklı yarar esasına dayalı olarak artırmak, yaygınlaştırmak
v e ç e ş i t l e n d i r m e k için g e r e k l i
önlemleri alacaklardır.
MADDE 3
Taraflar,
k a r ş ı l ı k l ı e k o n o m i k v e ticari i l i ş k i l e r i n g e l i ş t i r i l m e s i a m a c ı y l a , b i l g i
kolaylaştırmak
alışverişini
için g e r e k l i ö n l e m l e r i a l a c a k l a r , iş ç e v r e l e r i a r a s ı n d a k i t e m a s l a r ile
heyet
teatilerini t e ş v i k edecekler ve ülkelerinde düzenlenen uluslararası s e r g i , fuar ve ticari tanıtım
f a a l i y e t l e r i n e k u r u l u ş , i ş l e t m e v e firmalarının katılımını d e s t e k l e y e c e k l e r i d i r .
MADDE 4
T a r a f l a r , her iki ü l k e n i n f i r m a v e k u r u l u ş l a r ı a r a s ı n d a i ş b u A n l a ş m a v e iki ü l k e n i n y ü r ü r l ü k t e k i
m e v z u a t ı ç e r ç e v e s i n d e i m z a l a n a n s ö z l e ş m e l e r l e b a ş l a t ı l a n m a l v e h i z m e t a l ı m l a r ı ile o r t a k
g i r i ş i m f a a l i y e t l e r i n i u l u s l a r a r a s ı t i c a r i usul v e k u r a l l a r a g ö r e y ü r ü t ü l m e s i n i s a ğ l a y a c a k l a r d ı r .
MADDE 5
T a r a f l a r , y ü r ü r l ü k t e b u l u n a n m e v z u a t ç e r ç e v e s i n d e , bir t a r a f ı n t o p r a k l a r ı n d a ü r e t i l e n bir m a l ı n
ü ç ü n c ü ü l k e l e r e i h r a c ı v e y a ü ç ü n c ü ülke çıkışllı m a l l a r ı n bu ü l k e y e i t h a l i s ı r a s ı n d a k i g e ç i ş l e r e
yardımcı olacaklardır.
MADDE 6
Taraflar, tarım, s a n a y i , madencilik, inşaat sektörü, turizm sağlık, h a b e r l e ş m e ve ulaştırma
a l a n l a r ı n d a b a ş t a 29 M a y ı s 1 9 9 1 tarihli
P r o t o k o l ü n 5. M a d d e s i n d e b e l i r t i l e n k o n u l a r o l m a k
ü z e r e ü l k e l e r i a r a s ı n d a k i i ş b i r l i ğ i n i g e l i ş t i r m e k için her t ü r l ü ç a b a y ı g ö s t e r e c e k l e r d i r .
MADDE 7
E k o n o m i k v e t i c a r i i l i ş k i l e r e ait ö d e m e l e r , her iki ü l k e d e y ü r ü r l ü k t e
bulunan
mevzuat
ç e r ç e v e s i n d e serbest döviz esasına ve uluslararası piyasalarda kabul gören usullere
gerçekleştirilecektir.
göre
MADDE 8
T a r a f l a r , ü l k e l e r i a r a s ı n d a karşılıklı e k o n o m i k ve t i c a r i f a a l i y l e t l e r i n g e l i ş m e s i n d e b a n k a c ı l ı k
sektörünün ö n e m i n i dikkate alarak, uluslararası modern bankacılığın gerektirdiği standartlara
ulaşılmasını teminen yetkili bankalarının bu alandaki işbirliğini teşvik edecekledir.
MADDE 9
Taraflar, işbu anlaşmanın uygulanışını gözden geçirmek, ekonomik ve ticari işbirliğini d a h a
fazla geliştirme imkanlarını g ö r ü ş m e k üzere gerekli görülen hallerde biraraya geleceklerdir.
M A D D E 10
T a r a f l a r , her t ü r ü l e k o n o m i k g i r i ş i m c i l i ğ i n g e l i ş t i r i l m e s i için u y g u n ş a r t l a r ı n y a r a t ı l m a s ı v e
s e r b e s t e k o n o m i k b ö l g e l e r i n k u r u l m a s ı ile p i y a s a e k o n o m i s i n e i l i ş k i n d ü z e n l e m l e r k o n u l a r ı n d a
birbirlerinin tecrübelerinden yararlanmak üzere eğitim ve uzman değişimini sağlayacaklardır.
M A D D E 11
T a r a f l a r , ç e v r e k o r u n m a s ı , t a b i i k a y n a k l a r ı n r a s y o n e l k u l l a n ı m ı , enerji k a y n a k l a r ı n ı n k u l l a n ı m ı ,
jeoloji ve sismoloji alanlarında işbirliğini teşvik edeceklerdir.
M A D D E 12
Taraflar,
işbu a n l a ş m a çerçevesinde yürütülen işbirliğinin gerekli kılması halinde,
bu
a n l a ş m a d a karşılıklı olarak mutabık kalınacak değişiklik ve ilaveleri yapacaklardır.
M A D D E 13
îş bu a n l a ş m a her iki ü l k e d e y ü r ü r l ü k t e o l a n u s u l l e r e g ö r e o n a y l a n d ı ğ ı n ı n d i p l o m a t i k k a n a l ­
l a r d a n s o n b i l d i r i m t a r i h i n d e y ü r ü l ü ğ e g i r e c e k v e bir yıl s ü r e y l e g e ç e r l i o l a c a k t ı r .
T a r a f l a r d a n b i r i , y ü r ü r l ü k s ü r e s i b i t i m i n d e n üç ay ö n c e , a n l a ş m a y ı s o n a e r d i r m e k i s t e d i ğ i n i
y a z ı l ı o l a r a k b i l d i r m e d i k ç e , i ş i bu a n l a ş m a her d e f a s ı n d a b i r e r yılık s ü r e l e r için y e n i l e n m i ş
olacaktır.
İş b u a n l a ş m a , 2 3 A r a l ı k 1 9 9 1 t a r i h i n d e A n k a r a ' d a a y n ı d e r e c e d e g e ç e r l i T ü r k ç e , K ı r g ı z c a v e
R u s ç a üç n ü s h a o l a r a k d ü z e n l e n m i ş t i r .
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ADINA
Turgut ÖZAL
KIRGIZ CUMHURİYETİ
ADINA
Askar AKAEV
EK : 2
TÜRKİYE
CUMHURİYETİ
İLE
KIRGIZİSTAN
EKONOMİK VE TİCARİ İŞBİRLİĞİNE
DAİR
CUMHURİYETİ
ARASINDA
PROTOKOL
T ü r k i y e C u m h u r i y e t i h ü k ü m e t i ile Kırgızistan C u m h u r i y e t i h ü k ü m e t i ( b u n d a n s o n r a t a r a f l a r
olarak anılacaktır),
- T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ile S o v y e t S o s y a l i s t C u m h u r i y e t l e r i Birliği a r a s ı n d a y ü r ü r l ü k t e b u l u n a n
ticari ve e k o n o m i k işbirliği anlaşmalarını dikkate alarak,
- Ü l k e l e r i a r a s ı n d a k i iyi k o m ş u l u k ve d o s t l u k e s a s ı n a d a y a l ı ilişkileri g ö z ö n ü n d e b u l u n d u r a r a k ,
- Ticari ve e k o n o m i k ilişkilerini istikarlı, dengeli ve uzun vadeli olarak geliştirmek
ve
güçlendirmek amacıyla, aşağıdaki hususlarda anlaşmışlardır.
MADDE 1
Taraflar, resmi ve işadamları heyetleri tarafından yapılacak ziyaretlerin, ülkeleri arasındaki
ticari ve e k o n o m i k
ilişkilerin geliştirilmesi açısından önem taşlıdığı h u s u s u n d a
mutabık
kalmışlardır.
MADDE 2
T a r a f l a r , T ü r k i y e C u m h u r i y e t i ile Kırgızistan C u m h u r i y e t i ' n i n ilgili k a m u v e ö z e l k u r u l u ş l a r ı ile
f i r m a l a r ı a r a s ı n d a k i i ş b i r l i ğ i n i n iki ü l k e d e k i m e r ' i m e v z u a t ç e r ç e v e s i n d e g e l i ş t i r i l m e s i n e
ve
güçlendirilmesine yardımcı olacaklardır.
MADDE 3
T a r a f l a r , b u p r o t o k o l ç e r ç e v e s i n d e i m z a l a n a c a k s ö z l e ş m e l e r l e ilgili i h r a ç v e i t h a l m ü s a a d e
v e l i s a n s l a r ı n ı , her iki ü l k e d e y ü r ü r l ü k t e b u l u n a n m e v z u a t a u y g u n o l a r a k v e r i l m e s i n e y a r d ı m c ı
olacaklardır.
MADDE 4
T a r a f l a r , K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i ' n d e her t ü r l ü e k o n o m i k g i r i ş i m c i l i ğ i n g e l i ş t i r i l m e s i
için
uygun şartlarnı, serbest ekonomik bölgelerin yaratılması ve devlet tarafından pazar ilişkilerinin
düzenlenmesi k o n u s u n d a Türkiye'nin tecrübelerinden yararlanılmasının önemine işaret etmişler
v e b u ç e r ç e v e d e k a m u g ö r e v l i l e r i n e ğ i t i m i n i n ve u z m a n d e ğ i ş i m i n i n s a ğ l a n m a s ı n ı
karar­
laştırmışlardır.
MADDE 5
Taraflar, ekonomik işbirliğinin geliştirilmesi faaliyletleri çerçevesinde aşağıdaki
hususları
muhtemel işbirliği alanları olarak tanımlamışlardır.
- Tarım ürünlerinin işlenmesi,
- M i n e r a l h a m m a d d e l e r i n ve d e m i r dışı m e t a l l e r i n ç ı k a r ı l m a s ı v e i ş l e n e r e k m a m u l
haline getirilmesi,
- K ü r k h a m m a d d e s i n i n i ş l e n m e s i ve m a m u l m a d d e h a l i n e g e t i r i l m e s i ,
- Y ü n v e p a m u k i ş l e n m e s i ve m a m u l m a d d e h a l i n e g e t i r i l m e s i ,
- M a d e n suyu ş i ş e l e m e tesisi kurulması,
- Hafif s a n a y i t e s i s l e r i n i n m o d e r n i z a s y o n u v e y e n i t e s i s l e r i n i n ş a a s ı ,
- Hafif s a n a y i m a d d e l e r i ü r e t i m i .
madde
- D o ğ a v e i k l i m ş a r t l a r ı n a u y g u n az katlı b i n a l a r ı n i n ş a a s ı ,
- H u r d a kağıt v e k a r t o n d a n y ü k s e k kalite kağıt ü r e t i m i ,
- Kuru metodla çimento üretimi,
- Kiremit ve çeşitli boya üretimi,
- Seramik ve porselen mamul üretimi,
- Cam mamullerinin sanayi metoduyla işlenmesi,
- K i m y a s a l , h a y v a n v e m i n e r a l k ö k e n l i ilaç h a m m a d d e s i n i n i ş l e n m e s i ,
- T u r i z m a l t y a p ı s ı n ı n k u r u l m a s ı v e b ü y ü k İpek Y o l u P r o j e s i n i n g e r ç e k l e ş t i r i l m e s i ,
- T e l e k o m ü n i k a s y o n alanında işbirliğinin geliştirilmesi,
- Petrol aranması, çıkarılması ve işlenmesi alanında işbirliği.
Madde 6
T a r a f l a r , k a r ş ı l ı k l ı t i c a r e t i n g e l i ş t i r i l m e s i ve t i c a r e t e k o n u t e ş k i l e d e n m a l l a r ı n ç e ş i t l e n d i r i l m e s i
a m a c ı y l a , b i l g i a l ı ş v e r i ş i n i k o l a y l a ş t ı r m a k v e a r t t ı r m a k , iş ç e v r e l e r i a r a s ı n d a k i t e m a s l a r ı t e ş v i k
e t m e k v e her iki ü l k e d e d ü z e n l e n e n u l u s l a r a r a s ı s e r g i v e f u a r l a r a k a t ı l ı m ı d e s t e k l e m e k h u s u s u n ­
da mutabık kalmışlardır.
Madde 7
T a r a f l a r , e k o n o m i k v e t i c a r i i ş b i r l i ğ i n i n d ü z e n l i bir ş e k i l d e g e l i ş m e s i n i t e m i n a m a c ı y l a g e r e k l i
g ö r ü l m e s i h a l i n d e , bir T ü r k - K ı r g ı z İş K o n s e y i v e / v e y a Ç a l ı ş m a G r u b u k u r u l m a s ı n ı ilgili k u r u l u ş l a ­
rına t a v s i y e e t m e y i k a r a r l a ş t ı r m ı ş l a r d ı r .
Madde 8
E k o n o m i k v e t i c a r i i l i ş k i l e r e ait ö d e m e l e r , her iki ü l k e d e y ü r ü r l ü k t e o l a n m e v z u a t ç e r ç e v e ­
sinde serbest döviz esasına dayalı olarak gerçekleştirilecektir.
Madde 9
İ ş b u Protokol ç e r ç e v e s i n d e sürdürülen işbirliğinin gerekli kılması halinde Taraflar karşılıklı
olarak mutabık kalınacak değişiklik ve ilavelerin yapılması h u s u s u n d a anlaşmışlardır.
M a d d e 10
Taraflar, bu Protokolün uygulanışını gözden geçirmek, ülkelerinde u y g u l a n m a k t a olan yeni­
den y a p ı l a n m a çalışmaları k o n u s u n d a görüş alışverişinde b u l u n m a k ve e k o n o m i k ve ticari
işbirliğini d a h a fazla geliştirme imkanlarını görüşmek üzere, gerekli görülen hallerde biraraya
gelmek hususunda anlaşmışlardır.
Madden
İ ş b u P r o t o k o l iki ü l k e y e t k i l i m a k a m l a r ı n ı n o n a y ı n ı t a k i b e n y ü r ü r l ü ğ e g i r e c e k v e bir yıl s ü r e y l e
geçerli olacaktır.
T a r a f l a r d a n b i r i n i n y ü r ü r l ü k s ü r e s i b i t i m i n d e n üç ay ö n c e a k s i n e bir b e y a n d a b u l u n m a m a s ı
h a l i n d e , i ş b u P r o t o k o l ü n s ü r e s i her d e f a s ı n d a bir yıl d a h a u z a m ı ş o l a c a k t ı r .
İşbu Protokol 29 Mayıs 1991 tarihinde A n k a r a ' d a aynı d e r e c e d e geçerli T ü r k ç e , Kırgızca ve
R u s ç a üç n ü s h a o l a r a k d ü z e n l e n m i ş t i r .
Türkiye Cumhuriyeti
Kırgızistan C u m h u r i y e t i
Hükümeti Adına
Hükümeti Adına
Adnan KAHVECİ
Nasreddin ISANOW
EK 3
T Ü R K - K I R G I Z İŞ
KONSEYİ
i. O R T A K T O P L A N T I S I
KIRGIZ KATILIMCI LİSTESİ
1.
AMANGELDİ
2.
B O L O T A. A R G I N O V
K I R G I Z - T Ü R K İŞ K O N S E Y İ S O R U M L U
SEKRETERİ
Tel : (3312) 2 2 8 9 2 2 ; 2 2 7 2 9 2
Telex : 251283 Manassu
Fax : 2 2 5 4 6 1 , 2 2 7 4 0 4
3.
B A H T İ Y A R A. F A T T A H O V
FİYAT VE A N T İ M O N O P O L A L A N I N D
A DEVLET KOMİTESİ BAŞKANI
T e l : 2 2 7 9 2 4 F a x : 2 2 6 3 6 9 ( v e y a 5)
4.
S A L A V A T T. İ S K A K O V
TURİZM
5.
MAMAT OROZBAEV
6.
K U B A N I Ç B E K U. K O Z U B E K O V
TİCARET BAKANI
SİVİL H A V A Y O L L R I D E V L E T A J A N S I M Ü D Ü R Ü .
Y O L C U VE YÜK H A V A T A Ş I M A C I L I Ğ I
7.
D İ L D E B. S A R B A G I Ş E V A
KIRGIZİSTAN'IN TÜRKİYE DAİMİ TEMSİLCİSİ
8.
J A N Ç A R K. K A L M A N O V
"KIRGIZKURULUŞMATERİALI" DEVLET
KONSERNİ BAŞKAN YARDIMCISI
9.
S A D I R B E K A. K U R M A N K O J O E V
"KIRGIZNEFT" PETROL VE PETROL ÜRÜNLERİ
A L I M - S A T I M A. O . G E N E L M Ü D Ü R Ü .
10.
J E N İ Ş B E K A. T E N T İ E V
"İLBİRO" FPTO GENEL M Ü D Ü R Ü . B A Y A N ,
ERKEK, DIŞ, İÇ, Ç O C U K , S P O R T İ F
TRİKOTAJ. P A M U K - Y Ü N L Ü - K A R I Ş I K İPLİK.
11.
BURKAN CUMABAEV
BİŞKEK H A B E R L E Ş M E S E R V S İ
Tel: 212355 Fax: 2 1 2 3 4 4
12.
D E N İ Z A. C U N K E E V
"ÇELPEK" TARIM FİRMASI MÜDÜRÜ.
TARIM ÜRÜNLERİ ÜRETİM VE İŞLETME.
Tel: 20258 (KOD: 8319-22)
13.
C U M A Ş E. E Ş P E R O V
ENGELS KOLHOZU MÜDÜRÜ
TARIM ÜRÜNLERİ ÜRETİM VE İŞLETME.
Tel : 91432 (kod : 8 3 1 9 - 4 7 )
14.
B O R İ S G. B A J A N
TARIM FİRMASI M Ü D Ü R Ü .
Tel: 21266 (kod: 8231-)
15.
ERKİNE
ÇORAP FABRİKASI
Tel : 430713
16.
Ş A M İ L E. A T A H A N O V
"INTER-BİŞKEK" O.İ.GENEL MÜDÜRÜ
BİLGİ VE D A N I Ş M A N L I K H İ Z M E T L E R İ ,
Y A T I R I M , DIŞ T İ C A R E T
17.
OMURKULOV
BAŞBAKAN 1. Y A R D I M C I S I N I N
YARDIMCISI
M.MURALİEV
EKONOMİ VE M A L İ Y E B A K A N I
İŞ K O N S E Y İ B A Ş K A N I
Tel : (3312) 2 2 8 9 2 2 ; 2 2 7 2 9 2
Telex : 251283 Manassu
Fax : 2 2 5 4 6 2 , 2 2 7 4 0 4
BAKANI
T e l : 2 2 0 6 5 7 T e l e x : 2 4 5 1 5 1 a l a t o su
BOBEKOVA
MÜDÜRÜ
MÜDÜRÜ
18.
S A D I R B E K A. M O L D O K U L O V
EKONOMİ VE MALİYE B A K A N L I Ğ I
DEİ B Ö L Ü M B A Ş K A N I
Tel: 228519 Fax: 2 2 7 4 0 7
19.
ELENA S. S A R B A E V A
TEKSTİLTORG GENEL MÜDÜRÜ
Tel : 431854 Fax: 4 3 3 1 5 6
20.
M A R A T D. Ş A R Ş E K E E V
TOKMAK ŞEHRİ RADYO FABRİKASI
MÜDÜRÜ.
ROLE VE P O R T A T İ F R A D Y O
İSTASYONLARI, TELEVİZYON İMALATI.
21.
A S K A R M. M O L D O B A E V
"BİŞKEKKURULUŞ" İNŞAAT FİRMASI
GENEL MÜDÜRÜ SANAYİ VE SİVİL
İ N Ş A A T . Tel : 4 2 8 8 4 0
22.
AFTANDİL
"ALA-TORE" İHRACAT VE İTHALAT
GENEL MÜDÜRÜ. TİCARET - BARTER.
T e l : 2 2 3 4 0 3 Fax : 2 6 4 6 8 8
23.
Ş A R İ P A S. S A D I B A K A S O V A
"KIRGIZİSTAN" BANKASI MÜDÜRÜ.
BANKACILIK
24.
M A R A T M. U M U R A L I E V
"KIRGIZAVTOMAŞ" A.O. GENEL MÜDÜRÜ.
T R A K T Ö R ve H A F İ F A R A Ç D Ö M O R K L A R I ,
YEDEK PARÇALAR, TEKNOLOJİ
DONATIMI.
T e l : 4 3 9 1 1 3 Fax : 4 3 9 1 2 0
Telex : 245123 temd
25.
V I K T O R F. P O S N I Y
"FRUNZE" FABRİKASI MÜDÜRÜ.
HAYVANCILIK MAKİNALARI, TARIM
MAKİNALARI YEDEK P A R Ç A L A R I , DEMİR
D Ö K Ü M , SU ISITICILAR, ISITMA
APARATLARI, DUŞ T E S İ S A T I , MUTFAK ÇAMAŞIR MAKİNALARI, ELEKTRİKLİ
UYARICILAR (AKSİN - 02), HAFİF ARAÇ
YEDEK PARÇALARI, BETON KARIŞTIRI­
CILARI, ELEKTRİK KAZANLARI
Tel: (3312) 226889 Fakx: 262232
Telex: 245220 altyn
26.
F R O N T B E K N. J A N A L İ E V
"TYAJELEKTROMAŞ" FABRİKASI MÜDÜRÜ
BÜYÜK ELEKTRİK MAKİNALARI, GÜCÜ
DEĞİŞKEN YÜKSEK EKSEKLİ ELEKTRİK
MOTORLARI, YÜKSEK TEKNOLOJİ
EKİPMANI, RENKLİ METALLER DÖKÜMÜ,
PLASTİK, TELEVİZYON BESLEME BLOK­
LARI, ŞARJ CİHAZLARI, TUVALET TEMİZ­
LİK D E P O L A R I ,
Tel: (3312) 226889 Fax : 2 6 2 2 3 2
Telex: 245220 altyn
27.
G U L A I Ş A Y. Y E S E N A L İ E V A
"1 M A Y I S " F A B R İ K A M Ü D Ü R Ü .
PAMUKLU, İPEKLİ, YÜNLÜ ELBİSELER,
OKUL FORMLARI, ETEKLER, BLUZLAR.
Tel: 268647 Fax: 2 6 2 2 3 2
Telex : 245220 altyn
28.
K A N C A R M. P U L A T O V
"KARA-BALTA" HALI FAB. MÜDÜRÜ
29.
O S M A N O L İ U. U Z A K O V
"KIZIL-JAR" SOVHOZU MÜDÜR
YARDIMCISI. TARIM ÜRÜNLERİ
VE İŞLETME.
Tel: 21218 (kod : 8333)
RAİMBEKOV
ÜRETİM
30.
A S K A R M. S A L İ M B E K O V
31.
S A L T A N K. K A D İ R A L İ E V
32.
RAFAEL GALYAMOV
33.
ARKADIY
34.
A L E K S A N D R İ. Z A N O H A
35.
A L E K S A N D R V. DEMİYANOV
36.
AMANBEK
37.
BORIS
38.
NURİLYA
UMURALİEVA
39.
ALTINAY
SULEYMANOVA
S.MOROZOV
ATAMBAEV
BONTLEVIÇE
BİŞKEK PAZARLAR BİRLİĞİ GENEL
MÜDÜRÜ.TOPTAN VE PERAKENDE
TİCARET.
Tel: 253001
"KIRGIZSAYAKAT" BİRLİĞİ MÜDÜRÜ.
TURİSTİK FAALİYETLER.
T e l : 213232 Fax: 2 1 3 4 6 5
Telex : 251329 doron su
TOKMAK (ŞEHRİ) FAB. GENEL MÜDÜRÜ
"KIRGIZELEKTROMAŞ" BİLİMSEL SANAYİ
BİRLİĞİ GENEL M Ü D Ü R Ü .
KÜÇÜK KAPASİTELİ VE GÜCÜ
DEĞİŞTİRİLEBİLİR ELEKTRİK MOTOR­
LARI, ÖZEL TEKNOLOJİ EKİPMANI.
Tel: 235655 Telex : 2 4 5 1 1 4 tsilk
"VETKA" BİRLİĞİ
UFax : 227632
BAŞKANI
NOVOTROITSK ŞEKER FABRİKASI
MÜDÜRÜ TARIM ÜRÜNLERİ İŞLEMİ.
Tel: 21102 Fax: 25407
"FORUM HOLDİNG", TİCARET,
KONFEKSİYON, TARIM MAKİNALARI,
TURİZM
"KIRGIZTURSERVİS", TURİZM
Tel: 2654024
"AVTOMAŞ" FİRMASI BROKER
ALKOLLÜ VE A L K O L S Ü Z
İÇKİLER
KOMBİNASI MÜDÜRÜ
Tel: 27284/20855
40.
SEMIRA
41.
ERKİN MAMBETOV
42.
GERAGİN
43.
MAKSUT İZZATOV
44.
YILDIZ GALİEVA
45.
46.
CUNUŞALİEVA
"VNEŞEKONOMBANK-BİŞKEK"
GENEL MÜDÜRÜ
Tel: 261121 Fax: 2 6 1 0 3 7
Telex: 245139 dekor su
"GLAVENERGO" GENEL MÜDÜRÜ
Tel: 265631 Fax: 272241
Telex: 245128 fider
SARKİSSOV
R.SAGUİNBEKOVA
NELLİ KARİMOVA
"KIRGIZ-TÜRK KURULUŞ" BAŞKANI
TERCÜMAN
TERCÜMAN
TERCÜMAN
EK.4
K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i B a n i c a i a r v e Banl<:a F a a i i y e t i e r i
Kanunu
Böiüm 1
Genel
Hususlar
Madde 1
K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i Banicaiarı v e Banicacılık
Sistemi
1 . Kırgızistan Cumhuriyetinde mevduatın toplanması ve vadeli v e y a v a d e s i z yatırılması, geri
ö d e n m e s i , kredi işlemleri yapmak üzere kurlan müesesesye Banka denir.
Banka tüzel kişi sıfatındadır.
"Banka" sözcüğünü ayrı olarak veya başka kelimeler eşliğinde, işbu kanuna uygun olarak
b a n k a muameleleri icra etmeye hakkı bulunan müesseseler, firma unvanında ve reklam maksatlı
olarak kullanılabilir.
2. Kırgızistan C u m h u r i y e t i b a n k a sistemini bağımsız olarak oluşturmaktadır. B a n k a sistemine
dahil olan:
a) K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı ( K ı r g ı z b a n k ) v e o n u n m ü e s s e s e l e r i
b)Ticari Bankalar
c) Diğer k r e d i k u r u m l a r ı (karşılıklı k r e d i v e r e n ş i r k e t l e r , k r e d i k o o p e r a t i f l e r i , e m e k l i l i k v e
y a t ı r ı m f o n l a r ı v.s.)
Madde 2
Kırgızistan Cumhuriyetindeki Ticari Bankalar ve Bunların Türleri
1.Ticari Bankalar a n l a ş m a şartlarında tüzel kişi ve gerçek kişilere bankacılık işlemleri ve
hizmetleri şeklinde kredi v e r m e , hesap a ç m a ve diğer hizmetleri sunmaktadırlar.
2.Ticari Bankaların farklılıkları:
a ) S e r m a y e ve kuruluş şekline göre - A n o n i m veya Limited şirket, yabancı s e r m a y e katılımı,
yabancı Bankalar v.s.
b) F a a l i y e t a l a n ı n a g ö r e - C u m h u r i y e t , b ö l g e l e r a r a s ı , ş e h i r v e b ö l g e l e r e g ö r e .
c) S e k t ö r a y ı r ı m ı n a g ö r e - t a r ı m , i n ş a a t v . s .
3 . T i c a r i B a n k a l a r G o s b a n k ( K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i ) ile m u t a b ı k k a l a r a k K ı r g ı z i s t a n C u m h u ­
r i y e t i n d e v e sınırları d ı ş ı n d a k e n d i ş u b e l e r i n i v e t e m s i l c i l i k l e r i n i a ç a b i l i r l e r .
Madde 3
Banka ve Banka Faaliyetleri
Kanunu
1. Kırgızistan Cumhuriyeti Devlet Bankasının ve müesseselerinin faaliyeti Kırgızistan C u m h u ­
riyeti D e v l e t B a n k a s ı v e m ü e s s e s e l e r i ( C u m h u r i y e t i n y e d e k s i s t e m i ) k a n u n u ile d ü z e n l e n i r .
Bu k a n u n u n m a d d e l e r i y a l n ı z bu k a n u n c a d o ğ r u d a n ö n g ö r ü l d ü ğ ü h a l l e r d e
Kırgızistan
Cumhuriyeti Devlet Bankasına uygulanır.
2.Ticari Bankaların faaliyetleri
işbu kanun ve ona uygun olarak Kırgızistan
Cumhuriyeti
yasalarınca çıkartılan akitlerle düzenlenir.
3.Diğer
Kırgızistan Cumhuriyetindeki kredi kuruluşlarının faaliyetleri işbu kanun ve
uygun olarak Kırgızistan Cumhuriyeti yasalarınca çıkartılan akitlere göre düzenlenir.
ona
K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i n d e Banica T ü z ü k l e r i ( A n a
Sözleşme)
1. Kırgızistan Cumhuriyeti Devlet Bankası, Ticari Bankalar ve diğer kredi kuruluşları, tüzükle­
rine g ö r e faaliyet gösterirler.
2. Banka ve diğer kredi kuruluşları tüzüklerine aşağıdakileri dahil etmelidirler:
a) B a n k a n ı n t a m v e kısaltılmış u n v a n ı v e a d r e s i n i ( p o s t a a d r e s i )
b) B a n k a t a r a f ı n d a n g e r ç e k l e ş t i r i l e n m u a m e l e l e r i n l i s t e s i n i
c) S e r m a y e m i k t a r ı v e B a n k a t a r a f ı n d a n o l u ş t u r u l a n d i ğ e r f o n l a r ı n l i s t e s i
d ) T ü z e l kişi sıfatında olduğunu
e) B a n k a y ö n e t i m o r g a n l a r ı , y a p ı s ı , o l u ş u m ş e k l i v e f o n k s i y o n l a r ı
f) B a n k a n ı n t a s f i y e ş e k l i
T ü z ü ğ e Ticari Bankanın faaliylet özelliklerine ve kanunlara uygun maddeler dahil edilebilir.
Madde 5
Banka
Muameleleri
1 .Ticari Bankalar aşağıdaki muameleleri gerçekleştirebilir:
a)Tasarrufları b a n k a y a çeker ve kredi alanlarla anlaşmalar yaparak bunlara krediler sağlar
b ) M ü ş t e r i ve muhabir Bankaların görevlendirilmesi üzerine hesap ve kasa hizmetlerini gerçekleştiririr.
c) Y a b a n c ı l a r d a h i l , m ü ş t e r i v e m u h a b i r B a n k a l a r a h e s a p a ç m a k v e m u a m e l e l e r i n i y ü r ü t m e k .
d ) S a h i p l e r i n i n v e y a yatırımları idare edenlerin talebi üzerine, aynı z a m a n d a kendi
kaynakları hesabına yatırımları finanse etmek.
Banka
e) K ı y m e t l i k â ğ ı t ( ç e k , a k r e d i t i f , t a h v i l , h i s s e s e n e d i v.s.) ç ı k a r t m a k , satın a l m a k , s a t m a k v e
s a k l a m a k , b u n l a r l a ilgili d i ğ e r m u a m e l e l e r i g e r ç e k l e ş t i r m e k .
f) P a r a alış v e r i ş l e r i ile ilgili o l a r a k v e k a l e t n a m e , g a r a n t i v e r m e v e y a b u g i b i d i ğ e r y ü k ü m l ü ­
l ü k l e r i n ifa e d i l e b i l m e s i için ü ç ü n c ü k i ş i l e r i v e k i l t a y i n e t m e k .
g ) M a l t e s l i m i v e h i z m e t t a l e p l e r i n i k a r ş l ı l a m â k , bu t a l e p l e r i n y e r i n e g e t i r i l m e s i n d e k i r i s k l e r i
üzerine a l m a k ve bu talepleri tahsil etmek (factoring).
h) K u r u m v e v a t a n d a ş l a r d a n d ö v i z satın a l m a k v e b u n l a r a n a k i t d ö v i z v e y a h e s a p v e y a t ı r ı m ­
lardan mevcut olan dövizleri satmak.
ı) K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i n d e v e sınırları d ı ş ı n d a a y n ı z a m a n d a y u r t d ı ş ı n d a k ı y m e t l i m a d e n ­
ler, k ı y m e t l i t a ş l a r v e b u n l a r d a n m a m u l l e r i n alış v e r i ş i n i y a p m a k .
k) K ı y m e t l i m a d e n l e r i h e s a p v e y a t ı r ı m l a r a ç e k m e k v e g e ç i r m e k m i l l e t l e r a r a s ı
u y g u l a m a s ı n a g ö r e b u k ı y m e t l e r l e her tür m u a m e l e l e r i g e r ç e k l e ş t i r m e k .
bankacılık
m ) M ü ş t e r i l e r i n s i p a r i ş i ü z e r i n e ş a h s i m u a m e l e l e r i n i ( p a r a alıp y a t ı r m a k , k ı y m e t l i k a ğ ı t l a r ı
i d a r e e t m e k v.s.) y ü r ü t m e k .
n) B a n k a f a a l i y e t l e r i ile ilgili m ü ş a v i r l i k v e b r o k e r l i k h i z m e t l e r i n d e b u l u n m a k , l e a s i n g m u a m e ­
leleri g e r ç e k l e ş t i r m e k .
o) Y e t k i l e r i d a h i l i n d e K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n izni ile d i ğ e r
gerçekleştirmek.
muameleleri
i ş b u m a d d e d e ö n g ö r ü l e n t ü m m u a m e l e l e r , ilgili l i s a n s ı n m e v c u d i y e t i h a l i n d e , r u b l e ile o l d u ğ u
g i b i , y a b a n c ı p a r a ile d e g e r ç e k l e ş l t i r i l e b i l i r .
2 . B a n k a l a r m u a m e l e l e r i n i , Kırgızistan C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n t a l i m a t ı i l e , K ı r g ı z i s t a n
Cumhuriyeti bütçesinin ödeme prosedürüne göre gerçekleştirmek zorundadırlar.
3 . T i c a r i B a n k a l a r ı n , m ü s t a k i l o l a r a k , m e n k u l d e ğ e r l e r i n t e r t i b i v e t i c a r e t i n i y a p m a l a r ı , h e r tür
sigorta faaliyetlerinde bulunmaları yasaklanmaktadır.
Madde 6
Kırgızistan C u m h u r i y e t i ve Bankaiarın Sorumluluklarının
Ayrılması
B a n k a v e d i ğ e r k r e d i k u r u l u ş l a r ı Kırgızistan C u m h u r i y e t i k a n u n l a r ı n c a ö n g ö r ü l e n b a z ı d u r u m ­
lar v e t a r a f l a r c a ü s t l e n e n s o r u m l u l u k l a r d ı ş ı n d a , K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i n i n y ü k ü m l ü l ü k l e r i n d e n
sorumlu
olmayıp,
Kırgızistan
Cumhuriyeti
Bankaları
ve
diğer
kredi
kuruluşlarının
yükümlülüklerinden sorumlu değildir.
Madde 7
Kırgızistan Cumhuriyetindeki Ticari Bankaların
Bağımsızlığı
Ticari Bankalar ve diğer kredi kuruluşlarının ekonomik bağımsızlığı olup, b a n k a faaliyetleri
v e d i ğ e r k r e d i f a a l i y e t l e r i ile ilgili k a r a r l a r ı n a l ı n m a s ı n d a y ö n e t i m v e y ö n e t i m i n i c r a v e k a r a r
organlarından t a m a m e n bağımsız olarak hareket ederler.
Devlet organları ve yönetiminde çalışanlar Banka ve diğer kredi kuruluşlarında görev alamaz­
lar.
Madde 8
Kırgızistan Cumhuriyeti
Kırgızistan
Bankaları'nın Birlikleri ve Şirketleri
Cumhuriyetindeki Ticari Bankalar faaliyetlerini koordine etmek ve menfaatlerini
k o r u m a k ü z e r e d e r n e k , ş i r k e t v . s . birlikleri o l u ş t u r a b i l i r l e r .
Bölüm 2
Kırgızistan Cmuhuriyetinde Ticari Bankaların Kurulması ve
Sona
Faaliyetlerinin
Erdirilmesi
Madde 9
Ticari Bankaların Kurucuları, Hissedarları
(iştirakçileri)
1 . T i c a r i B a n k a l a r ı n k u r u c u l a r ı , h i s e d a r l a r ı , her t ü r l ü Milli k u r u l u ş l a r , b u n l a r ı n icar o r g a n l a r ı ,
p o l i t i k t e ş k i l a t l a r v e ö z e l k a m u f o n l a r ı d ı ş l ı n d a k i t ü z e l k i ş i l e r v e g e r ç e k k i ş i l e r o l a b i l i r . Her
k u r u m u n , hissedarın sermayedeki payı %35'i geçmemelidir.
2 . Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı l a r ı n i ş t i r a k i ile k u r u l a n b a n k a n ı n y a t ı r ı m c ı l a r ı n d a n biri B a n k a o l m a l ı d ı r .
Madde
10
Ticari Banka Faaliyetinin
Lisans
Düzeyi
T i c a r i B a n k a l a r K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i üst d ü z e y y ö n e t i m o r g a n l a r ı n c a m i k t a r ı b e l i r l e n e n v e
K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n d a n ö d e m e k a r ş ı l ı ğ ı alınan l i s a n s ile b a n k a m u a m e l e l e r i
üzerine faaliyet göstermektedirler.
Lisans Alınmasında Gerekli Olan
Belgeler
B a n k a c ı l ı k m u a m e l e l e r i n i y a p a b i l m e k ü z e r e a l ı n a c a k l i s a n s için K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i Dev­
let B a n k a s ı n a a ş a ğ ı d a k i e v r a k l a r ı n ibrazı g e r e k i r :
a) L i s a n s d i l e k ç e s i
b) K u r u l u ş e v r a k l a r ı : K u r u l u ş A n l a ş m a s ı , B a n k a T ü z ü ğ ü , T ü z ü k i b r a s ı v e b a n k a y ö n e t i m
organlarının tayinini içeren protokol,
c) B a n k a n ı n k u r u l m a s ı ile ilgili e k o n o m i k d u r u m ,
d) K u r u m l a r ı n m a l i d u r u m u ile ilgili d e n e t i m r a p o r u ,
e) K u r u c u l a r ı n , h i s e d a r l a r ı n v e p a y s a h i p l e r i n i n l i s t e s i ,
f) B a n k a k u r u c u l a r ı t a r a f ı n d a n teklif e d i l e n y ö n e t i c i l e r ( B a ş k a n , m u h a s e b e m ü d ü r ü )
mesleki bilgiler.
Madde
hakkında
12
Yabancı
Yatırımcı
(İnvestitör)
Veya
Başka
Ülke
B a n k a Lisansının A l ı n m a s ı n d a G e r e k l i Olan Ek
Bankası
İle K u r u l a n
Ortak
Belgeler
Y a b a n c ı y a t ı r ı m c ı v e y a b a ş k a ü l k e b a n k a s ı ile k u r u l a c a k o r t a k B a n k a l i s a n s ı n ı n a l ı n m a s ı n d a ,
işbu kanunun
1 1 ' i n c i m a d d d e s i n d e b e l i r t i l e n l e r d ı ş ı n d a , b e l i r l i bir d ü z e n d e t e s c i l e d i l e n ş u
evrakların ibrazı gerekir:
a) Y a b a n c ı t ü z e l k i ş i l e r i ç i n :
- Y a b a n c ı k u r u c u n u n K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i t o p r a k l a r ı n d a o n u n i ş t i r a k i ile k u r u l a c a k b a n k a
v e y a ş u b e için ilgili o r g a n l a r ı n d a n a l ı n a n i z i n .
- Ü l k e k a n u n l a r ı n d a ö n g ö r ü l m e s i h a l i n d e , Kırgızistan C u m h u r i y e t i t o p r a k l a r ı n d a k u r u l a c a k
b a n k a v e y a a ç ı l a c a k B a n k a ş u b e s i n e i ş t i r a k e d e b i l m e s i için y a b a n c ı i ş t i r a k ç i n i n i k a m e t e t t i ğ i
ü l k e n i n d e n e t i m o r g a n l a r ı n d a n yazılı izin a l a r a k ibraz e t m e s i g e r e k e c e k t i r .
b) Y a b a n c ı g e r ç e k k i ş i l e r için :
- B i r i n c i sınıf bir b a n k a n ı n b u k i ş i n i n ö d e m e i m k a n ı n ı n u y g u n o l d u ğ u n a d a i r t a s d i k n a m e s i .
- E n a z iki y a b a n c ı t ü z e l k i ş i n i n v e y a ö d e m e i m k a n l a r ı u y g u n o l a n g e r ç e k k i ş i l e r i n r e f e r a n s l a r ı
gerekmektedir.
Madde
13
L i s a n s V e r i l m e s i İle İlgili D i l e k ç e n i n İ n c e l e n m e
Süresi
1. Lisans dilekçesinin incelenmesi, işbu kanunca öngörülen tüm evrakların ve
dilekçenin
i b r a z ı n d a n i t i b a r e n , e n f a z l a 1 ay i ç e r i s i n d e g e r ç e k l e ş t i r i l i r .
2 . D i l e k ç e i n c e l e m e s ü r e s i n i g e ç i r m e s i h a l i n d e Kırgızistan C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı T i c a r i
B a n k a i ş t i r a k ç i l e r i n e h e r g e c i k e n g ü n için b e y a n e d i l e n s e r m a y e m i k t a r ı n ı n %
0.01'ini
tazminat olarak öder.
3.Ticari Bankanın kurucularına kararın postalandığı gün, dilekçenin incelenmesi bitmiş sayı­
lır.
Lisansın Veriimediği
Durumiar
1. Kırgızistan Cumhuriyeti Devlet Bankası aşağıdaki nedenlerin herhangi birisinden dolayı
banka muameleleri
için g e r e k e n l i s a n s ı v e r m e k t e n i m t i n a e d e b i l i r :
a ) K u r u l u ş A n l a ş m a s ı ve tüzüğünün Kırgızistan Cumhuriyeti k a n u n l a r ı n a u y g u n
olmaması
halinde
b ) İ ş t i r a k ç i l e r i n ( d e n e t i m t e ş k i l a t ı r a p o r l a r ı n a göre) t a t m i n e d i c i o l m a y a n v e b a n k a n ı n h e s a p
ve kredi sahiplerinin menfaatlerini tehdit edici finansman d u r u m u .
2 . K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı a y n ı z a m a n d a icra l i s a n s ı v e r m e y e b i l i r .
Madde
15
Ticari Bankaların
Tescili
1. Kırgızistan Cumhuriyeti Devlet Bankası b a n k a muamelelerini gerçekleştirilmek üzere veri­
l e n l i s a n s ı n y a n ı sıra T i c a r i B a n k a y ı t e s c i l e t m e k t e v e t e s c i l n u m a r a s ı n ı b i l d i r m e k t e d i r .
2 . T i c a r i B a n k a t e s c i l o l d u ğ u an t ü z e l k i ş i sıfatını elde e t m e k t e d i r .
3 . T i c a r i Bankalar bölge, şehir ve belediye meclisinde kayda tabi değillerdir.
Madde
16
Banka Muameleleri Lisansının Geri Alınma
Nedenleri
1. Kırgızistan Cumhuriyeti Devlet Bankası banka muameleleri lisansını şu d u r u m l a r d a geri
alabilir:
a) L i s a n s ı n v e r i l m e s i n d e ibraz e d i l e n b i l g i l e r i n g e r ç e ğ e u y m a m a s ı h a l i n d e ,
b ) T e s c i l ve lisans alınması anından itibaren Banka faaliyetinin başlangıç tarihinin 1 seneden
fazla gecikmesi,
c) K a n u n u n 5 ' i n c i m a d e s i n d e y a s a k l a n m ı ş o l a n m u a m e l e l e r i g e r ç e k l e ş t i r m e k , a y n ı z a m a n d a
Ticari Bankanın tüzüğünde öngörülen yetkilerin dışına çıkması halinde,
d ) " K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı " nın 2 3 n o ' l u K a n u n u n u n ö n g ö r d ü ğ ü m a d d e l e r ,
e ) B a n k a n ı n a n t i - t e k e l k a n u n u n u n m a d d e l e r i n i ihlal e t m e s i ,
2. Lisansın geri alınması Bankanın tasfiyesini gerektirir,
L i s a n s ı n g e r i a l ı n m a s ı en s o n t e d b i r d i r . D a h a ö n c e ihlallerin o r t a d a n k a l d ı r ı l m a s ı için uyarılar
yapılır.
Madde
17
Ticari Bankalar Kuruluş evraklarında yaptıkları değişiklikleri Kırgızistan Cumhuriyeti Devlet
Bankasına bildirmek zorundadırlar. Ticari Bankalar kuruluş anlaşmalarında yaptıkları değişikli­
k l e r i n o t e r t a s d i k l i k o p y e l e r i ile birlikte 1 ay i ç e r i s i n d e Kırgızistan C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n a
sunmak mecburiyletindedirler.
K u r u l u ş e v r a k l a r ı n d a y a p ı l a n bu d e ğ i ş i k l i k l e r i ş b u k a n u n u n 1 3 ' u n c ü m a d d e s i n d e ö n g ö r ü l d ü ğ ü
ü z e r e l i s a n s ı n g e r i a l ı n m a s ı n ı g e r e k t i r i y o r i s e , bu l i s a n s k a n u n u n 1 6 ' ı n c ı m a d d e s i n d e ö n g ö r ü l e n
s o n u ç l a r ile g e r i alınır.
Madde
18
T i c a r i Banica F a a l y e t i n i n S o n a
Erdiriimesi
T i c a r i B a n k a n ı n f a a l i y e t i k a n u n l a r a u y g u n o l a r a k s o n a erdirilir. T a s f i y e e d i l e n B a n k a n ı n m a l
varlığı ve ş a h ı s l a r a , mevduat sahiplerine, bankalara ve diğer kreditörlere karşlı olan y ü k ü m l ü ­
l ü k l e r i t a s f i y e z a m a n ı n d a p a y l a r ı n a o r a n t ı l ı o l a r a k h i s s e d a r l a r a r a s ı n d a p a y l a ş t ı r ı l ı r ( v e y a ser­
mayede belirlendiği şekilde)
Bölüm 3
Ticari Banka Faaliyetlerinin O r g a n i z a s y o n u ve
Menfaatlerinin
Madde
Müşteri
Korunması
19
Ticari Bankanın S e r m a y e s i n i n ve Diğer Fonlarının
Oluşturulması
1 . T i c a r i B a n k a n ı n s e r m a y e s i , hise s e n e d i v e y a yatırım p a y ı ş e k l i n d e k u r u c u l a r ı n , h i s e d a r l a r ı n
şahsi yatırımlarından oluşmaktadır.
2. S e r m a y e n i n o l u ş u l m u n d a bütçe kaynaklarının, kredi ve rehin olarak alınan paraların kulla­
nılması yasaktır.
3 . S e r m a y e miktarı kurucular, hisedarlar tarafından belirlenir fakat Kırgızistan Cumhuriyeti
D e v l e t B a n k a s ı n ı n t i c a r i b a n k a l a r için b e l i r l e d i ğ i m i k t a r d a n az o l a m a z .
4.Ticari Bankalar, muhtemel zararların kapatılması, banka faaliyetinde teknolojik gelişmenin
s a ğ l a n m a s ı v e s o s y a l k o n u l a r ı n ç ö z ü m ü için y e d e k a k ç e , s i g o r t a v e d i ğ e r f o n l a r ı o l u ş t u r ­
malıdır.
Bu fonların o l u ş u m şekli ve miktarı kurucular veya hissedarların genel toplantısında belirlenir.
Madde
20
Ticari Bankaların E k o n o m i k Normatiflere Riayet
Etmeleri
Ticari Bankalar bankanın finansman stabilitesini sağlamak ve kreditör ve hesap sahiplerinin
m e n f a a t l e r i n i k o r u m a k b a k ı m ı n d a n K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n b e l i r l e d i ğ i Kırgı­
z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı " C u m h u r i y e t i n y e d e k s i s t e m i " ile ilgili 2 1 ' i n c i K ı r g ı z i s t a n
C u m h u r i y e t i K a n u n u m a d d e l e r i n d e k i n o r m l a r a r i a y e t e t m e k z o r u n d a d ı r l a r . Bu k a n u n c a ö n g ö r ü ­
len n o r m l a r a riayet etmemeleri d u r u m u n d a , sorumlu tutulurlar.
Madde
21
Banka
sırları
1. Kırgızistan Cumhuriyetindeki Bankalar müşteri ve muhabirlerinin muamele, hesap ve
y a t ı r ı m l a r ı n ı sır o l a r a k s a k l a y a c a k l a r ı n ı g a r a n t i e t m e k t e d i r l e r .
Banka çalışanları
banka
m u a m e l e l e r i n i , mevduat ve yatırımlarını diğer kredi kuruluşlarının m ü ş t e r i ve muhabirlerini
sır o l a r a k s a k l a m a k m e c b u r i y e t i n d e d i r l e r .
2.Tüzel
kişi ve diğer teşkilatların mevduat ve muameleleri hakkında bilgiler yalnız
bu
t e ş k i l a t l a r a , üst y ö n e t i m o r g a n l a r ı n a . D e v l e t v e r g i m ü f e t i ş l i ğ i n e , m a h k e m e l e r e , t a h k i k a t
organlarına, arbitraj organlarına ve müşavirlik teşkilatlarına verilebilir.
3. V a t a n d a ş l a r ı n hesap ve yatırımları hakkında; kendilerine ve temsilcilerine, müşterilerin
h e s a p l a r ı n d a b u l u n a n p a r a v e k ı y m e t l i k a ğ ı t l a r a m a h k e m e k a r a r ı y l a el k o n u l m u ş ; v e y a
b l o k e e d i l m i ş i s e , m a h k e m e l e r e bilgi v e r e b i l i r l e r .
4 . H e s a p s a h i b i n i n ö l ü m ü h a l i n d e , h e s a p v e yatırımları h a k k ı n d a , b a n k a d a b u l u n a n v a s i y e t t e
b e l i r t i l e n k i ş i y e , m i r a s d a v a l a r ı n d a n o t e r l i k l e r e v e y a b a n c ı k o n s o l o s l u k l a r a b a n k a bilgi
verebilir.
Madde
22
B a n k a d a k i M e v d u a t a El K o n u l m a s ı v e Müsaderesi
B a n k a l a r d a k i p a r a v e b e n z e r i v a r l ı k l a r ı n h a c z e d i l e b i l m e s i m a h k e m e k a r a r ı ile m ü m k ü n d ü r .
M e v d u a t v e k ı y m e t l i e ş y a l a r ı n m ü s a d e r e s i a n c a k k a n u n v e k a n u n a u y g u n o l a n k a r a r ile
gerçekleştirilebilir.
Madde
23
Bankalararası K r e d i v e Diğer İşlemler
1 . Ticaret bankaları kredi işlemlerini kendi imkanları çerçevesinde yürütürler.
Ticaret bankaları a n l a ş m a yoluyla birbirlerine kredi açmak ve karşılıklı işlemleri, tüzüklerine
uygun olarak yaparlar.
2. Müşteriye kredi vermenin mümkün olmadığı veya verilen kredinin geriye
ödenmediği
d u r u m l a r d a , ticari bankalar uluslararası bankalara müracaat edebilirler.
Madde
24
T i c a r i B a n k a l a r c a g e r ç e k l e ş t i r i l e n m u a m e l e l e r için ö d e n e n k o m i s y o n v e f a i z o r a n ı " K ı r g ı z i s t a n
Cumhuriyeti
Devlet Bankası (Cumhuriyet yedek sistemi)' Kanununun
11'inci
maddesindeki
fıkralar g ö z ö n ü n d e bulundurularak, bu bankalarca bağımsız olarak belirlenir.
Madde
25
Müşterilerin Serbestçe Banka
Seçmeleri
M ü ş t e r i l e r s e r b e s t ç e k r e d i a l m a , h e s a p a ç m a ve g i ş e h i z m e t l e r i n d e i s t e d i ğ i b a n k a y ı s e ç e b i l i r ,
b u n u y a n ı s ı r a d i ğ e r b a n k a l a r ı n h i z m e t l e r i n d e n de f a y d a l a n a b i l i r l e r .
Madde
26
İyiniyet Rekabetinin
Sağlanması
1 .Ticari Bankaların, faiz ve k o m i s y o n miktarlarının belirlenmesi k o n u l a r ı n d a , bankacılık mua­
meleleri piyasasının monopolizasyonu ve rekabetin sınırlandırılmasına yönelik anlaşmalara
varmalarında kendi derneklerini, şirketlerini ve diğer teşkilatlarını kullanmaları yaksaktır.
2 . A n t i - t e k e l k a i d e l e r e r i a y e t e d i l i p e d i l m e d i ğ i , Kırgızistan C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı v e y a
a n t i - t e k e l y a s a s ı n a u y g u n o l a r a k v e bu m a k s a t l a o l u ş t u r u l a n o r g a n l a r c a d e n e t l e n i r .
Madde
27
Hesap
Şekli
B a n k a l a r , K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i k a m u i k t i s a d i k u r u l u ş l a r ı ile h e s a p l a m a l a r ı n ı
Birliği ve milletlerarası bankaların, uygulamalarında kabul edildiği ş e k i l d e
tedirler.
Sovyetler
gerçekleştirirmek-
Kredilerin Geri Alınmasının
Sağlanması
T i c a r i B a n k a l a r k r e d i n i n z a m a n ı n d a ö d e n e b i l m e s i için b a n k a c ı l ı k u y g u l a m a s ı n d a k a b u l e d i l e n
ipotek, sigorta garantileri, teminat ve herhangi b a ş k a şekilde yükümlülükleri kabul etmektedir­
ler.
Ticari Bankalar böyle garantiler olmadan da kredi verilmesi kararı alabilirler.
Madde
29
B o r c u n u Ödemeyen Müşterinin Beyan
Edilmesi
1 . Z a m a n ı n d a k r e d i s i n i ö d e m e y e n m ü ş t e r i n i n , b a n k a t a r a f ı n d a n k e n d i s i n e v e asıl k r e d i t ö r l e r e ,
m ü ş t e r i n i n t ü z ü ğ ü n ü tescil eden o r g a n a , aynı z a m a n d a basına bildirilerek, iflası beyan
edilir.
2 . İflası b e y a n e d i l e n m ü ş t e r i y e k a r ş ı b a n k a ş u t e d b i r l e r i a l m a h a k k ı n a s a h i p t i r :
a) V a d e s i b i t n i e d e n v e r i l e n k r e d i l e r için a l a c a k d a v a s ı a ç m a k v e y e n i i k r a z l a r ı n v e r i l m e s i n i
durdurmak,
b) B a n k a n ı n i k r a z t a h s i l h a k k ı n a i s t i n a d e n s ü r e s i g e ç m i ş k r e d i n i n m ü ş t e r i m a m u l l e r i n i , iş v e
h i z m e t l e r i n i n s a t ı ş ı ile k a p a t ı l m a s ı ,
c) M ü ş t e r i n i n m a l v a r l ı ğ ı n ı b a n k a - k r e d i t ö r i ş t i r a k i ile t a y i n e d i l e n i d a r e n i n i ş l e m m ü d ü r l ü ğ ü n e
devretmek.
d)Reorganizasyon
e ) Y ü r ü r l ü k t e k i k a n u n l a r a u y g u n o l a r a k b a n k a d a r e h i n t u t u l a n m a l v a r l ı ğ ı n ı n t a s f i y e s i ile
birlikte satışı
B a n k a t a r a f ı n d a n teklif edilen tedbirler kreditörün üst organının. Y ö n e t i m
isedarların hukuki statüsüne göre gerçekleştirilir.
Bölüm
4
Vatandaşların Tasarufları ve Menfaatlerinin
Madde
Kurulunun,
Korunması
30
Vatandaşların
Tasarrufları
1 . V a t a n d a ş l a r tasarruflarını istedikleri tüm ticari Bankalara yatırabilirler. Bankalar müşteri
tasarruflarının kabulünde gerçekleştirdikleri muamelelerin şartlarını bağımsız olarak tayin
ederler.
2 . P a r a d e ğ e r i n i n bir d ü z e y d e t u t u l m a s ı v e e n f l a s y o n u n ö n l e n m e s i b a k ı m ı n d a n
Kırgızistan
C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı ( C u m h u r i y e t i n y e d e k s i s t e m i ) ile ilgili k i m i k a n u n u n ö n g ö r d ü ğ ü
maddelerde sınırlandırma yapabilir.
3 . T a s a r r u f gelirleri vergilendirilmez. Miras olarak gerçek v e y a tüzel kişilere intikal eden
t a s a r r u f l a r l a ilgili e v r a k l a r ı n t â n z i m i n d e D e v l e t v e r g i s i a l ı n m a z .
Yatırılan p a r a l a r a karşılık müşterilere b a n k a cüzdanı verilir.
Bankanın Yatırımları Muhafaza Yükümlülüğü
Ş a h s i t a s a r r u f l a r ile ilgili m u a m e l e l e r i g e r ç e k l e ş t i r e n T i c a r i B a n k a l a r b u t a s a r r u f l a r ı kullanır­
lar, m u h a f a z a e d e r l e r v e z a m a n ı n d a m ü ş t e r i l e r e k a r ş ı y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i y e r i n e g e t i i r l e r .
Bu m a k s a t l a B a n k a l a r , Kırgızistan C u m h u r i y e t i T a s a r r u f B a n k a s ı n ı n d ı ş ı n d a , K ı r g ı z i s t a n
C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n b e l i r l e d i ğ i ş a r t l a r d a v e d ü z e n d e v a t a n d a ş l a r ı n t a s a r r u f l a r ı için
bankalararası sigorta fonları oluşturmlaktadırlar.
M a d d e 32
Kırgızistan
Cumhuriyeti
Vatandaşlarının
Krediiendirilmesi
ve
Tasarruf
Bankası
1. Kırgızistan C u m h u r i y e t i vatandaşlarını kredilendirme ve tasarruf b a n k a s ı (Kırgızsberbank),
i h t i s a s s a h i b i bir t i c a r i B a n k a o l u p , v a t a n d a ş l a r ı n t a s a r r u f l a r ı n ı b ü n y e s i n d e t o p l a r
ve
yerleştirir.
K ı r g ı z s b e r b a n k ' a y a t ı r ı l a n p a r a l a r ı n m u h a f a z a s ı v e z a m a n ı n d a v a t a n d a ş l a r a i a d e s i Kırgızi­
stan Cumhuriyetinin garantisindedir.
2 . K ı r g ı z s b e r b a n k t a t o p l a n a n p a r a l a r ö d e m e karşlılığı K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a ­
sına verilir v e y a Devletin Birleşik para-kredi politikasının a n a prensiplerine uygun olarak
v a t a n d a ş l a r a k r e d i s a ğ l a n m a s ı n d a , Kırgızistan C u m h u r i y e t i n i n b o r ç y ü k ü m l ü l ü k l e r i n i n y e ­
rine g e t i r i l m e s i d e d a h i l , kullanılır.
3 . K ı r g ı z s b e r b a n k ' m B a ş k a n ı Kırgızistan C u m h u r i y e t i C u m h u r b a ş k a n ı n ı n t e k l i f i ile h ü k ü m e t
tarafından tayin edilir.
M a d d e 33
Tasarruf
Sahipleri
Tasarruf sahipleri Kırgızistan ve diğer Cumhuriyetlerin v a t a n d a ş l a r ı olduğu gibi, yabancı
ş a h ı s l a r d a o l a b i l i r . Bu k a i d e l e r v a t a n d a ş l ı ğ ı o l m a y a n k i ş i l e r için d e g e ç e r l i d i r .
T a s a r r u f s a h i p l e r i t a s a r r u f l a r ı n ı istedikleri gibi kullanabilir, b u n l a r ı faiz karşlılığı v e y a B a n k a n ı n
teklif ettiği h e r h a n g i bir b a ş k a ş e k i l d e yatırabilirler, nakitle o l m a y a n ö d e m e l e r g e r ç e k l e ş t i r e b i l i r l e r .
Tasarruf sahipleri tasarruflarını yatırabilecek banka seçiminde serbest olup, bunları birkaç
bankaya birden yatırabilirler.
Tasarruf sahibi b a n k a y a vasiyetname bırakarak ölümünden sonra tasarrufunun belirttiği kişi
v e y a Devlete verilmesini talep edebilir. Vasiyetname bırakmayan tasarruf sahibinin tasarrufları
ö l ü m ü n d e n sonra Kırgızistan Cumhuriyetinde yürürlükte olan k a n u n a göre mirasçılarına ödenir.
M a d d e 34
Reşit O l m a y a n l a r ı n T a s a r r u f l a r l a İlgili
Hakları
B a n k a y a k e n d i a d ı n a p a r a yatırıp r e ş i t o l m a y a n k i ş i b u p a r a y ı i s t e d i ğ i ş e k i l d e b a ğ ı m s ı z o l a r a k
kullanır.
B a ş k a s ı t a r a f ı n d a n r e ş i t o l m a y a n k i ş i a d ı n a yatırılan p a r a l a r :
- R e ş i t o l m a y a n , k i ş i n i n 15 y a ş ı n a b a s a n a k a d a r e b e v e y n l e r i v e y a k a n u n i t e m s i l c i l e r i
- O n b e ş i n e b a s t ı ğ ı a n e b e v e y n l e r i v e y a k a n u n i t e m s i l c i l e r i n i n r ı z a s ı ile k e n d i s i t a r a f ı n d a n
kullanılır.
BÖLÜM 5
T i c a r i Banicaiarın Hesapiarı ve D e n e t i m i F a a l i y e t i n i n
Madde
Kontrolü
35
Ticari Bankalarda Hesap Tutma ve Denetim
Ticari Bankalardaki muhasebe hesap planları, cinsi, hacmi v.s. gibi konular
Kırgızistan
C u m h u r i y e t i Devlet Bankası tarafından belirlenir.
Madde
36
S e n e l i k Bilançoların, Kâr ve Zarar Raporlarının Basında
Yayınlanması
Kırgızistan topraklarında faaliyet gösteren Ticari Bankaların ve diğer kredi
kuruluşlarının
s e n e l i k b i l a n ç o l a r ı v e g e l i r g i d e r r a p o r l a r ı Kırgızistan C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n b e l i r l e d i ğ i
süre ve formlarda, doğruluk derecesi müşavirlik teşkilatınca tasdik edildikten sora özel neşriyat­
t a basılır.
Madde
37
Kırgızistan C u m h u r i y e t i Devlet Bankasının
Denetimi
Kırgızistan C u m h u r i y e t i Devlet Bankası, "Kırgızistan Cumhuriyeti Devlet B a n k a s ı " ( C u m huriyletin yedek sistemi) kanununa uygun olarak Ticari Bankaların faaliyetlerini denetler.
Madde
38
Müşavirlik
Kontrolleri
T i c a r i B a n k a l a r ı n f a a l i y e t l e r i bu k o n u d a k a n u n l a r c a y e t k i l i kılınan m ü ş a v i r l i k t e ş k i l a t l a r ı n c a
denetlenir.
Madde
39
Kırgızistan C u m h u r i y e t i n d e Ticari Bankaların
Vergilendirilmesi
Kırgızistan Cumhuriyetindeki Ticari Bankalar ve kredi kuruluşları Kırgızistan
Cumhuriyeti
Kanunlarınca belirlenen miktar ve şekilde Devlete bölgesel vergiler öderler.
Madde
40
Anlaşmazlıkların Çözümlenme
Şekli
Ticari Bankalar ve iştirakçileri lisans verme fonksiyonları ve denetim icra sırasına
K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n Kararını m a h k e m e d e i s t i n a f e d e b i l i r l e r .
göre
BÖLÜM 6
Bânkaiârın Dış E k o n o m i k
Faaliyetleri
M a d d e 41
D ö v i z İle Y a p ı l a n B a n k a
Muameleleri
T i c a r i B a n k a l a r Kırgızistan C u m h u r i y e t i K a n u n l a r ı n c a b e l i r l e n d i ğ i ş e k i l d e K ı r g ı z i s a n C u m ­
h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n l i s a n s ı lie d ö v i z l e b a n k a m u a m e l e l e r i g e r ç e k l e ş t i r e b i l i r l e r .
Madde
42
Bankaların Yurtdışında Şube ve Temsilcilikleri
T i c a r i B a n k a l a r y u r t d ı ş ı n d a a ç a c a ğ ı ş u b e l e r i n i Kırgızistan C u m h u r i y e t i D e v l e t B a n k a s ı n ı n izni
ile, t e m s i l c i l i k l e r i n i ise h a b e r d a r e d e r e k a ç a b i l i r .
Madde
43
Dış E k o n o m i k Faaliyet
Bankası
1 . K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i Dış E k o n o m i k B a n k a s ı ( K ı r g ı z v n e ş e k o n o m b a n k ) t i c a r i bir A n o n i m
Şirkettir.
2. Kırgızvneşekonombank'ın
Başbakanlık tayin eder.
Madde
B a ş k a n ı n ı Kırgızistan C u m h u r i y e t i C u m h u r b a ş k a n ı t e k l i f i ile
44
Kanunun Uygulanma
Özellikleri
İ ş b u k a n u n K ı r g ı z i s t a n C u m h u r i y e t i ve S o v y e t l e r Birliği a r a s ı n d a k i m i l l e t l e r a r a s ı a n l a ş m a l a r a
istinaden k u r u l a n ve Kırgızistan Cumhuriyetinde faaliyet gösteren bankaları k a p s a m a z .
Kırgızistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı
A. Akaev
B i ş k e k ş e h r i , 2 8 H a z i r a n 1991
A
J
A
N
S
E^KLAMCILIK MATBAACILIK FUAR HİZMETLERİ
Piyerloti Cad. Babaocağı iş Hanı No: 59 Zemin Kat. Çemberlitaş - İSTANBUL Tel: 516 93 28

Süt endüstrisi tesislerinde üretimin mikrobiyolojik kontrolü

KANUNLAR - Resmi Gazete

kaydı silinen şirketlerin listesini görmek için tıklayınız

Δημοτικές εκλογές στη Θέρμη: Όλοι ευχαριστημένοι

BÖLÜM 223 TAŞINMAZ MAL SATIŞLARININ KISITLANMASI

*ı MüHENDisı-ix çĞiriıuıi sıNAv

Türk Bankacılık Sektörü

DIS POLITIKA RAPORU