17.12.2014 Bellek Kodlama Depolama Geri çekme «Bellek»siz «öğrenme»den söz edilemez Prof. Dr. Nesrin Hisli Şahin PSK 101 2014-2015 Bellek Ve Çocukları.. Epik şiirler Tarih Taklit Flüt Dans Koroda şiirler Tragedya Komedi Astronomi Tanrıça Mnemosyne Frank M. Longo Stanford Üniversitesi Konferansları 2010 Bellek: Hatırlama ve Unutma Mnemosyne Çeşmesi Trophonius Kahini Lethe Çeşmesi Frank M. Longo Stanford Üniversitesi Konferansları 2010 1 17.12.2014 Belleği inceleme yolları • Belleğe «sistemler» yaklaşımı Nerede? • Belleğe «moleküler» yaklaşım Nasıl? Eric Kendal, Howard Huse Medical Center, Holiday Lectures, 2008 Belleğe sistemler yaklaşımı • Bellek nerede depolanmaktadır? • Tarihsel yanıtlar –Franz Joseph Gall –Pierre Paul Broca –Karl Wernicke –Wilder Penfield Franz Joseph Gall 1758-1828 • Tüm zihinsel süreçler biyolojiktir ve beyinle bağlantılıdır • Herhangi bir zihinsel fonksiyon beynin üzerinde lokalize edilebilir mi? • 40 farklı işlev beynin üzerinde değişik bölgelerde bulunmaktadır • Kullanılan bölgeler dışa doğru çıkıntı yapar • Entellektüel işlevler – Ön beyin • Hisler – Orta beyin • Romantik duygular – Arka beyin 2 17.12.2014 Pierre Paul Broca 1824-1880 Beynin dışına değil içine bakmak lazımdır Asıl önemli olan korteks üzerindeki şişliklerdir Özel sorunları olan kişileri incelemiştir Afazi hastası Leborgne Hasta konuşulan dili anlıyor Islık çalabiliyor Ama konuşamıyor Öldükten sonra beyni incelendiğinde sol beyninde motor bandın altında bir bölgede hasar tespit ediyor Bölgenin adını konuşma merkezi olarak «Broca alanı» koyuyor Karl Wernicke 1848-1905 Broca’nın hastalarının tam tersi bir hasta Konuşabiliyor ama konuşulanları anlamıyor Öldüğünde sol beynin arka kısmında bir hasarlı bölge bulunuyor O bölgenin adını «Wernicke alanı» koyuyor Ancak konuşma gibi karmaşık bir işlev tek bir bölgede lokalize değildir İki alan arasındaki bağlantıları da içerir Konuşmada farklı duyusal ve motor bölgeler devreye girer Dil kuramı • Konuşulan bir dili duyduğumuzda ya da bir metni okuduğumuzda • O bilgi sinirsel olarak kodlanır ve Wernicke alanına aktarılır, bir anlam verilir • Daha sonra acculate fasciculus aracılığıyla Broca alanına aktarılır; gramatik ögelerine yerleştirilir ve vokalizasyon bölgesine bağlanır • Bu bağlantıya bir hasar olursa, anlanan ile ifade edilen arasındaki bağlantılar kopuk olur • Bağlantı afazisi 26:43 27:31 3 17.12.2014 Dil ve beyin • Sol yarımküre • Tüm dillerin bilişsel temsili • İşaret dili de dahil • Broca alanı – Her türlü dilin grameri – Kelimeleri ve işaretleri üretmek • Wernicke alanı – Kelimeleri ve işaretleri tanımak • • • • Sağ yarımküre Tüm dillerin duygusal temsili Sesteki tonlandırmalar Broca alanına eşdeğer sağ bölge – Sesteki ton değişmeleriyle duygunun ifadesi • Wernicke alanına eşdeğer sağ bölge – Sesteki ton değişmelerinin anlaşılması Karl Lashley 1890-1950 Bellek nerede lokalize olmuştur? Farelerle yaptığı deneyler Beyinde bellek için özel bir yer yok Farelere belirli davranışları öğretiyor Daha sonra kortekste küçük küçük bölgeleri alıyor Davranışta fazla değişme yok Büyük parçalar alırsa o zaman öğrendiklerini gösteremiyor Eleştiri: Yüzeysel bölgeler alındığı için farelerin beyni başka duyumlarla kompanse ediyor olabilir James McConnell, 1962 “bellek aktarımı” • At solucanlarıyla yaptığı klasik koşullama çalışmaları • Sonuç: Öğrenilenler RNA (ribonucleic acid) ile aktarılıyor • RNA deneyimleri depolayan bir molekül gibi işlev görüyor • ???? 4 17.12.2014 Wilder Penfield 1891-1976 Beyinde acı reseptörleri yoktur O nedenle kafatasına anestezi verilerek açılabilir Kişi uyanıkken beyni uyarılıp, ne yaptığına bakılabilir Farklı alanların farklı işlevlerle ilişkili olduğunu buluyor Beynin temporal bölgesinin altını uyardığında çok net bir şekilde eski anılarını hatırladığını görüyor Özellikle Hipokampüs bölgesi bellekle ilişkili bulunuyor Hastası: H.M. (Henry Molleson) 9 yaşında bisiklet kazası 20 yaşlarında nöbetler Medial temporal lobu ameliyatla alınıyor Nöbetler geçiyor ama bellek gidiyor Brenda Milner H.M: Üzerinde yapılan çalışmalar (30 yıl; 100’den fazla makale) H.M.’in belleğinde bozulmamamış işlevler olduğunu görüyor Ameliyattan 20 yıl öncesi öğrendiklerine ilişkin bellek yerinde Uzun süreli bellek başka bir yerde Tekrara dayalı kısa süreli bellek çok iyi Prefrontal bölgede Ancak, yeni kısa süreli bellek bilgisinden yeni uzun süreli bellek oluşturamıyor Hipokampüste Ama yeni motor beceriler öğrenirse, onları yeni uzun süreli bellek haline getirebiliyor Ancak ne yaptığını hatırlamıyor Yaptığının farkında olmuyor SONUÇ: 2 tür uzun süreli bellek var Örtük Açık Uzun süreli Bellek • Örtük Bellek • Motor ve algısal beceriler • Duygusal şeyler • Amigdala • Serebellum • Refleks yolları • Bilinçdışı hatırlama Clive Wearing 53:00-59:00 Hollywood movie Momento 1:29 • • • • • • Açık Bellek Olgular, olaylar Hipokampüs Medial temporal lob Bilinçli hatırlama Çok çok iyi öğrenilen şeyler örtük belleğe geçiyor 01:45 Woman who can not forget 5 17.12.2014 Bellek: Bilgi ya da deneyimin zaman içinde tutumu Bellek: Bilgiyi ve deneyimlerimizi kaydetmemizi, depolamamızı ve daha sonra geri çekmemizi sağlayan süreç Bellek sayesinde… • • • • • • Yaşamın zenginliği Deneyimlerden öğrenme Geçmiş-şimdi-gelecek bağlantıları Geleceği planlayabilme Çevredeki değişime uyum yapabilme Varlığımızı sürdürebilme 6 17.12.2014 Nasıl oluyor?.. • 5 yaşındaki bir çocuk (Rajan), ailesini verdiği bir partideki 50 kadar misafirin araba plakalarına bir süre bakıyor ve daha sonra ezberinden her plakayı ve bulunduğu sırayı doğru olarak söylüyor • Aynı çocuk 20 yaşlarında pi sayısının ilk 31,811 sayısını ezberden hatasız olarak söyleyip (Saniyede ortalama 3.5 sayı) dünya rekorunu kırıyor • Sara nöbetleri nedeniyle hipokampüsü ve çevresindeki beyin dokusu ameliyatla alınan 27 yaşındaki bir hastada “anterograd amnezi” oluşuyor, 27 yaşına kadar olan pek çok anısını hatırlıyor ama ameliyat sonrası öğrendiği her şeyi öğrendiği anda unutuyor • Aynı hasta ameliyat sonrası öğrendiği becerileri sergileyebiliyor, beceri öğrenebiliyor ama ne öğrendiğini bilmiyor; sadece yapıyor, ne yaptığını anlatamıyor Kodlama/Kodlamanın ötesi: Beceri mi? Yetenek mi? • “Nemonist”ler: Bellek işini “iyi” yapanlar; Bellek konusunda olağanüstü becerileri olan kişiler – “Fotografik bellek” ile ilgisi yok • BAZıLARıNA GÖRE BECERI (Ericsson, 1993, 2004) – Daha önceki bilgilerin kullanıldığı, anlamlı birleştirmelerin, etkili depolamanın ve geri çağırmaların yapıldığı, yoğun tekrarı içeren çok iyi öğrenilmiş bir beceri – Temel bellek ilkelerini kullanıyorlar • Görsel imgeler oluşturuyorlar • Öyküler yaratıyorlar • Daha büyük birimlere kümeliyorlar; küçük kümeleri büyük kümelere aktarıyorlar, Kümeleri anlamlı bilgiler halinde birbirleriyle birleştiriyorlar • BAZıLARıNA GÖRE YETENEK (Thompson, 1993) – Her çaba gösteren aynı düzeye varamıyor Bellek: Bir “bilgi işleme” süreci • “Bilgisayar” gibi çalışan bir sistem • Bilgisayardan farkı: Yüksek düzeyde dinamik – Rutin olarak “unutması” – Bilgiyi çarpıtması – Hiç olmamış olayları olmuş gibi yapılandırması • Bilgi ile yapılanlar: Sürecin işlevleri – Bilgiyi Kodlama • Sisteme gelen bilginin beynin işleyebileceği bir sinirsel koda dönüştürülerek sistem içine alınması – Bilgiyi depolama • Bilginin tutumu – Geçici tutum – Kalıcı tutum – Bilgiyi geri çekme (Hatırlama) • Depolanmış bilgiye ulaşılması 7 17.12.2014 Bilgiyi kodlama (Memory encoding) Biginin “depo”ya girme süreci • Dikkat (Attention) – Seçici dikkat (Selective attention) – Bölünmüş dikkat (Divided attention) • Aynı anda bir kaç şey yapma (Multitasking) – Odaklanmış dikkat (Sustained/Focused attention) • Bilgiyi işleme düzeyleri (Levels of processing) – Yüzeysel işleme (Amigdala düzeyinde) – Orta derinlikte işleme – Derinlemesine işleme (Prefrontal kortekste) • Zenginleştirme/Ayrıntılandırma (Sol frontal lob ve hipokampüs) (Elaboration) – Çok sayıda bağlantı kurma – Kişiselleştirme • İmgeleme (Imagery) – Zihinsel imgeler • Resim kodunun tutulması sözel koddan daha iyi: “İkili kod hipotezi”, Paivio, 1971 Derin işleme/Yüzeysel işleme • “İşlemleme düzeyi hipotezi” ne göre daha derinlemesine işlenen bilgi daha kalıcıdır • Yüzeysel işlemleme – Yapısal işlemleme (Sadece görüntü).. Harfler – Amigdala • Orta düzeyde derin işlemleme – İşitsel işlemleme (Fonemik) (Kendi kendimize konuşarak tekrarlama).. Kelimenin kendisi • Derin işlemleme – Semantik işlemleme (Anlamlandırarak işlemleme) – Üzerinde düşünerek işleme – Uzun süreli bellekte var olan bilgilerle bütünleştirme – Bilgiyi “Sahiplenme” – Prefrontal korteks Bilgi kodlama yolları • Zenginleştirme/Genişletme (Elaboration) – – – – Yeni bilgiyle ilişkili olabilecek eski bilgileri brleştirme Örümcek ağı modeli Kendi hayatıyla ilişkilendirme Beyinde de gözlemek mümkün • Daha zenginleştirildiğinde sol prefrontal bölge ve hipokampüs(somut/soyut ayırımı yapılırsa) • İmajların kullanımı – Zihinsel imajlar – Bellek kodlamasında 2 yol kullanılıyor (İkili kodlama hipotezi) • Sözel kod • Görsel kod* (Hem sözel hem resim) 8 17.12.2014 Bilginin depolanması (Memory storage) • • • • Sadece iyi kodlama yetmez Depolanmanın da iyi olması gerekir Zaman süresi içinde bellekte nasıl tutuluyor Bellekte nasıl temsil ediliyor • Üç Aşamalı Model (Atkinson & Shiffrin, 1968) – Duyumsal Bellek (Sensory memory) (1/4 sn.-birkaç sn.) – Kısa Süreli İşlem Belleği (Short term memory) (30 sn.) – Uzun Süreli Bellek (Long term memory) (Yaşam boyu) Tekrar Kodlama Duyusal girdi Duyumsal bellek Dikkat İşlem (Kısa süreli) belleği Kodlama Uzun süreli bellek Geri çekme İlk kapsamlı bellek modeli, Atkinson & Shifrin, 1968 9 17.12.2014 Bilgi işleme süreci Seçici dikkat Uyarıcı Duyumsal kayıt İkonlar Yankı Uzun süreli bellek Geri çekme Düzenlilik Yakalama Kısa süreli bellek İşlenmeden tekrar İşlenmeyen veri Duyumsal Bellek, George Sperling, 1960 – Gelen bilginin duyumsal düzeyde ve kısa süreli olarak kayıt edilmesi – Orjinal formunda tutulan çok ayrıntyılı, zengin kayıtlar, çok fazla bilgi ama çok kısa süre – Çoğu bilince geçmez • Görsel kayıtlar: “İkon”lar (1/4 sn) • İşitsel kayıtlar: “Eko”lar (2-3 sn) Kısa Süreli Bellek (Short term memory), Gorge Miller, 1956 • Seçici dikkat sayesinde bilginin bir kısmı kısa-süreli belleğe aktarılır • Kısa süreli bellek: sınırlı sayıda bilginin geçici süre tutulduğu süreç • Kapasitesi ve süresi: 5-9 birim bilgi, 30 Sn. • Kümeleme – Tek tek birimleri, anlamlı bütünlere yerleştirmek – Anlamlı bütünleştirme • Tekrar – Kesintisiz olursa uzun süreli belleğe aktarım – Sözel tekrarla birlikte görsel ve alansal tekrar – Anlamlandırılabilirse derinlemesine işlenmiş olur ve uzun süreli belleğe aktarılır 10 17.12.2014 Kısa Süreli Bellek • Bilginin Tutumu/Kodlanması – Bellek kodları /Bir tür bilgi ya da uyarıcının zihinsel temsili – Bellek kodunun formu her zaman orijinal uyarıcının formuna uymayabilir – Görsel kodlar – İşitsel kodlar » Okurken genellikle görsel değil işitsel ve semantik kodlar oluşturuluyor – Semantik kodlar – Motor kodlar Bakmak/Görmek: Sadece yüzleşmek/Tekrarlamak • Uyarıcıya sadece bakmak, bilgiyle sadece karşılaşmak (Ne kadar sık karşılaşılırsa karşılaşılsın) – Uzun süreli belleğe aktarılmaz • Yüzeysel işlemleme • Uyarıcıyı tekrarlamak: Üzerinde çaba sarf etmek – Bilgiyi sadece bir süre tutmak için tekrar etme • Ezberleme – Bilgiyi sahiplenmek, uzun süreli belleğin parçası haline getirmek için tekrar etme • • • • • Özenilerek, açımlayarak, ayrıntılandırarak tekrarlama Gelen bilginin anlamı üzerinde durarak, ayrıntılandırma Kendi hayatıyla ilgilendirme, benzerlikler, farklılıklar bulma Daha önceki bilinenlerle nasıl uyuştuğuna ya da uyuşmadığına bakma Nasıl kullanılabileceği üzerinde düşünme Kodlama Otomatik İşleme Çabalı İşleme Zenginleştirerek Tekrarlama (Derinlemesine İşleme) Kendi yaşamınızla Var olan bilgilerle Bağlantılar kurma Bilginin Anlamı Düzenleme Sürdürebilmek için Tekrarlama (Sığ işleme) İmajinasyon Bellek geliştirmek için anlamlı hiyerarşik düzenleme 11 17.12.2014 Kısa süreli bellek ya da İşlem belleği • • • • Kısa süreli bellek nasıl çalışır? (Baddeley, 2008) Bilgiler belleğe nasıl girip çıkıyor? Problemler nerede çözülüyor? İşlem belleği (Working memory) – Bilişssel işlemleri yaparken bilgiyi kısa süreli olarak tuttuğumuz süreç – Bilginin bir araya getirildiği, düzenlendiği, bağlantlarının kurulduğu, kararların verildiği, problemlerin çözüldüğü süreç – Aktif bir süreç İşlem Belleği, Alan Baddeley, 1993 Çalışması • Pasif değil, aktif, sınırlı-kapasiteli bir süreç • Bilgiyi geçici olarak depolar • Problem çözme ve planlama gibi bilişsel süreçleri destekler Ögeleri • Fonolojik Döngü (Konuşmalara/sese dayalı bilgiler) – Akustik kod (Bir kaç saniyede kaybolur) – Tekrar • Görsel Müsvedde Kayıt (Görsel imajlar) – Görsel ve alansal bilgi – Kapasitesi sınırlı • Merkezi işlemci – Bağımsız olan iki ögeyi ve uzun süreli bellekten çekilenleri bütünleştirir 12 17.12.2014 İşlem Belleği Ögeleri • Fonolojik Döngü (Phonological loop) – Seslerin zihinsel temsillerini kısa süreli tutar – Konuşmayı dinlerken – Kendimiz bir şeyi sessizce okurken – Birinin adını kendi kendimize tekrarlarken • Görsel Müsvedde Kayıt (Visuospatial working memory) – Görsel ve alansal bilgiyi kısa süreli tutar – Birinin yüzünün zihinsel imgesi oluşurken – Bir odanın görünüşü zihne alınırken – İşitsel döngü ile aynı anda oluşabilir • “Tanyeri” derken aynı anda günesin doğuşunun olduğu bir fotoğrafa ya da bir atın fotoğrafına bakmak İşlem Belleği Ögeleri • Merkezi işlemci (Kişinin kendisi/Bilinci) – Tüm işlemleri yönetme süreci • Dikkatin yönlendirilmesi • Sıralama, planlama, strateji seçme • Öncelikleri belirleme, düzenleme • Bütünleştirme – Uzun süreli bellek ve Fonolojik döngü ile Görsel müsvedde kayıttan gelen bilgilerin kısa süreli olarak tutulduğu, bütünleştirildiği, değiştirildiği, dönüştürüldüğü ve bilinçli farkındalık için hazırlandığı süreç (Bilginin kısa süreli olarak “sahiplenildiği” süreç) • Zihinden toplama, çıkarma, bölme, ya da diğer tür işlemleri, “kümeleme”yi, vb. yapma süreci 13 17.12.2014 Uzun Süreli Bellek, Endel Tulving, 1972 • Daha kalıcı anılarımızın tutulduğu • Sınırsız kapasiteye sahip olan – Büyük bir bilgisayarın tuttuğundan birkaç milyar daha fazla bilgiyi tutar • Bir kez oluştu mu normal koşullarda tüm ömür süren bellek • Dikkat süreçleri ile bağlantılı çalışıyor • Neyin uzun süreli belleğe geçeceğinde dikkat süreçleri belirleyici oluyor • Uzun süreli bellektekiler de seçici dikkati belirliyor İşlem Belleği Kısa ve uzun süreli bellekten gelen içerik üzerinde sınırlı kapasitede zihinsel işlem yapar Pre-Frontal lob Görme 1 sn İşitme 5 sn Fonolojik döngü «İç ses» 18-30 sn. Merkezi İşlemci Planlama Bilinçli düşünme Görsel müsvedde «İç göz»» 14 17.12.2014 Uzun Süreli Bellek Kısa Süreli Bellek Söze dökülemeyen Örtük/Bilinçdışı Söze dökülebilen Açık/Bilinçli Episodik Çağrışımsal olmayan Alışma Sensitizasyon Prosedürel bellek Beceriler Semantik Medial temporal lob Diensefalon Striatum Cerebellum Algısal temsil Priming Neokorteks Refleks yolları Klasik koşullanma Amigdala serebellum Uzun süreli belleğin türleri Amnezi hastaları, beyin görüntüleme teknikleri, hayvan deneylerinden elde edilen bilgiler • Açık Bellek (Söze dökülebilen) (Kim, Nerede?, Ne zaman?, Neden?) • – Episodik bellek – Semantik bellek Örtük bellek (Söze dökülemeyen bellek) (Nasıl?) – Prosedürel bellek (Beceriler) – Hazır olma – Klasik koşullanmalar • Yeni anılar oluşurken hem semantik hem de episodik bellek devrededir Uzun süreli belleğin türleri • Açık Bellek – Söze dökülebilen bilgilerin toplandığı bellek – Kim?, Ne?, Nerede?, Ne zaman?, Neden? • Episodik bellek/Otobiyografik bellek: Kişisel yaşamımızda, neyin , ne zaman, nerede olduğu bilgileri • Semantik bellek: Dünya ve dil hakkında, herkesle paylaşılan genel bilgiler • Nerede, ne zaman öğrenildiği bilinmez – Kişi kimliğini «unutabilir» ama genel semantik bellek yerinde olabilir 15 17.12.2014 Uzun süreli belleğin türleri • Örtük bellek: Bilinçdışı öğrenmeler; duyumsal algılar; sözel olmayan, söze dökülemeyen bilgiler – Yöntemsel bellek (Procedural memory) • Otomatikleşmiş motor davranışlar • Söze dökülemeyen ancak yapılan davranışlar – Klasik koşullanmalar (Classical conditioning) • Farkında olmadan edinilen davranışlar • Yapılan uyarıcı birleştirmeleri – Hazır olma/ Ulaşılabilirlik (Priming) • Bellekte daha önceden var olan bilginin aktive olup yeni bilginin öğrenilmesini kolaylaştırması • Farkında olunmadan kaydedilen bir bilginin daha sonraki davranışı etkilemesi • Kişinin bu etkinin farkında olmaması Uzun süreli belleğin düzenlenmesi • Anılar gelişigüzel depolanmazlar • Belirli bir mantıksal düzeni vardır • Eğer insanlar anılarını düzenleme konusunda dikkatli olursa onları çok daha kolay geri çekebilirler • Anıları daha iyi hatırlamak için daha kodlama aşamasında iyi düzenleme yararlı olur • Anıların nasıl düzenlendiği konusunda psikologlar çeşitli kuramlar üretmişlerdir – Şemalar – Bağlantısal ağlar • Semantik ağlar • Sinirsel bağlantılar 16 17.12.2014 Uzun süreli belleğin düzenlenmesi • Şemalar /Senaryolar (Olay şemaları) – Bir bilgi uzun süreli bellekte depolanırken onu halihazırda var olan bilginin içine uydurmaya/yerleştirmeye çalışırız – Şemalar, bilgiyi düzenlememize ve yorumlamamıza yardımcı olan ve zihnimizde daha önceden var olan zihinsel kavramlar ya da çerçevelerdir – Çevreyle daha önceki etkileşimlerimizden oluşan şemalar bilgiyi nasıl kodlayacağımızı, nasıl yordayacağımızı ve nasıl geri çekeceğimizi etkiler – Şema kuramına göre uzun süreli bellek çok doğru değildir – Bellekten bir anıyı geri çekerken olduğu gibi çekemez, yeniden yapılandırırız – Yapılandırırken de şemalar devreye girer Uzun süreli belleğin düzeni • Semantik, çağrışımsal ağlar yaklaşımı – Uzun süreli bellek aslında, birbiriyle ilişkili yoğun bir kavramlar ve fikirler ağıdır – Her kavram (bilgi birimi) bir düğümle temsil edilir – Düğümler arası bağlantılar, kavramlar arasındaki çağrışımlardır – Bağlantıların bazısı güçlü, bazısı zayıftır – Aynı kategorideki birimler arasındaki çağrışımlar daha güçlüdür – “Ateşleme”: Bir kavramın harekete geçmesi, diğerinin de ateşlenmesine yol açar Cadde Çağrışımsal Araç Araba Kamyon Otobüs Ağlar Semantik Ağlar Ambulans İtfaiye Arabası Ev Yangın Turuncu Kırmızı Sarı Elma Yeşil Kiraz Gül Menekşe Çiçek Armut Batan Güneş Doğan Güneş Bulut 17 17.12.2014 Uzun süreli belleğin düzeni • Bağlantısal ağlar yaklaşımı • Bağlantısalcılık (Connectionism) ya da paralel dağılmış işlemleme (Parallel distributed processing) – Bellek, tek bir anıyı bile işlerken beynin tümünde yayılmış olan çok sayıda sinir hücresinin bağlantılarında depolanmaktadır. – Anılar, rutin olarak birlikte aktive olan düzenli nöron gruplarıdır Uzun süreli belleğin düzeni • Sinirsel, bağlantısal ağlar yaklaşımı (Paralel, yayılarak işlemleme modelleri) – Bellek tüm beyin içinde sinir hücrelerinin bağlantıları içinde depolanmıştır ; bunların birkaç tanesi bir araya gelerek tek bir anıyı oluşturabilir – Her düğümün kendisi bir bilgi işleme istasyonu gibidir – Bu ağ içindeki düğümlerin her birinin diğer düğümlerle bağlantısı vardır ve uyarıcı ve kapatıcı sinyaller gönderirler – Düğümler, kendilerine gelen uyarıcı sinyaller belirli bir eşiği geçtikten sonra harekete geçerler – Her anı, birbiriyle bağlantılı ve aynı anda, paralel olarak aktive olan düğümlerin özel bir örüntüsüdür ; Bir anı için bunların yüzlercesi devreye girer Belleğin beyindeki yeri • Kısa süreli bellek – Duyumsal bellek için • Duyu organlarından gelen uyarıcı bilgisinin sinir sisteminin algılayacağı kodlara dönüştürülmesi gerek • Sinir sisteminin de o bilgileri serebral korteksteki duyumsal bölgelere göndermesi gerek – İşlem belleği için • Beynin farklı loblarındaki kortikal ağlar devreye girer ve uyarıcının “tanınma” işlemini yapmaya çalışır – Görsel bir imge oluşturmak için görsel kortksteki ve gerçek bir nesneye bakarken uyarılan bölgeler uyarılır • • • • Derinlemesine sözel bilgi işleme sırasında sol prefrontal korteks Alansal işlem belleği çalışırken sağ prefrontal korteks Merkezi yönetici işlemleri sırasında frontal loblar Ama merkezi yöneticinin yeri frontal loblar değil, tüm beyin devrede 18 17.12.2014 Belleğin beyindeki yeri • Uzun-süreli bellek • Pek çok bölge devrede gibi görünüyor • Ama özellikle hipokampus ve yakınındaki bölgeler daha çok devrede gibi – Söze dökülebilen bellek • Hipokampus’ün zarar görmesi uzun süreli sözel belleği bozuyor • Ancak hasardan önceki bilgiler söze dökülebiliyor, bu da hipokampusun tümüyle sorumlu olmadığını düşündürüyor • Ama büyük olasılıkla kısa süreli bellekteki bilgilerin (beynin çeşitli bölgelerinden aktarılan) uzun süreli belleğe dönüştürüldüğü yer (“bellek oluşturma, güçlendirme” bölgesi) • Bir kişisel deneyim için bir bellek oluştu mu beynin çeşitli yerlerinde depolanıyor ve oradan toplanıyor gibi • Semantik bilgiler de beynin çeşitli bölgelerinden toplanıyor • Bilinçli olarak geri çekerken beynin tüm bilgileri devrede • Talamus da devrede, talamusa hasar hem yeni bilgilerin kodlanmasını hem de eskilerin geri getirilmesini etkiliyor • Amigdala da özellikle olayların duygusal boyutunun belleğini ve uzun süreli belleği oluşturmada önemli • Amigdala’nın hasar görmesi duygusal ipuçlarından yararlanmamızı engelliyor Belleğin beyindeki yeri • Uzun-süreli bellek – Harekete dökülen bellek • Serebellum diğer bölgelerle birlikte devrede • Göz-el koordinasyonu gerektiren işlerde • Harekete yönelik klasik koşullanmada – Tavşanların üflenen hava kullanılarak, “ses”e göz kırpmaya koşullanması • Serebelluma yönelik bir hasar doğal refleksleri bozmuyor – Üflenen havaya yönelik göz kırpma bozulmuyor 19 17.12.2014 Lokalizasyon sorusu.. • Zihinsel işlevler beynin belirli bölgelerinde yerleşmiş midir? –Evet, ama tek bölge değil –Hepsi birbiriyle bağlantılı • Bellek beynin belirli bölgelerine yerleşmiş midir? –Evet,ama çok sofistike bir lokalizasyon Belleğe «moleküler» yaklaşım • «Örtük» ve «Açık» belleğin çalışma mekanizmaları • Ortaklıkları nelerdir? • Farklılıkları nelerdir? • Moleküler biyoloji bunları açıklama konusunda ne kadar başarılıdır? Örtük ve Açık Bellek Benzerlikleri • Deplama aşamaları – Kısa süreli • Dakikalar – Uzun süreli • Günler • Tekrarın önemi – Kısa süreliden uzun süreliye aktarım için • İkisinde de uzun süreli bellek işleyişi – Yeni protein sentezi gerekli – Yapısal bir değişim 20 17.12.2014 Örtük ve Açık Bellek Farklılıkları • Depolanan bilginin doğası – Örtük • Algısal ve motor beceriler – Açık • Bilgiler, kanıtlar, olgular, olaylar • Depolama bölgeleri – Örtük • Refleks yolları, serebellum – Açık • Hipokampüs, temporal lob • Süreçleri – Örtük • Bilinçdışı süreçler – Açık • Bilinçli süreçler Örtük Bellek: Kısa süreli/Uzun süreli • Her türlü böcek ya da hayvanla incelenebilir – Meyve sinekleri, arılar, omurgasızlar, omurgalılar, memeliler • Klasik inceleme modeli – Deniz salyangozu aplasia • Çok basit bir sinir sistemi: 20000 nöron • Çok büyük sinir hücreleri, ganglialarda toplanmış • İncelenen olgu – Öğrenilmiş korkular – Solungacını içe çekme refleksi • İnceleme süreçleri – – – – Sensitizasyon Habituasyon Klasik koşullanma Operant koşullanma 12:30 15:30 Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler Öğrenme» ve «Bellek» bizi «biz» yapan süreçlerdir Hayat belleksiz olduğunda anlamsızdır « Örtük bellek ve açık bellek moleküler düzeyde incelenebilir Her ikisinde de uyarıcının tekrar sayısına bağlı olarak oluşan kısa süreli ve uzun süreli bellek moleküler düzeyde incelenebilir 21 17.12.2014 Belleğin beyindeki oluşumu Beynin sinir sistemi içindeki kimyasal ve fiziksel değişimlerle oluşuyor Bu değişimler (presinaptik ve post sinaptik nöronlar arasındaki yeni ve güçlendirilmiş bağlantılar) sayesinde sinaptik etkililik (verimlilik) artıyor • Sinaptik değişim: Kimyasal değişim – Eric Kandel, 2001, deniz solucanı, Aplysia californica, çalışmaları – Bellek oluşturabilen, en basit sinir sistemi olan canlılar (20 000 nöron) • Solungacının üstündeki bir solunum organına su fışkırtılınca savunmaya geçiyor ve solungacını geriye çekiyor • Ama eğer su fışkırtma, kuyruğuna verilen bir elektrik şoku ile birleştirilirse, solungacını ince bir zar ile örtüyor • Bir süre sonra sadece su fışkırtma sonucunda solungacını örtmeye koşullanıyor (Bir davranış belleği oluşturuyor) • Ama tek su fışkırtma ve şok birleştirmesinde duyusal nöronlar ile motor nöronlar arasında olup biten biyo-kimyasal olaylarla, birkaç birleştirme sonunda oluşanlar farklılaşıyor • Tek birleştirmede ortaya çıkan kimyasal reaksiyon geçici oluyor • Ama birleştirmeler artıp da koşullanma oluşurken bu kimyasal reaksiyonlar ısrarla sürüyor • Bu koşullanma sırasında çeşitli duyumsal nöronlarda çok miktarda nörotransmitör salınım noktası oluşuyor • Postsinaptik motor nöronlarda da (ince derinin solungacı örtmesini sağlayan nöronlar) daha fazla alıcı bölge oluşuyor • Bu yapısal değişimler, sinaptik aktarımı kolaylaştırıyor ve bellek oluşturmanın temeli olabilir Belleğin beyindeki oluşumu • Uzun-süreli uyarma (Long Term Potential) : Fiziksel değişim – Daha karmaşık sinir sistemi olan canlılarla yapılan çalışmalar da sinaptik değişimin bellek oluşturmadan sorumlu olduğunu destekliyor – Belirli sinir yollarının hızlı elektriksel ateşlemelerle uyarılması(100/sn) – Bu hızlı uyarım bitince sinir yolunun daha güçlendiği –günlerce hatta haftalarca- bulunmuş (sinaptik bağlantılar daha kolay aktive oluyorlar) – Uzun süreli uyarma: Sinaptik güçteki uzun süreli kalıcılık anlamındadır (LTP) – LTP’nin oluşabilmesi için bu nöronların içinde ve arasında karmaşık biyokimyasal olaylar oluşuyor – Bu olayları engelleyen ilaçlar verildiğinde LTP bloke oluyor – Bu işlemleri yöneten genler manipüle edilip, genleri eksik fareler üretildiğnde bu yavrular öğrenemiyorlar ve LTP ortaya çıkmıyor – LTP’nin oluşması için sinir yollarının yeterince uyarılması ve bu uyarılma sonucunda postsinaptik nöronların da yapılarını değiştirerek “glutomat”a daha duyarlı hale gelmesi gerekiyor – Alıcı bölgelerindeki alıcı noktaların sayısını arttırabiliyor ya da o bölgenin yapısını değiştirerek (dendritlerinen filizler oluşturarak), alıcı nokta merkezlerini arttırıyorlar – Böylece gelecekte post sinaptik nöronu uyarmak için o kadar fazla, üst üste glutomat salınımına gerek kalmıyor Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler • Tek elektrik şoku – Kısa süreli bellek – Dakikalar • Tekrarlayıcı şoklar – Uzun süreli bellek – Günler 22 17.12.2014 Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler 24 6 09:3 20:05 21:05 21:42 25:47 27:47 28:20 38:30 39:53 Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler • Serotonin duyual sinir hücreleri ile motor hücreler arasındaki mesajcı nörotransmitör • Tek seferlik şok – Geçici bağlantı – Anatomik bir değişiklik yok – Değişim, kısa süreli işlevsel bir değişim Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler • Tek nöron düzeyinde yapılan manipülasyon ve inceleme – Duyusal sinir ve motor sinir hücreleri • Aracı sinirlerden salınan serotonin yerine motor nörona bir pipet aracılığıyla verilen serotonin ile tek sefer uyarılıyor – Bir kaç dakika süren geçici bir etki • Serotonin ile 5 kez uyarılıyor – Bir günden fazla süren etkilenme • Bu durum uzun süreli bellek ise ve yapısal değişim oluşuyorsa, yapısal değişimi engelleyen bir madde verilirse ne oluyor – Serotonin üfleme işlemi 5 kez tekrarlansa da sadece bir kaç dakika sürüyor – Uzun süreli bellek oluşumu engelleniyor 23 17.12.2014 • Serotonin hücre zarına gelip reseptörlere bağlandığında bir enzim üretiliyor • Bu enzim hücre içindeki moleküler mekanizmaları değiştiriyor • Birkaç aşamalı değişimden sonra moleküler yapıdan birisi ayrışıp presinaptik terminale doğru gidiyor • Orada Ca kapılarını açıyor ve hücrenin presinaptik terminaline Ca doluyor • Bu Ca nörotransmitör keseciklerini harekete geçiriyor ve sinaps içine nörotransmitör yayılıyor • Glutamat salınımı artıyor • Tekrarlayıcı şoklar – Anatomik değişimler oluyor – Sinaptik bağlantılar güçleniyor Uzun süreli örtük/Presinaptik Uzun süreli açık/Postsinaptik Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler: Uzun süreli bellek • Hücreyi genler düzeyinde etkileyen ve anatomik değişime yol açan bir süreç • Genler davranışın nasıl biçimleneceğini belirleyen basit planlardır • Genler çevreye hizmet ederler • Hücreler arasındaki bağlantının, sinapsların oluşumunu belirleseler de o bağlantının gücünü belirleyemezler • Bağlantının gücü ve çalışma biçimi çeşitli öğrenme türleriyle biçimlenir • Sinapsların ikili işlevi vardır – İletişimin yapıldığı «mekan» – Bellek depolamasının olduğu «mekan» 24 17.12.2014 Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler: Uzun süreli örtük bellek • Tekrarlayıcı şoklar – Daha fazla serotonin üretimi – Hücre içindeki moleküler mekanizmada daha fazla ısrarlı hareketlilik – Ayrışan moleküllerin bir kısmı presinaptik bölgeye gidip Ca’un içeri girmesini sağlarken – Bir kısmı hücre çekirdeğine gidip orada gen yazılımını harekete geçirirler (CREB) – Bu transkripsiyon faktörleri CRE’ye bağlanıp aktive olduklarında hücre aksonunda yeni dalların oluşmasına yol açacak genleri devreye sokar – Motor nörondaki yeni bir sinaptik bölgeyle buluşulur – Bu durum anatomik bir değişmedir Eric Kandell ve Applysia’sından öğrenilenler: Uzun süreli bellek • Uzun süreli belleğin oluşabilmesi için yeni sinaptik bağlantıların ortya çıkması gerek • Yeni sinaptik bağlantıların oluşması için 2 tür protein gerek – Neurexin-Presinaptik – Neurologin-Postsinaptik • Deniz salyangozonda bu büyüme çok dramatik • Kısa süreli bellekteki değişim – Presinaptik • Uzun süreli bellekteki değişim – Presinaptik ve Post sinaptik Peki ya insanlarda.. • Pratiğe bağlı olarak motor kortekste ellerin temsil edildiği bölgede yapısal değişimler • Ne kadar erken başlanırsa temsil edilen bölgeler o kadar büyüyor • Yaşam boyu öğrenme olsa da genç yaşlarda beynin bu plastisite, yeni bağlantılar oluşturma özelliği daha güçlü • Tek yumurta ikizlerinde bile bu bağlantılar deneyimlerine göre değişiyor 25 17.12.2014 Açık Bellek Çalışmaları.. • İnceleme modeli – Fareler • İncelenen bellek türü – Görsel alansal bellek – «Yer» öğrenmesi • Merkezi – Hipokampüs • Devrede olan süreç – Bilinçli dikkat 32:328 35:25 Hipokampüs’teki sinaptik yollar Hipokampüs’teki sinaptik yollar • Korteksten «girdi»yi alır • 3 Nöron arasında dolaşır • Kortekse «çıktı»yı gönderir • Moleküler mekanizma örtük ve açık bellek için aynı 26 17.12.2014 Hipokampüs’teki sinaptik yollar • Hipokampüsteki presinaptik nöron stimule edilirse kısa süreli bellek; etki dakikalar sürüyor • Tekrarlayıcı şekilde stimule edilirse LTP oluşuyor; Etki bir günü aşıyor • LTP Protein sentezi inhibitörleri ile engellenirse uyarıcı etkisi dakikalarla kalıyor LTP Moleküler Ayrıntısı • • • • • • • • • • • • Post sinaptik nöron Normal durumda sadece Na reseptörleri aktif Tek uyarım olduğunda Ca reseptörleri de aktif hale geliyor İçeriye girdiklerinde kalsiyuma duyarlı molekülleri aktive ediyorlar Yeni Ca alıcıları oluşuyor Uyarıcı tekraralarsa aracı sistem eşiğe ulaşıyor ve dopamin salınımı yapıyor Dopamin hücre zarında dopamin reseptörlerinden giriyor Bir enzim üretiyor Bu enzim hücre içindeki moleküler yapıları hareketlendiriyor ve ayrışıyorlar Bir kısmı hücre çekirdeğine gidiyor Çekirdekte genleri harekete geçirip yeni bağlantı noktaları oluşmasına yol açıyor Farelerde yapılan genetik manipülasyonlar bu süreci engelliyor LTP oluşmuyor Uzun Süreli Bellek (LTP) Moleküler Ayrıntısı 27 17.12.2014 Kısa süreli Bellek: Örtük ya da Açık Bellek • Benzerlikler (Temel Mekanizmalarda) – Her ikisinde de ikincil enzim gerekli – Her ikisinde de işlevsel etkinlikte değişimler • Farklılıklar (Ayrıntılarda) – Örtük bellek • Presinaptik mekanizmalar • Transmitörleri çoğaltmak için enzim gerekli – Açık bellek • Postsinaptik mekanizma • Yeni postsinaptik reseptörler oluşturuluyor Uzun süreli Bellek: Örtük ya da Açık Bellek • Benzerlikler – Genlerdeki aktivite yeni presinaptik uzantıların oluşmasına yol açıyor – Moleküler biyoloji her ikisindeki normal ve anormal işleyişi açıklamaya yardımcı • Farklılıklar – Örtük bellek • Serotonin artışı gerekli – Açık bellek • Dopamin gerekli • Hipotalamus gerekli Yaşlılık ve bellek • Bellek sorunu yok (%40) • Bellek sorunu var (%60) – Normal yaşlanmaya bağlı hafif kayıplar (%30) – Erken dönem Alzheimer Hastalığı (%30) • Hücre dışındaki bir protein (Betaamyloid protein) • Hipokampüste sinapsların işleyişi bozuluyor – Kısa süreli bellekteki bilgiler uzun süreli belleğe aktarılamıyor • Hipokampüs bölgesinde hücre ölümüne yol açan plaklar oluşuyor • Tüm beyin etkileniyor • Büyük olasılıkla bu betaamyloid protein, hücre çekirdeğindeki protein inhibitörlerini devreye sokuyor ve yeni bağlantılar kurulamıyor 28 17.12.2014 Kalp mi? Beyin mi? Frank M. Longo Stanford Üniversitesi Konferansları 2010 1:50:28 1:52:22 Özet.. • Zihin ve beyin birbirinden ayrılamaz – Zihnin her işlevi beyin tarafından gerçekleştirilen bir süreçtir • Beynin her zihinsel fonksiyonu, beynin değişik bölgelerindeki farklı sinirsel ağlar tarafından yerine getirilir • Her sinirsel ağ aynı iletişim birimlerinden oluşmuştur (Hücreler ve sinapsları) • Sinapsların ikili fonksiyonu vardır – Sinir hücreleri arasında iletişim noktası – Belleğin depolandığı mekan • Sinapslar tüm nörolojik vepsikiyatrik sorunlardaki hedeflerdir Özet.. • Bizi «Biz» yapan öğrendiklerimiz ve hatırladıklarımızdır • Bizi «Biz» yapan sinapslarımızdır 29 17.12.2014 Einstein’ın Beyni... Bilgiyi geri çekme • Bellekte tutulan bilginin depodan çıkarılma süreci • Başlangıçta ne kadar iyi kodlandığı ve nasıl tutulduğu, o bilginin ne kadar yeterli bir şekilde geri çekileceğini belirler • Sıralamadaki pozisyon etkisi (Serial position effect) – Bir listenin başındaki ve sonundaki maddeleri daha kolayca geri çağırabilme eğilimi • Geri çekme ipuçları ve geri çekme görevi – Tanıma ve hatırlama – Kodlama sırasındaki diğer bilgiler etkisi – Kodlamanın yapıldığı bağlam ve hatırlama Yeniden Yapılandıran Bellek • Geri çekilen anılar yaşananların tıpatıp aynısı değildir • Genellikle yeniden yapılandırılarak aktarılır • Yanlış olsa da biz onları olduğu gibi aktardığımıza sonuna kadar inanırız • Genellikle bu “yeniden yapılandırma” kendimizi korumaya yöneliktir – Olumluların daha çok hatırlanması – Kendimizi koruyacak ayrıntıların daha iyi hatırlanması – Kendi “şemalarımız”ın süzgecinden geçirerek çarpıtma – Bilgi kirliliği, yanlış bilgilendirme etkisine dayalı çarpıtma 30 17.12.2014 – Sıralamadaki pozisyon etkisi: Bir birim bilgiyi hatırlama yeteneğimiz, o bilginin sisteme giriş sırasından etkilenmektedir • Öncelik etkisi:(Primacy effect) • İlk gelen birkaç bilginin daha kalıcı olması Bilgi, kısa süreli belleğe geldiğinde hemen tekrar edilerek, uzun süreli belleğe aktarılma fırsatı var – Daha sonraki bilgiler için kısa süreli bellek kapasitesi doluyor – Kısa süreli bellekte daha kalıcıdır • Sonralık etkisi: (Recency effect) • Son gelen bilginin daha kalıcı olması – Kısa süreli bellekte başka gelen olmadığı için daha uzun kalıyor ve uzun süreli belleğe gönderilebilir (Tekrarlanmazsa kayboluyor) Bilgiyi Geri çekme: Bilgiye ulaşma • Hatırlama (Recall) ve Tanıma (Recognition) – Hatırlamada daha önce edinilen bilginin geri çekilmesi gerekiyor – Tanıma daha kolay; bilginin tanıdık gelmesi yeterli • Belirginlik – Farklı olan uyarıcılar daha çok dikkati çekip, daha çok akılda kalıyor – Kişisel olarak anlamlı olan bilgilerle birleştirince daha belirginleşebiliyor Bilgiyi Geri çekme: Bilgiye ulaşma • Geri çekme ipuçları ve geri çekme görevi – Çoklu ipuçlarına göre değişir – Uyarıcının belirginliğine göre değişir – Uyarıcının yarattığı uyarım düzeyine, duygulara göre değişir – Uyarıcının algılandığı bağlama, duruma ve ruh durumuna göre değişir 31 17.12.2014 Bilgiyi Geri çekme: Bilgiye ulaşma • Çoklu ipuçları – Kişilerin kendilerinin ürettiği, çok sayıda çağrışımlarla birleştirilen bilgiler daha iyi hatırlanıyor • Kodlama aşamasında, kişiselleştirilince daha derin işleniyor • Geri çekme aşamasında, yeni bilgiyle birleştirilen bilgiler kişisel anlam taşıdığı için daha kolay hatırlanıyor • Çoklu ipucu olunca biri olmazsa, diğeri bilginin çağrılmasını kolaylaştırıyor Bilgiyi Geri çekme: Bilgiye ulaşma • Geriye çekme konusundaki özel durumlar – Otobiyografik anıların geri çekilmesi • Ergenlik ve gençlik dönemi anılarına yönelik eğilim • Yaşam dönemleri; Genel olaylar; olaya-özgü bilgi – Duygusal anıların geri çekilmesi • Flaş bellek anıları – Travmatik olayların anıları • Daha ayrıntılı; çok uzun süre; genellikle daha doğru – Bastırılmış anılar • Anksiyeteye karşı savunma olarak – Tanık ifadelerindeki anılar Bilgiyi Geri çekme: Bilgiye ulaşma • Otobiyografik bellek, Yaşamımızın öykülerini oluşturan, kişisel olarak deneyimlediğimiz olayların toplamı • Genellikle daha olumlu olaylar belleğimizde daha uzun süre kalıyor • Hafif depresif olan kişilerde olumlu da olumsuz da aynı düzeyde kalıyor • Travmatik olaylar çoğunlukla aynı canlılıkta kalıyor • Ama canlı olarak hatırlanan her şey her zaman doğru olmayabilir 32 17.12.2014 Bilgiyi Geri çekme: Bilgiye ulaşma • Uyarılma, duygu ve bellek – Duygusal uyarıcı, strese yol açan uyaranlar bellekte daha çok yerleşiyor – Stres hormonları, amigdalayı devreye sokan nörotransmitörleri arttırıyor – Amigdala bu duygularla bağlantılı bu bilgileri hipokampüse kaydediyor • Laboratuvar ortamında stres hormonunu aktive eden ya da inhibe eden ilaçlar enjekte edilince öğrendiklerini hatırlayışları değişiyor Bilgiyi Geri çekme: Bilgiye ulaşma, hatırlama • Bağlam, durum ve ruh durumu • Kodlama özelliği ilkesi: Geri çekme sırasındaki koşullar, kodlama sırasındaki koşullara uygun olduğu durumda hatırlama daha kolay olur • Kodlama sırasındaki koşullar daha sonra hatırlama sırasında ipucu olarak kullanılır – Bağlama bağlı bellek: “Olay mahalline geri dönmek” • Bir şeyi kodlandığı çevre içindeyken hatırlamak daha kolaydır – Duruma bağlı bellek: Uyarılma, ilaçlar ve ruh durumu • Öğrenme sırasındaki içsel durumumuz (uyarılmışlık düzeyi, ilaç, alkol, vb.) olduğunda daha iyi hatırlarız • Ruh durumuyla uyumlu hatırlama: O andaki ruh durumumuza uygun bilgileri daha iyi hatırlarız Yanlış bilgi etkileri ve görgü tanığı ifadeleri • Eğer bellek “yeniden yapılandırma” süreci ise, olaydan sonra ortaya çıkan bilgiler de bu yapılandırmayı etkiler mi? • Yanlış bilgi etkisi: Olay sonrası ortaya çıkan yanlı bilgilerle anıların çarpıtılması • Yanlı sorular: – Görgü tanığı sorgulanırken kullanılan bir-iki sözcük bile ifadeyi etkileyebilir • İki araba birbiriyle karşılaştıklarında (vurduğunda, çarpıştıklarında, birbirine girdiklerinde, vb.) ne hızda gidiyorlardı? • Kaynakla ilgili “kafa karışıklığı” – Kaynağını bilmediğimiz halde bir şeyi gördüğümüzü, duyduğumuzu, bildiğimizi sanmak, olaya şahit olduğumuza inanmak – Oysa ki o “kaynak” gerçekten bizim kişisel yaşantımız olmayabilir • Bir yanlı sorudaki bilgi kaynağı • İzlediğimiz bir film • Gördüğümüz bir gazete haberi • Bir başka kişiden duyduklarımız 33 17.12.2014 Görgü tanığı olarak çocuklar • • • • Cinsel istismar durumlarında genellikle medikal bir kanıt olmayabiliyor Çocuğun tanıklığına baş vuruluyor Gerçek mi? Telkine açıklık mı? – Tek bir yanlı soru etkileyebiliyor – Tekrar eden yanlı sorular çok daha fazla etkileyebiliyor – Küçük çocuklar bu “yanlı sorular”ın etkisine çok daha fala açık oluyorlar – Cinsel istismar sorgulamalarında çocuklar başlangıçta istismarı reddediyor – Ama çok sayıda sorgulama sonucunda kabul ediyor – Acaba ilk başta reddetmesi korkudan mıydı? – Sonradan kabullenmesi yanlı soruların etkisinden miydi? – Travmatik olayların ayrıntılarının çoğunu hatırlıyorlar ama %15 kadar da yönlendirici ve yanlı soruların etkisinde kalıyorlar Profesyoneller ayırt edebilir mi? – Genellikle hayır. – Özellikle birkaç kez yapılmış sorgulamalardan sonra – Çünkü bu bir bilinçli yalan söyleme değil. Çocuklar söylediklerini inanarak söylüyorlar – Sorulardaki yanlılığın yönlendiriciliğin kalkması için sürekli çalışmalar var Hatırlama ile ilişkili faktörler: Üç düzeyli karşılaştırma • Biyolojik – Belleğin evrimsel açıdan işlevsel bir değeri vardır – Duyumsal, işlemsel ve uzun süreli bellek için beyinde bölgeler vardır – Kodlama ve hatırlama sırasında beyin aktivitesinde değişimler var – Stres hormonları ve biyolojik durumlar belleği etkiler • Psikolojik – Bellek kodları (görsel, işitsel, semantik, motor) – İşlem belleği, sürdürme ve ayrıntılandırarak tekrar etme – Şemalar ve uzmanlık – Çağrışımlar ağı olarak bellek – Olay anındaki duygusal uyarılma, geri çekme sırasındaki ruh durumu • Çevresel – Bilginin miktarı ve yoğunluğu – Bilginin sırası – Uyarıcı özellikleri (belirginlik, hiyerarşik yapı, hoş/hoş olmayan olaylar) – Geri çekme ipuçları ve bağlama bağımlı bellek Unutma • • Unutmanın süreci – Hermann Ebbinghaus’un “anlamsız heceler” çalışması, öğrenilenlerin çabuk unutulduğunu göstermiş – Ama öğrenilenler anlamlı şeyler olunca daha uzun süre bellekte kalıyor Unutmanın nedenleri – Doğal nedenler • Geçmişe dönük unutma: Retrospektif bellek sorunları – Kodlama başarısızlığı – Bellek kaydının silinmesi – Araya giren bozucular – Bilinçli unutma • Geleceğe dönük unutma: Prospektif bellek sorunları – Yapılacak şeyleri unutmak – Organik nedenler: Amnezi • Geriye dönük amnezi (Retrograd amnezi) • İleriye dönük amnezi (Anterograd amnezi) • Demans ve Alzheimer hastalığı – Gelişimsel nedenler • Çocukluk amnezisi 34 17.12.2014 Unutmanın nedenleri • Kodlama başarısızlığı – Başlangıçta iyi bir kodlama yapılmamış olabilir – Algıladıklarımızın çoğu uzun süreli belleğe geçecek kadar derin işlenmiyor, fark edilmiyor – Fark edilenlerin de hepsi alınmıyor, dikkat başka şeylere yöneliyor • Bellek kaydının silinmesi – Duyumsal bellekte ve kısa süreli bellekte kayıtlar zaman geçince çabucak siliniyor – Uzun süreli bellekte unutma • “Çürüme” kuramı: Zaman geçtikçe, kullanılmayan bilgiler söner – Önceleri kabul görmüş, sonra ölçme zorlukları nedeniyle gözden düşmüş – Son yıllarda uzun süreli bellek oluşurken sinir akımlarının nasıl değiştiği görüldükçe yeniden devrede – Ancak, “nostalji” ile oluşan hatırlamaları kuram pek açıklayamıyor Unutmanın nedenleri • Araya giren bozucular – Beynin kısa süreli bellektekileri uzun süreli belleğe aktarması için zaman gerekir – Sisteme yeni bilgi girdiğinde, bir önceki bilginin uzun süreli belleğe dönüştürülmesini bozar – Uzun süreli bellek bir kez oluştu mu retroaktif ve proaktif bozucu etki, geri çekme için kullanılan ipuçlarının kendi aralarındaki rekabetten kaynaklanmaktadır – “Dilimin ucunda” olgusu: Herhangi bir şeyi hatırlayamadığınız ama hatırlamak üzere olduğumuz duygusu • Proaktif bozucular – Geçmişte öğrenilenlerin yeni öğrenilenlerin belleğe atılmasını zorlaştırması • Retroaktif bozucular – Yeni öğrenilenlerin geçmişte öğrenilenlerin hatırlanmasını zorlaştırması Unutmanın nedenleri • Bilinçli unutma – Psikoanalitik yaklaşım • Bastırma: Anksiyete oluşturan anıların bilinçten bilinçli olarak bloke edilerek korunmaya çalışma • Bazı araştırmalar destekliyor • Bazı arştırmalar desteklemiyor – Güzel ve hoş anılar da unutulabiliyor 35 17.12.2014 Yapılacak şeyleri unutmak • Prospektif bellek sorunları – Yapmak üzere planlananların unutulması – Genellikle içeriği niceliksel olarak az • Yapılacak bir iş • Bir işin yapılacağı zaman – Yaş ilerledikçe artıyor – Özellikle, laboratuvar ortamlarında işlerin yapılacağı zamanın unutulması – Ancak gerçek hayatta durum farklı; ilaçlarını ne zaman alacaklarını hatırlıyorlar • Ya bu konudaki motivasyonları daha fazla • Ya da alışkanlıkları (otomatik süreçler), rutinleri devreye giriyor Çocukluk (enfantil) amnezisi • Herkesin karşılaştığı bir amnezi • Bebeklerde ve çocuklarda uzun süreli bellek var, ama yetişkinlikte yaşamın ilk birkaç yılı hatırlanmıyor • Bazı yetişkinler 2 yaş öncesindeki çok özel olayları hatırlasalar da genellikle 3-4 yaş öncesi hatırlanmıyor • Nedenleri – Uzun süreli episodik bellek kayıtlarını tutan, kodlayan beyin bölgelerinin henüz olgunlaşmamış oluşu – Miyelinizasyonun tam gelişmemiş oluşu – Bu anıların, başka ipuçlarıyla beraber derinlemesine işlenmemiş oluşu – Açık seçik bir “kendilik” kavramı olmadığı için, anılar kişisel bir çerçeveye yerleştirilemiyor Geri gelen bellek tartışması • Çocuklukta olan travmatik olayların yeniden hatırlanması • Gerçekten böyle bir şey olmuş mudur? – Doğal afet, savaş travması vb. çalışmalar olabileceğini düşündürüyor • Bellek kaybı • Bazılarında geri gelmesi • Çoğunluğunda da unutulamaması – Ama psikolojik travmalardan sonraki bellek kaybı kısa süreli oluyor – Yönlendirici sorular sonucunda hiç olmamış şeylerin hatırlanması da olmamış olabileceğini de düşündürüyor • Eğer olduysa, olayın unutulmasına neden olan şey nedir? – Bastırma – Doğal unutma mekanizmaları – Düşünmekten kaçınma – Daha az acı vermesi için yeniden yorumlama • Sonuç – Bu tür anılara inanmadan önce iyi bir değerlendirme yapmalıdır – Hemen inanmamalıdır – Son yıllarda beyin aktivitesinin görüntüleme teknikleriyle arada fark olup olmadığı incelenmektedir 36 17.12.2014 Hatırlananların yeniden yapılandırılması ve kültür • • • Kültürün varlığı, elde edilen bilginin nesilden nesile aktarılmasına bağlıdır Ama kültür de neyi nasıl aktaracağımızı etkilemektedir Kültürümüz, olayları, dünyayı, kendimizi yorumlayacağımız şemaların içeriğini belirler – Bireyci kültürlerde kendilik • Kişisel yetenekler, başarılar, beceriler • Hatırlananlar da kişisel başarılar, kişi güdümlü olaylar • 3.5 yaşına kadar geri gidebiliyorlar • Daha kişisel anlamda duygusal anılar – Toplulukçu kültürlerde kendilik • Toplumca belirlenmiş kurallara, geleneklere uyum • Hatırlananlar ailecek, akrabalarla yapılanlar • 4 yaşlarındakiler kadar geri gidebiliyorlar • Toplu olarak yapılan daha rutin olaylar – Kültürün geçmişe verdiği değer • Geçmiş ne kadar önemseniyorsa, anılar o kadar geriye gidebiliyor 37
© Copyright 2024 Paperzz
