HEDEFLER İÇİNDEKİLER ANADOLU ÖNCESİ TÜRK İSLAM MİMARİSİ • Karahanlılar Devri Mimarisi • Gazneliler Devri Mimarisi • Büyük Selçuklu Devri Mimarisi • Harzemşahlar Devri Mimarisi • Zengiler Devri Mimarisi • Azerbaycan Atabekleri Mimarisi • Anadolu’da Büyük Selçuklu Devri Camileri İSLAM SANAT TARİHİ • Bu üniteyi çalıştıktan sonra • Orta Asya Türk İslam Mimarisini tanımlayıp, açıklayabilecek • Orta Asya Türk İslam Mimarisinin tarihsel gelişimini bilecek • Türk İslam Mimarisinin kaynaklarını tanıyabilecek • Mimarlık Tarihinin önemini kavrayabileceksiniz. ÜNİTE 4 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi GİRİŞ Karahanlılar Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm sürmüş ilk Müslüman Türk devletidir. 840-1212 yılları arasında tarih sahnesindedirler. İnşa ettirdikleri yapılar önceleri kerpiçten, daha sonra tuğladan yapılmıştır. Özellikle cami planları açısından şaşılacak derecede zenginlik ve başarılı örnekler sergilemişlerdir. Medreseleri sağlam olarak günümüze ulaşmamıştır. Ancak kalan medrese yapı planlarından açık avlulu ve eyvanlı tipin öncülerinin de bu dönemde ortaya konulduğu anlaşılmaktadır. Türbe yapıları, gösterişli cepheleriyle anıtsal örnekler vermiştir. Tim Arap Ata Türbesi (978), Özkent Türbeleri I, II, III (1012, 1152, 1187), Şah Fazıl Türbesi (XII. yüzyıl) bunlardan sayılabilir. Yine kervansaraylarda ortaya koydukları eserler, bölgesinin hem anıtsallıklarıyla hem de plan ve süslemeleriyle model oluşturacak niteliktedirler. Bu anıtsal ön cephelerle Anadolu’da, Anadolu Selçukluları eliyle gerçekleştirilen anıtsal kervansaray örneklerinin cephe düzenlemelerine öncü örnekler oluşturmuşlardır. Ortaya koydukları cami planlarının da uzantısı Osmanlı mimarisinde doruk noktaya ulaşarak etkisini sürdürmüştür. Semerkant, Özkent, Buhara Tirmiz gibi şehirlerde de çok sayıda mimari yapıt ortaya koymuşlardır. Bu şehirlerde inşa edilen camilerin geride kalan minareleri tuğla malzemeye ne kadar hâkim olduklarının birer kanıtı durumundadır. Çar Kurgan Minaresi (1197), Özkent Minaresi (XI. yüzyıl) gibi. Gazneliler 963-1186 yılları arasında Afganistan ve çevre bölgede hüküm sürmüşlerdir. Gazneli III. Mesud ve Behramşah zamanında yaptırılan minareler, Türk-İslam dünyasının nadir örnekleri arasındadır. Yıldız kesitli gövde alt kısımları ve süslemeleri ile dikkat çeken minareleri yanı sıra, Leşker-i Bazar Ulu Camii ve Sarayı da plan ve bezemeleriyle Türk sanatının öncüleri arasındadır. Karahanlı mimari ve süsleme geleneğini Büyük Selçuklu’ya taşımış olmaları açısından da önemlidirler. Enine düzenlemeli Leşker-i Bazar Ulu Camii ve ahşap direkli Arusü’lFelek Camii ile Anadolu Şelçuklu dönemi cami yapı tipini etkilemişlerdir. Özellikle Güneydoğu Anadolu’da inşa edilen camilerde enine düzenleme ve mihrap önü kubbesi bu etkinin bariz örneğidir. Bu dönemde inşa edilen medreselerden hiç biri günümüze ulaşmamıştır. Sadece isimleriyle belirlenebilmektedirler. Mezar anıtları bakımından Karahanlı ve Büyük Selçuklular kadar zengin örneklere sahip değillerdir. Bu durum kervansaraylar için de geçerlidir. Büyük Selçuklu Devleti doğuda Çin Setti’nden, batıda Akdeniz sahiline kadar geniş bir coğrafyaya 1038-1157 yılları arasında hükmetmiştir. Sultan Sencer’den sonra (1157) parçalanan Büyük Selçuklu devletinin ardından Irak, Kirman, Suriye ve Anadolu Selçukluları adı ile kollara ayrılmıştır. Çağdaşı Türk devletleri gibi tuğla ağırlıklı malzemeyle ortaya koydukları eserler kendilerine özgü niteliklere sahiptirler. Özellikle avlulu-eyvanlı Cuma camileri bu tarzın anıtsal nitelikte 2 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ eserleridir. Mezar anıtlarında inşa ettikleri Harrekan türbeleriyle tuğla ile yapılacak hemen tüm geometrik şekiller ortaya konulmuştur. Medrese yapılarının da günümüze kalan ilk örnekleri Hargirt ve Rey yapılarıyla Büyük Selçuklu devrine aittir. Kervansaray yapısında Karahanlı ve Gazneli geleneğinin takipçisidirler. Ortaya koydukları eserlerin iç mimarisinde, kaplama olarak kullanılan alçı üzerine son derece nefis bitkisel, geometrik ve yazı süslemeleri gerçekleştirmişlerdir. Harzemşahlar (1098-1231) Horasan ve İran bölgesinde hüküm sürmüşlerdir. Sanat eserleri Büyük Selçuklu geleneğindedir. Zengiler (1127-1259) Kuzey Irak ve Suriye bölgesinde hüküm sürdükleri dönemde mimari gelenekler devam ettirilmiş, özellikle Zengiler döneminde inşa edilen eserlerde taş ve iki renkli taş malzeme kullanılarak, Anadolu’da ve Mısır’da inşa edilecek yapıları da bu yönleriyle ve geçme süslemeleriyle etkilemişlerdir. Ortaya koydukları çok sayıdaki medrese ve camiler Suriye bölgesinde hemen bütün şehirlere yayılmıştır. Bosra Gümüştekin Medresesi (1136), Şam Nuriye Maristanı (1154), Musul Ulu Camii (1170), Halep Bahtiye Medresesi (1193), Bağdat Mustansıriye Medresesi (1233), İmam Avnüddin Türbesi (1248) bunlardan bazılarıdır. Hastane ve Tıp öğretimine yönelik Nureddin Zengi’nin Şam’da yaptırdığı Maristan (1154) ilk örnekler arasındadır. Ağaç işçiliği de bu dönemde ileri safhadadır. Nureddin Zengi, Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya bir ahşap minber yaptırmıştır. Azerbaycan Atabekleri (1137-1225) Azerbaycan bölgesinde Şemseddin İldeniz’in valiliği ile başlayan parlak bir dönem yaşamışlardır. Bakü’de kale içerisinde Mescid-i Muhammed’in yanındaki Sınık Kule adındaki 1078 tarihli silindirik minare önemli bir eserdir. Bakü kalesinde XIII. yüzyıldan kalan figürlü kitabeler farklılıklarıyla dikkat çekerler. Azerbaycan Atabekleri’nin en önemli eserleri mezar yapılarıdır. Kümbet-i Surh (1147), Meraga Anonim Kümbet, Urmiye Se Kümbet (1167), Kümbet-i Aleviyan (XII. yüzyıl sonları),Kümbet-i Kabud (1196), Nahcivan Yusuf b. Kuseyr (1162), Karabağlar kümbeti bu dönemin mezar anıtlarından bazılarıdır. En önemli yapısı ise 1186 tarihli Nahçivan Mümine Hatun Kümbeti’dir. (Bu ünitenin hazırlanmasında göz önünde bulundurulan kaynakların başında Oktay ASLANAPA, Türk Sanatı I-II ve Yılmaz CAN - Recep GÜN, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği adlı eserleri yer almaktadır.) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi KARAHANLILAR DEVRİ MİMARİSİ Hazara Diggaron Camii Bulunduğu Yer: Buhara’ya yaklaşık 40 km. mesafedeki Hazara’da bulunmaktadır (Çizim 2.1). Çizim 2.1Hazara Diggoran Camii Planı (O. Aslanapa'dan) Tarihi: XI. yüzyıl başları. Plan ve Mimari Özellikleri: Kare bir alan, ortada dört ayak tarafından taşınan 5.50 m çapında bir kubbe ile örtülüdür. Kubbenin yan kısımlarında tonoz, köşeler ise dört küçük kubbe ile örtülmüştür. Plan itibariyle merkezi plan şemasını yansıtmaktadır. Caminin beden duvarları kerpiçten inşa edilmiştir. Taşıyıcılar, kemerler ve üst örtüde ise tuğla malzeme kullanılmıştır. Talhatan Baba Camii Çizim 2.2 Merv Talhatan Baba Camii Planı (O. Aslanapa'dan) Bulunduğu Yer: Eski Merv kentine yaklaşık 30 km. mesafede bulunmaktadır (Çizim2.2, Resim2.1). Tarihi: XII. yüzyıl başları. Plan ve Mimari Özellikleri: 8X10 m. ölçülerinde enlemesine bir dikdörtgen alanda inşa edilen caminin üzeri mihrap önü bölümü kubbe, yanlar çapraz tonozlarla kapatılmıştır. Kuzey bölümün geniş bir kemer açıklığı ile dışa açılması büyük boyutlu bir avluya hitap edebilme gereksiniminden doğmuştur. Resim 2.1Merv Talhatan Baba Camii (M. Hattstein-P. Delius'dan) Muğak Attari Camii Bulunduğu Yer: Buhara’da bulunmaktadır (Resim2.2). Tarihi: XII. yüzyıl. Plan ve Mimari Özellikleri: Kareye yakın dikdörtgen bir alana inşa edilen caminin üst örtüsünü meydana getiren on iki kubbe, altı sütun üzerlerindeki kemerler ile taşınmaktadır. Cami tamamiyle tuğla malzemeli olup, tuğlaların değişik şekillerdeki dizilişleri ile süslemesi gerçekleştirilmiştir. Resim 2.2Buhara MuğakAttari Camii (G. Ramazanoğlu'ndan) Caminin giriş kapısı taç kapı formunda tuğla malzemeli olarak değerlendirilmiştir. Tuğlaların farklı dizilmesi ile bitkisel, geometrik ve yazı süsleme kuşakları meydana getirilmiştir. Çar Kurgan Minaresi Bulunduğu Yer: Tirmiz kenti yakınlarında bulunmaktadır. 4 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ Tarihi: 1108/1109 tarihlidir. Plan ve Mimari Özellikleri: Bir caminin bakiyesi olduğu anlaşılan minare, altta sekizgen bir kaide ile on altı dilimli bir gövdeden meydana gelmektedir. Kaidenin her bir yüzeyinde dikdörtgen kitabe panolarına ve sivri kemerli nişlere yer verilmiştir. Gövdede dilimler üstte sivri kemerler ile birbirine bağlanmıştır. Gövdenin üst kısmında ayrıca bir de kitabe kuşağı bulunmaktadır. Minarenin inşa malzemesi tuğladır. Tuğlaların farklı dizilmesi hareketliliğin yakalanılmasına çalışılan minarenin şerefe bölümü yıkılmıştır. ile Kalan Minare Bulunduğu Yer: Buhara’da bulunmaktadır (Resim2.3). Tarihi: Gövde üzerindeki çini kitabeye göre Arslan Han tarafından 1127 yılında yaptırılmıştır. Plan ve Mimari Özellikleri: 47 m. yüksekliğe sahip olan minare, aşağıdan yukarıya doğru daralan bir formda inşa edilmiştir. Gövde kısmı, sivri kemerler ile çevrili mukarnas konsollu şerefe ile son bulur. Gövde kısmı, farklı kompozisyonlardaki on üç kuşak ile bölümlendirilmiştir. Resim 2.3Buhara Kalan Minare (Gözde Ramazanoğlu'ndan) Devrinin tuğla süsleme alanındaki önemli bir temsilcisi olan Kalan Minare, tuğla malzeme ile inşa edilmiştir. Ribat-ı Melik Bulunduğu (Resim2.4). Yer: Buhara-Semerkant yolu üzerinde bulunmaktadır Tarihi: Karahanlı hükümdarı Nasır bin İbrahim tarafından 1078/1079 yılında yaptırılmıştır. Resim 2.4Buhara Ribat-ı Melik (Gözde Ramazanoğlu'ndan) Plan ve Mimari Özellikleri: Eser, kalan izlerden hareketle ikinci bir kuşatma duvarı ile çevrelendiği anlaşılmaktadır. Girişin hemen arkasında ön bölüm, ortada açık bir avlu etrafındaki iki katlı ve tonoz örtülü olan odalardan meydana gelmekteydi. Son yıllarda yapılan kazılarda öndeki avlunun arka kısmında, ortada sekiz ayak tarafından taşınan bir büyük kubbenin yer aldığı, bu kubbenin etrafının küçük kubbelerle çevrelendiği ortaya çıkmıştır. Bu durum Osmanlıdaki sekiz istinatlı camilere örnek teşkil edebilir. Günümüzde yapının ön cephesi ve taç kapısı mevcut olup, onarılmıştır. Ön cephede yarım yuvarlak formlu dayanak kuleleri ve bunların bağlantılarını sağlayan iç içe geçmiş sivri kemerler dikkat çekici süsleme ögeleridir. Bu yan yana sıralanan ve cephe süslemesinde başka yapılarda da kullanılan düzenleme “gofra” diye tabir edilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi Taç kapının solundaki köşede bulunan kulenin şerefe altı olarak kabul edilen bölümünde bir kitabe bulunmaktadır. Bu kulenin minare olarak da kullanıldığı anlaşılmaktadır. Yapının beden duvarları kerpiçten yapılmış olup tuğla ile kaplanmıştır. Arap Ata Türbesi Bulunduğu Yer: Tim şehrinde bulunmaktadır. Tarihi: 978 yılında yaptırılmıştır. Plan ve Mimari Özellikleri: Karahanlı döneminin günümüze ulaşabilen en eski mimari örneklerinden olan türbe, 6 X 6 m. ölçülerinde, üzeri kubbe ile örtülü, kare planlı olarak inşa edilmiştir. Kubbe geçişleri yonca biçimli tromplar ile sağlanmıştır. Girişi sağlayan taç kapı, cepheden bakıldığında kubbeyi bile kapatacak yükseklikte tutulmuştur. Sivri kemerli taç kapıda, kemerin üst bölümünde yan yana üç nişe yer verilmiştir. Tuğlaların farklı dizimi ve kûfi karakterli yazı kuşağı ile taç kapıdaki süsleme kompozisyonu gerçekleştirilmiştir. Ön yüz düzenlemesi ile önemlidir. Türbe, tuğladan inşa edilmiştir. Ayşe Bibi Türbesi Bulunduğu Yer: Cambul-Talas’da bulunmaktadır (Resim 2.5). Tarihi: Büyük Selçuklu sultanlarından Alp Arslan’ın kızı ve Karahanlı hükümdarlarından Nasır bin İbrahim’in eşi Ayşe Bibi’ye ait olduğu kabul edilen türbenin XII. yüzyıl başlarından kaldığı düşünülmektedir. Resim 2.5Cambul-Talas Ayşe Bibi Türbesi (G. Ramazanoğlu'ndan) Plan ve Mimari Özellikleri: 7 X 7 m ölçülerindeki türbe kare planda inşa edilmiştir. Yapının üst örtüsünü meydana getiren kubbesi günümüzde yıkık bir haldedir. Ön cephede iki köşede alttan yukarıya doğru daralan ve giriş kapısının sivri kemeri hizasında tekrar genişleyerek yükselen iki dayanak kulesine yer verilmiştir. Bu dayanak kulelerinin minare olduğu kabul edilir. Cephelerdeki tezyinatı meydana getiren pişmiş toprak plakalarda, cephede ve köşe kulelerinde birbirinden farklı olmak üzere, 64 değişik formda süsleme gerçekleştirilmiştir. GAZNELİLER DEVRİ MİMARİSİ Leşker-i Bazar Ulu Camii Bulunduğu Yer: Afganistan’ın Bust şehrinde, Hilmend Nehri kıyısındaki saray kompleksi içerisinde, sarayın avlusunun güney cephesinde yer almaktadır (Plan 3). 6 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ Tarihi: Süslemelerinden hareketle caminin XI. yüzyılın ilk yarısında, Gazneli Mahmud veya I. Mesud döneminde yaptırıldığı kabul edilir. Plan ve Mimari Özellikleri: 86 x 10.50 m. ölçülerindeki cami, mihraba paralel uzanan iki sahınlı olup, mihrab önünde dört tuğla ayakla taşınan ve iki sahnı birden kesen bir kubbeye sahiptir. Mihrab önü kubbesi uygulamasının ilk örneklerinden olması ve süsleme kalitesi ile cami, bir hayli dikkat çekicidir. Tuğla malzeme ile inşa edilmiştir. Sultan III. Mesud Minaresi Bulunduğu Yer: Gazne şehrinde bulunmaktadır (Resim 2.6). Tarihi: III. Mesud döneminden 1115 tarihlidir. Plan ve Mimari Özellikleri: Etrafındaki kalıntılardan bir camiye ait olduğu anlaşılan 48 m. yüksekliğindeki minare, alçak bir taş kaide üzerinde yükselen tuğla gövdeden meydana gelmektedir. Minarenin üst kısmı yıkılmıştır. Gövdenin alt kısmı tuğladan yıldız biçimli yivler ile şekillendirilmiştir. Bu bölüm bitkisel ve geometrik süslemelerin yanında, zengin kûfi karakterli yazı kuşakları ile bezenmiştir. Resim 2.6.1Gazne Sultan III. Mesud Minaresi (G. Ramazanoğlu'ndan) Resim 2.6.2Gazne Sultan III. Mesud Minaresi (M. HattsteinP. Delius'dan) Ribat-ı Mahi (Ribat-ı Çahe) Bulunduğu Yer: Tus-Serahs yolu üzerinde bulunmaktadır. Tarihi: Sultan Mahmud tarafından 1019-1020 yılında yaptırılmıştır. Plan ve Mimari Özellikleri: 71 m. X 72 m. ölçülerinde kareye yakın bir alan üzerinde, dört eyvanlı avlulu plan şemasına göre inşa edilmiştir. Eyvanlar ve aralarındaki odalar, avlunun etrafında sıralanmıştır. Eyvan duvarlarını dolanan oldukça büyük ve çiçekli kûfi karakterli yazı kuşakları tuğla malzemedendir. Mekânların üst örtüsünde kubbe ve tonozun bir arada kullanılması dikkat çekicidir. Kubbe eyvan bileşiminin kullanılması bakımından Büyük Selçuklu camilerini ve ardından Malatya Ulu Camii’ne kadar uzanan Anadolu Selçuklu dönemini etkilemiştir. Eser, tuğla malzemeden inşa edilmiştir. Arslan Cazip Türbesi Bulunduğu Yer: Sengbest’te bulunmaktadır. Tarihi: Türbe Gazneli Devleti’nin Tus valisi olan Arslan Cazip’e aittir. Arslan Cazip’in ölüm tarihi olan 1028 yılı türbenin inşa tarihi olarak kabul edilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi Plan ve Mimari Özellikleri: 12 m. X 12 m. ölçülerindeki kare bir plana sahip olan türbenin üzeri, trompla geçilen bir kubbe ile örtülmüştür. Türbenin beden duvarları içeride, iki kuşak halindeki kûfi karakterli yazı kuşakları ile süslenmiştir. Ayrıca tuğlaların farklı dizimi ve kalem işleri de süsleme programını oluşturan diğer uygulamalardır. Kubbe örtüsündeki balıksırtı tuğla süsleme Anadolu’da tuğla yapılarda karşılaşılan bir durumdur. Türbenin yanında, 22 m. yüksekliğinde, aşağıdan yukarıya doğru daralan, üst kısmı yıkılmış olan silindirik bir de minare bulunmaktadır. Türbe, tuğla malzemeden inşa edilmiştir. Leşker-i Bazar Sarayı Çizim 2.3Bust Leşker-i Bazar Sarayı Planı (M. Cezar'dan) Bulunduğu Yer: Afganistan’ın Bust şehrinde, Hilmend Nehri kıyısında yüksek bir alan üzerine kurulmuştur (Plan 3). Tarihi: XI. yüzyılın ilk yarısında inşa edildiği kabul edilmektedir. Plan ve Mimari Özellikleri: 164 x 92 m. ölçülerindeki bir alan üzerine inşa edilen saray, kuzey yönde küçük, güney yönde büyük saraylar ve cami, avlu ortasında bir savunma yapısı, avlular, av parkı ve çeşitli fonksiyonlardaki binalardan meydana gelmektedir. Resim 2.7 İsfahan Isfahan Mescid-i Cuması (M. Hattstein-P. Delius'dan) Sarayın en dikkat çekici bölümü taht salonudur. Mekân duvarlarının üst kısmında rumilerden meydana gelen bitkisel süsleme, bu bölümün altında Sultan Mahmud’un kırk dört askeri, kaftanlarını giymiş halde fresko tarzında resmedilmiştir. Alçı süslemeler de yer almaktadır. Bu süslemelerin işlendiği duvarın güneyinde kûfi karakterli ayet kitabelerinden oluşan yazı kuşağı bulunur. Bu bölümün batısı, sonraki dönemlerde mescide dönüştürülmüştür. Sarayın taht salonu gibi önemli mekânları tuğla malzemeden inşa edilirken, genel itibari ile kerpiç, yapı malzemesi olarak kullanılmıştır. BÜYÜK SELÇUKLULAR DEVRİ MİMARİSİ Isfahan Mescid-i Cuması Bulunduğu Yer: İsfahan (Çizim 2.4, Resim2.7). Çizim 2.4Bust Isfahan Mescid-i Cuması Planı (M. Cezar'dan) Tarihi: Caminin önemli bölümleri, Büyük Selçuklu sultanı Melikşah döneminde 1072-1092 yılları arasında inşa edilirken, sonraki dönemlerde çeşitli ilave ve onarımlarla genişletilmiştir. Plan ve Mimari Özellikleri: Yapının orijinalde avlulu bir Abbasi camisinin yerine yapıldığı anlaşılmaktadır. Cami, sonraki dönemlerde ilave edilen yapılarla 8 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ birlikte dört eyvanlı, avlulu bir plan şemasına sahiptir. Caminin güneydeki 1080 tarihli mihrap önü kubbesi Melikşah kubbesi olarak bilinmektedir. Dışarıdan oldukça sade olan kubbe, iç mekândaki yonca yaprağı formunda trompları ve kubbe eteğindeki kûfi karakterli yazı kuşağı ile oldukça dikkat çekicidir. Kuzey yönde, mihrap ekseni üzerinde Melikşah’ın eşi, Terken Hatun adına 1088 yılında küçük kubbeli bir mekân yaptırılmıştır. Kümbed- i Hâki adıyla bilinen bu kubbe, Melikşah kubbesinde 125 m. uzaklıkta olup 11 m. çapındadır. Kubbe geçişleri, Melikşah kubbesinde olduğu gibi yonca yaprağı formundaki tromplarladır. Diğer mekânlar tonozla örtülüdür. Büyük Selçuklu döneminin klasik örneklerinden birisidir. Mihrap önü kubbesi, eyvan ve avlu açılımıyla, eyvanlı-avlulu cami palanlarının anıtsal örneğidir. Zevvare Mescid-i Cuması Bulunduğu Yer: Zevvare’de bulunmaktadır. Tarihi: 1135 tarihlidir. Plan ve Mimari Özellikleri: Mihrap önü kubbeli, dört eyvanlı ve avlulu cami palan tipinde inşa edilmiştir. Kendinden sonraki İran ve Orta Asya camileri için örnek olmuştur. Avlunun güneyinde, 7.45 m. çapında mihrap önü kubbesi bulunmaktadır. Kubbeye tromplarla geçilmiş, içerisi tuğlaların farklı şekillerdeki dizilimi ile meydana getirilen geometrik motiflerle tezyin edilmiştir. Duvarların üst bölümü çiçekli kûfi karakterli yazı kuşağı ile süslenmiştir. Caminin kuzeybatı köşesinde İran’ın en eski tarihli minarelerinden biri bulunmaktadır. Damgan Minaresi Bulunduğu Yer: Damgan. Tarihi: Damgan Mescid-i Cuması’nın minaresi olan bu yapı, Tuğrul Bey döneminde 1058 yılında yaptırılmıştır. Plan ve Mimari Özellikleri: Silindirik bir gövdeden meydana gelen minare, aşağıdan yukarıya doğru incelen bir formdadır. Gövde üzerinde tuğlaların farklı dizilmesi ile meydana getirilen baklava dilimleri ve diğer geometrik şekiller dikkat çekicidir. Gövde üzerinde firuze renkli sırlı çiniden kabartma olarak örgülü kûfi karakterinde bir de yazı kuşağı bulunmaktadır. Selçuklu döneminin ilk çinili eseri olması bakımından önemlidir. Çizim 2.5Rey Rey Medresesi Planı (M. Cezar'dan) Rey Medresesi Bulunduğu Yer: Rey şehrinde bulunmaktadır (Çizim 5). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi Tarihi: Melikşah döneminde (1072-1092) yaptırıldığı kabul edilmektedir. Plan ve Mimari Özellikleri: Medrese, dört eyvanlı, avlulu plan şemasında inşa edilmiştir. Doğu ve batı eyvanları diğerlerine göre daha büyüktür. Kalan izlerden hareketle, yapıda stuk süslemelerin olduğu anlaşılmaktadır. Daha önceki örneklerde görüldüğü gibi bitkisel, geometrik ve kûfi karakterli yazı kuşakları süslemelerini meydana getirmektedir. Ribat-ı Şerif Bulunduğu Yer: Meşhed-Serahs yolu üzerinde bulunmaktadır (Çizim2.6, Resim2.8,2.9). Tarihi: 1114-1115 yılında inşa ettirilmiştir. Çizim 2.6Meşhed Ribat-ı Şerif Planı (M. Cezar'dan) Resim 2.8Meşhed Ribat-ı Şerif (M. Hattstein-P. Delius'dan) Plan ve Mimari Özellikleri: Kervansaray iki bölümden meydana gelmektedir. Kuzeydeki mekân kareye yakın bir plan, bu bölümün önündeki mekân ise enine dikdörtgen formunda kurulmuştur. Her iki mekân da dört eyvanlı, avlulu plan şemasına göre inşa edilmiştir. Eyvanların arasına odalar yerleştirilmiştir. Birinci avlunun girişinin tam karşısındaki eyvan arkadaki mekâna geçişi sağlayan taç kapıyı meydana getirmektedir. İkinci kısmın avlusu revaklıdır. Bu bölümde ayrıca bir de kubbeli camiye yer verilmiştir. Ana eyvanın cephesi tuğla malzemeden meydana gelen geometrik geçmeler ve bu kompozisyonu sınırlayan kûfi kitabe kuşağı ile tezyin edilmiştir. Eyvanın içerisi ise sonraki dönemlerde alçı süslemelerle bezenmiştir. Alçı süslemedeki zenginlik ve kalite büyük ustalık isteyen bir iştir. Benzer süslemeleri yıllar sonra Hasankeyf Koç Camii’nde görmekteyiz. Kervansarayın beden duvarları köşe kuleleriyle takviye edilmiştir. Harrekan Kümbetleri Bulunduğu Yer: Kazvin ve Hemedan arasındaki Harrekan (Karagan) bölgesinde bulunmaktadır (Foto 10). Tarihi: Doğudaki kümbet 1067-1068’de Ebu Said Bican adına yaptırılmıştır. Mimarı Zencanlı Muhammed b. Mekki’dir. Batıdaki kümbet ise 1093 yılında Ebu Mansur Beg adına yaptırılmıştır. Resim 2.9Meşhed Ribat-ı Şerif (M. Cezar'dan) Plan ve Mimari Özellikleri: 29 m. mesafe ile yaptırılan her iki kümbet de sekizgen planlıdır. Yükseklikleri 13 m.’dir. Kümbetlerin üzerini örten kubbeler çift cidarlıdır (yüzey). Sekizgen gövdelerinin köşeleri silindirik kulelerle takviye edilmiştir. Doğudaki kümbette kulelerin ikisinde, batıdaki kümbette ise kulelerin birinde, iki kubbe arasındaki boşluğa çıkmak için merdivene yer verilmiştir. Her iki kümbet de zengin tuğla süslemeleri ve kitabeleri ile döneminin önemli örneklerindendir. Batıdaki kümbetin geometrik süslemelerinde elliden fazla desen 10 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ görülmektedir. Ayrıca doğudaki kümbetin içerisindeki kalem işi süslemeler Büyük Selçuklu devrinin en eski temsilcilerindendir. Hayat ağacı ve kuşlar resmedilmiştir. Sultan Sencer Türbesi Bulunduğu Yer: Merv şehrinde bulunmaktadır (Resim 2.11). Tarihi: 1157 yılında Sultan Sencer için yaptırılmıştır. Resim 2.10Karagan Harrekan Kümbetleri Plan ve Mimari Özellikleri: Kare kaide üzerine galerilerin meydana getirdiği sekizgene oturan kubbe, dışarıdan köşelerde tuğla süslemeli payelerle, içeriden ise kaburgalarla desteklenmiştir. Kubbe yüksekliği 14 m. olup çapı ise 17 m.’dir. Türbenin duvar kalınlığı 6 m.’yi bulmaktadır. Bu geniş duvarlar, içeride kuzey ve güneyde nişlerle, doğu ve batıda giriş kapıları ile hafifletilmiştir. Kubbenin orijinalde dışarıdan firuze renkli sırlı tuğlalarla bezeli olduğu ve çok uzaklardan görüldüğü kaynaklarda ifade edilmektedir. Son yıllarda onarılmıştır. HARZEMŞAHLAR DEVRİ MİMARİSİ Zevzen Camii Bulunduğu Yer: Zevzen’de bulunmaktadır. Resim 2.11Merv Sultan Sencer Türbesi (Yüksel Sayan'dan) Tarihi: Sultan Alaaddin Mehmed bin Tekeş devrinde 1219 yılında yaptırılmıştır. Plan ve Mimari Özellikleri: Günümüzde büyük bir bölümü yıkılmıştır. Birbirine 45 m. mesafede olan iki eyvanı halen mevcuttur. Kalan izlerden revaklarla çevrili bir avlusunun olduğu anlaşılmaktadır. Kııble eyvanının arka duvarında, yapıldığı yüzyılın en zengin süsleme örneklerini taşıyan bir pano, İran’da Selçuklu çini sanatının izlerini devam ettirir. Anadolu’daki ilk çinili yapılarla paralellikleri bulunur. Firuze renkli çiniler, madalyonlar ve yazı kuşakları ile süslenmiştir. Sultan Tekeş Kümbeti Bulunduğu Yer: Ürgenç’in yakınındadır (Resim2.12). merkezinde, Kutluğ Timur Minaresinin Tarihi: 1200’de ölen Sultan Tekeş için yaptırılmıştır. Resim 2.12Ürgenç Sultan Tekeş Türbesi (Yüksel Sayan'dan) Plan ve Mimari Özellikleri: Kare alt yapı içten kubbe, dıştan konik örtüye sahiptir. 19x19 m. ölçülerindedir. Gövde ile külah arasında 21 nişle unsurlanan kasnak kısmı yer alır. Girişi mukarnas kavsaralı ve anıtsaldır. Beden duvarlarını aşan Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi bir görüntüdedir. Örtü firuze sırlı tuğla ile geometrik bezelidir. İnşasında kerpiç ve tuğla kullanılmıştır. Fahreddin Razi Kümbeti Bulunduğu Yer: Ürgenç’te bulunmaktadır. Tarihi: 1208 yılında Herat şehrinde ölen Fahreddin Razi adına inşa edildiği kabul edilir ve 1210 yılından sonra yapıldığı düşünülmektedir. İl Arslan Türbesi olarak da anılmaktadır. Plan ve Mimari Özellikleri: Yaklaşık 7 x 7 m. ölçülerinde kare bir alan üzerindeki türbe, içten kubbe dıştan külah örtülüdür. Külah on ikigen yüksek bir kasnak üzerine oturur. Cepheler, sivri kemerli nişler içerisine alınmıştır. Terrakota süslemeleri dikkat çekicidir. Külah, firuze renkli sırlı tuğlaların meydana getirdiği baklava, yıldız ve zikzak motifleri ile tezyin edilmiştir. ZENGİLER DEVRİ MİMARİSİ Musul Ulu Camii Bulunduğu Yer: Musul şehrinde bulunmaktadır (Resim 2.13). Tarihi: İnşa tarihi tam olarak bilinmeyen caminin, 1170 yılında Nureddin Zengi tarafından tamamlatıldığı bilinmektedir. Resim 2.13Musul Musul Ulu Camii (A. Uluçam'dan) Plan ve Mimari Özellikleri: Dikdörtgen bir avlunun kıble yönünde enine gelişen harimden meydana gelen caminin, kuzeydoğu köşesinde 15 m. yüksekliğe sahip bir minare bulunmaktadır. Tuğla malzemeden inşa edilmiş minarenin silindirik olan gövdesi yedi farklı süsleme kuşağı ile hareketlendirilmiştir. Bölgedeki geleneksel kare gövdeli minarelerden vazgeçilmesi ve Büyük Selçuklu minare yapısına dönülmesi açısından önemlidir. Anadolu’da Hasankeyf Ulu Camii, Siirt Ulu camii ve Harput Ulu Camii minareleriyle benzeşir. Gümüştegin Medresesi Bulunduğu Yer: Suriye’nin Bosra şehrinde bulunmaktadır. Tarihi: Şam Atabeklerinden Bosra valisi Gümüştegin tarafından 1136 yılında yaptırılmıştır. Plan ve Mimari Özellikleri: Kareye yakın bir alan üzerindeki medresenin kıble yönünde 7 m. derinliğe sahip bir mescidi bulunmaktadır. Mescidin iki yanında kare planlı iki oda yer almaktadır. Eserin en önemli yanlarından birisi 6 x 6 m. ölçülerindeki avlusudur. Dört eyvanlı avlu, kubbe ile örtülüdür. Kesme taş malzeme ile inşa edilmiştir. Anadolu dışındaki kapalı avlulu medreselerin en önemli 12 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ temsilcilerindendir ve ilk örneğidir. Bu eserde sonra Anadolu’da Danişmentliler tarafından XII. yüzyılın ortalarında Tokat ve Niksar’da iki kapalı avlulu medrese, bu türün ilk örnekleri olarak yaptırılacaktır. Büyük Nuriye Medresesi Bulunduğu Yer: Şam Tarihi: 1172 yılında Nureddin Zengi tarafından yaptırılmıştır. Plan ve Mimari Özellikleri: Ortada dikdörtgen bir avlu ve buna üç yönden açılan eyvanlardan oluşur. Avlunun güneyinde mescit yer alır. Mukarnas dolgulu kubbesiyle Nureddin Zengi’nin türbesi de medrese bünyesi içerisinde bulunmaktadır. Resim 2.14Nahçivan Mümine Hatun Türbesi (www.panoramio.com'dan) AZERBAYCAN ATABEKLERİ DEVRİ MİMARİSİ Mümine Hatun Türbesi Bulunduğu Yer: Nahçivan’da bulunmaktadır (Resim 2.14). Tarihi: Kızıl Arslan tarafından annesi, aynı zamanda da İldeniz’in hanımı olan Mümine Hatun adına, 1186 yılında inşa ettirilmiştir. Mimarı Acemi b. Ebubekir’dir. Çizim 2.7Diyarbakır Diyarbakır Ulu Camii Planı (O. Aslanapa'dan) Plan ve Mimari Özellikleri: Dıştan ongen, içten silindirik planlıdır. Dıştan külah ile içeriden basık bir kubbe ile örtülüdür. Külahı günümüzde yıkılmıştır. 25 m. yüksekliğindeki türbenin her cephesinde saçak seviyesine kadar yükselen dar ve uzun nişlere yer verilmiştir. Nişler, dikdörtgen silmelerle sınırlandırılmıştır. Ayrıca nişlerin alınlık kısımlarında kûfi karakterli yazılar bulunmaktadır. Gövde mukarnas dolgulu bir kuşakla son bulmaktadır. Bu kuşağın altında kûfi karakterli bir yazı kuşağı daha yer almaktadır. Süslemelerde firuze renkli çiniler kullanılmıştır. Bütün cepheler boş yer kalmayacak şekilde oldukça yoğun olarak süslemeye tabi tutulmuştur. Türbenin alt kısmında cenazelik yer alır. Cenazeliğin ortasındaki ayak, kaburgalı tonoz örtüyü taşımaktadır. Meraga’daki Kümebet-Surh (1147)’da da cenazelik kısmında ayak yer almaktadır. Bu uygulama Anadolu’da Kemah Melik Gazi ve Niksar Kırkkızlar Türbelerinde uygulanmış olmaları açısından önemlidir. Her iki yapı da tuğla malzemelidir. Resim 2.15 Diyarbakır Diyarbakır Ulu Camii (ridvankaraaslan.blogcu. com'dan) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi ANADOLU’DA BÜYÜK SELÇUKLU DEVRİ CAMİLERİ Diyarbakır Ulu Camii Bulunduğu Yer: Diyarbakır’da bulunmaktadır (Çizim2.7, Resim2.15). Tarihi: Anadolu'nun en eski camilerinden biridir. 639 yılında Diyarbakır'a egemen olan Müslüman Araplar tarafından şehrin merkezindeki en büyük mabedin (Martoma Kilisesi) camiye çevrilmesiyle oluşturulmuştur. 1091-1092 yıllarında Büyük Selçuklu sultanı Melikşah tarafından esaslı bir şekilde onartılmış, dakip eden dönemlerde de onarımlar ve eklemeler devam etmiştir. Plan ve Mimari Özellikleri: Harim mekânı, kıble yönüne göre enine düzenlenmiş dikdörtgen bir alandan meydana gelmektedir. Harimin içerisi kıble duvarına paralel uzanan üç sahın ile bölümlendirilmiştir. Sahınlar mihrap önü bölümünde dik bir sahın ile kesilmiştir. Sahınları meydana getiren ayaklar sivri kemerler ile birbirine bağlanmışlardır. Bu sivri kemerlerin de üzerindeki küçük kemer dizileri ile iki katlı bir görüntü elde edilmiştir. Cami, planı ile Şam Ümeyye Camii planın Anadolu’daki bir uygulaması olması ile dikkat çekmektedir. Avlunun doğu ve batısı son derce gösterişli ve iki katlı revaklarla çevrilidir. Revaklara bitişik sütunlar ve revak yüzeyleri bitkisel ağırlıklı bezemelerle tezyin edilmiştir. Avlunun kuzeybatısında Mesudiye Medresesi, kuzey doğu köşesinde Şafiler Mescidi ve batısında kütüphane bölümü bulunmaktadır. Avlunun ortasında ayrıca bir de şadırvan yer almaktadır. Zaman içerisindeki ilaveler ve değişikliklerle bir külliye görüntüsü kazanmıştır. Kesme taş malzeme ile inşa edilen Diyarbakır Ulu Camii’nin bazı bölümlerinde devşirme malzeme de kullanılmıştır. Siirt Ulu Camii Bulunduğu Yer: Siirt’te bulunmaktadır (Foto 16). Tarihi: Anadolu’da Büyük Selçuklu ile ilişkilendirilen yapılardan birisi de Bitlis Ulu Camii’dir. Bahsedilen bu ilişki, minare kaidesindeki 1129 tarihli onarım kitabesi ve Siirt tarihindeki yine 1129 tarihi ile MuğiziddinMahmud’un adının geçtiği bilgisi ile sağlanır. Resim 2.16 Siirt Siirt Ulu Camii (www.resimvadisi.com'dan) Plan ve Mimari Özellikleri: Siirt Ulu Camii, plan olarak değişik dönemlerdeki ilaveleri ile günümüze ulaşabilmiştir. Cami orijinalde iki paye üzerindeki tromplara oturan kubbe ile örtülü bir mekândan meydana geldiği sanılmaktadır. Bu bölümdeki mihrabın izlerini bugün de görebilmek mümkündür. Daha sonraki dönemlerde bu bölümün önüne bir eyvan, eyvanın iki yanına kıble duvarına paralel 14 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ uzanan iki sahınla transept planı meydana getiren mekânlar ve kubbeli bölümün her iki yanına da yine kubbeli olan iki bölüm ilave edilmiştir. Bu düzenlemeyi farklı şekilde düşünen araştırmacılar da vardır. Yapının ilk bölümünü meydana getiren kubbeli mekânın tuğla payelerinde dilimli kemerlerle mihrap nişlerinde çiçekli sülüs karakterinde ayet frizleri ve firuze renkli çini izleri görülebilmektedir. Siirt Ulu Camii’nin en önemli yanlarından birisi de yapıdan bağımsız olarak kuzeydoğu yöndeki minaresidir. Minare tuğla malzemeli olup yüksek kare bir kaide üzerinde silindirik formlu bir gövdeden meydana gelmektedir. Minare aşağıdan yukarıya doğru daralan bir görüntüdedir. Ana hatları ile Musul Ulu Camii’nin minaresini hatırlatmakla beraber daha arkaik bir uygulamadır. Minare kaidesi ve gövdesini süsleyen firuze renkli sırlı tuğla süslemeler, kûfi yazılar, geometrik geçmeler, örgü ve yıldız motiflerinden oluşmaktadır. Son yıllardaki onarımlarda orta kubbenin kuzeyinde, doğu ve batıda ortaya çıkarılan iki mihrapta da çoğu firuze renkli olan altıgen, yıldız ve düğüm şeklindeki çini mozaikler bulunmaktadır. XII. yüzyıla tarihlendirilen bu çini mozaikler Anadolu’daki ilk uygulamalardır. Bitlis Ulu Camii Bulunduğu Yer: Bitlis’te bulunmaktadır. Tarihi: Caminin kesin yapım tarihi bilinmemektedir. Planı ve konik biçimli mihrap önü kubbesinden hareketle XII. yüzyılın ortalarına tarihlendirmek mümkündür. Plan ve Mimari Özellikleri: Kıble yönüne paralel üç sahınlı olan yapı mihrap önü bölümünde bir kubbe ile sahınların üzerinde ise tonoz ile örtülüdür. Enine dikdörtgen bir alanda kurulmuş olan cami, çok ayaklı Cami planının olgun bir örneğidir. Yapıya sonraki dönemlerde bir minare ilave edilmiştir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15 Özet Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi •Dünya mimarlık tarihinde hiç şüphe yok ki Türk İslam mimarisinin yadsınamaz bir yeri vardır. Böyle önemli bir yere sahip olan söz konusu sanatın ortaya çıktığı coğrafya ise Türklerin ilk yurtları olan Orta Asya’dır. Bu coğrafyadaki cami, türbe, medrese, kervansaray gibi mimarlık örnekleri, ilk dönemlerden itibaren yenilik arayışları içerisinde olduğu gibi daha sonraki dönemlerde teşekkül edecek olan Türk İslam mimarisinin de temelini oluşturmaktadır. •Karahanlı, Gazneli, Büyük Selçuklu, Harzemşahlar ve Zengiler dönemindeki mimari faaliyetler bu bölümde konu edilmişlerdir. Her devrin sanat eserleri gruplar halinde tanıtılmış ve kendinden önceki ve sonraki dönemlerde inşa edilen örnekler ile ilişkilendirilmiştir. Böylece, Orta Asya Türk İslam devri mimarisinin gelişimi izlenilmeye çalışılmıştır. Bu hedeflerin yakalanılabilmesi ile de özellikle Anadolu Türk İslam mimarlığı ile Orta Asya Türk İslam mimarlığı arasındaki etkileşimin ortaya konulması amaçlanmıştır. Türk sanatının köken problemleri hakkındaki sorular da bu vasıta ile açıklanmıştır. DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdakilerden hangisi Karahanlı devri mimarlık örneklerindendir? Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. a) Talhatan Baba Camii b) Leşkeri Bazar Sarayı c) Rey Medresesi d) Musul Ulu Camii e) Fahreddin Razi Kümbeti 2. Aşağıdakilerden hangisi Orta Asya’daki kervansaray mimarisine bir örnektir? a) Ribat-ı Melik b) Sus Ribatı c) Alara Han d) Sultan Hanı e) Mama Hatun Kervansarayı 3. Aşağılardan hangisi Anadolu dışındaki kapalı avlulu medrese plan şemasının bir örneğidir? 16 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi İSLAM SANAT TARİHİ a) Gümüştegin Medresesi b) Ribat-ı Mahi c) Ribat-ı Şerif d) Ribat-ı Melik e) Rey Medresesi 4. Orta Asya Türk devletlerinin mimari yapılarında yapı malzemesi ve kaplama olarak kullanılan inşaat malzemesi aşağıdakilerden hangisidir? a) Taş b) Ahşap c) Kesme taş d) Metal e) Tuğla 5. Yıldız kesitli gövdeleriyle İslam dünyasında farklı bir yere sahip olan minareler hangi Türk devleti zamanında inşa edilmiştir? a) Karahanlılar b) Gazneliler c) Büyük Selçuklular d) Zengiler e) Anadolu Selçukluları Cevap Anahtarı: 1. a 2.a 3.a 4.e 5.b Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17 Anadolu Öncesi Türk İslam Mimarisi YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR ALTUN, Ara, Orta Çağ Türk Mimarisinin Ana Hatları İçin Bir Özet, İstanbul, 1988. ARSEVEN, Celal Esad, Türk Sanatı Tarihi, Menşeinden Bugüne Kadar Mimari, Heykel, Resim, Süsleme ve Tezyini Sanatlar, İstanbul, 1955-1959. ARSEVEN, Celal Esad, Türk Sanatı, İstanbul, 1970. ASLANAPA, Oktay, Türk Cumhuriyetleri Mimarlık Abideleri, Ankara, 1996. ASLANAPA, Oktay, Türk Sanatı I-II, İstanbul, 1972. CAN, Yılmaz-GÜN, Recep, Ana Hatlarıyla Türk İslam Sanatları ve Estetiği, İstanbul, 2006. CEZAR, Mustafa, Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık, İstanbul, 1977. DIEZ, Ernest, Türk Sanatı, İstanbul, 1955. GRABAR, Oleg, Islamic Architecture anditsDecoration, London, 1964. HATTSTEIN, M.-DELIUS, P.,Islam Art and Architecture, Könemann. KUBAN, Doğan, Türk ve İslam Sanatı Üzerine Denemeler, İstanbul, 1982. RAMAZANOĞLU, Gözde, Orta Asya’da Türk Mimarisi, Ankara, 1998. SAYAN, Yüksel, Türkmenistan’daki Mimari Eserler (XI.-XVI. Yüzyıl), Ankara, 1999. YETKİN, Suud Kemal, İslam Sanatı, Ankara, 1954. YETKİN, Suud Kemal, İslam Mimarisi, Ankara, 1965. YETKİN, Suud Kemal, İslam Ülkelerinde Sanat, İstanbul, 1984. 18 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi
© Copyright 2024 Paperzz
