Endodontik ekipmanın kullanımında ortaya çıkan lokal

Copyright © ‹stanbul 2008
TDD; May›s 2008,72:102-110
Araflt›rma / Research
Ayfle Diljin Keçeci1
Evren Ok1
Tu¤ba Ifl›dan1
Özge Erken Güngör2
Y›ld›r›m Erdo¤an2
Endodontik ekipman›n
kullan›m›nda ortaya ç›kan
lokal ve sistemik yan etkiler
Sistemic and local side effects of the endodontic equipment
Endodontik tedavinin her aflamas›nda
hastay› lokal ve sistemik olarak tehdit
eden bir risk söz konusudur, çünkü kanal
içi ilaçlar periapikal dokulara kazayla taflar veya sistemik dolafl›ma kar›flabilirler. Endodontik uygulamalarda çeflitli kardiyak,
nörolojik, immunolojik veya enflamatuar reaksiyonlar bildirilmektedir. Biyouyumluluk, spesifik uygulamalarda materyalin
konak dokuda olumsuz etki yaratmamas›d›r. Dental materyallerin biyouyumlulu¤unu de¤erlendirmek için kullan›m testleri gelifltirilmektedir. Materyallerin baz› bileflenlerinin genetik materyal üzerine zarar verici etkiler ortaya ç›kard›¤› görülmektedir. Bu
bileflenlerin, genotoksisiteye ba¤l› olarak risk yaratt›¤› düflüncesi, oral sa¤l›¤›n gelifltirilmesi ve karsinogenezin önlenmesi aç›s›ndan genifl bir araflt›rma ihtiyac› do¤urmaktad›r. Bu makale,
endodontik komplikasyonlara karfl› önlem al›nmas›na yard›mc›
olmak amac›yla dental literatürlerde yer alan in vivo, in vitro çal›flmalardan ve vaka sunumlardan oluflan bir derlemedir.
ÖZET
G‹R‹fi
Tüm operatif ifllemlerde oldu¤u gibi endodontik tedavi de hastay› ve hekimi birçok operatif ve postoperatif riskin alt›na sokmaktad›r. Bu risk faktörlerinin ve yol açaca¤› komplikasyonlar›n bilinmesi hekimin önlem almas›
aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r.
Endodontik tedavinin her aflamas› hastan›n lokal ve sistemik tehdit alt›nda olmas› anlam›nda ileri derecede önem tafl›maktad›r. Hastan›n tedavi
ünitine oturup vitalite kontrolü, lokal anestezi, kök kanal boyunun ölçümü
gibi ifllemlerden kök kanal›n›n doldurulmas›na ve postendodontik restorasyona kadar bir çok aflamada çok farkl› hekim hatalar› ve komplikasyonlarla
karfl›lafl›lmas› söz konusudur.
Bu derlemede diflhekimli¤inde özellikle endodonti alan›nda kullan›lan
materyallerin lokal ve sistemik yan etkileri literatürde bildirilen vaka ve çal›flmalar ›fl›¤›nda incelenmifltir.
Endodontik materyallerden beklenen özellikler ve biyouyumluluk
Anahtar Kelimeler
Endodontik ekipman biouyumluluk yan etkiler.
Each step of the endodontic treatment
has some risks which threaten the patient
locally or systemically, since the intracanal drugs or substances may inadvertently reach the periapical
tissues or sometimes the systemic circulation. Cardiac, neurological, immunological or inflammatory reactions to the several
applications have beeen reported in endodontics. Biocompatibility refers to the ability of a material to perform with an appropriate host response, in a specific application. Usage tests have
been developed specifically for the evaluation of the biocompatibility of dental materials. Some of their compounds appear capable of exerting noxious activity on the genetic material. The
estimation of risk of these substances with respect to genotoxicity needs a wide research to improve the oral health and prevent
carcinogenesis. This paper is a review on the case reports in vivo and in vitro studies of the dental literature which can be helpful to take mesearements of endodontic complications
ABSTRACT
Key Words
Endodontic equipment, biocompatibility, side effects,
Kanal patlar›ndan beklenen teknik (adezyon, boyutsal stabilite, doku s›v›lar›nda çözünmeme) ve kullan›m özellikleri (radyoopasite, yeterli çal›flma
süresi, retreatmant kolayl›¤›, uzun raf ömrü) nin yan› s›ra biyolojik özellikleri de günümüzde h›zla devam eden immunolojik çal›flmalar kapsam›nda
önemli bir yer tutmaya bafllam›flt›r.
Bir kanal pat› biyouyumlu olmal›d›r. Biyouyumluluk, materyalin spesifik uygulamalar›nda konak doku ve canl›da olumsuz etki yaratmamas›d›r
(1). Örnegin bir implat›n uzun süre canl› ile direkt temasta bulunmas› aç›s›ndan biyouyumlu olmas› gerekir. ‹laç ve implantlar›n biyouyumlulu¤unun test edilmesi için laboratuvar ortam›nda birçok insan ve hayvan dokusundan faydalan›l›r. E¤er bir materyal biyouyumlu olarak tan›mlan›yorsa
biyotoleran, biyoinert, biyoaktif gibi alt tan›mlardan birine dâhil edilebilir.
Biyotoleran: Dokuda uzun süreli (aylar, y›llar boyunca) hücre de¤iflimi,
parçalanma veya toksik etki yaratmadan kalabilen materyaller için kullan›l›r.
Biyoinert: Materyal ve doku aras›nda kimyasal ve/ veya biyolojik bir etkileflim olmamas› halidir. Toksik madde serbestlemeyen, korozyon ürünleri ortaya ç›karmayan termik olarak stabil (örn. Sterilizasyonda) olan maddeler biyoinert durumdad›r (Örne¤in baz› seramikler (Al2O3), kompozitler ve metaller).
Biyoaktif: Biyoaktif materyalin hücre dokusunda veya vücutta yararl› bir
etkisi vard›r. Baz› biyoinert maddelerin kaplanmas›yla biyoaktif maddeler
elde edilir (Örne¤in biyoaktif cam) (2).
1- Doç. Dr, Süleyman Demirel Üniversitesi Diflhekimli¤i Fakültesi, Endodonti AD
2- Dt, Süleyman Demirel Üniversitesi Diflhekimli¤i Fakültesi, Pedodonti AD
Endodontik ekipman›n kullan›m›nda ortaya ç›kan lokal ve sistemik yan etkiler
Endodontik materyallerinbiyouyumlulu¤unun saptanmas›nda kullan›lan test ve
yöntemler
Endodontik materyaller biyolojik aç›dan
ele al›n›rken genel olarak pulpa vitalitesini
korumak için, pulpan›n dezenfeksiyonu
için (irriganlar ve medikamentler) ve kök
kanal dolgusu için kullan›lanlar (kat› materyaller ve patlar) olarak gurupland›r›labilir. Bunun yan› s›ra endodontik ekipman
içerisinde diflhekimli¤inin di¤er branfllar›yla
ortak kullan›lan materyaller (lateks, kompozit) de hekimlerin yan etkiler konusunda
bilinçli olmas›n› gerektirir.
Endodontik materyallerin biyouyumlulu¤u genotoksisite, mutajenite, karsinojenite, sitotoksisite, histouyumluluk ve mikrobiyal etkiler aç›s›ndan incelenebilir (3). Materyalin bu özellikleri nedeniyle kardiyak,
enfeksiyöz, nörolojik ve immunolojik sistemik reaksiyonlara yol açmalar› söz konusudur (4). Ayr›ca endodontide kullan›lan materyallerin renklenme, dentin sertli¤ini
azaltma, hipersensivite yaratma gibi lokal
olumsuz etkileri de yan etkiler olarak ele
al›nmal› ve diflhekiminin materyal seçiminde önemli paremetrelerden olmal›d›r.
Bir materyalin biyouyumlulu¤u tek bir
test ile belirlenemez. Bu amaçla bir seri in
vitro ve in vivo teste ihtiyaç duyulur (5).
Bunun üç aflamal› olarak yap›land›r›lmas›
önerilmifltir.
1- Nonspesifik toksisite testleri: Bunlar
hücre kültürleri ve küçük deney hayvanlar›ndaki reaksiyonlar› inceler.
2- Spesifik toksisite testleri: Bu testler örne¤in
maymunlarda yap›lan kullan›m testleridir.
3- ‹nsanlarda uygulanan klinik testler.
Bu öneri 1984 y›l›nda ISO standartlar›na uyarlanm›fl ve biyouyumluluk testlerinin
3 aflamada yap›lmas› önerilmifltir (6).
1- Bafllang›ç testleri (Sitotoksisite, mutojenite testleri)
2- ‹kincil testler (Duyarl›l›k testleri, implantasyon testleri, mukozal irritasyon
testleri)
3- Kullan›m testleri
Hücre Kültürü Testleri
In vitro ortamda daimi hücre dizileri
(HeLa, 3T3, L929) veya primer/diploid insan hücreleri, oral fibroblastlar kullanarak
yap›lan hücre kültürü testleri endodontik
materyalin sitotoksisitesini belirlemede
1960’l› y›llardan itibaren kullan›lmaktad›r
(7,8). Biyouyumluluk çal›flmalar›nda primer hücrelerin daimi hücrelerden daha uygun oldu¤u kabul edilmektedir (9,10).
Hücredeki sitotoksik etkileri ›fl›k mikroskobunda veya elektron mikroskopla inceleyen bu çal›flmalarda ele al›nan parametreler;
• Büyüme inhibisyonu
• ED 50 (test populasyonunun % 50’sinde istenilen etkiyi yaratan doz)
• Membran bütünlü¤ü
• DNA, RNA ve protein sentezi
• Hücredeki morfolojik de¤ifliklikler (913).
Dentinin kanal pat› veya bileflenleri üzerindeki sitotoksik etkilerini incelemek için
yap›lan pulpa odas› testi veya apikal dentin
t›kac›n› taklit eden dentin talafllar› tabakas›n›n uygulanmas› gibi yöntemler de bulunmaktad›r (14-16).
103
Keçeci ve ark.
Genotoksisite testleri
Implantasyon
Genotoksisite için in vitro yöntemler
prekaryotik (Ames testi, Umu testi) ve
ökaryotik (örne¤in; DNA sentezi inhibisyon
testi- DIT). Bu testler endodontik patlar›n
sitotoksisitesinin belirlenmesinde önem tafl›r (17). Buna ilaveten yüksek antibakteriyel etkinin incelenmesi de önemlidir (18).
Bir endodontik pat›n genotoksisitesi hakk›nda daha güvenli sonuçlar elde etmek
için prekaryotik ve ökaryotik test kombinasyonlar› (örne¤in bakteriyal umu testi)
(19) ve ökaryotik DIT (20) na ilaveten bir in
vivo (Örne¤in alkalin filtre elusyon testiAFE) yap›lmal›d›r (17).
In vivo doku reaksiyonunun test edilmesi için hayvan dokular›na implante edilen
test materyalinin cevab› histolojik olarak incelenir. Test materyali çeflitli dokulara (derialt› ba¤ dokusu, fare kas ve kemik dokusu, tavflan, hamster, hint domuzu, gelincik
gibi hayvanlar›n kas ve kemik dokusu) enjekte veya implante edilebilir (25-36).
Mikroplara karfl› doku reaksiyonu
Biyouyumluluktan bahsediliyorsa, kök
kanal dolgusundan sonra pulpa bofllu¤unda
persiste kalan mikroorganizmalar›n komflu
dokulara proliferasyonu da göz önüne al›nmal›d›r (21), (22). Bu persiste mikroorganizmalar yan etkilere sebep olabilir Antimikrobiyal etkiler basit testlerle (agar difüzyon
ve agar dilusyon) de¤erlendirilebilir 1992
(23). Kuvvetli antimikrobiyal etkiye sahip
materyallerin sitotoksik ve mutajenik etki
gösterme özelli¤i de bilinmektedir (17,24).
104
Kullan›m Testleri
Hayvanlarda özellikle predominant olarak köpeklerde ve maymunlarda yap›lan
spesifik in vivo toksisite testleridir (37-40).
Bu tip çal›flmalarda kök kanallar› sement
dentin s›n›r›na kadar veya taflk›n olarak yerlefltirilerek periapikal doku reaksiyonu incelenir (38). Etik sebeplerle insanda nadiren uygulanan bu testler (41) ayn› zamanda
zaman al›c›, pahal› ve etik problemi olan
testlerdir (42). Ancak klinik uygulamalar›n
retrospektif ve prospektif olarak ve uzun
süreli takip edildi¤i iyi planlanm›fl çal›flmalara da ihtiyaç vard›r (43).
Endodontik ifllemlere ba¤l› sistemik
komplikasyonlar
a) Kardiyak komplikasyonlar 1) Trigemino
kardiyak refleks 2) Yapay kalp kapakç›¤›
ile etkileflim 3) Bakteriyel endokardit 4)
Bakteriyemi 5) Septisemi
b) Nörolojik komplikasyonlar
c) Kazalar 1) Yabanc› cisim aspirasyonu
veya yutulmas› 2) Yabanc› cisim reaksiyonu 3)Cerrahi amfizem 4) Doku yaralanmalar› 5) Temporamandibular eklem
bozukluklar›
d) ‹mmunolojik komplikasyonlar 1)Tip1 hipersensivite 2)Tip2 hipersensivite 3) Tip
III hipersensitivite 4) Tip IV hipersensitivite
e) Sitotoksik ve genotoksik etkiler 1) Kültür
fibroblastlarda bazal keratinosit 2)
Apoptozis 3) Çinko oksit öjenoloün
subkutan enfeksiyonu 4) Bakteri hücrelerinde genotoksisite 5) ‹nsan pulpa fibroblastlar› ve V79 hücrelerinde genotoksitite 6) Syrian hamster embriyo (SHE)
hücrelerinde genotoksite 7) V79 ve insan periodontal ligament hücrelerinde
genotoksite 8) Astrosit hücrelerinde genotoksite
f) Di¤er enfekisyonlar 1)Lokal kemik enfeksiyonu 2) Antral enfeksiyonlar (Maksil-
Endodontik ekipman›n kullan›m›nda ortaya ç›kan lokal ve sistemik yan etkiler
ler sinüs aspergillozisi, Aspergillus fumigatus, Kronik sinüzit) 3) Protez ve implant enfeksiyonlar› 4)Sistemik enfeksiyon (Tetanoz)
Endodontik materyallerle ilgili lokal
komplikasyonlar
1- Periapikal enflamasyon.
2- Renklenme
3- Dentin sertli¤inde azalma
4- Flare up (a¤r›, flifllik)
5- Mukozal irritasyon
6- Ödem
7- Ülserasyon
8- Doku nekrozu, osteomiyelit
10-Hemoraji
11-Parestezi
12-Sekonder Enfeksiyon.
Endodontik maniplasyonlara ba¤l›
sistemik komplikasyonlar
Kardiyak komplikasyonlar
Trigeminokardiyak refleks (TCR)
Trigeminokardiyak refleks bradikardi, arteriyel hipotansiyon, apne ve gastrik hipermobilite ile karakterize bir fenomendir. K›smen göz cerrahisi ile orbita çevresindeki di¤er
manupilasyonlarda oluflur. Yüzün parasempatik inervasyonu trigeminal sinir taraf›ndan
yap›l›r. Maksiller ve/veya mandibular divizyonlar› alternatif afferent yollar oluflturur.
Bunlardan trigeminal sinirin oftalmik divizyonlar›na ba¤l› olarak oluflan klasik okulokardiyak refleks de mevcuttur. Trigeminal simirin santral stimulasyonu bradikardik cevaplara yol açabilir. Bu tip cevaplar daha çok nöral
cerrahi (44,45) ve bazen de oral ve perioral
prosedürler sonras› ortaya ç›km›flt›r (46).
TCR’in anestezi alt›ndaki 3 vakada maksilla ve mandibuladaki disseksiyon, traksiyon ve greft gibi ifllemler s›ras›nda birden
profund bradikardi ve ventriküler asistol
fleklinde ortaya ç›kt›¤› rapor edilmifltir. Bu
tip ifllemlerde monitorizasyonun önemine
dikkat çekilmifltir (47). Enflame pulpa dokusunda kateflolamininlerin (dopamin, epinefrin ve norepinefrin) sa¤l›kl› pulpaya göre
daha yüksektir (48). Endodontik maniplasyon s›ras›nda kataflolaminlarin sal›nma ihtimali ritim bozukluklar›n› tetikleyebilir.
Yapay kalp kapakç›¤› ile etkileflen
endodontik aletler
Elektrikli dental cihazlar (vitalite test cihaz›, elektronik apeks bulucu, ultrasonik
aletler) kardiyak pacemakerlar›n fonksiyonunu engelleyebilir (49) ve bunu kullanan
hastalarda zararl› etki yaratabilir (50). Tedavi öncesi hastan›n kardiyalo¤u ile konsultasyonu gerekebilir.
Bakteriyel endokardit
Martin ve ark (51) 13 y›ll›k süreçte enfektif endokardit hastal›¤›na neden olan
dental ifllemleri incelediklerinde vakalar›n
ço¤unun çekim ifllemine ba¤l› oldu¤unu
saptam›fllard›r. Kök kanal›ndan taflk›n enstrumantasyona ba¤l› vaka say›s› ise 7 olarak
bildirilmifltir.
Cerrahi olmayan endodontik tedavi s›ras›nda oluflan bakteriyeminin en çok kanal
boyu ölçümü ve geniflletme s›ras›nda apekse
yerlefltirilen enfekte aletlerden kaynakland›¤› düflünülmektedir (51). Bu konuda daha
ileri çal›flmalara ihtiyaç vard›r. Risk grubu
hastalarda antibiyotik profilaksisi önemli bir
yer tutmaktad›r. Ancak bir araflt›rmada 48
105
Keçeci ve ark.
vakada yanl›fl profilaktik reçete yaz›ld›¤› bildirilmifl (52). Endodontik manüplasyonlarda bakteriyemiler (53,54) ortaya ç›kmas›na
ra¤men septisemi oldukça nadirdir (55).
Özellikle cerrahi ifllemlerde antibiyotik profilaksisi önem kazanmaktad›r.
Di¤er Enfeksiyonlar
Lokal kemik enfeksiyonlar›
Endodontik ifllemleri takiben ortaya ç›kabilir. Endodontik kökenli periapikal enflamasyon proliferatif Garre periostitine yol
açabilir (56). Böyle bir vakada pulpal/periapikal enflamasyonun kanal tedavisi ile eliminasyonu yeterli bulunsa da ekstraradiküler enfeksiyondaki Actinomyces ve Propionibacterium türlerinin varl›¤›nda ortograt tedavinin baflar›s› güçleflmektedir. Endodontik
orjinli osteomyelit oldukça nadirdir (57).
Antral enfeksiyonlar
Gütta perka (58), çinko oksit esasl› kök
kanal patlar› (59,60) gibi yabanc› cisimler
asemptomatik sinüs aspergilozisine yol açabilir. Aspergillus fumigatus isimli mantar
türü maksiller sinüs enfeksiyonu ile k›smen iliflkili bulunmufltur (61). Radyografta
maksiller sinüste tipik yo¤un opak bir yabanc› cisim reaksiyonu görüntüsü izlenir.
Üst çene 1.molar diflte gümüfl konun taflk›nl›¤›na ba¤l› bir kronik sinüzit vakas› bildirilmifltir (62). Sonuç olarak taflk›n dolgu-
106
lar maksiler sinüs aspergillusuna neden olabilece¤inden önlem al›nmal›d›r.
Protez ve implantlara ba¤l› enfeksiyonlar
Kök kanal›na giren mikroorganizmalara
ba¤l› olarak vücuttaki baz› implant ve protezlerin enfeksiyonu söz konusu olabilir (6365). Literatürde total diz artroplastisi sonras›nda rutin endodontik tedaviyi takiben
Haemophilus parainfluenza enfeksiyonu bildirilmifltir (63). 3490 diz artroplasti hastas›n›n incelendi¤i bir çal›flmada 62 total diz
protezi uygulanmas›ndan sonra geç dönemde (6 aydan sonra) dental ifllemleri takiben
vakalar›n %11’›n sistemik enfeksiyon bildirilmifltir. Hastalar›n diabet ve romatoid artrit
gibi sistemik risk faktörleri alt›nda bulunmas› bu oran› art›rm›flt›r (%56). Bu enfeksiyonlarda etken mikroorganizmalar Staphilacoccus aureus, Streptococcus aureus, Streptococcus viridans, Serratia marcescens olarak
bildirilmifltir (64). Bir vakada Clostridium
perfringens’e ba¤l› gö¤üs implant› enfeksiyonu rapor edilmifltir (65). Curry ve ark. (66)
artroplastik diz operasyonlar› sonras› enfeksiyon riskinin %0.01 oran›nda dental prosedürlere ba¤l› oldu¤unu bildirmifller ve yapay
ekleme sahip tüm hastalara antibiyotik profilaksisini gerekli görmemifllerdir. Sistemik
immunosupresif hastal›klar› bulunan ve 45
dakikadan fazla endodontik tedavi görecek
hastalarda ise operasyondan 1 saat önce ve
operasyondan 8 saat sonra reçete edilecek
olan 1. jenerasyon sefalosporin kullan›m›n›n
bahsedilen mikroorganizmalara etkili olaca¤›n› bildirmifllerdir (67). Endodontik tedaviyi takiben meydana gelen sistemik enfeksiyonlara örnek olarak bir tetanoz vakas› nadiren rapor edilmektedir (68).
Nörolojik komplikasyonlar
Cerrahi ifllemlere ba¤l› periferal sinir yaralanmalar› özellikle alt premolar ve molar
difllerde ortaya ç›kmakta ve alt duda¤›n hissetmesinde de¤ifliklikler oluflmaktad›r. Ancak kök kanal tedavisine ba¤l› sinir zedelenmesi nadirdir. Periradiküler apsenin mental
sinire bask›s› sonucu alt dudak hissizli¤ine
yol açan vakalar bildirilmifltir (69,70). Endodontik aletlerin veya termoplastik gutaperka (71), epoksi rezin bazl› kanal pat›
(72), paraformaldehit (73), N2 (74) gibi kök
kanal dolgu materyallerinin tafl›r›lmas› sinirin hasar›na yol açabilir. E¤er taflan materyal
nörotoksik de¤ilse semptomlar›n bir süre
sonra geçmesi beklenir. Nörotoksik bir materyal ise irreversibl sinir hasar›n› önlemek
için acil bir cerrahi ifllem gerekebilir.
Kazalar
‹atrojenik sebeplerle karfl›lafl›lan komplikasyonlar aras›nda yabanc› bir cismin (endodontik alet, plastik örtü klempi) yutulmas› veya aspirasyonu en ciddi olan›d›r.
Kuflkusuz lastik örtü kullan›m›yla bu risk
Endodontik ekipman›n kullan›m›nda ortaya ç›kan lokal ve sistemik yan etkiler
ortadan kalkacakt›r (75-77). Magnezyum
silikon içeri¤inden dolay› guta perkan›n yabanc› cisim reaksiyonu gösterebilece¤ini,
Sjögren ve ark. (78) guta perka partikül boyutu küçüldükçe daha ciddi reaksiyonlar›n
ortaya ç›kt›¤›n› bildirmifllerdir.
Cerrahi amfizem, haval› motor ve fl›r›ngadan bas›nçl› havan›n iletilmesi sonucu
oluflabilir. Doku aral›¤› anfizemi, doku nekrozu ve doku enfeksiyonu pulpa tedavileri
s›ras›nda kök kanal irrigasyonu ve medikamentlerinin periapikal dokulara hareketi ile
ve sekonder enfeksiyonla komplike hale gelebilir (79). Özellikle kök kanal› ISO 20
den fazla geniflletilmifl bir apekste yüksek
bas›nç oluflabilir (80). Yüz amfizeminde
semptomatik tedavi, paraferangeal veya mediastinal amfizemde medikal tedavi uygulanabilir. Cerrahi amfizemi önlemek için havay› operasyon alan›ndan uzaklaflt›ran hava
türbünlü aeretörler seçilmelidir (81).
Doku yaralanmalar›, endodontik döner
aletlerin veya medikamentlerin kullan›lmas›yla ortaya ç›kabilir. Yaralanm›fl periapikal
dokuya s›zan sodyum hipoklorit ciddi
komplikasyonlar yaratabilir. Hastalarda lokal anestezi varl›¤›nda bile çok ani a¤r›l› ve
flifllikle karekterize bir durum ortaya ç›kabilir. Lokal anestezi, a¤r› kesici kullan›m›
bafllang›çtaki flifllik için so¤uk kompresyonu takiben s›cak kompresyon ve a¤›z gargaralar› çok ciddi enfeksiyon riski tafl›yan
durumlarda antibitok kullan›m› ile tedavi
edilebilir (82). Doku yaralanmalar›na neden olan di¤er sebepler aras›nda kalsiyum
hidroksit ile doku nekrozu (83) ve devitalizan arsenikli patlar›n kullan›m›na ba¤l› olarak lokalize kemik nekrozu say›labilir. Endodontik tedavi yapan hekimin dikkat etmasi gereken di¤er bir konu da kök kanal
tedavisindeki uzun seanslar›n yarataca¤›
temporamandibular eklem problemleridir.
Uzun tedavi seanslar› özellikle eklem problemi olan hastalarda tetikleyici rol oynayabilirler (84).
‹mmunolojik komplikasyonlar
Endodontik tedavi s›ras›nda kullan›lan
materyaller alerjik reaksiyonlara yol açabilirler. Alerji dört tip hipersensitivite ile ortaya ç›kabilir (85).
Tip 1- Erken tip duyarl›l›k, yabanc› cisme
karfl› anaflaktik bir hipersensitivitedir. Bir
cevapla IgE-antikor reaksiyonu oluflurken
bir yandan da immun komplekslerin kompleman sistemini aktive etmesiyle anafilotoksinler oluflur. Anafilakside iki aflama vard›r:
Birinci aflama – birey antijene ilk kez maruz
kalmas›, homositotropik antikorlar›n (IgE
ve IgG1) oluflmas›yla sonuçlan›r. ‹kinci aflamada ikinci bir karfl›laflma hassaslaflan hücre yüzeyinde antikor-antijen reaksiyonuna
yol açar. Bu tetiklemeyle mast hücreleri ve
bazofillerin degranülasyonu ile mediyatörler
sal›n›r ve hedef organlarda antijenin girdi¤i
tarafta mediyatör etkileri aç›¤a ç›kar:
1. Derideki lokal reaksiyon-(örne¤in ürtiker)
2. Üst solunum sistemi reaksiyonu – (örne¤in yüksek atefl)
3. Akci¤erlerdeki reaksiyon- düz kas kontraksiyonuna ba¤l› bronkospazm (örne¤in ast›m)
4. Gastrointestinal yoldaki Tip 1 hipersensitivite- Artan peristalsise ba¤l› diyare ve
mide bulant›s›
5. Anaflaksi artan vasküler geçirgenlik ve
vazodilatasyona ba¤l› hipotansiyon ile
karakterize genel alerjik reaksiyondur.
Ölümlerin ço¤u solunum komplikasyonlar›na ba¤l›d›r.(örne¤in dispne, alt
solunum yolu t›kanmas›, laringeal
ödem) Ayr›ca deri ve gastrointestinal yol
da etkiler (flekil 1).
107
Keçeci ve ark.
Tip 2- ‹mmun sitotoksik reaksiyonlar
Tip 2 duyarl›l›k IgG veya IgM antikorlar› ve antijenlerin hücre veya dokular› aras›ndaki reaksiyonlar› içerir. Reaksiyon flu üç
mekanizmadan biri ile hücrenin veya dokunun y›k›m›na sebep olur:
1. Komplemana ba¤l› hücre lizisi: Sirkülasyonda dolaflan kompleman ba¤lay›c› antikorlar (IgM, IgG) hücrelerin membran›
üzerindeki antijenle (yabanc› bir k›rm›z›
kan hücresi, organ transplant hücreleri)reaksiyona girer. Bu reaksiyondaki
kompleman aktivasyonu kompleman
sisteminin membran atak kompleksinin
oluflumuna neden olur.
2. Antijen tafl›y›c› hücrelerin C3b veya F3
reseptörlerine sahip fagositler (nötrofiller, makrofajlar ) ile fagositozu ve y›k›m›.
3. Sitotoksik reaksiyonlar kompleman aktivasyonu olmadan da meydana gelebilir. Fc (immunoglobilin molekülünün
bir parças›) ‘ye sahip do¤al öldürücü
hücreler antikorun Fc parças›yla hücreye ba¤l› (cell-bound) antikora sahiptir.
Bu hücrenin hücre d›fl›nda ölmesi (lizis)
ne yol açar. Bu son durum antikorlara
ba¤l› hücresel sitotoksisite olarak bilinir.
108
Sitotoksik fenomen otoimmun hemolitik anemi, organ naklini reddi ve idiopatik
trombositopenik purpura ve eritroblastozis
fetalis gibi durumlar› kapsar.
Tip 3- ‹mmun kompleks duyarl›l›¤›
Tip 2 duyarl›l›¤a benzer, ancak kanda
dolaflan kompleman ba¤lay›c› antikorlar
içerir (IgG veya IgM), kompleman sistemin
aktivasyonu cevab› bafllatmakta önemli rol
oynar. Ayn› antijenin tekrarlayan etkisi serumda yüksek antikor seviyesi oluflturur.
Bu antikorlar antijen moleküllerine ba¤lan›r
ve immun kompleks oluflumuna yol açar.
‹mmun-kompleksin yönlendirdi¤i iki tip
yaralanma ortaya ç›kabilir Genifl antijen-antikor komplekslerin çökelmesine (Arthus
tip) ve hücreye ba¤l› olmayan antijenlerin
sirkülasyonda ve doku aral›klar›nda bulunmas›na ba¤l›, (serum hastal›k-tipi) iki tip
reaksiyona sebep olabilir.
Tip 4 gecikmifl tip duyarl›l›k
Bu tip duyarl›l›k hücresel immun cevaba yol açan doku yaralanmas›n› kapsar. Bu
duyarl›l›kta antikorlara gerek yoktur. Di¤er
immun reaksiyonlarda oldu¤u gibi antijenler, antijen sunucu hücreler arac›l›¤›yla spesifik olarak duyarlaflt›r›lan T hücreleri, sitokinleri salar ve lenfosit, makrofaj, fibroblast
ve di¤er lökositleri aktive ederler. Gecikmifl
tip duyarl›l›k reaksiyonlar›, duyarl› hale gelen lenfositlerce bafllat›l›r. Bafllang›çtaki sensitizasyonda oluflturulan memory-T hücreleri dolafl›mda y›llarca kalabilirler. Geç tip
hipersensitivite yavafl geliflir ve 24-72 saatler aras›nda pik yapar. Dört flekilde ortaya
ç›kar: 1- Bakteri, virüs, mantarlar›n neden
oldu¤u enfeksiyonla ilgili kronik enfeksiyonlar (örn: tüberküloz ve lepradaki granülomatöz lezyonlar) 2- Kontakt dermatit 3Greftin reddedilmesi 4-Oto-immun hastal›k
(Sjögren sendromu)
Lokal anestezi içerisindeki lidokain, eldiven ve lastik örtü içerisindeki lateks, kök
kanal irriganlar› içerisindeki enzimler ejonol, hipoklorit, klorheksidin, povidon iyodin, kök kanal fiksatifleri içerisindeki formalin devitalizan patlar›n içerisindeki kurflun ve paraformaldehit kök kanal dogular›ndaki guta perka, guta balata, gümüfl, kök
kanal patlar›ndaki epoksi rezin, kortikosteroidlerdeki endometazon, antimikrobiyel
Endodontik ekipman›n kullan›m›nda ortaya ç›kan lokal ve sistemik yan etkiler
ajanlardaki penisilin gibi birçok maddenin
alerjik reaksiyona yol açt›¤› vakalar bildirilmifltir (Tablo 1) (72-98). Lastik eldiven,
lastik örtü, polisaj lastikleri, guta perka (guta balata), lokal anetezik fl›r›ngalar›, baz› koruyucu gözlükler, maskeler, do¤al lastik lateks içerirler. Bunlar da hastada veya hekimde Tip I hipersensivite reaksiyonlar› yaratabilir. Bu reaksiyonlar h›zla tedavi edilmezse kafl›nt›, vücutta deri döküntüsü, rinit, konjuktivit, çarp›nt›, hapfl›rma, bafl
dönmesi, larengeal ödem ve ölüme yol açabilecek anafilaktik floka sebep olabilirler.
Tip IV gecikmifl hipersensiviteler ise dokuda materyalle karfl›laflmadan 2-4 gün sonra
ortaya ç›karlar.
Endodontide özellikle NaOCI’ nin doku
çözücü etkilerinden yo¤un bir flekilde yararlan›rken, bu kimyasal yap›n›n hücresel
dokulardaki toksik ve yak›c› etkisi birçok
komplikasyona yol açabilmektedir. Bu
komplikasyonlar s›kl›kla solüsyonun periapekse taflarak aniden ortaya ç›kan fliddetli
a¤r› ve flifllik, bunu takiben artan ödem,
a¤›z içi ve göz çevresinde ekimoz, daha ciddi vakalarda doku nekrozu ve parestezi hatta sekonder enfeksiyon ve ödeme ba¤l› solunum yolunun obstrüksiyonu gibi ciddi
klinik bulgularla ortaya ç›kar. Hipokloritin
bu etkileri NaOCI’nin yüksek alkalinitesine
(Ph 10.8-12.9) ve proteinlerin oksidasyonuyla ortaya ç›kan yaralanmaya ba¤l› hipertonisiteye ba¤lan›r (86-88).
Çok düflük konsantrasyonlarda bile
(%0.01) in vitro ortamda fibroblastlar› öldüren bu solüsyonun negatif etkilerinden korunmak gerekir. Komplikasyon ortaya ç›kmas› durum›nda so¤uk kompres ile fliflli¤e
müdehale, 1 gün sonra s›cak okmpres ve
›l›k gargaralar, PH’› nötralize edici y›kama
ve medikasyon, sekonder enfeksiyon riskini
önlemek için antibiyotik tedavileri önerilmektedir (82-86). Literatürde bildirilen 3
alerjik vakada (86-89-90), hastaya kortikosteroid, antihistaminik ve antibiyotik uygulamalar›yla t›bbi müdahelelerin acilen yap›lmas› önerilmektedir. Çok ciddi komplikasyon yaratabilecek bir durum ise irrigasyon solüsyonu içeren enjektörün anestezik
madde san›larak doku içine zerk edilmesidir. Lingual difletinden yap›lan bir anestezi
sonras› difleti ve kemik nekrozu vakas› bildirilmifltir. Cerrahi olarak yaklafl›k 18 mm
lik bir kemik defekti ve difleti uzaklaflt›r›lm›flt›r (91). Afla¤›daki tabloda endodontik
materyallerin yan etkilerinin ortaya ç›kma
flekli ve ilgili literatürler sunulmufltur.
KAYNAKLAR
1. Williaams DF,. The Williams Dictionary of Biomaterials,
Liverpool University press,1999
18:785-802.
2. http://de.wikipedia.org/wiki/Biokompatibilit%C3%A4t
8. Keresztesi K, Kellner G The biological e¡ect of root filling
materials. Int Dent J. 1966, 16: 222-3.
13. BeltesP, Koulaouzidou E, KotoualaV, Kortsaris AH In vitro
evaluation of the cytotoxicity of calcium hydroxide-based root canal
sealers. Endod Dent Traumatol 1995, 11:245-9.
3. Hauman CH, Love RM. Biocompatibility of dental materials
used in contemporary endodontic therapy: a review. Part 1. Intracanal drugs and substances. Int Endod J 2003, 36:75-85.
9. Matsumoto K, Inoue K, MatsumotoA The e¡ect of newly developed root canal sealers on rat dental pulp cells in primary culture.
J. Endod 1989, 15:60-7.
14. Hanks CT, Diehl ML, Craig RG, Makinen PL, Pashley DH
Characterisation of the‘in vitro pulp chamber’using the cytotoxicity
of phenol. J.Oral Pathol and Med 1989, 18: 97-107
4. Scully C., Ng YL., Gulabivala K. Systemic complications due
to endodontic manipulations Endodontic Topics 2003, 4: 60-68,
5. Autian J. The use of rabbit implants and tissue culture test
for the evaluation of dental materials. Int Dent J 1970, 20: 481-90.
10. Al-Nazhan S, Spangberg L Morphological cell changes due
to chemical toxicity of a dental material: an electron microscopic
studyon human periodontal ligament fibroblasts and L929 cells. J.
Endod 1990, 16:129-34
15. Meryon SD, Brook AM In vitro comparison of the cytotoxicity of twelve endodontic materials using a new technique. Int Endod J. 1990, 23: 203-10.
6. ISO ( International Organisation for Standardisation) Technical report 7405 Biological evaluation of dental materials.1984.
11. McNamaraJR, Heithersay GS, Wiebkin OW Cell responses
to Hydron by a new in vitro method. Int Endod J. 1992, 25: 205-12.
16. Schmalz G, Schweikl H Characterization of an in vitro
dentin barrier test using a standard toxicant. J. Endod 1994,
20:592-4.
7. Rappaport HM, Lilliy GE, Kapsimalis P Toxicity of endodontic filling materials. Oral Surg, Oral Med and Oral Surg 1964,
12. Barbosa SV, Burkard DH, SpHngberg LSW Cytotoxic
efects of gutta-perch solvents. J. Endod 1994, 20:6-8.
17. Heil J, Rei¡erscheid G,Waldmann P, Leyhausen G, Geurtsen
W Genotoxicity of dental materials. Mutat Res. 1996, 368:181-94.
109
Keçeci ve ark.
KAYNAKLAR
18. Orstavik D Antibacterial properties of endodonticmaterials. Int Endod J. 1988, 21:161-9.
19. Oda Y, Nakamura S, Oki I, KatoT, Shinagawah evaluation
of the new system (umu-test) for the detection of environmenta mutagens and carcinogens. Mutat Res 1985, 147: 219-29.
20. Painter RB Rapid test to detect agents that damagehuman
DNA. Nature 1977, 265:650-1
21. Torabinejad M, Ung B, Kettering JD In vitro bacterial penetration of coronally unsealed endodontically treated teeth. J. Endod
1990, 16:566-9.
22. Oguntebi BR Dentine tubule infection and endodontic therapy implications. Int Endod J 1994, 27:218-22.
23. Pumarola J, Berastegui E,Brau E,Canalda C, Jimenez deAnta MT Antimicrobial activity of seven root canal sealers. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol 1992, 74: 216-20.
Aust Endod 2001, 27:12-21
44. Schaller B, Probst R, Strebel S, Gratzl OJ. Trigeminocardiac reflex during surgery in the cerebellopontine angle. Neurosurgery
1999, 90: 215–20.
45. Cha ST, Eby JB, Katzen JT, Shahinian HK. Trigeminocardiac reflex: a unique case of recurrent asystole during bilateral trigeminal sensory root rhizotomy. J Craniomaxillofac Surg 2002,
30:108-11.
46. Roberts RS, Best JA, Shapiro RD. Trigeminocardiac reflex
during temporomandibular joint arthroscopy: report of a case. J Oral
Maxillofac Surg 1999, 57:854-6.
47. Lang S, Lanigan DT, van der Wal M. Trigeminocardiac
reflexes: maxillary and mandibular variants of the oculocardiac reflex. Can J Anaesth 1991, 38:757-60.
lowing a dental procedure in a severe haemophiliac. Knee 2001, 8:
159–161.
68. Smith AT, Drew SJ. Tetanus: a case report and review. J
Oral Maxillofac Surg 1995, 53: 77–80.
69. Di Lenarda R, Cadenaro M, Stacchi C. Paresthesia of the
mental nerve induced by periapical infection: a case report. Oral
Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2000, 90: 746–749.
70. Ngeow WC. Lower lip numbness due to peri-radicular dental infection. Med J Malaysia 1998, 53: 446–448.
71. Fanibunda K, Whithworth J, Steele J. The management of
thermomechanically compacted gutta-percha extrusion in the inferior dental canal. Br Dent J 1998, 184: 330–332.
72. Tamse T, Kaffe I, Littner MM, Kozlovsky A. Paresthesia
following overextension of AH 26: report of two cases and review of
the literature. J Endod 1982, 8: 88–90.
24. Orstavik D, Hongslo JK Mutagenicity of endodontic sealers.
Biomaterials 1985, 6:129-32.
48. Nup C, Rosenberg P, Linke H, Tordik P. Quantitation of
catecholamines in inflamed human dental pulp by high-performance
liquid chromatography. J Endod 2001, 27:73-5
25. Torneck CD Reaction of hamster tissue to drugs used in the
sterilization of the root canal. Oral Surg Oral Med Oral Pathology
1961, 14:730-47.
49. Woodley LH, Woodworth J, Dobbs JL. A preliminaryevaluation of the effects of electrical pulp testers on dogs with artificial pacemakers. J Am Dent Assoc 1974, 89: 1099–1101.
74. Orr DL. Parethesia of the second division of the trigeminal
nerve secondary to endodontic manipulation with N2. Headache
1987, 27: 21–22.
26. Spangberg L Biological e¡ects of root canal fillingmaterials.
Reaction of bony tissue to implanted root canal filling material in guinea pigs. Odontol Tidsk 1969, 77:133-59
50. Miller CS, Leonelli FM, Latham E. Selective interference
with pacemaker activity by electrical dental devices. Oral Surg Oral
Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 1998, 85:33-6
75. Lambrianidis T, Beltes P. Accidental swallowing of endodontic instruments. Endod Dent Traumatol 1996, 12: 301–304.
27. BinnieWH, Mitchell DF Induced calcification in the subdermal tissues of the rat. J Dent Res 1973, 52:1087-91.
51. Martin MV, Gosney MA, Longman LP, Figures KH. Murmurs, infective endocarditis and dentistry. Dent Update 2001,
28:76-82
28. Olsson B, Siwkowski A, Langeland K Subcutaneous implantation inthe biological evaluation of endodonticmaterial. J Endod
1981, 7: 355-8
29. Safavi KE, Pascon EA, Langeland K Evaluation of tissue
reaction to endodontic materials. J Endod 1983, 9:421-9.
30. Thomas GP, Adrian JC, Banks KE, Robinson JA, Peagler
FD Biocompatibility evaluation of resins in hamsters. J Prosthet Dent
1985, 53:428-30.
31. Tagger M,Tagger E Subcutaneous reactions to implantation of tubes with AH26 and Grossman’s sealer. Oral Surg OralMed
Oral Pathol 1986, 62: 434-40.
32. Orstavik D, Mjör JA Histocompatibility and x-raymicroanalysis of the subcutaneous tissue response to endodontic sealers. J
Endod 1988, 14:33-44
33. Maher WO, Johnson RL, Hess J, Steinman HR Biocompatibility of retrograde filling materials in the ferret canine. Amalgam
and IRM. Oral Surg Oral Med Oral Pathol 1992, 73:738-45.
34. Pertot WJ, Camps J, RemusatM, Proust JP In vivo comparison of the biocompatibility of two root canal sealers implanted into
the mandibular bone of rabbits. Oral Surg Oral Med Oral Pathol
1992, 73:613-20.
35. Tassery H, Remusat M, Koubi G, Pertot WJ Comparison of
the intraosseus biocompatibility of Vitremer and super EBA by implantation into the mandible of rabbits. Oral Surg Oral Med Oral Radiol Endod 1997, 83:602-8.
36. Kolokuris I, Economides N, Beltes P, Vlemmas I In vivo comparison of the biocompatibility of two root canal sealers implanted into
the subcutaneous connective tissue of rats. J Endod 1998, 24: 82-5.
37. Soares I, Goldberg F,Massone EJ, Soares IMPeriapical tissue response to two calciumhydroxide-containing endodontic sealers.
J Endod 1990, 16:166-9.
38. Sonat B, Dalat D, Günhan O Periapical tissue reaction to
root fillings with Sealapex. Int Endod J 1990, 23:46-52.
39. Suzuki S, Cox CF, Leinfelder KF, Snuggs HM, Powell CS A
new copolymerized composite resin system: a multiphased evaluation. Int J Periodontics Restorative Dent 1995, 15:482-95
40. Torabinejad M, Hong C-U, Lee S-J, Monsef M, Pitt Ford
TR Investigation of Mineral Trioxide Aggregate for root-end filling in
dogs. J Endod 1995, 21:603-8.
52. Carmona IT, Dios PD, Scully C. An update on the controversies in bacterial endocarditis of oral origin. Oral Surg Oral Med
Oral Pathol Oral Radiol Endod 2002, 93: 66–670.
53. Debelian GJ, Olsen I, Tronstad L. Bacteremia in conjunction with endodontic therapy. Endod Dent Traumatol 1995, 11:
142–149.
54. Debelian GJ, Olsen I, Tronstad L. Observation of Saccharomyces cerevisiae in blood of patient undergoing root canal treatment. Int Endod J 1997, 30: 313–317.
55. Lee GTR. Septicemia as a complication of endodontic treatment. J Dent 1984, 12: 241-242.
56. Jacobson HL, Baumgartner JC, Marshall JG, Beler WJ.
Proliferative periostitis of Garre: report of a case. Oral Surg Oral
Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2002, 94: 111–113.
57. Oatis GW, Huggins R, Yorty JS. Oral Surgery. Dent Clin
North Am 1986, 30:583-601
58. Kobayashi A. Asymptomatic aspergillosis of the maxillary
sinus associated with foreign body of endodontic origin. Report of a
case. Int J Oral Maxillofac Surg 1995, 24: 243–244.
59. Beck-Mannagetta J, Necek D, Grasserbauer M. Dental aspects of solitary maxillary sinus aspergillosis. A clinical, microanalytical and experimental study. Z Stomatol 1986, 83: 283- 315.
60. Willinger B, Beck-Mannagetta J, Hirschl AM, Makristathis
A, Rotter ML. Influence of zinc oxide on Aspergillus species: a possible cause of local, noninvasive aspergillosis of the maxillary sinus.
Mykoses 1996, 39: 361–366.
61. Khongkhunthian P, Reichart PA. Aspergillosis of the maxillary sinus as a complication of overfilling root canal material into the
sinus: report of two cases. J Endod 2001, 27: 476–478.
62. Dodd RB, Dodds RN, Holcomb JB. An endodontically inducedmaxillary sinusitis. J Endod 1984, 10: 504–506.
63. Pravda J, Habermann E. Hemophilus parainfluenzae
complicating total knee arthroplasty. A case report. Clin Orthop
1989, 169–171.
64. Waldman BJ, Mont MA, Hungerford DS. Total knee arthroplasty infections associated with dental procedures. Clin Orthop
1997, 164–172.
41. Lambjerg-Hansen H Vital pulpectomy and root ¢lling with
N2 or Endomethasone. Int Endod J 1987, 20:194-204.
65. Hunter JG, Padilla M, Cooper-Vastola S. Late Clostridium
perfringens breast implant infection after dental treatment. Ann
Plast Surg 1996, 36: 309–312.
42. Schmalz G Concepts inbiocompatibility testing of dentalrestorative materials. Clin Oral Investig 1997, 1:154-62. 23, 46-52.
66. Curry S. Joint arthoplasty, dental treatment and antibiotics. J Arthroplasty 2002, 17: 111- 113.
43. Geurtsen W Biocompatibility of root canal filling materials.
67. Nadlacan LM, Hirst P. Infected total knee replacement fol-
73. Kaufman AY, Rosenberg L. Paresthesia caused by endomethasone. J Endod 1980, 6: 529–531.
76. Isreal HA, Leban SG. Aspiration of an endodontic instrument. J Endod 1984, 10: 452- 454.
77. Nair PN, Sjögren U, Krey G, Sundqvist G. Therapyresistant foreign body giant cell granuloma at the periapex of a root-filled
human tooth. J Endod 1990, 16: 589–595.
78. Sjögren U, Sundqvist G, Nair PN. Tissue reaction to guttapercha particles of various sizes when implanted subcutaneously in
guinea pigs. Eur J Oral Sci 1995: 103: 313–321.
79. Eleazer PD, Eleazer KR. Air pressures developed beyond
the apex from drying root canals with pressurized air. J Endodont
1998, 24: 833–836.
80. Wright KJ, Derkson GD, Riding KH. Tissue-space emphysema, tissue necrosis, and infection following use of compressed air
during pulp therapy: case report. Pediatr Dent 1991, 13: 110–113.
81. Carr BG, Scott KB. Surgical endodontics. In: Cohen S,
Burns RC, eds. Pathways of the Pulp, Vol. 18, 7th edn. St Louis, MO:
Mosby, 1998, 608–656.
82. Keçeci A.D.,Kaya Üreyen B.,Ünal Çelik G. Inadverdent Injection of Sodium Hypochlorite Into Periapikal Tissues:Two Case Reports. The Journal Of Hacettepe Faculty Of Denstry 2006 Cilt.30
Say› .2 Sayfa 35-41
83. De Bruyne MAA, Mor RJG, Raes FM. Necrosis of the gingiva caused by calcium hydroxide: a case report. Int Endod J 2000, 33:
67–71.
84. McNeill C. Management of temporomandibular disorders:
concepts and controversies. J Prosthetic Dentistry 1997, 77:
510–522.
85. Trowbridge HO, Emling RC. Inflammation. A review of the
process, 5th ed, Quintessence Publishing Co, Chicago, p:111-117, 1997
86. Kaufman AY, Keila S. Hypersensitivity to sodium hypochlorite. J Endod 1989, 15: 224–226.
87. Serper A, Ozbek M, Calt S. Accidental sodium hypochlorite-induced skin injury during endodontic treatment. J Endod. 2004,
30:180-1.
88. Heling I, Rotstein I, Dinur T, Szwec-Levine Y, Steinberg D.
Bactericidal and cytotoxic effects of sodium hypochlorite and sodium
dichloroisocyanurate solutions in vitro. J Endod. 2001, 27:278-80.
89. Çaliflkan K, Türkün M, Alper S Allergy to sodium hypochlorite during root canal therapy: a case report. Int Endod J, 1994,
27:163–7.
90. Dandakis C, Lambrianidis T, Boura P Immunologic evaluation of dental patient with history of hypersensitivity reaction to sodium hypochlorite. Endod Dent Traumatol 2000, 16:184-7.
91. Pontes F, Pontes H, Adachi P, Rodini C, Almeida D, Pinto
D Jr. Gingival and bone necrosis caused by accidental sodium
hypochlorite injection instead of anaesthetic solution. Int Endod J.
2008, 41:267-70
YAZIfiMA ADRES‹
Doç. Dr. Ayfle Diljin Keçeci
Süleyman Demirel Üniversitesi Diflhekimli¤i Fakültesi Endodonti AD. 32260, Do¤u Kampüsü, Isparta
Tel: 0246 211 32 29 • Fax: 0246 237 06 07 • e-posta: [email protected]
110

Download Report