KARAKTER EĞİTİMİ-1 F. Betül Karaca > [email protected] “Hayatımız karakterimizin değil, karakterimiz hayatımızın ürünüdür” Peyami Safa Giriş Öğrenciler, öğretmenler ve veliler için öğrencinin başarısı deyince sınavda aldığı puanlar geliyor akla. Oysa insan için en önemli başarı, “kendisine verilen şu kısa ömrü, daha kalıcı şeylere adayarak” yaşamaktır. Şüphesiz, eğitim sistematiğimizin daha öğrenci merkezli, bireyin gelişimi ve kişiliğinin yüceltilmesi üzerinde daha fazla duran, öğrencilerin sadece “sınavlarda iyi sonuçlar alan” değil, aynı zamanda “yüksek karakterli ve kişilikli” olmaları noktasında ailelerin ve öğretmenlerin yapılabileceği pek çok şey vardır. Birçok alanda değerler karmaşası yaşanan günümüzde öğrenciler, kendilerine sunulan değerleri gerçek anlamda sahiplenememektedir. Öğrencilere yüce değerlerin öğretilebilmesinin ve hayatı daha anlamlı yaşamalarının sağlanabileceği düşüncesiyle bu yazıda, “Karakter Eğitimi” üzerinde durulacaktır. Karakter Karakter, bir bireyin kendine özgü yapısı, onu başkalarından ayıran temel belirti ve bireyin davranış biçimlerini belirleyen ana özellik, seciye, huy, tabiat, öz yapı olarak tanımlanmaktadır. Bu anlamda bir insanı başkalarından farklı kılan zihinsel, duygusal, düşünsel ve ruhsal özelliklerin yanı sıra, alışkanlıklar, davranış tarzları, bakış açısı gibi ögelerin; yaşanılan toplumun ve kişinin yetiştirilme tarzının sosyo-kültürel değerler ile yorumlanarak değerlendirilmesi kişinin karakterini oluşturur. Karakter eğitimi ise; öğrencilerin özellikle davranış bakımından iyi nitelikler geliştirmeleri üzerinde duran, öğrencilerde belli bir ahlâk anlayış ve ölçüsüne göre birtakım özellikler geliştirme amacını güden eğitimdir. Karakter eğitimi; çocuklukta oluşmaya başlayan kişilik için karakter oluşumuna katkıda bulunacak, ailenin yanı sıra eğitim kurumlarında sistemli olarak verilerek sağlıklı bir toplum oluşması açısından gerekli olan eğitimsel bir çalışmadır. Birey doğumdan itibaren önce aileden daha sonra yakın çevresinden, okulundan, medyadan bir kısım değerler alır/öğrenir. Bu değerlerin bireyin kişiliğinde yer etmesiyle karakterin oluşumu birbiriyle örtüşük vaziyette devam eder. Değerler Toplumsal hayatta geçerli pek çok değerler bütünü sayılabilir: Hukuk kuralları, Ahlak kuralları, Din kuralları, Örf ve adetler vs. Birey, toplumun genelinde kabul gören değerleri, öğrenerek, yaşayarak ve başkalarına aktararak sosyal hayatta bir yer edinir. Bu değerlerin öğrenilmesinde hayatın ilk altı yılı aile en önemli faktör iken zamanla okul, çevre ve medya tarafından kuşatılmışlık başlar ve ailenin etkisi yaş ilerledikçe minimal düzeye iner. Birey, bu değerlerden hangilerini rol modellerinden görüp öğrenerek yaşarsa onları, karakteri haline getirmiş olur. Bebeklik dönemi İlk algılama döneminden itibaren bireyin kişiliği şekillenmeye başlar. Bebeklik dönemindeki gözle görülür bir takım tepki ve davranışları, anne babaların doğru algılayabilmesi her zaman mümkün olmayabilir. Yapılan davranışı bireyin kişiliğinden bir parça olarak düşünebilmek, onunla iletişim kurmada işimizi kolaylaştıracaktır. Yaradılışıyla birlikte kendisinde var olan ruhsal veya fiziksel özellikleri gün yüzüne çıkarmasının pek mümkün olmadığı bu dönemde, bireyin tepkilerine çoğu kez olumsuz anlamlar yüklenir. Bu olumsuzluklar doğru analiz edilirse, çok erken dönemde bireyin istenen veya istenmeyen davranışları tespit edilip ebeveynin bu yönde tavır sergilemeleri sağlanarak doğru sonuca ulaşma aşamalarının ilk adımı atılabilir. Bu adımın başarılı bir adım haline gelmesi için anne ve babaların, birey dünyaya gelmeden önce bilinçlenmesi ve bir takım eğitimlerden geçmesinde yarar vardır. Okul çağı Bireyin çevreyi, bilinciyle algılamaya ve kavramaya başladığı çocukluk döneminde, ifade etme süreci işlemeye başlar. Birey, devamlı olarak kendisini ve isteklerini, sözlü veya davranışsal olarak yansıtmaya; varlığının da bilinciyle, toplumda yer aldığını kendine ve çevresine ispat etmeye çalışır. Algı ve öğrenmeye tamamıyla müsait olduğu bu dönemde, içinde bulunduğu ev, okul, vb. mekânlarda topladığı tüm somut ve soyut verileri belleğinde özenle taşıma, yeri ve zamanı geldiğinde de uygun veriyi kullanma yetisine sahiptir. İnsanlar, toplum içinde yaşayan ve ilişkiler kuran sosyal varlıklardır. Genel anlamda eğitim, insanı doğumundan ölümüne kadar etkileyerek, belli bir şekle büründürür. Karakter eğitiminin temel hedefi ise bireyin beceri ve davranışlarının toplumsal olarak kabul edilir düzeye ulaşmasını sağlamaktır. Karakter eğitimi Bireyin sosyal hayatın içinde geçerli değerler bütününü, bilgi düzeyinden davranış düzeyine indirgemesiyle karakteri şekillenir. İbn-i Haldun, “Kişi, içinde bulunduğu milletin çocuğudur” ifadesiyle, toplumun insanı biçimlendirmesini dillendirmiştir. Nitekim benzer bir yaklaşımla bir Afrika atasözünde “Bir çocuğu yetiştirmek, bütün köyün işidir” denilmektedir. Aslında bu karşılıklı bir durumdur. Birey, o toplumda şekillenirken toplumun bireylerden oluşması nedeniyle bireylerin anlayışlarının genel özellikler bakımından birbirine benzemesi yönüyle toplumun da şekillenmesi söz konusudur. Karakter eğitimine ihtiyaç duyulmasının bir yönü de, hem insanları hangi davranışın etik olup olmadığı konusunda bilgilendirmek, hem de bu bilgiyi içselleştirmelerini sağlamaktır. Çünkü nelerin doğru veya yanlış olduğu konusunda bilgi sahibi olmak, doğrunun ve iyinin istendiği ve davranışa dönüştüğü anlamına gelmez. Örneğin, park halindeki bir araca kimsenin görmediği bir anda kazayla çarpan bir sürücünün, kimseye görünmeden ortadan kaybolmasının yanlışlığını herkes bilir, ancak böyle bir durumla karşılaştığında bireyin telefon numarası ve durumu açıklayan bir notla çarptığı aracın sürücüsüne ulaşmaya çalışması ya da orada bekleyerek konuyu izah etmesi, belli değerleri karakterine yerleştirdiğini gösterir. Karakter eğitimiyle sağlanacak bireysel gelişmişlik, toplumsal gelişimi de beraberinde getirecektir. Bu nedenle bireylerin yetiştirildiği aile ve okul ortamlarında karakter eğitimini sağlıklı bir biçimde sağlanması hem bireysel hem de toplumsal iyileşme için gerekli ve zorunludur. Süreçler Karakter eğitimini iki temel sürece ayırırsak; bireylerin her türlü tutum ve davranışlarını yönlendirme ya da istenilen davranışları bireylere kazandırma anlayışı birinci süreci oluştururken; bireylerin varlık bilincini kavraması ikinci süreci oluşturmaktadır. İlk süreçte gözlem çok önemli bir yere sahiptir. Birey hangi yaş grubu içerisinde yer alırsa alsın, davranışlarının aile ya da okul içinde anlık tepkiler gösterilmeden belli süreçlerde izlenerek, yönlendirmenin şekli belirlenmelidir. Refleks haline gelmiş bir takım bilinçsiz yön verme yöntemleri çoğunlukla tahrip edici niteliktedir. Karakter eğitimi sürecinde doğrudan ya da dolaylı olarak yer alan sorumluluk sahibi her birey, örnek teşkil edici davranış sergilemek zorundadır. Bir takım toplumsal önyargılar, örnek bireyler tarafından irdelenip davranış boyutunda ve değerlendirmesinde yer alıp almaması konusunda netlik kazanmalıdır. Bireyin davranması gereken şeklin ne olduğu konusunda kafasında yer alacak bir soru işareti dahi onun zihnini bulandırıp yanlış olanı doğruymuş gibi algılamasına neden olabilir. Karakterin oluşumu her bireyin hayatının farklı zaman dilimlerini kapsar. Oluşumun tamamlanma süreci, bireyin düşünsel ve ruhsal özelliklerinin yanı sıra bireyi etkileyen çevresel faktörlerin nitelik ve niceliklerine bağlı olarak değişiklik gösterir. Her birey, herhangi bir davranış ya da faktörden aynı ölçüde ve aynı biçimde etkilenmez. Dolayısıyla karakter eğitimi, “birey”i iki farklı boyutta ele alarak şekillendirmelidir. Birincisi bireyin içinde yaşayan dünya, kendi içsel yapısı; ikincisi de içinde yaşadığı dünya, yakın çevresi. Bu değerlendirmede, her birey için özgün çözüm yöntemleri kullanılmalıdır. Sonuç Karakter eğitimi uygulamalarıyla, başta aileler, öğretmenler ve okul yönetimleri, öğrencilerin yaş gruplarına göre belirlenecek “Sorumluluk sahibi olmak, kendini kontrol edebilmek, arkadaşlık, doğruluk, güvenilirlik, fedakârlık, çevreye ve canlılara duyarlı olmak, adalet duygusuna sahip olmak, zamanı iyi kullanmak, çalışkanlık, kararlılık, hoşgörülü ve sabırlı olmak, dürüstlük, cesaret, misafirperverlik, yardımlaşmak, paylaşmak” gibi değerleri, öğrencilerin bireysel farklılıkları ve ihtiyaçlarını da gözeterek öğretmeye çalışmalıdır. Bu çalışmalarda öğretimin en önemli basamağı rol model olmaktır. Yolda yürürken önüne gelen bir kediye tekme atan birisinin, çocuğuna veya öğrencisine “çevreye ve canlılara duyarlı olunmalıdır, onlara sevecen yaklaşılmalıdır” demesinin etkili olmayacağı muhakkaktır. Karakter eğitiminde dengeli ve orta bir yolun takibi, en az rol model olmak kadar önemlidir. Örneğin fedakârlık duygusuna vurgu yapılırken öğrencinin içinde bulunduğu fedakârlık düzeyi belirlenmezse, bu karakterin kazandırılmasında aşırılıklar ya da eksikliklerin ortaya çıkması kaçınılmaz olur. Planlı, dengeli, tutarlı ve toplumun tüm katmanlarıyla bütünleşik bir karakter eğitimiyle öğrencilere; yüce değerler öğretilebilecek, şu kısa ömrü daha kalıcı şeylere adayarak çok daha anlamlı, “yüksek karakterli ve kişilikli” olarak yaşamaları sağlanabilecektir.