1788 - 1808 TARIHLERINDE SIVAS ŞER'ıYE SICILLERINDE GEÇEN VAKFIYELER Ömer D E M İ R E L arih a r a ş t ı r m a l a r ı n d a , a r ş i v belgelerine dayanma ve bu belge lerden yararlanma gereği ö n e m l i v a k ı a dır. O s m a n l ı arşiv v e s i k a l a r ı n ı n bollu ğu, incelenenlerinin s a y ı s ı n ı n çok az ol duğu bilinen bir g e r ç e k t i r . Şer'iye Sicil leri, O s m a n l ı d ö n e m i v e s i k a l a r ı n ı n ara sında, en o r i j i n a l i d i r ve i l k s ı r a l a r d a yer alır. Bu vesikalarda sosyal ve eko nomik t a r i h i n nazariyesi d e ğ i l , p r a t i ğ i saklıdır. Sivas Kongre M ü z e s i n d e ( İ n k ı l â p Müzesi), Sivas ve ç e v r e ilçelere ait özel likle O s m a n l ı D e v l e t i n i n son i k i a s r ı n a tekâbül eden 121 adet k a y ı t l ı ve bir kı sım k a y ı t s ı z Şer'iye Sicili bulunmak tadır. Y a p m ı ş o l d u ğ u m u z bu ç a l ı ş m a d a 1788-1808 y ı l l a r ı n a ait 3, 4, 5, 6, 7 ve 8 n u m a r a l ı Şer'iye Sicillerinden faydalanılmıştır. Y i r m i y ı l l ı k d ö n e m i i h t i v a eden sekiz defterde, 52 adet v a k f i y e tesbit etmiş bulunuyoruz. V a k f i y e veya v a k ı f n â m e ; v â k ı f ı n , vakfın t e ş e k k ü l ü ve işleyişi hususunda tanzim ettiği h ü k ü m ve kaidelerin k a d ı t a r a f ı n d a n tescilini i h t i v a eden h u k u k i bir v e s i k a d ı r (1). V a k f kelimesi ise, Arapça'da d u r d u r m a k , a l ı k o y m a k mânâ sında olup, ıstılah olarak V I I I . asır o r t a l a r ı n d a n , X I X . asır s o n l a r ı n a kadark i devrede, İslâm ü l k e l e r i n i n i ç t i m a î ve iktisadi h a y a t ı n d a ehemmiyetti bir rol oynayan d i n i - i ç t i m â i bir müessesenin adıdır. Tesbit e t t i ğ i m i z vakfiyelerde genel olarak şu özellikler göze ç a r p m a k t a d ı r : V a k f i y e n i n en üst k ı s m ı n d a v â k ı f ı n is mi ve dua b ö l ü m ü b u l u n m a k t a d ı r . Vâ kıf h a k k ı n d a geniş b i l g i n i n v e r i l d i ğ i d i ğ e r b ö l ü m d e ise, baba a d ı , mesleği ve şahsi n i t e l i k l e r i verilmektedir. K a d ı n v â k ı f l a r ı n vekâletini alan i k i şahidin i k r a r ı y l a i l g i l i bölümü t a k i b e n , v â k ı f ı n t a y i n ettiği mütevelli ve n â z ı r ı n isim leri zikredilmektedir. Erkek vakfiye sa h i p l e r i n i n mahkeme huzurundaki ikrar l a r ı n ı takiben yine kendilerinin seç t i k l e r i mütevelli ve n â z ı r ı n isimleri yer almaktadır. V â k ı f t a r a f ı n d a n vakfedilen men k u l ve gayrı menkullerin tasvirinin ya pıldığı b ö l ü m d e ise, nakit p a r a l a r ı n m i k t a r ı , diğer menkul ve gayrı menkul lerin isimleri, çeşitleri. miktarları, b u l u n d u k l a r ı mevkileri, s ı n ı r l a n belir tilmiştir. V a k ı f l a r ı n asıl gayesini teşkil eden b ö l ü m d e de vakf edilmiş gelir kaynak l a r ı n ı n işletilmesi, geliriyle yapılacak hizmetler, mütevelliye, nâzıra vc hiz metlilere (2) verilecek miktarların tesbiti ve v â k ı f ı n koymuş olduğu diğer ş ı r t l a r yer a l m a k t a d ı r . Ayrıca mezhep i m a m l a r ı n ı n görüşleri, vakfiyenin tari hi ve ş a h i d l e r son b ö l ü m ü n ü ihtiva et mektedir (3). A- V  K I F L A R I N ÖZELLİKLERİ İslâm hukukuna göre v â k ı f ı n ; her şeyden önce vakfettiği malın m ü l k i y e tine ve v a k ı f yapma salahiyetine sahip (1) Şemseddin Sami, K â m u s - ı (2) Bahaeddin Y e d i y . l d ı r , Tiirkî, İstanbul 1316. "Vakır, lA X I I / 2 , s. 153-172. (3) B u S ı n ı n a m a Sivas Ş c r ' î .Mahkeme Sicillerin den geçen pılmıştır. vakfiyelerin ge;ı.l özelliklerine güre ya 17i ÇSMFR (ehil), hür, âkil ve bâliğ olmasj,, borç veya aşırı müsriflik yüzünden malını kullanmaktan alıkonmamış olması gere k i r (4). Vakfiyelerde genellikle vâkıflar h a k k ı n d a baba ismi, kendilerinin ismi, mesleği, İslâmi sıfatları(Hacı, Hafız, Seyyid) belirtilmiştir. İncelemiş ol d u ğ u m u z vakfiyelerde göze çarpan en önemli özellik, vakıfların % 50'sinin kadın olmasıdır. Bu özellik bizi ister istemez bazı tahminlere sürüklemekte dir. Şöyleki; bu dönemde Sivas kadın larının bir kısmı maddt yönden zengin olup mülklerini istediği gibi kullanma özgürlüğüne sahiptir. K a d ı n vâkıfların dul veya evli olmaları, bu durumu de ğiştirmemektedir. Vakfiyelerde, vâkıflar hakkında diğer önemli bir özellik de mensubi yetleridir. Bu konuda yapılan bir araş tırmada (5) vakıf kurucularının 65,70' inin askeri sınıf (devletten maaş alan), % 34, 93'nün ise raiyyct sınıfından (devlete vergi veren) olduğu bclirtilmektcdir.Sivas'a mahsus yapmış olduğu muz araştırmada vâkıfların % 19, 23' nün askeri sınıftan, '!<ı 80. 77'sinin raiyyet sınıfından olduğunu tesbil etmiş bulunuyoruz. Sonuçlardaki zıtlık incelemiş olduğumuz vakfiyelerin bölgesel olmasından ileri gelebileceği gibi, kısa bir tarih dönemi (1788-1808) içerisinde taranan vakfiyelerin genel likle küçük olmasından da kaynaklan d ı ? ' düşünülebilir. Vakıf sahiplerinin L>:r kısmının meslekleri (Penbcci, Bak kal, Ç u b u k ç u ) diğer bir kısmının da İslâmt sıfatları belirtilmiştir. Askeri s ı n ı f t a n olan vakıfların bir kısmının büyük vakıflara sahip oldukları ve va l i l i k görevi yaptıkları görülmektedir (6). Belirtilen özelliklerin yanısıra, bir vâkıfın en fazla 3 vakıf (7). 3 vâkı fında ikişer vakıf k u r d u k l a r ı görül mektedir (8). Ayrıca i k i kişinin birlikte bir vakıf, yine üç kişinin birlikte bir vakıf k u r d u k l a r ı n ı tesbit etmiş bulu nuyoruz (9). B- M Ü T E V E L L İ V E N A Z I R L A R Mütevelli, v o k ı f işlerini vakfiye şff;'t/arı vc şer'i h ü k ü m l e r dairesinde DEMİREL idare ve rüyet için t a y i n o l u n a n l a r h a k k ı n d a verilen bir t a b i r d i r (IQ). Vazifesi ise vakıf m i r a s ı n ı n her t ü r l ü gasb ve tecavüze karşı b ü t ü n l ü ğ ü n ü korumak, bu mirası daima ü r e t i m yapa cak halde bulundurmak ve onun gelir lerini a r t ı r m a k (11) ş e k l i n d e belir tilmektedir. Mütevelliyi, vâkıf veya n â z ı r t a y i n etmektedir 52 vakfiyenin 4 r i n d e m ü tevelliyi vâkıf tayin etmiş olup b u n lardan 10 tanesinde m ü t e v e l l i ismi be lirtilmiş, birinde ise m ü t e v e l l i t a y i n edilmemiştir. M ü t e v e l l i l e r d e n 28,84 (15 vakfiyede)'ü v â k ı f l a r ı n kendisi, %30.76 (17 de)'sı ise vâkıfın oğlu, k ı z ı . t o r u n u , zevcesi ve kızkardeşi gibi y a k ı n a k r a balarıdır. Yine m ü t e v e l l i l e r i n % 30.76 (17 vakıf mütevellisi)'sı isimleri be lirtilmiş y a b a n c ı l a r d ı r . Bir m ü t e v e l l i n i n ise, dindar ve m ü t e d e y y i n o l m a s ı isten miştir. Vakfiyenin birinde C â m t - i K e bîr mütevellisi, mütevelli olarak t a y i n edilmiştir.Mütevellisi tesbit e d i l m e m i ş sadece bir vakıf v a r d ı r . Vâkıflar y u k a r ı d a g ö r ü l d ü ğ ü g i b i kendilerini ve yakın a k r a b a l a r ı n ı m ü tevelli tayin etmek suretiyle v a k ı f ge l i r l e r i n i n bir kısmını ailelerine a k t a r (4) Yediyıldız, ay. (5) Bahaeddin Yediyıldız, "Türk v a k ı f kurucula rının sosyal tabakalaşmadaki yeri (1700-1800)", Os manlı araştırmaları, c.III.İstanbuI 1982, s.143-164. (6) E r z u r u m Valisi D e v l e t l ü A l a e d d i n P a ş a V a k fiyesi, Sivas Ş.S, no: 7, s.169. (7) Cambaz Hacı Ömer'in Zevcesi F a t m a binti Ahmet Vakfiyeleri, Sivas Ş.S. no: 5, s.186-187. (8) Zarahzade Recep Bey bin Mehmed P a ş a V a k fiyeleri, Sivas Ş.S, no: 4, s.l60, s.270. Zarahzade FeyzuUah P a ş a ' n m H a n ı m ı A y ş e H a nım Vakfiyeleri, Sivas Ş.S, no: 4, s.271, no:8, Mehterbaşı Mehmed E m i n A ğ a n ı n s.36. Vakfiyeleri, Sivas Ş.S, no:5, s.194, s.195. (9) Seyyid Abdülbaki A ğ a ve Berber S e y y i d A b dullah ve Karındaşı Seyyid Halil Vakfiyesi, S i v a s Ş . S , no:3, s.229. (10) M.Zeki Pakalın, Osmanlı T a r i h Deyimleri ve Terimleri Sö'zlüğü,c.2, İstanbul 1983, 2.Basım. (11) Bahaeddin Yediyıldız, " X V H I . A s ı r d a T ü r k Vakıf Teşkilâtı",Tarih Enstitüsü Dergisi, Prof Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı, İ s t a n b u l 1982, 180. Dr. s.l71- 178Ş-1$QŞ'DE S İ V A S S E R ' t Y F SİCİI.T makta ve b ö y l e l i k l e m ü l k l e r i n i koruma ya alıp s ü r e k l i olarak aile fertlerine iş ve gelir garantisi temin etmektedir. V a k ı f g e l i r l e r i , harcanma özellik lerinden d o l a y ı , h a y r î , a i l e v î ve yarı ailevî olmak ü z e r e üçe a y r ı l m a k t a d ı r (12). T a h l i l e t t i ğ i m i z v a k ı f l a r ı n y a n dan fazlası (% 59.60), y a r ı a i l e v î v a k ı f özelliğini b ü n y e s i n d e b u l u n d u r m a k t a dır. Z i k r e d i l e n v a k ı f l a r ı n g e l i r l e r i hay rî müesseselere ve v â k ı f ı n ailesine d a ğ ı t ı l m a k t a , geriye kalan v a k ı f l a r ise (%40, 40) h a y r î v a k ı f özelliği t a ş ı m a k tadır. A y r ı c a , mijtevellilerin %26'sı ka d ı n l a r d ı r . M ü t e v e l l i l e r i n ü c r e t l e r i de çok önemli ö z e l l i k l e r arz etmektedir. Dört vakfiyede, m ü t e v e l l i ücretleri miktar olarak tesbit e d i l m i ş t i r (5, 10. 20 guruş ş e k l i n d e ) (13). İki vakfiyede, vakıf g e l i r l e r i n i n sülüsü (1/3) m ü t e velliye verilmektedir. Y a r ı y a y a k ı n ı n d a gelir fazlası (şart k o ş u l a n h a y r î harca maların a r t a n ı ) m ü t e v e l l i y e verilmek tedir. D i ğ e r l e r i n e ise, vazifei tevliyet olarak ü c r e t v e r i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e , fakat m i k t a r ı b e l i r t i l m e m e k t e d i r . Bir v a k f i yede de m ü t e v e l l i y e ü c r e t tesbit edil memiştir. A s l ı n d a , m ü t e v e l l i l i k vazifesi ile vakıflar, ailelere hizmet c t t i r i l n n ş i i r . Sivas şehri v a k f i y e l e r i n d e ilginç bir durum g ö z l e n m e k t e d i r . Ö y l c k i . c a m î . mescid, mektep ve çeşmelerin tamire m u h t a ç o l d u k l a r ı , hatta yer döşemele rinin bile k a l m a d ı ğ ı halde m ü t e v e l l i lerin v a k ı f g e l i r l e r i n i kendilerine ayırdıkları belirtilmektedir. Mütevelli lerin vali ve k a d ı l a r t a r a f ı n d a n bu menfi hareketlerinden s a k ı n m a l a r ı için ihtar e d i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r (14). M ü t e v e l l i l i l ğ i n bir d i ğ e r özelliği, kendileri ö l d ü ğ ü zaman erkek ç o ç u k l a r ı aynı görevi ifâ etmekte, o n l a r ı n nesil lerinin de kesilmesi ü z e r i n e bölgcd'^ki câmî i m a m l a r ı veya Câmî-i K e b î r m ü t e vellisi bu g ö r e v i devam ettirrrnş olma sıdır. M ü t e v e l l i l i ğ i n y a n ı s ı r a , b i r k a ç vak fiyede geçen n â z ı r l a r belli m a a ş k a r ş ı lığında m ü t e v e l l i y e n e z â r e t eden kimse lerdir. Yine bu g ö r e v i aileden olanlar y ü r ü t m e k t e ve kendilerinden sonra çoçuklarına geçmektedir. FRTNnP GECEN V A K F İ Y E L E R 379 C- V A K F E D İ L E N M A L L A R Vakfedilen mülklerin yani gelir kaynaklarının tasviri, vakfiyelerde d i k k a t l e tesbit edilen ve özelliklerinin en ince a y r ı n t ı l a r ı n a kadar belirtildiği bir b ö l ü m d ü r . Şöyleki, m ü l k l e r i n (men kul veya gayrı menkul) cinsi, çeşidi, m i k t a r ı , yeri ve nasıl f a y d a l a n ı l a c a ğ ı tesbit edilmiştir. V a k ı f gelir k a y n a k l a r ı ; tarım işlet meleri, binalar ve nakit para(bir kısmı m ü l k l e b i r l i k t e nakit para) şeklinde sı n ı f l a n d ı r ı l a b i l i r (15). T a r ı m işletmeleri; Vakfiyelerde meyveli ve meyvesiz bah çe, tarla, arsa. köy mezra ve m a l i k â n e leri adı a l t ı n d a geçmektedir. Bunlar, m a h s û l l e r i vasıtasıyla v a k ı f l a r a gelir k a y n a ğ ı olmakta ve toplam vakıf mülk leri a r a s ı n d a fazla bir yekûn tutma maktadır. V a k ı f gelir k a y n a k l a r ı n d a n binala rı, özellikleri itibariyle meskenler ve iktisadi k u r u l u ş l a r diye i k i gurupta inceleyebiliriz. İcara verilmek suretiyle gelir s a ğ l a n a n konak, mcnzil(ev). saray ve k i r a c ı d a m ı gibi meskenlerin isimleri v a k ı f gelir k a y n a k l a n a r a s ı n d a sıkça zikredilmektedir. Meskenlerden, saray ve konaklar yıllık belli bir ücret (icar) karşılığı kiralanmaktadır. Kullanım ~r'-\ı ise. Sivas Kiracıbaşı'sı vasıtasıyla İ s t a n b u l ' d a n ve diğer \ila>etlerden ge len devlet ricalinin misafir edilmesi suretiyle o l m a k t a d ı r (16). Vakfiyelerde saray ve k o n a k l a r ı n şekli m u h t e v a l a r ı konusunda bilgi verilmediği halde, ev lerin tüm özellikleri bahsedilmiştir. Ev t i p l e r i genellikle şu özellikleri i h t i \ a etmektedirler. Normal olarak vasıflan d ı r d ı ğ ı m ı z evlerde bir göz kış e \ i . bir üst oda. alt k a t ı n d a odunluk veya an(12) Bahaeddin Vediyildır, " M ü e s s e s e - T o p l u m Münâsebetleri Çerçevesinde XVIII. T o p l u m u ve Vakıf Müessesesi", V D Asır Türk (.\nkara 1982), C . X V , s 23-53. (13) Abdulkadir bin Abdurrahman Vakfiyesi, Si vas Ş.S., no 5, S İ, Ç a v u ş o ğ l u Hacı Hasan Vakfıy'-si. Sivas Ş . S . , X o : 3 , s.232-233. (14) Sivas Ş.S, no:l, s. 172. (15) Bahaeddin Vakıflarının İktisadi Yediyildır, Boyutu", "XVIII, vd, Asır (Ankara C . X V I I I , s.5-41. (16) Sivas Ş.S, no:17, 8.25, s.95, no:19, 5.2. Türk 1985), 380 rtvn^R DEMİREL bar, havlu(avlu), bir göz taşra odası{dış oda), alt k a t ı n d a ahır veya samanlık b u l u n m a k t a d ı r . Büyük evlerde ise bu b ö l ü m l e r e ilaveten, harem odası, kahve odası, divanhanc(salon), yazlık, çeşme ve f ı r ı n d a m ı vardır (17). Evlerin bir özelliği de vakfcdilenlorin hemen he men hepsinin i k i katlı olmasıdır. A y rıca kiracı damı tabiriyle geçen odalar da zikredilmektedir. Evler yalnız vakf e d i l d i k l e r i gibi diğer mülk ve para larla da vakfedilmişlcrdir. Toplam vak fiyeler içinde %18' e yakını mesken lerle i l g i l i d i r . Binaların direkt olarak ticâri işlerle i l g i l i olanları, genellikle d ü k k a n l a r d ı r . Sivas şehrinin önemli bir ticâri mevki de bulunması sebebiyle çok sayıda çar şısı olup (18) her çarşıda çeşitli mes leklerden işyeri b u l u n m a k t a d ı r (19). Genellikle vakfedilen d ü k k a n l a r ı şöyle sıralayabiHriz.-Kuyumcu, semerci, duhancı (tütüncü), kılıççı, penbeci (pa mukçu), çıkrıkçı, temürcü, tuzcu, bak kal, nalbant, berber, hallaç ve haffaf (ayakkabıcı) gibi d ü k k a n l a r ı n yanısıra cambaz ahuru, kahvehane, mağaza ve han da geçmektedir. Ayrıca değirmen lere de vakf edilen mülkler arasında sık sık rastlanmaktadır. Bir kısım sanat erbabı ve tüccar, kendi mesleğiyle i l g i l i d ü k k a n l a r vakfetmişlerdir (20). Gelir k a y n a k l a r ı içerisinde sadece d ü k k a n ve dükkanla birlikte diğer m ü l k l e r i bünyesinde bulunduran vakıf lar önemi bir yekûn t u t m a k t a d ı r (% 37'ye yakın). Bunlardan başka vakfedilen mükler i ç e r i s i n d e , ev eşyalarına da rastla m a k t a y ı z (21). Bahsetmiş olduğumuz mülklerin gelirleri, icara verilmek suretiyle, ya tamamen alınmakta veya d e ğ i r m e n l e r d e ve köy mezralarında ol d u ğ u gibi (7 sehimde 5 sehim, 10 kilede 2.5 kile) m i k t a r tesbit edilmek suretiyle a l ı n m a k t a d ı r (22). Toplam v a k ı f l a r ı n yarıya yakını (%43), nakit para ve parayla birlikte menkul ve gayrı menkuller meydana getirmektedir. Para vakıfları sayı olarak fazla olup toplam para m i k t a r ı bunun aksine azdır. Çoğunun miktarla rı tesbit edilmiş olmakla beraber, bu m i k t a r l a r ı n bir kısmı sülüs mal olarak zikredilmiştir. M i k t a r ı tesbit e d i l e n lerin toplamı o n ü ç b i n g u r u ş olarak he saplanmıştır. Osmanlı y ö n e t i m i n i n kay nağı ve pratiği olan d i n î ilkeler, para v a k ı f l a r ı n d a b i r t a k ı m menfi i c r a a t l a r a rağmen yönetimin ö n d e r l i ğ i ve deste ğiyle u y g u l a n a b i l m i ş t i r (23). Hemen hemen para v a k ı f l a r ı n ı n tamamında onu o n b i r b u ç u k d a n (%I5) faiz g e l i r i konulmuş ve bu durum öyle b i r hal a l mış k i , bu had, haram s a y ı l m a m ı ş t ı r (24) . Vakfedilen nakid para, g e n e l l i k l e şehirde bulunan esnaf ve t ü c c a r l a r a belirtilen faiz karşılığı v e r i l m e k t e d i r (25) . D- V A K F I N Ş A R T L A R I V E H İ Z METLERİ Vakıf gelirlerinin t e f e r r u a t l ı b i r b i (17) E l - H a c Abdulahad Efendi bin A l i A ğ a V a k fiyesi, Sivas Ş.S, no:7, s.83, Ayrıca Türk-İslâm Kültürü özelliklerini t a ş ı y a n evlerin fonksiyonel y a p ı s ı için; Doğan Kuban, "Anadolu-Türk Şehri Tarihî Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Ü z e r i n d e Bazı Gelişmeler", V D , (1968), c. V l l , s.53-73. (18) Vakfiyelerde tesbit e t m i ş o l d u ğ u m u z ç a r ş ı l a r şunlardır: Arpacılar Sûkı, Kuyumcular S û k ı , N a l b a t l a r Sûkı, Bakkal Sûkı, Kılıaçcılar S û k ı . T u z c u l a r Sûkı, Penbeciles Sûkı, Mahkeme Sûkı, K a z g a n c ı l a r S û k ı ve Sûkı Sultani (Sivac Çarşılarının Hepsi birden bu ismin verildiği kanaatinedeyiz). (19) Çarşılara isimlerini veren mesleklerin haricinde diğer mesleklerden d ü k k a n l a r g ö r ü l m e k t e d i r . (20) Cambaz Hacı Ömer'in Zevcesi Vakfiyesi, Sivas Ş.S. no:5, s.186. (21) Rukiye Hatunun Vakfiyesi,Sivas Ş . S . , no:6, 8.89. (22) Hazinedar M u s t a f a ' n ı n ehU F a t ı r - . a Vakfiyesi, Sivas Ç.3., no:5, s.271. A l - h a c Emin A ğ a bin Mehmed A ğ a Vakfiyesi, Hatun Mehmed Sivas Ş.S., no:6, s.140. (23) Neşet Ç a ğ a t a y , "Ösmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a Riba-Faiz Konusu Para Vakfiyesi ve Bankacılık", VD,(1971), s.39-66. (24) Hacı Osman Efendi Kerimesi Ü m m ü h a n H a tun Vakfiyesi, Sivas Ş.S., no:3, s.114. Mehterbaşı Mehmed E m i n A ğ a ' n m Vakfiyesi, Sivas Ş . S . no:5, 194-195. Hacı Eniştenin O ğ l u s. Mehmed Alemdar'ın "Sosyal Bütünleşme Vakfiyesi, Sivas Ş.S, no:5, s.240. (25) Bahaeddin Yediyildız, Açısından Türk Vakıflan", l . i n c i V a k ı f H a f t a s ı , Aralık 1983, Ankara 1984. s.34-36. 5-11 1788-1808-DE SİVAS ŞER'TYF S İ C t l J . F R t N n E G E C F N VAKFİYELER çimde k a y d e d i l d i ğ i g i b i g i d e r l e r i n i n de aynı ş e k i l d e tesbit e d i l d i ğ i n i m ü ş â h a d e ediyoruz. İ l e r i d e b a h s e d e c e ğ i m i z ü z e r e , vakıf g e l i r l e r i n i n toplumun f a y d a s ı n a çeşitli sahalarda s u n u l d u ğ u n u ve toplu mun ç o ğ u n u i l g i l e n d i r d i ğ i n i g ö r m e k t e yiz (26). İ n c e l e d i ğ i m i z d ö n e m Sivas ş e h r i va k ı f l a r ı n d a tesbit e t t i ğ i m i z çok önemli bir özellik, yeni b i r eseri meydana getirmekten çok, eskinin m u h a f a z a s ı ve d e v a m ı n ı n s a ğ l a n m a s ı d ı r . Y i r m i yılda kurulan v a k ı f l a r i ç e r i s i n d e yeni bir hizmet ve eser meydana g e t i r i l m e m i ş , mevcut o l a n l a r ı n belli başlı eksikleri giderilmeye ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r . T a h l i l e t t i ğ i m i z vakfiyelerde, g i derlerin ç o ğ u n u ahiret h a y a t ı n a y a t ı rım gayesiyle d i n t ve h a y r t harcamalar teşkil etmektedir. Bu gayeyle, gelirler Müslümanların ibadetlerini yaptıkları câmtlere ve cami g ö r e v l i l e r i n e tahsis edilmiştir. V a k ı f h a r c a m a l a r ı n ı n ç o ğ u n da %75 c â m t t a m i r i , c S m î l c r e şcmi asel ( a y d ı n l a t m a i ç i n ) , imam, m ü e z z i n ve kayyuma belli hizmetler k a r ş ı l ı ğ ı (ha tim, m e v l ü t , ve yasin o k u n m a s ı ) v e r i l mek ü z e r e ü c r e t a y r ı l m ı ş t ı r . V a k ı f sa hipleri a d ı n a Hacca gidilmesi (27) vc Buhârt-i Şerif o k u t u l m a s ı v a k f ı n şart ları a r a s ı n d a g ö r ü l m e k t e d i r (28). V a k ı f gelirlerinin harcanma ş a r t l a r ı n d a gö rülen d i ğ e r bir özellik, halva (helva) pişirilip, fukaraya d a ğ ı t ı l m a s ı d ı r . Yay gın bir adet olması gerekir k i , v a k ı f ların y a r ı s ı n d a şart k o ş u l m u ş t u r (%50). Sadece bir v a k ı f d a a ş u r e p i ş i r i l i p da ğıtılma ş a r t ı v a r d ı r (29). Bu ş a r t ı n bu lunduğu v a k ı f tesbit e t m i ş o l d u ğ u m u z en zengin v a k ı f d ı r (6.000 g u r u ş ) . A y r ı ca v a k ı f l a r d a t ü r b e l e r d e şcmi asel ya kılması (30) ve minare k a n d i l i n i n ya kılması için de harcama a y r ı l m ı ş t ı r . Eğitim alanında ise, vakıflarda mektep t a m i r i , m ü d e r r i s l e r i n ücretleri(miktar olarak b e l i r t i l m e m i ş ) , med resedeki talebe h ü c r e l e r i n d e y a k ı l a c a k şemi asel hususunda ş a r t l a r v a r d ı r (31). Ayrıca,Ali Baba zaviyesine çeşitli eş yalar v a k f e d i l m i ş t i r (32). İncelemiş o l d u ğ u m u z d ö n e m d e bele dî ve sosyal hizmetler n i t e l i ğ i n d e en fazla çeşme ve p ı n a r l a r ı n t a m i r i n e har cama y a p ı l d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e y i z . Bunun 381 y a n ı s ı r a k a l d ı r ı m ve sokak t a m i r i için v a k ı f gelirlerinden ücret a y r ı l m ı ş t ı r (33). Şehrin imar ve tamir faaliyetleri vakıflar vasıtasıyla gerçekleştirildiği g i b i , çeşme ve p ı n a r l a r ı n g ü n ü m ü z e ka dar k o r u n m a s ı sağlanmıştır. Ayrıca, v a k f edilen b i n a l a r ı n tamir ve korun ması da vakıf h a r c a m a l a r ı n d a hemen hemen i l k şart olarak k o n u l m u ş t u r . Ge l i r k a y n a k l a r ı n ı n sürekliliği açısından konulan şartın önemi b ü v ü k l ü r . V a k ı f gelirlerinin önemli bir kıs m ı n ı n harcanma şekli de gelirlerin bir k ı s m ı n ı n aileye verildiği yarı ailevî v a k ı f l a r sayesinde o l m a k t a d ı r . Dönem v a k ı f l a r ı n ı n cn göze ç a r p a n özelliği, daha önce de mütevelliler b ö l ü m ü n d e z i k r e t t i ğ i m i z gibi, vakıf gelirlerinden ailelerin büyük oranda istifade etmesi dir. V â k ı f l a r , genellikle erkek veya k a d ı n olan aile b ü y ü k l e r i o l m a k t a d ı r . A i l e reislerinin d i n î k a z a n ç d ü ş ü n c e sinin y a n ı s ı r a . vakıf kurmak suretiyle m ü l k l e r i n i aile menfaatleri y ö n ü n d e korumak, bu yolla aile fertlerine sü rekli iş ve maaş temin etmek de temel özelliktir. .Ayrıca h a y ı r yapan kimselerin İs lâm toplumunda belli bir sosyal üstün lük ve siyasi prestij k a z a n d ı k l a r ı gö r ü l m e k t e d i r . Bunun en güzel örneğini Sivas Vilayetinde belli dönemler v a l i l i k y a p m ı ş olan Z a r a l ı z a d e l e r ' i n vakıf vc imar faaliyetleri sonucunda kökleşmeye ç a l ı ş m a l a r ı gösterilebilir (34). İncelc(26) Bahaeddin Y e d i y i l d ı ı , "Vakıf Müessesesinin X V ' I I I . Asır Türk Toplumundaki R o l ü ' . V D , (Ankara 1982). c X I V , s.1-13. (27) Zaralızade F e y ı u l l a h P a ş a ' n ı n Zevcesi A y ş e Hatunun Vakfiyesi, Sivas Ş.S, no:7, (28) Zarahzade Receb Bey s.36. bin Mehmed Paşa Vakfiyesi, Sivas Ş.S, no:4, s.160. (29) Zarahzade F e y ı u U a h P a ç a ' n m Zevcesi Ayçe Hatun Vakfiyesi, Sivas Ş S, no:8, s 36. (30) Erzurum Valisi Alaeddin Paşa Vakfiyesi, Sivas Ş.S, no:7, s 1R9. (31) Zaralı? ide Serbevvabin Recep Bey Vakfiyesi, S Ş S , n ^ . i , s.235. (32) Rukiye Hatun Vakfiyesi, S Ş ? - n : C, s.89. (33) Rabia binti Seyyid Hacı Mvlımed Efendi Vakfiyesi, S S S . no:5. s.261. (34) Özcan Mert, X V I I I panoğulları, Ankara 1980, ve X I X Yüzyıllırda Ç a s,30. d ö n e m d e 5 vakfiyeleri mevcut. Zaralııadeler'in bu ÖMFR DEMİREL 382 miş o l d u ğ u m u z dönemden bir kaç yıl ö n c e s i n d e olmasına rağmen zikretmeye değer b u l d u ğ u m u z bir vakıf özelliğini de gayrı müslimlerde görmekteyiz. Bu d ö n e m d e tesis edilen gayrı mii<=nm va kıf örneklerinde, vakıf gelirlerini K u d ü s ' d e bir kiliseye ve SaydB Dürzi d a ğ ı n d a bir manastıra gönderilmesini şart koşmuşlardır (35). Bütün bu özelliklere ilaveten Os m a n l ı toplumu, devletin bu güç döne minde dahi, vakıf kurma, topluma yar dım etme geleneğini devam ettirmiş ve kısa bir zaman zarfında birçok vakıf kurmuştur.İncelemiş olduğumuz vakıf larda, o dönem Sivas'ı için birçok hiz met gerçekleştirilmiştir. Dönem vakıf larının temel özelliği mevcut olanların devamını sağlamak ve onların bazı i h tiyaçlarını karşılamaktır. Vakıf sahip leri içerisinde kadın vâkıfların çok luğu, önemli bir özellik olarak karşı mıza çıkmaktadır. Teşekkül ettirilen vakıflar sayesinde k a d ı n ve erkek vâ kıflar, toplum için belli hizmetler ger çekleştirdikleri gibi, gerek ahiret ha yatlarına bir yatırım yapmış, gerekse mülklerini muhafazaya almak suretiyle kendilerine ve aile fertlerine sürekli gelir ve iş temin etmişlerdir. BİBLİYOGRAFYA I - ARŞİV K A Y N A K L A R I a) Sivas Şer'i Mahkeme Sicillerinde Geçen Vakfiyeler; 1- Derviş Mchmed Ağa bin Derviş Mchmed Vakfiyesi, Sivas S.S. no:3, s.6. 9- Mehmed Ağa Cariyesi SSS. no:4, s. 139. Vakfiyesi, 10- H a c ı Fatma H a t u n SSS. no:4, s. 142. Vakfiyesi, 11- Z a r a l ı z a d e Recep Bey b i n M e h med Paşa Vakfivesi.SSS. no:4 s. 160. 12- Penbeci H a c ı Hasan ŞŞŞ, no:4, S.173. Vakfiyesi, 13- Mehmed SSS. no:4, s. 180. Vakfiyesi, kızı Nene 14- Ç u b u k ç u Topal Mehmed yesi, SSŞ, no:4, s. 184. 15- Ebubekir si.SSS. no:4 s. 199. kızı Ayşe Vakfi Vakfiye- 16- Bekir Ç a v u ş z a d e İ b r a h i m Vakfiyesi, ŞŞŞ, no: 4, s.229 Ağa 17- Hacı Hüseyin A l e m d a r b i n Os man Vakfiyesi, ŞŞŞ, no: 4, s.236-237. 18- Z a r a l ı z a d e Recep Paşa b i n M e h med Vakfiyesi, ŞŞŞ, no:4, s.270. 19- Z a r a l ı z a d e Feyzullah Paşa Z e v cesi Ayşe H a n ı m V a k f i y e s i , SŞS. no:4, 20- Abdulkadir bin Vakfiyesi, ŞŞŞ, no:5, s.l. 21- Hatcm no: 5, s. 154. Hatun Abdurrahman Vakfiyesi. ŞŞŞ. 22- Bakkal Kara Mahmud Bey V a k fiyesi, ŞŞŞ, no:5, s.184. 23- Canbaz Hacı Ö m e r ' i n Zevcesi Fatma Vakfiyeleri, ŞŞŞ, no:5, s. 186. 24- Canbaz Hacı Ö m e r ' i n Zevcesi Fatma V a k f i y e l e r i , ŞŞŞ, no:5, s.l86. 25- S.187. 2- Hacı Muharrem bin Mahmud Vakfiyesi Sivas S.S. no: 3, s.90. 26- Mehmed Alemdar bin K ü r t met Vakfiyesi, ŞŞŞ, no: 5, s.l89. 3- Selim Ağa Çırağı Hacı T i r y a k i Vakfiyesi, ŞSŞ, no: 3, s.109. 27Kuyucu Mehterbaşılığı ile mâruf Mehmed Emin Ağa V a k f i y e s i , SSS. no:5, s. 194. 4- Hacı Osman kızı Ümmühan Hatun Vakfiyesi, SŞ^, no:3, s.ll4. 5- AbdUlbaki Ağa ve Berber Abdul lah ve K a r ı n d a ş ı H a l i l Vakfiyesi. ŞSŞ. no:3, S.229. 6- Emine B i n t i İslâm Vakfiyesi, §ŞS, no:3, S.232. 7- Çavuşoğlu Hacı Hasan Vakfiyesi, SSS. no:3, s. 233. 8- Abdullah kızı H a n ı m ( G ü c ü k Ha nım) Vakfiyesi, ŞSŞ, no: 4, s.l08. Ah 28- S.195. 29- A l i kızı no:5, S.234. Ayşe Vakfiyesi, 30- Ahmed Efendi b i n Vakfiyesi, ŞŞŞ,no:5, s. 202, Ömer 31- Z a r a l ı z a d e Serbevvabin Bey Vakfiyesi, ŞŞŞ, no:5, s.235. (35) Sivas SS.. no:2, s. 135, s.l96 ŞŞŞ. Ağa Receb 1788-18Q8-DE StVAS Ş F R ' t Y F S t C h . T . F R t M n p r^ECEN V A K F İ Y E L E R 32- Mehmed ާŞ, no: 5, s.240. Alemdar 33- Ö m e r kızı M i h r i b a n §SŞ, no; 5, s.241. 383 Vakfiyesi 4 N u m a r a l ı Defterde 16 1206-1209 t a r i h l e r i a r a s ı n d a . Vakfiye Vakfiyesi 5 Numaralı 1211 t a r i h l i . 34- H a c ı Mehmed kızı Rabia fiyesi, SSS. no:5, s.261. Vak 35- Hazinedar M u s t a f a ' n ı n Zevcesi Fatma H a t u n V a k f i y e s i , S S Ş . no:5, S.271. 36- R u k i y e H a t u n V a k f i y e s i , ŞgŞ, no:6, S.89. 37- Mustafa k ı z ı Fatma V a k f i y e s i , ŞSŞ, no:6, s. 108. 38- Mustafa Ç e l e b i V a k f i v e s i . no:6,136. SŞS. Defterde 12 Vakfive 6 N u m a r a l ı Defterde 1214-1217 tarihleri arası. 4 Vakfive 7 N u m a r a l ı Defterde, 1217-1220 t a r i h l e r i arası. 5 ^ akfiye 8 N u m a r a l ı Defterde, 1220-1223 tarihleri arası. b) Diğer Belgeler. 8 Vakfiye Sivas Ş.S, no: 1.2.17, 19. c) Diğer Eserler. 39- Mehmed Emin bin Mehmed Ağa Vakfiyesi, SŞS. no:6, s. 140. ÇAĞ.ATAY, Neşet. "Osmanlı İmpa r a t o r l u ğ u n d a Riba-Faiz Konusu Para V a k ı f l a r ı ve Bankacılık". V D . c.IX, (1971). s.39-66. 40- Saime B i n t i H a c ı Vakfiyesi, ŞSŞ, no:7, s.30. M E R T , Ö z c a n , XVIII. ve XIX. yüzyıl larda ÇapanoğhtllarK Ankara 1980, Abdullah 41- A l i m e ve Fatma H a t u n yesi, ŞSŞ, no:7, s.42. 42- D e r v i ş SSS. no:7, s.73. kızı Emine Vakfi Vakfiyesi, 43- H a c ı A b d u l a h a d E f e n d i bin A l i Ağa Vakfiyesi, SŞS. no:7, s.83. 44- E r z u r u m V a l i s i A l a e d d i n Paşa Vakfiyesi, ŞSS, no:7, s.l69. 45- Tuzcu S i p a h i o ğ l u H a f ı z A b dullah bin Ahmed V a k f i y e s i , SŞS. no:8, s. 17. 46Taşçıoğlu Hüseyin Efendi Vakfiyesi, ŞSŞ, no.S, s.20. 47- Sabiha H a t u n V a k f i y e s i , ŞSŞ, no:8, s.30. 48Zaralızade Feyzullah Paşa Zevcesi Ayşe H a t u n V a k f i y e s i , SŞS. no:8, S.36. 49- Ü m m ü g ü l s ü m H a t u n V a k f i y e s i , SSS. no:8, s.69. 50- O d a b a ş ı Mehmed Ağa V a k f i yesi, ŞŞŞ, no:8, s.151. 51- K a y a Ahmed kızı Fatma V a k f i yesi, ŞSŞ, no:8, s. 166. 52- Hasan kızı A y ş e V a k f i y e s i , ŞSŞno:8, S.167. 3 N u m a r a l ı Defterde 7 Vakfiye 1203 t a r i h l i . P A K A L I N . M.Zeki, Deyimleri ve Terimleri İ s t a n b u l 1983. 2.Basım. Şemseddin İ s t a n b u l 1316 Sami, Osmanlı Sözlüğü Kamus-ı Tarih c.2, Türkt. Y E D İ Y I L D I Z . Bahacddin, "Vakıf", İA., I I I / 2 . s.153-172. Y E D İ Y I L D I Z , B, "Türk vakıf k u r u c u l a r ı n ı n sosyal t a b a k a l a ş m a d a k i yeri (1700-1800)", Osmanlı Araştırmaları, c.ni, İ s t a n b u l 1982, s.143-164. Y E D İ Y I L D I Z . B, " X V I I I . Asırda T ü r k V a k ı f Teşkilatı", Tarih Ensiiıüsü Dergisi. Prof Dr. T a y y i b G ö k b i l g i n Ha t ı r a Sayısı, İ s t a n b u l 1982, s.171-180. Y E D İ Y I L D I Z . B, "Mücssesc-Toplum M ü n a s e b e t l e r i Çerçevesinde XV11I. Asır T ü r k Toplumu ve V a k ı f Müessesesi", VD. (Ankara 1982) c.XV, s.23-53. Y E D İ Y I L D I Z , B, "Vakıf Müesscses i n i n V l I I . Asır T ü r k Toplumundaki Rolü". I D, (Ankara 1982). c I V , s.1-13. Y E D İ Y I L D I Z ,B. "Sosyal Bütünleş me A ç ı s ı n d a n T ü r k V a k ı f l a r ı " , 1 inci J akıf Haftası. 5-11 Aralık I9S3. Ankara 1984'. Y E D İ Y I L D I Z , B. "XV11I. Asır T ü r k Vakıflarının İktisadi Boyutu". VD. (Ankara 1985), C.XVI1I. s.5-41.
© Copyright 2024 Paperzz