1788 - 1808
TARIHLERINDE
SIVAS
ŞER'ıYE
SICILLERINDE
GEÇEN
VAKFIYELER
Ömer D E M İ R E L
arih a r a ş t ı r m a l a r ı n d a , a r ş i v belgelerine dayanma ve bu belge
lerden yararlanma gereği ö n e m l i v a k ı a
dır. O s m a n l ı arşiv v e s i k a l a r ı n ı n bollu
ğu, incelenenlerinin s a y ı s ı n ı n çok az ol
duğu bilinen bir g e r ç e k t i r . Şer'iye Sicil
leri, O s m a n l ı d ö n e m i v e s i k a l a r ı n ı n ara
sında, en o r i j i n a l i d i r ve i l k s ı r a l a r d a
yer alır. Bu vesikalarda sosyal ve eko
nomik t a r i h i n nazariyesi d e ğ i l , p r a t i ğ i
saklıdır.
Sivas Kongre M ü z e s i n d e ( İ n k ı l â p
Müzesi), Sivas ve ç e v r e ilçelere ait özel
likle O s m a n l ı D e v l e t i n i n son i k i a s r ı n a
tekâbül eden 121 adet k a y ı t l ı ve bir kı
sım k a y ı t s ı z Şer'iye Sicili bulunmak
tadır. Y a p m ı ş o l d u ğ u m u z bu ç a l ı ş m a d a
1788-1808 y ı l l a r ı n a ait 3, 4, 5, 6, 7 ve 8
n u m a r a l ı Şer'iye Sicillerinden faydalanılmıştır. Y i r m i y ı l l ı k d ö n e m i i h t i v a
eden sekiz defterde, 52 adet v a k f i y e
tesbit etmiş bulunuyoruz.
V a k f i y e veya v a k ı f n â m e ; v â k ı f ı n ,
vakfın t e ş e k k ü l ü ve işleyişi hususunda
tanzim ettiği h ü k ü m ve kaidelerin k a d ı
t a r a f ı n d a n tescilini i h t i v a eden h u k u k i
bir v e s i k a d ı r (1). V a k f kelimesi ise,
Arapça'da d u r d u r m a k , a l ı k o y m a k mânâ
sında olup, ıstılah olarak V I I I . asır
o r t a l a r ı n d a n , X I X . asır s o n l a r ı n a kadark i devrede, İslâm ü l k e l e r i n i n i ç t i m a î ve
iktisadi h a y a t ı n d a ehemmiyetti bir rol
oynayan d i n i - i ç t i m â i bir müessesenin
adıdır.
Tesbit e t t i ğ i m i z vakfiyelerde genel
olarak şu özellikler göze ç a r p m a k t a d ı r :
V a k f i y e n i n en üst k ı s m ı n d a v â k ı f ı n is
mi ve dua b ö l ü m ü b u l u n m a k t a d ı r . Vâ
kıf h a k k ı n d a geniş b i l g i n i n v e r i l d i ğ i
d i ğ e r b ö l ü m d e ise, baba a d ı , mesleği ve
şahsi n i t e l i k l e r i verilmektedir. K a d ı n
v â k ı f l a r ı n vekâletini alan i k i şahidin
i k r a r ı y l a i l g i l i bölümü t a k i b e n , v â k ı f ı n
t a y i n ettiği mütevelli ve n â z ı r ı n isim
leri zikredilmektedir. Erkek vakfiye sa
h i p l e r i n i n mahkeme huzurundaki ikrar
l a r ı n ı takiben yine kendilerinin seç
t i k l e r i mütevelli ve n â z ı r ı n isimleri yer
almaktadır.
V â k ı f t a r a f ı n d a n vakfedilen men
k u l ve gayrı menkullerin tasvirinin ya
pıldığı b ö l ü m d e ise, nakit p a r a l a r ı n
m i k t a r ı , diğer menkul ve gayrı menkul
lerin
isimleri,
çeşitleri.
miktarları,
b u l u n d u k l a r ı mevkileri, s ı n ı r l a n belir
tilmiştir.
V a k ı f l a r ı n asıl gayesini teşkil eden
b ö l ü m d e de vakf edilmiş gelir kaynak
l a r ı n ı n işletilmesi, geliriyle yapılacak
hizmetler, mütevelliye, nâzıra vc hiz
metlilere
(2)
verilecek
miktarların
tesbiti ve v â k ı f ı n koymuş olduğu diğer
ş ı r t l a r yer a l m a k t a d ı r . Ayrıca mezhep
i m a m l a r ı n ı n görüşleri, vakfiyenin tari
hi ve ş a h i d l e r son b ö l ü m ü n ü ihtiva et
mektedir (3).
A- V Â K I F L A R I N
ÖZELLİKLERİ
İslâm hukukuna göre v â k ı f ı n ; her
şeyden önce vakfettiği malın m ü l k i y e
tine ve v a k ı f yapma salahiyetine sahip
(1)
Şemseddin
Sami, K â m u s - ı
(2)
Bahaeddin Y e d i y . l d ı r ,
Tiirkî,
İstanbul
1316.
"Vakır,
lA X I I / 2 ,
s.
153-172.
(3) B u S ı n ı n a m a Sivas Ş c r ' î .Mahkeme Sicillerin
den
geçen
pılmıştır.
vakfiyelerin
ge;ı.l
özelliklerine
güre
ya
17i
ÇSMFR
(ehil), hür, âkil ve bâliğ olmasj,, borç
veya aşırı müsriflik yüzünden malını
kullanmaktan alıkonmamış olması gere
k i r (4).
Vakfiyelerde
genellikle
vâkıflar
h a k k ı n d a baba ismi, kendilerinin ismi,
mesleği, İslâmi sıfatları(Hacı, Hafız,
Seyyid) belirtilmiştir. İncelemiş ol
d u ğ u m u z vakfiyelerde göze çarpan en
önemli özellik, vakıfların
% 50'sinin
kadın olmasıdır. Bu özellik bizi ister
istemez bazı tahminlere sürüklemekte
dir. Şöyleki; bu dönemde Sivas kadın
larının bir kısmı maddt yönden zengin
olup mülklerini istediği gibi kullanma
özgürlüğüne sahiptir. K a d ı n vâkıfların
dul veya evli olmaları, bu durumu de
ğiştirmemektedir.
Vakfiyelerde,
vâkıflar
hakkında
diğer önemli bir özellik de mensubi
yetleridir. Bu konuda yapılan bir araş
tırmada (5) vakıf kurucularının 65,70'
inin askeri sınıf (devletten maaş alan),
% 34, 93'nün ise raiyyct sınıfından
(devlete vergi veren) olduğu bclirtilmektcdir.Sivas'a mahsus yapmış olduğu
muz araştırmada vâkıfların % 19, 23'
nün askeri sınıftan, '!<ı 80. 77'sinin
raiyyet sınıfından
olduğunu
tesbil
etmiş bulunuyoruz. Sonuçlardaki zıtlık
incelemiş
olduğumuz
vakfiyelerin
bölgesel olmasından ileri gelebileceği
gibi, kısa bir tarih dönemi (1788-1808)
içerisinde taranan vakfiyelerin genel
likle küçük olmasından da kaynaklan
d ı ? ' düşünülebilir. Vakıf sahiplerinin
L>:r kısmının meslekleri (Penbcci, Bak
kal, Ç u b u k ç u ) diğer bir kısmının da
İslâmt sıfatları belirtilmiştir. Askeri
s ı n ı f t a n olan vakıfların bir kısmının
büyük vakıflara sahip oldukları ve va
l i l i k görevi yaptıkları görülmektedir
(6).
Belirtilen özelliklerin yanısıra, bir
vâkıfın en fazla 3 vakıf (7). 3 vâkı
fında ikişer vakıf k u r d u k l a r ı görül
mektedir (8). Ayrıca i k i kişinin birlikte
bir vakıf, yine üç kişinin birlikte bir
vakıf k u r d u k l a r ı n ı tesbit etmiş bulu
nuyoruz (9).
B- M Ü T E V E L L İ V E N A Z I R L A R
Mütevelli, v o k ı f
işlerini
vakfiye
şff;'t/arı vc şer'i h ü k ü m l e r dairesinde
DEMİREL
idare ve rüyet için t a y i n o l u n a n l a r
h a k k ı n d a verilen bir t a b i r d i r (IQ).
Vazifesi ise vakıf m i r a s ı n ı n her t ü r l ü
gasb ve tecavüze karşı b ü t ü n l ü ğ ü n ü
korumak, bu mirası daima ü r e t i m yapa
cak halde bulundurmak ve onun gelir
lerini a r t ı r m a k (11) ş e k l i n d e
belir
tilmektedir.
Mütevelliyi, vâkıf veya n â z ı r t a y i n
etmektedir 52 vakfiyenin 4 r i n d e m ü
tevelliyi vâkıf tayin etmiş olup b u n
lardan 10 tanesinde m ü t e v e l l i ismi be
lirtilmiş, birinde ise m ü t e v e l l i t a y i n
edilmemiştir. M ü t e v e l l i l e r d e n 28,84 (15
vakfiyede)'ü v â k ı f l a r ı n kendisi, %30.76
(17 de)'sı ise vâkıfın oğlu, k ı z ı . t o r u n u ,
zevcesi ve kızkardeşi gibi y a k ı n a k r a
balarıdır. Yine m ü t e v e l l i l e r i n % 30.76
(17 vakıf mütevellisi)'sı isimleri
be
lirtilmiş y a b a n c ı l a r d ı r . Bir m ü t e v e l l i n i n
ise, dindar ve m ü t e d e y y i n o l m a s ı isten
miştir. Vakfiyenin birinde C â m t - i K e
bîr mütevellisi, mütevelli olarak t a y i n
edilmiştir.Mütevellisi tesbit e d i l m e m i ş
sadece bir vakıf v a r d ı r .
Vâkıflar y u k a r ı d a g ö r ü l d ü ğ ü g i b i
kendilerini ve yakın a k r a b a l a r ı n ı m ü
tevelli tayin etmek suretiyle v a k ı f ge
l i r l e r i n i n bir kısmını ailelerine a k t a r (4) Yediyıldız, ay.
(5) Bahaeddin Yediyıldız, "Türk v a k ı f
kurucula
rının sosyal tabakalaşmadaki yeri (1700-1800)",
Os
manlı araştırmaları, c.III.İstanbuI 1982, s.143-164.
(6) E r z u r u m Valisi D e v l e t l ü A l a e d d i n P a ş a V a k
fiyesi, Sivas Ş.S, no: 7, s.169.
(7) Cambaz Hacı Ömer'in Zevcesi F a t m a
binti
Ahmet Vakfiyeleri, Sivas Ş.S. no: 5, s.186-187.
(8) Zarahzade Recep Bey bin Mehmed P a ş a V a k
fiyeleri, Sivas Ş.S, no: 4, s.l60, s.270.
Zarahzade FeyzuUah P a ş a ' n m H a n ı m ı A y ş e H a
nım Vakfiyeleri, Sivas Ş.S, no: 4, s.271, no:8,
Mehterbaşı Mehmed E m i n A ğ a n ı n
s.36.
Vakfiyeleri,
Sivas Ş.S, no:5, s.194, s.195.
(9) Seyyid Abdülbaki A ğ a ve Berber S e y y i d A b
dullah ve Karındaşı Seyyid Halil Vakfiyesi, S i v a s Ş . S ,
no:3, s.229.
(10) M.Zeki Pakalın, Osmanlı T a r i h Deyimleri ve
Terimleri Sö'zlüğü,c.2, İstanbul 1983,
2.Basım.
(11) Bahaeddin Yediyıldız, " X V H I . A s ı r d a T ü r k
Vakıf
Teşkilâtı",Tarih
Enstitüsü
Dergisi,
Prof
Tayyib Gökbilgin Hatıra Sayısı, İ s t a n b u l 1982,
180.
Dr.
s.l71-
178Ş-1$QŞ'DE S İ V A S S E R ' t Y F SİCİI.T
makta ve b ö y l e l i k l e m ü l k l e r i n i koruma
ya alıp s ü r e k l i olarak aile fertlerine iş
ve gelir garantisi temin etmektedir.
V a k ı f g e l i r l e r i , harcanma özellik
lerinden d o l a y ı , h a y r î , a i l e v î ve yarı
ailevî olmak ü z e r e üçe a y r ı l m a k t a d ı r
(12). T a h l i l e t t i ğ i m i z v a k ı f l a r ı n y a n
dan fazlası (% 59.60), y a r ı a i l e v î v a k ı f
özelliğini b ü n y e s i n d e b u l u n d u r m a k t a
dır. Z i k r e d i l e n v a k ı f l a r ı n g e l i r l e r i hay
rî müesseselere ve v â k ı f ı n ailesine d a ğ ı
t ı l m a k t a , geriye kalan v a k ı f l a r
ise
(%40, 40) h a y r î v a k ı f özelliği t a ş ı m a k
tadır.
A y r ı c a , mijtevellilerin %26'sı
ka
d ı n l a r d ı r . M ü t e v e l l i l e r i n ü c r e t l e r i de
çok önemli ö z e l l i k l e r arz etmektedir.
Dört vakfiyede, m ü t e v e l l i
ücretleri
miktar olarak tesbit e d i l m i ş t i r (5, 10.
20 guruş ş e k l i n d e ) (13). İki vakfiyede,
vakıf g e l i r l e r i n i n sülüsü (1/3) m ü t e
velliye verilmektedir. Y a r ı y a y a k ı n ı n d a
gelir fazlası (şart k o ş u l a n h a y r î harca
maların a r t a n ı ) m ü t e v e l l i y e verilmek
tedir. D i ğ e r l e r i n e ise, vazifei tevliyet
olarak ü c r e t v e r i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e , fakat
m i k t a r ı b e l i r t i l m e m e k t e d i r . Bir v a k f i
yede de m ü t e v e l l i y e ü c r e t tesbit edil
memiştir.
A s l ı n d a , m ü t e v e l l i l i k vazifesi ile
vakıflar, ailelere hizmet c t t i r i l n n ş i i r .
Sivas şehri v a k f i y e l e r i n d e ilginç bir
durum g ö z l e n m e k t e d i r . Ö y l c k i . c a m î .
mescid, mektep ve çeşmelerin tamire
m u h t a ç o l d u k l a r ı , hatta yer döşemele
rinin bile k a l m a d ı ğ ı halde m ü t e v e l l i
lerin v a k ı f g e l i r l e r i n i kendilerine ayırdıkları belirtilmektedir. Mütevelli
lerin vali ve k a d ı l a r t a r a f ı n d a n bu
menfi hareketlerinden s a k ı n m a l a r ı için
ihtar e d i l d i ğ i g ö r ü l m e k t e d i r (14).
M ü t e v e l l i l i l ğ i n bir d i ğ e r özelliği,
kendileri ö l d ü ğ ü zaman erkek ç o ç u k l a r ı
aynı görevi ifâ etmekte, o n l a r ı n nesil
lerinin de kesilmesi ü z e r i n e bölgcd'^ki
câmî i m a m l a r ı veya Câmî-i K e b î r m ü t e
vellisi bu g ö r e v i devam ettirrrnş olma
sıdır.
M ü t e v e l l i l i ğ i n y a n ı s ı r a , b i r k a ç vak
fiyede geçen n â z ı r l a r belli m a a ş k a r ş ı
lığında m ü t e v e l l i y e n e z â r e t eden kimse
lerdir. Yine bu g ö r e v i aileden olanlar
y ü r ü t m e k t e ve kendilerinden sonra çoçuklarına geçmektedir.
FRTNnP
GECEN V A K F İ Y E L E R
379
C- V A K F E D İ L E N M A L L A R
Vakfedilen mülklerin
yani
gelir
kaynaklarının
tasviri,
vakfiyelerde
d i k k a t l e tesbit edilen ve özelliklerinin
en ince a y r ı n t ı l a r ı n a kadar belirtildiği
bir b ö l ü m d ü r . Şöyleki, m ü l k l e r i n (men
kul veya gayrı menkul) cinsi, çeşidi,
m i k t a r ı , yeri ve nasıl f a y d a l a n ı l a c a ğ ı
tesbit edilmiştir.
V a k ı f gelir k a y n a k l a r ı ; tarım işlet
meleri, binalar ve nakit para(bir kısmı
m ü l k l e b i r l i k t e nakit para) şeklinde sı
n ı f l a n d ı r ı l a b i l i r (15). T a r ı m işletmeleri;
Vakfiyelerde meyveli ve meyvesiz bah
çe, tarla, arsa. köy mezra ve m a l i k â n e
leri adı a l t ı n d a geçmektedir. Bunlar,
m a h s û l l e r i vasıtasıyla v a k ı f l a r a gelir
k a y n a ğ ı olmakta ve toplam vakıf mülk
leri a r a s ı n d a fazla bir yekûn tutma
maktadır.
V a k ı f gelir k a y n a k l a r ı n d a n binala
rı, özellikleri itibariyle meskenler ve
iktisadi k u r u l u ş l a r diye i k i gurupta
inceleyebiliriz. İcara verilmek suretiyle
gelir s a ğ l a n a n konak, mcnzil(ev). saray
ve k i r a c ı d a m ı gibi meskenlerin isimleri
v a k ı f gelir k a y n a k l a n a r a s ı n d a sıkça
zikredilmektedir. Meskenlerden, saray
ve konaklar yıllık belli bir ücret (icar)
karşılığı
kiralanmaktadır.
Kullanım
~r'-\ı ise. Sivas Kiracıbaşı'sı vasıtasıyla
İ s t a n b u l ' d a n ve diğer \ila>etlerden ge
len devlet ricalinin misafir edilmesi
suretiyle o l m a k t a d ı r (16). Vakfiyelerde
saray ve k o n a k l a r ı n şekli m u h t e v a l a r ı
konusunda bilgi verilmediği halde, ev
lerin tüm özellikleri bahsedilmiştir. Ev
t i p l e r i genellikle şu özellikleri i h t i \ a
etmektedirler. Normal olarak vasıflan
d ı r d ı ğ ı m ı z evlerde bir göz kış e \ i . bir
üst oda. alt k a t ı n d a odunluk veya an(12)
Bahaeddin Vediyildır, " M ü e s s e s e - T o p l u m
Münâsebetleri
Çerçevesinde
XVIII.
T o p l u m u ve Vakıf Müessesesi", V D
Asır
Türk
(.\nkara
1982),
C . X V , s 23-53.
(13) Abdulkadir bin Abdurrahman Vakfiyesi, Si
vas Ş.S., no
5, S İ, Ç a v u ş o ğ l u Hacı Hasan Vakfıy'-si.
Sivas Ş . S . , X o : 3 , s.232-233.
(14) Sivas Ş.S, no:l, s. 172.
(15)
Bahaeddin
Vakıflarının
İktisadi
Yediyildır,
Boyutu",
"XVIII,
vd,
Asır
(Ankara
C . X V I I I , s.5-41.
(16) Sivas Ş.S, no:17, 8.25, s.95, no:19, 5.2.
Türk
1985),
380
rtvn^R DEMİREL
bar, havlu(avlu), bir göz taşra odası{dış
oda), alt k a t ı n d a ahır veya samanlık
b u l u n m a k t a d ı r . Büyük evlerde ise bu
b ö l ü m l e r e ilaveten, harem odası, kahve
odası, divanhanc(salon), yazlık, çeşme
ve f ı r ı n d a m ı vardır (17). Evlerin bir
özelliği de vakfcdilenlorin hemen he
men hepsinin i k i katlı olmasıdır. A y
rıca kiracı damı tabiriyle geçen odalar
da zikredilmektedir. Evler yalnız vakf e d i l d i k l e r i gibi diğer mülk ve para
larla da vakfedilmişlcrdir. Toplam vak
fiyeler içinde %18' e yakını mesken
lerle i l g i l i d i r .
Binaların direkt olarak ticâri işlerle
i l g i l i olanları, genellikle d ü k k a n l a r d ı r .
Sivas şehrinin önemli bir ticâri mevki
de bulunması sebebiyle çok sayıda çar
şısı olup (18) her çarşıda çeşitli mes
leklerden işyeri b u l u n m a k t a d ı r (19).
Genellikle vakfedilen d ü k k a n l a r ı şöyle
sıralayabiHriz.-Kuyumcu, semerci, duhancı (tütüncü), kılıççı, penbeci (pa
mukçu), çıkrıkçı, temürcü, tuzcu, bak
kal, nalbant, berber, hallaç ve haffaf
(ayakkabıcı) gibi d ü k k a n l a r ı n yanısıra
cambaz ahuru, kahvehane, mağaza ve
han da geçmektedir. Ayrıca değirmen
lere de vakf edilen mülkler arasında
sık sık rastlanmaktadır. Bir kısım sanat
erbabı ve tüccar, kendi mesleğiyle i l g i l i
d ü k k a n l a r vakfetmişlerdir (20).
Gelir k a y n a k l a r ı içerisinde sadece
d ü k k a n ve dükkanla birlikte diğer
m ü l k l e r i bünyesinde bulunduran vakıf
lar önemi bir yekûn t u t m a k t a d ı r (%
37'ye yakın).
Bunlardan başka vakfedilen mükler
i ç e r i s i n d e , ev eşyalarına da rastla
m a k t a y ı z (21). Bahsetmiş olduğumuz
mülklerin
gelirleri,
icara
verilmek
suretiyle, ya tamamen alınmakta veya
d e ğ i r m e n l e r d e ve köy mezralarında ol
d u ğ u gibi (7 sehimde 5 sehim, 10 kilede
2.5 kile) m i k t a r tesbit edilmek suretiyle
a l ı n m a k t a d ı r (22).
Toplam v a k ı f l a r ı n yarıya yakını
(%43), nakit para ve parayla birlikte
menkul ve gayrı menkuller meydana
getirmektedir.
Para
vakıfları
sayı
olarak fazla olup toplam para m i k t a r ı
bunun aksine azdır. Çoğunun miktarla
rı tesbit edilmiş olmakla beraber, bu
m i k t a r l a r ı n bir kısmı sülüs mal olarak
zikredilmiştir. M i k t a r ı tesbit e d i l e n
lerin toplamı o n ü ç b i n g u r u ş olarak he
saplanmıştır. Osmanlı y ö n e t i m i n i n kay
nağı ve pratiği olan d i n î ilkeler, para
v a k ı f l a r ı n d a b i r t a k ı m menfi i c r a a t l a r a
rağmen yönetimin ö n d e r l i ğ i ve deste
ğiyle u y g u l a n a b i l m i ş t i r (23). Hemen
hemen para v a k ı f l a r ı n ı n
tamamında
onu o n b i r b u ç u k d a n (%I5) faiz g e l i r i
konulmuş ve bu durum öyle b i r hal a l
mış k i , bu had, haram s a y ı l m a m ı ş t ı r
(24) .
Vakfedilen nakid para, g e n e l l i k l e
şehirde bulunan esnaf ve t ü c c a r l a r a
belirtilen faiz karşılığı v e r i l m e k t e d i r
(25) .
D- V A K F I N Ş A R T L A R I V E H İ Z
METLERİ
Vakıf gelirlerinin t e f e r r u a t l ı b i r b i (17) E l - H a c Abdulahad Efendi bin A l i A ğ a V a k
fiyesi,
Sivas
Ş.S,
no:7,
s.83,
Ayrıca
Türk-İslâm
Kültürü özelliklerini t a ş ı y a n evlerin fonksiyonel y a p ı s ı
için;
Doğan
Kuban,
"Anadolu-Türk
Şehri
Tarihî
Gelişmesi, Sosyal ve Fizikî Özellikleri Ü z e r i n d e
Bazı
Gelişmeler", V D , (1968), c. V l l , s.53-73.
(18) Vakfiyelerde tesbit e t m i ş o l d u ğ u m u z ç a r ş ı l a r
şunlardır: Arpacılar Sûkı, Kuyumcular S û k ı , N a l b a t l a r
Sûkı, Bakkal Sûkı, Kılıaçcılar S û k ı . T u z c u l a r
Sûkı,
Penbeciles Sûkı, Mahkeme Sûkı, K a z g a n c ı l a r S û k ı
ve
Sûkı Sultani (Sivac Çarşılarının Hepsi birden bu ismin
verildiği kanaatinedeyiz).
(19)
Çarşılara
isimlerini
veren
mesleklerin
haricinde diğer mesleklerden d ü k k a n l a r g ö r ü l m e k t e d i r .
(20)
Cambaz Hacı
Ömer'in
Zevcesi
Vakfiyesi,
Sivas Ş.S. no:5, s.186.
(21) Rukiye Hatunun Vakfiyesi,Sivas Ş . S . ,
no:6,
8.89.
(22) Hazinedar M u s t a f a ' n ı n ehU F a t ı r - . a
Vakfiyesi, Sivas Ç.3., no:5,
s.271. A l - h a c
Emin A ğ a bin Mehmed A ğ a
Vakfiyesi,
Hatun
Mehmed
Sivas
Ş.S.,
no:6, s.140.
(23) Neşet Ç a ğ a t a y , "Ösmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a
Riba-Faiz
Konusu
Para
Vakfiyesi
ve
Bankacılık",
VD,(1971), s.39-66.
(24) Hacı Osman Efendi Kerimesi Ü m m ü h a n H a
tun
Vakfiyesi,
Sivas Ş.S.,
no:3,
s.114.
Mehterbaşı
Mehmed E m i n A ğ a ' n m Vakfiyesi, Sivas Ş . S . no:5,
194-195. Hacı
Eniştenin O ğ l u
s.
Mehmed
Alemdar'ın
"Sosyal
Bütünleşme
Vakfiyesi, Sivas Ş.S, no:5, s.240.
(25) Bahaeddin Yediyildız,
Açısından Türk Vakıflan", l . i n c i V a k ı f H a f t a s ı ,
Aralık 1983, Ankara 1984. s.34-36.
5-11
1788-1808-DE SİVAS ŞER'TYF S İ C t l J . F R t N n E G E C F N VAKFİYELER
çimde k a y d e d i l d i ğ i g i b i g i d e r l e r i n i n de
aynı ş e k i l d e tesbit e d i l d i ğ i n i m ü ş â h a d e
ediyoruz. İ l e r i d e b a h s e d e c e ğ i m i z ü z e r e ,
vakıf g e l i r l e r i n i n toplumun f a y d a s ı n a
çeşitli sahalarda s u n u l d u ğ u n u ve toplu
mun ç o ğ u n u i l g i l e n d i r d i ğ i n i g ö r m e k t e
yiz (26).
İ n c e l e d i ğ i m i z d ö n e m Sivas ş e h r i va
k ı f l a r ı n d a tesbit e t t i ğ i m i z çok önemli
bir özellik, yeni b i r eseri meydana
getirmekten çok, eskinin m u h a f a z a s ı ve
d e v a m ı n ı n s a ğ l a n m a s ı d ı r . Y i r m i yılda
kurulan v a k ı f l a r i ç e r i s i n d e yeni bir
hizmet ve eser meydana g e t i r i l m e m i ş ,
mevcut o l a n l a r ı n belli başlı eksikleri
giderilmeye ç a l ı ş ı l m ı ş t ı r .
T a h l i l e t t i ğ i m i z vakfiyelerde, g i
derlerin ç o ğ u n u ahiret h a y a t ı n a y a t ı
rım gayesiyle d i n t ve h a y r t harcamalar
teşkil etmektedir. Bu gayeyle, gelirler
Müslümanların ibadetlerini yaptıkları
câmtlere ve cami g ö r e v l i l e r i n e tahsis
edilmiştir. V a k ı f h a r c a m a l a r ı n ı n ç o ğ u n
da %75 c â m t t a m i r i , c S m î l c r e şcmi asel
( a y d ı n l a t m a i ç i n ) , imam, m ü e z z i n ve
kayyuma belli hizmetler k a r ş ı l ı ğ ı (ha
tim, m e v l ü t , ve yasin o k u n m a s ı ) v e r i l
mek ü z e r e ü c r e t a y r ı l m ı ş t ı r . V a k ı f sa
hipleri a d ı n a Hacca gidilmesi (27) vc
Buhârt-i Şerif o k u t u l m a s ı v a k f ı n şart
ları a r a s ı n d a g ö r ü l m e k t e d i r (28). V a k ı f
gelirlerinin harcanma ş a r t l a r ı n d a gö
rülen d i ğ e r bir özellik, halva (helva)
pişirilip, fukaraya d a ğ ı t ı l m a s ı d ı r . Yay
gın bir adet olması gerekir k i , v a k ı f
ların y a r ı s ı n d a şart k o ş u l m u ş t u r (%50).
Sadece bir v a k ı f d a a ş u r e p i ş i r i l i p da
ğıtılma ş a r t ı v a r d ı r (29). Bu ş a r t ı n bu
lunduğu v a k ı f tesbit e t m i ş o l d u ğ u m u z
en zengin v a k ı f d ı r (6.000 g u r u ş ) . A y r ı
ca v a k ı f l a r d a t ü r b e l e r d e şcmi asel ya
kılması (30) ve minare k a n d i l i n i n ya
kılması için de harcama a y r ı l m ı ş t ı r .
Eğitim alanında
ise,
vakıflarda
mektep t a m i r i , m ü d e r r i s l e r i n
ücretleri(miktar olarak b e l i r t i l m e m i ş ) , med
resedeki talebe h ü c r e l e r i n d e y a k ı l a c a k
şemi asel hususunda ş a r t l a r v a r d ı r (31).
Ayrıca,Ali Baba zaviyesine çeşitli eş
yalar v a k f e d i l m i ş t i r (32).
İncelemiş o l d u ğ u m u z d ö n e m d e bele
dî ve sosyal hizmetler n i t e l i ğ i n d e en
fazla çeşme ve p ı n a r l a r ı n t a m i r i n e har
cama y a p ı l d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e y i z . Bunun
381
y a n ı s ı r a k a l d ı r ı m ve sokak t a m i r i için
v a k ı f gelirlerinden ücret a y r ı l m ı ş t ı r
(33). Şehrin imar ve tamir faaliyetleri
vakıflar
vasıtasıyla
gerçekleştirildiği
g i b i , çeşme ve p ı n a r l a r ı n g ü n ü m ü z e ka
dar
k o r u n m a s ı sağlanmıştır. Ayrıca,
v a k f edilen b i n a l a r ı n tamir ve korun
ması da vakıf h a r c a m a l a r ı n d a hemen
hemen i l k şart olarak k o n u l m u ş t u r . Ge
l i r k a y n a k l a r ı n ı n sürekliliği açısından
konulan şartın önemi b ü v ü k l ü r .
V a k ı f gelirlerinin önemli bir kıs
m ı n ı n harcanma şekli de gelirlerin bir
k ı s m ı n ı n aileye verildiği yarı ailevî
v a k ı f l a r sayesinde o l m a k t a d ı r . Dönem
v a k ı f l a r ı n ı n cn göze ç a r p a n özelliği,
daha önce de mütevelliler b ö l ü m ü n d e
z i k r e t t i ğ i m i z gibi, vakıf gelirlerinden
ailelerin büyük oranda istifade etmesi
dir. V â k ı f l a r , genellikle erkek veya
k a d ı n olan aile b ü y ü k l e r i o l m a k t a d ı r .
A i l e reislerinin d i n î k a z a n ç d ü ş ü n c e
sinin y a n ı s ı r a . vakıf kurmak suretiyle
m ü l k l e r i n i aile menfaatleri y ö n ü n d e
korumak, bu yolla aile fertlerine sü
rekli iş ve maaş temin etmek de temel
özelliktir.
.Ayrıca h a y ı r yapan kimselerin İs
lâm toplumunda belli bir sosyal üstün
lük ve siyasi prestij k a z a n d ı k l a r ı gö
r ü l m e k t e d i r . Bunun en güzel örneğini
Sivas Vilayetinde belli dönemler v a l i l i k
y a p m ı ş olan Z a r a l ı z a d e l e r ' i n vakıf vc
imar faaliyetleri sonucunda kökleşmeye
ç a l ı ş m a l a r ı gösterilebilir (34). İncelc(26) Bahaeddin Y e d i y i l d ı ı , "Vakıf Müessesesinin
X V ' I I I . Asır Türk Toplumundaki R o l ü ' . V D ,
(Ankara
1982). c X I V , s.1-13.
(27) Zaralızade F e y ı u l l a h P a ş a ' n ı n Zevcesi A y ş e
Hatunun Vakfiyesi, Sivas Ş.S, no:7,
(28)
Zarahzade
Receb Bey
s.36.
bin
Mehmed
Paşa
Vakfiyesi, Sivas Ş.S, no:4, s.160.
(29) Zarahzade F e y ı u U a h P a ç a ' n m Zevcesi Ayçe
Hatun Vakfiyesi, Sivas Ş S, no:8, s 36.
(30)
Erzurum
Valisi
Alaeddin
Paşa
Vakfiyesi,
Sivas Ş.S, no:7, s 1R9.
(31)
Zaralı? ide
Serbevvabin
Recep
Bey
Vakfiyesi, S Ş S , n ^ . i , s.235.
(32) Rukiye Hatun Vakfiyesi, S Ş ? - n : C, s.89.
(33)
Rabia
binti Seyyid
Hacı
Mvlımed
Efendi
Vakfiyesi, S S S . no:5. s.261.
(34) Özcan Mert, X V I I I
panoğulları,
Ankara
1980,
ve X I X Yüzyıllırda Ç a s,30.
d ö n e m d e 5 vakfiyeleri mevcut.
Zaralııadeler'in
bu
ÖMFR DEMİREL
382
miş o l d u ğ u m u z dönemden bir kaç yıl
ö n c e s i n d e olmasına rağmen zikretmeye
değer b u l d u ğ u m u z bir vakıf özelliğini
de gayrı müslimlerde görmekteyiz. Bu
d ö n e m d e tesis edilen gayrı mii<=nm va
kıf
örneklerinde,
vakıf
gelirlerini
K u d ü s ' d e bir kiliseye ve SaydB Dürzi
d a ğ ı n d a bir manastıra gönderilmesini
şart koşmuşlardır (35).
Bütün bu özelliklere ilaveten Os
m a n l ı toplumu, devletin bu güç döne
minde dahi, vakıf kurma, topluma yar
dım etme geleneğini devam ettirmiş ve
kısa bir zaman zarfında birçok vakıf
kurmuştur.İncelemiş olduğumuz vakıf
larda, o dönem Sivas'ı için birçok hiz
met gerçekleştirilmiştir. Dönem vakıf
larının temel özelliği mevcut olanların
devamını sağlamak ve onların bazı i h
tiyaçlarını karşılamaktır. Vakıf sahip
leri içerisinde kadın vâkıfların çok
luğu, önemli bir özellik olarak karşı
mıza çıkmaktadır. Teşekkül ettirilen
vakıflar sayesinde k a d ı n ve erkek vâ
kıflar, toplum için belli hizmetler ger
çekleştirdikleri gibi, gerek ahiret ha
yatlarına bir yatırım yapmış, gerekse
mülklerini muhafazaya almak suretiyle
kendilerine ve aile fertlerine sürekli
gelir ve iş temin etmişlerdir.
BİBLİYOGRAFYA
I - ARŞİV K A Y N A K L A R I
a) Sivas Şer'i Mahkeme Sicillerinde
Geçen Vakfiyeler;
1- Derviş Mchmed Ağa bin Derviş
Mchmed Vakfiyesi, Sivas S.S. no:3, s.6.
9- Mehmed Ağa Cariyesi
SSS. no:4, s. 139.
Vakfiyesi,
10- H a c ı Fatma H a t u n
SSS. no:4, s. 142.
Vakfiyesi,
11- Z a r a l ı z a d e Recep Bey b i n M e h
med Paşa Vakfivesi.SSS. no:4 s. 160.
12- Penbeci H a c ı Hasan
ŞŞŞ, no:4, S.173.
Vakfiyesi,
13- Mehmed
SSS. no:4, s. 180.
Vakfiyesi,
kızı
Nene
14- Ç u b u k ç u Topal Mehmed
yesi, SSŞ, no:4, s. 184.
15- Ebubekir
si.SSS. no:4 s. 199.
kızı
Ayşe
Vakfi
Vakfiye-
16- Bekir Ç a v u ş z a d e İ b r a h i m
Vakfiyesi, ŞŞŞ, no: 4, s.229
Ağa
17- Hacı Hüseyin A l e m d a r b i n Os
man Vakfiyesi, ŞŞŞ, no: 4, s.236-237.
18- Z a r a l ı z a d e Recep Paşa b i n M e h
med Vakfiyesi, ŞŞŞ, no:4, s.270.
19- Z a r a l ı z a d e Feyzullah Paşa Z e v
cesi Ayşe H a n ı m V a k f i y e s i , SŞS. no:4,
20- Abdulkadir bin
Vakfiyesi, ŞŞŞ, no:5, s.l.
21- Hatcm
no: 5, s. 154.
Hatun
Abdurrahman
Vakfiyesi.
ŞŞŞ.
22- Bakkal Kara Mahmud Bey V a k
fiyesi, ŞŞŞ, no:5, s.184.
23- Canbaz Hacı Ö m e r ' i n Zevcesi
Fatma Vakfiyeleri, ŞŞŞ, no:5, s. 186.
24- Canbaz Hacı Ö m e r ' i n Zevcesi
Fatma V a k f i y e l e r i , ŞŞŞ, no:5, s.l86.
25- S.187.
2- Hacı Muharrem bin Mahmud
Vakfiyesi Sivas S.S. no: 3, s.90.
26- Mehmed Alemdar bin K ü r t
met Vakfiyesi, ŞŞŞ, no: 5, s.l89.
3- Selim Ağa Çırağı Hacı T i r y a k i
Vakfiyesi, ŞSŞ, no: 3, s.109.
27Kuyucu
Mehterbaşılığı
ile
mâruf Mehmed Emin Ağa V a k f i y e s i ,
SSS. no:5, s. 194.
4- Hacı Osman kızı
Ümmühan
Hatun Vakfiyesi, SŞ^, no:3, s.ll4.
5- AbdUlbaki Ağa ve Berber Abdul
lah ve K a r ı n d a ş ı H a l i l Vakfiyesi. ŞSŞ.
no:3, S.229.
6- Emine B i n t i İslâm Vakfiyesi, §ŞS,
no:3, S.232.
7- Çavuşoğlu Hacı Hasan Vakfiyesi,
SSS. no:3, s. 233.
8- Abdullah kızı H a n ı m ( G ü c ü k Ha
nım) Vakfiyesi, ŞSŞ, no: 4, s.l08.
Ah
28- S.195.
29- A l i kızı
no:5, S.234.
Ayşe
Vakfiyesi,
30- Ahmed Efendi b i n
Vakfiyesi, ŞŞŞ,no:5, s. 202,
Ömer
31- Z a r a l ı z a d e Serbevvabin
Bey Vakfiyesi, ŞŞŞ, no:5, s.235.
(35) Sivas SS.. no:2, s. 135, s.l96
ŞŞŞ.
Ağa
Receb
1788-18Q8-DE StVAS Ş F R ' t Y F S t C h . T . F R t M n p r^ECEN V A K F İ Y E L E R
32- Mehmed
ާŞ, no: 5, s.240.
Alemdar
33- Ö m e r kızı M i h r i b a n
§SŞ, no; 5, s.241.
383
Vakfiyesi
4 N u m a r a l ı Defterde 16
1206-1209 t a r i h l e r i a r a s ı n d a .
Vakfiye
Vakfiyesi
5 Numaralı
1211 t a r i h l i .
34- H a c ı Mehmed kızı Rabia
fiyesi, SSS. no:5, s.261.
Vak
35- Hazinedar M u s t a f a ' n ı n Zevcesi
Fatma H a t u n V a k f i y e s i ,
S S Ş . no:5,
S.271.
36- R u k i y e H a t u n V a k f i y e s i , ŞgŞ,
no:6, S.89.
37- Mustafa k ı z ı Fatma V a k f i y e s i ,
ŞSŞ, no:6, s. 108.
38- Mustafa Ç e l e b i V a k f i v e s i .
no:6,136.
SŞS.
Defterde
12
Vakfive
6 N u m a r a l ı Defterde
1214-1217 tarihleri arası.
4
Vakfive
7 N u m a r a l ı Defterde,
1217-1220 t a r i h l e r i arası.
5
^ akfiye
8 N u m a r a l ı Defterde,
1220-1223 tarihleri arası.
b) Diğer Belgeler.
8
Vakfiye
Sivas Ş.S, no: 1.2.17, 19.
c) Diğer Eserler.
39- Mehmed Emin bin Mehmed Ağa
Vakfiyesi, SŞS. no:6, s. 140.
ÇAĞ.ATAY, Neşet. "Osmanlı İmpa
r a t o r l u ğ u n d a Riba-Faiz Konusu Para
V a k ı f l a r ı ve Bankacılık". V D . c.IX, (1971). s.39-66.
40- Saime B i n t i H a c ı
Vakfiyesi, ŞSŞ, no:7, s.30.
M E R T , Ö z c a n , XVIII. ve XIX.
yüzyıl
larda ÇapanoğhtllarK
Ankara 1980,
Abdullah
41- A l i m e ve Fatma H a t u n
yesi, ŞSŞ, no:7, s.42.
42- D e r v i ş
SSS. no:7, s.73.
kızı
Emine
Vakfi
Vakfiyesi,
43- H a c ı A b d u l a h a d E f e n d i bin A l i
Ağa Vakfiyesi, SŞS. no:7, s.83.
44- E r z u r u m V a l i s i A l a e d d i n Paşa
Vakfiyesi, ŞSS, no:7, s.l69.
45- Tuzcu S i p a h i o ğ l u H a f ı z A b
dullah bin Ahmed V a k f i y e s i , SŞS. no:8,
s. 17.
46Taşçıoğlu
Hüseyin
Efendi
Vakfiyesi, ŞSŞ, no.S, s.20.
47- Sabiha H a t u n V a k f i y e s i , ŞSŞ,
no:8, s.30.
48Zaralızade
Feyzullah
Paşa
Zevcesi Ayşe H a t u n V a k f i y e s i , SŞS.
no:8, S.36.
49- Ü m m ü g ü l s ü m H a t u n V a k f i y e s i ,
SSS. no:8, s.69.
50- O d a b a ş ı Mehmed Ağa V a k f i
yesi, ŞŞŞ, no:8, s.151.
51- K a y a Ahmed kızı Fatma V a k f i
yesi, ŞSŞ, no:8, s. 166.
52- Hasan kızı A y ş e V a k f i y e s i , ŞSŞno:8, S.167.
3 N u m a r a l ı Defterde 7
Vakfiye
1203 t a r i h l i .
P A K A L I N . M.Zeki,
Deyimleri
ve Terimleri
İ s t a n b u l 1983. 2.Basım.
Şemseddin
İ s t a n b u l 1316
Sami,
Osmanlı
Sözlüğü
Kamus-ı
Tarih
c.2,
Türkt.
Y E D İ Y I L D I Z . Bahacddin, "Vakıf",
İA., I I I / 2 . s.153-172.
Y E D İ Y I L D I Z , B, "Türk vakıf k u r u
c u l a r ı n ı n sosyal t a b a k a l a ş m a d a k i yeri
(1700-1800)",
Osmanlı
Araştırmaları,
c.ni, İ s t a n b u l 1982, s.143-164.
Y E D İ Y I L D I Z . B, " X V I I I .
Asırda
T ü r k V a k ı f Teşkilatı", Tarih
Ensiiıüsü
Dergisi. Prof Dr. T a y y i b G ö k b i l g i n Ha
t ı r a Sayısı, İ s t a n b u l 1982, s.171-180.
Y E D İ Y I L D I Z . B, "Mücssesc-Toplum
M ü n a s e b e t l e r i Çerçevesinde XV11I. Asır
T ü r k Toplumu ve V a k ı f Müessesesi",
VD. (Ankara 1982) c.XV, s.23-53.
Y E D İ Y I L D I Z , B, "Vakıf Müesscses i n i n V l I I . Asır T ü r k
Toplumundaki
Rolü". I D, (Ankara 1982). c I V , s.1-13.
Y E D İ Y I L D I Z ,B. "Sosyal Bütünleş
me A ç ı s ı n d a n T ü r k V a k ı f l a r ı " , 1 inci
J akıf Haftası. 5-11 Aralık I9S3. Ankara
1984'.
Y E D İ Y I L D I Z , B. "XV11I. Asır T ü r k
Vakıflarının
İktisadi
Boyutu".
VD.
(Ankara
1985),
C.XVI1I.
s.5-41.
© Copyright 2025 Paperzz
