ÖZEL EĞİTİM - Pegem.net

Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve
ÖZEL EĞİTİM
Editör
İbrahim H. Diken
9. Baskı
Atilla Cavkaytar • Oğuz Gürsel • Tevhide Kargın • E. Sema Batu • Arzu Özen
İlknur Çifci Tekinarslan • Hasan Avcıoğlu • H. Hakan Uysal • İlknur Maviş
Rüya Güzel Özmen • Selda Özdemir • İbrahim H. Diken • Hakan Sarı •Uğur Sak
Editör: Prof. Dr. İbrahim H. Diken
Özel Eğitime Gereksinimi Olan Öğrenciler ve
ÖZEL EĞİTİM
ISBN 978-605-5885-26-7
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2014, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Ekim 2008, Ankara
9. Baskı: Ekim 2014, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu
Dizgi-Grafik Tasarım: Gamze Dumlupınar
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Sarıyıldız Matbaacılık Ltd. Sti.
İvogsan Ağaç İsleri Sanayi Sitesi 523. Sk. No:31
Yenimahalle-ANKARA
(0312-395 99 94)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 23593
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
İnternet: www.pegem.net
E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
“Her birey bir değerdir” söylemi, eğitsel sistem içerisinde benzerlik ve farklılığı ile öğretimin bireyselleştirilmesi ve eğitimin, öğrenci için nitelikli hale getirilmesi yaklaşımını
gündeme getirmiştir. Benzerlik ve farklılıkları ile genel eğitim sürecinin yanında ek desteklere ya da özel eğitime gereksinim duyan öğrencilerimiz ile ilgili öğretmen, uzman, anne,
baba, diğer yetişkin ve akranların bilgi ve beceri ile donatılması toplumsal açıdan nitelikli
eğitim sürecini de beraberinde getirecektir. İşte bu amaç için hazırlanan bu kitap, özel
gereksinimi olan öğrencileri ve bu öğrencilerin eğitsel süreçlerini, giriş düzeyinde güncel
bilgiler ile tanıtmayı hedeflemektedir. Kitap, özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler ile
çalışacak öğretmen adayları, çalışan öğretmen, uzman, diğer destek personeli, anne ve
babalara yöneliktir.
Kitabın ana hedefi, okuyucuyu farklı özel eğitim gereksinimi olan öğrenciler ve bu
öğrencilerin eğitsel süreçleri hakkında güncel bilgiler ile donatmaktadır. Böyle güncel,
donanımlı ve nitelikli bir kitabı ortaya çıkarmak için kitaba alanında uzman 5 farklı üniversiteden 14 akademisyen katkıda bulunmuştur. Kitap toplam 15 üniteden oluşmaktadır. İlk beş bölüm özel eğitime gereksinimi olan öğrencilerin eğitsel süreçleri hakkında
genel bilgiler içeren üniteleri kapsamaktadır. Birinci ünite, özel eğitime gereksinim duyan
çocuklar ve özel eğitim süreci hakkında, bilgiler sunarken; ikinci ünite, özel eğitimde
değerlendirme hakkındadır. Üçüncü ünite, bireyselleştirilmiş eğitim programı ve öğretimin
bireyselleştirilmesi konusunda okuyucuyu bilgilendirmekte; dördüncü ünite, kaynaştırma
ve destek özel eğitim hizmetlerini kapsamaktadır. Özel eğitime gereksinimi olan öğrenciler
hakkındaki ünitelere geçmeden önce ise, beşinci ünitede özel eğitimde farklı türde özel
eğitime gereksinimi olan öğrenciler anlatılmaktadır. Altıncı ünite zihinsel yetersizliği, yedinci ünite işitme yetersizliği, sekizinci ünite görme yetersizliği, dokuzuncu ünite fiziksel/süreğen hastalığı olan öğrenciler hakkında güncel bilgiler sunmaktadır. Ayrıca, onuncu
ünite dil ve konuşma bozukluğu, onbirinci ünite öğrenme güçlüğü, onikinci ünite duygu
davranış bozukluğu, onüçüncü ünite otistik bozukluğu, ondördüncü ünite çoklu yetersizliği olan öğrenciler hakkında bilgiler sunarken; onbeşinci ünite, üstün zekalı öğrencileri
kapsamaktadır.
Kitabın 5. baskısı ile birlikte bu kitabı kullanarak ders verecek öğretim elemanı arkadaşlara yardımcı olacağını düşündüğümüz her bölüme ait power point sunuları hazırladık. Power point sunularının yer aldığı CD, kitap ile birlikte verilmektedir. Umarız bu
çalışmamız ile öğretim elemanı arkadaşlarımıza katkıda bulunabiliriz.
Kitabın hedef kitlesinde amacına ulaşması dileğiyle, öncelikle kitabı okumaya değer
görüp kütüphanesine koymayı düşünen değerli okuyuculara teşekkür ederim. Bu kitabı
“kitap” haline getiren, bilgi ve becerilerini okuyucuyla bu kitap aracılığıyla paylaşan,
birlikte çalıştığım değerli akademisyen arkadaşlarıma emekleri için sonsuz teşekkür ederim. Kitabın okuyucuya ulaşmasını sağlayan PEGEM ailesine de ayrıca teşekkürler...
Her bireyin birer değer, her öğrencinin değerli olduğunu düşünerek; değerli öğrencilerimizi bu kitap aracılığıyla daha iyi tanıma ve onları nitelikli eğitsel sürece katma dileğiyle...
Ekim, 2014
Prof. Dr. İbrahim H. Diken
Editör
ÜNİTELER ve YAZARLARI
Ünite 1:
Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim
Prof. Dr. Atilla Cavkaytar, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 2:
Özel Eğitimde Değerlendirme
Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 3:
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Hazırlama ve Öğretimin
Bireyselleştirilmesi
Prof. Dr. Tevhide Kargın, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi
Ünite 4:
Kaynaştırma ve Destek Özel Eğitim Hizmetleri
Doç. Dr. E. Sema Batu, Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü
Ünite 5:
Aile Eğitimi
Doç. Dr. Arzu Özen, Anadolu Üniversitesi Engelliler Araştırma Enstitüsü
Ünite 6:
Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrenciler
Doç. Dr. İlknur Çifci Tekinarslan, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim
Fakültesi
Ünite 7:
İşitme Yetersizliği Olan Öğrenciler
Yrd. Doç. Dr. Hasan Avcıoğlu, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 8:
Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler
Yrd. Doç. Dr. Oğuz Gürsel, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 9:
Fiziksel Yetersizliği / Süreğen Hastalığı Olan Öğrenciler
Yrd. Doç. Dr. H. Hakan Uysal, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Tıp Fakültesi
Ünite 10: Dil ve Konuşma Bozukluğu Olan Öğrenciler
Doç. Dr. İlknur Maviş, Anadolu Üniversitesi Dil ve Konuşma Bozuklukları Eğitim,
Araştırma ve Uygulama Merkezi (DİLKOM)
Ünite 11: Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrenciler
Prof. Dr. Rüya Güzel Özmen, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 12: Duygu Davranış Bozukluğu Olan Öğrenciler
Doç. Dr. Selda Özdemir, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 13: Otistik Bozukluğu Olan Öğrenciler
Prof. Dr. İbrahim H. Diken, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 14: Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler
Doç. Dr. Hakan Sarı, Necmettin Erbakan Üniversitesi Eğitim Fakültesi
Ünite 15: Üstün Zekâlı Öğrenciler
Prof. Dr. Uğur Sak, Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi
İÇİNDEKİLER
Ön Söz ..................................................................................................................iii
Üniteler ve Yazarları ............................................................................................ iv
İçindekiler .............................................................................................................. v
ÜNİTE 1
ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLAR ve ÖZEL EĞİTİM
(ss: 1/28)
Giriş ....................................................................................................................... 3
Özel Eğitimde Temel Kavramlar ........................................................................... 3
Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar Kimlerdir? ........................................... 5
Etiketleme ve Kullanılan Dil .................................................................................. 5
Özel Gereksinimi Olan Öğrenci Sayısı Nedir? ...................................................... 7
Özel Eğitim Nedir? ............................................................................................... 9
Özel Gereksinimi Olan Bireylerin Ne Kadarı Özel Eğitim Hizmetlerinden
Yararlanabilmektedir? ........................................................................................... 9
Üstünlere Sağlanan Destekler ............................................................................ 10
Sınıflandırma ....................................................................................................... 11
Özel Eğitim Personeli .......................................................................................... 12
Özel Eğitimde Yasal Düzenlemeler .................................................................... 13
Özel Eğitimin Dünü, Bugünü ve Özel Eğitimde Geleceğe İlişkin Eğilimler ......... 16
Özet .................................................................................................................... 25
Kaynakça ............................................................................................................ 26
Değerlendirme Soruları ....................................................................................... 27
ÜNİTE 2
ÖZEL EĞİTİMDE DEĞERLENDİRME
(ss: 29/58)
Giriş ..................................................................................................................... 31
Özel Eğitimde Değerlendirme ............................................................................. 31
Değerlendirme Sürecinin Adımları / Amaçları ..................................................... 32
Değerlendirme İlkeleri ......................................................................................... 39
Değerlendirme Türleri ......................................................................................... 41
Öğrenci Başarılarının Değerlendirilmesinin Yasal Dayanakları .......................... 48
Sınav Uyarlamaları ............................................................................................. 48
Alternatif Değerlendirme ..................................................................................... 52
Özet .................................................................................................................... 54
Kaynakça ............................................................................................................ 56
Değerlendirme Soruları ....................................................................................... 57
ÜNİTE 3
BİREYSELLEŞTİRİLMİŞ EĞİTİM PROGRAMI (BEP) HAZIRLAMA VE
ÖĞRETİMİN BİREYSELLEŞTİRİLMESİ
(ss: 59/88)
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP) Hazırlama ......................................... 61
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Nedir? .......................................................... 61
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Hangi Öğrenciler İçin Hazırlanır? ................ 62
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı Kimler Tarafından Hazırlanır?...................... 63
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programının İçeriğinde Neler Yer Alır? ....................... 64
İzleme ve Değerlendirme .................................................................................... 71
Öğretimin Bireyselleştirilmesi .............................................................................. 72
Öğretimin Bireyselleştirilmesi Ne Demektir? ....................................................... 72
Hangi Öğrenciler İçin Öğretim Bireyselleştirilir / Uyarlanır? ................................ 72
Öğretimin Bireyselleştirilmesi Neden Gereklidir? ................................................ 73
Öğretimin Bireyselleştirilmesi Neleri İçerir? ........................................................ 73
Özet .................................................................................................................... 84
Kaynakça ............................................................................................................ 86
Değerlendirme Soruları ....................................................................................... 87
ÜNİTE 4
KAYNAŞTIRMA VE DESTEK ÖZEL EĞİTİM HİZMETLERİ
(ss: 89/107)
Giriş ..................................................................................................................... 91
Kaynaştırmayla İlgili Yasal Düzenlemeler ........................................................... 91
Kaynaştırma Sınıfında Bulunması Gereken Unsurlar ......................................... 95
Kaynaştırmada İşbirliği Yapacak Ekip Çalışanları .............................................. 98
Uzmanlar Arası İşbirliği ..................................................................................... 101
Özet .................................................................................................................. 104
Kaynakça .......................................................................................................... 105
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 106
ÜNİTE 5
AİLE EĞİTİMİ
(ss: 109/134)
Giriş ................................................................................................................... 111
Çocuğun Eğitimine Ailenin Katılımının Önemi .................................................. 111
Özel Gereksinimli Çocuğun Doğumuyla Aile Tepkilerinin Evreleri .................... 112
Özel Gereksinimli Çocuğa Sahip Ailelerin Yapması Gereken Ek Sorumluluklar ..... 113
Öğretmenlerin Sahip Olması Gereken Kişiler Arası İletişim Becerileri ............. 116
Ev-Okul İletişiminin Sağlanması ....................................................................... 119
Ailenin Sınıfa Katılımı ........................................................................................ 124
Ailenin Ev Ortamında Çocuğun Eğitimine Katılımı ............................................ 125
Özet .................................................................................................................. 130
Kaynakça .......................................................................................................... 131
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 133
vi
ÜNİTE 6
ZİHİNSEL YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 135/166)
Giriş ................................................................................................................... 137
Zihinsel Yetersizliğin Tanımı ............................................................................. 137
Zihinsel Yetersizliğin Sınıflandırılması .............................................................. 142
Zihinsel Yetersizliğin Tanılanması / Değerlendirilmesi ...................................... 143
Zihinsel Yetersizliğin Yaygınlığı ........................................................................ 144
Zihinsel Yetersizliğin Nedenleri ......................................................................... 145
Zihinsel Yetersizliği Önleme Çalışmaları .......................................................... 148
Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri .............................................. 148
Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilere Yönelik Öğretim Ortamları ve
Programları ....................................................................................................... 152
Zihinsel Yetersizliği Olan Öğrencilere Yönelik Öğretim Yöntem ve Teknikleri .. 155
Öğretmenlere Öneriler ...................................................................................... 161
Özet .................................................................................................................. 163
Kaynakça .......................................................................................................... 164
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 165
ÜNİTE 7
İŞİTME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 167/215)
Giriş ................................................................................................................... 170
İşitme Kaybı Tanımı .......................................................................................... 171
İşitme Süreci ..................................................................................................... 171
İşitme Kaybının Tipleri ...................................................................................... 174
İşitme Kaybının Dereceleri ................................................................................ 176
Yaygınlık ........................................................................................................... 177
İşitmezlik Nedenleri ........................................................................................... 177
İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri ................................................ 179
İşitme Yetersizliği Olan Çocukların Değerlendirilmesi ...................................... 181
İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitimi ..................................................... 188
Etkili Öğretimsel Stratejileri Kullanma ............................................................... 199
İşitme Yetersizliği Olan Öğrenciler İçin Tavsiye Edilen Eğitsel Uygulamalar .... 207
Özet .................................................................................................................. 211
Kaynakça .......................................................................................................... 212
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 214
ÜNİTE 8
GÖRME YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 217/249)
Giriş ................................................................................................................... 219
Görme Yetersizliğinin Tanımı ve Sınıflandırılması ............................................ 219
Yaygınlık ........................................................................................................... 220
Gözün Yapısı ve İşleyişi .................................................................................... 221
Görme Yetersizliğinin Nedenleri ....................................................................... 222
vii
Görme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri ............................................... 223
Dil Gelişimi ........................................................................................................ 227
Görme Yetersizliği Olan Öğrencileri Değerlendirme ......................................... 227
Öğretim ve Hizmetlerin Planlanması ................................................................. 230
Bireyselleştirilmiş Eğitim Programlarını Planlama ............................................. 231
Öğretim Süreçlerinde Uyarlamalar .................................................................... 232
Görme Yetersizliği Olan Öğrenciler İçin Eğitim Ortamları ................................. 239
Öğrencilerin İlerlemelerini Değerlendirme ......................................................... 243
Özet .................................................................................................................. 245
Kaynakça .......................................................................................................... 247
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 248
ÜNİTE 9
FİZİKSEL YETERSİZLİĞİ / SÜREĞEN HASTALIĞI OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 251/295)
Giriş ................................................................................................................... 253
Tanım ................................................................................................................ 253
Nedenler ........................................................................................................... 255
Tanılama / Değerlendirme ................................................................................ 255
Sınıflandırma ..................................................................................................... 256
Yaygınlık ........................................................................................................... 285
Özellikler ........................................................................................................... 286
Teknoloji ............................................................................................................ 288
Günlük Yaşamda Protez, Ortez ve Adaptif Cihazlar ......................................... 289
Öğretmenlere Öneriler ..................................................................................... 290
Özet .................................................................................................................. 291
Kaynakça .......................................................................................................... 292
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 294
ÜNİTE 10
DİL VE KONUŞMA BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 297/331)
İletişim, Dil ve Konuşma: Tanımlar ................................................................... 300
Dil ve Konuşma Sorunlarının Yaygınlığı ........................................................... 301
İletişim Sorunları ............................................................................................... 303
Konuşma Bozuklukları ...................................................................................... 304
Dil Bozuklukları ................................................................................................. 309
Dil Bozukluklarının Sınıflandırılması ................................................................. 310
Okullarda Dil ve Konuşma Bozukluklarının Tanılanma ve Değerlendirilmesi ... 315
Müdahale Yöntemleri ........................................................................................ 319
Okullarda Dil ve Konuşma Bozuklukları Terapisi .............................................. 326
Özet .................................................................................................................. 327
Kaynakça .......................................................................................................... 328
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 330
viii
ÜNİTE 11
ÖĞRENME GÜÇLÜĞÜ OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 333/367)
Giriş ................................................................................................................... 335
Öğrenme Güçlüğünün Tanımlanması ............................................................... 336
Öğrenme Güçlüğünün Nedenleri ...................................................................... 337
Tanılama ........................................................................................................... 337
Öğrenme Güçlüğünün Belirlemede Kullanılan Ayırıcı Ölçütler ......................... 339
Ülkemizde Öğrenme Güçlüğünün Tanılanması ................................................ 340
Yaygınlık ........................................................................................................... 340
Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrencilerin Özellikleri ............................................... 341
Etkili Öğretim Yöntemleri .................................................................................. 345
Okul Öncesi Dönemde Öğrenme Güçlüğü Gösteren Öğrencilere
Sunulacak Destekler ......................................................................................... 348
Okul Döneminde Öğrenme Güçlüğü Gösteren Öğrencilere Sunulacak
Destekler ........................................................................................................... 351
Genel Eğitim Sınıflarında Bulunan Öğrenme Güçlüğü Olan Öğrencileri
Desteklemek için Yapılacak Öğretimsel Düzenlemeler .................................... 357
Özet .................................................................................................................. 359
Kaynakça .......................................................................................................... 361
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 366
ÜNİTE 12
DUYGU DAVRANIŞ BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 369/407)
Giriş ................................................................................................................... 371
Tanım ................................................................................................................ 371
Nedenler ........................................................................................................... 374
Tanılama \ Değerlendirme ............................................................................... 379
Yaygınlık ........................................................................................................... 381
Özellikler ........................................................................................................... 382
Bilimsel Dayanaklı Müdahale Yöntemleri .......................................................... 385
Öğretmenlere Öneriler ...................................................................................... 386
Özet .................................................................................................................. 397
Kaynakça .......................................................................................................... 399
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 406
ÜNİTE 13
OTİSTİK BOZUKLUĞU OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 409/447)
Giriş: Otistik Bozukluk ....................................................................................... 411
Kısa Bir Tarihçe ................................................................................................ 411
Tanım ................................................................................................................ 412
Yaygınlık ........................................................................................................... 417
Nedenler ........................................................................................................... 418
ix
Özellikler ........................................................................................................... 419
Tıbbi ve Eğitsel Değerlendirme, Yerleştirme ..................................................... 424
Otistik Bozukluk Gösteren Öğrencilere Etkili Öğretim Sunma Stratejileri ......... 425
Sınıfında Otistik Bozukluk Gösteren Öğrenci Bulunan
Öğretmenlere İpuçları ....................................................................................... 440
Özet .................................................................................................................. 444
Kaynakça .......................................................................................................... 445
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 446
ÜNİTE 14
ÇOKLU YETERSİZLİĞİ OLAN ÖĞRENCİLER
(ss: 449/496)
Giriş ................................................................................................................... 452
Çoklu Yetersizlik Nedir? .................................................................................... 452
Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yaygınlığı ................................................ 457
Çoklu Yetersizliğin Nedenleri ............................................................................ 459
Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri ................................................. 462
Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Değerlendirilmesindeki Roller.................. 472
Çoklu Yetersizliği Olan Öğrenciler Nasıl Eğitim Alabilirler? .............................. 475
Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitimlerinde Stratejiler............................ 482
Çoklu Yetersizliği Olan Öğrencilerin Eğitiminde Yaklaşımlar ............................ 487
Özet .................................................................................................................. 491
Kaynakça .......................................................................................................... 493
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 495
ÜNİTE 15
ÜSTÜN ZEKÂLI ÖĞRENCİLER
(ss: 497/533)
Giriş ................................................................................................................... 499
Üstün Zekâ Tanımları ....................................................................................... 500
Üstün Zekâ Kuramları ....................................................................................... 502
Erken Çocukluk Yıllarında Üstün Zekâlı Çocuk ................................................ 508
Üstün Zekâlı Öğrencilerin Tanılanması ............................................................. 517
Üstün Zekâlı Öğrencilerin Eğitimlerinde Öğretim Stratejileri ............................. 522
Özet .................................................................................................................. 530
Kaynakça .......................................................................................................... 531
Değerlendirme Soruları ..................................................................................... 532
Değerlendirme Soruları Yanıt Anahtarları ......................................................... 534
x
ÜNİTE 1
ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN
ÇOCUKLAR ve ÖZEL EĞİTİM
Prof. Dr. Atilla CAVKAYTAR*
Anadolu Üniversitesi
Öğrenme Hedefleri
Bu üniteyi tamamladıktan sonra;
Özel eğitimde temel kavramların anlamını, birbirleriyle olan ilişkilerini açıklayabilecek,
Özel eğitime gereksinimi olan çocukları ve özel eğitim alanını tanıyabilecek,
Özel eğitimdeki yasal düzenlemeleri değerlendirebilecek,
Özel eğitimin dünü, bugünü ve geleceğine ilişkin fikir sahibi olabileceksiniz.
İçindekiler
Giriş
Özel Eğitimde Temel Kavramlar
Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar Kimlerdir?
Etiketleme ve Kullanılan Dil
Özel Gereksinimi Olan Öğrenci Sayısı Nedir?
Özel Eğitim Nedir?
Özel Gereksinimi Olan Bireylerin Ne Kadarı Özel Eğitim Hizmetlerinden Yararlanabilmektedir?
Üstünlere Sağlanan Destekler
Sınıflandırma
Özel Eğitim Personeli
Özel Eğitimde Yasal Düzenlemeler
Özel Eğitimin Dünü, Bugünü ve Özel Eğitimde Geleceğe Đlişkin Eğilimler
Özet
Kaynakça
Değerlendirme Soruları
Prof. Dr. Atilla Cavkaytar, Kütahya’da doğmuştur. Đlk ve orta öğrenimini Eskişehir’de tamamlamıştır. Lisans öğrenimini Anadolu Üniversitesi, Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim Bölümünde yapmıştır. Yüksek Lisans ve Doktora eğitimini de Anadolu Üniversitesinde zihin engellilerin eğitimi
alanında tamamlayan Cavkaytar, şu anda Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Özel Eğitim
Bölümü, Zihin Engelliler Anabilim Dalı’nda öğretim üyesidir.
*
2
Özel Eğitim
Düşünelim, Tartışalım
V Çevrenizde farklılığı olan bireyler için ne tür adlandırmalar ve ifadeler kullanıyorsunuz?
V Özel gereksinimi olan çocukların eğitimi için sağlanan olanaklar konusunda
düşünceleriniz nedir?
V Sizce özel gereksinimi olan çocuklar kendi akranlarıyla aynı sınıflarda kaynaştırma eğitimine mi devam etmeli, yoksa ayrı özel eğitim okullarında mı
eğitilmeli? Neden?
V Özel eğitimde gelecekte üzerinde durulması gereken konuların neler olması
gerektiğini düşünüyorsunuz.
Örnek Olay
1991 yılında o zamanki adıyla Ankara Eğitilebilir Çocuklar
İş Okulunda (bugünkü adı Mesleki Eğitim Merkezi) öğretmenlik yaptığım yıllarda öğrencilerim mesleki eğitim programının son yılındaydılar. Kat nöbetçisi olduğum bir gün
öğrencilerimin teneffüse çıkmadıklarını ve sınıfta olduklarını gördüm. Şaşırmıştım, çünkü dışarıda çok güzel bir bahar havası vardı ve öğrencilerim dışarıda oyun oynamayı çok severlerdi. Sınıfın kapısına doğru yaklaştım. Beş öğrencim bir sıranın etrafına oturmuş heyecanlı heyecanlı konuşuyorlardı. Yaklaştım ve sordum: “Merhaba çocuklar, ne yapıyorsunuz burada, neden
teneffüse çıkmadınız?” Bu arada önlerinde İş Kanunu’nun özürlülerin istihdamlarıyla ilgili sayfa açıktı. Bir öğrencim önündeki kitabı göstererek yanıtladı: “Öğretmenim, bu kitapta bizlerle ilgili ne var diye merak ettik, bakıyoruz, biz neyiz?
Biz işe gidebilecek miyiz? Burada yazılanlardan hangisi bizi ilgilendiriyor?” diye
sordu. Yanıtlamakta zorlandım. Sonradan düşündüğüm şu oldu: “Neden herkes
için olan bir yasada, öğrencilerim kendilerini farklı terim ve adlandırmalarla
aramak zorundalar?”
Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim
3
GİRİŞ
Özel eğitime gereksinim duyan çocuklar ve özel eğitim konusunda çıkış noktamızı oluşturan pek çok kaynakta ilk bölüm genellikle “tanım, sınıflandırma,
yaygınlık oranları, nedenler, tanılama” şeklinde bir içerikten oluşmaktadır. Bu
bölümde de benzer şekilde önce temel kavramlar ve bu kavramların tanımlanmasına yer verilmiştir. Özellikle son yıllarda ortaya çıkan kavram karmaşasının
önlenmesi amacıyla kavramların birbirleriyle olan ilişkilerine yer verilmiştir. Bu
temel kavramlardan sonra, özel gereksinimi olan çocukların kim olduğu, yaygınlık oranları, özel eğitim ve özel gereksinimi olan bireylere sağlanan hizmetler ile
özel eğitim personeli, yasal düzenlemeler ve özel eğitimin dünü, bugünü, yarını
gibi konulara yer verilmiştir. Bu yolla, geleceğin öğretmen adaylarının özel eğitim hakkındaki görüşlerinin ve tutumlarının olumlu yönde gelişmesi ve bu kitapta ilerideki ünitelerde yer verilen konulara temel oluşturması umulmaktadır.
ÖZEL EĞİTİMDE TEMEL KAVRAMLAR
Özel eğitime gereksinimi olan çocukların tanımlanmasında zedelenme, yetersizlik, engel, risk gibi kavramlar sıklıkla karşımıza çıkmaktadır. Bu kavramlar
hakkında bilgi sahibi olmanın özel eğitime gereksinimi olan bireyleri anlamada
okuyuculara ve uygulamacılara yardımcı olacağı düşünülmektedir.
Zedelenme: Bireyin psikolojik, fizyolojik, anatomik özelliklerinde geçici ya
da kalıcı türden bir kayıp, bir yapı ya da işleyiş bozukluğu olması durumudur
(Özsoy, Özyürek ve Eripek, 1989; WHO, 1993). Özyürek (2006), zedelenmeyi
“organların yapısındaki biyofiziksel ve kimyasal bozukluklar” olarak tanımlar. Bu
tanımlara göre, beyinde, gözde, kulakta çeşitli nedenlerden dolayı zedelenmeler
olabilir. Örneğin, kulağın biyofiziksel yapısının bozuk olması bir zedelenmedir.
Ancak, bireyde zedelenmenin olması her zaman yetersizlikle karşılaşmasına yol
açmayabilir.
Yetersizlik: Yetersizlik, bir şeyi yapmada yeterli olmama, belirli bir şekilde
davranmada sınırlı kapasite olarak tanımlanmaktadır (Eripek, 2005). Özyürek’e
(2006) göre ise, zedelenmelerin sonucu organın işlevini yerine getirememesi
durumudur. Zedelenmeden etkilenmiş olmasından dolayı bireyin bedensel ve
zihinsel davranışları sınırlanır. Kulağında zedelenme olan bireyin işitememesi o
bireyin yetersizliğidir.
Özür/Engel: Bireyin yetersizlik yüzünden yaş, cinsiyet, sosyal ve kültürel faktörlere bağlı olarak oynaması gereken rolleri gereği gibi oynayamama durumda
kalmasına özür/engel denir (Cavkaytar ve Diken, 2005; Özsoy, Özyürek ve
Eripek, 1989). Özyürek (2006)’e göre. özür/engel, yetersizlikten dolayı toplumsal
ve duygusal davranışlarnda görülen sapmalardır (Pek çok yetersizlik çok küçük
çevresel düzenlemelerle ortadan kaldırılabildiği gibi, pek çoğu da çevrenin beklentileriyle birlikte birey için altından kalkılması güç ağır bir yük de olabilmekte-
Özel Eğitim
4
dir. Eğer çevrenin beklentileri bireyin yapabildiklerinin üzerinde olursa birey bu
beklentileri karşılayamaz duruma düşebilecek, dolayısıyla özür/engel durumuyla
karşılaşabilecektir (Cavkaytar ve Diken, 2005). Özyürek (2006, s. 38) yetersizlik
ve özür kavramları arasındaki ilişkiyi örneklendirerek şöyle açıklar:
•
Zedelenmeden etkilenmiş kişinin yetersizliği, yetersizlikle doğrudan ilgili özre yol
açabilir. Kolları yoktur ve organ, işlevini yerine getiremediğinden kişi sıradan
kapıları açamadığı için ortopedik özürlüdür.
•
Yetersizlikten etkilenmiş kişinin özrü, yetersizlikle doğrudan ilgili olmayan diğer
davranışlarına da yayılmış olabilir. Örneğin, ortopedik yetersizliği olan kolları
olmayan çocuğun kapı kollarını tutmaması yetersizliğidir. Kapı kollarını açamaması özrüdür. Ancak topu arkadaşlarına atmayı gerektiren oyun etkinliklerine
alınmayarak elleriyle kapı kollarını açamama özrü, ayakla topu diğerlerine atma
oyun etkinliklerine de taşınmıştır. Kolları olmayan çocuğun sadece hareket etme
davranışları etkilenmemiştir. Ama yetersizliğinden dolayı ellerini kullanmayı gerektirmeyen oyun etkinliklerine katılımı sınırlandırıldığı gibi diğer yaşantılara da
katılımı sınırlandırdığı olur.
•
Özür yetersizlikle ilgili davranışlarla sınırlı kalmayıp, diğer davranışlara da bulaşır, bulaştırılır. Örneğin, bu kişinin kas iskelet sistemi zedelenmemiş olsaydı, ana
babası, diğer yetişkinler ve çocuklar ona farklı şekilde davranmayacak, o da
farklı olduğu duygusuna kapılmayacak ve kendisini diğer kişilerden daha az değerli görmeyecekti. Yetersizlik hareketlerini sınırlandırmakla kalmamış, yetersizliğiyle doğrudan ilgili olmayan etkinlikleri, yaşantıları ve kendine bakışını da sınırlandırmıştır.
•
Özrü bir bakıma, kapılara kapı kolları koyarak, toplum yaratır. Kapı kolları olmadan da açılabilen kapılar olduğunda yetersizliği olan kişi artık özürlü değildir.
Eripek (2007) durumu önleme açısından da değerlendirerek, yetersizliği
olan bireye gerekli bilgi ve beceriler kazandırıldığında, sosyal ve gerektiğinde
fiziksel çevrede bazı değişikliklere gidildiğinde yetersizliğin engel durumuna dönüşmesinin önlenebileceğini vurgulamaktadır.
Risk Taşıma: Risk taşıma, halen bir yetersizliği belirlenemeyen ancak ileride
yetersizlik gösterme şansı ya da olasılığı normalde beklenenden daha fazla olan
çocukları ifade etmektedir (Eripek, 2005, s. 4). Risk taşıma kavramı, erken müdahale programları, erken eğitim, erken çocukluk özel eğitimi gibi okulöncesi
özel eğitim uygulamalarında çoğunlukla kullanılan bir kavramdır. Riskli çocuk
terimi, özellikle okulöncesi dönem çocuklarına sunulacak özel eğitim hizmetlerinin planlanmasında oldukça önem taşımaktadır. Bu kavramlardan sonra özel
eğitime gereksinimi olan çocuklar ve özel eğitim kavramlarının tanımlanması da
bize ışık tutacaktır.
Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim
5
ÖZEL EĞİTİME GEREKSİNİM DUYAN ÇOCUKLAR
KİMLERDİR?
Özel gereksinimi olan bireyin tanımı, “Kimlerin özel eğitime gereksinimi
vardır?” sorusuna verilecek yanıtta bulunmaktadır. Eripek (2005), farklı eğitim
gereksinimleri bireysel olarak planlanmış eğitim programlarını gerekli kılan çocukların özel eğitime gereksinimi olan çocuklar olduğunu belirtmektedir. Milli
Eğitim Bakanlığı Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliğinde tanımlandığı şekliyle,
“özel eğitim gerektiren birey, çeşitli nedenlerle bireysel özellikleri ve eğitim yeterlilikleri açısından akranlarına göre beklenilen düzeyden anlamlı farklılık gösteren
bireyi” ifade etmektedir. Bu genel tanım, farklı özelliklere sahip özel eğitime
gereksinimi olan çocukların tümünü kapsamaktadır.
Özel gereksinimi olan çocukların özür tür ve dereceleri ile özellikleri birbirinden farklılıklar gösterdiğinden genellemelere gitmek mümkün olamamaktadır.
Eripek’e (2005, s. 5) göre “özel gereksinimi olan çocukların farklılıkları zihinsel,
duygusal, bedensel, duygusal ve sosyal ya da iletişim özelliklerinde ya da bunların herhangi bir bileşeninde olabilir”. Bunun yanı sıra onların bu farklılıkları yaş,
cinsiyet, kültür ve yaşam koşuları açısından da farklılık gösterebilir. Onların bu
özellikleri, bir destek sağlanmadığında normal gelişen bireyler için sunulan eğitim ortamlarından yararlanmalarını güçleştirmektedir.
ETİKETLEME VE KULLANILAN DİL
Özel gereksinimi olan bireyi nasıl adlandıracağız? Ne desek daha az örseleyici olur? Bu konuya şöyle basit bir soruyla başlamak uygun olacaktır. Sizi yeterliklerinize göre değil de yetersizliklerinize göre tanırlarsa ya da öyle bilinirseniz
neler hissederdiniz? “Evet, şu konuşurken sürekli gözünü kırpıştırandan söz ediyorum”. “Sizin okulda konuşurken aşırı heyecanlanan bir öğretmen vardı, adı
neydi?” Bu tür tanımlamalar sözü edilen kişinin değerini düşürebilir mi? Büyük
olasılıkla evet. (Turnbull, Turnbull ve Wehmeyer, 2007). Duruma, yetersizliği
olan çocuğa sahip aileler açısından bakıldığında hangi anne baba ya da diğer
aile bireylerinden biri çocuğunun “yetersizliği olan çocuk” olarak etiketlenmesini
ister. Yine, öğretmenler öğrencisinin “yetersizliği olan birey” olarak etiketlenmesi
durumunda ne hisseder? Zihinsel yetersizlik tanısı olan bir genç “ben neyim/kimim? şeklinde düşünmeye başladığında ona verilecek yanıtımız ne olacaktır?
Bu konudaki tartışma bir önceki bölümde söz edilen özel eğitimdeki sınıflandırma ile ilgilidir. İnsanların sınıflandırılması ve bundan yüz yıl önce çok daha
az önemli olan etiketleme, bugünlerde sık tartışılır bir konu haline gelmiştir
(Heward, 2003). Bazı görüşlere göre etiketleme, özel eğitime gereksinimi olan
öğrencilerin özel eğitim hizmetlerinden yararlanması için gereklidir ve öğrenci
için yararlıdır. Örneğin, işitme engelli ya da görme engelli birey için etiketleme
iyidir (Turnbull, Turnbull and Wehmeyer, 2007). Çünkü onların pek çok hizmeti
6
Özel Eğitim
öncelikli olarak elde edebilmesinde yardımcı olur. Bütün bunların yanı sıra örneğin, yetersizliği olan bireyler toplumdaki pek çok destekten yararlanabilmek
için “özürlü kimlik kartı”na sahip olmak ve istenildiğinde bu kartı göstermek
zorundadır. Dolayısıyla pek çok birey de bu kartı almak ve bu kartın sağladığı
olanaklardan yararlanmak için tanılanmak ve etiketlenmek isteyecektir.
Diğer taraftan etiketleme, eğitimcilerin yetersizlikleri olan bireyin yetersizlikleriyle başa çıkabilmesinde yol gösterici de olabilir. Ancak, etiketleme öğrenciyi
sınıf arkadaşlarından ya da akran grubundan da ayırabilir (Turnbull, Turnbull ve
Wehmeyer, 2007). Bunun yanı sıra etiketleme, farklı kültür ve dil geçmişi olan
öğrencilere karşı bir önyargı oluşturabilir. Günümüzde, sadece dilsel ve kültürel
farklılıkları nedeniyle özel gereksinimli olarak etiketlenen pek çok öğrenci bulunmaktadır. Özellikle kültürlerarası özel eğitim çalışmalarında bu durum daha
yaygın olarak tartışılmaktadır.
Sonuçta, etiketleme yapıldığında özel gereksinimi olan bireyler diğerlerinden
ayrılacak, değeri düşecek ya da diğerleri tarafından değersiz algılanacak, öğrenci
de kendini değersiz hissedebilecektir. Bu nedenle özel gereksinimi olan öğrenciler için kullanılacak dili özenle seçmek, onları etiketleme ve damgalamaktan
kaçınmak, bu bireylerin günlük yaşama tam katılımlarında olumlu sonuçlar doğurmasına etki edebilir. Pek çok eğitimci öğrencilerinin değerli olduğunu göstermek için “önce insan” dilini kullanır. Bu nedenle “fiziksel engelli” ya da “fiziksel engelli çocuklar” terimleri yerine “fiziksel yetersizlikleri olan öğrenciler” teriminin, etiketlemenin olumsuz etkilerini azaltabileceği belirtilmektedir. Tabii ki
daha da iyisi sadece çocuğa “Mehmet, Ahmet” gibi kendi adıyla seslenmektir.
Bir öğrenci, “neden önce benim CP’li (spastik) olduğumu söylüyorsunuz? Öncelikle benim adım Mehmet, sonra diğerlerinden farklı olarak CP’liyim, bu kadar!”
diyor… (Turnbull, Turnbull ve Wehmeyer, 2007).
Etiketleme ya da bireyleri adlandırma konusuna ilişkin çeşitli gerekçeler öne
sürülmekte ve etiketlerin olası yararları ve dezavantajları ifade edilmektedir
(Heward, 2003). Pek çok eğitimci tarafından etiketleme olmalı mı olmamalı mı,
sorusuna bulunabilecek yanıtlar incelendiğinde etiketlemenin dezavantajlı yönlerinin daha ağır bastığı görülmektedir.
Özel öğrenme gereksinimleri olan çocuklar için yapılan değişik tanımlamalar
ya da etiketlemeler okullarda özel eğitim hizmetlerinin yönetimi ve özel eğitim
fonlarının çocukların yararına kullanımı için önemli görülebilir. Günümüzde özel
gereksinimi olan bireylerin sunulan hizmetlerden yararlanmasının ön koşulunu
tanılama oluşturmaktadır. Tanılama sonucunda da sınıflandırma ve etiketleme
yapılması zorunlu hale gelmektedir. Örneğin, bir çocuğun özel eğitim okullarından daha fazla hizmet alabilmesi için birden fazla alanda yetersizlik tanısı alması
gerekmektedir. Çünkü çocuğun tek bir tanısı varsa alacağı hizmet bu tanı için
sunulan özel eğitim hizmeti ile sınırlı olmakta, iki ya da üç ayrı tanı almışsa alacağı hizmet artmaktadır. Dolayısıyla, özel gereksinimi olan bireye sunulan özel
eğitim hizmetinin aldığı tanı sayısı ile artması ya da azalması söz konusu olmak-
Özel Eğitime Gereksinim Duyan Çocuklar ve Özel Eğitim
7
tadır. Oysa çocuğun tanılanmasıyla birlikte ilgili hizmetler de tanımlanırsa etiketleme sorununa yeni çözümler bulunması söz konusu olabilecektir.
Peki, etiketlemenin alternatifi nedir? Ne, nasıl yapılmalıdır? Etiketleme ya da
sınıflandırma olmaksızın özel eğitim hizmetleri sunulabilir mi? Sınıflandırmasız
yaklaşımlar bu sorunun yanıtını evet olarak vermektedir. Bu durumda öğrencinin yetersizliğine odaklanmak yerine öğrenme gereksinimlerine odaklanılması
gerektiği vurgulanmaktadır. Özel eğitimciler özel gereksinimi olan öğrencilerin
öğrenme gereksinimleri ön plana alınarak beceri alanlarına ve izleyeceği programa göre sınıflandırılmasını önermektedir (Heward, 2003). Eğitsel değerlendirmenin ön plana çıktığı böyle bir yaklaşımla özel gereksinimi olan öğrencinin
özel eğitim gereksinimleri de “okuma anlama becerilerinin geliştirilmesi”,
“özbakım becerilerinin geliştirilmesi”, temel matematik becerilerinin geliştirilmesi”, “bağımsız hareket becerilerinin geliştirilmesi” şeklinde ifade edilebilecektir.
Bu yolla eğitsel tanılamanın gerçekleşmesi ve bu tanı sonucunda ilgili hizmetlerin
de planlanması söz konusu olabilecektir. Tüm bu uygulamalar aynı zamanda
bireyselleştirilmiş eğitim planlarının hazırlanması sürecinin işlemesine katkıda
bulunacaktır.
ÖZEL GEREKSİNİMİ OLAN ÖĞRENCİ SAYISI NEDİR?
Yetersizlik durumu, yeni doğan bebeklerin, çocukların, ergenlerin ve gençlerin yaklaşık % 9’unu etkilemektedir. (Turnbull, Turnbull ve Wehmeyer 2007).
Türkiye Özürlüler Araştırması verileri Türkiye için özürlülük oranını %12.29
olarak vermektedir (DİE, 2002).
Özel gereksinimi olan bireylere ilişkin sayısal bilgilere ulaşılması her dönemde güç olmuştur. Türkiye ve pek çok ülke, yetersizliği olan bireylere ilişkin istatistikî bilgileri Dünya Sağlık Örgütü’nün (WHO) tahminleri doğrultusunda vermektedir. WHO (2007), 3 Aralık Dünya Özürlüler Günü’nde yayınladığı bültende
Dünya’da 600 milyon insanın yetersizlikten etkilendiğini ve bunların da 470
milyonunun çalışma çağındaki bireyler olduğunu belirtmektedir. WHO Dünya
Yetersizlik ve Rehabilitasyon Raporu’nda Dünya nüfusunun yaklaşık %10’unun,
yetersizlik durumundan etkilendiğini, bunların da 200 milyonunu çocukların
oluşturduğunu belirtmektedir. Yetersizlikten etkilenmiş bireylerin çoğunun yoksul
ülkelerde yaşadıkları belirtilmektedir (WHO, 2007). Bunun yanı sıra UNICEF
(2008) tarafından yapılan tarama çalışmalarıyla Dünya’da yetersizlik oranları
ülkelere göre sıralanmıştır. Buna göre, yetersizlik oranı en düşük ülke %2 ile
Özbekistan iken en yüksek ülke %31’lik oranla Merkez Afrika Cumhuriyeti olarak belirtilmektedir. Bunun yanı sıra bireylerin etnik kökenleri ve yaşadıkları
yerlere göre de yetersizlik oranlarının farklılaşabildiği gözlenmektedir. Çünkü
halen dilsel ve kültürel farklılıkların yetersizlik oranlarına etkileri araştırılan konular içerisinde yer almaktadır. Ancak yine de yetersizlik ölçütlerinin ülkelere göre
farklılaşmasının, ortak tanım ve sınıflandırma sistemlerinin olmamasının bu
oranlar üzerinde önemli etkileri olabileceğini göstermektedir. Tüm bu verilerle

Download Report