İÇİNDEKİLER • Yüklemin Türüne Göre Cümleler • Yüklemin Yerine Göre Cümleler HEDEFLER CÜMLE ÇEŞİTLERİ I • Bu üniteyi çalıştıktan sonra; • Yükleminin türüne göre cümleleri açıklayabilecek, • Yükleminin yerine göre cümleleri ayırt edebileceksiniz. TÜRK DİLİ - I ÜNİTE 12 Cümle Çeşitleri I CÜMLE ÇEŞİTLERİ Dilimizde her bir birimin kendi içinde bir yapılanma şekli söz konusudur. Örneğin sözcüğün yapısı kök ve eklerden meydana gelir. Cümleler de anlattıkları duygu ya da düşünce birimi doğrultusunda yapı, anlam ve sıralanış gibi özellikler açısından faklılıklar gösterirler; başka açılardan ele alındıklarında farklı özelliklerinden dolayı çeşitlenirler. Bu farklılıklar cümleleri yapısına, yükleminin türüne/yerine ve anlamına göre sınıflandırmayı gerektirmektedir. Bu ünitede yüklemin türüne ve yerine göre cümle çeşitlerini göreceğiz. Yüklemin Türüne Göre Cümleler Daha önceki ünitelerde öğrendiğimiz gibi Türkçede kelimeler isimler ve fiiller olarak ikiye ayrılmıştı. Cümlede yüklem görevinde kullanılan kelimenin türüne göre cümleler de “fiil cümlesi” ve “isim cümlesi” olarak iki gruba ayrılmaktadır. Fiil Cümlesi Yüklemi çekimli bir fiil olan cümleye “fiil cümlesi” denilmektedir. Yüklem görevinde kullanılan kelime fiil soyludur ve iş, oluş hareket anlamı bildirir. Fiillerin en önemli özelliği olumlu ve olumsuz şekillere girebilmesidir. “Bu gece boyunca yağmurda dolaştım.” cümlesinin yüklemi “dolaştım” kelimesidir. Yüklemin kökü “dolaş-“ fiilidir. Bu sebeple bu cümle yükleminin türüne göre bir fiil cümlesidir. Örnek Bir cümlenin fiil cümlesi olup olmadığını anlamanın en kolay yolu yüklemi olumsuz hâle getirmektir. Eğer yüklem olumsuzluk eki “-ma, -me” ile olumsuz hâle getirilebiliyorsa cümle fiil cümlesidir. •Bütün gece yağmurda dolaştım/dolaşmadım. •Seni sokakta koşarken gördüm/görmedim. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2 Cümle Çeşitleri I İsim Cümlesi Yüklemi “imek” ek fiili ile fiilleştirilmiş isim soyundan bir kelime olan cümlelere “isim cümlesi” denir. İsim cümlelerinin en önemli özelliği olumsuzluk ekleriyle olumsuz hâle dönüştürülememeleridir. “Seninle geçirdiğimiz günler ne kadar güzeldi.” cümlesinde yüklem görevinde kullanılan “güzel” kelimesi isim soylu bir sözcüktür ve dolayısıyla cümle isim cümlesidir. Müdürümüzün adı, Nazım Erol’du. (Kişinin adı ve soyadından oluşan “ad öbeği”, ek eylem alıp yüklem olmuştur.) Nazım Erol, okul müdürümüzdü. (“Okul müdürümüz” ad tamlaması, ek eylem alıp yüklem olmuştur.) Tarık Buğra, Cumhuriyet Dönemi Türk romanının doruk isimlerindendir. (“Cumhuriyet Dönemi Türk romanının doruk isimleri” zincirleme ad tamlaması “dir” ek eylemini alarak yüklem olmuştur.) Yaya kaldırımı tenha idi. (“Tenha” sıfatı ek eylem alarak adlaşmış ve yüklem olmuştur.) Yahu, bu ne iş! (“Ne iş” sıfat tamlaması “-dir” ek eylemi kullanılmaksızın yüklem olmuştur.) Adamın dudağında eski bir yara izi vardı. (“var” ve olumsuzu “yok” ad soylu sözcükleri ek eylem alarak yüklem olur. Ek eylem geniş zamanlıysa kullanılmayabilir.) Bu kapının açılacağı filan yok. (“yok” ek eylem almaksızın yüklemdir.) İsim cümleleri olumsuzluk eki yerine “değil” sözcüğü ile olumsuz şekle dönüştürülür. Örnek Lunapark bekçisinin işi, hem keyifli hem de eğlencelidir. (“Hem…. Hem…” yinelemeli bağlacı ile bağlanmış iki sıfattan oluşan söz öbeği, ek eylem “-dir”i alarak yüklem olmuştur.) •Bugün hava güzel. / Bugün hava güzel değil. •Akdeniz bölgesi sıcaktır. / Akdeniz bölgesi sıcak değildir. Eylemsi (fiilimsi)lerin, ek eylem alarak temel yüklem olduğu cümleler isim cümlesidir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3 Örnek Cümle Çeşitleri I •Amacımız ödül almaktır. •Şaşkınlığının nedeni burayı ilk kez görmesiymiş. •İnsanın en aptalı, karşısındakileri aptal sanandır. •Yarım elma, gönül alma(dır.) Yüklemin Yerine Göre Cümleler Örnek Türkçenin Grameri isimli eserinde Tahsin Banguoğlu Türkçede standart söz diziminin, “özne + zarf tümleci + dolaylı tümleç + nesne + yüklem” şeklinde olması gerektiğini belirtmiştir. Ancak Türkçenin, cümlede vurgulanmak istenen ögenin yükleme yaklaştırılması veya cümleye farklı bir ahenk ve anlatım özelliği katabilmek için yüklemin yerinin değiştirilebilmesi gibi bir özelliği bulunmaktadır. Önemli olan yüklemin yeri olmakla birlikte, diğer ögeler amaca göre, cümlenin değişik yerlerinde bulunabilir. Cümlede ögelerin yer değiştirmesinin anlatıma en önemli katkısı duygu yoğunluğunu artırmasıdır. •Anam bir yaz gecesi doğurmuş beni burada, Bu çamlıkta söylemiş son sözlerini babam; Şu karşıki bayırda verdim kuzuyu kurda, Suna'nın başka köye gelin gittiği akşam. (Kemalettin Kamu – Bingöl Çobanları’ndan) Yukarıdaki dörtlüğün düzyazı şeklinde ifadesi şu şekilde yapılabilir: Anam bir yaz gecesi burada beni doğurmuş. Babam bu çamlıkta son sözlerini söylemiş; ben Suna’mın başka köye gelin gittiği akşam şu karşıki bayırda kurda kuzuyu verdim. Dikkat edilirse cümle kurallı cümleye çevrildiğinde bütün duygu ortadan kaybolmaktadır. Örnek Cümlede ögelerin sıralanışının nasıl bir anlam değişmesine sebep olduğunu şu cümlelerde açıkça görebiliriz: •Ben bugün bu işi yapmadım. •Ben bu işi bugün yapmadım. •Bugün bu işi ben yapmadım. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4 Cümle Çeşitleri I Ögelerinin dizilişine veya yüklemin yerine göre cümleleri “kurallı”, “devrik” ve “eksiltili” olmak üzere üç gruba ayırabiliriz. Kurallı Cümle Örnek Yüklemin sonda yer aldığı cümle çeşidine “kurallı cümle” denilmektedir. Daha önce de belirtildiği üzere dilimizin standart söz diziminde yüklem sonda yer almaktadır. Kurallı cümle “düz cümle” olarak da adlandırılmaktadır. •Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı. Bir dakika araba yerinde durakladı. (Faruk Nafiz Çamlıbel – Han Duvarları’ndan) Örnek Yukarıdaki dizelerde yer alan üç cümlenin tamamı düz cümlelerdir. Çünkü üç cümlede de yüklem sonda yer almaktadır. •Komiser, elli yaşlarında, babacan, güler yüzlü bir adamdı. •Bu gördüğünüz düzlüğün adı Beylikova. (Ek eylem kullanılmamış olsa da “Beylikova” adı yüklemdir. Cümlede bir yargı eksikliği hissedilmemektedir.) Devrik Cümle Türkçenin standart söz diziminde yüklem sonda yer alır. Yüklemin cümle içerisinde sondan başka bir yerde kullanıldığı cümleler devrik cümle olarak adlandırılmaktadır. Yüklemden sonra tek bir sözcük bile olsa cümle devriktir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5 Örnek Cümle Çeşitleri I •Bütün gün düşündüm yalnızlığımı ve çaresizliğimi •Karda gezip izini belli etmeyen bir tilkidir o. •Boş değil ettiğin niyaz. •Hâlden bilmiyor kimseler. Cümlede yüklem ortada kullanılarak duyguların daha yoğun anlatılması amaçlanmıştır. Örnek Devrik cümleler özellikle şiirde, hem anlatımı daha etkili bir hâle getirmek hem de vezin ve kafiye kurallarına uydurmak gibi düşüncelerle kullanılmaktadır. •Muhabbet bir Köroğlu’dur artık (Devrik cümle) •Kendi yok, namı söylenir. (Kurallı Cümle) •Kocaman bir gurbettir Anadolu (Devrik cümle) •Kuş kanadıyla selam gönderilir. (Kurallı Cümle) (Nüzhet Erman – Şiir Değildir) Örnek Birleşik fiillerde ad soylu sözcüğün asıl eylemi anlatan “yardımcı eylem”den sonra kullanılması da devriklik oluşturur. •Kim bu cennet vatanın uğruna olmaz ki feda! •(Bu cennet vatanın uğruna kim feda olmaz ki!) Örnek Bu örnekte olduğu gibi; yüklem görevinde kullanılan ad tamlamalarında asıl öge durumundaki tamlananın önce, tamlayanın sonra söylenmesi de devriklik oluşturur. •Yurt sevgisi, en güzelidir sevgilerin. •(Yurt sevgisi sevgilerin en güzelidir.) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6 Cümle Çeşitleri I Örnek Deyimleşmiş birleşik fiillerde sözcük sırasının değiştirilmesi de devriklik oluşturur. •İlacını geciktirirsek babaannem keser iflahımızı. Eksiltili (Kesik) Cümle Örnek Yüklemi kullanılmadığı hâlde yargı bildiren cümlelerdir. Eksiltili cümleler iyi kurulmak ve yerinde kullanılmak şartıyla anlatıma güç kazandırır, özlülük sağlar. •Düğün el ile, harman yel ile. (yapılır) •Dar günümde el uzattığınız için teşekkürler. (ederim) •Her yerde yaz ve göz yaşı, her yerde sonbahar. (var) •İbadet de gizli, kabahat de. (gizli) Örnek Karşılıklı konuşmalarda da eksiltili yapılar sıklıkla kullanılır: •Bunun karşılığında ondan ne aldın? •Hiçbir şey. (almadım) Örnek Olasılık, kesinlik gibi özel anlamlar katmak amaçlanmadığında ek eylem kullanılmaz; cümle eksiltili özellik kazanır. •Yıl 1919… Mayıs’ın 19’u… (Yıl 1919’du. Mayıs’ın 19’uydu.) •Saçları bir demet altın başak… (Saçları bir demet altın başaktı.) Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7 •(I) Okulumuz, eve birkaç yüz metre uzaklıktaydı. (II) Ama yine de arabayla giderdik okula. (III) Yok yok, otomobille değil, atlı arabayla. (IV) Bir nevi fayton yani. (V) Teknesinin yanlarında, arkasında renkli resimler vardı. (VI) Kırmızı kırmızı da tekerlekleri. Ali Murat ERKORKMAZ (Bütün Dünya) Parçadaki cümlelerde yüklemlerin altlarını çiziniz. Yüklemi sonra yer almayan ya da hiç bulunmayan cümleleri belirleyiniz. Buna göre, cümlelerin “yüklemlerinin çeşidi” ve “yeri” bakımından türlerini aşağıda belirtilen yerlere yazınız. (Yüklemsiz cümleler için “eksiltili cümle” yazınız.) Örnek Uygulama 2 Örnek Uygulama 1 Cümle Çeşitleri I I. cümle: İsim cümlesi, kurallı cümle II. cümle: ………………………. , ………………………… III. cümle: ………………………. , ………………………… IV.cümle: ………………………. , ………………………… V.cümle: ………………………. , ………………………… VI.cümle: ………………………. , ………………………... •Aşağıdaki cümleleri, ögelerinin sıralanışı (yüklemin yeri) yönünden inceleyiniz. Bu heykel, insan ruhundan bir soluk üflenmişçesine canlı ve sıcak duruyor. ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………… Arkadaşımın evinde gördüğüm tablolar bana çocukluğumda yaşadığım yerleri bütün ayrıntılarıyla anımsattı. ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………….. O yıllarda yayımlanan dergiler, bize yeni şiirleri sıcağı sıcağına ulaştırıyordu. ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………….. Oyundan, sahneye aktarılamayacak bölümleri çıkardık. ……………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………… Sanma gidersen gelirim arkandan. ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………….. İncecikten bir yağmur yağıyordu yollara. ……………………………………………………………………………………………………………………… …………………………………………………….. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8 Örnek Uygulama 3 Cümle Çeşitleri I •Güme Gitmek Bir zamanlar İstanbul’un dirliğini düzenini denetleyen Yeniçeriler, çarşı pazar dolaşıp yolsuz davranışlarda bulunanları toplar, aralarına katarak kışlalarına götürür, bir odaya kapatırlarmış. Suçlu buldukları adamı böylece odaya kapatırken de “Hooop…gümm!” diye bağırmak da adetleriymiş. Suçlu diye toplananlar arasında, kurunun yanında yaş da yanar misali, zaman zaman suçsuzlar da olurmuş. Halk, bunlar için “günahsız olmasına rağmen götürülüyor” anlamında “adam güme gitti” dermiş. Bu deyim, boşa gitmek, harcanmak manasında kullanılır. Selim GÜNDÜZALP (Deyimler ve Öyküleri) Özet Yukarıdaki metinde koyu renkle belirtilmiş cümleleri ögelerine ayırınız. Metindeki fiil cümlelerini ve devrik cümleleri (varsa) bulunuz. •Türkçede cümleler yüklemin türüne göre isim ve fiil cümlesi olarak iki gruba ayrılmaktadır. Fiil cümleleri olumsuzluk ekleri (-ma, -me) ile olumsuz şekle dönüştürülürken; isim cümleleri “değil” kelimesi ile olumsuz hâle getirilmektedir. •Yüklemin yerine göre cümleler de kurallı (düz) ve devrik olmak üzere iki grupta incelenmektedir. Yüklemin sonda olduğu cümleler kurallı (düz), yüklemin sondan başka bir yerde olduğu cümleler ise devrik olarak adlandırılmaktadır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9 Cümle Çeşitleri I DEĞERLENDİRME SORULARI 1. Aşağıdaki cümlelerin hangisi devrik isim cümlesidir? a) Kardeşi çok tatlı bir çocuktu. Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan “bölüm sonu testi” bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. b) Herkesi yemeğe davet etmişti. c) Her şeyiyle bir mucizeydi hayat. d) Bizi tanımayanlar uzaktan gelenlerdi. e) Seni bilmeyenler belki inanır. 2. Aşağıdaki cümlelerin hangisi, yapıca diğerlerinden farklıdır? a) Bu tür davranışlar iz bırakmadan geçmiyordu kuşkusuz. b) Adamın düşüncelerinde değişiklikler başlamıştı. c) Bu kenti tepeden görmek için balona binip havalanmak gerek. d) Az sonra arabaya binip yola çaktığında gözlerinde aynı küçümseme vardı. e) Yardım isteyen kim olursa olsun yardıma koşmalıyız. 3. Aşağıdakilerden hangisi, isim cümlesi değildir? a) Aldığımız biberlerin hepsi acı. b) Bu, yıkanınca dağılan bir boya. c) Ne heyecanlı bir güreş! d) Sen de tat bu güzel tatlıdan. e) Sonucu kötü bir savaş bu. 4. Aşağıdaki cümlelerin hangisi eylem cümlesidir? a) Bu onun son konuşmasıydı. b) Bu konuda hiç laf etmezdi. c) Nelerdir o inanacağımız, bağlanacağımız doğrular? d) Gözleri ışıl ışıldı. e) Sanatsal eylemin ilk koşulu algılamaktır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10 Cümle Çeşitleri I 5. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde yüklem ek eylem almamıştır? a) Şiir bizi bir iklimden diğerine götürür. b) Ozan, rapor yazan kimse değildir. c) El ne kadar hünerli olursa olsun, ona hükmeden kafadır. d) İnsanı ayakta tutan tek şey mutluluktur. e) Şiir düşüncenin duyguya dönüşmüş şeklidir. Cevap Anahtarı: 1-C, 2-B , 3-D , 4-B , 5-A Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11 Cümle Çeşitleri I YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Adalı, O. (2003). Anlamak ve Anlatmak. İstanbul: Pan. Banguoğlu, T. (1995). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK. Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı. Demir, A. ve Koçyiğit, A. (2010). YGS-LYS Türkçe. İstanbul: Sınav Dergisi. Ergin, M. (2007). Üniversiteler İçin Türk Dili. İstanbul: Bayrak. Hengirmen, M. (2007). Türkçe Dilbilgisi. Ankara: Engin. Kaplan, M. (1999). Şiir Tahlilleri I-II. İstanbul: Dergâh . Korkmaz, Z. (2008). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK. Nuhoğlu, M. M. (2009). Üniversiteler İçin Metne Dayalı Örnekli-Uygulamalı Türk Dili. (Ed. Hüseyin Taş, Ertuğrul Karakuş). Ankara: Nobel. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12