Istraživanje o iskustvima mladih u Bosni i Hercegovini vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Izvještaj pripremile: Nada Letić i Branka Ivanović Banja Luka, oktobar 2012. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu In fondacija, fondacija za unapređenje socijalne inkluzije djece i mladih u BiH je, uz finansijsku podršku Kinderpostzegels iz Holandije sprovela istraživanje o iskustvima mladih u BiH o različitim oblicima nasilja i trauma doživljenih u djetinjstvu. Posebne zahvale za ovo istraživanje upućujemo osoblju centara Gnijezdo, kao i svim pedagozima, psiholozima i nastavnicima u srednjim školama širom Bosne i Hercegovine koji su pomogli i omogućili da se ovo istraživanje sprovede. 2 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Sadržaj: Uvod ....................................................................................................................................... 4 Ciljevi istraživanja ................................................................................................................... 6 Metodologija ........................................................................................................................... 6 Uzorak .................................................................................................................................... 6 Rezultati istraživanja..............................................................................................................14 Zaključci ................................................................................................................................30 Preporuke..............................................................................................................................33 Literatura ...............................................................................................................................34 3 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Uvod Istraživanje o iskustvima mladih vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu u BiH je nastalo kao dio intervencija koje se vežu za aktivnosti koje je finansirao Kinderpostzegels Nederlands u saradnji sa In fondacijom, fondacijom za unapređenje socijalne inkluzije djece i mladih u BiH, naslanjajući se na projekat „Danas djeca, sutra roditelji“. Ovaj projekat djeluje kroz šest uspostavljenih centara u BiH koji pružaju podršku i osnažuju djecu koja dolaze iz disfunkcionalnih porodica, a među njima su i mnoga djeca koja su doživjela neki od oblika nasilja u porodici i van nje. U saradnji sa zaposlenicima centara za djecu pod rizikom identifikovana je potreba za sticanjem specifičnih znanja koja se odnose na prepoznavanje i pružanje podrške djeci koja bi mogla imati neka negativna iskustva ili biti žrtve seksualnog ili nekog drugog oblika zlostavljanja i zanemarivanja. U tu svrhu je sprovedena edukacija pod nazivom “Seksualno zlostavljanje djece, prepoznavanje, intervju i kriteriji za potvrđivanje” koju je vodila prof. Gordana BuljanFlander, psiholog i psihoterapeut, ravnateljica Poliklinike za zaštitu djece grada Zagreba. Edukacija je održana sredinom februara 2012. za osoblje centara za djecu u riziku koja dolaze iz porodica sa višestrukim problemima, njihove saradnike i predstavnike relevantnih ustanova i institucija u BiH. Nakon sprovedene edukacije pokrenuli smo ovo istraživanje sa ciljem da dobijemo sveobuhvatniju sliku zastupljenosti različitih oblika nasilja nad djecom u BiH. Nasilje nad djecom varira ovisno o njihovoj dobi, razvojnom statusu i tome da li, i u kojoj mjeri dijete ostvaruje interakciju sa vanjskim svijetom. Tako su manja djeca više izložena nasilju od članova njihove porodice i ukućana, a kako rastu i više vremena provode vani, tako se povećava i vjerovatnoća da će više biti izložena nasilju od strane ljudi koji ne pripadaju njihovom domu ili porodici. Na osnovu poređenja definicija i određivanja zajedničkih elemenata tih definicija koje se odnose na zlostavljanja i zanemarivanja djece, Svjetska zdravstvena organizacija je 1999. godine predložila definiciju zlostavljanja djece ili zloupotrebe kao «svih oblika tjelesno i/ili emocionalno lošeg postupanja, spolnog zlostavljanja, zanemarivanja ili nemarnog postupanja, ekonomskog ili drugog iskorištavanja, koji nanose stvarnu ili potencijalnu štetu djetetovom zdravlju, preživljavanju, razvoju ili dostojanstvu, u kontekstu odnosa odgovornosti, povjerenja ili moći» (Krug i sur., 2002, World report on Violence and Health, Geneva, World Health Organisation). Prema toj definiciji možemo reći da postoje razni oblici nasilja nad djecom. Radi bolje sistematizacije i praktičnih razloga, mogu se podijeliti na: fizičko, emocionalno i seksualno zlostavljanje, te zanemarivanje djece. U posljednje vrijeme svjedočenje nasilju u porodici izdvaja se kao poseban oblik emocionalnog zlostavljanja. Važno je naglasiti da brojna istraživanja koja se bave djecom žrtvama nasilja, pokazuju da su djeca često višestruko zlostavljana. Statistike takođe pokazuju značajnu prisutnost zlostavljanja i zanemarivanja djece u velikom broju zemalja širom svijeta. Podaci koji dolaze iz zemalja evropske zajednice govore da je svako peto dijete žrtva nekog oblika seksualnog nasilja. Svaka četvrta djevojčica i svaki šesti dječak su imali neka iskustva 4 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu koja se odnose na seksualno zlostavljanje. Takođe, procjenjuje se da je u 70-85% slučajeva zlostavljač neko ko je djetetu poznat i kome ono vjeruje. Seksualno nasilje nad djecom može imati različite oblike, kao što je seksualno nasilje u krugu porodice, dječja pornografija i prostitucija, seksualno nasilje putem interneta, kao i ono koje dolazi od strane vršnjaka. Vijeće Evrope pripremilo je Lanzarote konvenciju - Konvenciju Savjeta Evrope o zaštiti djece od seksualnog iskorištavanja i seksualne zloupotrebe „Lanzarote konvencija predstavlja prvi međunarodni instrument koji seksualno zlostavljanje djece tretira kao zločin, bez obzira gdje i ko ga je počinio - u kući, u institucijama koje brinu o djeci, putem mreže organizovanog kriminala ili putem Interneta” (ETS 201, 2007). To je ujedno i prva univerzalna konvencija koja daje preporuke o postupanju u situacijama svih oblika seksualnog nasilja nad djecom. Konvencija je stupila na snagu 1. jula 2010. i otvorena je za potpisivanje kako za zemlje članice, tako i za druge zemlje van EU. Bosna i Hercegovina potpisala je 12. oktobra 2011. u Strazburu ovu konvenciju, a u aprilu 2012. Vijeće ministara BiH je utvrdilo prijedlog odluke o ratifikaciji i provođenju procedura ratifikacije. U Bosni i Hercegovini ne postoje sistematski prikupljeni i objedinjeni statistički podaci, kao ni odgovarajuća, validna i reprezentativna istraživanja koja bi mogla dati stvarni uvid u ovu problematiku. U praksi sve češće izlaze na vidjelo, putem medija ili kroz policijske izvještaje, sporadični slučajevi i podaci o različitim oblicima zlostavljanja, što nas potiče da ozbiljnije pristupimo istraživanju u ovoj oblasti. Jedan od poticaja za pokretanje ovog istraživanja su slična istraživanja koja su provedena u zemljama u okruženju. Vjerujemo da će ovo istraživanje dati bolji uvid i pružiti podatke o stvarnom stanju i prisutnosti nasilja, posebno onog koje se odnosi na seksualno zlostavljanje djece, te će se na osnovu dobivenih rezultata moći objektivnije i adekvatnije odgovoriti na problem vezan za nasilje i traumu kod djece u BiH, čije su posljedice ozbiljne i dalekosežne. 5 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Ciljevi istaživanja Osnovni cilj je da se utvrdi opšte stanje nasilja i zlostavljanja djece u BiH, kao i učestalost njegovih pojavnih oblika. Metodologija U prikupljanju podataka za ovo istraživanje korištena je baterija testova koju je pripremila prof. Gordana Buljan-Flander, ravnateljica poliklinike za zaštitu djece grada Zagreba, a jezički je prilagođena našem uzorku. Iz upitnika su izostavljene skale za koje nismo imali pouzdane podatke o njihovim metrijskim karakteristikama. Baterija testova se sastojala od upitnika o osnovnim demografskim karakteristikama ispitanika, upitnika koji se odnose na različite oblike nasilja (za oca, majku i druge), posebnog upitnika koji identifikuje oblike seksualnog zlostavljanja od strane oca, majke i drugih, upitnika koji mjeri nivo anksioznosti, skale optimizma-pesimizma i skale samopouzdanja. Baterija testova je primijenjena na više lokacija. Ispitanici su bili učenici završnih, četvrtih razreda srednjih škola u BiH. Prilikom odabira srednjih škola nastojali smo voditi računa o približno ravnomjernoj zastupljenosti učenika iz svih srednjih škola. Popunjavanje upitnika bilo je anonimno. Ispitivač je pročitao uputstva na prvoj strani upitnika prije samog početka popunjavanja. Takođe, ispitanicima je naglašeno da se na posljednjoj strani upitnika nalaze nazivi i brojevi telefona organizacija koje mogu pružiti stručnu pomoć i da tu stranu mogu istrgnuti i zadržati za sebe ako ocijene da im je ta informacija bitna. Ispitivanje je trajalo prosječno jedan školski čas. Učenicima je rečeno da popunjene upitnike stave u koverte, radi osiguranja tajnosti. Vodili smo računa da se prilikom prikupljanja podataka ispitanici osjećaju sigurno i da im se naglasi da su podaci koje od njih dobijemo tajni. Istraživanje je sprovelo osoblje Centara za djecu pod rizikom i obučeni anketari, volonteri saradnici u školama. Uzorak Uzorak istraživanja je planiran na 1000 ispitanika, uzrasta 18-19 godina, to jest učenika četvrtih razreda srednjih škola u BiH. S obzirom da se radi o osjetljivoj temi, jedan od kriterijuma za odabir ispitanika je punoljetnost, iz dva razloga: a) zrelost ispitanika, b) da mogu popuniti upitnike bez saglasnosti roditelja/staratelja. U prikupljanju podataka trudili smo se da uzorak bude što reprezentativniji. Podaci su prikupljani u opštinama i gradovima na 16 lokacija u BiH (grafikon 1) 6 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grafikon 1: Uzorak ispitanika po mjestu stanovanja 7 Iz tabele 1 vidljivo je da frekvencija uzoraka ne odgovara stvarnom stanju i planiranom broju ispitanika za pojedine lokacije, iako smo vodili računa ra una o teritorijalnoj zastupljenosti. Najviše ispitanika je iz dva najveća ća a grada u BiH, iz Banja Luke i Sarajeva, zatim slijede Tuzla, Trebinje i Zenica kao brojniji i veći ćii gradovi. Ovakva zastupljenost ispitanika je djelimi djelimično rezultat nemogućnosti nosti pristupa pojedinim školama u vrijeme sprovo sprovođenja enja istraživanja. Jedan od razloga razl je neodobravanje nadležnih ministarstava da se istraživanje sprovede u pojedinim školama. Drugi razlog je vrijeme sprovođenja sprovođ istraživanja, kraj aprila/početak četak maja, kada se u školi odvijaju intenzivne aktivnosti vezane za raniji završetak školske godi godine ne maturanata. Istraživanje je sprovedeno u četvorogodišnjim etvorogodišnjim srednjim školama različitih razli itih usmjerenja, vodeći vode računa o polnoj strukturi ispitanika. Na kraju istraživanja statistički statisti je obrađeno đeno 975 upitnika (N=975) što ukazuje na osipanje uzorka (25 od planiranih plani 1000, što čini ini 2.5% planiranog uzorka). uzorka) Polna struktura ispitanika Uzorkom je obuhvaćeno eno 54% ženskih i 46% muških ispitanika, grafikon 2. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grafikon 2: Polna struktura Zastupljenost ispitanika prema polu Približno je podjednako zastupljen broj muških i ženskih ispitanika (8% je više djevojaka). Uzrast ispitanika U našem uzorku najviše je uč učenika enika uzrasta 18 do 19 godina (92%). Karakteristično Karakteristi za ovaj uzrast je da su rođeni eni u toku rata i da je rani razvoj obilježen, u većoj već ve ili manjoj mjeri, odrastanjem stanjem u ratnom i postratnom okruženju. Neki od njih su izgubili roditelje ili najbliže članove lanove porodice (grafikon 3). Grafikon 3: Uzrast ispitanika 8 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Osnovne karakteristike porodi porodičnog statusa ispitanika Najvećii broj naših ispitanika živi s oba roditelja (79%), a preostalih 21% ispitanika živi u nepotpunim porodicama: 10% ih živi s majkom, 2% sa ocem, 4% s članom šire porodice, a njih 5% sa nekim drugim (grafikon 4). 9 Grafikon 4: Struktura porodice Najvećii broj ispitanika ima jednog brata ili sestru (52%), zatim dvoje brać braće/sestara ima 27.2% ispitanika, jedinci u porodici su na tre trećem em mjestu (9.6%). Neznatan broj ispitanika ima više braće e ili sestara u porodici što ukazuje da ve većina prosječnih nih nuklearnih porodica ima tri ili četiri člana, sa jednim ednim ili dvoje djece (grafikon 5). Ovi podaci su u skladu globalnih tranzicijskih promjena u društvu, slično čno no kao i u drugim tranzicijskim zemljama Evrope, gdje se porodice smanjuju što otežava transgeneracijski prijenos znanja i vještina i međusobne međusobne pomoći pomo i pružanja podrške. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grfikon 5: Broj braće e i sestara Karakteristike uzorka obilježene ratnim dešavanjima 10 Grafikoni 3-6: 6: Karakteristike uzorka vezana za ratna dešavanja Skoro 40% ispitanika ima iskustvo izbjeglih ili raseljenih porodica, što se moglo odraziti na razvoj ispitanika i funkcionisanje njihovih porodica (grafikon 3 do 6). S obzirom da su ispitanici ovog istraživanja ro rođeni eni u ratu vidno je da je preko 80% bilo indirektno uključeno eno u ratna dešavanja (očevi (o i bliži članovi porodici su bili na ratištu). To je značajno ajno obilježilo strukturu i dinamiku porodice. Mnoge porodice su nakon rata ostale nepotpune (17% po osnovu stradanja u ratu) i prema iskazima ispitanika 18% trpi direktne posljedice rata, bilo da se radi o fizi fizičkoj ili psihičkoj disfunkcionalnosti. Ovi podaci nam ukazuju da ukupno oko 35% porodica ispitanika trpi posljedice rata. Ovi pokazatelji mogu ukazivati na ranjivost ovih ispitanika i eventualnu eventualn predisponiranost ka raznim oblicima izloženosti nasilju i negativnim uticajima, jima, odnosno riziko faktorima. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Obrazovni staus Grafikoni 7 i 8: Obrazovni status ispitanika U uzorku prevladavaju ispitanici sa boljim školskim postignućima, postignu ima, oko 60% su odlični odli i vrlodobri učenici, 20% je prosječnih čnih postignuća postignu i slabiji, ispodprosječan an uspjeh postiže 20% od ukupnog uzorka. Motivacija ispitanika za dalji nastavak školovanja je 84%, a manji broj ne namjerava nastaviti školovanje. Potencijalni faktori rizika u porodici 11 Pod uticajem alkohola ta osoba je agresivna ne 42% da 58% Grafikoni 9, 10 i 11:: Faktori rizika u porodici U uzorku naših ispitanika 13% članova porodice ima problema sa alkoholom, koholom, a od tog broja samo 18% je zatražilo stučnu čnu pomoć pomo ili bilo u tretmanu. Ono što je značajno čajno jeste da su članovi porodice u alkoholisanom stanju skloni agresivnim oblicima po ponašanja našanja u 58% slu slučajeva, što se svakako može dovesti u vezu sa različitim razli oblicima nasilja u porodici. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grafikoni 12: Prosječan an alkoholič alkoholičarski staž bliskih srodnika Prosječan alkoholičarski arski staž kod bliskih srodnika naših ispitanika, prema njihovim izjavama traje od 1-5 godina. Najviše ispitanika su naveli da se radi o muškim članovima porodice i to prvenstveno o ocu, djedu. 12 Grafikoni 13 i 14: Psihičke bolesti u porodici Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grafikon 15: Dužina trajanja psihi psihičkih bolesti članova porodice U uzorku je identifikovano 9% članova porodice koji imaju psihičke čke probleme i to uglavnom psihotične i manično-depresivne depresivne prirode, od tog broja 72% je u nekom obliku medicinskog medic tretmana (grafikoni 14-17). 17). Psihi Psihičke bolesti članova lanova porodice nose izvjestan stepen rizika za različite ite oblike disfunkcionalnosti disfunkcionaln na ličnom i porodičnom nivou. Psihički čki poremećaji poreme su prema izjavama ispitanika više zastupljeni kod ženskih članova porodice, odice, u prvom redu kod majki. Grafikon 16: Vrste psihičkih poremećaja poreme 13 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Rezultati istraživanja Od ukupnog broja ispitanika u uzorku (975) na pitanje da li imaju bilo kakva iskustva sa nasiljem odgovorilo je 74% (722) ispitanika i od tog broja 65% je imalo iskustvo nasilja: jednom (8,2%), dva puta (18,8%), tri puta (19,7%), četiri puta (12,4%) i pet puta (5,7%). Nikakva iskustva sa nasiljem nije imalo 90 ispitanika ili 9,2%. Ovi podaci su slični i podacima drugih istraživanja na ovu temu. Podatak da na ovo pitanje nije odgovaralo 26% ispitanika ili 253, govori da su kod naših ispitanika prisutne predrasude da se o ovoj temi govori javno, takođe stid ili strah da se otkrije, nepovjerenje u eventualnu pomoć i drugi, što znači da su kulturološki, socijalni faktori i tradicionalna obilježja uticali na odnos prema ovom pitanju. Traumatsko iskustvo izvan porodice imalo je 74% ispitanika, a traumatsko iskustvo vezano za porodično funkcionisanje 55%, što znači da su neki ispitanici bili višestruko traumatizovani unutar i izvan porodice. Ovi podaci ukazuju da je nasilje izvan porodice učestalije, što se najvjerovatnije odnosi na vršnjačko nasilje utoliko više što se radi o adolescentima. Postoje podaci koji idu u prilog ovim rezultatima i objašnjavaju da djeca koja imaju iskustvo sa jednim oblikom zlostavljanja podložnija su i drugim oblicima kako u porodici tako i van nje. Takođe, moguće je da su ispitanici spremniji da pričaju o svojim traumatskim iskustvima van porodice da ne bi razotkrili porodične tajne, jer je u našem društvu život porodice još uvijek privatna stvar. Vrste zlostavljanja: 1) Emocionalno zlostavljanje 62% 2) Fizičko 58% 3) Svjedočenje nasilju 43% 4) Zanemarivanje 27% 5) Seksualno zlostavljanje 23,4% 14 Najveći broj ispitanika (62%) ima iskustvo emocionalnog zlostavljanja od strane majke, oca i drugih, a koje podrazumijeva: ismijavanje, ruganje, vrijeđanje, vikanje, zastrašivanje, kritikovanje, zabrane i drugo. Zatim fizičko zlostavljanje je učestalo i nalazi se na drugom mjestu (58%), a podrazumijeva: tjelesno kažnjavanje, udaranje, povređivanje, šamaranje. Sve ovo upućuje na činjenicu da je ova vrsta nasilja prisutna u našem društvu. Na trećem mjestu po učestalosti je svjedočenje nasilju u porodici (43%) što čini osnovu sekundarne traumatizacije. Zanemarivanje u porodici je na četvrtom mjestu po učestalosti (27%), a podrazumijeva neadekvatnu brigu i neadekvatan i nepravovremen odgovor na potrebe ispitanika. Na posljednjem mjestu, ali ne značajno manje učestalo, je seksualno zlostavljanje koje je prisutno kod 23,4% ispitanika, što znači da skoro svaki četvrti ispitanik ima iskustva nekih vidova seksualnog zlostavljanja. Samo 12% naših ispitanika prema njihovim iskazima nisu imali iskustva sa nasiljem, 11% je bilo izloženo jednoj vrsti nasilja, dok je veći broj ispitanika bio višestruko zlostavljan, i to 25% je bilo izloženo dvjema vrstama nasilja, 27% ispitanika bilo je izloženo trima vrstama nasilja, dok je Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu 17% ispitanika iskusilo četiri vrste nasilj nasilja, a, a 8% ispitanika je bilo izloženo svim vrstama nasilja koje smo ovim upitnikom istraživali. Najčešće e su udruženi emocionalno i fizi fizičko ko nasilje, emocionalno zlostavljanje i svjedočenje svjedo nasilju, kao i zanemarivanje i svjedočenje svjedo porodičnom nasilju. Grafikon 17:: Percepcija zlostavljanja u djetinjstvu Od ukupnog broja ispitanih, 6% ispitanika se izjasnilo da je bilo zlostavljano u djetinjstvu, 8% su se izjasnili da nisu sigurni što upu upućuje uje na ambivalentan stav ispitanika (grafikon 17). Traumatska iskustva ustva unutar porodice imalo je 59% naših ispitanika, dok je traumatskom iskustvu van porodice dice bilo izloženo 76% ispitanika. Ukupan broj ispitanika koji su bili izloženi traumatskom iskustvu je 86%, što zna značii da su neki ispitanici višestruko traumatizovani, unutar I van porodice, što možemo objasniti time da oni koji imaju iskustvo zlostavljanja i trauma unutar porodice postaju ranjiviji i podložniji različitim razli m traumatskim iskustvima van porodice. Grafikon 18:: Vrste zlostavljanja 15 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Tabela 1: Oblici zlostavljanja-ponašanje oca nikad jednom ili dvaput više puta često Vikao na tebe bez razloga. 52.7% 25.3% 15.3% 6.7% Ismijavao te bez razloga. 91.9% 4.8% 2.4% 0.9% Govorio ti prostote, psovao te. 81.7% 9.3% 6.5% 2.5% Plašio te, prijetio da će nešto učiniti. 89.1% 6.6% 2.7% 1.6% Grubo te kritikovao, upoređivao s drugom djecom. 62.2% 21% 9.9% 6.9% 86% 6.8% 4.4% 2.8% 70.4% 15.8% 8.7% 5.1% 65% 23.7% 8.1% 3.2% Lupio te rukom. 68.5% 21.6% 7.2% 2.7% Istukao te nekim predmetom. 85.8% 9.3% 3.7% 1.1% Istukao te rukom. 74.2% 16.7% 7.2% 1.9% Istukao te tako da si imao modrice. 89% 7.9% 2.2% 0.9% Bacio te. 97% 2% 0.7% 0.3% Fizički ozlijedio, tako da ti je bio potreban ljekar. 98.9% 0.7% 0.2% 0.2% Nije redovno osiguravao hranu i čistu odjeću. 98.2% 0.7% 0.6% 0.6% Nije te na vrijeme vodio ljekaru. 98.2% 1.3% 0.4% 0% Zatvarao te nasamo u prostoriji na duže vrijeme. 97.4% 2.1% 0.3% 0.1% Nije se obazirao na tebe, ignorisao te. 90.8% 5.8% 1.7% 1.7% Nije htio razgovarati s tobom. 82.3% 10.3% 4.8% 2.6% Kritikovao, vrijeđao, prijetio ili vikao bez razloga na druge u porodici. 81.8% 10.2% 5.8% 2.1% Istukao, udario ili povrijedio druge u porodici. 89.5% 7.4% 1.9% 1.2% Svađao se sa drugim roditeljem. 65.1% 20.2% 10.8% 3.9% Ponašanje oca Vrijeđao te. Mnogo zabranjivao i ograničavao. Ošamario te. 16 Najučestali načini ispoljavanja nasilja kod naših ispitanika od strane oca su: vikanje bez razloga, grubo kritikovanje i upoređivanje s drugom djecom, svađa sa drugim roditeljem, šamarao, govorio proste psovke, vrijeđao. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Tabela 2: Oblici zlostavljanja-ponašanje majke nikad jednom ili dvaput više puta često Vikao na tebe bez razloga. 52.7% 25.3% 15.3% 6.7% Ismijavao te bez razloga. 91.9% 4.8% 2.4% 0.9% Govorio ti prostote, psovao te. 81.7% 9.3% 6.5% 2.5% Plašio te, prijetio da će nešto učiniti. 89.1% 6.6% 2.7% 1.6% Grubo te kritikovao, upoređivao s drugom djecom. 62.2% 21% 9.9% 6.9% 86% 6.8% 4.4% 2.8% 70.4% 15.8% 8.7% 5.1% 65% 23.7% 8.1% 3.2% Lupio te rukom. 68.5% 21.6% 7.2% 2.7% Istukao te nekim predmetom. 85.8% 9.3% 3.7% 1.1% Istukao te rukom. 74.2% 16.7% 7.2% 1.9% Istukao te tako da si imao modrice. 89% 7.9% 2.2% 0.9% Bacio te. 97% 2% 0.7% 0.3% Fizički ozlijedio, tako da ti je bio potreban ljekar. 98.9% 0.7% 0.2% 0.2% Nije redovno osiguravao hranu i čistu odjeću. 98.2% 0.7% 0.6% 0.6% Nije te na vrijeme vodio ljekaru. 98.2% 1.3% 0.4% 0% Zatvarao te nasamo u prostoriji na duže vrijeme. 97.4% 2.1% 0.3% 0.1% Nije se obazirao na tebe, ignorisao te. 90.8% 5.8% 1.7% 1.7% Nije htio razgovarati s tobom. 82.3% 10.3% 4.8% 2.6% Kritikovao, vrijeđao, prijetio ili vikao bez razloga na druge u porodici. 81.8% 10.2% 5.8% 2.1% Istukao, udario ili povrijedio druge u porodici. 89.5% 7.4% 1.9% 1.2% Svađao se sa drugim roditeljem. 65.1% 20.2% 10.8% 3.9% Ponašanje majke Vrijeđao te. Mnogo zabranjivao i ograničavao. Ošamario te. 17 Majke su najčešće vikale bez razloga, grubo kritikovale, upoređivale s drugom djecom, osramotile i šamarale djecu. Očevi više zabranjuju, dok majke češće odbijaju da razgovaraju sa djecom. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Tabela 3: Oblici zlostavljanja-ponašanje drugih nikad jednom ili dvaput više puta često Vikao na tebe bez razloga. 62.1% 21.3% 13.1% 3.5% Ismijavao te bez razloga. 65.8% 21.5% 9.7% 2.9% Govorio ti prostote, psovao te. 69.1% 18.1% 9.4% 3.5% Plašio te, prijetio da će nešto učiniti. 81.8% 11.5% 5.2% 1.5% Grubo te kritikovao, upoređivao s drugom djecom. 79.5% 11.8% 6.3% 2.4% Vrijeđao te. 68.6% 16.7% 10.9% 3.9% Mnogo zabranjivao i ograničavao. 92.4% 4.9% 1.8% 0.8% Ošamario te. 88.7% 8.3% 1.8% 1.2% Lupio te rukom. 87.2% 8.3% 3.3% 1.2% Istukao te nekim predmetom. 94.9% 2.8% 1.4% 0.8% Istukao te rukom. 93.2% 3.9% 1.7% 1.2% Istukao te tako da si imao modrice. 95.1% 3.4% 1.2% 0.2% Bacio te. 97.9% 1.8% 0.1% 0.2% Fizički ozlijedio, tako da ti je bio potreban ljekar. 98% 1.3% 0.6% 0.1% Kritikovao, vrijeđao, prijetio ili vikao bez razloga na druge u porodici. 92.9% 5.1% 1.5% 0.5% Istukao, udario ili povrijedio druge u porodici. 96.8% 2.4% 0.6% 0.1% Ponašanje drugih 18 Drugi, van porodice najčešće prema iskazima ispitanika viču, ismijavaju bez razloga, vrijeđaju, govore proste riječi i psovke, grubo kritikuju i porede s drugom djecom. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Tabela 4: Seksualno zlostavljanje-otac nikad jednom dva puta 3 i više puta Imali su polni odnos pred tobom. 99.3% 0.5% 0.1% 0% Poljubili te u usta. 99.3% 0.2% 0% 0.4% Pokazivali ti pornografski materijal. 99.3% 0.3% 0.1% 0.2% Samozadovoljavali se pred tobom. 100% 0% 0% 0% Dirali te po raznim dijelovima tijela na neugodan način. 99.9% 0.1% 0% 0% Dirali te po polnim organima. 100% 0% 0% 0% Morao si dirati njen/njegov polni organ. 100% 0% 0% 0% Ljubili su te po intimnim dijelovima tijela. 99.9% 0.1% 0% 0% Morao si staviti njegov polni organ u usta. 99.9% 0.1% 0% 0% Morao si imati polni odnos s tom osobom. 100% 0% 0% 0% Dirao te po grudima. 99.8% 0.1% 0.1% 0% Ljubio te po grudima. 99.9% 0.1% 0% 0% Ponašanje oca 19 Vidio si tu osobu golu (ili intimne dijelove tijela). 99.4% 0.3% 0.1% 0.1% Govorili su ti neugodne seksualne stvari. 99.4% 0.3% 0% 0.2% Najučestaliji načini ispoljavanja seksualnog zlostavljanja od strane oca - ljubljenje u usta - pokazivanje pornografskog materijala - svjedočenje polnom odnosu - pokazivanje golog tijela ili intimnih dijelova tijela pred ispitanicima - govorenje neugodnih seksualnih izjava Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Tabela 5: Seksualno zlostavljanje-majka Ponašanje majke nikad jednom dva puta 3 i više puta Imali su polni odnos pred tobom. 99.5% 0.4% 0.1% 0% Poljubili te u usta. 97.8% 1% 0.1% 1.1% Pokazivali ti pornografski materijal. 99.8% 0.1% Samozadovoljavali se pred tobom. 100% 0% 0% 0% Dirali te po raznim dijelovima tijela na neugodan način. 99.9% 0.1% 0% 0% Dirali te po polnim organima. 100% 0% 0% 0% Morao si dirati njen/njegov polni organ. 100% 0% 0% 0% Ljubili su te po intimnim dijelovima tijela. 99.9% 0.1% 0% 0% Morao si staviti njegov polni organ u usta. 100% 0% 0% 0% Morao si imati polni odnos s tom osobom. 99.9% 0.1% 0% 0% Dirao te po grudima. 99.6% 0.3% 0.1% 0% Ljubio te po grudima. 99.9% 0.1% 0% 0% 0.1% 20 Vidio si tu osobu golu (ili intimne dijelove tijela). 97.3% 1.4% 0.5% 0.8% Govorili su ti neugodne seksualne stvari. 100% 0% 0% 0% Najučestaliji načini ispoljavanja seksualnog zlostavljanja od strane majke su: - pokazivanje golog tijela ili intimnih dijelova tijela pred ispitanicima - ljubljenje u usta - svjedočenje polnom odnosu - dodirivanje grudi Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Tabela 6: Seksualno zlostavljanje-drugi Ponašanje drugih nikad jednom dva puta 3 i više puta Imali su polni odnos pred tobom. 97.1% 1.5% 0.6% 0.8% Poljubili te u usta. 87.6% 3.2% 0.8% 8.3% Pokazivali ti pornografski materijal. 88.4% 4.7% 1.4% 5.4% Samozadovoljavali se pred tobom. 96.1% 1.6% 0.3% 2% Dirali te po raznim dijelovima tijela na neugodan način. 95.9% 1.6% 0.7% 1.7% Dirali te po polnim organima. 94.9% 0.9% 0.7% 3.5% Morao si dirati njen/njegov polni organ. 97.8% 0.8% 0.3% 1% Ljubili su te po intimnim dijelovima tijela. 95.4% 1.2% 0.8% 2.7% Morao si staviti njegov polni organ u usta. 99.2% 0.3% 0.5% 0% Morao si imati polni odnos s tom osobom. 98.8% 0.3% 0.2% 0.6% Dirao te po grudima. 94.8% 2.2% 0.5% 2.5% Ljubio te po grudima. 95.9% 1.3% 0.3% 2.4% 21 Vidio si tu osobu golu (ili intimne dijelove tijela). 91.2% 3.2% 1.2% 4.4% Govorili su ti neugodne seksualne stvari. 94.1% 3% 1.9% 1% Najučestaliji načini ispoljavanja seksualnog zlostavljanja od strane drugih 1. ljubljenje u usta 2. pokazivanje pornografskog materijala 3. pokazivanje golog tijela ili intimnih dijelova tijela pred ispitanicima 4. dodirivanje po polnim organima 5. ljubljenje po intimnim dijelovima tijela Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grafikon 19:: Neželjena seksualna iskustva sa d drugima Ispitanici koji su imali neželjena polna iskustva kao najčešće naj počinioce činioce navode prijatelje, poznanike, zatim članove lanove šire porodice, a u najmanjem broju slučajeva slu sluč su to članovi uže porodice. U najvećem ćem broju slu slučajeva ajeva su to poznate bliske osobe. Neki od ovih podataka nisu u skladu sa nalazima drugih istraživanja što se može objasniti time da su ispitanici spremniji da takve traumatske događaje doga aje smjeste ili pripišu nekom izvan porodice. Možda se to može pripisati i nekom obliku potiskivanja i velike ranjivosti ran kada počinitelj initelj dolazi iz užeg kruga porodice kada ispitanik osjeća osjeća da nema više nikakvog izvora podrške i zaštite. Uzrast ispitanika takođe tako e može doprinijeti nekom djelimičnom djelimi objašnjenu ovih podataka na na način in da su više usmjereni na interakciju van va porodice u širem socijalnom okruženju. Grafikon 20: Starost počinitelja činitelja 22 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Osobe sa kojima su ispitanici imali neželjena seksualna iskustva su u 45% slučajeva bili punoljetne osobe. Tabela 7: Nasilje van porodice Nasilje van porodice nikada jednom više puta Neko me udario/napao predmetom (štapom, kamenom, pištoljem, nožem, nečim drugim) 76.4% 16.7% 6.9% 65% 22.2% 12.8% Neko me ozlijedio tako da sam morao/morala ići ljekaru 93.6% 4.9% 1.5% Neko me vrijeđao, nazivao pogrdnim imenima, govorio mi ružne stvari 52.1% 26.1% 21.8% Neko s kim udario/udarila 93.3% 4.6% 2.1% Neko me prisilio na seksualne aktivnosti 98.1% 1.3% 0.6% Neko me silovao 99.5% 0.3% 0.2% Vidio/vidjela sam kako neko dobiva batina 36.8% 22.4% 40.8% Ubijen je neko koga poznajem 81.5% 12.3% 6.2% Doživio/doživjela sam eksploziju bombe 93.7% 4.3% 2% Neko me tjelesno napao (rukama, nogama) sam izašla/izašao van (dečko/djevojka) me Tabela 8: Traumatska iskustva unutar porodice Procenti Prosječna starost kad se događaj desio Moji roditelji su se rastali 7.0% 8.34 Umrla mi je bliska osoba 52.0% 12.51 Roditelj mi je teško bolestan 7.0% 14.28 Roditelj mi je bio u teškoj nesreći 6.0% 9.68 Roditelj pije puno alkohola 5.0% 9.69 Pao/pala sam razred 3.0% 16.32 Doživio/doživjela sam tešku nesreću 3.0% 12.86 Ozbiljno sam bolestan/bolesna 2.0% 12.40 Događaj 23 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grafikoni 21 i 22:: Razgovor o doživljenim iskustvima i pitanje pomo pomoći O ovoj temi se očekivano ekivano malo govori, ali naši ispitanici su u 45% slučajeva sluč slu podijelili svoje iskustvo sa nekim. Kao što se vidi iz grafikona broj 23 naj najčešć češće su se obraćali prijateljima/vršnjacima, a zatim članovima č porodice, majci, ocu i rođacima. đacima. Zanemarivo Zane je mali postotak ak ispitanika koji su se obratili za pomo pomoć stučnom nom licu nakon pretrpljenog nasilja što se može objasniti time da ispitanici nemaju povjerenja u stručnjake stručnjake kako zbog straha od etiketiranja u društvu, tako i zbog srama i straha od odbacivanja. U nekim sl slučajevima moguće je da postoji strah od nasilnika. Ispitanici objašnjavajući objašnjavaju i razloge zbog kojih nisu zatražili pomo pomoć drugih navode: kao prvo da nisu smatrali potrebnim da se nekom obrate, zatim da nisu znali kome bi se obratili i od koga a bi zatražili pomoć, a zatim kao razloge navode stid i strah od posljedica (grafikon 24). Iz grafikona 25 vidljivo je da se u 193 slučaja, slučaja, nakon povjeravanja, povjeravanj ništa nije promijenilo po ispitanika, što se može objasniti da je razgovor više imao trenutni efekat olakšanja (prijateljski jski razgovor). razgovor) Neobraćanje stručnim nim licima za pomoć je zbog nedostatka informacija, nepostojanja službi i neadekvatne usluge. Grafikon 23:: Osobe kojima se obično obi obraća za pomoć 24 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite razli ite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Grafikon 24: Razlozi neobraćanja ćanja za pomo pomoć 25 Grafikon 25: Očekivanja ekivanja od povjeravanja drugima o nasilju Indikativan podatak je da je već većii broj muških ispitanika 114 (13,7%) imao neki oblik seksualnog zlostavljanja u odnosu na 80 ispitanica (10%). Ovaj rezultat je neočekivan neočekivan u odnosu na rezultate sličnih istraživanja ja koji ukazuju da su djevojke u većem ve em broju izložene seksualnom zlostavljanju. Upitno je šta su ispitanici podrazumijevali pod ovim pitanjem ili su djevojke manje spremne da iznose svoja iskustva vezana za seksualnost zbog tradicionalnih vrijednosti (religija, (reli običaji, socijalna kontrola) i status žene u našem društvu. Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Fizičko zlostavljanje prema Kocijan-Hercigonja najčešće korištena definicija fizičkog zlostavljanja je ona koja uključuje aktivnosti prema osobi mlađoj od 18 godina, a koje rezultiraju rizikom od ozbiljnog povređivanja, smrt ili teške fizičke posljedice izazvane od osoba koje su odgovorne za zaštitu djeteta mlađeg od 18 godina (Buljan Flander, G. i Kocijan Hercigonja, D. (2003); Zlostavljanje i zanemarivanje djece. Zagreb). Ova vrsta zlostavljanja je na drugom mjestu po učestalosti, ali je u većini slučajeva usko povezano sa drugim vidovima zlostavljanja. Najznačajnija povezanost postoji između fizičkog i emocionalnog zlostavljanja od strane oca. Ispitanici koji su zlostavljani od strane oca u nešto manjoj zastupljenosti su takođe zlostavljani od strane drugih van porodice i majke. Fizičko zlostavljanje roditelja je takođe u korelaciji sa zanemarivanjem prvenstveno od strane oca a onda i od strane majke. Takođe podaci ukazuju da fizičko zlostavljanje od strane roditelja može biti povezano sa seksualnim zlostavljanjem od strane oca. Ispitanici koji su zanemarivani u porodici i fizički kažnjavani od strane majke, zanemarivani su u većoj mjeri od majke, a zatim i od oca. Djeca koja su u porodici zanemarivana od strane roditelja, vrlo često su fizički i emocionalno zlostavljana od strane drugih van porodice. Djeca koja doživljavaju fizičko zlostavljanje u porodici, doživljavaju to kao traumatsko iskustvo unutar porodice, i tako postaju podložniji i ranjiviji za sve vidove zlostavljanja i traumatskih iskustava van porodice. Na emocionalnom planu ispitanici najteže doživljavaju fizičko zlostavljanje od strane oca, nešto manje od strane majke, i po intenzitetu još slabije od strane drugih što se može objasniti autoritativnom i patrijarhalnom ulogom koja označava tradicionalni model i značajnost uloge oca u porodici. Zlostavljanje u porodici smanjuje optimizam kod ispitanika, a značajno povećava pesimizam, što bi se moglo objasniti da ispitanici smanjuju bazično povjerenje u svoje roditelje, a time gube i osjećaj povjerenja u druge odrasle uopšte. Zato često ne traže pomoć jer ne očekuju da je mogu dobiti. Roditeljska uloga je u ovakvim situacijama značajno poremećena i djeca u funkciji vremena gube povjerenje u zaštitničku ulogu koju im trebaju pružiti roditelji i tako utiče na porast pesimizma. Anksioznost kod naših ispitanika je značajno povezana sa fizičkim zlostavljanjem od strane oca, zatim majke i u manjoj mjeri od strane drugih. Samopoštovanje ispitanika je u negativnoj korelaciji sa fizičkim zlostavljanjem od strane oca, majke i drugih. Djecu, na subjektivnom planu više pogađa fizičko zlostavljanje od strane oca, nego od strane majke, što je vidno povezano sa većom anksioznošću i nižim samopoštovanjem. U znatno manjoj mjeri, povezano je i zlostavljanje od strane drugih, koje je na isti način, povezano sa anksioznošću i samopoštovanjem. Emocionalno zlostavljanje – prema Kocijan-Hercigonja u najširem smislu obuhvaća destruktivno ponašanje odraslih prema djetetu, uključujući prisutnost neprijateljskog ponašanja, i odsutnost pozitivnog pristupa (Buljan Flander, G. i Kocijan Hercigonja, D. (2003); Zlostavljanje i zanemarivanje djece. Zagreb).To su obično djeca sa niskim samopoštovanjem, a postaju takvi zato što ih je njihova okolina emocionalno zlostavljala, ponašajući se prema njima destruktivo, ne vodeći računa o njihovim potrebama, osjećanjima, željama. 26 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Emocionalno zlostavljanje po učestalosti je na prvom mjestu u našem istraživanju, a nije značajno povezano sa školskim uspjehom, kao ni sa aspiracijama ka akademskim postignućima. Alkoholizam u porodici značajno je povezan sa emocionalnim zlostavljanjem oca (.225**), nešto manje ali značajno sa emocionalnim zlostavljanjem majke (.147**), kao i u još slabijoj vezi sa emocionalnim zlostavljanjem od strane drugih (.112**). Traumatsko iskustvo u porodici povezano je sa emocionalnim zlostavljanjem majke (.204**), i sa emocionalnim zlostavljanjem drugih van porodice (.159**) ali ne i oca. Emocionalno zlostavljanje od strane oca u značajnoj je povezanosti sa emocionalnim zlostavljanjem od strane majke, kao i sa emocionalnim zlostavljanjem od strane drugih (.418**). Ispitanici koji su označili svoje očeve kao emocionalne zlostavljače doživljavali su ih i kao fizičke i seksualne zlostavljače. Ovakvo ponašanje oca značajno je povezano sa fizičkim zlostavljanjem, zanemarivanjem, ali i seksualnim zlostavljanjem od strane majke. Isto tako postoji slaba, ali statistički značajna povezanost rezultata kod ispitanika koji su oca doživjeli kao emocionalnog zlostavljača sa seksualnim zlostavljanjem od strane drugih. Postoji statistički značajna povezanost rezultata za majke koje su ispitanici označili da su ih emocionalno zlostavljale sa zanemarivanjem, seksualnim zlostavljanjem od strane oca, kao i seksualnim zlostavljanjem od strane drugih. Emocionalno zlostavljanje je povezano sa drugim vidovima nasilja, najviše sa zanemarivanjem što ukazuje da se u tim porodicama zanemaruju ili se neadekvatno zadovoljavaju potrebe djece od strane oba roditelja u različitoj mjeri. Ovi rezultati impliciraju pretpostavku da roditelji koji emocionalno zlostavljaju djecu imaju međusobno disfunkcionalan odnos, što dalje utiče na slabiju podršku i zaštitu djeteta od strane roditelja. Tako formirani obrasci negativnog roditeljskog ponašanja postaju model ponašanja djece kako u partnerskim odnosima tako i van porodice. Ispitanici koji u svom porodičnom okruženju imaju iskustvo alkoholizma i psihičkih bolesti i ukoliko su roditelji invalidi ili imaju PTSP ranjiviji su, podložniji emocionalnom zlostavljanju od strane drugih izvan porodice. Emocionalnom zlostavljanju od strane drugih podložniji su oni ispitanici koji imaju neko traumatsko iskustvo unutar porodice. Rezultati skale optimizma su u negativnoj povezanosti sa emocionalnim zlostavljanjem od strane oca i majke. Skala pesimizma je više i pozitivno povezana sa emocionalnim zlostavljanjem od strane, oca, majke i drugih. Skala anksioznosti je značajno statistički povezana sa emocionalnim zlostavljanjem oca, majke i drugih. Samopoštovanje je u negativnoj korelaciji sa emocionalnim zlostavljanjem od strane oca, majke i drugih. Ispitanici koji su emocionalno zlostavljani anksiozniji su i imaju niže samopoštovanje na što ukazuju rezultati testova. 27 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Zanemarivanje se može definisati kao nedostak odgovarajuće brige i njege odraslih osoba prema djetetu, što bitno utiče na normalni fizički i psihički razvoj djeteta. Tu možemo razlikovati fizičko, emocionalno, zdravstveno i edukativno zanemarivanje. Zanemarivanje djece u porodici značajno je povezano prvenstveno sa emocionalnim i fizičkim zlostavljanjem od strane oca, zatim emocionalnim i fizičkim zlostavljanjem od strane majke. Ukoliko je u porodici prisutno fizičko i emocionalno zlostavljanje od strane jednog, prisutno je i od strane drugog roditelja, što upućuje na međuzavisnost i zlostavljanje među roditeljima što stvara nepovoljnu opštu klimu za rast i razvoj djece. Ispitanici koji su doživjeli zanemarivanje od strane oca pokazuju slabiji školski uspjeh u odnosu na vršnjake, što se može objasniti time da uloga i uključenost oca više utiče na akademska postignuća, nivo aspiracije i motivaciju za daljnje obrazovanje od uloge majke. Predispoziciju za traumatska iskustva izvan porodica imaju nešto više oni ispitanici koji su zanemarivani od strane oca i majke. Subjektivni osjećaj traumatskog iskustva nose više oni ispitanici koji su fizički i emocionalno zlostavljani od strane oba roditelja. Pesimizan je značajno pozitivno povezan sa zanemarivanjem od strane oba roditelja, dok je optimizam u negativnoj korelaciji. Djeca koju zanemaruju njihove majke su anksioznija nego kada ih zanemaruju očevi. Zanemarivanje od strane očeva značajnije je povezano sa nivoom samopoštovanja što govori da djeca iako više anksiozna kad ih majke zanemaruju, imaju stabilnije samopoštovanje nego kad je u pitanju otac. Doprinos oca izgradnji samopoštovanja kod djece po ovim rezultatima je značajniji nego što je to doprinos majke. Svjedočenje nasilju kao jedan od oblika nasilja po učestalosti je na trećem mjestu i zastupljeno je u 43% slučajeva. Ovaj oblik nasilja je povezan sa svim drugim oblicima nasilja u porodici, i odnosi se na oba roditelja. Ispitanice su u najvećem broju slučajeva svjedoci nasilju koje unutar porodice dolazi od oca, zatim u manjoj mjeri od majke i međusobno. Iako fizički nisu direktno izloženi nasilju oni svjedočenje doživljavaju kao značajno emocionalno zlostavljanje i od strane oca i majke i ranjiviji su prema emocionalnom zlostavljanju od strane drugih. Djeca koja svjedoče nasilju vrlo često bivaju i sama fizički zlostavljana češće od strane oca i nešto manje od strane majke, a zatim i od strane drugih van porodice. Korelacije takođe pokazuju da su ispitanici koji svjedoče nasilju unutar porodice statistički značajno više zanemarivani od strane svojih roditelja. Svjedočenje nasilju povezano je i sa traumatskim iskustvom van porodice, i doživljavaju to kao lično traumatsko iskustvo. Svjedočenje djece nasilju u porodici povezano je sa alkoholizmom i u nešto manjoj mjeri sa psihičkim bolestima. Svjedočenje nasilju od strane oca u porodici povezano je sa pesimizmom, nešto više sa nivoom anksioznosti, i u manjoj negativnoj korelaciji sa samopoštovanjem. Svjedočenje nasilju od 28 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu strane majke je takođe povezano sa pesimizmom i anksioznošću, ali u znatno manjoj mjeri u odnosu na oca i značajnije ne utiče na samopoštovanje ispitanika. Seksualno zlostavljanje prem Buljan-Flander definiše se kao bilo koja vrsta seksualnog kontakta između djeteta i odrasle osobe ili tinejdžera starijeg 5 ili više godina od djeteta žrtve (Buljan Flander, G. i Kocijan Hercigonja, D. (2003); Zlostavljanje i zanemarivanje djece. Zagreb). Pri tom odrasle osobe mogu biti roditelji, članovi uže i šire porodice, učitelji, treneri i drugi. Seksualno zlostavljanje je posljednje po redu po svojoj učestalosti kod naših ispitanika i povezano je sa svim vidovima zlostavljanja. Prema dobivenim podacima uzrast na kojem su naši ispitanici doživjeli neugodna seksualna iskustva se kreće od 8-16 godina, što je u skladu sa nalazima drugih istraživanja koja se bave ovom tematikom. U okviru seksualnog zlostavljanja postoji veća povezanost u prvom redu sa emocionalnim zlostavljanjem, zatim sa zanemarivanjem, pa sa fizičkim zlostavljanjem od strane oca. Kod majke je u značajno manjoj mjeri povezano sa fizičkim zlostavljanjem, dok su veze sa drugim oblicima zlostavljanja male. Ispitanici koji su seksualno zlostavljani od oca i zanemarivani od majke su podložniji seksualnom zlostavljanju od strane drugih. Ukoliko jedan roditelj seksualno zlostavlja dijete, i drugi roditelj je na neki specifičan način povezan sa tim. Prema drugim istraživanjima vrlo često roditelj koji nije počinilac, uključen je na način da prešutno podržava zlostavljanje čuvajući tako porodičnu tajnu. Postoji povezanost koja ukazuje na to da djeca koja su zlostavljana seksualno od strane oca imaju veće šanse da budu zlostavljana od strane drugih, van porodice. Ukoliko je dijete seksualno zlostavljano izvan porodice na subjektivnom planu ima izraženije traumatsko iskustvo nego kad se radi o seksualnom zlostavljanju unutar porodice. Isto tako svi vidovi seksualnog zlostavljanja unutar porodice se prenose na okruženje u smislu ranjivosti na sve oblike zlostavljanja van porodice. Lično traumatsko iskustvo, kao i osjećaj traumatskog iskustva van porodice povezano je sa svim vidovima seksualnog zlostavljanja, u prvom redu sa drugima, a zatim od strane oca. Pesimizam je značajno povezan sa seksualnim zlostavljanjem, dok to nije slučaj sa optimizmom. Seksualno zlostavljanje kod djece od strane oca neznatno je više povezano sa anksioznošču u odnosu na seksualno zlostavljanje od strane majke. Seksualno zlostavljanje od strane oca više utiče na smanjenje samopoštovanja kod ispitanika, nego kada to radi majka. Studije pokazuju da djeca koja su bila žrtve seksualnog zlostavljanja imaju povećani rizik da obole od mentalnih bolesti jer ih taj čin ostavlja sa vrlo malo kontrole nad tim što se događalo i stvara situaciju bespomoćnosti što onda djeluje kao stresor koji onda djeluje na mentalni razvoj djeteta što često može kod žena voditi ka suicidalnosti, ili poremećaja hranjenja, dok kod muškaraca to može voditi delinkventnim ponašanjima i zloupotrebi alkohola. Prema mišljenju Gordane Buljan-Flander iskustva u djetinjstvu takođe snažno djeluju na roditeljstvo. Roditelji vrlo teško mogu dati djeci ono što sami kao djeca nisu dobili. Žrtve zlostavljanja nisu dobile dovoljno ljubavi, poštovanja, prihvaćanja i zaštite, te i ne znaju kako to sve dati svojoj djeci. Oni nisu imali priliku naučiti kako biti roditelj. Depresivnost, anksioznost i anksiozna privrženost uz sniženo samopoštovanje značajni su prediktori transgeneracijskog prijenosa zlostavljanja. Tako se krug zlostavljanja prenosi i ponavlja iz generacije u generaciju 29 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu (Buljan Flander, G. i Kocijan Hercigonja, D. (2003); Zlostavljanje i zanemarivanje djece. Zagreb) Zaključci U Bosni i Hercegovini o nasilju se još uvijek malo govori i mnogi oblici zlostavljanja u opštoj populaciji nisu prepoznati kao nasilje, posebno oni koji se dešavaju unutar porodice. Podatak da na pojedina pitanja, koja bismo mogli označiti kao osjetljiva, nije odgovaralo 26% ispitanika (N 253), govori o prisutnosti stida, straha i predrasuda da se o ovoj temi javno govori. Ispitanici koji su odgovorili na pitanje o iskustvu nasilja u dosadašnjem životu (65%) izvještava da je doživjelo sljedeće oblike nasilja prema učestalosti: emocionalno zlostavljanje (62%), fizičko (58%), svjedočenje nasilju (43%), zanemarivanje (27%) i seksualno zlostavljanje (23,4%). Mlađa djeca su češće izložena fizičkom nasilju unutar porodice, dok su starija djeca više izložena seksualnom nasilju. Ispitanici koji su se izjasnili da su trpili nasilje u najvećem broju su dugotrajno i višestruko zlostavljani što govori o tendenciji da se ponavlja i poprima hroničan tok, te da se pojedini oblici nasilja rijetko javljaju izolovani, već su isprepleteni međusobno sa drugim oblicima. Rezultati ovog, kao i sličnih istraživanja, pokazuju da djecu vrlo često ugrožavaju najbliži članovi porodice ili osobe koje su djeci bliske i poznate. Preko 80% ispitanika indirektno ima posljedice ratnih zbivanja što se odražava i na strukturu porodice (17% nepotpunih), a još značajnije na njeno funkcionisanje u smislu problema sa bolestima ovisnosti, psihičkim bolestima, posttraumatskim poremećajima, što sve zajedno doprinosi različitim oblicima nasilja unutar i van porodice, što potvrđuju rezultati našeg istraživanja. Rezultati istraživanja pokazuju da nepotpunost porodice ne ugrožava njenu funkcionalnost i da one nisu obavezno i disfunkionalne ili problematične. Nijedan od oblika nasilja nije statistički značajno zastupljen u nepotpunim porodicama u odnosu na potpune. Najčešći oblici nasilja koje su ispitanici doživjeli od svojih roditelja su prvenstveno emocionalni, fizički, a zatim i svjedočenje nasilju. Slična nasilna ponašanja pokazuju oba roditelja, jedina primjećena razlika je da majke emocionalno kažnjavaju djecu šutnjom, a očevi postavljanjem zabrana. Rezultati istraživanja ukazuju da je uobičajena komunikacija u nekim porodicama obilježena različitim oblicima nasilja te da se ti obrasci ponavljajućih ponašanja uče po modelu i prenose u druge i partnerske odnose. Nasilje u okviru porodice najčešće čine otac i/ili majka i ispoljava se kroz bezrazložno vikanje, grubo kritikovanje, upoređivanje sa drugom djecom, psovke, vrijeđanja i šamaranje. Najčešći oblik zlostavljanja od strane drugih van porodice je emocionalno zlostavljaju koje se ispoljava u vidu ismijavanja, vrijeđanja, psovki, grube kritike, vike i neprimjerenih poređenja. 30 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Rezultati ukazuju na značajnu međusobnu povezanost pojedinih oblika nasilja. Fizičko nasilje je najčešće udruženo sa emocionalnim, dok je zanemarivanje značajno povezano sa svjedočenjem nasilju. Takođe, značajno koreliraju emocionalno zlostavljanje i svjedočenje nasilju. Što dodatno potvrđuje činjenicu da se rijetko pojavljuju izolovani oblici nasilja već su oni na specifične načine međusobno isprepleteni i povezani. A to sve dodatno potvrđuje činjenicu da su djeca žrtve nasilja u većini slučajeva višestruko zlostavljana. Seksualno zlostavljanje je prema našim podacima najmanje zastupljeno u odnosu na druge vidove nasilja. U našem ispitivanju, rezultati pokazuju da nije idetifikovan niti jedan slučaj eksplicitnog seksualnog čina već su ispitanici uglavnom izvještavali o izlaganju pornografskim sadržajima, svjedočenju intimnostima drugih, slušanju neugodnih seksualnih izjava i izlaganju golotinji roditelja. Neki od neprimjernih prijavljenih oblika ponašanja odnose se na neprimjereno dodirivanje intimnih dijelova tijela od strane roditelja. Zanimljiv podatak ovog istraživanja odnosi se na veći broj muških ispitanika koji su se izjasnili kao seksualno zlostavljani (30,6%) u odnosu na ženske ispitanike koji su imali negativno seksualno iskustvo (17,5%). Ovaj podatak se može objasniti uzrastom ispitanika i potrebom da se preuveličavaju prva seksualna iskustva (hvalisanje), pitanjem percepcije traumatskog u njihovom uzrastu, a takođe može biti i posljedica neprecizno definisanih pitanja, kao i činjenice da je otvoreni razgovor o ovoj temi manje prisutan u javnosti u odnosu na zapadna društva. I na ovo pitanje značajan broj ispitanika nije odgovorio, što može ukazivati na nespremnost da se o ovoj temi otvoreno govori. Kada su u pitanju drugi izvan porodice, tu je u neznatnom broju bilo eksplicitnih seksualnih kontakata, zatim izlaganja pornografskom materijalu, pokazivanju intimnih dijelova tijela drugih. Ono što je u saglasnosti sa drugim istraživanjima jeste činjenica da je najviše neželjenih polnih iskustava sa drugima doživljeno od strane ispitanicima poznatih ili bliskih osoba izvan porodice. Gotovo polovina tih počinilaca je bila punoljetna (45%). Najveći broj ispitanika je doživio traumatska iskustva u periodu od 8-16 godina. Ta iskustva u najvećem broju slučajeva, unutar porodice, odnose se na smrt i tešku bolest ili razvod roditelja. Podaci ukazuju da su ispitanici koji su bili izloženi traumatskim iskustvima u porodici bili podložniji nasilju izvan porodice. Podaci našeg istraživanja ukazuju da se o traumatskim iskustvima obično malo govori na što ukazuje podatak da 54% ispitanika nije govorilo nikome o svojim traumatskim iskustvima. Većina ispitanika (84%) smatra da im nije potrebna bilo kakva vrsta pomoći što može da se objasni neprepoznavanjem težine i dalekosežnosti posljedica ovakvih ponašanja na normalan rast i razvoj, kao i nespremnošću da se o nasilju govori u našem društvu. Traumatsko iskustvo van porodice je procentualno zastupljenije i prisutnije kod naših ispitanika, dok je traumatsko iskustvo koje se dešava unutar porodice po svojoj snazi emocionalno dublje i značajnije za razvoj ličnosti djeteta. Anksioznost i pesimizam su u pozitivnoj korelaciji sa svim oblicima zlostavljanja, kao i psihičke bolesti i alkoholizam u porodici. Ispitanici koji su doživjeli bilo koji vid nasilja pokazuju viši nivo anksioznosti i pesimističniji su u odnosu na budućnost i imaju niže samopoštovaje. Lična traumatska iskustva su takođe u pozitivnoj korelaciji sa anksioznošću i u negativnoj korelaciji sa samopoštovanjem. 31 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Možemo pretpostaviti da su objektivni podaci o nasilju u BiH veći od dobivenih podataka. Određeni broj marginalizovane djece kao što su Romska djece ili djece s posebnim potrebama nisu obuhvaćena ovim i sličnim istraživanjima. Ove grupe djece vrlo često na svom obrazovnom putu ne stignu do završnog razreda srednje škole već svoje obrazovanje prekidaju i završavaju ranije, a često su zbog svoje ranjiivosti i specifičnih životnih okolnosti u kojima odrastaju, jako izložena svim oblicima nasilja. Iako bi uloga porodice trebala da bude zaštitna u procesu rasta i razvoja djeteta, privatnost i autonomija porodice često skrivaju mračne tajne koje ugrožavaju osnovne potrebe i prava djeteta. Nasilje u porodici se često dešava pod maskom disciplinovanja djece. Bez obzira na oblik, nasilje ima presudan uticaj na psihički razvoj djeteta, posebno kada to dolazi od strane njemu važnih i bliskih odraslih osoba. Roditelji često ni sami nemaju znanja ili vještina kojima bi nadomjestili takve oblike disciplinovanja. Iz navedenih rezultata možemo zaključiti da su neki vidovi nasilja opšte prihvaćeni oblici ponašanja i smatraju se socijalno prihvatljivim što ukazuje da kulturološki i socijalni faktori, kao i ustaljena tradicionalna obilježja značajno utiču na odnos, razumijevanje i prihvatanje nasilja u društvu. 32 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Preporuke → Upoznavanje javnosti i podizanje svijesti članova društvene zajednice o svim ponašanjima koja se tretiraju i prepoznaju kao nasilje u cilju smanjenja i suzbijanja nasilja, putem edukativnih programa kroz različite medije. → Podsticanje promjena u percepciji društva da nasilje nije “privatna stvar” pojedinca i porodice. → Edukacija zaposlenih u medijima o zaštiti djece kada se izvještava o njima, a posebno o djeci žrtvama seksualnog nasilja. → Iniciranje politika i procedura i uspostavljanje referalnog sistema zaštite djece od nasilja. → Zagovaranje adekvatnog i dosljednog provođenja zakona koji tretiraju pitanja nasilja. Upoznavanje članova društva sa zakonskom regulativom. → Unapređivanje kapacitete praćenja i uspostavljanje sistematskog prikupljanja podataka o nasilju. → Osiguravanje razmjene podataka i saradnje svih zainteresovanih strana u cilju prevencije i smanjenja nasilja. → Ponuditi roditeljima edukativne programe koji nude modele nenasilnog disciplinovanja djece, adekvatne komunikacije, boljeg razumijevanja njihovih potreba i učenja adekvatnijih načina zadovoljavanja istih. → Uspostavljanje socijalne podrške i preventivnih programa za porodice u riziku → Pravovremeno i adekvatno informisanje mladih od strane roditelja, nastavnika i članova zajednice o prepoznavanju i zaštiti od raznih vidova nasilja. → Razvijanje i sprovođenje programa za prevenciju nasilja među djecom i mladima → Podsticanje stvaranja nulte tolerancije na nasilje u školama i među vršnjacima. 33 Istraživanje o iskustvima mladih u BiH vezanim za različite oblike nasilja i traume u djetinjstvu Literatura: 1. Buljan Flander, G. (2007). Izloženost djece nasilju–jesmo li nešto naučili? Psihologija i nasilje u suvremenom društvu – Zbornik radova znanstveno-stručnog skupa psihologija nasilja i zlostavljanja. 2. Buljan Flander, G. i Kocijan Hercigonja, D. (2003). Zlostavljanje i zanemarivanje djece. Zagreb: Marko M. usluge d.o.o. 3. Pećnik, N. (2003) – Međugeneracijski prijenos zlostavljanja djece. Zagreb: Naklada Slap. 4. Pinheiro, P. S. (2006). Report of the independent expert for the United Nations study of violence against children. 5. Popadić, D. (2009). Nasilje u školama. Institut za psihologiju. Beograd i UNICEF, Srbija. 6. UN Study on violence against children – Global Submission by the International Save the children Alliance, Save the children Norway (2005). 7. World health Organization (2002). Preventing violence. A guide to implementing the recommendations of the World report on violence and health, Geneva. 8. World report on violence and health, Edited by Etienne G. Krug, Linda L. Dahlberg, James A. Mercy, Anthony B. Zwi and Rafael Lozano, World Health Organization, Geneva (2002). 34