Lamed
List za radoznale
Izabrao i priredio Ivan L Nini}
________________________________________________________________________
Godina 8
Broj 3
Mart 2015
ocem Abrahamom, kulturom, vjerom ili jezikom, vežu međusobno udaljeni identiteti.
Židovi u Hitlerovom stoljeću nisu imali zajednički identitet, bili su polivalentni i onoliko
različiti koliko različiti mogu biti europski
narodi, ali zajednička im je bila sudbina.
Židov je, dakle, onaj koji dijeli sudbinu
Židova. Je li to napisao Filip David? Nije, to
je čitatelju na um palo dok je u dane Božića
po gregorijanskom kalendaru, u unajmljenom
stanu na Dorćolu čitao “Kuću sećanja i zaborava”. Mjesto čitanja je važno, nije to
dnevnička dekoracija priče o jednoj knjizi:
Dorćol je mjesto na kojemu se ispunjavala
sudbina brojnih beogradskih Židova u posljednjih dvjestotinjak godina, tu su živjeli neki,
stvarni ili fikcionalni, junaci ove knjige, tu je,
nekoliko stotina koraka dalje prema gradu, i
Ulica Georgea Washingtona, u kojoj je, na
broju 21, bilo sjedište “Specijalne policije za
Jevreje”, gdje su se od prosinca 1941. morali
prijaviti i predati ključeve svojih kuća i
stanova svi rasno neadekvatni Beograđani.
Filip David (1940, Kragujevac) četvrti je iz
kvarteta što ga još sačinjavaju Danilo Kiš,
Mirko Kovač i Borislav Pekić, moćnih, stilski
i intelektualno izražajnih, ali i vrlo različitih
prozaista. Osim što su jedan drugome posvećivali svoje romane ili pripovijetke – čini mi
se da je svaki svakome posvetio barem po
jedno svoje djelo – i što su bili privatno i
svjetonazorno bliski, oni nikada nisu iskazivali onu vrstu bliskosti koja bi ih, metaforično govoreći, dovodila na istu policu u
kućnoj biblioteci. Kiš je bio izrazito srednjeuropski pisac, usredsrijeđen na oca i njegovu
sudbinu, pisac koncentracijskog logora i dvadesetog stoljeća, antikomunist i antistaljinist.
Kovač je ruralni, hercegovački pisac, Mediteranac, beogradski dođoš, s izrazitim darom za
epske naracije i epske minijature, pripovjedač,
sklon bizarnim sudbinama. Pekić za razliku od
Kiša i Kovača nije pretjerano brinuo o stilu,
raspisan, vrlo maštovit, te vremenski i prostorno najraskošniji od sve četvorice, imao je
Miljenko Jergović
Filip David ili
Otrov sjećanja
Ruben Rubenovič stajao je na željezničkoj
stanici u Semlinu, između dvojice agenata
specijalne policije, pa kada bi nekoga prepoznao, samo bi pokazao prstom i taj bi se
našao na putu za Auschwitz. Bilo je to u ljeto
i jesen 1942, nakon što je već likvidiran
Judenlager Semlin, i u njemu neutvrdiv broj
Židova i Roma. Oni koji su se uspjeli prikriti,
ili ih je netko sakrivao, tako su stradavali od
čovjeka koji ih je sve znao, jer je, kao vrlo
pobožan i tradicionalan čovjek, bio aktivan u
Općini. Što bi se moglo reći o Rubenu
Rubenoviču, i postoji li priča, naracija, mit,
legenda, koja bi objasnila njegov postupak.
Objašnjenje da su neki ljudi po prirodi zli, ili
da su ucijenjeni nekom egzistencijalnom okolnošću, za historiografiju, popularnu psihologiju ili pučku teologiju jest, možda, i dovoljno,
ali u književnosti takva su objašnjenja ništavna. Kao što ne vrijede ni u onom zatvorenom
svijetu iza ljudskih čela i sljepoočnica, u
kojemu nema jednostavnih objašnjenja i
opravdanja, i u kojem, ipak, caruje savjest.
Rubenom Rubenovičem vođen je jedan tok
romana “Kuća sećanja i zaborava” (Laguna,
Beograd 2014). Tokova je još nekoliko, i oni
su isprepleteni, naizgled povezani, pa posve
razvezani, isprekidani stvarnim ili fiktivnim
novinskim vijestima i obavještenjima, a svi se
dotiču dviju tema: porijeklom zla i identitetima. Što to uopće znači biti Židov, i tko je,
zapravo, Židov? U Hitlerovom dvadesetom
stoljeću Židov je onaj čovjek za kojega drugi
kažu da je Židov. To je najjednostavnije i najpreciznije određenje, kojim se više nego pra1
preeviše priča da bi ih sve mogaoo napisati;
osi m što je p osvećivao djela
d
prijat eljima, jedin
ni se znao poslužiti povlašteno njihovim
tem
mama. David
d je objavioo najmanje od sve četvo
orice, baštinnik borhesoovskih traddicija, fantasttičar, proznni kabalist , koji je dugo, kao
đav
vo od tamjaana, uzmicaao pred suv remenošću
u s vojim proz ama; sve do
o ovog rom
mana David
je bio
b gospodaar mita i pro
ošlosti.
“Kuća
“
sećaanja i zaborrava” zanim
mljiva je i
po tome što je svoje opsesivne
o
j evrejske i
misstično-mitsk
ke duhovnee obrasce primijenio
na sadašnje do
oba i na tem
me kojima se bavio i
ran
nije, ali samo u esejima, novinskim
čla ncima, inteervjuima i javnim izzlaganjima.
Ka o da je na pisao knjiggu o nečem
mu o čemu
gov
vori već dvaadeset i pet godina, ali tako da je
iz tvrdoga dnnevnog i esejističko--novinskog
dis kursa prešaao u dokum
mentarističk u fikciju i
nek
ku neobičnu
u, a vrlo pri vlačnu introospektivnu
proozu. Iako pripovijeda
p
niz priča u trećemu
licu
u, i razvijaa ih niz rom
manesknu deltu,
d
Filip
Dav
vid svih s to i deved
deset straniica knjige
razzlaže dušu samog
s
prip ovjedača, pripovijeda
p
o njemu
n
pričaajući o dru gima, tako da će čitateelj povrem
meno osjeti kao da j e upao u
knj igu kao u riječni
r
vir. Cijena koj u na kraju
plaati čitajući “Kuću
“
sećaanja i zabor ava” nadilaz i čin čitanj a. Već mi se
s tjednima događa da
mi u svakodnnevicu dol aze epizodde, slike i
dettalji iz Davvidove knji ge, a da u prvi mah
nis am svjestan
n otkud mi to. Sjetim se riječi i
reč enica, a ne samo da nee znam da su
s njegove,
neg
go nemam dojam da su iz nekke knjige.
Sjeetim se naraativnih minnijatura Filiipa Davida
kao
o da su im i z života ili iz sjećanja .
Jedan
J
tok o dvija se u vagonu
v
za l ogor. Otac
usp
pije raskovvati dasku u podu, i dvojicu
sin ova izbacuuje van, na ledenu zim
mu, da se
spaasu. Stariji brat
b
po snij egu traži mlađega,
m
ali
ga ne nalazi. Time će biti
b
obilježžen njegov
živ
vot. Jednogaa od njih d vojice, čitaatelj će vidje ti i kojega, spašava je dna njemaččka obitelj.
Njiima je neddavno umroo sin, i u mjesto da
ma log Židova odvedu naa policiju, kao što bi
inaače vjerojatnno učinili, zadržavaju ga uza se,
a ž ena u njem u prepoznajje svoga mrrtvog sina.
Djeečak odbijaa to prepoznnavanje i čini
č
sve da
ih oboje odbij e od sebe, da uvrijedi ženu koja
bi mu
m htjela biiti majka.
David
D
prip ovijeda jeddnu od oni h priča iz
Ho lokausta za koje nam se
s učini da smo
s
ih već
čul i. Ako su dobro ispri čane, takvee priče su,
zap
pravo, i najssnažnije, naajbolje. Niš ta čitatelja
nećće tako ulo viti u zamk
ku kao nan
novo ispričan
na stara pri ča. Učini mu
m se da ćee se u njoj
lak
ko snaći, i da sve tečče po onom
m emocio-
nalnom
m kodu kooji već poostoji u svvakome
kulturn
nom Europlljaninu, kojji je već poo svome
europeejstvu suživvljen s mitoologijom Hoolokausta, al i ga onda suustigne onoo neočekivanno, ono
što prroizlazi iz logike ve like knjižeevnosti:
identiffikacija s likkovima.
U početku, oon, čitateljj, misli kako
k
s
njemaččkim bračnnim parom
m nema niššta: pa
njemu , zaboga, ne bi na um palo da
d promrzlogga židovskoog dječaka prijavljuje Gestapou! Daleka
D
mu je, preda sentimental
s
no privlačnaa, majka koja
k
u djeečaku vidi svoga
mrtvog
g sina. Alii kada dječčak krene odbijati
o
njenu ljubav, kaada David vrlo jednoostavno,
škrto, u nekoliko običnih rij eči navede što sve
on raddi da povrijjedi svoju novu i nam
metnutu
mater, dogodi se to. U njem
mu najednom
m osjeti
sebe, i najednom
m mu se učiini kako je mnogo
puta u djetinjstv u činio to isto, sve okrutno
o
branećći nekakav ssvoj djetinj i identitet. A kada
se to već dogoddi, i sve drugo
d
biva blisko:
izbaciv
vanje dječaaka pod kot ače jurećegg vlaka,
e ne b i li nekom srećom ost ao živ! Naj ednom,
čitatel j je i onajj koji bacaa i koji je bačen.
Najednnom, njemuu biva jasnoo i u srcu bllisko da
su nekki ljudi, saamo da sa čuvaju mirr svoga
doma i svojih leddenih srca, prijavljivali
p
i židovske dj ečake. To ledeno srcee njegovo j e, čitateljevo
o srce.
“Kuuća sećanja i zaboravaa” važna je knjiga
svomee piscu i č itatelju. Je li još kom
me ona
važna?? To ne znnam. Kada je
j izlazila Kišova
“Grob nica za B orisa Daviidoviča” jeedna je
kultur a bila zrelaa za čin kaatarze i pokkajanja.
Moždaa je zato ta knjiga i spaaljivana, moožda su
joj zaato odricalli i samu činjenicu da je
napisaana, možda ju je i zato
o Kiš onakoo samoubilač ki i do poslljednjeg dahha branio, uuzdajući
se u zrelost
z
kultture i jezikka kojima j e iznio
“Grob nicu za Borrisa Davidovviča”.
“Kuuća sećanjaa i zaborav
va” ne trebba i ne
prihvaaća uspored be s “Grobbnicom”, ossim one
jedne, čini mi se i fatalne po
p pisca i nnjegova
čitatel ja: iznesenna pred zappuštenu kuulturu i
jezik koji
k
više nee pozna ni samoga sebbe, pred
ljude koji
k
se ne bbi pokajali ni
n kada bi od
o Boga
i od Bruxellesa
B
dobili pism
meno uvjerrenje o
spasennju, ova knnjiga bit ćee jedna od usamljenijih
h u našim
m književvnim povij estima.
Usamlljena kao R
Ruben Rub enovič, po sljednji
Židov u Zemunu.
Vitold Gombrovič
Dobitnik Ninove nagrade
za 2014. godinu
VITKACI
Svojevremeno sam pisao o tome da nas je bila
trojica, Vitkjevič, Bruno Šulc i ja, trojica musketara
poljske avangarde iz međuratnog perioda. Kako se
danas ispostavlja, ta avangarda nije bila efemerna.
Danas, dvadeset sedam godina posle smrti „Vitkacija“
(tako smo ga zvali), koji je ujesen 1939. godine
oduzeo sebi život, Šulc (takođe mrtav; završio je u
nemačkom koncentracionom logoru*) prevođen na
mnoge jezike i ja koji sam posle mnogo godina anonimnosti „otkriven“.
Za otkrivanje je ostao Vitkaci. Događa mi se da
dobijam pisma od izdavača ili profesora, s pitanjem
šta znam o Vitkaciju, šta je o njemu napisano, gde
potražiti informacije itd.
Međutim, ja to ne znam. Nisam poznavalac Vitkacija. Čak nisam ni njegov strastan čitalac. A svojevremeno, u Poljskoj, nismo bili ni prijatelji. Pre s
ćuđenjem posmatram rastući talas interesovanja za tog
pisca… mada, to onda, u Poljskoj, nisam predviđao.
Vitkaci mi se tada činio veoma snažnom ličnošću,
ličnošću koja pritiska sjajnim umom, premda
sumornim i uznemirujućim, umetnikom izvrsnih sposobnosti, međutim ispunjen perverzijom, ili
neobičnim manirima, koji su ga u opštenju činili
osobenim, i u onome što je pisao, pre odbojnim nego
privlačnim.
Ali, posle mnogo godina čini se da je duh vremena
sve srodniji s tim tragičnim duhom. Takođe treba
priznati da je prestigao vreme i da ga vreme tek danas
sustiže.
Da sam istoričar književnosti, mogao bih dosta da
kažem o Vitkjevičevoj pionirskoj i novatorskoj ulozi.
Udubimo se na trenutak u njegove teorije, koje je
stvorio – ne zaboravimo – da je to bilo neposredno
posle Prvog svetskog rata. Za ono vreme s velikom
smelošću je uveo Čistu formu u pozorište, rekavši: da
drama ne mora da ima bilo kakav sadržaj, dovoljno je
da bude konstruisanje „čistih“ efekata (slično kao što
je u muzici; stoga, ne postavljamo pitanje koji sadržaj
izražava simfonija, dovoljno je da posle pianissima
violiniste usledi fortissimo perkusija), da ti efekti
isključivo imaju za cilj „izazivanje metafizičke
drhtavice“. Vitkjevičeve apsurdne drame jedan su od
najradikalnijih eksperimenata, izvedenih u pozorištu.
Međutim, zbog čega se ne izvode na Zapadu?
Filip David (1940, Kragujevac). Diplomirao je na
Filološkom fakultetu (Jugoslovenska i svetska
književnost) i na Akademiji za pozorište, film, radio i
TV (grupa Dramaturgija). Književnik, dugogodišnji
urednik Dramskog programa Televizije Beograd i
profesor dramaturgije na Fakultetu dramskih
umetnosti u Beogradu. Jedan od osnivača „Nezavisnih
pisaca“, udruženja osnovanog 1989. u Sarajevu koje
je okupljalo najznačajnije pisce iz svih delova bivše
Jugoslavije, osnivač „Beogradskog kruga“ (1990),
udruženja nezavisnih intelektualaca, „Foruma pisaca“
i član međunarodne književne asocijacije „Grupa 99“
osnovane na Međunarodnom sajmu knjiga u
Frankfurtu.
Napisao je više TV drama i filmskih scenarija.
Objavio knjige pripovedaka: „Bunar u tamnoj šumi“,
„Zapisi o stvarnom i nestvarnom“, „Princ vatre“,
„Sabrane i nove priče“; romane: „Hodočasnici neba i
zemlje“, „San o ljubavi i smrti“ i „Kuća sećanja i
zaborava“; knjige eseja: „Fragmenti iz mračnih
vremena“, „Jesmo li čudovišta“, „Svetovi u haosu“.
Zajedno sa Mirkom Kovačem objavio „Knjigu pisama
1992–1995.“
Pripovetke i romani su između ostalih dobili
nagrade: Mladosti, „Milan Rakić“, BIGZ-ovu i
Prosvetinu nagradu za knjigu godine, kao i Andrićevu
nagradu. Dobitnik je Ninove nagrade za roman „Kuća
sećanja i zaborava“ 2014. godine.
Knjige su mu prevedene na švedski, francuski,
poljski, mađarski, italijanski, albanski, esperanto,
makedonski, slovenački, objavljene u Hrvatskoj, a
pripovetke se nalaze u dvadesetak antologija.
Kao dramaturg, koscenarista ili scenarista radio je,
između ostalog, i na filmovima: „Okupacija u 26
slika“, „Pad Italije“, „Ko to tamo peva“, „Bure
baruta“ (nagrada kritike u Veneciji, nagarada Feliks za
najbolji evropski film godine), „Poseban tretman“
(nagrada u Kanu), „Paviljon 6“, „San zimske noći“
(Gran pri filmskog festivala u San Sebastijanu),
„Optimisti“ (Gran pri u Valjadoidu i Ženevi).
_________________
*Bruno Šulc nije stradao u koncentracionom logoru već u
drohobičkom getu, 1942. godine.-Prim. prev.
3
je za njega orgija, kojoj se prepušta s istrajnošću
ludaka.
Ti demoni nisu strani našoj sadašnjici… Nezasitost
je takođe kategorična u svom trezvenom ludilu, jer su
nešto drugo bolna dela Džojsa, Selina ili Lotreamona,
Kafke, koji su odškrinuli vrata najgorim đavolima
epohe. Današnji čovek prepoznaće se u tom delu,
napisanom pre četrdeset godina, priznajmo, malčice
pour épater les bourgeois. Danas se više niko neće
sablazniti, mada će nas jače pogoditi stvarna neobičnost tog pozorišta… one razjarene vampirice… oni
umetnici, oficiri, intelektualci, koji cvile, zavijaju,
razgoropađeni… He! Vitkaci, da si posedeo godinu
dana duže nad tim romanom! Jer, nisi ni prvi ni
poslednji savremeni pisac koji je žrtva teorije, koju je
koncipirao za sebe, pavši u vatru: da roman nije
umetničko delo, da se ne treba mučiti njegovim usavršavanjem, pročišćavanjem potoka reči. Eto, zbog
čega je Nezasitost klin-čorba, u kojoj se veliki komadi
mesa, veoma živopisne scene često gube u otužnom
brbljanju, u manijačkom trabunjanju. Nedovoljna
raščlanjenost, razuđenost, definisanje ljudi, situacija,
motiva, u mnogim slučajevima, postaće iritirajuće, to
„metafizičko trabunjanje“ istovremeno učiniće nam se
premalim i odviše velikim trabunjanjem. Što je znak
da je roman nedorađen. Da nije eksplozija vulkana
već nedovršena skica.
„Genijalan grafoman“, govorilo se za njega. Da,
nije lako okarakteristi knjigu u kojoj je mnogo talenta
i mnogo bofla. U izvesnom smislu Vitkjevič je dete
jednog od najnesrećnijih perioda poljske (i svetske)
književnosti, kada su se na početku našeg veka,
umetnici s bradicama, u pelerinama, ispijajući
zastrašujuća pića prepuštali rafiniranim posvećivanjima u tajnu, diveći se damskom dessous gajili su
kult „gole duše“ i „iskonske požude“. Jedan od korifeja tog pravca u Poljskoj, bio je veoma talentovan i
veoma manirizovan Pšibiševski, poznat nemačkoj
publici, jer je nekoliko svojih dela napisao na nemačkom. Taj nesnosni manir na neobičan način je
preživeo do Vitkjeviča i najviše odbija današnjeg
čitaoca. Mada, treba priznati da „grafoman“ ume iz te
svoje slabosti da izvuče kosmičke efekte komizma.
Onaj njegov leden, okrutan, snažan smeh je izraz
njegove bede i njegovog trijumfa.
Dok roman, po njemu, uopšte nije Forma, odnosno
Umetnost, već vreća, u koju se mogu staviti psihologija, lične ispovesti, politika, filozofija… Roman
Nezasitost kao da potiče iz utrobe same Istorije, a ona
Kina i danas se baškari na prvim stranicama naših
novina. Mada, ne pretpostavljam da je to u njemu
najvažnije. Šta je onda? Šta ga je onda snažno i prisno
povezivalo sa Sadašnjicom? Po meni, demonizam.
U sebi je doveo do usijanja izvesne užasavajuće
crte dolazećeg čoveka.
Pre svega ledena hladnoća intelekta, koji je u njemu
bolan poput užarenog gvožđa. U Nezasitosti intelekt
podseća na lekara u belom mantilu koji operiše
hladno, tako reći oseća oštricu skalpela, miris etera,
užas operacionog stola i maski na ljudskim licima.
Međutim, taj neljudski objektivizam u Vitkjeviču
munjevito se pretvara u nešto sramno ljudsko: u
cinizam.
I, zanimljivo je da taj intelektualni cinizam postaje u
njemu, u svom daljem preobražaju, cinizam muškarca.
Objektivna brutalnost prelazi u seksualnu brutalnost,
pol igra ogromnu ulogu u njegovim delima, muški
pol. U Vitkaciju (koji se vaspitavao u carskoj Rusiji)
ima nečeg od ruskog oficira. Zar iz njegovih vlastitih
ustiju nisam čuo da su pijani gardijski oficiri sedali za
okrugao sto, vezivali udove špagom, a onda su ispod
stola hvatali susedovu špagu i vukli… dok na kraju
onaj koji nije izdržao i prvi viknuo, plaćao je večeru.
Oprostite, ta anegdota mi se uvek činila savršenim
uvodom u njegovu umetnost. Vitkaci je veoma
muževan, mada u sebi mrzi muškarca i želi da ga
osramoti, ismeje, ponizi… gurne u gadost.
Ako ne želi da bude muškarac, šta onda želi da
bude? Anđeo. Imamo posla s nekim veoma prefinjenim i ljudskim. To je zbog toga što Neljudskost u
njemu poprima užasan oblik.
Tim dvoma užasima – cinizmu intelekta i brutalnosti seksa – dodajmo i treći: užas apsurda. Bespomoćan prema besmislu sveta, očajan, ogorčen, dovodi
u sebi apsurd do apsurda: ako je sve sumanuto, onda
ću i ja od sebe napraviti ludaka, takva će biti moja
ljudska osveta, moj ljudski protest. Tu se Vitkaci čini
bliskim rođakom Lotreamona, Žarija i drugih ludaka
naše epohe.
I, na kraju, četvrti užas: užas metafizike. To je
zapravo tema Nezasitosti, i uostalom celokupne njegove umetnosti. Dići do „metafizičke drhtavice“, koja
ljudsko biće čupa iz svakodnevice i stavlja ga u
neposredan dodir s njegovom nedokučivom tajnom…
upravo tu se radi u grotesknim ludilima junaka Genezipa Kapena, u mrmljajućim diskusijama o umetnosti,
u mračnom i oniričkom narastanju Istorije u njemu…
i kinesko-ruskim budžacima… S tim što ta metafizika
ne uzvisuje već sramoti čoveka. Vitkacijev čovek je
rugoban u svom grčevitom draženju vlastitim ambisom. Hladan sadizam, sa kojim taj pisac tretira decu
svoje mašte, ni za trenutak se ne smanjuje, metafizika
S poljskog prevela Biserka Rajčić
Stanjislav Ignaci Vitkjevič (1885-1939)
4
4. Alfred Žari. Kralj Ibi. On je nešto sasvim po
mom ličnom ukusu, mada je krajnje nerazumljiv
kapric za nekog ko nije čitao moje knjige, koje tek
počinju da se izdaju u Nemačkoj. Za nekog ko ne
poznaje Ferdidurke, čak i ne pokušavam da objasnim
zbog čega biram ovo „delo”, koje je napisao sedamnaestogodišnji balavac, ispod školske klupe –
infantilnu, drsku, arogantnu, prepunu genijalne lakoće, jedinu inicijaciju misterije BUDALASTOSTI.
Anketa “Tagesblatta”
PET KNJIGA KOJE SU IZVRŠILE NA VAS
NAJVEĆI UTICAJ
Međunarodna anketa u kojoj su učestvovali “veliki
pisci” na temu “pet knjiga koje su izvršile na vas
najveći uticaj”. Časopis je dobio trideset pet odgovora, između ostalih od Džona Dospesosa, Andre
Bretona, Žorža Dijamela, Đerđa Lukača, Hermana
Hesea, Andre Moroa, Natali Sarot, Alena Rob-Grijea i
dr.
5. Andre Žid. Dnevnik. I ja pišem Dnevnik... samo
što se Žid s krajnjom ozbiljnošću latio obrade te forme, tako obimne i od tako egzistencijalnog značaja, da
nesumnjivo dominira nad savremenom prozom. Ni
Prust, ni Džojs, ni Kafka, takođe ništa od onog što
sada nastaje. Pozivam se na te ranije pisce, jer je
njihovo merilo čoveka bilo šire.
Odgovor Vitolda Gombroviča
Istinu govoreći, ne volim da učestvujem u anketama
i po svoj prilici ne bih učestvovao ni u ovoj, da nije
činjenice, da mi je poslata iz Berlina, koji je mesto između Istoka i Zapada - sada posebno važno u našem
svetu.
Moj izbor ne proističe iz pozicije koju pisci
zauzimaju na književnoj mapi. Nalazim se tamo gde
se odigrava borba u odbranu „Ja”, tamo gde to „Ja”
teži samoafirmaciji, izoštravanju, besmrtnosti.
„Tagesblatt” (Berlin), 25. decembar 1960.
S poljskog prevela Biserka Rajčić
________________________________________
Rаdmilа Lotinа
Biserkа Rаjčić:
Slikа poljske kulturne
аntropologije
1.Dostojevski. Lično mi nije blizak. Moj svet, moja
forma, moje situiranje stvari su negde drugde.
Naizgled imamo malo zajedničkog, mada sam proizašao iz njega (kao svi mi danas), jer i on je hteo da
dopre do krajnjih granica čovekovih mogućnosti.
Dakle, Braća Karamazovi.
2.Niče. Često me je iritirala smešnost Natčoveka.
Ne delim njegovo mišljenje, ali sam mu zahvalan, kao
i Dostojevskom, za oštrinu viđenja koja ide do
krajnosti, i – moram da dodam – zbog beskrajnog
ponosa. To je veoma potrebno našoj epohi, jer
nezadrživ demografski rast vodi – kao i u svakoj
inflaciji - oduzimanju vrednosti čoveku.
Dakle, Vesela nauka.
Nedаvno je, u suizdаnju Trećeg trgа i Čigojа
štаmpe, izаšlа knjigа književno-istorijskih i teorijskih
esejа „Imago Poloniae“(„Slikа Poljske“) Biserke
Rаjčić, kojа je jedаn od nаjznаčаjnijih nаših polonistа .
Preko polа vekа onа se bаvi poljskom kulturom i
književnošću, nа srpski je prevelа oko stotinu knjigа
(sа poljskog, ruskog, češkog, slovаčkog, bugаrskog i
slovenаčkog). Nаpisаlа je i pet sopstvenih, rаčunаjući
i nаjnoviju, čije objаvljivаnje je pomogаo Institut
knjige iz Krаkovа.
3.Tomas Man. Jedini od savremenih pisaca, koje
bih želeo da poljubim u ruku. Nijedan drugi nije
istražio tako precizno i duboko moje vlastite,
najtajnije zamršenosti, nijedan nije umeo bolje da se
prilagodi svim kolebanjima mojih raspoloženja. Nije
važno što se u svetlu sadašnjih tendencija pre pojavljuje kao sjajna afirmacija minule epohe. Njegovi
anahronizmi (čak formalni) skrivaju duhovnu organizaciju, koja znatno premašuje misao, čak tonalitet
savremene književnosti. Mada ne znam, koje od
njegovih dela da izaberem, jer mi se sva čine
nesavršena.
Recimo – Čarobni breg.
*Vаšа nаjnovijа knjigа predstаvljа presek
poluvekovnog književno-istorijskog esejističkog rаdа?
- Znаtno više sаm se bаvilа prevođenjem poljske
književnosti nego pisаnjem o njoj. Jedаn od rаzlogа je
to što sаm rаdilа 33 godine, uglаvnom kаo bibliotekаr
u nаučnim bibliotekаmа, dа bih moglа dа se bаvim
onim što želim, а to je poljskа kulturа, umetnost i
književnost 20. vekа. Nečim, sа čim sаm se upoznаvаlа sаmа, s obzirom dа se progrаm iz književnosti nа
studijаmа zаvršаvаo sa Prvim svetskim rаtom.
U početku sаm se bаvilа svim slovenskim
književnostimа, аli mi je Poljskа pružilа nаjviše
mogućnosti zа rаd. Odlаzilа sаm nа kongrese pre5
vodilаcа poljske književnosti, upoznаvаlа se sа
poljskim piscimа, а preko Autorske аgencije dobijаlа
sаm nаjvаžnije tаmošnje književne čаsopise i knjige.
Prаtilа sаm i poljsko pozorište; zаhvаljujući tome su
mnogi poljski režiseri gostovаli nа Bitefu i dobijаli
nаgrаde. Pisаlа sаm tаkoreći o svаkom sаvremenom
poljskom аutoru, prevevši nekih 250. Zа mene
nаjvаžniji ušli su u knjigu Imаgo Poloniаe.
Ne svodim rаčune, rаzmišljаm sаmo o predstojećim
plаnovimа. Imаm zа štаmpu novu knjigu, nаslovljenu
sа „Pismа iz Poljske“. Vodilа sаm decenijаmа rаzgovore sа mnogim poljskim piscimа, teoretičаrimа
književnosti, estetičаrimа, režiserimа, likovnim umetnicimа, disidentimа, pа sаm pripremilа i knjigu pod
nаslovom Poetikа rаzgovorа. Čekаm i drugi tom
Antologije poljske аvаngаrdne književnosti 19171939.
nаgrаdаmа nаjznаčаjnijа mi je Trаns-Atlаntik koju
sаm dobilа 2009. Mаdа, o tome nije odlučio sаmo moj
prevod istoimenog Gombrovičevog romаnа koji sаm
objаvilа u B92 još 1996. godine, već činjenicа dа sаm
dotаd prevelа devedesetаk knjigа iz svih oblаsti
humаnistike i više аntologijа. Posebno je vrednovаn
moj višedecenijski rаd nа poljskoj međurаtnoj
аvаngаrdi (progrаmi i mаnifesti, poezijа, prozа,
drаmа), koju mi je objаvio „Službeni glаsnik“, а nešto
pre togа „Antologiju poljskog esejа“, kojа je kod nаs
izuzetno primljenа.
*Štа vаm u prevodilаčkom poslu pričinjаvа nаjveće
zаdovoljstvo?
-Temeljito otkrivаnje, lično i zа ovdаšnje čitаoce,
jedne velike slovenske književnosti kаkvа je poljskа,
od renesаnse do postmodernizmа. Posebno u poeziji i
drаmi, po čemu se Poljаci svrstаvаju u sаm vrh
svetske književnosti. Što potvrđuje i činjenicа dа su u
drugoj polovini 20. vekа zа poeziju dobili dve
Nobelove nаgrаde, а zаsluživаli su još nekoliko.
Posebno žаlim što je nisu dobili Ruževič i Herbert. Od
mojih аutorа u nаjužem izboru poslednjih godinа su
Evа Lipskа i Adаm Zаgаjevski.
*Štа novo, iz nаjnovije knjige Imаgo Poloniаe,
donosi poglаvlje o piscimа koji su u Poljskoj stvаrаli
nа jidišu, а decenijаmа su bili zаborаvljeni?
- Bаveći se kulturnom istorijom Poljske, upoznаlа
sаm i istoriju mаnjinа, odnosno Jevrejа, kojih je uoči
Drugog svestkog rаtа u Poljskoj bilo oko tri i po
milionа. Vekovimа su živeli u getimа. Služili su se
hebrejskim i jidišom. Nа hebrejskom je stvаrаnа
nаučnа literаturа, а nа jidišu lepа književnost. Posle
Holokаustа ostаlo ih je, premа nekim procenаmа, oko
dve stotine hiljаdа, а dаnаs ih imа svegа dvаdesetаk
hiljаdа.
Posle propаsti komunizmа došlo je do obnаvljаnjа
jevrejskih institucijа u Poljskoj i objаvljivаnjа pisаcа
koji su pisаli nа jidišu. Posebno sаm se njimа bаvilа
rаdeći nа dvotomnoj antologiji poljske književne
аvаngаrde (1917-1939), odnosno otkrivši dа je više od
polovine аvаngаrdistа jevrejskog poreklа. Međutim,
oni koji su bili аsimilovаni i pisаli nа poljskom, ušli
su u istorije književnosti dok oni nа jidišu nisu. S
obzirom nа njihov znаčаj i zаnimljivost bаviću se i
dаlje jidiš piscimа iz Poljske. Biće to moj mаli
doprinos sećаnju nа znаčаjne zаborаvljene stvаri, u
koje spаdа jidiš književnost, iаko je prevodim preko
poljskog.
Novosadski DNEVNIK
www.youtube.com/watch?v=PopH4XDSdjs
Biserka Rajčić - zvanična Internet
prezentacija: www.biserkarajcic.com
*Vаše knjige i prevodi itekаko koriste studentimа
slovenskih jezikа i književnosti. Zаšto se niste
posvetili univerzitetskoj kаrijeri?
- Jednostаvno nisаm primljenа nа fаkultet, bez
obzirа nа intenzivno bаvljenje poljskom kulturom i
književnošću od studentskih dаnа. Tu su odlučivаli
neki drugi kriterijumi.
*Štа vаm znаče nаgrаde, doživljаvаte li ih kаo
potvrdu dа ste velikim dobrom zаdužili i srpsku i
poljsku kulturu?
- Nаgrаde su znаčаjnа stvаr. Govore o tome dа ste
prаćeni i cenjeni. Među brojnim nаšim i poljskim
6
tada aktuelnih Frojdovih učenja o sputanom erotizmu
i njegovim neurotskim i šire, patološkim posledicama.
Već prva priča o ženi, Proleće i smrt, navodi
pažljivog čitaoca na uočavanje veze između bolesti i
zajednice u kojoj se žena razvija, odnosno, društva u
kojem se kreće i u kojem stasava. Proleće tako
otpočinje burno i veselo, ali se brzo u svestima dece
pretvara u turobno doba. S druge strane, već i sam
zanos koji devojčice pokazuju prilikom branja cveća,
dakle – jedna metafora ranog seksualnog iskustva –
pretapa se sa smrću, dok medijalnu, metaforičku
ulogu u saznajnom procesu preuzima tuberkuloza.
„Mirisala je vlažna zemlja. Sočna, zelena trava
prošarana belom radom i maslačkom, bujala je na
stazama između grobova. Kroz kristalni vazduh
treptali su i preplitali se tanak zvuk zvona, jednoličan
sveštenikov glas i cvrkut lastavica, koje su gnezdima
ovenčale lukove divne kapele.“ (Filipović, 1937, 10)
Kontrastiranjem proleća i smrti, neobuzdane prirode koja, dečje nehajna, nema empatiju prema
uzimanju, naglom prekidanju dečjeg života1, postiže
se nameran nesklad između mladosti, kao perioda
intenzivne želje, i spoznaje smrti kao ukidanja, subverzije želje za kontinuitetom životnog ciklusa:
„Devojčice pogledaše ka groblju. Ono je ležalo na
uzvisini i njegova kitnjasta ograda, krstovi, drveće i
mali zvonik kapele ocrtavali su se kao fina, crna čipka
na svetlom nebu... I devojčice ćutahu pobožno, prožete ne dahom smrti, nego tišinom, mirisom i bojom
prolećnog predvečerja“... (Filipović, 1937, 11)
S druge strane, radnja priče dešava se upravo u
vreme sudara jedne od najubitačnije bolesti XIX
stoleća, tuberkuloze (viđene kao bolest dostojanstva i
gospodstva) i kancera kao opasnosti broj jedan za telo
žene (pre svega za njene reproduktivne organe i njene
grudi, simbol ženstvenosti), koja hara XX vekom
(Sontag, 1983), te time simbolički ilustruje dva vida
društvenih odnosa koji smenjuju jedan drugog, ali koji
Dragana V. Todoreskov
PRIČE O ŽENI
FRIDE FILIPOVIĆ
ISTORIJA ŽENSKOSTI U 19 POGLAVLJA
Probudiće se u tebi žena od krvi i mesa i zgroziće se pred
jalovom sudbinom koja je čeka. I zgrčiće ti se utroba od
bola za nesuđenim plodom i zaplakaće duša od tuge za
prezrenom muškom ljubavi...
Prvu pripovedačku knjigu, Priče o ženi, objavila je
Frida Filipović 1937. godine. Potom slede knjiga
pripovedaka Do danas (1956), tri novele pod nazivom
Razilaženja (1972) i pripovetke Eksterijer, pogled na
vrt (2002). Roman Gorke trave objavljen je 2000.
Svojim nevelikim pripovedačkim opusom ostvarenim
ponajpre u specifičnim međuratnim, ratnim i poratnim
uslovima, Frida Filipović, nažalost, nije uspela da se
nametne široj čitalačkoj publici niti da privuče pažnju
književnih istoričara. Reč je, dakako, o složenoj
geografiji ugnjetavanosti i marginalizacije, koju je
spisateljka trpela ne samo kao žena, kao pripadnica
manjinskog (jevrejskog) naroda, već i kao neko ko je
udaljen od tematskog mejnstrima predratne i posleratne literature. To najbolje ilustruju njene junakinje,
često žrtve mnogostruke ugnjetavanosti, izložene tzv.
„dvostrukom riziku“ (Stenford Fridman, 2005, 103–
123), da budu prezrene kao žene, kao intelektualke
slobodoumnih shvatanja i, najposle, kao Jevrejke.
Neshvatljivo je, međutim, da vreme u kojem živimo, a
koje je revalorizovalo mnoge skrajnute i cenzurisane
autore, ostaje potpuno indiferentno prema njenoj
prozi, pisanoj u rasponu od gotovo sedam decenija.
Ipak, i to je dovoljno da se književni rad Fride Filipović vrednuje visoko, kao, uostalom, i njeno prevodilaštvo. A ono, podsećanja radi, okuplja imena poput
Ž. Bodrijara, Ž. F. Liotara, G. Bašlara, Ž. P. Sartra...
Njene teme bile su gorke, njeno pamćenje traumatično, njena pitanja bez odgovora. Njena posleratna
produkcija pripovedala je o logorima smrti, o posledicama Holokausta, o narušavanju ljudskih sloboda,
prava i dostojanstava. Ipak, osnovna preokupacija
Fride Filipović bio i ostao život žene, izvlačenje
univerzalnih femininih crta, ženskost kao fenomen,
kao kategorija, kao nužnost. Psihologizacija njenih
junakinja je istančana, a društvena kritika jasna, reska
i nepobitna. Već u prvim pričama ona gradi sofisticirani stil pripovedanja, bazirajući ga na erudiciji i
čitalačkom iskustvu, u kojem se, opet, svaka čestica
priče uklapa u osnovni pripovedni tok, koji nas
nepogrešivo vodi ka poenti inovirajući u isti mah
osnovni realistički prosede modernističkom ambijentalnošću, većom individualizacijom likova i primenom
1
Pesnik Nenad Mitrov daje viziju rane smrti u pesmi U preleće
divno. Navodim njene prve tri strofe:
„U proleće divno da mi je mreti!
Kad život sa sebe sve more strese
magle i mraka
i utehe golub na zemlju sleti,
i gizdavim ruhom stabla se rese,
biljčica svaka.
U proleće divno da mi je mreti!
Dok mlazevi blagog sunčanog žara
liju na leje,
te stanu svi vedri sokovi vreti –
dok pitomi vetrić svetom tumara
koji se smeje.
U proleće divno da mi je mreti!
Kad svugde o! nade mladačke niču
i muke krote –
kad uvelih snova čovek se seti,
te sve mu se želje u jednoj stiču:
Svetla! Lepote!“
7
nekud, neodređeno, kroz prozor, u sivo zimsko nebo, i
reče drhtavim, čudno promuklim glasom:
– ’Vodili me... kroz varoš... kroz ulice... a svet
gledao...’“ (Isto, 81–82).
Aprilska priča demonstrira nepremostive razlike u
muškom i ženskom poimanju ljubavi i strasti.
Međutim, ona je i elaboracija jednog ženskog temperamenta koji može biti olako shvaćen od strane
muškarca upravo zahvaljujući nezajažljivoj potrebi za
narcističkim zadovoljenjem.
„Nije mogla da veruje da neko može tako olako da
prezre njene draži, nežnost, ženskost, celu nju i njenu
ljubav.“ (Isto, 45).
Kao u priči Trafika, ženski subjekt svoj identitet
potvrđuje isključivo kroz ostvarenje harmoničnog
odnosa sa muškarcem. Da bi se, međutim, harmonija
dostigla, neophodno je da žena sputa svoju seksualnost, tj. da se odrekne erotskog segmenta svoje ličnosti zarad krotkosti, smernosti i pokornosti koje
muškarac od nje zahteva, a posledice toga čina su
nesagledive.
„’Premda se smatra da je čednost ženskinja najlepši
ukras koji žena poseduje, njeni su učinci patološki’,
tvrdi R. Dž. Karvervel u svojoj studiji Porneopatologija (Porneiopathology) iz 1844. godine, o
čemu istinski posvedočuje beda histerije i drugih
nervnih poremećaja koji obuzimaju mlade i starije
device u svakoj porodici, stvarajući tako golemog
neprijatelja porodičnoj sreći“ (Zaharijević, 2010, 87).
Spregu između sputanog erotizma i histeričnih
reakcija opisala je docnije jedna izrazom modernija
spisateljka, takođe Jevrejka, Judita Šalgo u romanu
Put u Birobidžan:
„Odvojena od saputnika ona luta po lavirintu
prećutanog govora. Kao što materica luta u telu žene,
tako žena luta kroz život. Sprečena da luta oko nekog
središta, ona u životu stvara figure kao loš klizač po
ledu, kao izgubljeni u pustinji. Žena koja luta, putuje,
ne nalazi ništa, a materica koja luta po njenom telu
redovno otkrije neki novi kontinent. Treba samo da
uspe da protumači nerazumljivi jezik na kojem joj se
kontinent obraća” (Šalgo, 1997, 77).
Tako abrazivna priroda histerije, koja patrijarhatu
suprotstavlja esencijalno žensko, a prividnom miru
čistu, svetu raspomamljenost ekstaze (Evola, 1990)
postaje novi kôd, jezik posebnosti kao privilegija
ženskog pisma.
Lakomislena, ali u osnovi nežna i fragilna priroda,
Verica će potvrdu svog erotizma i zavodničke moći
okušati odmah pošto se rastane sa Miletom: umesto da
joj otvori oči, monolog dr Krstića u stvari je iznova
zavodi i donosi njenoj sujeti trenutno zadovoljenje. U
priči Vodeni cvet takođe je opisana jedna avantura, u
kojoj je žena potčinjena zavodniku, koji svoje čulne
prohteve rešava na brzinu:
„Išli su uzanom stazom, brzo. Kad je put bio slobodan, ona je žurila napred, kao da se boji da je on ne
i sami prepuštaju mesto egzekutora metodama masovnih pomora izazvanih ljudskom rukom.
Pripovetka Ljubičice donosi nešto umereniju
spoznaju, vizije „mirne i sirove“ prolećne lepote.
Odrastanje prate seksualne spoznaje, ali i neobična
slika voajerizma, u kojem se glavne junakinje, tri
devojčice, zatiču iznenada. Slika seksualnog opštenja
kao da ubrzava proces sopstvenog polnog stasavanja i
budi želju za novim iskustvima. Priče koje slede
(Konfeti, Trafika, Briljantin, Rešenje zagonetke,
Aprilska priča, Ljubav-mržnja i dr.) govore o ženama
pune polne zrelosti, koje svoj erotizam na različite
načine demonstriraju (Rešenje zagonetke, Konfeti,
Aprilska priča, Ljubav-mržnja) ili guše (Trafika,
Briljantin). Pritom, u duhu modernističkog kazivanja,
koje se često okreće podsvesnom i detinjem kao
izvoru strahova i frustracija, koreni ponašanja, ponekad devijantnog, nalaze se u ranim periodima života:
često su nesrećno detinjstvo, neharmonični odnosi ili
pak nasilje u porodici uticali na njihovo potonje
ponašanje (Šasget Smiržel i dr., 2003).
Dok je majka Rade, protagonistkinje pripovetke
Trafika, onemoćala od „teškog, strašnog“ kašlja, i dok
se u teškim materijalnim uslovima odvija njen život,
trafika, radno mesto, biva jedini izvor nada i Radinih
ljubavnih snatrenja.
„Njegov pogled se jedan tren zadržao na njenim
ružičasto lakiranim noktima ali nije sa ruke prešao na
lice. Da je znao da su ti nokti zbog njega prvi put u
životu osetili turpiju, eter, vazelin i lak, možda bi ga
žrtva dirnula. Ali on to nije znao.“ (Filipović, 1937)
Međutim, njena nemoć da gospodinu pokaže svoju
naklonost, nerealizovana želja, dakle, rezultiraće
neminovnom Radinom propašću na svim poljima. Još
jedna nepravedno osuđena nevina i krotka priroda,
opisana je u liku sluškinje Katice u Briljantima, gde se
teška društvena osuda, malograđanština i snobizam
koji će kasnije biti česta tema pripovedaka Fride
Filipović, postižu nizanjem kratkih rečenica, brzom
smenom replika mnoštvom likova (gospodin i
gospođa Lekić, Boba, Katica, Paulina i dr.). Jedan
pomalo starinski, seljački moral nedvosmisleno je (i –
komentarom autorke na kraju priče, o visokoj vrednosti suza koje je nevino optužena Katica prolila –
sasvim nepotrebno) pretpostavljen pomodnosti i
bezosećajnosti varoške gospođe, koja je – što će i
kasnije biti čest motiv u Filipovićkinim pričama – svoj
društveni status stekla udajom, a koja svoju nesigurnost leči potmulom agresijom, hvalisanjem i prevelikim uživanjem u materijalnim stvarima. Dve su
scene ključne za definisanje Katičinog lika: najpre,
njena pritajena čežnja za zavičajem, oličena u događajima i pejsažima o kojima pripoveda maloj Bobi,
jedinom biću sa kojim je istinski bliska u kući svojih
poslodavaca, i njen gest na kraju priče:
„I dok su svi u nju gledali, zbunjeni i začuđeni
njenim držanjem, ona odjednom diže oči, zagleda se
8
oslovljava je sažaljivo sa dete). Rešenje zagonetke je,
s druge strane, priča o zavođenju u kojem žena, najpre
zavedena, „pala“ i ostavljena, u drugoj ljubavnoj vezi,
i sama postaje zavodnica koja se prema novom
ljubavniku ponaša pomalo nehajno ali i iskreno:
„Volim te, dragane – kaže mi – ali ja nisam za tebe.
Ti si dobar, predobar, dostojan ljubavi... Tebi treba
žena sveža, vesela, nevina i naivna. A ja sam umorna i
puna gorčine, – kaže ona i gleda u mene, ali čudno
nekako, kao da me ne vidi.“ (Isto, 40).
Ipak, ovde je jedna žena i njeno pomalo intrigantno,
provokativno ponašanje indikator dva muška
karaktera: jednog skromnog, Dušana, koji živi prema
određenim patrijarhalnim obrascima i u okviru njih
neguje častan odnos prema ženi, i drugog, gradskog
mangupa, Dragana, koji svoj položaj, imetak i ugled
pretpostavlja jednoj ljubavi. Tako rešenje zagonetke
ne dolazi u vidu osude slobodnog ponašanja glavne
junakinje, koje zagovara Dragan, već izaziva opor
ukus usled saznanja da se žena, koja se veže za
skorojevića i zavodnika, ne može suštinski oporaviti
čak ni u vezi sa čestitim i pouzdanim partnerom.
Mlađe ili starije, bračnim statusom vezane ili smrću
partnera i nepristajanjem na brak uskraćene za
zajednički život sa muškarcem, junakinje pripovedaka
knjige Priče o ženi najčešće svoje karaktere određuju
naspram tog odnosa. U Udovicama, međutim, privilegija dobre udaje ne može se porediti sa harmoničnom porodicom, sa toplim odnosom sa decom.
Protagonistkinje priča Porodica Brekalo, Briljanti,
Udovice i dr. bivaju zatečene u rascepu između
osnovne životne uloge i društvenog statusa po čijem
pitanju nastoje da se odrede. Pritom, naratorka, katkad
i previše jasno, eksplicitnim komentarima i nedvosmislenim slikama, staje na stranu majki, onih žena
koje u deci traže i nalaze ispunjenje snova i ostvarenje
viših principa.
Nigde, međutim, kao u priči Povratak majci nije dat
značaj koji u tradicionalnoj porodici ima otac: ova
priča, nalik Vetru i Švabici Laze Lazarevića, uvodi
odnos sina koji bira partnerku i roditelja koji se nemo
njegovom izboru suprotstavlja. Prvobitnu sliku starice
onemoćalog tela i slabašnog držanja na stanici vrlo
brzo smenjuje jaka i otresita majka, realistički udenuta
u ambijent u kojem dočekuje sina. S druge strane,
atmosfera neizvesnosti i straha koja prati odluku da
majci saopšti izbor svoje buduće supruge, a posebno
zloslutni Mladenov san, ukazuju na modernističko
nijansiranje podsvesnog, iracionalnog, pa i na proces
destabilizacije subjekta u kojem se do kraja ne rešava
dilema da li treba da štedi svoju primitivnu majku od
neodgovarajuće snahe, strankinje, ili se unapred
odriče ljubavi i mogućnosti da „sačuva to blistavo
blago, tu raskošnu sreću: Žaninu ljubav!“ Zato se
trezvenost u vidu priznavanja zablude ipak tumači
ponajpre kao ustupak konzervativnosti, hipokriziji i
ksenofobiji patrijarhalnog Srbina koji se na kraju priče
stigne. Kad su se provlačili kroz šiblje, on joj je krčio
put a ona je žurila za njim, da ne zaostane, da njemu
ne da povoda da stane“ (Filipović, 1937, 56–57)
U većini priča iz ove zbirke ženina želja, kao i sama
njena ličnost, marginalizovana je, potčinjena muškarcu. Seksualni stereotip, koji podrazumeva pasivnost i
„nuđenje muškarčevoj želji“ (Bataj, 2009, 105)
rezultiraće njenom socijalnom podređenošću, u
sredini, bilo varoškoj bilo gradskoj gde se odvija
radnja pripovedaka, svakako izuzetno izraženom. Tek
će, paralelno sa sticanjem pripovedačkog iskustva
Fride Filipović, i Nevenka, junakinja iz novele Odsustvo (druga novela iz knjige Razilaženja) pripremljenije ući u iznuđenu, jednodnevnu avanturu sa
muškarcem (ovoga puta mlađim od sebe). Za
junakinje Priča o ženi patnja, koja je neminovna
posledica izvornog, patrijarhalnim odnosima iznuđenog „poštenja“ i očuvanja tradicije, uzrokovana je
ponašanjem muškarca:
„’Vidiš, draga, vodeni cvet je proživeo svoje. Malo
sunca, slobode, pijanstva od ljubavi – i kraj. Jedno
kratko letnje predvečerje...’
Ona ga obuhvati jednim pogledom punim bezmerne
milošte i iznenada oseti da su joj se oči ovlažile.
Postiđena, okrenu glavu i gotovo grubim glasom reče:
’Molim te, zaveslaj jače. Zadocniću na voz...’“
(Filipović, 1937, 57).
S druge strane, junakinje priča Konfeti, Ljubavmržnja i Rešenje zagonetke dovoljno su emancipovane
da bi mogle da formiraju sopstveno mišljenje i da
same utiču na svoju sudbinu. I tada, izvesno rivalstvo
sa muškarcem, te potreba da se na njegovu želju
odgovori negativno ili da se ona što duže održava, da
se proces zavođenja kao takvog prolongira, ukazuje na
njenu pasivnu prirodu, koja reaguje, ali koja retko
kada provocira. Gordanina spoznaja slabog muškarčevog karaktera dolazi naknadno, posle ljubavnog
zanosa, ali ona uspeva da se snagom svoje ličnosti i
individualnošću izbegne sudbinu podređene, druge
žene, za razliku od Natalije (Raspuštenice), koja i
nakon razvoda oseća potrebu za zaštitom a, pronalazeći za bivšeg muža nasilnika opravdanje, čak i za
ekstremniji vid nadziranja i kažnjavanja. Zato se
Gordanina spoznaja odvija upravo u prvom licu, a ne,
kao što je slučaj u ranijim pripovetkama, u trećem licu
ili u slobodnom neupravnom govoru:
„Lepi, snažni, mladi mužjak koji je samo meni
pripadao – izobličio se najednom u bednog, malog čoveka, u nesrećnog oca, u kupljenog muža koji se
nemoćno koprca u mreži prljavih porodičnih intriga...“ (Isto, 65).
Lejla, junakinja priče Konfeti, zaglavljena u nemoći
da se obračuna sa sopstvenim detinjstvom, zasniva
kontradiktoran odnos prema muškarcima, koji su joj,
kao prostitutki, izvor prihoda i sigurnosti, ali s druge
strane i frustrirana je zbog oca koji ju je napustio kada
je bila mala (njen sagovornik, prosedi gospodin,
9
dično „ometenim“ pokojom naznakom modernizma –
uslovljene svojim poreklom, teškim uslovima
odrastanja ili nakaradnom socijalizacijom, za koju,
opet, često nisu same odgovorne – uspele su da se
uzdignu iznad standarda koje im je društvo nametnulo. Pored didaktički pojednostavljenih junakinja
poput Katice (Briljanti), Darinke (Udovice) i dr., ili
što je češći slučaj, nepopravljivo iskvarene (opet,
zarad ostvarenja izvesne „pouke“), ili pak žena koje
usled svoje naivnosti bivaju kažnjene (priče Vodeni
cvet, Aprilsko sunce, Sve za deset hiljada i dr.), Frida
Filipović uspela je da sporadično naznači konture
jedne emancipovane žene-ideala, koja katkad spoznaje
i prevazilazi kako sopstvenu, žensku (Sestra Gracija)
tako i muškarčevu slabost (Ljubav-mržnja) i koja joj
se adekvatno, u skladu sa svojim obrazovanjem i
nazorima, suprotstavlja i prevazilazi je. Stoga, čini se
da je trenutak spoznaje vlastite prirode a katkad i
muškarčeve naravi – jer gotovo da nema muškarca
koji u pripovetkama Fride Filipović nije nedvosmisleno osuđen od strane naratorke – ključni preduslov razvoja i zamajac narativnog toka, evolucije
karaktera i neumornog rada na anatomiji ženske duše i
na procesu ženske individualizacije, koji je, u vreme
kada su priče objavljene, bio pod teškim ispitom – s
jedne strane, tradicionalno, patrijarhalno nasleđe i
nedovoljna razvijenost srpskih gradova i austrougarskih provincija (Videti: Ristović, 2007), s druge
nacionalni sukobi i verska netrpeljivost koja je nekoliko godina potom eskalirala u najveći pogrom
nedužnih civila. Sve to nije moglo ili, jednostavno,
nije dozvoljavalo da ženska pitanja dođu u prvi plan i
da se o njima ozbiljno diskutuje. Stoga, književni rad
Fride Filipović koji, kao i mnogi veliki poduhvati
pojedinih zaboravljenih srpskih spisatelja i spisateljki,
nikada nisu imali onaj uticaj koji su zasluživali,
predstavlja ne samo važan doprinos srpskoj književnosti i rodnoj kritici, već i šire, kulturološkim
procesima i društvenim gibanjima na koje je ona,
nedvosmisleno, od početka svoga rada pa do kraja, do
forsiranja osetljivih, jevrejskih tema, Holokausta i
njegovih jezivih posledica, ukazivala. Iz perspektive
studija kulture mogli bismo reći da se proza Fride
Filipović bavi društvenim fenomenima, književnošću
kao „događajem, odnosno, dokumentom koji ima
društvene, istorijske i političke uloge i razgranatost“
(Đurić, 2009, 35–58). Njene potonje pripovetke, Do
danas, Eksterijer, pogled na vrt, a posebno tri izuzetne duže novele Razilaženja i roman Gorke trave,
nastao produženjem novele Ma šta se desilo, nastaviće
da se bave temama i junakinjama koje, potlačene,
izbezumljene, ostavljene, ugnjetavane, kažnjavane i
nadzirane, žive svoje živote nastojeći da, ma i nehotice, utičući na njihov kvalitet, promene i postojeći
društveni poredak.
poredi sa detetom koje okrutno čupa leptiru krilo.
Razlike u mentalitetu, običajima, ponašanju kojih je
junak svestan (ili ih postaje svestan pri susretu sa
majkom i rođacima) postaju nepremostiva prepreka
ljubavi.
Ipak, nedvosmislena osuda lažnog morala, situacija
u kojoj žena plaća svoje potčinjavanje muškarcu, dok
socijalni status koji nadređuje svemu ostalom, pored
Briljanata, donose i priče Udovice, Zavet đavolu, Sve
za deset hiljada i Raspuštenica. Dok na početku priče
Udovice gospođa Nata, koja je za muža odabrala
„bolju partiju“, uživa u svojoj nadmoći nad zanatlijskom udovicom, na samom kraju, pošto spozna
toplinu koja ju je u životu zaobišla, priznaje sopstveni
poraz:
„Pretsoblje, iz koga je izišla, bilo je puno sunca. U
mračnom kućnom hodniku, gospođu udovicu sudskog
savetnika zaboleše oči od napora da razazna početak
stepenica.“(Isto, 116).
Spuštanje i otpor prema suncu nedvosmislene su
aluzije njenog psihičkog stanja: „Ona namršteno zažmuri, i u tom času učini joj se da je svuda oko nje,
nad njom i ispod nje mrak i praznina...“ u Zavetu
đavolu na ćivtinstvo i skorojevićstvo doktora Nedića
kalemi se primitivizam njegove žene. Umesto da od
nje dobije njemu preko potrebno poštovanje i divljenje, jer joj je „dao svoje ime, koje je samostalno i s
ponosom nosio trideset godina, ime koje je njegovo
neprikosnoveno dobro“, doktor ostaje sam, neshvaćen,
„s onu stranu života i svetlosti, s onu stranu sreće i
ljubavi...“
Potpuna podređenost žene i njena zavisnost od
muškog pola demonstrirana je i u priči Sestra Gracija,
gde se mladoj iskušenici jasno predočava da će jedan
jedini muškarac, poljuljati sve njene moralne nazore,
ubeđenja i veru. S druge strane, Jedna perla i Usedelica pokazuju da je potčinjenost, delom urođena a
delom stečena, ipak varijabilna i uslovna: sestra koja
živi za brata (Usedelica) i sluškinja koja verno služi
neženju (Jedna perla) u izvesnom smislu napuštaju
svoje ideale onog trenutka kada ne dobijaju odgovarajuću mušku „naknadu“ i priznanje za svoj angažman, odnosno, kada se osete ugroženima usled pojavljivanja rivalke.
Priče Fride Filipović balansiraju između emocije i
agonije, između želje i sputavanja, između tradicije i
njenog prevazilaženja, između majčinstva kao brige
za muškarca i sopstvenog narcističkog osećanja. U isti
mah i požudne ženke ali i krotke, poslušne, verne
supruge, preljubnice i kokete, bonvivanke, malograđanke, rodno osvešćene i – mnogo češće – neosvešćene, nosilice patrijarhalnog morala ili pomodne
kaprićoze, one jednako pate kada bivaju ostavljene i
kada ostavljaju, kada vole i kada mrze, kada praštaju i
ne praštaju. S druge pak strane, junakinje koje su na
svom putu emancipacije odmakle više ili manje, koje
su – u skladu sa realističkim prosedeom tek spora10
LITERATURA
Zorislаv Pаunković
Misterija
Irine Aleksander
Primarna literatura
Filipović, Frida. 1937. Priče o ženi. Beograd: Geca
Kon.
Tercijarna literatura
Bataj, Žorž. 2009. Erotizam. Beograd: Službeni
glasnik. Preveo Ivan Čolović.
Đurić, Dubravka. 2009. Poezija, teorija, rod –
moderne i postmoderne američke pesnikinje. Beograd:
Orion Art.
Evola, Julius. 1990. Metafizika seksa. Čačak: Gradac.
Zaharijević, Adrijana. 2010. Postajanje ženom,
Beograd: Rekonstrukcija Ženski fond.
Suzan Stenford Fridman, Preko roda: nova geografija
identiteta i budućnost feminističke kritike, prevela
Dubravka Đurić, Genero, časopis za feminističku
teoriju, 2005, 6–7, str. 103–123.
Ristović, Milan (prir.). 2007. Privatni život kod Srba u
dvadesetom veku. Beograd: Klio.
Sontag, Suzan. 1983. Bolest kao metafora. Beograd:
Rad.
Šalgo, Judita. 1997. Put u Birobidžan, Beograd:
Stubovi kulture. Priredio Vasa Pavković.
Šasget Smiržel, Žanin i dr. 2003. Ženska seksualnost.
Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva.
Preveo Radoman Kordić.
Između dvа svetskа rаtа Irinа Kunjinа-Aleksаnder
bilа je domаćicа čuvenog sаlonа u Đorđićevoj 7 u
Zаgrebu, koji je okupljаo levičаrske pisce, umetnike i
političаre. Bilа je udаtа zа jednog od nаjbogаtijih ljudi
u Hrvаtskoj, аdvokаtа Božidаrа Aleksаnderа, iz poznаte porodice industrijаlаcа, koji je isto tаko bio
levičаrski opredeljen. Kаo ličnost u središtu društvenog i kulturnog životа dаlа je izuzetаn doprinos
kulturnoj i političkoj istoriji, koji još nije u potpunosti
poznаt i proučen. Tаko, neki аutori, koji su pisаli o
njoj, porede je sа Cvijetom Zuzorić (Enes Čengić,
Vilim Svečnjаk, Boris Zаkošek) i Kristom Đorđević
(Irinа Subotić). Snаžne veze povezivаle su je i s
Beogrаdom, u koji je često dolаzilа. Međutim, njen
društveni i kulturni аngаžmаn oduvek su prаtilа rаznа
osporаvаnjа, kojа su s vremenom prevlаdаlа. Nаkon
smrti Irine Aleksаnder 2002. godine u Ženevi,
istаknutа hrvаtskа rusistkinjа Irenа Lukšić priredilа je
dve njene knjige – „Svi životi jedne ljubаvi” (2003) i
„Sаmo činjenice, molim!” (2007) – u nаstojаnju dа se
o delovаnju аutorke stvori kompletnijа i objektivnijа
predstаvа.
Život nаjpoznаtije Ruskinje iz redovа ruske
emigrаcije u Hrvаtskoj prаtile su glаsine i legende, zа
koje je, donekle, i sаmа zаslužnа. Njenа biogrаfijа je,
međutim, i bez togа živopisnа i romаnesknа. Rođenа
je 1900. godine u Peterburgu. Mаdа je, kаo i većinа
ruskih intelektuаlаcа, imаlа liberаlnа i revolucionаrnа
shvаtаnjа, u vrtlogu grаđаnskog rаtа dospelа je prvo u
Kijev, а zаtim i u emigrаciju. Tаdа se prvi put udаlа i
dobilа dete koje je vrlo rаno umrlo, а muž, oficir Bele
аrmije, nаpustio ju je. Posle četiri godine u Jugoslаviji
vrаtilа se u Sovjetski Sаvez, а dve godine kаsnije
udаlа se zа Božidаrа Aleksаnderа i ponovo došlа u
Zаgreb. Pošto je i kаsnije posećivаlа Sovjetski Sаvez,
u dobа kаdа tаkvа putovаnjа nisu bilа uobičаjenа,
opšte mesto u literаturi o njoj je pretpostаvkа dа su tа
putovаnjа bilа obаveštаjnog kаrаkterа (dostupnа grаđа
to zаsаd ne potvrđuje). Brаčni pаr Aleksаnder 1941.
godine uspevа dа pobegne iz Hrvаtske, nаkon čegа
Božidаr Aleksаnder rаdi u Ujedinjenim nаcijаmа u
Njujorku, а od 1955. zа UNESKO u Pаrizu. Tokom
svoje književne kаrijere Irinа Kunjinа objаvljuje delа
nа ruskom, hrvаtskom i engleskom jeziku – u Rusiji
pre revolucije, u Sovjetskom Sаvezu, u emigrаciji, u
Jugoslаviji, u SAD, i u svim tim zemljаmа nаlаzi se u
središtu kulturnog životа. Tokom Drugog svetskog
rаtа podržаvа oslobodilаčku borbu jugoslovenskih
nаrodа. Pošto su potrošili imetаk nа skupo suprugovo
Nova knjiga Dragane V. Todoreskov: Tragom
kočenja
Dragana V. Todoreskov
11
lečenje, Irinа Aleksаnder umire u siromаštvu u 102.
godini.
Knjige koje je priredilа Irenа Lukšić potvrdile su,
pre svegа, dа je Irinа Aleksаnder dobаr i znаčаjаn
ruski pisаc. Kod nаs se nekаko odomаćilo shvаtаnje
dа je u poređenju s blistаvim okruženjem pisаcа i
slikаrа onа bilа mаnje znаčаjnа pojаvа. Ove knjige
pokаzuju dа to nije tаčno. Sticаjem okolnosti, njen
opus je iscepkаn i rаsut po rаznim nаcionаlnim
kulturаmа, аli nije zаnemаrljiv. Kunjinа zаprаvo imа
vrlo specifično mesto među ruskim piscimа svoje
generаcije, аli i šire. Njen tаlenаt konstаtuje čаk i
Vlаdimir Nаbokov, koji je, inаče, bio izrаzito nekolegijаlаn i zаjedljiv kritičаr. Veliku pаžnju u Hrvаtskoj izаzvаlo je objаvljivаnje njenih „Uspomenа” u
knjizi „Svi životi jedne ljubаvi”. Nа tu knjigu se dugo
čekаlo, jer se očekivаlo obelodаnjivаnje rаznih pikаnterijа, s obzirom nа dugogodišnje аutorkino prijаteljstvo s Miroslаvom Krležom, аli pikаnterije su
izostаle. Umesto njih, u zаvršnom poglаvlju „Fuga
krležiana” Irinа Aleksаnder je dаlа zаnimljivu аnаlizu
Krležinog likа i delа. Kаrаkteristično je dа je, iаko je
imаlа izuzetno bogаt i rаznovrstаn život, uspelа dа u
svojim uspomenаmа veomа mаlo kаže o sebi.
Nаjnovije otkriće u knjizi „Sаmo činjenice, molim!” (nаslovljenoj po аutobiogrаfskom romаnu
„Sаmo činjenice, ser!” iz 1933. godine, uvrštenom u
knjigu) odnosi se nа doprinos Irine Kunjine nаstаnku
sovjetskog nemog filmа. Sredinom dvаdesetih godinа
onа je pisаlа scenаrije i glumilа nа filmu. Jedаn od
njenih scenаrijа, „Miške protiv Judeničа”, reаlizovаli
su 1926. godine člаnovi аvаngаrdne grupe FEKS,
kаsniji klаsici sovjetske kinemаtogrаfije Grigorij
Kozincev i Leonid Trаuberg (film je rekonstruisаn
2006. godine).
Nаpokon, novа knjigа, „Sаmo činjenice, molim!”,
uz istrаživаnjа u prethodnoj knjizi, pokаzuje dа je
Irinа Aleksаnder bilа vаžаn učesnik u kulturnom i
političkom životu XX vekа. Njen znаčаj nije lokаlnog
kаrаkterа. Posvećenа joj je upečаtljivа epizodа u
uticаjnoj knjizi Rebeke Vest „Crno jаgnje i sivi soko”,
gde je prikаzаnа nаkon neuspele premijere njene
drаme „Puškin” u Hrvаtskom nаrodnom kаzаlištu
1937. godine; o njoj u svojim „Dnevnicimа” ispisuje
strаnice Anаis Nin, dok je ćerkа Henrijа Milerа
Vаlentinа, izgledа, dobilа ime po junаkinji njenog
engleskog romаnа „Nаdolаzeći tаlаs”. Jugoslovenskа
kulturа kod Irine Aleksаnder imа ulogu sаstаvnog
delа svetske kulture.
Ove dve knjige, zаnimljive i sаme po sebi, proširuju
nаšа sаznаnjа o XX veku. Vаžne su zа rаzumevаnje
jugoslovenskih prilikа, kojimа su dobrim delom i
posvećene. Međutim, one ne uklаnjаju mnoge
nedoumice vezаne zа Irinu Aleksаnder. Misterioznа
dаmа ostаće intrigаntnа i zа buduće istoričаre.
SVI ŽIVOTI JEDNE
LJUBAVI
Prevela: Irena Lukšić
Izdavač: JESENSKI I TURK
Neki ljudi jednostavno nose legendu. I premda svi
znamo što bi se pod tim pojmom trebalo podrazumijevati, ipak svaki put na drugačiji način ostajemo
zbunjeni neuhvatljivošću biti, jer nam u pomnoj
raščlambi iscuri poput zagrabljena pijeska kroz prste,
a od preostalih nekoliko sitnih zrnaca ne možemo
složiti smislenu cjelinu. Naime, ljudi s legendom jesu
ta legenda i u tome je njihova privlačnost.
Tako nam izmiče i rusko-hrvatska književnica Irina
Aleksander. Dokumenti govore da je rođena 15. lipnja
1900. godine u Peterburgu kao Iraida Kunina. U
rodnome je gradu završila gimnaziju i 1919. počela
studirati na Filozofskom fakultetu, a godinu poslije na
Pravnom fakultetu. U vrijeme građanskog rata zajedno s malenim sinom i mužem, pukovnikom carske
vojske, emigrira iz Rusije. Obitelj je, navodno preko
Poljske, stigla u Hrvatsku i nastanila se u Zagrebu.
Međutim, brak s pukovnikom ubrzo se raspao, a sin
Aleksandar umro je od tajanstvene bolesti. Irina je,
kako navode neki izvori, upisala Pravni fakultet 1923.
Potom je, pod posve nejasnim okolnostima, otišla
natrag roditeljima u Lenjingrad, gdje je osim studija,
bila angažirana i na raznim kulturnim projektima, od
toga da je npr. pisala osvrte na filmove za lenjingradsku “Pravdu”, do toga da je glumila u filmovima.
Zagrepčanina Božidara Aleksandera, kako navodi u
svojim memoarima, upoznala je 1921. godine.
Vjenčali su se 1926. u Beču. Od tada Irina počinje
postajati "pravom kulturnom institucijom", kako kaže
povjesničar Ivan Mirnik. U kući u Đorđićevoj 7 drži
salon u kojem se okuplja onodobna kulturna elita
"lijevoga" svjetonazora. U salon su zalazili npr. slavni
slikar Antun Motika te još slavniji književnik
Miroslav Krleža. Bogat i velikodušan, Božidar je
pomagao umjetnicima. Osim toga, Irina je i sama pisala beletrističke i literarno-kritičke tekstove. Surađivala je, između ostaloga, i u časopisu “Književnik”.
POLITIKA
12
Objavila je autobiografski roman Samo činjenice, Sir!
i zbirku priča Crveni fes. Prevodila je s ruskog,
ponajviše dječju književnost. Na Krležinu preporuku
1937. izvedena je njezina drama o Puškinu, i to uz
suradnju najuglednijih ljudi: s ruskoga je dramu
preveo Branko Gavella, inscenirao je Ljubo Babić,
režirao Tito Strozzi, naslovnu ulogu igrao Vjekoslav
Afrić No usprkos tome, drama je doživjela fijasko.
Godine 1941. Irina i Božidar bježe iz Zagreba i do
1955. žive u New Yorku. Potom u Parizu, a od 1960.
u Genevi.
Danko Plevnik
Ljudska prava na različitost u
žrvnju netolerantnosti
Danas se u Zagrebu održava gay parada u ime proširenja prihvaćanja ljudskih prava na različitost.
Javnost se prema homoseksualcima u nas odnosi s
iskrenom netolerancijom, smatrajući da je ona plod
obijesne svijesti i razularene tjelesnosti, iako je ta
pojava stara kao i čovječanstvo. Po Miroslavu Krleži
za pretvaranje prirodnog homoseksualizma u društveno neprihvatljivu anomaliju krivi su Isus Krist i engleska kraljica Viktorija a homoseksualnost nije bolest
ni izopačenost pa se tu ne može biti za ili protiv.
Postojala je i postoji kao različita kosa ili oči. Te nam
Krležine rečenice svjedoči Irina Aleksander u
nedavno izašloj knjizi Svi životi jedne ljubavi (Zagreb,
Hrvatsko filološko društvo i Naklada Jesenski i Turk,
2003). One ne podupiru tezu o Krleži kao homoseksualcu, iako je među najistaknutijim intelektualcima
uvijek bilo homoseksualaca (Marcel Proust), nego kao
zaštitniku njihovih osobnih prava. I danas se moralno
kuražniji intelektualci stavljaju na stranu te društveno
proskribirane manjine i njihovo javno prihvaćanje u
nekoj sredini postaje mjerilom tolerancije.
Irina i Bela Krleža
Sve do 13. prosinca 2002, kada je umrla u snu, Irina
je živjela u stanu u središtu Geneve te, usprkos poodmakloj dobi, kako je sama tvrdila, sređivala svoje
memoare o prijateljstvu s mnogim slavnim osobama
20. stoljeća i tako zapravo ispisivala kroniku jednoga
neobičnoga vremena. Ulomci iz njezina “rukopisa
života”, kao što je poznato, već su bili objavljivani u
domaćoj periodici, osobito dijelovi koji se odnose na
Hrvatsku i kulturni život između dva svjetska rata.
Pritom je, što je i bilo za očekivati, posebnu pozornost
javnosti privukao Irinin odnos (poslovni i prijateljski)
s Miroslavom Krležom.
Aleksandrova u Krleži nije vidjela homoseksualca i
kad se on hvalio svojom biseksualnošću kao općim
mjestom svačijeg (ne) osvješćenog spolnog života,
nego kao psihološkog života, nego kao psihološkog
hermafrodita u čemu mu je parirala i supruga Bela. U
Krleži se ta dvospolnost manifestirala više kao žensko
obilježje (ranjivost, dječja uvredljivost i istinsko
koketiranje) nego kao muško (često prejaki mozak) i
zato mu je za određene ženske slabosti trebalo i
žensko društvo. I Miroslav i Aleksandrovoj ne znači
drugo doli: nedruštvenost, egoizam, neuravnotežen
odnos s ljudima, što je odredilo i njihovu hirovitu
logiku komuniciranja s drugima i sezonski izbor marionetskog teatra prijatelja i poznanika. Dok Krležu
vidi kao genija usmenog pripovijedanja, o Belinim
verbalnim manama govori s takvom iskrenošću da to
izmiče svakom konvencionalnom obziru.
Još od Stanislava Šimića nije u krležološkoj
literaturi bilo toliko vlastitosti u analiziranju Krležina
opusa. U eseju Fuga krležiana Irina Aleksander dala
je toliko sretno neakademskih primjedaba i tumačenja
koje s Krleže skidaju pozlatu provincijskog zlatnog
teleta, ali mu u isto vrijeme pripisuju moć literarnog
demijurga, koji je “sam sebi bio i Francois Villon i
Akademija i enciklopedisti”. Literarni lopovi mrze
Krležu “zato što on piše kao Krleža i ugrožava im
originalnost” Krleža nije bio stanje, nego vrijednost
zemlje, bio je alpski vrh iznad Panonske ravnice kome
Roman Douglas Tweed, van pogleda ne samo šire već i
stručne javnosti sve do prevoda na hrvatski, koji je kao
treću knjigu sa spisima Irine Aleksander objavila, u
svojstvu prevoditeljke i priređivačice rusistkinja Irena
Lukšić (Douglas Tweed i ostali, Hrvatsko filološko društvo,
Zagreb, 2011
13
Miroslava Krležu. Irina je bila mecena slikara Zemlje,
tako da su je mnogi i ovjekovječili u svojim radovima.
Kao inteligentna i bogata žena voljela je javno
djelovati, pa je pisala članke o ruskoj književnosti u
“Vijencu” i “Književniku”.Časopis “Književnik” je,
da ga spasi od materijalnih problema, njezin muž čak
kupio i tako omogućio ljevici da očuva elitni periodik.
S početkom Drugog svjetskog rata Aleksandrovi su
kao Židovi postali nepoželjni te su se preselili u New
York. Poslije rata preselili su se u Pariz, a onda i u
Ženevu, gdje su proživjeli ostatak života.
je bio potreban urednik da ostane slavan poput
Musila, ali takvog urednika na ovim prostorima nije
bilo. Ona koja sama: nije imala pretjeranog stvaralačkog talenta, uspjela je kreativno demistificirati
Krležinu poetiku ustvrdivši, među ostalim, da njegovi
likovi nisu “prikazani nego ispričani; Krleža govori
umjesto njih...”.
A umjesto koga je govorila ona kao agentica
Kominterne ili Staljinova Lijepa Plavka koja je
boraveći i putujući Italijom po zadatku imala, preko
Jančikovića, spriječiti dolazak Pavelića na vlast? Je li
Krleža znao s kakvom ženom prijateljuje? Je li ona
sama znala kome je prijatelj, a kome “Mata Hari”?
Naime, Irina Kunina Aleksander (Peterburg 1900,
Ženeva 2002) tip je “žene koje nema”, kako bi naslovio Ivo Andrić. Već i godina njezina rođenja nije
pouzdan signal: u nekim hrvatskim publikacijama reči
posvećene njoj navode godinu 1903. “Kad sam prije
deset godina”, kazala mi je prevoditeljica i priređivačica ove knjige Irena Lukšić, “imala prilike listati
njezinu hrvatsku putovnicu (‘vidite, ovo mi je dao
Tuđman!’), vidjela sam upisanu godinu 1900, i pravo
ime: Iraida Efimovna Kunina. Udana Aleksander.
Mjesto rođenja: Peterburg”. Međutim, povjesničar
Ivan Mirnik pretpostavlja da je i ta godina izmišljena
te da je ona zapravo rođena 1899. godine.
U svojim uspomenama, koje je pisala više od četvrt
stoljeća i za koje je tvrdila da oba sežu više od tisuću
stranica, naglasila je, prema Lukšićevoj, tek neke
momente iz svojega života: djetinjstvo i ranu mladost
u Petrogradu, odlazak s obitelji u Bjelorusiju (nakon
revolucije), dolazak u Hrvatsku i starost u Ženevi.
Pritom je objasnila da ih piše iz ljubavi prema svome
mužu Božidaru i da su sve stvari prožete ljubavlju
prema njemu. Svojoj prevoditeljici Lukšićevoj čak je i
rekla: “Molim vas, napišite da su memoari posvećeni
svetloj pamjeti Božidara”,, Tih memoarskih stranica
ispalo je 250. Ostalo je, navodno, bilo u fazi “dotjerivanja”. Irina se, naime, žalila da slabo vidi i da mora
plaćati rusku daktilografkinju, a nema dovoljno novca
za to. Zbog toga memoarski tekst nije dostupan u
punom opsegu.
Rekla je i napisala da potječe iz obitelji visokog
državnog činovnika. Stoga su joj djetinjstvo i rana
mladost protekli bezbrižno, a polazila je u skladu sa
statusom, elitne ženske škole. Nakon Oktobarske
revolucije počinje “razdoblje zatamnjenja”; obitelj
automatski postaje sumnjiva novom režimu, a oca čak
i uhićuju, i to nekoliko puta. U memoarima pak ona te
godine meteža opisuje kao “život u umjetnosti”, kao
intenzivno duženje s pjesnicima i sudjelovanje u
literarnom životu rodnoga grada. Godine 1920,
Kunina je zajedno s prvim mužem, carskim pukovnikom Černovom, preko Poljske i Turske stigla u
Herceg Novi, gdje je bio uređen kamp za ruske izbjeglice. Otuda su došli u Zagreb gdje se, kako ona piše u
memoarima, Čenov zaljubio u njezinu prijateljicu i
zajedno s njom otišao u Pariz. A Irina je započela
studij prava gdje je upoznala Božidara Aleksandra,
potomka poznate obitelji industrijalca Samuela
Aleksandra, Židova. Božidar i Irina vjenčali su se u
Beču 1926, godine. Nakon toga ona se nakratko
vratila roditeljima u Lenjingrad, gdje je djelovala kao
glumica, scenaristica i novinarka. Potom se za stalno
doselila u Zagreb i u svome domu, u Đorđićevoj 7 u
Zagrebu, držala je literarni salon, u koji je zalazila
ondašnja krema “lijeve” književnosti i umjetnosti.
U jesen 2001, godine povjesničar Boris Zakošek,
koji radi u Državnome arhivu Rijeka i koji se bavi
poviješću HSS-a, u dosjeu Božidara Aleksandra našao
je dopis rimske kvesture upućen jugoslavenskoj
policiji u kojem se baca sumnja na djelatnost Božidarove žene Irine. U dopisu se navodi da je Irina
Ruskinja, koja je nakon Revolucije dospjela u zatvor
u Petrogradu, ali se oslobodila zahvaljujući svojemu
tamničaru, pukovniku Černovu, s kojim je otišla u
emigraciju. Poslije su se navodno vratili u SSSR - on
je strijeljan kao bjeloemigrant, a nju je Kominterna
angažirala kao svoj punkt za ubacivanje komunista u
Hrvatsku. Usput je, dakako, trebala dojavljivati i
važne informacije iz političkog i kulturnog života naše
zemlje. U dopisu se upozorava jugoslavenska policija
da pomno prati kretanje bračnoga para Aleksander.
Lukšićeva se u svojem istraživanju povezala sa
Zakošekom jer su njemu za istraživanja povijesti
HSS-a trebale informacije iz Irininih memoara, a njoj
iz života: “U to vrijeme već sam završavala prijevod
tih 250 stranica ‘dotjeranoga’ rukopisa, koji je ona
dala za objavljivanje, i pomislila sam da bi uz njezine
zapise, s obzirom da su ‘filtrirani’ i usmjereni na
veličanje njezine spisateljske uloge (poze), bilo dobro
pridodati i ovaj dokument”. Slijedeće godine (2002)
Boris Zakošek otputovao je u Ženevu i posjetio Irinu
Aleksander, koju je zbog bolesti trebalo preseliti u
kliniku. Rodbina nije imala novca za plaćanje
adekvatne zdravstvene njege predložila je da Hrvatska
Središnja figura salona bio je književnik Miroslav
Krleža, a isticali su se i slikari okupljeni u grupu
Zemlja. Božidar Aleksander radio je kao odvjetnik
zajedno s Tomom Jančikovićem, istaknutim HSSovcem, i kao bogat čovjek materijalno pomagao
14
otkupi njezin bogati arhiv, u kojemu dominiraju
memoari od 1000 stranica te se tako naplati njezin
boravak u klinici. U jesen 2002. Irina je preselila u
kliniku i Zakošek je popisao ostavštinu koju je
otkupio Arhiv Hrvatske. U toj ostavštini, međutim,
nije bilo memoara, a rukopisi koji su se našli nisu bili
odveć zanimljivi. No, bilo je dokumenata koji govore
o tome da su Irina i Božidar imali problema i s
McCarthyjevom komisijom u SAD-u i da je FBI
vodio istragu protiv Božidara. Iz ostalih dokumenata
vidljivo je da su Irina i Božidar aktivno participirali u
političkom i društvenom životu Francuske i Švicarske
i da je ona ustrajno propagirala sovjetsku vlast i
kulturu.
cijeli život vjerojatno kao izlika da od ovih sugovornika izvuče što više potrebnih informacija. No,
vratimo se sintagmi “žene koje nema”: njezina arhiva
je otkupljena i trebala je stići u Hrvatsku. Međutim,
odvjetnik koji vodi postupak priopćio je da se ne
može provesti ostavinska rasprava sve dok se ne
pronađe njezin originalni izvod iz knjige rođenih. U
tom je smislu iz Petrograda zatražio spomenuti dokument, međutim, odgovoreno mu je da osoba pod imenom IRINA (IRAIDA) EFIMOVNA KUNINA nikad
nije bila upisana u matične knjige u Petrogradu!
Slobodna Dalmacija 28. lipnja 2003.
S obzirom na to da je intenzivno živio mit o
njezinim opsežnim memoarima, za koje tobože nijedan izdavač u Hrvatskoj nije imao sluha, Lukšićeva
je smatrala da bi Irinini memoari bili zapravo svi
tekstovi koji govore o njoj: onih, dakle, 250 stranica
koje se doista može nazivati memoarima, zatim
dokumenti iz Arhiva, popis ostavštine i fotografije,
izvaci iz pisama u kojima je ona pisala o sebi i svom
književnom radu te leksikon osoba koje spominje, a
koji daje pouzdane informacije o osobama iz njezina
memoarskoga teksta. Te dodatke sastavila je Jadranka
Pintarić. U svojim memoarima Irina je često pisala ne
samo kriva imena nego je iznosila krive podatke
(uostalom, kao i mnogi suvremeni pripadnici tajnih
službi). Neka imena danas su pak ili zaboravljena ili
drukčije tumačena, pa je ovo prilika čitatelj sazna
nešto više o osobama iz njezina svijeta (npr. profesor
Zelinski, koji joj je bio idol u Petrogradu, zapravo je
bio aparatčik i hulja, potkazivao je istaknute pisce;
profesor nije bio nikakav veliki znanstvenik - njegovi
se radovi smatraju sovjetološkom lakirovkom, itd.). A
da bi se dočarala punina vremena, XX. stoljeća, koje
je bilo prekratko za njezin bogat i natprosječno dug
život, Jadranka Pintarić sastavila je i kronološki
pregled najvažnijih osoba, događaja, izuma, duhovnih
stanja i sl. Uz dodatke je pridodana bibliografija
radova Irine Kunine Aleksander i popis radova o njoj.
Samo činjenice, molim!
Tekstovi i dokumenti
Irina Aleksander
Prijevod: Irena Lukšić, Damjan Lalović
Hrvatsko filološko društvo, 8/2007
U knjizi su skupljeni novi tekstovi i dokumenti koji
predstavljaju život i razmišljanja popularne Iročke,
ruske emigrantske književnice Irine Aleksander
(Peterburg 1900-Ženeva 2002). Tu je, ponajprije,
autobiografski roman "Samo činjenice, Sir!", zatim
slijede članci iz američkog časopisa "Novosel'e",
korespondencija, transkript dokumentarnog filma u
kojemu ta velika dama pred kraj života rezimira svoje
nevjerojatne pustolovine te važniji odjeci na njen lik i
djelo.
Lukšićeva je u pogovoru, naslovljenom Ispovijest
djeteta srebrnog vijeka, objasnila da je njezin memoarski tekst intertekstualan, da se u njemu prepoznavaju
motivi iz poznatih knjiga ruskih emigranata - iz
autobiografija Nine Berberove Kurziv je moj, iz
Prokletih dana Ivana Bunina, iz Na obalama Seine
Irine Odojevceve i drugih tekstova. Mnogi motivi
frapantno se podudaraju! Kunina je sebe vidjela kao
književnicu, a kako je ruski srebrni vijek (prva trećina
XX stoljeća) stavljao znak jednakosti između života i
umjetnosti, učinilo mi se da je ona izabrala tipičnu
pozu toga vremena - živjeti život. Knjiga kao cjelina
zapravo govori sve o Irini Kuninoj: što je htjela biti
(književnica) i što je zapravo bila (visoko pozicionirana agentica Kominterne). Memoari su se pisali
Knjigu je priredila i ruske tekstove prevela Irena
Lukšić, dok je engleske tekstove preveo Damjan
Lalović
15
Kada prve bombe padnu na Helsinki, optimisti će
nas podsetiti da je Finska, kao uostalom i Ukrajina,
nekada bila u sastavu Ruske imperije i da Putin prosto
mora da preboli kompleks poraza Sovjetskog Saveza
u Zimskom ratu. Kada Baltička flota greškom otvori
topovsku i raketnu vatru na Gdanjsk, optimisti će
skrenuti pažnju na to da bi pregovori o vraćanju Rusiji
bivših važnih gradova imperije Romanovih, Varšave i
Lođa, i te kako pomogli Poljacima da sačuvaju Krakov i Poznanj. I dok Poljaci razmišljaju, ruska armija
iz Kalinjingradske oblasti i Belorusije ulazi u Litvaniju, što je isto tako sasvim logično i optimistično, jer
se bolni kompleks izazvan bekstvom Litvanije iz
Sovjetskog Saveza takođe mora preboleti. Sve u
svemu, u ratu je već poginulo nekoliko stotina hiljada
Ukrajinaca, Finaca, Poljaka i Litvanaca, no i milioni
Rusa, tako da se pojavila nada da ostali koji su
preživeli, počnu s organizovanjem masovnih mirnih
protesta i tako zaustave Putina.
Vitalij Portnikov
Zakoni napredovanja
Kada su se prvi „mali zeleni“ pojavili na Krimu,
optimisti su nas uveravali da će se Vladimir Putin
zadovoljiti teritorijom svog omiljenog, no od strane
ruskih građana slabo posećenog poluostrva. Nakon
toga, kada su prvi diverzanti pošli na Donbas, optimisti su nas uveravali da će se na Donbasu sve i
završiti, jer Janukovič i kompanija samo separatiste
Donjecke i Luganske oblasti mogu da finansiraju i
svestrano podržavaju njihov narod.
Sada, kada ruska armija stoji par kilometara od
Mariupolja, grada koji joj se očigledno ne raduje,
optimisti nas podsećaju da je to takođe Donjecka
oblast i da je njoj preko potreban izlaz na more, jer
gde će oni utopiti sav taj ugalj koji Ukrajina više neće
moći da kupuje i koji Rusiji ama baš ni za šta nije
potreban. Kada posle Mariupolja Vladimir Putin krene
dalje, optimisti će nam govoriti kako je to sasvim
razumljivo. Njemu je suvozemni koridor do Krima
više nego neophodan jer, čim Kerčenskim zalivom
počnu da duvaju zimski olujni vetrovi, stanovništvo
njegovog, a sad i našeg omiljenog poluostrva umiraće
od gladi i zime.
I stvarno, rođaci još nepoginulih su organizovali
protestnu šetnju u ime pomoći naših ugnjetenih i
progonjenih sugrađana u severnom Kazahstanu, bez
obzira na to što je Kazahstan još uvek saveznik
Rusije. Ali i u tome se da videti nekakva samosvojna
optimistička vizija: rat protiv Kazahstana može odvući
Putinovu pažnju od rata u Evropi, i tako pokloniti
nekoliko meseci mirnog života Slovacima i Mađarima, kojima inače ne gine napad već sakupljene
vojske stacionirane u nedavno okupiranom gradu
Užgorodu, novoj prestonici novoosnovane Rusinske
narodne republike. I uopšte, sve je to sasvim logično,
jer je još Solženjicin primetio da je Kazahstan
predimenzioniran, a Putin Rusiji želi da vrati sve
teritorije koje su joj odvajkada pripadale.
A kad stigne u Šimkent, valjda će se zaustaviti.
Kada Putin ovim putem pođe još dalje, optimisti će
nam reći da je to njegovo putovanje sasvim logično,
jer je stanovništvo istočnih krajeva Ukrajine uvek
glasalo za Janukoviča, a Rusija prosto hoće da na tom
području ponovo uspostavi balans sila i obezbedi
neophodnu pomoć ruskojezičnom stanovništvu. Kada
Putin prodre u centar Ukrajine, optimisti će reći da je
to uvek bio deo Ruske imperije i da je to prosto teritorija koju ruski predsednik hoće čvršće da integriše u
Carinski savez s Rusijom. Kada Putin bombama sruši
Kijev, optimisti će nas podsetiti da je u ovom gradu
bilo mnogo građevina izgrađenih u nakaznom stilu
užasne staljinske arhitekture, a pored toga, sada se
otvorila mogućnost za izgradnju nove Saborne crkve
Svete Sofije i nove Kijevsko-pečerske lavre. Uostalom, Kijev je ruskojezični grad, tako da bombardovanje Kijeva nema nikakvog uticaja na areal
ukrajinskog jezika i kulture.
Vitalij Portnikov, Grani.ru 05.09.2014.
Prevod s ruskog Haim Moreno
Peščanik.net
Kada Putin stigne do Kamjanjec-Podiljska, optimisti će reći da on prosto hoće da obnovi granice iz
1939. A kada on te granice pređe, optimisti će pomisliti da on hoće da obnovi granice Sovjetskog
Saveza, što je, ako se imaju u vidu interesi Rusije,
potpuno logično.
Džamija u Šimkentu
16
da zapiše vrlo strogu ocenu o onome što neke od tih
velikana ponekad čini prosečnim ili čak i ispod
proseka. Briljantni eseji posebno su posvećeni slikarima Karavađu, Vermeru, Rembrantu i Mantenji, dok
se slikari italijanske renesanse Antonelo de Mesina,
Pjero dela Frančeska, Koređo, Mazačo, Paolo Učelo...
posmatraju prevashodno u njihovom odnosu prema
hrišćanskim temama. A od dela svih njih, pisaca i
slikara, umetnika generalno, do razmišljanja o Zlu i
Dobru, velikim slovom, kratak je korak.
Gruđinjski Zlo, u vidu Đavola ili Velikog Inkvizitora, prati kroz različite manifestacije do današnjeg
dana. Okosnica njegove dileme je: da li je Zlo lako
prepoznati i koliko je čovek spreman da se ili njime
koristi ili da se od njega brani? Gde su koreni Zla, da
li je ono inherentno čoveku i, ono najosnovnije: da li
je Zlo samostalno od Dobra, autentično u svojoj
grozoti i jadu koje širi oko sebe, i kako ga je moguće
zauzdati?
Ova pitanja, večna a krucijalna za ljudsku
civilizaciju, Gruđinjski elaborira najviše na bliskoj
proživljenoj istoriji totalitarističkih društava, fašističkog i staljinističkog. Iz njih se u Dnevniku pisanom
noću širi niz tema ali glavne su: ideologija političkih
pokreta, Holokausti i gulazi, kao i licemerni odnos
Zapada prema Istoku, odnosno intelektualci u smutnim vremenima. Aveti revolucije i apatridi koji su
lutali Evropom i Novim svetom, lutaju i Dnevnikom
Herlinga Gruđinjskog. Oni podsećaju na konstantu
straha u čoveku, glavni motiv njegovih akcija. Strah
će, na žalost, kod manjine biti izazov da se dela i da se
opstane. Većinu će naterati da pogne glavu, ropski
ćuti i trpi ponižavanje, zatiranje dostojanstva i prepuštanje sudbini.
Oni koji se, pak, kriju iza ideologije i koji se
udobno smeštaju u prve redove revolucije, od miševa
postaju lavovi. A kako - Gruđinjski citira Milovana
Đilasa i prepričava više susreta sa njim - „nijedna
revolucija ne prolazi bez gvozdene ideologije, a
ideologija zahteva istrebljenje pravih ili izmišljenih
neprijatelja“, eto, suprotno humanizmu, logora,
gulaga, Titovih partizana koji u Hercegovini u ime
ideologije ubijaju sopstvene očeve i igraju i pevaju
oko njihovih leševa, eto Katinske šume, eto Kambodže Pola Pota.
Posebno poglavlje u Dnevniku pripada ponašanju
elite zapadnih (naročito francuskih!) intelektualaca
tridesetih godina u odnosu na sovjetsku vlast. Njihove
iluzije o besklasnom društvu, pomodno filozofiranje o
Novom čoveku koji se rađa na Istoku, slepilo pred
gulazima (navedimo samo Sartra, Žida, Malroa), u
osnovi je, kako je Saharov sjajno primetio, nedovoljno
razumevanje onoga što se krije iza fasade sovjetskog
totalitarizma. I svesno prenebregavanje da, kako
Gruđinjski apodiktički iznosi, gulag nije bio rođak
nemačkog koncentracionog svemira već njegov brat
blizanac.
Anđelka Cvijić
Da li je Zlo lako
prepoznati?
Dnevnik pisan noću 1969-2000.
Gustava Herling Gruđinjskog,
Službeni glasnik 2010.
Retki su ljudi koje je priroda obdarila smislom za
sintezu svog velikog znanja i ogromnog životnog
iskustva, koju će uz nužni objektivni kritički pristup
podariti svetu kao pouzdano svedočanstvo o jednom
vremenu. Na srpskom se jeziku pojavila baš takva
jedna knjiga - Dnevnik pisan noću 1969-2000 poljskog pisca, esejiste i kritičara Gustava Herlinga Gruđinjskog (delove izabrala i prevela Biserka Rajčić).
Čitaocima u Srbiji Gustav Herling Gruđinjski
poznat je po kratkom romanu Bela noć ljubavi, koji je,
takođe u prevodu Biserke Rajčić, objavio čačanski
Gradac. Autor je i jednog od prvih dela o sovjetskim
gulazima: njegov roman Drugi svet pojavio se 1951.
na engleskom i sa predgovorom Bertranda Rasela, ali
u Francuskoj je čekao tri decenije na objavljivanje. U
intervjuu vođenom u leto 1999, Gruđinjski je kazao da
je razlog za to nimalo laskavi portret komunizma u
knjizi, suprotan stavu francuske inteligencije koja je
tada koketirala sa sovjetskim režimom. U ime
Francuske, kad je knjiga konačno objavljena, u jednoj
od čuvenih TV emisija Apostrofi, Bernar Pivo se
Gruđinjskom zbog toga duboko izvinjavao.
Rubriku dnevničkih zapisa, objavljivanih više od tri
decenije u čuvenom poljskom emigrantskom časopisu
Kultura, koji je izlazio u Parizu, Gruđinjski je nasledio od Vitolda Gombroviča. Sama količina teksta
govori da izbor nije nimalo lako napraviti, ali još je
teža okolnost da je Dnevnik Gruđinjskog kao kuća sa
nizom ogledala iz kojih vas gledaju različita lica
pisca. Ovaj višegodišnji kandidat za Nobelovu nagradu raskošna je renesansna ličnost: pored poljskog,
savršeno je čitao i govorio ruski, italijanski, francuski,
engleski, nemački i španski. Sjajni je znalac književnosti, filozofije, religije, posebno hrišćanstva,
istorije i slikarstva. A sudbina je odredila da bude ne
samo svedok dva terora u jednom veku - fašističkog i
komunističkog, nego i žrtva jednog od njih. Izbor koji
je mudro sačinila Biserka Rajčić pokazuje Gruđinjskog u svim ovim svetlostima.
Njegovo pero esejiste pronicljivo analizira knjige i
sudbine Kafke, Stendala, Dostojevskog, Orvela,
Solženjicina, Nadežde i Osipa Mandeljštama, Ahmatove, Cvetajeve, Flobera, Tomasa Mana, ali se ne libi i
17
Putokaz za razumevanje tog mračnog vremena
totalitarizma u 20. veku, na koje je do smrti i bez
prestanka upozoravao, Gruđinjski nalazi u Orvelovom
romanu 1984. Sve univerzalnije i sve aktuelnije, ovo
delo može biti, kako pisac Dnevnika kaže, lek protiv
„totalitarističkog raka“. A taj se rak, već nam je sada
jasno, polako ali sigurno širi 21. vekom. Šta je, osim
uobičajenih sredstava koja stoje na raspolaganju
jednom društvu, potrebno pojedincu da pobedi tu
bolest? Primenimo svi lek koji je u logorima 60-ih
godina u SSSR na sebi primenio sovjetski politički
disident Vladimir Bukovski, a to je „unutrašnja
sloboda, čiji je izvor vernost sebi i prijateljima“. Nju
nam niko ne može oduzeti. Gruđinjski, koji citira
Bukovskog, svojim životom i trodecenijskim
Dnevnikom pisanim noću o tome najbolje svedoči.
Lidija Deduš
Amos Oz
je gospodin pisac, a ova
knjiga gozba za čitatelja
En la komansau Dio krais la siaklon kai la tron.
U početku stvori Bog nebo i zemlju. Nakon toga,
stvori Bog i sve ostalo što stvori, sve dok ne dođe do
čovjeka. A kad stvori čovjeka, ostavi ga prepuštenog
drugom čovjeku. No, još više, samome sebi.
Rečenica o postanku prva je i posljednja što ju je
Martin Vandenberg, učitelj esperanta koji je, prije
Holokausta, predavao u Roterdamu, uspio naučiti
svoje učenike u kibucu. Nakon toga je umro. I još,
prije nego što će umrijeti, ustanovio je: “Smrt je
anarhist. Nema nikakvog strahopoštovanja prema
staležu, imovini, autoritetu, diplomama, u njenim
očima svi smo mi jednaki.“
A završetkom Vandenbergovog života, Amos Oz
zatvorio je okvir od osam pripovijedaka o životu
Jevreja u kibucu – utopijskoj zajednici naroda koji je,
pokušavši se otrgnuti od strogih religijskih pravila u
uzročno-posljedičnom odnosu ovozemaljskog i onog
poslije života, na neki način uspio izbjeći tipizaciju
Židova kao materijalno bogate populacije s jedne
strane, ali se na kraju izgubio u strogim pravilima
druge vrste: jednakosti izbrušene do mjere u kojoj se
gubi bliskost među ljudima, i još važnije, u kojoj se
javlja još veća emocionalna otuđenost pojedinca.
Kibuci su židovske zajednice osnovane početkom
dvadesetog stoljeća s ciljem izjednačavanja ljudskih
prava pojedinaca. Imovina je zajednička, svaki član
zajednice važan je kotačić u pokretanju mehanizma po
kojem funkcionira sustav “svi za jednoga, jedan za
sve“. Zajednički nazivnik im je poljoprivreda, dužnosti se dodjeljuju prema fizičkim i dobnim mogućnostima, podjele se odnose samo na rad, a djeca
18
rođena u takvom društvu od malih nogu bivaju
primjerima poučavana odvajanju od emocionalne
vezanosti za roditelje i okretanju sebi jednakima: djeci
uz koju će odrastati.
O životu svakoga pojedinca glasa zajednica.
Zajednica odlučuje jesu li argumenti za razvrgnuće
braka dovoljno čvrsti, smiju li/trebaju li mladi ljudi
napustiti kibuc i školovati se u drugim dijelovima
zemlje ili svijeta, hoće li djeca provesti noć u kući
svojih roditelja, ili spavati u posebno izgrađenom
centru za odgoj.
Promatrano sa strane, hermetizam komune prilično
je gust i čini se kao nemoguć za osobe koje žive u
slobodnijem svijetu. No, ipak, život u takvim okolnostima moguć je za konformiste, ili ljude koji više
nemaju što izgubiti. Osim sebe.
Na takvu pozornicu smjestio je gospodin Oz svoje
glumce. Udahnuo im je život perom, mada, ako su im
imena i izmišljena, svatko od njih sigurno je jedna od
sudbina koja je, u povijesti židovskoga naroda, proživjela svoj vijek u takvoj zajednici.
Međutim, mnogo više od pukih sudbina, ovi su
životi vektorske slike ljudi koji ih nose. Isprepleteni
na mnogo načina, vezani istim osobama ili razdvajani
od djece zbog krutih pravila zajednice, ti su ljudi
svedeni na minimum životnih potreba i kao takvi
utječu se jedni drugima s mnogo više potrebe nego bi
to, vjerojatno, činili u slobodnijem svijetu.
Žena koja se utječe ženi kojoj je preotela muža,
muškarac koji, zbog patnje svojeg djeteta, pretuče
petogodišnjaka, mladić rastrgan između potrebe za
odlaskom i dužnosti za ostankom, vrtlar koji se boji
voljeti i introvertirani dječak koji ne umije iza sebe
ostaviti život izvan zajednice - akteri su priča koje,
unatoč krutoj okolini u koju su smještene, imaju nevjerojatno mnogo ljudskoga i toploga u sebi.
Važno je i vrijeme u kojem se odvija život u
kibucu. Po osnivanju novooformljene države Izrael,
nakon Drugog svjetskog rata, u stalnim sukobima s
Palestinom, ljudi Izraela oprezniji su i čulniji, čemu se
utječe i tim veća potreba za zajedništvom. Može li se
ono održati trajno, ili su ljudi kao bića isuviše veliki
individualci da bi se olako prepustili tuđoj brizi?
Amos Oz je gospodin pisac. Jedan od onih koji, bez
mnogo riječi, umije mnogo toga ispripovijedati.
Jednostavne, čitke, ali najvažnije – tople, ljudske i
poantirane, zaokružene priče o jednostavnim ljudima i
njihovim malim-velikim životima opravdano ga čine
jednim od najboljih suvremenih pisaca.
“Među svojima“ možda nije uzbudljiva kao neka od
razvikanijih knjiga koje osvajaju ljestvice čitanosti, ili
možda beskrajno romantična, srcedrapateljna, šokantna na način kako diktiraju suvremeni literarni ukusi,
ali dira u onu žičicu koja bi trebalo povremeno biti
zatitrana da bismo se osjetili živima, zbog čega bi je
svaki čitatelj trebalo pokloniti – sebi.
Mercedes Monmany
Kako Španci pišu o jednom
od naših najvećih pisaca
Književni kritičar Mersedes Monmani objavila je u
kulturnom dodatku madridskog lista “ABC” na dve
strane priču o Danilu Kišu, pod naslovom “Svi protiv
Danila Kiša”, u kojoj se bavi likom i delom jednog od
najvećih jugoslovenskih pisaca. Tekst prenosimo u
celosti.
Danilo Kiš u svom radnom prostoru
Foto: Profimedia/V.Stanković/
Ove godine se obeležava 25 godina od smrti jednog
od najboljih pisaca prošlog veka: Srbina Danila Kiša,
rođenog u bivšoj Jugoslaviji 1935, umrlog u Parizu
1989. Sin jednog Mađara jevrejskog porekla i jedne
pravoslavne Crnogorke, Kiš je pripovedao (pisao) kao
retko ko, sa izuzetno visokim literarlnim kvalitetom, o
dvostrukoj tragičnoj ubilačkoj tiraniji - nacističkoj i
komunističkoj - koje su pretvorile u prah u 20. veku
ne samo živote miliona ljudskih bića već takođe i
humanitarne ideje jedne civilizovane Evrope.
Jedan od njegovih najžešćih branilaca, Suzan
Zontag, posvetila mu je sledeće reči:
“Smrt Danila Kiša 15. oktobra 1989. u 54. godini
prekinula je na žalostan način jednog od najvažnijih
literarnih dnevničara u drugoj polovini 20. veka.
Godina u kojoj je umro bila je “annus mirabilis” u
kojoj se u Centralnoj Evropi likvidirao totalitarni
režim u sovjetskom stilu. Utešno je misliti da je umro
okružen samo dobrim vestima.”
Kada Zontag kaže da “samo” misli da Kiš, vatreni
protivnik “nacionalističkih ništavnosti”, nije imao
vremena (doživeo) da vidi “rušenje multikonfesionalne i multinacionalne države čiji je građanin
jednom bio”. Takođe, nije prisustvovao onome što se
desilo posle. Rat, koncentracioni logori i furiozni
nacionalizmi koji su uništili Jugoslaviju i učinili da se
ponovo pojavi Evropa varvarstva i terora.
Najbolje knjige
19
streljani, iako su na montiranim suđenjima priznali
izmišljene delikte o “anti-sovjetskoj sabotaži”.
Knjiga je izazvala veliki nemir i Kiš je odlučio da
ode u Pariz. To je bio rezultat orkestrirane kampanje
koja je trajala mesecima i koju su počeli “lovački psi”
režima. Izmišljeni su svakojaki razlozi i uvrede, čak i
optužba za plagijat. Kiš se u delu “Čas anatomije”
1978. branio od “inkvizitora iz beogradske Koze
Nostre” pišući da je reč o “lovu na veštice”. Inkvizitori su bili “zvanični pisci”, podržavani od države,
oni koji su živeli od dotacija, državne službe i pomoći.
Revolucija koju je Danilo Kiš doneo u literaturu
Centralne Evrope jednaka je onoj koju je prouzrokovao Džejms Džojs u anglo-saksonskoj, Kafka u
germanskom ambijentu i Bruno Šulc u poljskoj
književnosti. Kiš je to uradio iz jednog malog provincijskog grada, Drohobic, danas na teritoriji
Ukrajine (Ala Tatarenko).
Često je dovođen u vezu sa Borhesom, posebno
zahvaljujući izjavama u kojima je otkriva “literarnu
geneologiju” sa kojom se osećao blizak, ali razlike sa
velikim argentinskim piscem bile su nesumnjivo
velike iako su “oficijelni pisci” Titovog režima
pokušavali da ga napadaju koristeći paralelizam sa
Borhesom. Bio je manje zainteresovan za metafizičke
fenomene nego Borhes a mnogo više za teme iz
istorije i politike. Njegovo divljenje prema Borhesu
bilo je ogromno, isto kao i prema Musilu, Nabokovu
ili Gombroviču, autorima koji su mu pomogli kada je
počeo egzil u Francuskoj.
Rođen u jednom malom gradu u Srbiji, Subotici,
između Budimpešte i Beograda, Danilo Kiš je sa 7
godina prisustvovao masovnom ubistvu Jevreja i Srba
od strane mađarskih fašista u Novom Sadu gde se
familija preselila. Njegov otac se spasio, ali je 1944.
bio deportovan i ubijen u Aušvicu. Prisustvo
“imaginarnog oca” nestalog u detinjstvu dominira u
najvećem delu njegovih knjiga, kao u “Porodičnom
ciklusu” (1965-1972).
To su činjenice koje, iz mašte i sa nekim imaginarnim ličnostima, opisuje u svom drugom sjajnom
romanu “Psalm 44” koji se sada pojavljuje i u našoj
zemlji u izdanju kuće “Akantilado” koja je izdala i
druga njegova dela. U romanu jedna familija koju čine
mlada Marija, lekar Jevrejin Jakob koji u Aušvicu radi
sa Mengeleom zvanim “doktor Niče”, i njihova beba
pokušavaju da pobegnu iz logora dok se iz daljine
čuju ruski topovi. Kiš je roman napisao sa 25 godina.
Na polovini knjige opisuje divljačko masovno ubistvo
nezaštićenih staraca, žena i dece na obali Dunava što
je, verovatno, rezultat onoga što je video i što su mu
pričali.
Kada je već bio objavio nekoliko maestralnih dela ”Bašta i pepeo”, “Peščanik” - i nekoliko godina pre
nego šte će objaviti svoju famoznu “Enciklopediju
mrtvih”, Danilo Kiš je 1976. objavio impresivnu i
nezaobilaznu novelu “Grobnica za Borisa Davidoviča” o staljinističkim procesima 30-tih godina u
Moskvi. Knjiga nije potresla samo čitaoce u njegovoj
zemlji, nego i sve oni koji su tada živeli pod sovjetskim jarmom. Uz pomoć dokumenata dobijenih iz
različitih izvora i svedoka, opisao je profile sedam
fanatičnih komunista koji su bili masakrirani od
doktrine koju su branili. Kišova knjiga bila je puna
“profesionalnih revolucionara” i ideologija svake
vrste. Kriminalci su završili kao žrtve terora koji su
sami proizveli. Nakon što su torturisani bili su
Prevod: Vladimir Stanković
https://www.youtube.com/watch?v=P3AtaXnDTpk&f
eature=player_embedded
Vladimir Stanković
Svi protiv Danila Kiša
U utorak će biti organizovan skup posvećen Kišu i
predstavljen njegov “Psalm 44”, a dnevnik “ABC”
objavio je u kulturnom dodatku opširan tekst pod
naslovom “Svi protiv Danila Kiša”.
Srpsko-špansko udruženje kulture “Ivo Andrić”
organizuje 25. novembra u prestižnom madridskom
prostoru “Casa del lector” (Dom čitalaca) omaž
Danilu Kišu (1935-1989) i izdavaču Đaume Valjkorbi
(1949-2014) koji je našeg velikog pisca približio
španskoj čitalačkoj publici. Tom prilikom biće
predstavljeno Kišovo delo “Psalm 44” u izdanju kuće
“Akantilado”.
Na skupu će govoriti Mirjana Miočinović, urednica
literalnog nasleđa Danila Kiša, Sandra Oljo, direktorka izdavačke kuće “Alkantilado”, udovica Đaume
Valjkorba, Luisa Fernandno Garido, prevodilac više
Kišovih dela, Biljana Isailović, prevodilac, i Mersedes
Monmani, književni kritičar. Upravo je Monmani u
kulturnom dodatku madridskog lista “ABC” na dve
strane objavila priču o Kišu pod naslovom “Svi protiv
Danila Kiša”.
Kritičarka Kiša naziva “jednim od najboljih pisaca
prošlog veka”.
- Kiš je pisao kao malo ko, sa izuzetno visokim
literalnim kvalitetom o dvostrukoj tiraniji, nacisitičkoj
i komunističkoj - piše u uvodu.
Autorka ističe da je Kiš za literaturu Centralne
Evrope bio ono što je Džojs bio za anglosaksonsku ili
Kafka za germansko područje.
Uz podatke iz biografije i konstataciju da je zbog
pritisaka komunističkog režima morao da emigrira u
Pariz navode se njegova najznačajnija dela sa posebnim osvrtom na “Grobnicu za Borisa Davidoviča”.
Blic, 22. 11. 2014.
20
pitanja, i ostavlja ih otvorenim. Knjiga koju mnogi
proglašavaju proročkom ‒ zbog brutalne koincidencije
da je baš Mišel Uelbek bio na naslovnici magazina
Charlie Hebdo uoči masakra (zbog čega je i sam autor
evakuisan iz Pariza nakon tragedije) i da je objavljena
istog dana kada se taj zločin dogodio.
Prvi tiraž od 220.000 primeraka francuskog izdanja
romana rasprodat je u rekordnom roku. Prvi tiraž od
270.000 primeraka nemačkog izdanja takođe je
rasprodat.
Mišel Uelbek (1958), pesnik i romansijer, pripadnik
generacije šezdesetosmaša, najtiražniji i najprevođeniji je savremeni francuski pisac. Književnošću
počinje da se bavi relativno kasno, ali već njegov prvi
roman Proširenje područja borbe (1994) postaje
kultna knjiga u Francuskoj. Lišen iluzija, čovek koji
na društvo gleda iz ugla usamljenika koga više ništa
ne može prevariti, Uelbek doživljava svetsku slavu
drugim romanom Elementarne čestice (1998). Usledili
su romani Platforma, Mogućnost ostrva, Karta i
teritorija i Pokoravanje.
Njegove romane, objavljene u milionskim tiražima,
deo kritike je ocenio izrazima pamflet i pornografija.
Izvesno je, međutim, da čak i oni koji mu zameraju
zbog vulgarnog rečnika i siromašnog stila, smatraju
Uelbeka sociološkim i književnim fenomenom,
nezaobilaznim reperom u istoriji savremene francuske
književnosti.
B92
_________________________________________
Pokoravanje
Mišela Uelbeka
Izdavačka kuća Booka upravo je objavila roman
“Pokoravanje” Mišela Uelbeka, najtraženiju svetsku
knjigu sa početka 2015. godine.
Foto: Philippe Matsas ©
Flammarion
Roman objavljen istog dana kada se dogodio jezivi
napad na časopis “Charlie Hebdo”, već je proglašen
knjigom godine i pokrenuo je lavinu optužbi na račun
autora. Srpsko izdanje pojavljuje se među prvima u
svetu, svega četiri sedmice posle francuskog.
Glavni junak romana je univerzitetski profesor
Fransoa, stručnjak za legendarnog dekadentnog pisca
Uismansa, usamljenik na pragu srednjeg doba kome
život prolazi u sezonskim ljubavnim vezama sa
studentkinjama.
Isprva je nezainteresovan za aktuelne predsedničke
izbore koji potresaju Francusku te 2022. godine.
Međutim, kada se u drugom krugu izbora, pored
neizbežne Marin le Pen, neočekivano nađe harizmatični lider Muslimanskog bratstva, i kad političke
igre učine da iza njega stane praktično cela francuska
politička scena ‒ Fransoa shvata da će se svet u kome
je dotad živeo relativno zadovoljno i sigurno brutalno
promeniti.
Na biračkim mestima izbijaju neredi, izbori se
odlažu, automobili gore na ulicama Pariza, a porodica
devojke jevrejskog porekla s kojom se Fransoa viđao
prethodnih meseci odlučuje naprasno da se iseli u
Izrael... U trenutku kada se građanski rat čini
neumitnim, Fransoa se sklanja u unutrašnjost zemlje
da sačeka rasplet eksplozivne situacije. To putovanje
postaje i unutrašnja odiseja do najmračnijih kutaka
njegove duše i okrutno suočavanje s činjenicom da
nikakvog dubljeg životnog smisla više nema.
Francuska za to vreme, a s njom i veći deo Evrope,
ipak bez mnogo potresa ulazi u novu eru. Društvene
promene menjaju i pojedince, a Fransoa i njegovo
okruženje reaguju različito. Umorna, istrošena judeohrišćanska Evropa postaje lak plen najmlađe i
najprodornije monoteističke religije. Islam unosi novu
energiju i smisao u život dojučerašnjih liberala i
egalitarista...
To je knjiga koja će obeležiti ovu i mnoge godine
pred nama. Knjiga koja umesto nas postavlja teška
Josip Šosberger
Bne Brit
Međunarodni red Bne Brit je prvobitno ustanovljen pod imenom Bundes Bruder da bi kasnije dobio
ime International Order of B’nai B’rit (IOBB) .
Osnovan je sa ciljem stvaranja boljeg i pravednijeg
društva, da deluje kao humanistička i humanitarna
organizacija na ravni opštečovečanske borbe za
ravnopravnost, blagostanje i toleranciju. Ime je
skraćeno na B’nai B’rith na 13. konvenciji reda u
Cincinnatiu aprila 1930. godine.
U jednoj njujorškoj kafani, Sinsheimer¨s Café u
Essex ulici, 13. oktobra 1843. godine, grupa od
dvanaest Jevreja - imigranata iz Nemačke u SAD,
oformili su organizaciju koja će delovati kao
sveobuhvatna, nacionalna i jevrejska, za razliku od
postojećih verskih, političkih, strukovnih, kulturnih i
dobrotvnornih udruženja jevrejskog naroda, i koja će
predstvaljati most između Jevreja i ostalih delova
društva, kao i između Jevreja raznih političkih i
verskih ubeđenja.
21
naziva na engleske (predsednik, potpredsednik itd.),
ali su zadržali hebrejske nazive za oficire distrikta
(Grand Nasi Abh, Grand Aleph itd.). Nakon jedanaest
godina (CGL 1879) smanjen je trostepeni ritual na
jednostavni, dostojanstveni jednostepeni.
Po jednostepenom ritualu iz 1879, znamenja i
simboli koji se prilikom inicijacije upoznaju bili su:
bela, plava boja, crvene pruge (simboli ropstva u
Egiptu), uže – nit bratstva, patriotizam i lojalnost
državi, pastirski štap simbol budnosti, Ploča Zakona
(Dekalog), kovčeg sa Herubim, sedmokraka Menora
(simbolizuje Svetlost, Pravdu, Mir, Dobročinstvo,
Bratsku ljubav, Harmoniju, Vernost i Hram svetog
Grada.
Osnivači su bili Henry Jones (stvaralac osnovne
ideje), Isaac Rosenbourg, William Renau, Reuben
Rodacher, Henry Kling, Henry Anspacher, Isaac
Dittenhoefer, Jonas Hecht, Michael Schwab, Hirsch
Heineman, Valentine Koon i Samuel Schaefer.
Herub je simbolična figura
koja predstavlja određene karakteristike slave
Boga. Nasuprot popularnoj mitologiji, Herubim
(množina od Herub, hebr.) nisu anđeli, enigmatski
polubogovi, već krilata i oskudna obučena zdepasta deca hebrejske tradicije.
Ime reda je ustanovjeno prema postulatima
istoriografske nauke, onako kako je pisano i govoreno
svojevremeno u Jugoslaviji - Bene Berit. U zemljama
engleskog i nemačkog područja odomaćilo se ime
B'naj B'rit, dok je u Izraelu Bne Brit (Sinovi zaveta).
Ceremonija primanja u Red ima dva dela. Prvi je
simboličko hodočašće u ložu a drugi deo je predavanje o interpretiranju hodočašća.
Za simboličko znamenje reda odabrana je Menora
sa sloganom Dobročinstvo, Bratska ljubav i Sloga.
„Masonska kuća” na uglu ulica Oliver i Henry, u
New Yorku, iznajmljena za dva dolara na dan. Dana
12. novembra 1843. u 8 sati naveče bilo je mesto
prvog susreta prve B'nai B'rith lože. Henry Jones je
određen za privremenog predsednika. Loža je dobila
ime New York Lodge br.1. Ova grupa je brzo rasla. Na
svakom sledećem skupu prikupljeno je 20 do 25 molbi
za prijem. Svaki novi član je bio savetovan „da sluša,
da gleda i da ćuti!” Aura misterije uticala je da
zajedništvo sve više jača u čvrsto bratstvo.
Prva loža na zapadnoj obali je bila Ophir Lodge,
osnovana u San Fracisku 1855. godine. Već 1863. tu
je nastao distrikt br. 4.
U drugoj polovini XIX veka ritual i regalije su ušle
u upotrebu. Godine 1843. postavljen je ritual od šest
stepeni koji je odredio ciljeve i namere Reda, svaki
ilustrovan sa primerima iz jevrejske istorije.
Na Konstituciji Velike lože (CGL) 1857. godine,
delegati su glasali za restrikciju nošenja regalija (samo
oficiri) i za odbacivanje većine ceremonijalnih rituala.
Za nove kandidate, inicijacijska zakletva je zamenjena
jednostavnim zavetom časti. Broj stepena loža je
smanjen sa šest na tri.
Na sesiji CGL-a 1866. godine pobedila je odbrana
većine rituala. Kretanje, davanje znaka je iziskivalo
ritual. Svaki stepen je nosio raznobojne kecelje na
kojima je morao biti naznačen IOBB.
Na Konstituciji Velike lože 1868. godine, delegati
su izglasali promenu imena oficira lože sa hebrejskih
Vrhovni zadatak BB je raditi i paziti
Tri glavna principa BB su
DOBROČINSTVO, BRATSKA LJUBAV I
SLOŽNOST (IOBB Ritual 1905)
Od 1859. godine članovi BB su mogli biti i žene.
Od 1895. je dozvoljeno da se osnuju pomoćne lože za
žene, a od 1897. se osnivaju čisto ženske lože, prva u
San Francisku. Taj deo Reda je 1909. dobio naziv
BBW – Bnei Brit Women i postala internacionalna
organizacija.
Tokom 1920, kada su osnivani redovi kao Rotary,
Lions i drugi, BB je počeo da naglašava svoj program
pozitivnog, vitalnog i kreativnog učešća Američke
jevrejske zajednice.
U misionarskoj ulozi predviđeno je učešće u svim
časnim i nužnim patriotskim i čovekoljubivim akcijama, utvrđenim odredbama posebne Konstitucije.
Akcenat je stavljen na branik ugroženih pripadnika
jevrejskog naroda, usled delovanja spoljnih neprijateljskih faktora antisemitizma i unutrašnjih nepovoljnosti siromaštva, beznađa, netrpeljivosti, neznanja.
Već u prvoj deklaraciji propisani su sledeći zadaci:
* jačanje duhovnog i moralnog karaktera pripadnika,
* razvijanje životnih načela čovekoljublja,
* potpomaganje nauke i umetnosti,
22
Red uspostavlja veze s velikim asocijacijama u
Evropi, kao što su The Alliance Israélite Universelle
of Paris, Jewish Colonization Association of London, i
Israelitische Allianz of Vienna.
Na petogodišnjoj Konvenciji Reda, održanoj od 29.
aprila do 3. maja 1900. godine u Čikagu, određeno je
da se na saradnju pozovu sve evropske i američke
srodne asocijacije radi modernije edukacije vezane za
industriju i poljoprivredu među Jevrejima u Galiciji.
Red je bio veoma aktivan i na planu nalaženja posla
rumunskim Jevrejima koji su, zbog verske netolerancije, bili prinuđeni da napuste svoju domovinu.
Rumunski Jevreji su, dolaskom u New York, raspoređivani po ložama distrikata radi rešavanja egzistencijalnih problema.
Tokom postojanja i delovanja Reda, kroz razne
donacije, pozajmice i akcije, utrošeni su milioni
dolara za pomoć članovima Reda, udovicama, sirotištima.
Lože su, zatim, nastajale u Palestini i u ostalim
bliskoistočnim zemljama, kao i na Balkanu. Na
teritoriji današnjeg Izraela, BB je ustanovljen 1888.
godine, kada je filozof Ze'ev Herzberg osnovao prvu
ložu Jerusalim u istoimenom gradu.
Svet je podeljen na distrikte. Prva loža u Engleskoj
je inaugurisana 1910. Loža Velike Britanije postala
je, 1925. godine, distrikt No. 15.
Godine 1885. BB konvencija je odlučila da spoji
razne bratske jevrejske organizacije: Nezavisan red
Slobodnih Sinova Izraela (osnovan 1849. od masona,
Samostalnog reda Starih Momaka i drugih iz
nemačkog reda Harugari koji je tada brojao 11 hiljada
članova), zatim Kesher Shel Barzel (1860. imao je
9000 članova).
Osim njih, bili su to i članovi reda American Star,
Samostalni red Američkih Izraelita osnovan 1884,
članovi reda Slobodnih Sinova Izraelita i sinova
Benjamina, Samostalni red sinova Jude iz 1890, red
Brit Abraham iz 1859, te Nezavisni red sinova
Abrahama koji su osnovali masoni 1892. godine.
Velika loža BB je osnovana po uzoru na masonsku
sa svim ritualima baziranim na Kabali, s tajnim
načinom rukovođenja i lozinkama, kao što je odomaćeno u masoneriji Škotskog Reda.
U današnje vreme članovi BB su uključeni u:
* ublažavanja nevolja siromašnih i onih kojima je
potrebna pomoć,
* negovanje bolesnih,
* pomaganje žrtava progona u svim situacijama.
Stranačke i političke rasprave, kao i sve druge
netrpeljive razmirice zasnovane na razlikama aškenaza i sefarda, ortodoksa i neortodoksa, izričito su
zabranjene.
Demantovane su tvrdnje o uzročno-posledičnoj vezi
osnivanja BB sa razmiricama u masoneriji usled pojave antisemitizma ispoljenih prema Jevrejima, čak i
prema jevrejskim članovima masonskih loža, mada su
takve pojave postojale.
Bez obzira na te demante, u nejevrejskoj javnosti i
državnoj administraciji većine zemalja sveta, lože BB
biće tretirane kao masonske, uglavnom u pežorativnom smislu. U masonskim ložama biće tretirane, po
pravilu, kao nemasonske ili, u povoljnijoj interpretaciji, kao atipčne polumasonske organizacije.
Nesporazumi su poticali pretežno iz neznanja profanih o pravom karakteru masonskih organizacija.
Devijacije koje se javljaju kod profanih u vidu ispada
prema Jevrejima, često su posledica brojnih članova
Jevreja u masoneriji. To je dovelo do toga da među
osnivačima BB prednjače članovi masonskih loža.
Među članovima BB biće članova koji će istupati kao
masoni.
Pitanje tajnosti rada BB je bilo stalno na dnevnom
redu bratstva i menjalo se, da bi se 1920. definitivno
odustalo od tajnosti.
Samosvojnost loža BB označena je imenom i
radom. One su čisto jevrejske i njihova delatnost je
javna.
Zlonamerna, kao i dorbonamerna identifikacija BB
kao masonske organizacije zasniva se na ceremonijalu
sastanaka – radova u posebnom zdanju Hrama, strogom odabiru članova, izuzetnim zadacima i dometima
delovanja. Istovetni tretman državnih vlasti u Jugoslaviji masonskih i BB loža (u vreme njenog delovanja) bio je vidljiv već i po njenoj registraciji kao –
humanitarnoj organizaciji.
Uspostavljanjem prve strane (neameričke) lože u
Berlinu 1882. godine, BB postaje međunarodna organizacija. Ime te lože je bilo Deutsche Reichsloge No.
332.
Godine 1885. bilo je već dovoljan broj loža za osnivanje Velike lože Nemačke. Brat Julius Bien poslat je
s tim zadatkom u Nemačku.
U isto vreme, razvoj Reda je doveo do ustanovljavanja Velikih loža Rumunije i Austro-Ugarske
monarhije, i to u Bukureštu i Pragu. Tako je distrikt 9
ustanovljen u Rumuniji 1889. godine, a iste godine je
ustanovljena i loža u Austriji. Čuveni psihijatar
Sigmund Freud osnovao je BB ložu u Beču, 1897.
godine.
U Beču Red objavljuje tromesečni časopis dok u
Berlinu izlazi mesečnik.
- procesu Tikkun Olam (pokret Popraviti svet)
- razvijanje jakog individualnog i kolektivnog identiteta,
- zaštitu ljudskih prava i borbu protiv antisemitizma,
- unapređivanje jevrejskog interesa u nacionalnim i
svetskim razmerama.
Svet je danas podeljen na distrikte sa preko 500
loža u 59 zemalja i sa više od 500 hiljada članova u
Evropi, SAD, Latinskoj Americi, Kanadi, Australiji
(gde je prva loža osnovana 1944. u Sidneju) i Novom
Zelandu, te s kancelarijama u EU u Briselu i s članstvom (nevladin status) u UN od 1947. godine.
23
Centrala B’nai B’rith International danas se nalazi
u Washingtonu D.C.
BB Europe ima sedište u Briselu. Obuhvata preko
150 loža u 29 evropskih zemalja, sa više od 7000
članova.
Organizacija BBYO Bnei Brit Youth Organization
obuhvata omladinu od 13 do 18 godina, s tim što se
granica starosti prilagođavala po sredinama. Organizacije je osnovana 1923. (prvi čapter u Omahi, Nebraska), a za međunarodnu organizaciju proglašena je
3. maja 1924. godine.
Na desetogodišnjici rada postojalo je već preko 100
čaptera u Severnoj Americi. Prvi čapter u Evropi
ustanovljen je 1936. u Bugarskoj (zvao se Kamen),
nedugo zatim u Velikoj Britaniji, Halifaksu, Novoj
Škotskoj, širom Evrope i u Tel Avivu.
Organizujući sportske aktivnosti i edukativne programe, BBYO se razvija nakon Drugog svetskog rata.
Sa preko 18000 članova, BBYO danas nastavlja svoj
rad kroz dva ogranka: AZA za dečake i BBG za
devojke.
Red za dečake Ahava, Zadekah, Achut (AZA) Ljubav, Oprez, Jedinstvo, BB je prihvatio 1925.
godine. Red za devojke BBG je oformljen 1940. kao
deo BB WOMEN.
Najzad, 2002. godine BBYO je prestruktuiran kao
nezavisna međunarodna organizacija.
www.mansarda.rs
"Nisu sve knjige opasne, opasna je samo
jedna" (Danilo Kiš)
Stranice posvećene Jevrejima bivše
Jugoslavije
http://elmundosefarad.wikidot.com
Ne zaboravite da otvorite
www.makabijada.com
Istraživački i dokumentacijski centar
www.cendo.hr
Časopis za književnost Balkana
čiji je jedini kriterij estetski
www.balkan-sehara.com
Iz knjige Josipa Šosbergera Masoni u Vojvodini 17851940. Izdavač: Merkur impex d.o.o. Novi Sad 2014.
___________________________________________
U ovom broju
Miljenko Jergović: Filip David ili Otrov
sjećanja
Dobitnik Ninove nagrade za 2014. godinu.
Vitold Gombrovič:Vitkaci
Rаdmilа Lotinа: Slikа poljske kulturne
аntropologije Biserke Rаjčić
Dragana V. Todoreskov: Priče o ženi Fride
Filipović
Zorislаv Pаunković: Misterija Irine
Aleksander
Irina Aleksander: Svi životi jedne ljubavi
Danko Plevnik: Ljudska prava na različitost u
žrvnju netolerantnosti
Vitalij Portnikov: Zakoni napredovanja
Anđelka Cvijić: Da li je Zlo lako prepoznati?
Lidija Deduš: Amos Oz je gospodin pisac
Mercedes Monmany: Kako Španci pišu o
jednom od naših najvećih pisaca
Vladimir Stanković: Svi protiv Danila Kiša
Mišel Uelbek: Pokoravanje
Josip Šosberger: Bne Brit
Lamed
List za radoznale
Redakcija - Ivan L Nini}
Adresa: Shlomo Hamelech 6/21
42268 Netanya, Israel
Telefon: +972 9 882 61 14
e-mail: [email protected]
24

TOP LISTA NAJČITANIJIH NASLOVA ZA LISTOPAD 2012

DOMAĆE SERIJE

ovdje

PRO.PR Pomoć u komunikaciji pogledajte ovdje

Anglicizmi

semantika narativne postavke narativne proze gaje pele postavke i

ovdje

UŽIVANJE U LJETU - Cosmetics

Ольга Буренина

“Mi smo sada samo glasačka mašinerija” (Start)

MOje NO∆Ne MORe pRelijepe SU ZA OvAj Svijet

Septembar 2014

transverzalna dimenzionalnost skeleta mladih fudbalera

Ketering karta