MATICA MUSLIMANSKA CRNE GORE
Iseljavanje muslimana Crne Gore u tursku
1
Izdavač:
Matica muslimanska Crne Gore
Za izdavača:
Dr Avdul Kurpejović
Urednik:
Osman Grgurević
Lektor:
Sreten Vujović
Grafička priprema i dizajn:
DauS - Cetinje
Tiraž:
1000 primjeraka
Štampa:
IVPE - Cetinje
Realizacija Projekta i izdavanje knjige finansirao Fond za manjine Crne Gore
2
Dr Safet Bandžović
Iseljavanje muslimana
Crne Gore u tursku
Knjiga I
ISELJAVANJE MUSLIMANSKOG
STANOVNIŠTVA CRNE GORE U
TURSKU (1877 - 1940)
Knjiga I
Podgorica, 2011. godine
3
4
PREDGOVOR
Demografska kretanja stanovništva koja se mani­festuju kroz
preseljavanje, premještanje, migracije, bjekstva, progone, etni­­čka
čišnjena i druge pokrete su veoma složena pa zahtjevaju mu­lti­
disciplinarno naučno proučavanje. Pošto sadrže istorijsku, etno­
grafsku, kulturnu, ekonomsku, socijalnu, sigurnosnu, psi­hološku,
pravnu, društveno-političku i nacionalnu ko­mponentu mora im se
prilaziti svestrano, objektivno i činjenično ute­meljeno, jer svaki
jednostrani prilaz, emotivan ili nacionalno ostrašćen ne doprinosi
saznanju stvarnog stanja.
U dugom evolutivnom procesu kulturološkog i nacionalnog
oformljenja identitet Muslimana se temeljio na islamskoj religiji,
civilizaciji i kulturi, pošto ovaj narod nije mogao koristiti bitnu
komponentu narodnosnog oformljenja-sopstvenu teritoriju i državu.
U tome je spe­cifi­čnost Muslimana kao nacije, jer su jedinstvena
pojava u evropskoj istoriji, da jedan narod nastane u svom punom
etničkom i nacionalnom biću na osnovu tzv. religijske inicijacije.
Pri­padnici islamske religije i u kasnijem periodu muslimanske
nacionalnosti su bili izlo­ženi mnogim iskušenjima, negi­ranjima,
marginalizaciji, diskriminaciji, i asimilaciji koja je prijetila etno-ge­
nocidom. U takvim okolnostima ovaj narod je tražio spas u iselja­
vanjima u bezbjedinije krajeve ili države.
Projekat “Iseljavanje Musli­mana Crne Gore u Tursku u periodu
od 1878. do 1970. godine” ima za cilj da na istorijskim saznanjima
i zvaničnim statističkim podacima izuči i javnosti prezentira demo­
grafska kretanja ovog naroda, unutar Osmanskog carstva, odnosno
kasnije u Tursku. Realizacija Projekta je predviđena u dva dijela. Prvi
dio se odnosi na period od 1878. do 1940. godine, a drugi na period
iseljavanja u Tursku poslije II svjetskog rata do 1970. godine.
5
Autor i odgovorno lice za realizaciju prvog dijela Projekta Dr
Safet Bandžović je istoričar koji se dugo bavi demografskim kre­
tanjima muslimanskoig stanovništva, počev od 1877. godine pa sve
do 1970. godine kada je prestao proces iseljavanja u Tursku. On je o
ovom pitanju napisao i objavio veliki broj knjiga i drugih publikacija,
što ga je preporučilo za autora.
Kretanja stanovništva kroz istoriju uticala su na izmjene etni­
čkih granica kao i na promjene u teritorijalnoj rasprostranjenosti
pojedinih religija, jezika, kultura i etničkih osobenosti. Tako su
mi­gracije ra­­dikalno mijenajale demografsku kartu balkanskog, etni­
čki nestabilnog, prostora gdje je stalno prisutan fe­­nomen seoba,
egzodusa, ra­se­ljavanja i naseljavanja.
Muslimani na Balkanu su do završetka Prvog svjetskog rata
imali status vjerske manjine, da bi na osnovu Senžermenskog ugo­
vora o miru iz 1919. i De­klaracije o pravima manjina Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca, 1920. godine bili ozvaničeni kao etnonacionalna manjina. Ove činjenice će pomoći razumijevanju ovog
djela i uvažavanju pojmovnih odrednica koje su upo­trijebljene, jer
regularnih iseljavanja muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u
Tursku nije bilo niti je moglo biti u toku, već nakon završetka Prvog
svjetskog rata. Prva iseljavanja većeg broja porodica iz Crne Gore
se javljaju nakon genocida nad muslimanskim stanovništvom u Ša­
hovićima kod Bijelog Polja 1924. godine.
Rijetko gdje u svi­jetu je bilo toliko nemira, ratova, prolivene
krvi, masovnih stradanja, uništenja na­se­lja, iseljenih i prognanih
naroda, kao što je to bilo na Balkanu. Iako su stradanja dio istorije
svih naroda i vjeroispovjesti Ba­lkana, posebno su u ovom periodu
njima bili izloženi pripadnici islamske religije. Ta stradanja nijesu
mogla proći a da ne ostave negativan odraz na psihologiju, etnologiju
i ukupan kulturni nivo ovdašnjeg muslimanskog stanovništva.
Za pripadnike islamske vjeroispovijesti i muslima­n­ske na­ci­
onalnosti Balkana karakteristično je da su u prošlosti ali i danas u
te­žem društveno-političkom, ekonomsko-socijalnom i kulturnonacionalnom polo­ža­ju od pripadnika drugih religija i na­cionalnosti,
što je neminovno prouzrokuje neprekidna kretanja, premje­štanja,
iseljavanja, u traganju za sigurnijom egzistencijom i uslovima kultu­
rne i nacionalne afirmacije i zaštite.
Pripadnici islamske religije i muslimanske nacionalnosti
Crne Gore nijesu do sada u većoj mjeri bili predmet istorijskih i
6
kulturoloških izučavanja. Zato i ne čudi da se još uvjek brkaju
pojmovna određenja religije i nacionalne osobenosti i da su Muslimani
izloženi ignoprisanju, negiranju i nametanju tuđeg nacionalnog
identiteta. Izuzetno je važno da o Muslimanaima Balkana svoj sud
da istorijska nauka, temeljito i cjelovito kako je to rađeno za druge
narode, jer su ta izučavanja izuzetno značajna za istorijske refleksije,
komparativne pristupe i praktične konsekvence.
Negiranje identiteta i pokušaji asimilacije su jedan od gla­
vnih razloga što se tanovništvo islamske religije i muslimanske
nacionalnosti kontinuirano iseljavalo iz Crne Gore počev od Berli­
nskog kongresa pa sve do 1970. godine. Posebno je interesantna
činjenica da je najmasovnije iseljavanje Muslimana iz Crne Gore u
Tursku bilo sedamdesetih godina XX vijeka, kada su bili u relativno
povoljnijem socio-ekonomskom i kulturnom položaju. Zato će ovaj
period iseljavanja tražiti egzaktniju obradu uzroka iseljavanja.
Matica muslimanska Crne Gore je Projektom i izda­vanjem ove
knjige željela da doprinese sveobuhvatnom sagle­davanju prošlost
stanovništva islamske reli­gije i muslimanske nacionalnosti na
prostorima Balkana i Crne Gore. Koliko se u tome uspjelo prosudiće
čitaoci, stručna i laička javnost.
Dr Avdul Kurpejović
7
8
I
ISELJAVANJE MUSLIMANSKOG
STANOVNIŠTVA IZ CRNE GORE U
OSMANSKE DIJELOVE BALKANA
(1877-1914.)
Migracije su stalni pratioci etničke, političke, kulturne i privredne
evolucije čovječanstva. Kretanje populacija: “promjena, protok i
pokret” staro je koliko i samo čovječanstvo. Pomicanja i preseljenja
stanovništva su kroz istoriju uticali na izmjene etničkih granica, kao
i na očite promjene u teritorijalnoj proširenosti pojedinih jezika i
dijalekata.1 Kada bi se istorija Balkana, piše Holm Zundhausen, pisala
iz perspektive istorije seoba, stekla bi se mnogo realnija, stvarnosti
bliža slika od one koje pružaju izobličene i ekstremno konstruisane
nacionalne istorije.2 Migracije su radikalno mijenjale demografsku
kartu balkanskog etnički nestabilnog prostora koji je zapravo “pojas
trenja”, gdje je trajno prisutan fenomen seoba, migracija, egzodusa,
preseljavanja, raseljavanja i naseljavanja. One su značajno uticale i
na profilisanje etničkih, političkih, društvenih i kulturnih odnosa.3
Počevši od kraja XIV stoljeća, u velikim migracijskim pokretima,
po Jovan Cvijiću, “ispremeštano je sve stanovništvo na prostoru od
Veleške klisure na Vardaru pa do Zagrebačke gore”.4
M. Friganović, Demografija: Stanovništvo svijeta, Zagreb 1978, 139; Povijest svijeta, Zagreb 1990, 475.
2
H. Zundhausen, Istorija Srbije od 19. do 21. veka (u daljem tekstu: Istorija Srbije), Beograd 2008, 54.
3
M. Lutovac, Migracije i kolonizacije u Jugoslaviji u prošlosti i sadašnjosti,
Glasnik, Etnografski institut SANU, VII, Beograd 1958, 1.
4
“Ove seobe znatno su izmenile raspored naroda na Balkanskom po­
luostrvu u mnogim oblastima. Jedno stanovništvo smijenjeno drugim, drukčijim
osobinama, negde drugog jezika, a često drukčijeg dijalekta. Nastala su ukrštanja
stanovništva, koje se usled migracija izmešalo, izvršili su se znatni etnički i etno­
1
9
Mnogobrojni istorijski procesi i zbivanja prevazilaze po prirodi
stvari lokalne okvire i regionalne granice. Geografija i istorija se
prožimaju, spajajući različite oblasti. Etnička i vjerska mozaičnost
Balkana oduvijek je kvarila račune prostim kategorizacijama.
Lo­kalne događaje treba stavljati u širi teritorijalni i hronološki
kontekst. Unutar slojevite istorijsko-demografske problematike zna­
čajno mjesto predstavljaju migraciona kretanja muslimanskog sta­
novništva koje, kao pojavu dugog trajanja, treba posmatrati u široj
regionalnoj perspektivi. Migracije su jedno od najvažnijih obilježja
istorije muslimana na Balkanu, jedan od temeljnih simbola njihove
istorijske sudbine, bilo da je riječ o dugom, iscrpljujućem periodu
povlačenja Osmanskog carstva iz Evrope započetom u XVII stoljeću,
što je dovelo do golemih demografskih prekomponiranja etničkih i
vjerskih zajednica, ili o periodu krajem XIX i tokom XX stoljeća,
kada se ova kretanja odvijaju u novonastalim uslovima, u pojedinim
regijama, sa više ili manje intenziteta.5
Od “Bečkog rata” nastalo je vrijeme opštih progona “musli­
manskog stanovništva sa balkanskih prostora a da se za to nisu birala
sredstva”. Jednom riječju, navodi dr. Mustafa Imamović, svaki veći
ili manji politički potres na tim prostorima od kraja XVII stoljeća
donosio je muslimanskom stanovništvu “uobičajenu mjeru pokolja,
prisilnih pokrštavanja, naglih odlazaka, odnosno bjekstva i izgona”.
Val prisilnih migracija zahvatio je posebno južnoslavenske muslimane
nakon udara kojim je krajem XVII stoljeća bilo izloženo Osmansko
carstvo. Od 1684. “nadalje nastaje bespoštedan obračun s Osmanlijama
i poturicama”. Genocid prema muslimanskom stanovništvu bio je
lo­ški procesi koji su u mnogome izmenili etnički tip pojedinih oblasti. Često
je nestajalo starog pokrajinskog i istorijskog narodnog tipa i obrazovao se nov
etnički amalgam” – cit. prema: J. Cvijić, Balkansko poluostrvo i južnoslovenske
zemlje. Osnovi antropogeografije, Beograd 1966, 129-130. M. Crnjanski u Seobama piše: “I drugi su nacioni izumirali i drugi su se nacioni selili. Svud prolaze,
zime, proleća, leta i jeseni... Bilo je seoba i biće ih večno, kao i porođaja, koji će
se nastaviti. Ima seoba. Smrti nema”.
5
Po grčkom historičaru Dimitri Kicikisu Osmansko carstvo je bilo jedno
od najvećih stalnih, neokolonijalnih carstava i civilizacija drugog milenijuma nove
ere. U trenutku najveće ekspanzije, prisustvom na tri četvrtine oboda Sredozemlja,
ovo carstvo je posjedovalo impresivnu političku konstrukciju kakvu Zapad nije
vidio još od vremena Rimskog carstva. Po iskazu Ž. Sovažea, “svaki podanik
Velikog Gospodara (mogao je da) putuje od Dunava do Indijskog okeana i od Persije do Magreba, a da u svakom trenutku bude potčinjen istim zakonima, sa istom
administrativnom organizacijom, da govori istim jezikom i da koristi istu novčanu
jedinicu”. Njegova istorija je i historija svih naroda koji su ga sačinjavali.
10
pravilo.6 Nakon više od dva stoljeća koliko je naseljavalo prostore
balkanskog sjeverozapada i Panonije, dijelove Dalmacije, Kninske
krajine, Like, Slavonije, Ugarske i drugih krajeva, muslimansko sta­
no­vništvo je, povlačenjem osmanske uprave sa tog prostora, bilo
izloženo represalijama praćenim masovnim progonima. Nije se
tada zapravo moglo ni zamisliti da vladar toleriše ni drugu varijantu
hrišćanstva, a kamoli islam. Radilo se o potpunim etničko-vjerskim
progonima. Muslimani su nestajali i sa prostora Boke. Herceg Novi
je, po E. Čelebiji, bio grad „otmjenih i dostojanstvenih ljudi, koji su
bili moćni i razboriti“.7 Muslimani su, osim u Risnu i Herceg Novom,
živjeli još u Bijeloj, Sutorini, Baošićima, Đenovićima, Grebenima,
Jošićima, Kostajnici, Krivošijama, Gornjim Ledenicama, Gornjem i
Donjem Morinu, Prijevoru, Savini, Trebesinju i Zadvarinu.8 Nakon
V. Stipetić-N. Vekarić, Povijesna demografija Hrvatske, Zagreb-Du­
brovnik 2004, 144-145. Mehmedalija Bojić kako je sudbina muslimana u mnogim
krajevima srednje Evrope i Balkana bila više nego tragična: “Njihovo istrebljivan­
je se može upoređivati samo sa najmračnijim periodom povijesti nekih srednjoev­
ropskih i balkanskih država. I dok su se muslimani i države u kojima su oni bili u
većini, tolerantno odnosili prema hrišćanima, ovi su, na podsticaj svojih država i
realnih nacionalnih pokreta, uzvratili, gdje god su mogli, potpunim istrebljivanjem
svih muslimana i rušenjima njihove kulture i civilizacije” – prema: “Preporod”, br.
23/510, Sarajevo 1. decembar 1991
7
E. Čelebija, Putopis. Odlomci o jugoslovenskim zemljama, Saraje­
vo 1967, 431-435. U Novom su živjeli muslimanski rodovi: Abaze, Alagići,
Alajbegovići, Alići, Alijagići, Arslanagići, Babovići, Balići, Bajrovići,
Bardonjići, Bašići, Bećiragići, Behlilovići, Berberi, Bijelići, Bubići, Cvijetići,
Čame, Čelebije/Čelebići, Ćatovići, Ćerimagići, Danjevići, Dautovići, Dizdarevići
(od Slijepčevića), Drljevići, Durakovići, Duranovići, Fazlagići, Fetahagići,
Galijatovići, Galovići, Ganibegovići, Ganijagići, Glavovići, Hadrovići, Hadžagići,
Hadžalići, Hadžiahmetovići, Hadžialijagići, Hadžihasanovići, Hajdarevići,
Hasani, Huremovići, Huseinagići, Jaganjci, Ihtijarevići, Jusufagići, Jusufovići,
Kabili, Kapidžići, Kasumovići, Korkuti, Kosići, Krese, Kurtbegovići, Kurtagići,
Mahmutagići, Mavri, Mujčinovići, Murgići, Musići, Nurkovići, Omeragići,
Omerbegovići, Omerovići, Ostojići, Ovčine, Parente, Paripovići, Parputi, Pašići,
Pivodići, Preklovići, Ramadanovići, Ramovići, Rejzovići, Repovići, Resulbegovići,
Resulovići, Rikalovići, Rizvanbegovići, Saračevići, Seferovići, Selimovići,
Skenderbegovići, Štrpci, Topalovići, Serdarevići, Šabanagići, Šahinagići, Turaci,
Zaferovići – prema: J. Mulić, Velika Srbija, Muslimani i Bosna: od početka Prvog
srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog rata 1941. godine, Sarajevo
2006, 421-422.
8
M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 60. Iz Bijele
su protjerane rodovi: Ahmetagići, Alvahodžići, Babovići, Bakači/Bakči, Balići,
Bilajdanovići, Bjelalići, Čakalići, Glavovići, Hadžihasanovići, Ibrahimagići,
6
11
mletačkog zauzimanja dalmatinskih i primorskih gradova u jesen
1687. brojne muslimanske porodice su se iselile u Bar, Hercegovinu
i Nikšić, (Dživar) Trebinje i Klobuk (Korjenići).9
Balkan je u XIX stoljeće ušao kao, potencijalno, jedinstvena
cjelina koja je u odnosu na Zapad bila Istok, a izašao iz njega,
rascijepljen, kao područje koje, još uvijek u odnosu na Zapad, nije bilo
ni Istok, ni Zapad, nego nešto između.10 Vojno-političko slabljenje
Osmanskog carstva povlačilo je za sobom stalno smanjivanje njegove
teritorije, kao i neminovno povlačenje muslimanskog stanovništva u
one oblasti koje su ostajale u njegovom posjedu, postajući pribje­
žište muhadžira različite etničke i lingvističkog pripadnosti sa
izgubljenih teritorija. To je pratilo i zbivanja na Balkanu, gdje su se
sa svim osmanskim porazima i uzmicanjima, pokretali iseljenički
Kljukumci, Levantini, Mulići, Mušići, Parputi, Slavovići, Zasluše – prema: J.
Mulić, Velika Srbija, i Bosna: od početka Prvog srpskog ustanka 1804. do početka
Drugog svjetskog rata 1941. godine, 429.
9
Iz Risna su protjerani rodovi: Agbabići, Begovići, Bijedići, Danevići,
Ganijagići, Hadžagići, Hadžialijagići, Hažihasanovići, Jerkovići, Komanići,
Kurbegovići, Mahmutovići, Mrvovići, Risanovići/Rišljani, Rizvanagići,
Rizvanovići, Selimovići, Sulinovići, Šehovići. Naselili su se u sela Klobuk i
Korjenići (Trebinje), a jedan broj porodica naselio se u trebinjskoj tvrđavi, pa je
taj dio po njima nazvan Risan mahala – prema: J. Mulić, Velika Srbija, Muslimani
i Bosna: od početka Prvog srpskog ustanka 1804. do početka Drugog svjetskog
rata 1941. godine, 423-424. Iz Herceg Novog otišlo je 3.500 stanovnika. U ovom
gradu i njegovoj okolini postojalo je oko 45 džamija i preko 40 mesdžida. Iz njega
je oko 1700 žena i djece odvedeno u Napulj i prodato kao roblje. U Hercego­
vini je bilo najviše muhadžira iz Herceg-Novog, iz Risna, Imotskog, Makarske
i drugih mjesta nekadašnje “turske Dalmacije”. U literaturi se navodi da su pori­
jeklom iz Herceg Novog i Risna bile trebinjske porodice: Erkočevići, Spahovići,
Durakovići, Resulbegovići, Cvijetići, Omeragići, Galijatovići, Kadići, Hadžovići,
Alečkovići, Kočo, Kurtovići, Salahovići, Omanovići, Ćatovići, Hadžihasanovići,
Hadžismailovići, Begovići, Abdagići, Bijedići, Šehovići i Šahovići. Muhadžiri
su došli i u druga mjesta, poput Mostara i Livna (mostarski i livanjski Brkići).
Evlija Čelebija je bilježio da ljubinjski muslimani potiču iz Novog. Među po­
tomcima hercegonovskih muhadžira koji žive u Sarajevu, su i Bijedići, Šehovići,
Resulbegovići, Dizdarevići, Durakovići, Krese, Abaze, Balići, Bašići, Paripovići,
Pivodići, Šamići i drugi; opšir. vidi: M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, Sarajevo 1990, 122-123; R. Hajdarpašić, Trebinjska kapetanija u odbrani
Hercegovine, Sarajevo 1996, 42; M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar
Muslimana iz Crne Gore, u: Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 490-491;
Isti, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, Sarajevo 2008, 33-34.
10
E. Skopetea, Orijentalizam i Balkan, Istorijski časopis, knj. XXXVIII,
Beograd 1991, 133-134.
12
talasi muslimana, dinamizirani raznovrsnim progonima. Iza progo­
na muslimana nije stajala samo vjerska isključivost, već i konkre­
tni, snažni socijalno-ekonomski motivi. Migracioni pokreti stano­
vništva tokom XIX stoljeća uglavnom su posljedica vojno-političkih
događaja, i to prije svega nastanka nacionalnih država. na razvalinama
Osmanskog carstva, koje su isključivale ideju složene države. Pitanje
slobode je bilo pitanje slobode od drugog, a ne pitanje slobode za
onoga ko u toj zemlji živi.11
Osmansko carstvo je u XIX stoljeću, pod unutrašnjim i konti­
nuiranim, ponižavajućim spoljnim udarcima, prepušteno pohlepi
velikih sila, nagrizano bujanjem raznih nacionalizama, vjetrom
razdora i brojnih ustanaka, upadalo iz krize u krizu, prepuštajući
se vrtlozima tzv. “Istočnog pitanja”, postajući uto­čište ogromnog
broja muhadžira sa prostora odakle su mu­slimani protjerani. Samo
su Rusi 1770.-1850. što silom, što zakonima, protjerali oko 400.000
tatarskih muslimana iz njiihovih domova na Krimskom poluostrvu.
Na području Ka­vkaza (Zakavkazja) ubijeno je ili protjerano više od
1,2 miliona muslimana.12 Protjerani muslimani su našli utočište na
prostorima pod osmanskom upravom. Osmansko carstvo su iznutra
kontinuirano destruirali razni hrišćanski narodi, a spolja velike sile,
postajući predmet njihovih transakcija. Tzv. “Istočno pitanje” se
kao problem opstanka osmanske države u Evropi, postavljalo sa
dvije strane: od balkanskih hrišćanskih naroda i od evropskih sila sa
njihovim ekspanzionističkim pretenzijama.13 Svaki značajniji proces
u XIX stoljeću na Balkanu nastajao je uz izrazitu asistenciju strane
diplomacije i evropskog duhovnog uticaja, ostavljajući za sobom
osnove za nove krize. Napori hrišćanskih naroda ka osamostaljivanju,
praćeni progonima muslimana, ne bi bili dovoljni bez pomoći
velikih sila, prije svega Rusije. Ona je još 1774. odredbama mira
u Kučuk-Kainardžu, stekla status samostalnog zaštitnika interesa
pravoslavnih hrišćana u Osmanskom carstvu. “Pravo intervencije u
korist hrišćana” ona je obilato koristila tokom borbe tih naroda za
L. Perović, Političko-istorijska percepcija muslimana u modernoj Srbiji,
u: Sandžak: identitet u procepu starog i novog, Helsinške sveske, br. 28, Beograd
2008, 49.
12
S. Abedpour, Masovno stradanje Ermena 1915. godine, Znakovi vre­
mena, br. 37, Sarajevo 2007, 155.
13
F. Brodel, Turska veličina: od Male Azije do Balkana, “Književne no­
vine”, br. 870, Beograd 15. septembar 1993; J. Jovanović, Diplomatska istorija
Nove Evrope 1918-1938, knj. I, Beograd 1938, 81.
11
13
stvaranje samostalnih država.14 Uticaj velikih sila na Balkanu od XIX
stoljeća znatno je doprinosio dinamičnoj istoriji. Za držanje svake
sile pojedinačno, bili su odlučujući njihovi pojedinačni interesi, što
je uticalo da se i na Balkan prenesu njihove međusobne napetosti i
unose sukobi koji su se razvili negdje drugdje.15
U balkanskom etničkom kaleidoskopu načelo nacionalnosti
nadasve je bilo recept za nasilje.16 Protivosmanski ustanci u XIX
stoljeću, smatra dr. Ivo Banac, bili su po definiciji i vjerski i
nacionalni: “u tome leže korijeni uvriježena straha od vjerske i
nacionalne raznolikosti”. Borbe koje su vođene pod parolom “Za
krst časni i slobodu zlatnu” bile su zapravo ideološki vid sukoba
hršćanstva i islama.17 U mitologiji i tradiciji se borba protiv Osmanlija
svodila de facto na borbu protiv islama. Sloboda hrišćanskih
balkanskih država je označavala eksproprijaciju na štetu muslimana,
V. Ćorović, Stvaranje nezavisnih država na Balkanu, u: Knjiga o Balkanu, I, Beograd 1936, 209; M. Ekmečić, Spoljni faktor u procesu sazrijevanja
balkanskih revolucija 1849-1878. godine, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3,
Beograd 1964, 27; Č. Popov, Građanska Evropa (1770-1871), I, Novi Sad 1989,
200-201; F. Veiga, Balkanska zamka (1804-2001), Beograd 2003, 56. Rusija je,
između XVII i XIX stoljeća, protiv Osmanskog carstva, sama ili zajedno sa dru­
gim državama, vodila 12 ratova, u nastojanju da proširi granice svoje teritorije.
15
A. Mitrović, Devet teza o osnovama međunarodnog položaja Balkanskog
poluostrva u novijoj istoriji, u : Balkan krajem 80-tih godina, Beograd 1987, 5152. Nisu rijetki istraživači koji smatraju da su nesreće Balkana rezultat politike
velikih sila, a ne unutarnjih mržnji i atavizama. Zlo u prošlosti Balkana, naglašava
Stevan Pavlović, nije bilo ništa manje u odnosu na ono u drugim dijelovima Ev­
rope. Stanovnici Balkana su postajali Evropljani time što su uništavali imperijalna
nasljeđa i prihvatali oblik nacionalnih država. Nacije su se na Balkanu, prema
njegovom mišljenju, razvijale, bivale nametnute, odbacivane, ukidane, nestajale
ili bile obnavljane. Kako ih je teško bilo odrediti, njihovi narodi su preduzeli sve
da ih učine što konkretnijim. Ovi narodi su zato pribjegavali ubrzanoj kulturnoj
asimilaciji, raseljavanju, protjerivanju ili ubijanju. Pri tome su im bili neophodni
korjeni, pa su se oslanjali na mitove, tražili u prošlosti opravdanje teritorija koje
su držali, sukobljavali historijska prava sa pravom na samoopredjeljenje; opšir. S.
Pavlović, Istorija Balkana, Beograd 2001.
16
Dr. Milorad Emečić 1988. ustvrđuje kako je nasilje “babica stvaranja
nacionalnih država, i to, uglavnom, nasilje u ratu. Svaki nacionalizam počinje
skupljanjem bajki ili epskih pesama, i to je uglavnom elitni nacionalizam”- prema:
“Književne novine”, Beograd 1. decembar 1988; O. Milosavljević, Jugoslavija
kao zabluda, u: Srpska strana rata, Beograd 1996, 60; upor. M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 300; M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb
2003, 125.
17
A. Sućeska, Bošnjaci u osmanskoj državi, Sarajevo 1995, 45.
14
14
garantovanu odsustvom muslimana sa tih teritorija.18 Religije su
moćne vododjelnice velikih ljudskih kolektiva. Hrišćanstvo se nije
moglo osloboditi reliogiocentrizma, niti privići na koegzistenciju sa
islamom. Radilo se zapravo o temeljitim etničko-vjerskim čišćenjima
i etnoteritorijalnim ratovima uz primjenu srednjovjekovnih metoda.19
Balkanske “revolucije” u XIX stoljeću jesu pripovijest o seljačkim
ustancima u kojima je ključni element izgon i nestanak muslimana.
Nastanak svake balkanske hrišćanske države bio je praćen masovnim
progonima muslimana.20 Sticanje nezavisnosti i izgradnje balkanskih
država bili su u neposrednoj vezi sa borbom protiv muslimana,
njihovim progonom i zavodenjem sopstvene vlasti. Oni su nasilno
ili “na lijep način išćerani”, što se, potom, prepuštalo zaboravu, kao
“davno iskopneli snegovi”.21 Samo u grčkim pobunama početkom
XIX stoljeća ubijeno je između 15.000 i 40.000 peleponeskih
muslimana. Dugo je važilo načelo - što manje muslimana to je
potpunija sloboda i sigurniji put nastanka države.22 Ratovi balkanskih
hrišćana na Balkanu za nezavisnost bili su koncipirani i vođeni
M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, Godišnjak
za društvenu istoriju, br. 3, Beograd 1995, 353.
19
V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, Prilozi, br. 8, Sarajevo 1972, 60. Dr. Vasilj Popović će forsirati tezu, koji
će prihvatiti i brojni drugi istoričari, da su se Osmanlije, kada su ih hrišćanske sile
počele potiskivati, “dok su mogli, povlačili i iseljavali iz izgubljenih zemalja, ne
mogući zamisliti podanički odnos muslimana prema neverničkoj, đaurskoj vlasti.
Oni sami, dakle, nisu mogli shvatiti da može da bude ravnopravnog mirnog života
Osmanija i hrišćana, jednih pored drugih” – cit. prema: V. Popović, Istočno pitanje, Sarajevo 1965, 7. Ova teza doživjeće izuzetnu dugovječnost i upotrebljivost
u kontunuiranom minimiziranju i marginalizaciji muhadžirskih pokreta i njihovih
primarnih uzroka.
20
I. Banac, Teret lažne povijesti, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002,
45; opšir. S. Bandžović, Migracioni pokreti na Balkanu (1877-1879), Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 199-223.
21
N. Cigar, Uloga srpskih orijentalista u opravdanju genocida nad muslimanima Balkana, Sarajevo 2000, 56; opšir. S. Bandžović, Demografska deosmanizacija Balkana krajem XIX i početkom XX stoljeća, Novopazarski zbornik, br. 28,
Novi Pazar 2004, 85-101.
22
Upor. M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj
Evropi između dva svetska rata, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Beo­
grad 1997, 455; R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, II, Novi Sad 2001, 367;
opšir. S. Bandžović, Muhadžirski pokreti u spisima i svjedočenjima savremenika
tokom XIX i XX stoljeća, Zbornik Sjenice, br. 14, Sjenica 2003, 21-53.
18
15
prije da bi se izmijenila etničko-vjerska struktura nego politička
mapa neke teritorije. Objekat te operacije hrišćanske “reconquiste”
mahom su bili “turci” – muslimani, identifikovani kao vlasnici ma­
terijalnih dobara, prije svega zemlje, kao i nematerijalnih dobara
vezanih za status dominacije.23 Semantički sadržaj izraza “Turčin”
bio je artikulisan momentom religioznosti a ne momentom etničke
identifikacije. Nazivanje svih muslimana “Turcima” kod većine
nije bila posljedica neupućenosti, već usađenog predubjeđenja i
sa­svim konkretnog stava.24 U osmanskom društvu, riječi “Turčin”
ili “turski” bile su, pak, u osnovi pogrdne. Pripadnik elite je sebe
sma­trao Osmanlijom, dok su zapravo anadolski seljaci bili poznati
kao Turci.25 Osmanlije nisu bili nacija, već “mnoštvo naroda, jedna
carska porodica i jedan sistem” (H. R. Trevor-Roper).
Stav prema kojem su muslimani stranci na evropskom prostoru
dio je mentaliteta poznatog pod imenom “Istočno pitanje”, koje je u
Evropi živjelo između 1774. i 1923. godine, kada su muslimani nasilno
protjerivani iz dijelova Evrope izuzetih od osmanske uprave.26 Iz te
M. Dogo, Neka zapažanja o osmanlijskom nasleđu i seobama muslimana, “Književne novine”, br. 908, Beograd 15. maj 1995; Isti, Muslimani kao
etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi između dva svetska rata, 455; A.
Gagula, Osmanlijski ceh balkanskih muslimana, “Strogo pov.”, br. 23, Sarajevo
mart 2007, 20-23.
24
Upor. N. Filipović, O problemima društvenog i etničkog razvitka u doba
osmanske vlasti, diskusija: Problemi etničkog razvitka u Bosni i Hercegovini,
Prilozi, br. 11-12, god. XI-XII, Sarajevo 1975-1976, 278. V. Karadžić je, pak,
pisao: “U carstvu turskome ko gođ vjeruje u svjeca Muhameda, on se zove i jest
Turčin” – vidi: V. Stanisavljević, Srpska nacionalna revolucija u delima Vuka
Stefanovića Karadžića, Gornji Milanovac 1987, 8; D. Tanasković, “Srbi turskog
zakona” ili “Turci srpskog jezika”, u: Serbia i komentari, Beograd 1991, 215.
Brojni autori, pak, razlikuju pojmove turčin (pripadnici “turske” vjere) od Turčina
(u nacionalnom smislu), smatrajući da je “turčin, kao grk i latin u ono vrijeme u
konfesionalnim identifikacijama značilo religiju”. Filip Višnjić u pjesmi “Lazar
Mutap i Arapin” razlikuje “turke, proklete Bošnjake”, odnosno “turke Bosanlije”, i “turke, ljute Arnaute”; opšir. A. Isaković, Naša epika i zbilja, Sopoćanska
viđenja, br. 8, Novi Pazar 1989, 71-75.
25
M. Gleni, Istorija Balkana 1804-1999, I, Beograd 2001, 83.
26
Islam je za Evropu ostao trajna trauma. Treba otkrivati interese koji de­
formiraju istinu o prošlosti. U brojnim knjigama i u glavama duboko je usađeno
mišljenje o štetnosti i izopačenosti muslimanskog svijeta u cjelini, a posebno onog
turskog. Većina djela pisanih tokom XIX i početkom XX stoljeća o Osmanskom
carstvu bila su obilježena evropocentričnom vizijom istorije. Djela su nastala na
osnovu zapadnih izvora, a ne onih istočnog porijekla. Bez obzira što tada osman­
ski, odnosno turski arhivi nisu bili dostupni, to svakako ne bi izmijenilo koncep­
23
16
perspektive, muslimani su, bez obzira na njihovu etničku pripadnosti,
smatrani “strancima” od kojih je trebalo očistiti evropsku teritoriju.27
Stvaranje autonomnih i nezavisnih država na Balkanu nije značilo
samo raskid sa političkom prošlošću, “nego i odbacivanje te
prošlosti”. Ako je Osmansko carstvo do grčkog ustanka 1821. bilo
“terra incognita”, znanja o njemu više se zasnivalo na “pričama iz
1001 noći”, nego na istorijskim faktima.28 Antiorijentalizam je bio
veoma značajan rastegljivi ideološki okvir izmišljanja prošlosti, a
graničarstvo njen misionarski segment. Sve do okončanja balkanskih
ratova bila je to odbrambena ideologija slovenskih hrišćanskih naroda
protiv Osmanskog carstva. Ključni stereotipi su “turke” definisali
kao violentne varvare. U nacionalističkoj literaturi XX stoljeća
oni su izjednačavani sa ubicama Isusa Krista, a Vuk Branković,
“unutrašnji Turčin”, postaje simbol i prađedovsko prokletstvo
svih slovenskih muslimana.29 Pisana književnost činila je u XIX
stoljeću od “Turaka” - “đavola Krsta Gospodnjeg i silovatelja roda
hrišćanskog”, odnosno “bič božji”, posebnu vrstu strašila, koje se
ciju političko-kulturne premoći Evrope i selektivnu, legalizovanu, ali ostrašćenu
preradu prošlosti. Neophodno je, prije svega u ozbiljnim tekstovima, distanciranje
od manihejskih i instrumentaliziranih interpretacija koje hronično pritiskaju sve
balkanske istoriografije.
27
S. Bakr-F. Karčić, Zapad i muslimanski svijet: uzajamne predodžbe,
“Muallim”, br. 36, Sarajevo 29. decembar 2008, 39.
28
V. Vinaver, Tursko stanovništvo u Srbiji za vreme Prvog srpskog ustanka, Istorijski glasnik, br. 2, Beograd 1955, 49; D. Kicikis, Osmanlijsko Carstvo,
Beograd 1999, 6. Na Balkanu se nacionalizam prvobitno formirao među Grcima i
slovenskim hrišćanskim narodima. Grci su još krajem XVIII stoljeća bili predmet
“Grčkog projekta” ruske carice Katarine, projekta za prekrajanjem Osmanskog
i stvaranjem Grčkog carstva. Značajan broj Grka obavljao je posao ruskih kon­
zula. Helenizam je bio vodeći balkanski nacionalizam. On se zanosio obnovom
“treće civilizacije”, koja bi nastavila onu klasičnu i vizantijsku. Grci su u prvim
decenijama XIX stoljeća zarazili Balkan virusom nacionalizma koji se razvijao
unutar nehrišćanskog, osmanskog političkog sastava, i njegovo je širenje imalo
teške posljedice - opšir. H. Seton-Watson, Nacije i društvo, Zagreb 1980, 121; R.
Clogg, Grčki nacionalizam kao majka svih nacionalizama, u: Europa i nacionalizam, Zagreb 2000, 18; И. Ортајли, Идеолошкото историско наследство на
Балканот, u: Балканот во новиот милениум, Скопје 2002, 206.
29
M. Sells, Vjera, historija i genocid u Bosni i Hercegovini, Glasnik, Ri­
jaset Islamske zajednice u Bosni i Hercegovini, br. 1-2, Sarajevo 1998, 93-94. Au­
tor smatra da nazivanje slovenskih muslimana “turcima” kristališe stanovište da
su “muslimani prelaženjem na islam promijenili svoj rasni identitet i da su postali
turci koji su ubili kršćanskog kneza Lazara”.
17
moglo predstaviti samo mračnim i krvavim bojama.30 “Turci” su
dugo bili kostur balkanskih “oslobodilačkih mitova” i kolektivnog
pamćenja koje je uticalo i na istoriografiju. Izmišljena monolitna
prošlost je nadvladavala diferencirane i višeslojne istorijske slike.31
Istorija je često intepretirana sa mnoštvom predrasuda, stereotipa,
sa jednostranim i površnim zaključcima koji proističu iz dugo
taloženih i ukorjenjenih predstava o nespojivosti islamskog svijeta
sa tradicijama hrišćanskog svijeta Evrope. Ove predstave su
proisticale iz vjerske netrpeljivosti i isključivosti prema drugim
kulturnim vrijednostima. Novonastale balkanske hrišćanske države
su, u različitom stepenu, pored “sustavnog memoricida islamske
civilizacije”, nastojale da hitro pročiste svoje jezike i toponime od
turcizama. Jedna petina srpskog jezika bila je turskog porijekla.32
Upor. L. Marković, Polemika ili dijalog s islamom?, Livno 1995, 130132; H. Kung-J. Van Ess, Kršćanstvo i svjetske religije. Islam, Livno 1995, 4143; S. Terzić, Religija kao faktor oblikovanja nacionalnog identiteta Srba, u:
Susret ili sukob civilizacija na Balkanu, Beograd 1998, 300; O. Milosavljević,
U tradiciji nacionalizma: ili stereotipi srpskih intelektualaca XX veka o “nama”
i “drugima”, Beograd 2002, 284-288; Za A. Giljferdinga (1831.-1872.) pravi
Turčin je izgledao kao “takav ljudski stvor koji je od svih meni poznatih živih bića
najbliži životinjskoj vrsti”. S. Gopčević je, pak, uvjeravao krajem XIX stoljeća
evropske čitaoce kako islam “treba iskoreniti u interesu kulture”. Opisujući srp­
ski nacionalni pokret od 1860. i njegovo “patriotsko raspoloženje” Jovan Skerlić
se zadržavao na “kultu Crne Gore” i na njegovom antipodu “mržnji na Turke”,
slikajući ironično izraze mržnje protiv Turaka koji se pogrdno nazivaju - “turskim skotom” i “azijskom kugom”: “Što god je bilo crnih boja njima su se slikali
Turci, i nije bilo poroka i zločina koji se nisu njima pridavali” - prema: J. Skerlić,
Omladina i njena književnost (1848-1871), Beograd 1925, 180-181. Kako je zmija
bila demonska životinja, narodni pjevači su izjednačavali “Turke” sa zmijama,
dajući borbi protiv njih mitološki karakter; opšir. O. Zirojević, Turci u našem
ogledalu, u: Etnički odnosi Srba sa drugim narodima i etničkim zajednicama,
Beograd 1998, 108-109.
31
T. Kuljić, Mit i istorija na “tržištu”, “Helsinška povelja”, br. 85-86, Beo­
grad jul-avgust 2005, 32. Bugarski istoričar Ivan Ilčev je, analizirajući propagan­
du balkanskih država tokom XIX i prvih decenija XX stoljeća, zaključio da su u
svim ovim zemljama propagandne metode bile identične, a činjenice uklopljene u
postojeće, unutarbalkanske stereotipe. Sopstveni narod je uvijek dobar, naglašeno
je “mi”, naspram njih, a “oni” su uvijek cjelina i svi su isti. Protagonisti propa­
gandi su uvijek iskreni, žrtve i mučenici, dok su oni drugi, protiv kojih je ona
usmjerena, njihova potpuna negacija – prema: Lj. Trgovčević, Zamrznuta slika
nesreće i mržnje, “Danas”, Beograd 18. januar 2000.
32
M. Ekmečić, Istorijska opomena, Književnost, br. 10, Beograd 2000,
1229. Abdulah Škaljić je sabrao i obradio 8.742 turcizma sa 6.878 raznih poj­
mova; opšir. vidi: A. Škaljić, Turcizmi u srpskohrvatskom jeziku, Sarajevo 1965.
30
18
U tradicionalnim predstavama balkanskih hrišćana muslimani su
bili “otpadnici” koji su odbacili svoju prijašnju vjeru i priklonili se
vjeri osvajača. U XIX stoljeću tri mita - prelazak na islam temeljen
isključivo na kukavičluku i pohlepi, stabilne, dugovječne etnokonfesionalne zajednice i potpuna izopačenost osmanske uprave činili su temelj nove vjerske ideologije, “hristoslavizma”, vjerovanja
da su Sloveni hrišćani po prirodi i da bilo kakav prelazak iz hrišćanstva
u drugu vjeru podrazumijeva izdaju slovenske rase.33 Mit o vjerskonacionalnim konverzijama kao otpadništvu u svijesti balkanskih
hrišćana je toliko snažan da se njime simbolički dočarava i savremeni
ateizam ili anti-nacionalizam. Doktrina o destruktivnom ponašanju
konvertita kao ispoljavanju osjećaja krivice, koja ima korijen, prije
svega, u narodnom predanju, nije nikada dokazana, ali se ustalila
u književnost i nauku. Uprošćena istoriografska tumačenja potiču
iz metodološke postavke u kojoj se fenomeni vezani za nacionalnu
prošlost, pa i za vjerske konverzije, prikazuju teleološki, u kontekstu
borbe za samoodržanje, i pruženog, raznolikog otpora.34 Položaj i
sudbina muslimana nisu bili određivani time šta su oni sami mislili o
sebi, već i onim šta su “drugi” mislili o njima.35 Tokom čitavog XIX
stoljeća, ustvrđuje Vladimir-Đuro Degan, u balkanskim državama
koje su se stvarale – Grčkoj, Srbiji, Crnoj Gori, Bugarskoj, gdje su
“mnogi muslimani bili istog jezika i etničkog porijekla kao većina,
na njih se gledalo kao na strano tijelo za koje je najbolje da napusti
nacionalnu teritoriju”.36
M. Sells, Iznevjereni most: Religija i genocid u Bosni, feljton, “Jutarnje
novine”, Sarajevo 26. jun 2002; “Naši dani”, br. 265, Sarajevo 12. jul 2002. (in­
tervju: M. A. Sells).
34
B. Aleksov, Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske nacionalne svesti, u: Religija, društvo i politika: Kontroverzna tumačenja i približavanja,
Bonn 2002, 143-150; Isti, Poturica gori od Turčina: srpski istoričari o verskim
preobraćenjima, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003, 234-235; opšir.
S. Bandžović, “Sintetičke nacije” u “krugu turske magije”: deterministički splet
antibošnjačkih stereotipa, Godišnjak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2003, 106-131.
35
Francuz Massien de Clerval pisao je još 1855. o muslimanima u Bosni:
“Velika nesreća ovog dijela slavenskog naroda jeste u tome da je nepoznat, osim
po izvještajima svojih neprijatelja” – prema: M. de Clerval, Putovanje u Bosnu
1855, Forum Bosnae, br. 5, Sarajevo 1999, 321.
36
Cit. prema: V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na
području Jugoslavije, 70.
33
19
Istorija stvaranja nacija i država na Balkanu je uvijek bila
istorija secesionizma i ekspanzije, otcjepljenja iz višenacionalnih
država uz istovremene pretenzije ka velikonacionalističkoj zamisli.37
Nacionalne države na Balkanu nastajale su putem nasilja, pljačke
i masovnih progona nepoželjnih etničkih i vjerskih zajednica,
prije svega, muslimana. Oni su bili prva žrtva njihovog nastanka i
ekspanzije. Sticanje nezavisnosti kao i izgradnja nacionalnih država
na Balkanu bili su u neposrednoj vezi sa borbom protiv Osmanlija i
muslimana, njihovim masovnim iseljavanjem i zavođenjem sopstvene
vlasti. Borba je imala oznake vjersko-građanskog rata.38 Nacionalne
kulture i strasti mogle su se obuzdavati i bez formiranja nacionalnih
država kakve su pravljene po Bizmarkovom ili Kavurovom modelu.
Trend ka demografskoj deosmanizaciji, odnosno protjerivanjima
muslimana prisutan je u istoriji balkanskih nacionalnih država u XIX
stoljeću. Sastavni dio borbene, integracione ideologije bili su znanje,
mitovi i predstave o srednjovjekovnoj istoriji. Ovakav splet okolnosti
uticao je da kontinuirano potiskivanje “Turaka” prati san o obnovi
srednjeg vijeka.39 Odnos između novostvorenih balkanskih država i
muslimana u izvorima XIX stoljeća je loše ili tendenciozno prezenti­
ran. U dokumentaciji žurnalističkog tipa, prepunoj sopstvenog na­
rcizma, dominirao je negativan stereotip o muslimanima. Ona je
prećutkivala kontinuirana nasilja nad muslimanima, koja su pra­tila
borbu za nezavisnost i nasilno teritorijalno širenje.40 Odnos bal­
kanskih država država prema muslimanima je slojevito pitanje koje
traži multiperspektivnu analizu. U pristupu ovakvim temama treba
odoljevati iskušenjima epike i manihejske interpretacije istorije,
jednoznačnog svođenja istorijskog totaliteta na samo jednu dimenziju,
olahkim sudovima koji su snagom inercije ukorjenjivani kao do­
gme, prepoznatljivim floskulama o “ide­ntifikaciji sa agresorom”,
me­haničkom preuzimanju nenaučne terminologije XIX stoljeća,
uzimajući u obzir i naučne rezultate u svom užem i širem okruženju.
Prelomne događaje u istoriji Balkana treba prikazivati sa različitih
pozicija, sa pozicija svih aktera u njima, kao i iz perspektive običnih
ljudi.
T. Kuljić, Prevladavanje prošlosti: uzroci i pravci promene slike istorije
krajem XX veka, Beograd 2002, 467.
38
R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, knj. II, 267.
39
S. Ćirković, Rabotnici, vojnici, duhovnici: društva srednjovekovnog Balkana, Beograd 1997, 184.
40
M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, 353-362.
37
20
Ratovi osamdesetih godina XIX stoljeća najviše su do­prinijeli
drastičnoj promjeni vjerske i nacionalne strukture Ba­l­kana. U
posljednjim decenijama XIX stoljeća došlo je do ve­likih migracionih
pokreta muslimanskog stanovništva na Balkanu, prouzrokovanih
brutalnim ratnim pohodima Rusije i balkanskih hrišćanskih država
1877.-1878. protiv Osmanskog carstva, kao i nemilosrdnim dikta­
tom Berlinskog kongresa. Progoni muslimana sa teritorija koje
su oduzete od osmanske vlasti bili su u skladu sa dotadašnjom
evropskom i balkanskom praksom. Do Berlinskog kongresa 1878.
muslimanska manjina u hrišćanskoj državi nije bila dozvoljena niti
toleririsana.41 “Istočno pitanje”, u kojem se ispoljavao duh tradicije
netrpeljivosti pre­ma muslimanima i islamu, najprije je moralo da
umre u du­šama ljudi, da bi njegova istoriografija postala cjelovita
na­uka.42 Evropske sile su se užasavale zločina nad muslimanima, ali
su redovito legalizirale osvajanja i rezultate etničkih čišćenja. Dr.
Milorad Ekmečić ustvrđuje da je “svetska nauka” odavno izgradila
stanovište kako je do progona muslimana sa evropskog teritorija
u svim ratovima koje je Osmansko carstvo do 1878. gubilo, do­
lazilo zbog nepostojanja odredbi u međunarodnom pravu da se
“muslimanska manjina u oslobođenom teritoriju mora zaštititi.”43
M. Ekmečić, Revolucija i romantizam, Letopis Matice srpske, knj. 474,
sv. 5, Novi Sad 2004, 654; opšir. S. Bandžović, Iseljenička politika balkanskih
država i pitanje muslimana (1878-1941), Almanah, br. 29-30, Podgorica 2005,
187-234; Isti, Balkanski muhadžirski pokreti u historiografskom kaleidoskopu,
Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 155-192.
42
Upor. M. Ekmečić, Rezultati jugoslovenske istoriografije o Istočnom
pitanju 1875-1878, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2, Beograd 1977, 55;
A. Mitrović, Značaj istočne krize 1875-1878. za istoriju balkanskih naroda,
Marksistička misao, br. 3, Beograd 1978, 138.
43
M. Ekmečić, Opažanje o Srbima u turskom časopisu “Perceptions” za
februar 2000., Radovi, br. 3, Banjaluka 2000, 181. Bečki kongres 1815. je, po
Ekmečiću, to tumačio “prirodom islamskih ratova” koji se po raznim odredbama
ne završavaju mirom, nego primirjem. Zarobljenici, ukoliko kao muslimani žele
ostati na “oslobođenoj strani” moraju promijeniti vjeru, kao i hrišćani na “turskoj
strani”. On će pisati da je do Berlinskog kongresa 1878. postojalo pravilo u svim
dotadašnjim ratovima da muslimansko stanovništvo nema šta da čeka, kad dođu
vojske hrišćanskih država; opšir. M. Ekmečić, Istoriografija “samo po ogrtaču”,
u: Odgovor na knjigu Noela Malkolma: Kosovo. Kratka istorija, Beograd 2000,
25. Ovaj historičar će, prvobitno, tvrditi da su te “migracije” bile dinamizirane ra­
tom i zločinima, ali, i “običajima” osmanskih generala da u povlačenju svoje vo­
jske povedu i muslimane u “sultanovu zemlju” – prema: Istorija srpskog naroda,
knj. V, tom I, Beograd 1981, 523.
41
21
Kod izvršitelja etničko-vjerskih čišćenja prisutna je potreba da
svoje “djelo” svedu u “podnošljive” numeričke granice. “Naučnom”
numeričkom redukcijom osigurava se tzv. konfor za savjest dželataegzekutora, svojevrsna dijalektika cifara, po kojoj je težina krivice
u upravnoj srazmjeri sa brojem ubijenih, preseljenih, pokrštenih,
prevjerenih.44
Sedamdesetih godina XIX stoljeća muslimani su sačinjavali
polovinu ukupnog stanovništva Balkana. Od 1870. do 1890. poubijano
je na tom području preko 300.000 muslimana, a preko pet miliona
ih je prognano u Anadoliju do kraja tog stoljeća.45 Prva meta, ruske
politike, po dr. S. Rizaju, nisu bili Austro-Ugarska i istočna Evropa,
nego Osmansko carstvo i Balkan, a prva žrtva ruskog panslavizma,
bili su muslimani na Balkanu. Rusi će iskoristiti pobunu Bugara 1876.
da krenu ka ostvarivanju svojih ciljeva na Balkanu i širem prostoru.
Bugarski ustanak u aprilu/maju 1876. prouzrokovao je pokolj stotine
muslimana i zauzimanje glavnih osmanskih tvrđava u balkanskim
klancima. Uslijedili su sukobi između muslimanskih i hršćanskih
sela, dok su osmanske regularne snage nastojale uspostaviti red i
sigurnost. Mada je bilo ubijeno oko 4.000 hrišćana, a znatno više
muslimana, britanska štampa je pisala o “bugarskim užasima”,
tvrdeći da je pobijeno na desetine hiljada hrišćana. Bez obzira što su
žrtve među muslimanima bile brojnije od onih na hrišćanskoj strani,
za većinu evropskih političara i novinara, nije ni bilo muslimanskih
žrtava.46 Alarmantni izvještaji o “bugarskim užasima” uzburkali su
ne samo Britance i Francuze, nego i mnjenje u Srbiji i Crnoj Gori.
Ruska intervencija je u takvoj klimi bila sasvim očekivana, uzimajući
u obzir i njene šire pretenzije.47 Rusko-osmanski rat 1877. uz učešće
D. Marinković, Kratka istorija etničkog čišćenja, “Književna reč”, br.
500, Beograd januar 1998, 54-55.
45
R. Mahmutćehajić, Trajnost stradanja, Glasnik, Rijaset IZ u RBiH, br.
7-9, Sarajevo 1996, 397; prema: K. H. Karpat, Ottoman population 1830. - 1914.
Demographics and social characteristich, Medison 1985; opšir. S. Bandžović,
Migracioni pokreti na Balkanu (1877-1879), Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 199-223; Isti, Iseljenički pokreti na Balkanu krajem XIX i početkom XX stoljeća, Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998, 127144.
46
Upor. M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 121; V. Jovanović, Uspomene,
Beograd 1988, 340. Posebno su velikog odjeka imali izvještaji Amerikanca Janu­
ariusa Mekghana za “Daily News” o stradanju Bugara.
47
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, knj. III, Zagreb
1979, 445-446.
44
22
balkanskih hrišćanskih saveznika dovešće do masovnog progona
muslimana sa Balkana.48 Stotine hiljada uspaničenih ljudi je nakon
ruskog prelaza Dunava i pokreta prema Jedrenu i Istanbulu, rušenja,
pljačkanja, ubijanja i protjerivanja, ostavilo sav imetak i krenulo u
neizvjesno izbjeglištvo, pogоtovo ka Trakiji, Makedoniji i Maloj
Aziji: “po drumovima su se kretale čitave kolone izbjeglica, jedne
koje idu u Makedoniju, i druge u Tursku, a drugi koji se vraćaju,
umirući na tom putu.“49 Mada je zapadni svijet dugo vremena
iskazivao zabrinutost za sudbinu hrišćana u osmanskom dijelu
Balkana, samo se neznatan dio zapitao o balkanskim muslimanima i
njihovom fatumu. Zbog takvog odnosa, jedna od najvećih evropskih
demografskih katastrofa nikada nije ni otkrivena.50 Biti iskorjenjen,
napisala je Hana Arent, značilo je nemati u svijetu mjesto koje bi drugi
priznali i jamčili.51 U martu 1878. kada je potpisan preliminarni SanStefanski mir, koji je izdiktirao Ignjatijev, vođa ruske delegacije,
nekoliko stotina hiljada muhadžira se našlo sa druge strane, tada
uspostavljene demarkacione linije. U literaturi se navodi podatak da
Francuski novinari su početkom jula 1877. izvještavali o nedjelima nad
muslimanima, da je oko 10.000 porodica iz Eskidžuma i Osman-pazara emigri­
ralo. Drugi strani dopisnici su pisali o zločinima nad stanovništvom Razgrada,
Tirnava, Drenove i Glena. Dopisnik londonskog lista “Daily Telegraph” sredinom
jula 1877. pisao je da su Bugari, pojavom ruske vojske, izvršili strašna varvarstva
nad muslimanima. Diplomate su procjenjivale da je u septembru 1877. bilo oko
150.000 izbjeglih muslimana sa područja Plevne, Selve i Lovce. Prava katastrofa
zadesila je izbjeglice iz sjeverne Bugarske i Rumelije u blizini Jedrena u januaru
1878. kada su ih sustigle ruske trupe i potom otvorile topovsku vatru. Posljednjih
deset dana januara u Istanbul je pristiglo oko 80.000 muhadžira. Tifus i kolera
uzimali su velike žrtve. Svakodnevno je umiralo od 300 do 500 muhadžira; opšir.
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, Documents, I, A Turkish exodus
1877-1878, Ankara 1989, 406-407; S. Bandžović, Balkanski muhadžirski pokreti
u historiografskom kaleidoskopu, Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 155-192.
49
Ocjenjujući ponašanje ruske vojske u Bugarskoj prema muslimanima
Vasa Čubrilović navodi da se čovjek ne može oteti utisku da su ruski vojni za­
povjednici namjerno pravili čitavu pustoš među njima: “hteli su valjda da jednim
udarcem reše Bugarsku, ne samo Tatara i Čerkeza no i turskih starosedelaca”
– prema: V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, Beograd 1983, 538.
50
J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada
Carstva (I), Glasnik, br. 7-8, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999, 744; također
vidi: А. Матковски, Исламот во очите на немуслиманите од Балканскиот
полуостров, Скопје 1975.
51
H. Arent, Izvori totalitarizma, Beograd 1998, 483-484.
48
23
se između 600.000 do 1.000.000 muhadžira našlo na teritoriji koja je
ostala u sastavu Osmanskog carstva.52
Revizija odluka iz San Stefana izvršena je od 13. juna do 13.
jula 1878. na Berlinskom kongresu. Ruski pokušaji da se izbjegne
sazivanje ove međunarodne konferencije bili su bezuspješni.53
Periodizacija u istoriji do i poslije Berlinskog kongresa 1878. učinila
je ovaj skup višestrukim međašem. Predstavljao je klasični model
diobe interesnih sfera. On je polomio “odredbe San Stefanskog
rusko-turskog mira kao trulu vrbovinu” (S. Novaković). U Berlinu
je obnovljeno načelo, prihvaćeno na Pariskom kongresu 1856. i
potvrđeno Londonskom konferencijom 1871. godine, prema kome je
za svako narušavanje cjelovitosti i nezavisnosti Osmanskog carstva
bila potrebna saglasnost velikih država.54 Osmanski predstavnici
su u Berlin bili pozvani samo iz jednog razloga - da daju velike
teritorije onim državama koje su velike sile smatrale pogodnim.55
Administrativna služba Berlinskog kon­gresa nije ni imala tačne
podatke o površini zemlje koja se dijelila. Glavni poslovi “svršavali
su se na privatnim sastancima i dogo­vorima, na sednicama kongresa
iznošene su samo formalne stvari i javno potvrđivali već stvoreni
zaključci i sporazumi”.56 Izaslanici “balkanske raje” mogli su svoje
S. Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog vilajeta u drugoj polovini
XIX veka, Vranjski zbornik, knj. VIII, Vranje 1972, 96.
53
С. А. Чернов, Россия на завершающем этапе восточного кризиса
1875-1878 гг., Москва 1984, 77-79; opšir. А. Ф. Ротштейн, Международные
отношения в конце XIX века, Москва 1960; Восточний вопрос во внешней
политики Росии (конец XVIII начало XX в.), Москва 1978.
54
F. I. Uspenski, Istočno pitanje, Beograd-Podgorica 2003, 179.
55
Upor. A. Mitrović, Značaj Istočne krize 1875-1878. za istoriju balkanskih naroda, 138; M. Ekmečić, Karakteristike Berlinskog kongresa 1878. godine,
Prilozi, br. 18, Sarajevo 1981, 78; J. Matuz, Osmansko Carstvo, 147; M. Gleni,
Balkan 1804-1999, I, 152.
56
V. Čubrilović, Bosanski ustanak1875-1878, Beograd 1996, 242, 257258; M. Vojvodić, Stojan Novaković o Berlinskom kongresu, Istorijski časopis,
knj. XLIX (2002), Beograd 2003, 190. Berlinskom kongresu bilo je od 21. juna do
11. jula 1878. upućeno 145 peticija predstavnika muslimana-muhadžira iz Janjine,
Bitolja, Skoplja, Bara, Niša, Prokuplja, Kuršumlije, Debra, Prištine, Novog Paz­
ara, Bosne, Podgorice, Spuža, Gruda, Hota i drugih mjesta, kojima je bio izražen
protest protiv podjela njihovih predjela, tražeći zaštitu velikih sila, uz zahtjev da
ostanu u okviru Osmanskog carstva, kao i da im se nadoknadi načinjena šteta;
opšir. S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), Međunarodni
naučni skup povodom 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim bal­
kanskim zemljama i istočnoj krizi 1875-1878. godine, knj. II, ANU BiH, posebna
izdanja, knj. XXX, Sarajevo 1977, 186-197.
52
24
pismene zahtjeve samo da unesu u salu zasjedanja, ali prije sjednice,
kada tamo nije bilo nikoga, i da ih stave na mjesta za zelenim stolom,
gdje su sjedili pojedini opunomoćenici velesila.57 Predstavnici Srbije
i Crne Gore Jovan Ristić i Božo Petrović nisu udostojeni ni pažnjom da
budu saslušani prije rasprava o ovim državama i njihovim zahtjevima.
Animozitet i nipodaštavanje nisu skrivali naročito predstavnici
britanske i njemačke vlade.58 Sam Bizmark koji je rukovodio ovim
međunarodnim skupom odnosio se sa prezirom prema Balkanu i
raznorodnim zahtjevima koji su otuda pristizali: “Tim ovcokradicama
treba jasno staviti do znanja da evropskim vladama nije potrebno
da se uključuju u njihovu pohlepu i njihova suparništva”.59 “Istočno
pitanje” je regulirano izvjesnim uravnoteženjem interesa evropskih
sila na tom prostoru.60 Ovaj kongres – “apotekarski izlog diplomatije
kao zanata”, osnažiće diplomatski modalitet dogovaranja velesila,
što će omogućiti da se opasnost od opšteg evropskog rata, ili velikih
ratova, izbjegne u nekoliko narednih decenija. Diplomatija počiva na
pravu čovjeka na pregovore (“ius negoitiandi”), dok, kako piše dr.
Milorad Ekmečić, sile izviru iz prava čovjeka da iskorišćava svoje
prirodne mogućnosti.61
Berlinski kongres 1878. je radikalno destabilizirao Balkan,
suprostavljajući interese etničkih grupa koje su ga naseljavale, sijući
među njima razdor.62 Po njegovim odlukama Osmansko carstvo je
moralo ustupiti tri petine svoje teritorije i jednu petinu ukupnog
stanovništva, oko pet i pol miliona ljudi, od kojih je po­lovica bilo
muslimana. Za ovo carstvo bio je to strašan poraz, jer je izgubilo
zemlje, ljude i sredstva, te onima koji su ostali nije bilo lako nastaviti
V. Čubrilović, Bosanski ustanak, 269.
A. Apostolovski, Jovan Ristić je verovao u istorijsku misiju Srbije, “Poli­
tika”, Beograd 10. septembar 1998, 18.
59
H. Kisindžer, Diplomatija, I, Beograd 1999, 130. Andrassy, austrijski
ministar vanjskih poslova, govorio je 1873. da su austrijski bliskoistočni susjedi
“divlji Indijanci prema kojima se treba odnositi kao prema neprimitomljenim kon­
jima, kojima jednom rukom treba davati zob, dok im se prijeti bičem u drugoj
ruci” – cit. prema: M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, 108-109.
60
M. Imamović, Berlinski kongres i južnoslavenski prostor, Pregled, br.
10-11, Sarajevo 1978, 1191; J. Udovički, Spone i sukobi, “Republika”, br. 188,
Beograd 1-15. maj 1998.
61
M. Ekmečić, Ogledi iz istorije, Beograd 2002, 402-403; Isti, Karakteristike Berlinskog kongresa 1878. godine, 96-97.
62
J. Ristić, Diplomatska istorija Srbije, knj. II, Beograd 1898, 228-231.
57
58
25
život.63 Zauzvrat je u Berlinu dobilo još jednu lažnu nadoknadu
- praznu obnovu ranijih odredbi koje su obuhvatale formalno
garantovanje njegovog teritorijalnog integriteta.
Porta je prvobitno nastojala da odugovlačenjem i opstrukcijama
izbjegne izvršavanju odluka Berlinskog kongresa o ustupanju određe­
nih teritorija i gradova Crnoj Gori, ali su je velike sile svojim pritisci­
ma, naročito Rusija, zastupajući interese svojih balkanskih štićenika,
prisilile na tražene ustupke.64 Delegat Crne Gore na Berlinskom
kongresu pisao je 19. juna 1878. u pariskom listu “Le Temps” da
su Crnogorci da bi mogli živjeti “dosad uvek bili prinuđeni da se
tuku... Neka nam Evropa da malo ravnice na obali mora da se tamo
nastanimo... Čim se naša kneževina bude našla u povoljnim prilikama
za život, ona će živjeti u miru; ona neće uznemiravati nikoga. Ali,
ako joj budete odbili ono što traži, ona će biti prinuđena da postane
ponovo nemirna”.65 Ruski zastupnik grof Gorčakov je crnogorskim
zastupnicima na njihove maksimalističke zahtjeve, posebice prema
Novopazarskom sandžaku, odgovarao: “Pa šta će vama nove zemlje,
vi Crnogorci ste razbojnici, i sve muslimane ćete isjeći i imanja im
razgrabiti”.66 A. Achleitner je ustvrdio da je Crna Gora bila “najviše
ogovarana zemlja Evrope”, imajući pritom u vidu vjerovatno ne
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) carstva, III, 474; opšir. J.
McCarthy, Deat and Exile. The Etnhnic Cleansing of Ottoman Muslims 18211922, New Jersey 1996, 1-23.
64
G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju Crne Gore od Berlinskog kongresa do kraja XIX vijeka, Istorijski časopis, knj. XI, Beograd 1961, 151.
Veoma je teško, zbog nepostajanja pravih izvora, utvrditi broj muslimanskog
stanovništva. Nikšić je imao preko 4.000 stanovnika, u Podgorici je bilo oko 630
muslimanskih i 270 crnogorskih porodica, a u okolini ovog grada još 265 musli­
manskih porodica. U Podgorici i okolini je bilo oko 6.200 muslimana. U Žabljaku
je bilo oko 315 muslimanskih domaćinstava; u Baru 800; u Mrkojevićima 400;
Krajina je imala 770, područje Bojane 730; u Ulcinju je bilo 848 muslimanskih
domaćinstava sa približno 3.550 stanovnika; u Kolašinu oko 630 muslimanskih
domaćinstava - upor. N. Rakočević, Prilog proučavanju nacionalne svijesti
Crnogoraca u periodu od 1878. godine do početka XX vijeka, Godišnjak Društva
istoričara BiH, god. XXXIX, Sarajevo 1988, 130; M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 502, nap. 18.
65
J. Radonić, Crna Gora na Berlinskom kongresu 1878, Istorijski zapisi,
br. 1-2, Cetinje 1955, 337.
66
N. Ražnatović, Crna Gora na Berlinskom kongresu, Istorijski zapisi, br.
3-4, Titograd 1973, 327.
63
26
samo izvještavanje evropske političke, nego i satiričke publicistike o
“junačkim otimačima stoke” i njihovom “kralju Nikiti”.67
Na Berlinskom kongresu lord Solzberi, britanski predstavnik,
iznio je prijedlog dopunske odredbe po kojoj “svi stanovnici
teritorije prisajedinjene Crnoj Gori sačuvaće svoja imanja, a oni koji
bi odredili svoj boravak izvan knjaževine, moći će u njoj da sačuvaju
svoje posjede dajući ih pod zakup ili pod upravljenje drugih”. Ovaj
Solzberijev prijedlog, donekle modifikovan, dobio je svoje mjesto
kao 30. član u Berlinskom ugovoru. Agrarni problem u Crnoj Gori
malo će se u stvarnosti rješavati po ovoj odredbi, jer bi to “dosta i
za dugo teretilo Crnu Goru”. Iseljavanja su “nešto voljno a nešto
i silom” uzela naročitog maha i iz krajeva Osmanskog carstva
koji su odlukama Berlinskog kongresa 1878. pripali Crnoj Gori.68
Smatralo se da će se i muslimani samim gubitkom ranijih privilegija
postepeno iseliti.69 Iseljavanjem muslimanskog stanovništva sa
prostora Nikšića, Kolašina, Žabljaka, Spuža, Zete, Podgorice, Bara,
Mrkojevića, Zabojane i Krajine, koji su pripali Crnoj Gori, nakon
“Veljeg rata” (1876-1878) broj muslimanske populacije se uveliko
smanjio.70 Zauzimanjem gradova i ravničarskih krajeva, došlo je do
znatnog spuštanja pravoslavnog stanovništva iz planinskih i brdskih
Prema: J. Džambo, Bosna i Hercegovina u njemačkim tekstovima:
imagološka skica, Forum Bosnae, br. 18, Sarajevo 2002, 171. Božidar Jezernik
se posebno osvrtao u svom djelu na mjesto Crnogoraca na Balkanu, njihovo
ponašanje prema osmanskoj vlasti i muslimanima. On prenosi ocjene Creagh-a
iz 1876. da crnogorski glavari nisu bili svjesni “koliko su smješni, nadmeni zbog
predstava o sopstvenoj važnosti i čvrsto ubijeđeni u svoju jednakost sa svim
drugim visokom državnim službenicima u Evropi”. Brakovi kćerki crnogorskog
knjaza Nikole napravile su više za tu zemlju “nego sve hrabre akcije vojnika tog
naroda”. Ove kćerke su upamćene kao “najmoćnije oružje u očevoj diplomatiji”
– vidi: M. Stojanović, Crnogorske princeze kao izvozni proizvod, “Danas”, Beo­
grad 6-7. mart 2010, IX.
68
Opšir. S. Bandžović, Muhadžirska bespuća 1878. godine, Mak, br. 12,
Novi Pazar 1996, 191-214; Isti, Muhadžirska bespuća na Balkanu krajem XIX
stoljeća, Takvim, Novi Pazar 1997, 119-147; Isti, Balkanski muhadžirluk, Mak,
br. 15-16, Novi Pazar 1997, 126-138.
69
V. Degan, Međunarodno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na
uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije,
69.
70
M. Imamović, Pregled istorije genocida nad Muslimanima u jugoslavenskim zemljama, Glasnik, Rijaset IVZ, br. 6, Sarajevo 1991, 682-683; P. A. Rovin­
ski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, tom IV, Cetinje 1994, 183; M. Memić,
Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 228-229.
67
27
predjela u doline rijeka, kotline i u ravnice.71 Dobijanjem gradova bili
su, po pisanju crnogorske štampe, izbijeni “klinovi koji su zabodeni
u tijelo crnogorsko”.72
Upravo je od velikih sila poteklo prvo nametanje nekih mjera
zaštite manjina u novim balkanskim državama, s obzirom da se u XIX
stoljeću, kako ističe C. A. Macartney, počelo osjećati da “čovjek nema
samo temeljno pravo na slobodu ispovijedanja vjere, nego takođe i na
malo ovozemaljske sreće”. Cilj tih odredbi bio je da se muslimani i
hrišćani međusobno ne istrijebe, “ukoliko već nije prethodno dolazilo
do ‘čišćenja’ svih muslimana” sa novoosvojenih teritorija.73 Berlinski
kongres je priznanje nezavisnosti novih balka­nskih država formalno
povezao sa njihovim prihvatanjem principa nediskriminacije na
vjerskim osnovama. Zaštita prava nacionalnih manjina nije ulazila
u sadržaje njegovih odredbi.74 Uspostavljeni sistem zaštite manjina
M. Sarić, Migraciona kretanja u nikšićkoj oblasti, u: Deseti kongres
istoričara Jugoslavije, Beograd 1998, 226.
72
N. Ražnatović, Izvršenje odluka Berlinskog kongresa o predaji Podgorice Crnoj Gori, Istorijski zapisi, knj. 1, Titograd 1963, 89.
73
Prema: V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa
osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području
Jugoslavije, 61.
74
E. Redžić, Jugoslavenska misao i socijalizam, Sarajevo 1982, 299-301.
U završnom aktu Berlinskog kongresa, u članu XXVII bilo je predviđeno da u
Crnoj Gori “razlike u vjerovanju i konfesiji neće moći biti povod da se ma ko
isključi ili proglasi neposobnim u pogledu uživanja građanskih i političkih prava
i počasti, primanja u javne službe, sticanja položaja i počasti ili vršenja razlilčitih
zanimanja i zanata. Biće osigurani sloboda i javno vršenje svih vjerskih obre­
da svim državljanima Crne Gore, kao i strancima, i neće se moći činiti nikakve
smetnje bilo hijerarhijskoj organizaciji različitih vjerskih zajednica, bilo njihovim
odnosima sa svojim duhovnim glavarima”. Po članu XXX Muslimani i drugi,
koji posjeduju imovinu na teritorijama anektiranim Crnoj Gori i koji se žele iseliti
iz Knjaževine, moći će sačuvati svoje nekretnine, bilo da ih iznajme ili da ih daju
na upravljanje trećima. Niko neće moći biti eksproprisan osim putem zakona u
opštem interesu i uz prethodnu odštetu. Jednoj osmansko-crnogorskoj komisiji
biće stavljeno u zadatak da u roku od trui godine uredi sve poslove koji se od­
nose na način otuđenja, ekspoloatacije i uživanja države svojine za račun Visoke
Porte i vakufa, kao i pitanja koja se odnose na interese pojedinaca koji su tamo
angažovani”. Gotovo iste odredbe, uz male razlike, navedene su i u članovima
XXXIV, XXXV i XXXIX kao uslov priznavanje nezavisnosti Srbije. Uz slične us­
love bila je kolektivno priznata nezavisnost Rumunije, vazalni položaj Bugarske,
te unutrašnja autonomija Istočne Rumelije – vidi: V. Degan, Međunarodnopravno
uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i
narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 64.
71
28
nakon 1878. nije bio prikladan jer nije posjedovao nadzorne mehanizme
koji bi kontrolisali primjenu preuzetih obaveza. Međunarodna zaštita
manjina nije do Prvog svjetskog rata predstavljala opštu ustanovu,
već individualne slučajeve proizišle iz nastanka novih država,
odnosno teritorijalnog prekomponovanja.75 U istoriografiji Balkana o
Berlinskom kongresu odredbe o zaštiti vjerskih manjina se “uopšte ne
pominju ili, u svakom slučaju, samo uzgred”. Po pravilu se ne govori
o ljudima dire­ktno pogođenim teritorijalnim promjenama, “pogotovo
o musli­manima”. Odredbe ovog kongresa o zaštiti manjina u praksi su
“jedva uvažavane ili se uopšte na njih nije obaziralo”.76
Berlinski kongres je Osmanskom carstvu dao “još jednu gene­
raciju života” jer je još uvijek bila evropska potreba.77 Ono što je ostalo
nakon 1878. od osmanske Evrope bila je “traka zemlje” rastegnuta od
Jadranskog do Crnog mora. Osmansko carstvo se posljednjih decenija
XIX stoljeća nalazilo pred egzistencijalnim pitanjem kako da se odbrani
od pretenzija balkanskih država i velikih sila, očuva i konsolidovanje
preostale teritorije.78 Nastao je nakon 1878. čitav splet malih balkanskih
država koje su, zbog lošeg međusobnog odnosa, predstavljale pravo
bure baruta. Grčka, Bugarska, Rumunija, Srbija i Crna Gora, svaka od
njih ponaosob težila je da zadobije nove teritorije, razvijajući strasne
nacionalističke i imperijalističke osjećaje, tražeći sve one zemlje u
kojima su njihovi narodi vladali u bilo kojem prethodnom istorijskom
razdoblju. Posljedica takvog shvatanja bila je dalja agresija na ostatke
Osmanskog carstva u Evropi, zatiranje bespomoćnih muslimanskih
sela, a povremeno i otvoreni sukobi oko podjele plijena.79
Nakon 1878. nastala su tzv. “turska ostrva” na Balkanu koja
se vremenom sužavaju ili iščezavaju sa površine zbog iseljavanja
muslimana i prodora hrišćanskog stanovništva.80 Stotine hiljada
Upor. C. A. Macartney, National States and National Minorities, New
York 1968, 160-166; V. Degan, Zaštita manjina na Balkanu putem međunarodnih
ugovora, Pregled, br. 10, Sarajevo 1974, 1005-1009; M. Stojković, Istorijski razvoj zaštite manjina i savremena međunarodna aktuelnost manjinskog pitanja u
balkanskim odnosima, u: Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beo­
grad 1996, 552-553.
76
H. Zundhausen, Istorija Srbije, 155.
77
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, 474; A. J. P.
Taylor, Habsburška Monarhija 1809-1918, Zagreb 1990, 188.
78
Б. Јелавич, Историја на Балканот, II, Скопје 1999, 92.
79
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) carstva, III, 479.
80
T. Kovalski, O balkanskim Turcima, u: Knjiga o Balkanu, I, Beograd
1936, 180.
75
29
mu­ha­džira sa Balkana naseljeno je u unutrašnjosti Male Azije, u
vilajetima centralne i zapadne Anadolije, u Izmir, Manisu, Ajdinu,
Ankaru, zatim u Siriju, na Kipar, Arabiju. Prema konstataciji Bilala N.
Šimšira, u svim krajevima Rumelije bilo je oko milion muhadžira.81
Protjerivanja i iseljavanja muslimanskog stanovništva uticali su
na suštinske izmjene etničko-vjerske strukture na Balkanu. Vojni
porazi ovog carstva su snažno poremetili samopouzdanje muslimana,
dovodeći kod njih do dalekosežne moralne i intelektualne krize.82
Stotine hiljada muhadžira, iz izgubljenih osmanskih provincija kretali
su se 1877.-1879. prema centralnim i drugim dijelovima Osmanskog
carstva, “sledujući nepoznatim odredbama sudbine”.83 To je pred
državu, koja je na finansijskom planu već bila na izdisaju, postavilo
krupan problem njihovog prihvatanja i smještaja.84 Prema osmanskim
podacima oko 1,5 miliona muhadžira napustilo je 1878.-1918. Balkan,
ne uzimajući u obzir znatan broj ljudi koji su ilegalno prešli osmanske
granice.85 Pristizanje muhadžira sa Krima, Kavkaza i Balkana uticalo
je da Anadolija promijeni svoj etnički i vjerski karakter. Osmansko
carstvo je nakon 1878. postalo većim dijelom muslimansko. Taj će
proces biti zaključen sa balkanskim ratovima 1912.-1913. godine.86
Muhadžiri, različitog etničkog porijekla, unijeli su u Carstvo veliku
S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), 191-195.
I. J. Hadad, Globalizacija islama, u: Oksfordska istorija islama, Beograd
2002, 646.
83
S. Novaković, Balkanska pitanja i manje istorijsko-političke beleške
o Balkanskom poluostrvu 1886-1905, Beograd 1906, 11-12. Muhadžirluk ima
dubokog korjena i u islamskom učenju i tradiciji. Arapska riječ “hedžr” je iz­
vedena od riječi “hidžr”, što u prijevodu znači odlazak iz jednog mjesta u drugo.
Kur’ansko značenje hidžre je odlazak iz jednog u drugi kraj radi izbjegavanja bilo
kakvog uznemiravanja i zlostavljanja.
84
Porta je još 1857., kada se suočila sa masovnim pristizanjem prognanih
Tatara sa Krima, izdala zakon koji je porodicama muhadžira obećavao zemlju, kao i
oslobađanje od poreza i služenje vojnog roka na šest do dvanaest godina, u ovisnosti
od mjesta naseljavanja – opšir. F. Žoržon, Poslednji trzaji (1878-1908), u: Istorija
Osmanskog carstva, priredio R. Mantran, Beograd 2002, 589, 633, 657-658.
85
K. Karpat, The Ottoman Population 1830-1914, Vol. 1, Madison 1985,
4; opšir. M. S. Anderson, The Eastern Question 1774-1923: A Study in International Relations, London 1991; A. L. Macfir, The End of the Ottoman Empire,
Longman, London-New York 1998, S. Bandžović, Migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu krajem XIX stoljeća, Znakovi vremena, br. 15,
Sarajevo 2002, 268-291; Isti, Deosmanizacija Balkana i bošnjački muhadžirski
pokreti krajem XIX stoljeća, Istraživanja, br. 2, Mostar 2007, 293-313.
86
D. Kicikis, Osmanlijsko carstvo, Beograd 1999, 110.
81
82
30
etničko-lingvističku raznolikost. Njihova asimilacija tekla je sporo.
Nakon ratova, problem postaju pobjednici. Oni misle da su dokazali da
se rat i nasilje isplate.87 Ratovi u kojem “oslobođenje” jednog naroda
rezultira eliminisanjem drugih naroda ne mogu imati oslobodilački
smisao, pored svih mitoloških magli i “pobjedničkih istina” koje
prenebregavaju osnovne činjenice istorijske stvarnosti, prelazeći
bezobzirno preko suštine isto­rijskih procesa, orvelovski odbacujući
sve ono što može narušiti idealiziranu sliku prošlosti, kojoj istoričari
teže osigurati, u ime “viših ciljeva” stvarnosti, na ograničenom i
probranom broju historijskih činjenica, traženi naučni legitimitet.
Vatra isto gori, kazao je Aristotel, u Grčkoj i Persiji, ali se ideje o
dobru i zlu razlikuju od mjesta do mjesta.
Istorija muslimana Balkana posljednjih decenija XIX i tokom
XX stoljeća, tog “doba ekstremizma”, protekla je u zna­ku masovnih
egzodusa, deportacija, asimilatorskih pritisaka, nedefinisanog
manjinskog statusa u okviru balkanskih država, latentne ili otvorene
diskriminacije, represije i neizvjesnosti. Niko se nije brinuo u
Evropi zbog iseljavanja muslimana. Na naklonost Evrope nisu mogli
računati iz jednostavnog razloga: nisu bili hrišćani.88 Sve žrtve nisu
bile jednake u svojim stradanjima. O onima koje su doživljene kao
zlo nije se mislilo niti govorilo.89
Muslimani koji su živjeli na periferiji Osmanskog carstva,
suočeni sa realnim prijetnjama svog opstanka i materijalne sigurnosti,
tražili su spas idući ka centralnim, sigurnijim dijelovima države, čija
je privlačnost rasla u proporciji sa slabošću periferije. Za muslimane
na Balkanu, kao najbrojnije stanovništvo, uprkos činjenici da je većina
njih živjela na granici islamskog svijeta, suočena sa neprijateljskim
evropsko-hrišćanskim svijetom, islam je ostao apolitičan sve dok nisu
N. Čomski, Novi militaristički humanizam, Beograd 2000, 15.
B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako: Prilozi za etnologiju Balkana
(u daljem tekstu: Zemlja u kojoj je sve naopako), Sarajevo 2000, 316.
89
S. Pavlović, Istorija Balkana, 495. Historija Osmanskog carstva je
nerijetko interpretirana, preko zamagljenih vidika, sa mnoštvom preovlađujućih
predstava i predrasuda, sa potcjenjivačkim i olakim zaključcima, u evropskim, a
naročito u historiografijama balkanskih zemalja, ambicioznim i isključivim u lo­
kalnim koordinatama. Tradicionalni način istraživanja bio je u vezi sa politikom.
Dodatni problem u proučavanju istorije Osmanskog carstva i danas čine stare ma­
trice, ignorancija, neprevaziđena opsjednutost arhaičnim pogledima i obrascima,
preuzetim iz političkog miljea i literature prošlih stoljeća. Ukorjenjena i pojed­
nostavljena stajališta nisu karakteristična samo za vanstručnu javnost, već i za
mnoge stručne krugove koji su se mnogo više trudili da sude nego da shvate.
87
88
31
desetkovani. Njihova pasivna kulturno-vjerska svijest mogla se lako
preobratiti u impulsivni muslimanski identitet kada su to okolnosti
zahtijevale. Međutim, sve do pojave migracije, islamski identitet ovih
muslimana održavao se mahom u nepolitičkim obredima i društvenoj
praksi. Migranti su bili krajnje raznoliki u pogledu društvenog, etnolingvističkog i istorijskog porijekla. Dr. Kemal Karpat smatra da su
se oni u mjestu svoga porijekla identifikovali s islamom u smislu
društvenog ponašanja i rituala više nego u smislu političkog sistema.
Prije seoba u srce Carstva, većina tih muslimana se poistovjećivala
sa svojim plemenom ili etničkom grupom, dok je islam u principu
osiguravao pravilo društvenog ponašanja i sekundarni izvor identiteta.
Proces seoba je promijenio ovaj relativno pasivni grupni muslimanski
identitet u mnogo intenzivniju političku svijest šireći njen geografski
i ideološki okvir. Proces seoba nije samo promijenio izvorni grupni
muslimanski identitet migranata, već je i pomogao da se politizuje
identitetom muslimana u krajevima u koje su se naselili. Seobe i
okolnosti koje su ih proizvele bile su katalizator promjene vjerskog
i kulturnog identiteta migranata u novi dinamični politički identitet
povezan s novim konceptom muslimanske teritorijalne države.90
Problem iseljavanja muslimana se ne može posmatrati izolo­
vano od širih tokova zbivanja, bez uklapanja u nužni ge­ografskoistorijski kontekst. Emigracija muslimanskog sta­novništva sa
prostora današnje Crne Gore u Osmansko carstvo, kao sastavni dio
dugotrajnog procesa širokog iseljavanja muslimana sa Balkana,
predstavlja masovni iseljenički pokret koji je bio izazvan neposrednim
Opšir. Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, Zbornik ra­
dova, Tuzla 2001. Evropske sile nisu, s druge strane, muslimanskim narodima
na Balkanu otvarale mogućnost države, već samo labilnog vjerskog opstojanja.
I sami muslimanski narodi kao da su, barem prećutno, prihvatili tada raširena i
nametnuta razmišljanja da nisu i da ne mogu biti državotvorni i nacionalnotvorni
element. Komadanje teritorija koje su naseljavali i pojava novog, užeg, definisanja
identiteta naroda dovela je do diskontinuiteta i fragmentacije svijesti muslimana
na Balkanu. Njihova istorijska svijest nije kondenzovana i generacijski prenošena.
Fragmentacija se manifestovala i u odsustvu svijesti o medusobnoj povezanosti
sudbina muslimanskih zajednica. Muslimani su se vidjeli samo kao pripadnici za­
sebnih vjersko-etničkih skupina, čija se istorija nije doticala ostalih muslimana
– vidi: E. Karić, Bosanske muslimanske rasprave za i protiv obnove i reforme u
XX stoljeću, Beharistan, br. 5-6, Sarajevo 2002, 162; Isti, Muslimani Balkana na
pragu 21. vijeka, Znakovi vremena, br. 9-10, Sarajevo 2000, 213; Isti, “Istočno
pitanje”: paradigma za historiju muslimana Balkana u XX. vijeku, u: Muslimani
Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, 20.
90
32
djelovanjem niza političkih, društvenih, ekonomskih i drugih
relevantnih činilaca. Iseljenički pokreti umogome su izmjenili etničku
sliku tog prostora. Iseljavanjima se naročito trajno gubio znatan dio
naroda koji se u turskim predjelima, u promijenjenim okolnostima
življenja dugo prilagođavao novim uslovima života, kidajući mahom
veze sa rodnim krajevima, čuvajući samo predanja o svom pravom
porijeklu i zavičaju, svrstavajući se u kategoriju “izmještenog
na­roda” (displaced people). Naučno istraživanje sadržaja te više­
stoljetne drame, sem kontinuiranog procesa iseljavanja, otkriva i
dugo potisnuti, skoro zaboravljeni svijet individualnih i porodičnih
ljudskih sudbina, svijet borbe za opstanak.91 Iseljeništvo se smatra
pravom životnom ili egzistencijalnom krizom. Iskorijenjeni, izmje­
šteni ljudi u iseljeništvu, neminovno su se suočavali sa doživljajem
grubog prekida kontinuiteta životnog toka. Njihov izbor je značio
ostavljanje iza sebe jednog i prihvatanje drugog identiteta. Iseljenici
u svom pamćenju zaustavljaju vrijeme u zavičaju. Oni češće
pjevaju o njemu, nego što ih on pominje.92 Iz poređenja onoga što
emigrant napušta ili je prisiljen da napusti i onoga za čime traga,
dobija se slika domovine u njegovoj svijesti.93 Osjećanje izgnanstva
je unutrašnja praznina koja čovjeka ne ostavlja i čežnja da se vrati
u prošlost ili da ubrza prolaženje vremena. Pojava iseljeništva je
Književnik Husein Bašić u romanu Crnoturci navodi: “Pitali gavrana
ima li šta crnje od njega. A on im odgovorio: Srce muhadžersko je crnje od mene”
– prema: H. Bašić, Crnoturci, Podgorica 1996, 15.
92
Opšir. Nacionalni osjećaj iseljenika Muslimana-srpskohrvatskog jezika
u Turskoj (Fond istraživačkog projekta: Medjunacionalni odnosi u Jugoslaviji i
problemi federalizma), šapirografirano izdanje Instituta za društvena istraživanja
Fakulteta političkih nauka, Sarajevo 1971; S. Smlatić, Muslimani srpskohrvatskog
jezika u Turskoj, IX kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1974; E. Mušović, Jugoslovensko iseljeništvo u Turskoj, Zbornik radova Etnografskog instituta SANU,
br.12, Beograd 1981; B. Mušović, Običaji sandžačkih Muslimana u Turskoj, Sim­
pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995, 266-271;
Ista, Jugoslovenski muhadžiri u Turskoj i njihova sudbina, u: Identitet BošnjakaMuslimana, Plav 1995, 89-90; S. Bandžović, Iseljenici iz Sandžaka u Turskoj,
Novopazarski zbornik, br. 20, Novi Pazar 1996, 137-155.
93
M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama Muslimana, u:
Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995, 312.
Ivo Andrić je napisao: “Čovjek se najlakše pomiri sa najbeznadnijim gubicima.
Gubiti malo donosi žalost, suze; i dok možemo na preostalom mjeriti veličinu
izgubljenog, teško nam je, ali kad jednom izgubimo sve, onda osjetimo lakoću za
koju nema imena, jer to je lakoća prevelikog bola” – prema: “Odgovor”, br. 281,
Beograd 13. jul 2000.
91
33
tragična za pojedinca ali i za narod u cjelini.94 Davno je napisano
kako je bolno svako premještanje iz zavičajnog u drugi kraj, da kao
iščupana i presađena biljka i čovjek mora odbolovati prilagođavanje
drugoj sredini. Što je imigracioni kraj udaljeniji i drugačiji od
matične oblasti, utoliko je prilagođavanje teže, posebno za starije
ljude. Iseljeništvo nije predstavljalo samo napuštanje zemlje, njene
političke i ideološke strukture, već i njeno odbacivanje. Istraživanja
izbjeglištva i progonstva su usko povezana sa problemima ljudskih
prava, nacionalizma, genocida i etnocida. To pitanje nema samo
humanitarnu, već i političku, pravnu i moralnu dimenziju.95
Svi narodi imaju zasebne priče i različite datume u svojoj
memoriji. Istorija je višeznačan proces. Još je Gizo ukazivao da
ima stotinu načina kako da se napiše istorija. Isti se događaji mogu
prikazivati na više načina sa suprotnim efektima.96 Istorija nije samo
istorija pobjednika, već uključuje i pobjeđene. Treba se suočiti sa
kazivanjima žrtve, bez obzira na onu Lisandrovu mudroliju da u
raspravi oko mêđa najispravnije prosuđuje onaj u čijim je rukama mač.
Tradicionalna istorija regiona Balkana je u biti istorija osmanskih
manjina data izvan njihovog konteksta. Njihov kontekst je zapravo
većinsko muslimansko stanovništvo tokom višestoljetne osmanske
uprave. Istorija tog prostora se ne može potpuno razumijeti bez
izučavanja sudbine muslimanskog stanovništva.97 Muslimani nisu
Francuskinja Simon Vejl je u svojoj studiji Potreba za korenima jasno
pokazala da su rasni i etnički projekti, koji dovode do masovnog izbjeglištva, u
osnovi usmjereni na slamanje čovjeka, ljudske duše. Ona kaže da da su potrebe
duše, njena prava, neodvojivi od ideje postojanja. Ne postoji samo ljudski život
kao takav, on uvijek podrazumijeva određen okvir da bi imao smisla. Izbjeglištvo
je jedan od najsnažnijih načina da se taj okvir ukine i čovjek slomi, jer kako Vejl
navodi: “Imati korjene je možda najvažnija i najmanje shvaćena potreba ljudske
duše” - prema: Ž. Korać, Izbeglištvo i čovekova potreba za ukorenjenošću, “Od­
govor”, br. 169, Beograd 15. januar 1998.
95
Opšir. Izbeglice – žrtve etničkog inženjeringa, priredio Boris Delić, Beo­
grad 2004. Jedna izbjeglica je napisala da ljudi koji su nasiljem protjerani iz svog
doma “neće više nigdje naći smiraja ni spasa, lutaće do svoje smrti kao uklete
duše između pustih zemaljskih odredišta” – vidi: “Oslobođenje”, Sarajevo 15.
april 2010, 30.
96
Г. Марков, Збогум на балканизацијата, u: Балканот во новиот
милениум, Скопје 2002, 301.
97
F. Karčić, Neispričana priča: smrt i progonstvo osmanlijskih muslimana,
“Preporod”, br. 18/715, Sarajevo 15. septembar 2001; opšir. vidi: M. S. Ander­
son, The Eastern Question 1774-1923: A Study in International Relations, London
1991; A. L. Macfir, The End of the Ottoman Empire, Longman, London-New
York 1998.
94
34
bili “miljenici” balkanske i evropske istoriografije. Oskudna znanja i
odsustvo želje da se to stanje prevaziđe posljedica je rasističkog stava
u tim istoriografijama, shvatanja istorije Balkana sa jasno nacionalnih
polazišta, ne samo običnih ljudi već i stručnjaka, umanjujući pritom
dostignuća drugih etničkih grupa i višenacionalnih društava kojima
su nekad pripadali.98
Svijest savremenika pritiskaju različite, nerijetko potpuno
opre­čne slike prošlosti. Na Balkanu egzistiraju zasebni modeli kole­
ktivnih memorija, kao i različite datume i priče unutar njih. Ono
što jedni smatraju slavnim dijelom svoje prošlosti, za druge, pak,
predstavlja tragičnu stranicu nacionalne istorije. I obrnuto. Isti se
događaji mogu prikazivati na sasvim različite načine sa značajno
suprotnim efektima. Raširena sklonost da se demantira ili potiskuje
teret sopstvene prošlosti doprinosi devalviranju istorije. Davno je
uočena ravnodušnost prema istini koju moć sa sobom nosi, kada je
ona suprotna “dobiti i požudi”. Nacionalna ideologija i istorijska
svijest, po dr. Andreju Mitroviću, ispunjeni su “velikim vremenima”
prošlosti: “Reći ili prećutati zlo postaje veliko pitanje”.99 Iz bića
istorijske nauke proizilazi da se istraživanje prošlosti ne može izvoditi
bez uvažavanja i novih iskustava, pozitivnih ili negativnih, sadržanih
u protoku vremena, prisutnih u svijesti savremenika, pa i istoričara,
kao čeda svoje epohe.100 Nova saznanja i iskustva, višedimenzionalna,
fundirana tumačenja istorijskih procesa, prepoznavanje skrivenih
oblasti između istorije i pamćenja, zatim i tematski, metodološki i
sadržajni prevrati, kao i “prevrati u memoriji”, modifikuju shvatanje
prohujalog razdoblja i otkrivaju zanemarene, slojevite sadržaje.101
И. Ортајли, Идеолошкото историско наследство на Балканот, u:
Балканот во новиот милениум, 206-209. Takva shvatanja našla su opisa i u
romanu Zuhdije Hodžića Gusinjska godina gdje se govori: “Ništa se bolje neće
snaći ni naš porod. Jednom će ih nauku učiti škola a drugom kod kuće...Ubjeđuju
ih da su Turci a uče ih da mrze Turke. Kad u čitanju dođu do te riječi, a dođu
počesto, ona se jadna zagrcnu, obore oči od stida...Svoju djecu uče da mrze našu,
a našu da mrze sami sebe...kao da mi nijesmo ništa imali: ni junaka, ni običaja,
ni ljudi ni pjesama, ni učenjaka. Ako se neko njihov trnom ubo - sad ga pominju i
turaju u knjige, slave i uče. A o nama ništa”.
99
On ističe kako na to pitanje naučni duh i razum odgovaraju: “priznajmo,
jer niko na svetu nikada nije bio potpuno čistih ruku” - prema: A. Ćirić, Javna,
tajna i porodična istorija, “Vreme”, br. 429, Beograd 9. januar 1999.
100
B. Petranović-M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 71.
101
Treba se podsjetiti na riječi Meše Selimovića, da se i preko površnog
izučavanja istorije, iznenadimo koliko ima “analognih, pa i identičnih situacija s
98
35
Naučnih odgovora nema na jednom mjestu, u jednom arhivu,
istoriografiji jednog naroda ili u jednoj knjizi. Samo iz sveukupnih,
interdisciplinarnih studija, koje analiziraju različite strane djelovanja,
preko multiperspektivnog metoda koji traži demonumentalizaciju
istorije, predstavljanje prošlosti sa stanovišta različitih aktera, može
se doći do njene opšte slike.
našima, iz ovog vremena u kojem živimo. Sva egzistencijalna pitanja i muke žive
u nama jednako kao što su živjela u našim bližim i daljim precima. .. Logičan
zaključak iz tog notornog saznanja je da se sve oko čovjeka može promijeniti, ali
se suština čovjekova veoma sporo mijenja ili se uopšte ne mijenja. Otkako čovjek
postoji ista je ljubav, mržnja, zavist, želja za moći, sujeta, česta surovost, rijetka
plemenitost, zaslijepljenost parolama, spremnost na osuđivanje drugih, strah od
ostalih ljudi, strah od smrti, želja za lažnom utjehom, euforično ili panično traženje
bogova, žaljenje i gubljenje iluzija. Sva egzistencijalna pitanja i muke žive u nama
jednako kao što su živjela u našim bližim i daljim precima” - prema: M. Selimović,
Roman i istorija, Zbornik radova posvećen uspomeni Salke Nazečića, Filozofski
fakultet, Sarajevo 1972, 93-95.
36
MUHADŽIRSKI POKRETI IZ CRNE GORE OD SREDINE
XIX STOLJEĆA DO PRVE DECENIJE XX STOLJEĆA
Teritorija Stare Crne Gore, koju su sačinjavale četiri nahije
(Katunska, Lješanska, Riječka i Crmnička) pokrivao je do XVI
stoljeća ogromni šumski kompleks. Tokom XVI i XVII stoljeća došlo
je do eksploatisanja šuma, što je rezultiralo stvaranjem prostranih
goleti. Procenat obradive zemlje iznosio je svega tri odsto u Katunskoj
nahiji. Slično je bilo i u drugim nahijama. Broj stanovnika je rastao,
dok su površine obradive zemlje ostajale iste ili su postojale manje
usljed diobe ili erozivnog djelovanja. Nedovoljne površine obradive
zemlje predstavljale su snažan podsticaj migracionih kretanja.102 Od
sredine XIX stoljeća muslimani na prostorima današnje Crne Gore
našli su se u veoma teškoj situaciji. Česti sukobi sa Crnogorcima,
ubistva, pljačke, protjerivanja i pokrštavanja postaće dio njihove
teške sudbine. Periferija osmanske države, na kojoj se nalazila i
Zeta, docnija Crna Gora, koja je formalno bila u njenom sastavu,
priznavajući sultanovu vlast sve do kraja XVIII stoljeća, bila je
jedan od najzaostalijih dijelova Balkana i Evrope.103 Crnogorska
četovanja su bila usmjerena prema Hercegovini, Boki Kotorskoj i
Dubrovačkoj Republici. U tome su posebno prednjačili stanovnici
Katunske nahije, koji su napadali i pljačkali ne samo muslimansko,
već i susjedno hrišćansko stanovništvo. Bosanske paše su često
V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne Gore u
XIX vijeku, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 2005, 82-83.
103
Б. Јелавич, Историја на Балканот, I, 98.
102
37
dobijale zadatak da umire crnogorske nahije.104 Mada Crnogorci
tvrde da su vlastitim junaštvom sačuvali svoju slobodu, činjenica je
da su njihovi krajevi bili toliko siromašni, da Osmanlije nisu vidjele
mnogo smisla u rasipanju svojih snaga i sredstava na pokušaje da ih
pokore.105 Suše su kao elementarna nepogoda bile jedan od glavnih
uzročnika za intenzivnije migracije crnogorskog stanovništva. Time
su izazvane depopulacije pojedinih krajeva, posebno kraških predjela
Katunske, Lješanske, Riječke i Crmničke nahije, potom Pipera,
Kuča i Bratonožića.106 U godinama gladi crnogorsko stanovništvo
se dijelom iseljavalo u druge krajeve koji su pružali sigurnije
osnove egzistencije. Tako se naseljavalo i po krajevima Bosanskog
ejaleta.107 Početkom XVIII stoljeća osmanske vlasti su intenzivirale
izgradnju pojasa dobro utvrđenih gradova oko crnogorskih, brdskih
i hercegovačkih plemena sa ciljem da ubuduće osujete njihovu
nepokornost. Naročito se pristupilo brzoj izgradnji tvrđave Onogošt,
koja je trebala da preuzme ulogu izgubljenog Herceg Novog, koga
je osvojila Venecija.108
Od bitke na Krusima 1796. Crna Gora je pripajanjem ple­mena
Pipera i Bjelopavlića, zaokružila prostor na kome je mogla izgrađivati
svoju državnost. Od tada Crnogorci čak smatraju da nisu bili u
osmanskoj državi, bez obzira na davanje poreza i sukobe kada bi oni
izostali, “a neuhvatljiva krhkost tih ranijih veza u novim generacijama
Iz jednog takvog osmanskog pohoda 1714., kada su stradale Katunska
i Crmnička nahija, a posebno sela Ozrinića, Cuca, Bjelica i Ćeklića, odvedeno
je preko 2000 ljudi, žena i djece u Bosnu. Dovedeni su na slabo naseljeni Gla­
sinac i naseljeni po čiflucima vojnih zapovjednika i vojnika koji su učestvovali u
ovom pohodu; opšir. E. Pelidija, Pohodi bosanskih paša na Crnu Goru od 17061714. godine, Prilozi, br. 17, Sarajevo 1980; 101-126; B. Šekularac, Migracije iz
prošlosti i sadašnjosti iz Crne Gore u Bosnu i Hercegovinu, u: Migracije i Bosna i
Hercegovina, Sarajevo 1990, 224-225; J. Erdeljanović, Kuči, Bratonožići, Piperi,
Beograd 1981.
105
T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije, Beograd 2003, 56.
106
V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne Gore u
XIX vijeku, 84.
107
Opšir. V. Skarić, Porijeklo pravoslavnog naroda u sjeverozapadnoj
Bosni, Glasnik Zemaljskog muzeja BiH, XXX, Sarajevo 1919; E. Imamović,
Porijeklo i pripadnost stanovništva Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1998.
108
M. Vasić, Gradovi pod turskom vlašću, u: Istorija Crne Gore, knj. III,
tom I, Titograd 1975, 532-533; E. Pelidija, O prilikama u Bosanskom ejaletu prvih
godina XVIII stoljeća, Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 199-200; Isti, Banjalučki boj
iz 1737., Sarajevo 2003, 164.
104
38
podgrijava veru da u njoj nikada nisu ni bili”. Mitovi o nezavisnosti
su bili crnogorski doprinos balkanskoj političkoj mitologiji.109 Crna
Gora je pravno bila dio Osmanskog carstva sve do 1878. i odluka
Berlinskog kongresa. Siromašno crnogorsko stanovništvo se, mučeći
“muku od gladi”, prehranjivalo u znatnoj mjeri pljačkom i plijenom.
U planinsko područje Katunske nahije, čiji je centar bilo Cetinje,
osmanske snage su, pak, mogle dospjeti preko dobro organizovanih
vojnih pohoda. Planine su, uostalom, kao i na cijelom Mediteranu, bile
“čuvari prošlosti” – starih običaja, nošnje, alata, tradicije, preživjelih
mentaliteta koji teško ustupaju pred stvarnošću.110 Sukobi Crnogoraca
sa muslimanima dobijaju vremenom širi zamah. Raniji sukobi su
vođeni gotovo jedino “radi ubijanja i pljačkanja”.111
Muslimansko stanovništvo u crnogorskom okruženju
Na prostoru potonje Crne Gore, doći će do dugotrajnog,
iscrpljujućeg sukoba sela i grada. U Crnoj Gori je hrišćanski živalj
bio i teritorijalno odvojen od muslimana. Lokalni muslimani su
imali uticaja samo u ravnicama oko utvrđenih gradova Podgorice,
Žabljaka, Spuža i Bara. Stoljećima su priželjkivali, pisao je Vasa
Čubrilović, crnogorski brđani plodne njive i pašnjake Nikšićkog
polja, Zete i Skadarskog jezera. “ako je igde bilo nemoguće zadržati
hrišćane da ne zauzmu muslimanske zemlje, bilo je to u Crnoj
Go­ri”.112 Crnogorac, “od davnih vremena, bacao je svoje željne
po­glede, sa vrletnih stjenovitih brda, na ravnu Zetu, Podgoricu,
N­ikšić, Kolašin, na Spuž, Žabljak, a pri tome čeznuo je za jednim
i najmanjim kutićem na moru”.113 U planinsko područje Katunske
na­hije, čiji je centar bilo Cetinje, osmanske snage su, pak, mogle
dospjeti preko dobro organizovanih vojnih pohoda. Stvarni gospodar
tog neplodnog i slabo naseljenog prostora, gdje je živjelo u XVIII
stoljeću tek 14.000-15.000 stanovnika, bila su nepoćudna crnogorska
plemena. Veliki protivnici su im bili muslimani - čije uništavanje
“slavi kasnija istorijska tradicija”.114 Muslimani u Gornjem Polimlju,
S. Pavlović, Srbija: istorija iza imena, Beograd 2004, 53.
Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, Beograd 1998, 39.
111
V. Stefanović Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1953, 92.
112
V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, Beograd 1983, 543.
113
G. Vuković, Memoari, II, Cetinje-Titograd 1985, 19.
114
I. Božić-S. Ćirković-M. Ekmečić-V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, Beograd
1972, 175. Ljubomir P. Nenadović piše: “A Turke iz Hercegovine i Arbanije, koji su
109
110
39
u dolini Lima i Tare, kao i većina u Novopazarskom sandžaku bili su
slovenskog porijekla.115
Islam se razvijao postupno i evolutivno, bez primjene nasilja.116
Primanje islama na zauzetim teritorijama nije bila avantura ni nosilaca
osmanske vlasti, ni onih koji su tu vjeru prihvatili. Nije se radilo
samo o novoj vjeri, već i novoj civilizaciji koja je imala korijene
u antičkim civilizacijama Bliskog istoka.117 Iznevjeriti toleranciju,
značilo bi iznevjeriti jedan od osnovnih islamskih principa. Jovan
Hadži Vasiljević 1924. piše kako ni u jednoj oblasti muslimani
“nemaju predanja o sebi da su nasilno poturčeni u masi”.118
Tokom XIX stoljeća u svijesti Crnogoraca bilo je veoma
prisutna predstava o “Turcima” kao “vječitim krivcima” crnogorskim.
Na mnoge pretke iz dalje prošlosti, ovjenčane u borbi sa “Turcima”,
gledalo se skoro kao na viša bića.119 Neprijateljstvo prema “Turcima”
bila je “prava državna religija”. Gavro Vuković je pisao da Crnogorac
nije mogao zamisliti da bude iskreni prijatelj sa “Turčinom”, jer je
svagda sa nizamima na Crnu Goru udarali, nećemo ni spominjati; za njih svak zna
da su odrasli u ovakvim brdima, i da su od detinjstva vični kršu i bojevima”.
115
Upor. M. Dašić, Oslobodilački pokret u Donjim Vasojevićima 1861. i
1862. i njegov odjek u Sandžaku, Vranjski glasnik, knj. XIIV-XV, Vranje 1982,
108-109, nap. 7; S. Šćepanović, Porijeklo kolašinskih Muslimana, Almanah, br.
5-6, Podgorica 1999, 63.
116
M. Memić, Nastanak i širenje islama u sadašnjim granicama Crne
Gore, Prilozi za orijentalnu filologiju, br. 41, Sarajevo 1991, 182; V. Nikčević,
Istraga poturica: Mit ili stvarnost, Podgorica 2001, 108-109.
117
N. Filipović, Diskusija na Naučnom skupu “Istorijske pretpostavke Republike Bosne i Hercegovine”, Prilozi, br. 4, Sarajevo 1968, 559-560; D. Kicikis,
Osmanlijsko Carstvo, 14.
118
J. Hadži Vasiljević, Muslimani naše krvi u južnoj Srbiji, Beograd 1924,
56. Vladislav Skarić je pisao: “Krivo je mišljenje da se na Balkanskom poluostrvu
islam širio naglo i da je službeno širen silom. Ja ću istaći samo fakat da 19. vijek
ne bi zatekao nijednog hrišćanina, niti bi bilo ijedne crkve i manastira da je islam
širen državnom silom. Islam su širile prilike i ljudske okolnosti” – cit. prema. M.
Handžić, Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosansko-hercegovačkih
muslimana, Sarajevo 1940, 28. Vladimir Ćorović piše: “Turci su, ipak, bili dosta
tolerantni. Da su oni odista imali kao državni sistem ne samo nasilnu nego čak i
postepenu islamizaciju hrišćanskog elementa, oni bi je kroz četiri stotine godina
neograničene vlasti mogli i sprovesti” – cit. prema: V. Ćorović, Stvaranje nezavisnih država na Balkanu, u: Knjiga o Balkanu, knj. I, Beograd 1936, 197-198.
119
U Vasojevićima je očuvano predanje za “dva Vuka” (Vujičića i
Marinkovića), da “u po jednog potjeri Turaka sjekli dvadeset i dvije i po dvadeset i
četiri glave” – prema: R. Vešović, Kult predaka i bratstvenički ponos Crnogoraca
i Brđana, Pregled, sv. 120, knj. IX, god. VII,. Sarajevo 1933, 696.
40
“neprijateljstvo usađeno u njihove kosti od tolikih vijekova”.120 B.
Jezernik iz arsenala raznovrsnih “istina” i predrasuda, prenosi i jedno
indikativno kazivanje po kome je “prvog Turčina” u Crnoj Gori
okotila svinja. Taj se potom “otimao” oko sise pa je tako nastao naziv
- otomani. Zato se “Turci takođe zovu Otomanovići; zato ne jedu
svinjsko meso; i otuda im je ostalo da svaki grabi tuđe”. Zabilježeno
je i da su bogatiji zarobljenici - begovi, da bi bili potpuno poniženi,
nekad bili razmjenjivani za svinje.121
U prvoj polovini XIX stoljeća Crnogorci, kojih je bilo oko
120.000, bili su razvrstani u 36 plemena, naseljeni u 240 sela. Nisu
imali nijedne varoši, a Cetinje je sredinom tog stoljeća imalo svega
devet kuća.122 Nacionalizam je bio dominantan činilac ideologije
nacionalne i državotvorne ideologije Crne Gore u posljednjim dece­
nijama njenog “herojskog doba” (1852.-1878.). Još od polovine
XIX stoljeća jedan od osnovnih ciljeva državne politike Crne Gore
postaje teritorijalno širenje na okolne oblasti - Hercegovinu, Brda,
Zetu, sjevernu Albaniju, Kosovo, Novopazarski sandžak.123
Do početka XVIII stoljeća muslimansko stanovništvo je broj­
nije bilo zastupljeno u Ćeklićima, u Crmnici, Ceklinu. Na samom Ce­
tinjskom polju postojale su tri džamije.124 Ezan sa cetinjske džamije
čuo se sve do manastira, pa je otuda nastala ona “čuvena” Njegoševa
rečenica: “Odža riče na ravno Cetinje”.125 Borbu protiv lokalnih mu­
sli­mana započeo je svojedobno još vladika Danilo Petrović, čiji je
Prema: B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, u: Kralj
Nikola, ličnost, djelo i vrijeme, II, Podgorica 1998, 46. Ljubiša Stojković i Miloš
Martić su primanje islama “jednostavno” tumačili: “Mnogi Južni Sloveni primili
su Muhamedovu veru i vremenom, u toku vekova, postali su Turci” – prema: Lj.
Stojković-M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1953, 25.
121
Njihovim porodicama su Crnogorci poručivali: “U cijeloj Hercegovini
nema toliko novca da bi ih mogli otkupiti; ali mi ćemo ih pustiti žive, ako za
svakog bega date po jednog debeleog vepra, mijenjat ćemo ih za veprove”. Poro­
dice su prihvatile ponudu i kada su odlazili kućama, neka je Crnogorka dovikivala
za njima: “O begovi, o plemići hercegovački! Znajte i vašim bulama recite: da
nijedna Crnogorka ne bi svog muža u kuću primila kada bi se za takav otkup
vratio iz sužanjstva! Ljudi se mijenjaju za ljude, prasci za prasce” – cit. prema: B.
Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 23, 294-295.
122
I. Božić-S. Ćirković-M. Ekmečić-V. Dedijer, Istorija Jugoslavije, 232233.
123
Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999,
83-84, 104.
124
M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 124.
125
B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001, 116.
120
41
rad na “istrazi poturica” - muslimana koji “nekćeše... da se pokrste”,
poslužio njegovim sljedbenicima kao putokaz u suzbijanju islama
na prostoru Crne Gore.126 Re­ligija je bila ispred kulture, jezika i rase
u određivanju identiteta pojedinca.127 Tradicija o prvoj, “Božičnoj”
istrazi u Ćeklićima, Crmnici i Ceklinu, krajem XVII i početkom
XVIII stoljeća nije uzimala u obzir da se to desilo upravo na jedan
od najznačajnijih pravoslavnih bogosluženja u godini, čiji se sadržaj
može sažeti u poruci: “Mir Božji, Hristos se rodi”. Bilo je to djelo “na­
tplemenske organizacije” (S. Vukosavljević). Prikazujući “istre­blje­
nje poturica” u svom “Gorskom vijencu” sam Njegoš je, prelaskom
sukoba iz područja krvne osvete u kosmički duel do­bra i zla, stavio
slovenske muslimane u trajno stanje različitosti onih drugih.128
Dan “istrage poturica” junaci Njegoševe poeme doživljavaju kao
“oslobođenje od turaka”, oži­vlja­­vaju sjećanja na pretke, a narod vidi
njihove duše kako, kao bijeli labudovi, igraju nad jezerom, po nebu
vedrome.129 Njegoš nije krio uvjerenje da su “Turci najgori narod”.130
Historija naroda Jugoslavije, knj. II, Zagreb 1960, 1252-1280; T. W. Ar­
nold, Povijest islama, Sarajevo 1989, 235. Bivše muslimanske porodice su, navodi
M. Hadžijahić, Mustapići, Muhidinovići i Ramadanovići iz Ćeklića, PopovićiJabučari, Martinovići, Miloševići, ranije Mustajkadići sa Cetinja, Šabani, Bećiri,
Kadići, Kasomi i dr. Muslimani koji su uspjeli da se isele, naselili su se u selo
Tuđemile poviše Bara, u neka sela u crnogorskoj Krajini. U Nikšiću je takođe bilo
muslimana iz Ćeklića; opšir. M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 124.
127
M. Gleni, Istorija Balkana 1804-1999, I, 84.
128
M. Seels, Vjera, historija i genocid u Bosni i Hercegovini, Glasnik, br. 1-2,
Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1998, 94-95. Milija Stanić piše u predgovoru Njegoševog
Gorskog vijenca da su poturice “bili nadebljali i kao polip pustili pipke u živi crnogorski organizam, preteći da ga potpuno rascrvotoče, razore”; pa je trebalo, “dakle
istrebiti poturice bio je prvi, neposredni i neizbežni zadatak, bez čijeg rešenja nije
bila moguća dalja borba” - prema: P. Petrović Njegoš, Gorski vijenac, Beograd
1968, 17; To stanje duha M. Krleža je nazvao “krugom turske magije”, utvrdivši
da o tome kako se fascinantni krug turske magije “još uvijek nije ugasio u našim
svijestima, više govori Njegoš, čije parole još danas ubiru pljesak sa otvorene scene,
kao da se u ‘Gorskom vijencu’ govori o neposredno živim političkim problemima,
a ne o jednom historijskom motivu na prijelazu iz XVII u XVIII stoljeće”; opšir.
S. Bandžović, “Sintetičke nacije” u “krugu turske magije”: deterministički splet
antibošnjačkih stereotipa, Godišnjak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2003, 106-131.
Ima, međutim, i drugačijih stavova. Vidi: Š. Alomerović, Njegoš – muslimanski pisac, “Nedeljna borba”, Beograd 20-21. novembar 1993.
129
M. Popović, Vidovdan i časni krst, Beograd 1998, 154.
130
K. Spasić, Njegoš i Francuzi, Zaječar 1988, 121. M. Ekmečić će, pak,
ustvrditi: “Kao da je moguće Njegoševu istragu poturica 1847. suprostaviti
stanju evropske svesti o islamu onog vremena. Do Berlinskog kongresa 1878. u
126
42
Artur Dž. Evans je pisao kako bi Crna Gora odavno postala “turski
pašaluk da nije njen najveći vladika pronašao onako užasan lek”.131
Holm Zundhausen piše da je “Gorski vijenac” možda veličanstveno
pjesničko djelo, “ali suptekst i u njemu sadržane poruke su izdvajanje
i razgraničenje u najekstremnijoj formi”.132
Dr. Mustafa Memić navodi da je sredinom XVII stoljeća mu­
slimansko stanovništvo činilo oko 12 odsto ukupne populacije Crne
Gore, i da “od preko 800 ratnika i 3.500 muslimanskog sta­novništva
poslije 1712. godine njih više u Staroj Crnoj Gori nije bilo, da je
nestalo njihovih šest džamija, da se više nije spominjao crnogorski
kadija, kojih je u 17. stoljeću bilo dvanaest.133 Sačuvana su 52
toponima koji podsjećaju da su muslimani nekad živjeli i u ovom
dijelu Crne Gore. Ostala su čitava muslimanska bratstva koja su onda
uspjela da izbjegnu fizičko uništenje ili prevođenje u ‘pradjedovsku’
vje­ru”.134 Iguman Mojsije Zečević je u Vasojevićima razvio je
ideju po kojoj je vjersko opredjeljenje istovjetno sa pripadnošću
je­dnom narodu. Vođen takvim poimanjima, hristijanizacijom ili
međunarodnom pravu nema nijedne odredbe o zaštiti muslimanske verske manjine
u bilo kojoj zemlji koja je oslobođena od islamske države, sem Rusije” - prema:
M. Ekmečić, Srpsko pitanje Dobrice Ćosića, Letopis Matice srpske, sv. 1-2, Novi
Sad 2002, 79.
131
A. Dž. Evans, Ilirska pisma, Sarajevo 1967, 141. Slobodan Jovanović
pišući o Petru Petroviću Njegošu ističe da je njega, hrišćanina i kaluđera, mučio
problem Zla u svijetu: “Ali ma koliko da je borbu protiv toga Zla smatrao najsveti­
jom dužnošću prema Bogu, on se u “Gorskom vijencu” ipak pomirio sa pokoljem
poturica kao s političkom nužnošću. Radi uspeha našega naroda u borbi s Turcima,
njegov vladika Danilo posle dužeg kolebanja nalazi da takvo zlo kao što je tursko
nečoveštvo valja razbijati svim sredstvima, pa čak i onima koji bi s moralnog
gledišta bila nedopuštena. Taj zaključak ne može se složiti s hrišćanskom etikom:
On se da braniti jedino u ime nacionalnih interesa i političke celishodnosti” – pre­
ma: “Republika”, br.159, Beograd 1-15. mart 1997.
132
H. Zundhausen, Istorija Srbije, 119.
133
Srušene su džamije u Duboviku kod Cetinja, u Čeklićima, u Ostojićima,
u Vir-pazaru, Dupilu, Staniseljićima; opšir. M. Memić, Nastanak i širenje islama
u sadašnjim granicama Crne Gore, 165-166; B. Agović, Džamije u Crnoj Gori,
112-114.
134
On dalje navodi kako u Sarajevu utvrdio dvadeset prezimena musli­
manskih bratstava koja su do 1711. živjela u Staroj Crnoj Gori, a “među njima
su najviše poznati Mustafići, Vranići, Osmanagići i Bajramovići. Oni se nisu
neposredno naselili u Sarajevo, već najprije u Podgoricu, Nikšić, okolinu Bara,
pa su se kasnije doseljavali u Sarajevo” – cit. prema: M. Memić, Sarajevo kao
migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 492-493.
43
na­silnim uklanjanjem, on je otpočeo borbu protiv muslimana u
Vasojevićima, gdje su već krajem tridesetih godina XIX stoljeća
započela pokrštavanja ovog stanovništva.135 Pokrštavanje je bilo
alternativa smrti. Nije se vodilo računa o ranijem relativno mirnom
suživotu muslimana i nemuslimana.136 Zakonik Vasojevića iz 1829.1830. određivao je da se nove džamije ne grade, “a stare zabatale”,
“poturčenjake niko da ne ubija, no da se ostavi svakom bratstvu da
svoje vrne u pradjedovsku vjeru. Ako poturice ne budu oldžije, da
budu nagondžije, a ćoteci šta ko ponese; “ko se podanas poturči i
lažnu vjeru primi, da se za Turčina drži”.137 “Izgonjenje poturica”
nastavilo se i dalje. U pokušaju da opravda akcije pokrštavanja, dr.
M. Dašić, uz polemičku tvrdnju da je “proces islamizacije doveo
do deslovenizacije naselja”, ističe kako borba protiv “poturica” nije
navodno povedena zbog toga što su ti ljudi bili muslimani, već zato
što su se oni počeli identifikovati s Turcima, pa su kao takvi počeli
da “usporavaju oslobodilačku borbu i suprostavljaju se jedinstvu
naroda u borbi protiv Osmanskog carstva”.138 Primanje islama nije
moglo proizvesti deslavenizaciju. Pobratimstva između crnogorskih
glavara i osmanskih dostojanstvenika, uprkos sveopštoj netoleranciji
prema islamu, ipak nije bila izuzetna pojava. Zbog nesigurnog stanja
u pograničnim krajevima, pobratimstvo je služilo i jednima i drugima
kao “propusnica za međusobni saobraćaj i ličnu i imovinsku zaštitu”.
Ono je imalo značaja za umir krvne osvete. U Kučima u vrijeme
“besuđa ljudi su sreda imavali po desetak pobratima i čim je besuđe
nestalo i primjeri bratimljenja su smanjeni. Bolji i glasovitiji ljudi
iz uglednijih bratstava imali su više pobratima nego nejačica”. U
doba Njegoša društvena svijest je bila više opterećena tradicijom
plemena, nego dogmatikom pravoslavlja. Pa i on se sam, uprkos
kanonima pravoslavne crkve, bratimio sa hercegovačkim Ali-pašom
N. Dučić, Krštenje poturčenjaka u Vasojevićima od 1827 do 1857, “Orlić”
2/1886, 21-28; M. Dašić, Vasojevići od pomena do 1860 (dalje: Vasojevići), Beo­
grad 1986, 370-372.
136
G. Vuković, Vojvoda Miljan Vukov i Vasojevići, feljton, “Monitor”, br.
532/533, Podgorica 29. decembar 2000-5. januar 2001.
137
Vasojevićki zakon od dvanaest tačaka, SKA, Beograd 1929; B. Aleksov,
Poturica gori od Turčina: srpski istoričari o verskim preobraćenjima, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sarajevo 2003, 233-235.
138
Upor. M. Dašić, Vasojevići, 371; P. Vlahović, Etničke grupe Crne Gore
u svetlu osnovnih etnoloških odrednica, Glasnik Etnografskog muzeja, br. 60,
Beograd 1996, 20-22.
135
44
Stočevićem. Marko Miljanov je bio pobratim Šaban-bega iz Tuzi i
Alila Bećova iz Tuđemila.139
Pod vladikom Petrom Petrovićem Njegošem (1830.-1851.)
Crnogorci su ojačali svoj položaj. “Zakonom otačastva” 1833.
uda­reni su temelji poreskog sistema, stvoreno je jezgro vojske,
proširena je mreža škola i pokrenuta štamparija.140 Njegoš je, kao
i njegov prethodnik vladika Petar I Petrović, “Turke” označavao
kao najveće crnogorske neprijatelje, a “tursko okruženje” izuzetno
opasnim. On je smatrao da borba Crnogoraca protiv “Turaka” trajati
“doklem god jednom trag iz Evrope ne pogine”.141 Naslanjajući se
na običaj krvne osvete, on je podsticao potrebu kolektivne (narodne)
i opštehrišćanske “osvete”, pišući da prolivena krv “očeva” poziva
na “osvetu”, što znači da je insistirao na transformaciji ličnog čina
u narodni, opšti.142 Knjaz Danilo je, poput svojih prethodnika Petra
I i Petra II, “Turke” i dalje tretirao kao glavne neprijatelje, kao
“zaklete neprijatelje vjere i zakona našega”. Nedugo nakon stupanja
na knjaževski prijesto on će se krajem 1852. žaliti ruskom konzulu
u Dubrovniku da Crnogorci nemaju dovoljno vojničke spreme da se
odupru “zakletom neprijatelju“. Upozoravao je i druge konzule kako
se Crnogorci nalaze u “bijednom položeniju” zbog neprijateljskog
“turskog” okruženja i sukoba sa “Turcima”. Promjena takvog
stanja i oslobađanje od takvog okruženja, za njega su bili životni
imperativi.143
Od sredine XIX stoljeća muslimani na prostoru Crne Gore
našli su se u nepovoljnom položaju. Česti sukobi sa Crnogorcima,
ubistva, pljačke, protjerivanja i pokrštavanja postaće dio njihove
nezavidne sudbine.144 Crnogorci su, kao i njihovi protivnici, u
139
O. Zirojević, Oko kumstva i pobratimstva, “Helsinška povelja”, br. 8586, Beograd jul-avgust 2005, 45-46.
140
M. Ekmečić, Srpski narod u borbi za nezavisnu državu, “NIN”, br. 2772,
Beograd 12. februar 2004.
141
Ž. Andrijašević, O pokrštavanju muslimana 1913. godine, u: Ž.
Andrijašević - Z. Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913. godine, Podgorica
2003, 22.
142
Kazivao je da su “Turci” nakon Kosovskog boja 1389. porušili “crkve
i oltare”, iako su opstali najznačajniji pravoslavni objekti (Dečani, Žiča, Pećka
patrijaršija, Studenica, Gračanica); opšir. D. Radojević, Odumiranje mita, “Moni­
tor”, br. 403, Podgorica 10. jul 1998, 32.
143
Ž. Andrijašević, O pokrštavanju muslimana 1913. godine, 22-23.
144
Opšir. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne
Gore u XIX vijeku, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 133-174. Marko Miljanov
45
sukobima neprijateljima odsijecali glave. Balkanska krvoločnost je
bila “očekivani prirodni ishod ratničkog etosa, duboko ukorijenjen
u psihi balkanskog stanovništva”.145 Sječa glava i kidanje nosa
neprijatelju, kroz istoriju, pothranjivali su “plemenštinu” i podvajali
Crnogorce na “zaslužne” i “obične”, na “soj” i “nesoj”.146 U zasluge
predaka ubrajao se i broj posječenih “turskih” glava. Francuski
putopisci su četrdesetih godina XIX stoljeća na Cetinju vidjeli
“groznu zbirku 45 turskih glava koje su bile nasađene na koplja i
crnile se na suncu”.147 Pored odsjecanja glava, kao “kraća varijanta”,
Popović je zapisao: “Prije u Kučima, gdje Turaka ima, davali su im pravoslavni
djevojke, ali bi se dogovorili da joj bude zakon slobodan. Ipak, djeca bili bi Turci.
Kučani dosta puta otimali su Turkinje ali bi ih vazda pokrstili. Tako je bivalo i u
Kolašinu gdje su pravoslavne žene Turaka mirno živjele, niti ih je ko silovao da
se turče. Ima i priča da su kolašinsko dijete pitali: Šta ti radi otac? Klanja. A šta
mati? Krsti se. A šta ti? Kamenim se” - cit. prema: J. Bojović, Neki podaci vojvode
Marka Miljanova Popovića o običajima u Kučima i neki dokumenti o Kučima
u Bogišićevom arhivu u Cavtatu, Istorijski zapisi, br. 1-4, Podgorica 1992, 189.
Beogradska štampa je 1848. pisala kako na Pešteri i Bihoru ima takvih domova
“u kojima se nalaze po dva brata, pa jedan veruje u Hrista a drugi u Muhameda,
jedan klanja a drugi se krsti. U nekim kućama ima po tri brata i svi drže da su
Turci, a otac im je Srbin, i tako sinovi klanjaju, a otac se krsti; a kad Bajram dođe
svi zajedno proslave, otac ide u crkvu a sinovi u džamiju. - U ovim predelima i to
se može naći da dva brata Turčina u jednoj kući živeći jedan drži za ženu bulu a
drugi hristajnku, jednoj je ime Ana a drugoj Nazija” - prema: J. Tomić, O Arnautima u staroj Srbiji i Sandžaku, Beograd 1913, 90; “Politika”, Beograd 28. februar
1999.
145
Opšir. M. Todorova, Imaginarni Balkan, Biblioteka XX vek, Beograd
1999.
146
Knjaz Danilo je, primjerice, uveo tefter u koji su upisivane sve “turske” glave, koje su Crnogorci posjekli, i to na način da se zna ko je, gdje i kada
i čiju glavu posjekao. Za posječene “turske” glave dodjeljivane su i medalje
sa svjedočanstvom. Nazvati nekog glavosječom smatralo se znakom osobitog
uvažavanja; opšir. P. Stojanović, Običaji sječe glava i kidanja nosa u crnogorskoturskom ratovanju (osvrti na stanje u XVIII, XIX i na početak XX vijeka), Istorijski
zapisi, br. 2, Titograd 1979, 72, 91.
147
B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 177. Po Vuku Karadžiću,
“Turci” su obično nabijali glave na kolje “po gradskijem zidovima; Crnogorci
čine to isto po kućama svojijeh glavara ili na drvetima u blizini kuće” – prema:
V. Karadžić, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd 1953, 92. Nabijanje ili pro­
bijanje ljudskog tijela bilo je omiljeno još među Rimljanima – Dž. Ebot, Smrtne
kazne, Beograd 1998, 243. Zapad ima kratko pamćenje i neke je stvari, koje je
radio nekada “kad je bio i on mlad”, jednostavno zaboravio. U Engleskoj se običaj
javnog prikazivanja odsječenih glava “kao opomena svim izdajnicima”, održao
sve do XVIII stoljeća, kada su prolaznici plaćali po šest penija da ih mogu gledati;
opšir. B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 193.
46
primjenjivana je i metoda odsjecanja nosne kosti i cijele gornje usne.
Crnogorske vođe su vremenom poduzele korake, na pritisak stranih
država, da se ti primitivni običaji zabrane. Bilo je slučajeva da su
neki Crnogorci, u borbi prsa u prsa na Skadarskom jezeru, kidali
muslimane zubima.148 Milovan Đilas piše da se nad muslimanima
vršila “odmazda sudbine”.149
U nevoljama su posebno bili muslimani Polimlja, naročito u
Vasojevićima, gdje su bili izloženi stalnim progonima i nasilnom
pokrštavanju. Borba za životni prostor je bila veoma surova. Maso­
vni talas pokrštavanja zbio se nakon crnogorskog napada 1857. na
Rečine: “Opet su Turci šćerani u grad Kolašin, odakle se više u
Rečine nijesu vraćali”.150 U Vasojevićima je do 1857. pokršteno 400
lica “pod otvorenim nebom, u prisustvu vojvode Miljana Vukova,
novopostavljenih kapetana, stotinaša, perjanika, više sveštenika i
naroda iz okoline”. Nije teško razabrati da je u ovom pokrštavanju
bilo nespornih elemenata prisile s obzirom da je glavni “kum” bio
vojvoda Miljan Vukov koji je “svijema bio kum; jednako zato, da bi
im krštenje još milije bilo”.151 Godinu dana kasnije u Donjoj Ržanici
pokršteno je “do 250 duša muških i ženskih”, u Konjusima 50 i u
Božićima još 75 lica. Pokrštavanje muslimana vršeno je po naređenju
knjaza Danila. Ono je izvršeno u 32 vasojevićka bratstva. Između
ostalih pokršteni su i Fatići iz Konjuha, najstarije muslimansko
bratstvo u Vasojevićima, kao i bratstva: Ćulafići, Labani, Đukići,
Šobajići, Mališići, Ćeranići, Guberinići, Sakovići, Čukići, Tomovići,
Upor. T. Stojanović, Balkanska civilizacija, Beograd 1995, 59-60; M.
Gjurgjević, Memoari sa Balkana (1858-1878), Sarajevo 1997, 128-129; Z. Šehić,
Prilog prošlosti Hercegovine XIX stoljeća - sjećanje Murad efendije iz Hercegovine, Hercegovina,br. 11-12, Mostar 2000, 120-121.
149 M. Đilas, Crna Gora, Beograd 1989, 271. Po dr. Mustafi Memiću sve
što se u Crnoj Gori uradilo tokom istorije protiv muslimana inicirano je iz Petro­
grada, pa se Crna Gora ponašala kao “jedna od ruskih gubernija, a to je povre­
meno i javno iskazivala”. Pošto je Rusija Kučuk-karndžijskim mirom stekla pravo
pokroviteljstva nad balkanskim hrišćanskim narodima, ona je tu funkciju, bar u
odnosu prema Crnoj Gori i Srbiji, revnosno izvršavala, bez obzira na ograničenja
koja su joj povremeno bila nametnuta – vidi: M. Memić, Bošnjaci-Muslimani
Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 182.
150
G. Vuković, Vojvoda Miljan Vukov i Vasojevići, feljton, “Monitor”, br.
532/533, Podgorica 29. decembar 2000-5. januar 2001.
151
M. Memić, Karakteristike pokreta otpora protiv sprovođenja odluka
Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1878-1880), Prilozi, br. 16, Sarajevo
1979, 57-58.
148
47
Zekovići i druga.152 Oni muslimani koji se nisu htjeli pokrstiti morali
su se iseliti. Neki su samo formalno prihvatali pravoslavlje poput
Ramhusovića, Zujovića, Đukića, Garčevića, ali su i oni, na kraju,
morali da se isele sa tih prostora. Ovi muhadžiri su se naseljavali
u beranskom i bihorskom kraju, ali i na Kosovu, Makedoniji i
Anadoliji. Zaključno sa 1858. u Gornjim Vasojevićima, kada su na
Božić izvršena posljednja pokrštavanja, gdje su se mnogi “krstili iz
straha”, nije više bilo muslimana, dok ih je u Donjim Vasojevićima
preostalo nešto veoma malo.153 Šabanagića nahija se od tada zvala
Vasojevićka nahija.154
Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz kolašinskog kraja
Sredinom XVII stoljeća nastao je Kolašin (u pojedinim
izvorima označavan i kao Kolachine i Kalakin), u istoimenom selu i
nahiji Nikšić, prvobitno kao strateški značajno vojno utvrđenje, koje
je osiguravalo carski drum između Akove i Podgorice, predstavljajući
snažnu prepreku agresivnom crnogorskom širenju prema sjeveru.
Bilo je to jedno od istaknutih pograničnih naselja Bosanskog pašaluka
prema Rumeliji.155 Ono se, dolaskom zanatlija i trgovaca, postepeno
razvijalo. Kolašin i njegova pijaca okupljali su narod iz okoline kao
i iz crnogorskih krajeva. Naseljavali su ga muslimani iz Meduna i
sa prostora Kuča.156 Kolašinsko stanovništvo su pretežito sačinjavali
uskoci s područja Crnogorskih Brda, Hercegovine, kao i muhadžiri
M. Dašić, Vasojevići, 378; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i
Crne Gore, 178-179.
153
Upor. M. Dašić, Vasojevići, 378-379; E. Mušović, Muslimani Crne Gore
od pada Zete (1499), (dalje: Muslimani Crne Gore), Novi Pazar 1997, 107-108.
Izbjegli Mašovići i Rahići naselili su se u sjeničkom kraju, Zujovići, Ramhusovići,
Gibernići (Tubljani), Đukići, Garčevići, Memovići, Ćeranići po Bihoru, Pešteri,
tutinskom, rožajskom i u novopazarskom kraju gdje danas živi 75 domaćinstava
porijeklom iz Vasojevića.
154
M. Memić, Korjeni zla i nasilja, Sarajevo 2002, 203.
155
H. Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982, 81. Muslimani slaven­
skog porijekla i jezika u današnjoj Crnoj Gori, osim onih u Sandžaku, Nikšiću
i Kolašinu, nisu nikad duže bili u sastavu Bosanskog pašaluka. Kraće vrijeme,
krajem XVI i početkom XVII stoljeća, jugoistočna granica ovog pašaluka pro­
tezala se do Žabljaka, na ušću Morače u Skadarsko jezero. Cijela Crna Gora je kao
kadiluk Karadag bila pripojena Hercegovačkom sandžaku - opšir. M. Imamović,
Bošnjački etnos: identitet i ime, Prilozi, br. 32, Sarajevo 2003, 319.
156
B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 312-313.
152
48
iz krajeva stare Crne Gore.157 U kolašinskom kraju još od kraja
XVIII vijeka nije bilo mira zbog nastojanja Vasojevića, Moračana i
Rovčana da se dokopaju novih zemalja i bogatih pašnjaka na Komu,
Bjelasici, Sinjajevini. Te planove je ometao “turski Kolašin, pa su
zato ta plemena stalno upirala pogled na taj grad”.158 Muslimani u
ovom mjestu su bili “ljuti osmanski Krajišnici” koji “stalno ratuju
sa Crnogorcima”. Oni su se, bez uzmaka, suprostavljali borbenim
brdskim plemenima i njihovim čestim upadima.159 Kolašin je imao
status kapetanije od sredine XVII stoljeća. Iz Travnika je 1761. ili
1762. dobio topove.160 On je, kao i Nikšić, bio “ubojita muslimanska”,
vojna krajina.161
Za razliku od “šeher Podgorice” ili Taslidže “grada bijelog”, u
narodnoj pjesmi se Kolašin, poput Spuža i Nikšića, naziva “gradom
krvavijem”. Po starim običajima imao je svoga glavara. Obično su
oni bili iz porodice Mušovića, kao jedne od najstarijih u Kolašinu.162
Porodičnog glavara imala je svaka veća porodica. Za središnju vlast
Kolašinci, zbog svog specifičnog položaja, upućeni prije svega na
sebe i svoju snagu, nisu mnogo marili. U izvorima XIX stoljeća
o njima se govorilo kao “žestokim junacima” koji nisu imali nad
sobom “ni cara ni gospodara”. Kolašinci su sami isticali kako “Tara
ne zna za gospodara”.163 Hercegovačke paše su znali poslati vojsku
na njih, da ih pokore.164 U vremenu 1825-1832. oni su bili na strani
157
Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Potarju i Zatarju uoči
ustanka 1875. i prva ustanička godina u tom kraju, u: Međunarodni naučni skup
povodu 100-godišnjice ustanka u Bosni i Hercegovini, drugim balkanskim zeml­
jama i istočnoj krizi 1875-1878. godine, II, 230.
158
N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana
iz Kolašina i okoline 1878-1886. (dalje: Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana), u: Stogodišnjica crnogorsko-turskog rata 1876-1878, Titograd
1978, 284; o Kolašinu vidi: Ž. Šćepanović, Kolašin u narodnoj epici, Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979, 233-243.
159
B. Pavićević, Knjaz Danilo, Beograd 1990, 369.
160
H. Kreševljaković, Izabrana djela, I, Sarajevo 1991, 30, 206; R.
Hajdarpašić, Kolašinska kapetanija i bošnjački narod, Sarajevo 1996, 15-16.
161
S. Vukosavljević, Organizacija dinarskih plemena, Beograd 1957, 46.
162
H. Crnovršanin-N. Sadiković, Sandžak: porobljena zemlja, Tuzla 2001,
153-154.
163
P. Apolonovič Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, II, Cetin­
je-Novi Sad 1994, 86.
164
S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, Sarajevo 1999,
712.
49
buntovnih bosanskih glavara protiv sultanove vlasti.165 Spremajući
se da vode borbu protiv nadmoćnijeg protivnika, oni su zamolili
Moračane da kod njih privremeno sklone žene i djecu, ali su ih
ovi, po naređenju vladike Petra II Petrovića, odbili.166 Kada god
je osmanska vojska ratovala “bilo na Moraču; bilo na Vasojeviće;
osobito na Crnu Goru; oni su svagda prednjačili turskoj vojsci. A
često su se i sami zavađali i po srpskim plemenskim navikama krvili:
čas s Vasojevićima; čas s Moračanima; čas sa Šarancima, Jezercima,
Tušimljanima i Drobnjacima. Samo do Pive nijesu doprirali”.167 Po
A. F. Giljferdingu Kolašin je šezdesetih godina XIX stoljeća bio
“pljačkaško, muslimansko gnijezdo”, odnosno “gnijezdo fanatika
pljačkaša”. Slično je nazivao i njihove pravoslavne susjede. On
je uočavao kako u Kolašinu i Nikšiću “carska blagajna ništa ne
dobija i pravo jačega gospodari neograničeno”.168 Žarko Šćepanović
smatra da je kolašinsko stanovništvo bilo ratoborno i bezgranično
fanatizovano, ustvrđujući da je “Turski Kolašin” predstavljao
“krvavu krajinu” - sui generis, ustvrđujući da je tamošnji musliman
“ponikao u krvavoj sredini, predstavnik gospodarujućeg sloja,
pothranjivan muslimanskom narodnom pjesmom - pratiocem
svakodnevnog života, slušajući u dugim ramazanskim večerima o
bojevima u svojoj sredini i van nje, od malih nogu navikavao se
da je ratništvo jedino zanimanje dostojno ljutog krajišnika”.169 Kao
D. Vuksan, Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba, Cetinje 1951, 363;
A. Aličić, Pokret za autonomiju Bosne od 1831. do 1832. godine, Sarajevo 1996,
162, 168.
166
M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore,
495.
167
N. Dučić, Kolašin - prijedjel i pleme u Hercegovini, “Bratstvo”, II, Beo­
grad 1888, 144-145.
168
A. F. Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sara­
jevo 1972, 272, 282.
169
Ž. Šćepanović, Društveno-ekonomske prilike u Zatarju uoči i za vrijeme Istočne krize 1875-1878, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1974, 57. On u
napomeni (br. 7) navodi izvor po kome je Kolašin imao mnogo sela u kojima su
“izmiješani Turci i Srbi”, da Srbi kolašinski svoje djevojke daju Turcima, “oni bi
ubili Srbina za Turčina”, te da su tamošnji “Srbi i Turci sorta jednaka”, pa da su
ovi sa Vasojevićima “vazda u rat i često se tuku”. Prokopije, trebinjski mitropolit,
koji je nešto prije 1870. boravio u Kolašinu zbog kanonične vizitacije, pripovi­
jedao je “kako se Kolašinci malo ili nimalo od domaćih Turaka ne razlikuju, kako
se jedni od drugih žene, kako Turci nadevaju deci hrišćanska imena, a ovi svojoj
turska, kako jedni drugima kumuju i bratime se, i šta više - hrišćani idu u tursku
džamiju, a Turci u crkvu” - prema: O. Zirojević, Konvertiti - kako su se zvali,
Podgorica 2001, 20, nap. 87.
165
50
stanovnici Kolašina pominju se u izvorima, između ostalih, porodice
Martinovića, Bašanovića, Mekića, Šabanagića, Smailagića, Kajovića.
Oručevići su živjeli u Drpama, Mušovići u Mušovića Rijeci, Pepići
u Babljaku, Zuličići u Drijenku, Pijuci u Blatini, Balabani i Kofrci u
Migalovici, Husovići, Redžovići, Hoti (Oti), Đurđevići, Martinovići
u Planoj, Lalevići u Bistrici, Hoti u Vojkovićima, Hasići i Lukači
u Moračkom Trebaljevu, Balijagići, Hadžibulići i Anuševići u
Rovačkom Trebaljevu. Hrišćani u ovom kraju se pominju tek kao
rijetki žitelji koji su radili kao čifčije na begovskim imanjima.170
Još od sredine XIX u ovom kraju dolazilo je do velikih borbi
i razaranja. Kolašinski kraj je tada bio u sastavu Novopazarskog
sandžaka i Prijepoljskog kadiluka.171 Knjaz Danilo je podstrekavao i
slao Crnogorce da “ulaze u tuđe zemlje i da ćeraju pljenove, od kojih
se glavno daje njemu, a on prestupnike pokriva”.172 Kolašincima je
dosta nevolja nanosio i Milisav Mišnjić, koji se u vrijeme knjaza
Danila, naselio u Rječinama kod Kolašina. Crnogorci, iz plemena
Vasojevića, Donje i Gornje Morače, Rovaca, Jezera, Šaranaca, Lijeve
rijeke i dijelom Kuča, napali su iznenadno Kolašin “leglo turskih
zlica” i okolna sela u ranim jutarnjim satima 28. jula 1858. i popalili
katune na Sinjajevini i sela: Lipovo, Trebaljevo i Štitaricu. Napadači
su, predvođeni Miljanom Vukovim i Novicom Cerovićem, napravili
od Kolašina “grdilo”.173 U Kolašinu je tada ubijeno i u kućama
popaljeno više stotina lica. Austrijski izvori navode da je nastradalo
preko hiljadu ljudi. U napadu su, pored muškaraca, stradali žene
E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 105; R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom Sandžaku u vrijeme osmanske vladavine, Novi Pa­
zar 2001, 26-27.
171
M. Šačić, Kolašinci, Beograd 2000, 62.
172
J. Milićević, Pokušaj Đorđa Petrovića Njegoša, predsednika Crnogorskog senata, da u borbi protiv kneza Nikole pridobije velike sile, Istorijski glasnik,
br. 2, Beograd 1973, 102. Jovan Jovanović citira Zakonik knjaza Danila (18261860) iz 1855. u kome stoji: “Iako u ovoj zemlji nema nikakve druge narodnosti
do jedino srbske i nikakve druge vjere do jedino pravoslavne istočne to opet svakij
inoplemenik i inovjeran može slobodno živiti i onu slobodu i onu našu domaću
pravicu uživati kako i svakij Crnogorac i Brđanin što uživa”, zaključujući kako je
ovim normativnim aktom priznata i “muhamedanska vjeropispovijest i regulisan
položaj Muslimana u Knjaževini Crnoj Gori” – prema: J. Jovanović, Muslimani u
crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd 5. april 1980.
173
Upor. G. Vuković, Vojvoda Miljan Vuković i Vasojevići 1826-1886,
Cetinje 1932, 22-27; S. Tomović, Vojvoda Miljan Vukov i njegovo doba, Tokovi,
br. 14, Ivangrad 1977, 64-65; M. Cemović, Vasojevići: Istorijska istraživanja,
Beograd 1993, 340-341.
170
51
i djeca.174 Napadači su sa sobom odnijeli i brojne odsječene glave
ubijenih ljudi. One su nošene kućama kao znak junaštva.175 Kolašin
je bio skoro opustošen. Atavistički nagoni su došli do punog izražaja.
Čak su i žene iz Vasojevića prinosile slamu i sijeno za paljenje
kuća, paleći i ubijajući kao “muške glave”.176 Spaljene su sve kuće i
zgrade: “vjekovna mržnja gajena prema porobljivačima i zlikovcima
strahovito se izlila na kolašinske Turke”.177 Kolašin je bio u ognju.
Za nekoliko sati postao je ruševinom, a njegovi branioci “gorjeli su
sa svojim gradom”.178 Vuk Popović je pisao Vuku Karadžiću kako
su sve kuće zapaljene: “i nehtevši se mnogi predati živi, 1.000 ih
je kažu, u svojim kućama izgorjelo, 1.000 zarobljeno, a toliko ih je
posječeno”.179 Opljačkano je sve što se moglo odnijeti. Kolašin ipak
tada nije ostao u crnogorskim rukama. Da bi očuvao svoj autoritet u
Crnoj Gori i pred velikim evropskim silama, knjaz Danilo, bez čijeg
je znanja navodno izvršen napad na Kolašin, izdao je pod spoljnim
pritiskom, nakon pohare “najstrožu naredbu na cio narod koji je
učestvovao u pohari Kolašina, da sve što nije utrošeno”, pogotovo
stoku, vrati Kolašincima. Po prvi put se desilo da su Vasojevići i
ostali Brđani morali da protivničkoj strani vrate dio plijena zadobijen
u masovnom pljačkaškom pohodu.180 Na zahtjeve koji su upućivani
174 G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, Landshut 1998, 390-391.
175
B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 175.
176
M. Joksimović, Doprinos narodu vojske Vasojevića u širenju istočne
granice Crne Gore, u: Međunarodno priznanje Crne Gore, Podgorica 1999, 471.
177
R. Vešović, Iz doba četovanja oko Kolašina, Zapisi, knj. VI, br. 2,
Cetinje 1930, 105-107; J. Jovanović, Marko Miljanov, Cetinje 1952, 27; A. Šaulić,
Novica Cerović, Beograd 1959, 217-218.
178
M. Vujačić, Znameniti crnogorski i hercegovački junaci, knj. II, Beo­
grad 1952, 124-125. Nakon pokolja muslimana 1858. u Crnoj Gori, Porta je upu­
tila pismo Francuskoj smatrajući da je ona na strani Crne Gore. U pismu se, pored
opisa izvršenih zločina, kada su, između ostalog, njenim vojnicima sječeni nosevi,
ističe: “Nas nazivaju varvarima ali ni jedan Turčin ne bi izvršio svireposti za koje
se okrivljuju vaši novi štićenici. Nadamo se da će se istina obelodaniti i da će se
u Francuskoj već jednom znati da li je dovoljno biti hrišćanin pa biti civilizovan”
- “Zapisi”, god. XIII, knj. XXIV, Cetinje decembar 1940, 350.
179
M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare od
sredine XIX vijeka do početka velike Velike istočne krize (1878-1878), (dalje:
Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare), Istorijski zapisi, god.
XXXII (LII), br. 1, Titograd 1979, 10; B. Jovanović-M. Radović-S. Medenica-N.
Rakočević, Kolašin, Beograd (bez godine izdanja), 117-118.
180
M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Lima i Tare, 11;
Isti, Vasojevići, 525.
52
iz Kolašina državnim osmanskim vlastima da ih zaštiti jače vojne
jedinice, bilo im je odgovoreno “da se ne prihvataju oružja”.181
Na insistiranje velikih sila, pogotovo Rusije, Porta je pristala na
formiranje komisije za administrativno razgraničenje sa Crnogorcima
pa je u proljeće 1859. Crna Gora u Gornjem Kolašinu dobila Gornje
Lipovo i Rječine. Iz ovih sela, koja “zapadoše u granicu crnogorsku”,
iselili su se brzo muslimani, a u njih su došli Ljevorečani, Moračani i
Rovčani.182 Najviše zemlje su dobile vojne starješine.183 Sam Miljan
Vukov je dobio najbolju livadu zv. Hadrovica na planini Bjelasici.
Kolašin se našao pritješnjen sa tri strane od Crnogoraca. Preživjelo
stanovništvo koje se bilo panično razbježalo povratilo se u Kolašin
tek 1864. godine. Grad se, međutim, više nije mogao oporaviti od
onoga što je doživio, niti će dostignuti raniji značaj.184 Zebnja od
sličnih crnogorskih akcija je stalno bila prisutna.
Administrativno razgraničenje između osmanske teritorije
i Crne Gore izvršeno u jesen 1859. i uspostavljanje nove granice
pratilo je suprostavljanje mjesnog muslimanskog stanovništva. Do
oštrih sporova je naročito dolazilo u okolini Spuža i Podgorice, jer je
tamošnje stanovništvo nastojalo da zaštiti svoja imanja koja su trebala
pripasti Crnoj Gori.185 Crnogorci su bili zadovoljni postignutim
razgraničenjem, osjećajući da se, u datim okolnostima, granica nije
mogla postaviti dublje na račun osmanske teritorije. To je bila prva na
terenu obilježena i priznata crnogorska granica. Ovako upostavljena
granica je u velikoj mjeri stijesnila muslimane u Nikšiću, Kolašinu i
Spužu, pa su se oni našli u skoro potpunoj ovisnosti od Crnogoraca.
U teškom položaju našli su se zemljoposjednici čija su imanja
obrađivale čifčije, a koja su ostala na crnogorskoj teritoriji. Čifčije su
se u takvim uslovima smatrale oslobođenim plaćanja arende, a time
su vlasnike zemlje lišavali dijela sredstava za život. U nezavidnoj
situaciji su se našli oni posjednici kojima je nova crnogorska granica
zahvatila ne samo imanja već i kuće. Gonjeni oskudicom i velikom
nuždom, izazvanom nerodnom godinom, korjenički, nikšićki i
181
182
284.
G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, 400.
N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana,
M. Dašić, Društveno-ekonomska kretanja u Gornjem Polimlju poslije
1862. i uzroci ustanka 1875. godine, Tokovi, br. 14, Ivangrad 1977, 254.
184
E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 106.
185
R. Jovanović, Izvršenje razgraničenja Crne Gore i Turske 1859-1860.
godine, Istorijski zapisi, br. 4, Titograd 1980, 42-43.
183
53
kolašinski muslimani su nastojali stupiti u kontakt sa knjazom
Danilom. Posljednjih desetak muslimanskih porodica iz Crnog
Vrha u Vasojevićima, koje su Vasojevići i Bratonožići bili protjerali
sa njihovih posjeda, bilo je, u očaju, spremno da se, prema nekim
navodima, pokrsti i prizna knjaza Danila za gospodara, ako bi im se
omogućilo da se vrate na svoja, još nenaseljena imanja.
Neki su, pak, da bi mogli koristiti svoja imanja, koja su ostala
na crnogorskoj teritoriji, tražili od knjaza da ih prihvati za crnogorske
državljane. Deputacije, koje su mu dolazile na noge, knjaz Danilo
je prijateljski dočekivao na Cetinju, ali im nije ispunjavao želju
da postanu crnogorski državljani. On je ipak, te gladne 1860. omo­­
gućavao muslimanima da odlaze u Risan, preko crnogorske te­
ritorije, i da tamo, kao i Crnogorci, kupuju žito doveženo iz Rusije
i Francuske. Nikšićanima je bio dozvoljen slobodan trgovački
promet sa Podgoricom i Skadrom. U takvim okolnostima došlo je do
postepenog poboljšanja odnosa između starih “krvnih neprijatelja”.
Započeti proces međusobnog približavanja prekinut je 22. maja
1860. žestokim napadom Drobnjaka, Šaranaca i Pivljana na Stričinu
Mušovića u Poljima Kolašinskim. Tom prilikom su Crnogorci imali
57 mrtvih i ranjenih, a 10 ih se utopilo u Ta­ri.186 Knjaz Danilo je
uporedo insistirao na uspostavi direktnih diplo­matskih odnosa
između Crne Gore i Porte.187
“Mržnja na Turke” karakteriše i vrijeme “prve” vladavine
knja­za Nikole (1860.-1878.), s tim što je taj nacionalizam, za razli­
ku od prethodnog perioda, dobio moderniju i nešto p­ostojaniju,
institucionaliziranu formu. Ovaj crnogorski vladar je pisao da su
Crnogorci ratujući sa “Turcima” namirivali svoje po­trebe za život,
“jer ih je ratovanje uzdržavalo od svakog rada”.188 Vasojevići su
1861. napali na Bihor. Tada je spaljeno preko “200 kuća turskijeh
i posjekoše 130 glava, a goveda i sitne stoke čudo su veliko
plijenili”.189 Šezdesetih godina XIX stoljeća Crna Gora se prostirala
R. Jovanović, Izvršenje razgraničenja Crne Gore i Turske 1859-1860.
godine, 46-49.
187
D. Vujović, Zahtjev knjaza Danila za uspostavljanje direktnih diplomatskih veza između Crne Gore i Turske, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1965,
158-159.
188
Upor. R. Jovanović, Kosovski mit u nacionalno-političkoj ideologiji
i strategiji Crne Gore polovinom XIX vijeka, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd
1989, 7; Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, 90-91; B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, 46.
189
D. Vuletić, Polica kod Berana, Beograd 1998, 397.
186
54
na 4.400 kvadratnih kilometara, sa oko 125.000 stanovnika. Od
te teritorije bilo je obradivo svega tri odsto zemlje, odnosno pola
rala po stanovniku. Nedovoljna ekonomska osnova bila je izražena
kao problem državnog opstanka Crne Gore. Njenim teritorijalnim
širenjem na okolne krajeve taj problem je trebalo riješiti ili barem
ublažiti.190 Teritorijalne aspiracije Crne Gore bile su usmjerene na
prostore između Neretve i Drine, i od Lima do Jadranskog mora.191
Borba za životni prostor (“Lebenssraum”) postaje, kao i kod drugih
balkanskih hrišćanskih naroda, konstanta crnogorske državne politike.
Zbog česte pojave gladi u Crnoj Gori znalo se da će biti “mnogo
zla”.192 Još 1861. crnogorski knjaz se žalio srpskom da “crnogorski
narod i u najplodnije godine veoma bijedno živi. Uzrok su tome vrlo
krševite gore, u kojima se nalazi vrlo malo zemlje za obrađivanje”.
Korijen bijede nije oskudna priroda već neznanje naroda.193 Radoman
Jovanović piše da su sukobi “često proizilazili i iz iskonske mržnje
Crnogoraca prema muslimanima, a posebno prema svemu onome
što je tursko. Po logici Crnogoraca, bilo je normalno i zakonito oteti
bilo šta od Turaka”.194 Muslimani su zazirali od crnogorskih napada,
čijih se zlodjela “više boje nego li najgušće kiše metaka”.195 Omraze
su bile opterećene bunama, najezdama, pjesmama i vizijama.196
Pored čestih sukoba u svim graničnim pojasevima, po­sto­ja­
la je i opšta nesigurnost i na pazarima, osobito u Kolašinu, Be­rana­
190
Ž. Andrijašević, Ideološko-političko značenje pjesme “Onamo, namo”,
Stvaranje, br. 1-5, Podgorica 1997, 179.
191
Ž. Andrijašević, O ciljevima državne politike Knjaževine Crne Gore
(1852-1878), Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997, 175.
192
Đ. Pejović, Crna Gora u doba Petra I i Petra II, Beograd 1981, 199.
193
M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije 1790-1918, knj. 2, Beograd 1989,
127.
194
R. Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i Boj u Lipovu
1872. godine, Istorijski zapisi, br. 4, Titograd 1963, 561. Isti autor dalje navodi:
“Stiješnjenost i nedostatak obradive zemlje upućivali su ih da je dobijaju putem
otimanja od Turaka. Ovo je imalo za posljedicu potiskivanje, makar i u manjoj
mjeri, Turaka sa njihovih imanja pored crnogorske granice, premda su oni i dalje
zadržavali formalnu svojinu na njih. Pri ovome se ponekad nije obaziralo ni na to
što je Turcima pravo svojine na takva imanja bilo zagarantovano međunarodnim
aktima i što im je to pravo priznavao i sam knjaz Nikola”.
195
G. Šljivo, Bosna i Hercegovina 1854-1860, 449. Muhamed Hadžijahić
piše da su se muslimani po selima, osjećajući se nesigurno, selili u gradove ili u
sela sa kontigentnijom muslimanskom populacijom. Tako su muslimani iz sela
Lukova kod Kolašina odselili u Ulog; opšir. M. Hadžijahić,Porijeklo bosanskih
Muslimana, 125.
196
M. Đilas, Revolucionarni rat, Beograd 1990, 69.
55
ma i Pljevljima, na koje su dolazili Crnogorci, jer su bili za njih
životno zainteresovani. Za sukobe i ozbiljne incidente koji su izbijali
međusobno su se optuživali sa lokalnim stanovništvom. Je­dan takav
sukob desio se u Kolašinu 18. jula 1872. godine, nakon čega je došlo
do žestokog okršaja u selu Blatini, u blizini crnogorsko-osmanske
granice. Tom prilikom je poginulo 15 lica.197 Sukobi su izbijali i u
okolini Podgorice. U pograničnom selu Lipovo došlo je do novog
okršaja u septembru 1872. godine. Boj je započet na crnogorskoj
teritoriji, ali su Crnogorci u kontranapadu prešli na osmanski teritorij.
Lipovo je bilo predmet sporova još od 1858-1859. godine. Ovo selo
je nekada bila svojina kolašinskih muslimana, ali su ih Moračani i
Rovčani postepeno potiskivali. Sporovi oko Lipova će se dugo voditi
“upravo sve donde dok je Kolašin bio u sastavu Turske”.198 Zbog
učestalih upada crnogorskih četa u pogranična muslimanska sela,
sedamdesetih godina, ovo stanovništvo je živjelo u strahu uprkos
činjenici da je vlast nastojala da ga zaštiti. U žalbama mjesnih vlasti
iz Berana, Gusinja, Kolašina, Pljevalja, Bijelog Polja, Rožaja i drugih
mjesta duž crnogorske granice - neprestano se tražilo slanje dodatnih
vojnih snaga kako bi se spriječilo upadanje crnogorskih četa.199 Kolašin
je bio čvorište telegrafskih veza Bosne, Hercegovine i Rumelije, a
preko Rumelije sa cijelim Carstvom.200
Crnogorci će ponovo u novembru 1876. pokušati da zauzmu
Kolašin. Na njihov napad je odgovorenom pucnjavom iz pušaka i
topova tako da “Crnogorci nisu mogli oka otvoriti”. Oni su imali
“mnogo poginulih, pa su se povukli”.201 U maju 1877. Crnogorci su
ponovo napali na Kolašin i prodrli do Stožera, “šest sati prema Tari”
i zauzeli “šest kula turskih”. U ovom napadu pala je sva “posada
turska i mnogo domaćih Turaka, a osobito stara kuća turska Mušovića
s glave je poginula. Crnogorci su uzeli mnogo oružja i silu stoke”.202
U junu su zauzeli još šest sela “gdje je takođe mnogo Turaka palo”.
R. Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i Boj u Lipovu 1872.
godine, 564.
198
Upor. S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, 1154; R.
Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i Boj u Lipovu 1872. godine,
583.
199
M. Dašić, Hajdučija i četovanje na gornjim tokovima Tare i Lima, 63.
200
Š. Irijart, Bosna i Hercegovina - putopis iz vremena ustanka 1875-1876,
Sarajevo 1981, 136.
201
S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, 1266.
202
N. Petrović Njegoš, Autobiografija. Memoari, Putopisi, Cetinje-Tito­
grad 1898, 448.
197
56
Prilike su još više usložnile odluke Berlinskog kongresa 1878.
i nova crnogorsko-osmanska razgraničenja koja su izazvala nova,
masovna iseljavanja muslimana. Kolašin u početku nije bio predmet
diplomatskih zahtjeva Crne Gore, jer je bio osmanska enklava,
praktično izgubljena u njenom potpunom okruženju. Crnogorci su
smatrali da je to završena stvar, oko koje jednostavno nema pregovora.
Sukobi Crnogoraca sa lokalnim muslimanskim stanovništvom, kao
i isključivi stavovi velikih sila, odredili su definitivno sudbinu ove
enklave.203 Izvjesni planovi Prizrenske lige da pomogne svojim
ljudstvom, nisu se ostvarili.204
Muslimani iz Kolašina su bili, i pored spremnosti za pružanje
otpora, prisiljeni na povlačenje, pošto se grad nalazio u bezizglednom,
potpunom crnogorskom okruženju.205 Lokalno stanovništvo je, pred
poražavajućim utiskom svog pogubnog okruženja i neumoljivih
odluka Berlinskog kongresa, shvatilo da se grad mora predati, ali
na to, zbog svega šta se stravično desilo 1858. godine, nije htje­
lo, imajući u vidi ranija negativna iskustva sa “crnogorskim obe­
ćanjima”, pristati bez određenih, čvrstih garancija. Oko predaje
grada bilo je razmimoilaženja između muslimanskog stanovništva iz
Donjeg i Gornjeg Kolašina, kao i ovih posljednjih sa kajmekamom.
Donjokolašinci nisu pokazivali spremnost da se Kolašin preda Crnoj
Gori.206 Crnogorske prijetnje da će grad, koji su držali u opsadi, silom
zauzeti urodile su plodom. Predaja je bila neminovna, a sa njom i
masovni egzodus njegovog stanovništva. Kolašinski kajmakam Nuribeg je sa predstavnicima kolašinskih muslimana 3. oktobra 1878.
potpisao sporazum o predaji Kolašina. Dan kasnije osmanska vojska
je napustila Kolašin i uputila se ka Akovu (Bijelom Polju). Zajedno
sa njom otišlo je mnogo muslimanskih porodica, od kojih su neke
ostale u Gornjem Bihoru (Levajići, Čilovići i druge). Muslimansko
stanovništvo je, izloženo čestim crnogorskim napadima, bilo prisilje­
no da masovno napusti kolašinski kraj.
N. Ražnatović, Crna Gora i Berlinski kongres, Cetinje 1979, 108.
B. Hrabak, Arbanasi i njihova liga prema okupaciji Bosne i Hercegovine 1878. godine, Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 39; također vidi: Isti, Novopazarski sandžak između Austro-Ugarske i kosovskih Arbanasa, Užički zbornik, br. 21,
Užice 1992, 35-42.
205
B. Hrabak, Prizrenska liga i Stara Raška, Novopazarski zbornik, br. 22,
Novi Pazar 1998, 88; također vidi: Isti, Sukobljavanje Austro-Ugarske, Prizrenske lige
i sandžaklija oko Sandžaka 1878-1881, Istraživanja, XIV, Beograd 1991, 87-142.
206
N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana,
287.
203
204
57
Ugovor o predaji “grada Kolašina sa svijema selima i zemljištem
do Mojkovca Knjaževstvu Crnogorskom” potpisan je na Cetinju 8/20.
oktobra 1878. godine. Knjaz Nikola je sa Cetinja slao naređenja da se
sa “njegovim novim podanicima” zakonski postupa, da im se “omili
njihova nova otadžbina i novi gospodar” i u njima probudi “srpski
pradjedovski duh”.207 Okružni morački načelnik Bašo Božović je,
shodno knjaževim uputama, odmah po zauzimanju Kolašina, pozvao
lokalne muslimanske prvake na dogovor. Na ovaj razgovor je došlo
74 muslimana. On im je rekao da je Kolašin oslobođen od osmanskog
zavojevača i da oni nemaju ništa zajedničko sa Turcima, iako su
njihovi pradjedovi primili islam, već da su oni zadržali “sve osobine,
ono što nas čini braćom, narodnost i jezik”, te da će imati sva prava.
Predstavnici muslimana su uzeti u lokalne organe vlasti. Za kapetana
u Kolašinu je postavljen Iso Pepić, a u Poljima Zejnil-aga (Zeko)
Lalević. Nekolicina je uzeta i za knjaževe perjanike.
Tara je, od Mojkovca nizvodno, postala granica između osm­
anske teritorije i Crne Gore. Njena desna strana je ostala i dalje
pod osmanskom upravom u okviru Novopazarskog sandžaka. Taj
dio, sa zaljeđem, poznat kao Donji Kolašin, ostao je u sastavu
Osmanskog carstva sve do balkanskih ratova. Na prostoru Donjeg
Kolašina i Sandžaka se skrasio znatan broj muhadžira. Tu se život
muslimanskog stanovništva, po sudu S. Šćepanovića, odvijao u znaku
“pjevanja mevluda, turkovanja i bošnjakovanja”.208 Nepoznavanje
kulture, tradicije i islama, rezultira nerijetko paušalnim ocjenama,
predrasudama, brojnim stereotipima i matricama.
Iako se Crna Gora obavezala na Berlinskom kongresu da će
poštovati prava muslimana do toga nije došlo. Moračani i Rovčani su
se teško mirili sa činjenicom da kolašinski muslimani, sa kojima su
stoljećima bili u neprijateljstvu i sukobima, budu sa njima ravnopravni
i da žive zajedno.209 N. Rakočević čak navodi da su se kolašinski
muslimani osjećali Turcima, kao i da je u interesu Crne Gore bilo da se
oni isele, kako bi se na njihove posjede naselile crnogorske porodice iz
Rovaca i Morače, “koje su u svojim siromašnim i prenaseljenim selima
krajnje teško živjeli i zato priželjkivali njihovu zemlju”, naselivši se u
To je zapravo istrajavanje na Njegoševom kazivanju u “Gorskom vijencu”: “Prosto vjeru što prigrli drugu no mu prosto ne bilo pred Bogom što se
Srbom dalje ne kazuje”.
208
S. Šćepanović, Porijeklo kolašinskih Muslimana, 79.
209
N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana,
290.
207
58
pojedinim selima i krajevima po plemenskoj osnovi. U oblasti Kolašina
i Polja Crna Gora je dobila prostor od oko 400 kvadratnih kilometara
sa 25 sela. Sva napuštena zemlja u ovom kraju bila je proglašena za
državnu. Zemlja na području Kolašina prvi put je dijeljena 1879.
Gornjomoračkom, Donjomoračkom i Rovačkom bataljonu, kao i
tamošnjem pravoslavnom stanovništvu. Svako domaćinstvo je dobilo
određenu površinu ziratnog zemljišta i šume. Po plemenima su, po
istom principu, razdijeljeni i dijelovi planina.210
Život je nakon burnih događaja 1878. u kolašinskom kraju po­
stao težak za muslimanski živalj i on se neprestano iseljavao. Talas
masovnog iseljavanja je započeo početkom ljeta 1879. i završio se
krajem septembra iste godine.211 Neki su talase iseljavanja nazivali
“bježanijom”.212 Na iseljavanju je u Kolašinu aktivno radio kapetan
Iso Papić. Revoltirani iseljenici iz Gornjeg Kolašina nisu se olako
pomirili sa činjenicom da je Kolašin pripao Crnoj Gori, pa su,
potpomagani od Donjokolašinaca, prelazili crnogorsku granicu, vršili
napade i pljačke.213 Među organizatorima tih upada su bili Fejzaga
Kalić iz Lijeske, hodža Mehmed Gušmirović iz Bijelog Polja.214
Intenzivnim naseljavanjem Moračana i Rovčana u kolašinskom kraju
stvoreno je poprište svakodnevnih sukoba sa muslimanima koji su
Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja (1879-1886), Isto­
rijski zapisi, br. 3, Titograd 1961, 400; N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana i
razgraničenje Crne Gore i Turske u oblasti Kolašina poslije Berlinskog ugovora
(u daljem tekstu: Iseljavanje Muslimana), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1962,
261; B. Jovanović-M. Radović-S. Medenica-N. Rakočević, Kolašin, 148; N.
Tomović, Ekonomske migracije Crnogoraca krajem XIX i početkom XX vijeka, u:
Deseti kongres istoričara Jugoslavije, 249.
211
Po nekim statističkim podacima iz 1879. u kolašinskom srezu živjelo je
7.732 muslimana i 4.642 hrišćanina, bjelopoljskoj kazi 20.236 muslimana i 6.000
hrišćana, pljevaljskoj 12.080 muslimana i 10.965 hrišćana; opšir. E. Mušović,
Muslimani Crne Gore, 126-127.
212
A. Đogović, Bošnjaci Vitomirice, Peć 2001, 49-50.
213
Upor. N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana, 262-263; Ž. Šćepanović,
Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka, Odzivi,
br. 6, Bijelo Polje 1973; V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i
Kosovo, Mostovi, br. 36, Pljevlja 1977, 94-95; H. Avdić, Položaj Muslimana u
Sandžaku, Sarajevo 1991, 24; R. Hajdarpašić, Kolašinski Muslimani u odbrani
svojih domova i bošnjačkih teritorija, u: Društveni i državno-pravni kontinuitet
Sandžaka, Sarajevo 1996; S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva
iz Crne Gore 1878. godine, 87-90.
214
O Fejzagi Kaliću vid. opširnije: H. Avdić, Fejzaga Kalić, feljton,
“Sandžak Bosna”, br. 34-36, Mainz BRD februar-mart 1997.
210
59
se zadržali u Poljima.215 Opasnost od novih sukoba je bila stalno
prisutna. Crnogorce, svjesne slabosti protivnika, nisu zadovoljavala
polovična rješenja pa su i sami vršili upade na prostor Polja.
Na opustjelim posjedima u Poljima 1883. naseljeno je 287
pravoslavnih porodica iz Jezera, Lijeve Rijeke, Vasojevića, Rovčana
i Moračana.216 Sukobi na ovom području su okončani u noći između
23. i 24. marta 1886. kada su Morački i Rovački bataljoni, tobože
mimo suglasnosti vlade na Cetinju, upali u Polja, a muslimani pruživši
slabašan otpor, pobjegli preko Tare. Fejzaga Kalić i hodža Gušmir
su, prije toga, sa svojim grupama otišli da pomognu Plavljanima i
Gusinjanima, misleći da Crnogorci ne smiju napasti Polja. Usamljeni
Zeko Lalević, sa malobrojnom jedinicom, nije uspio da odbrani
Polja. Nasilno pripajanje Polja Crnoj Gori u Istanbulu nije izazvalo
veće uznemirenje, pa su se duhovi ubrzo smirili. Otuda je poručeno
knjazu Nikoli da zbog “malog” graničnog nesporazuma njihovo
prijateljstvo neće oslabiti.217 Porta je imala previše drugih akutnih,
egzistencijalnih problema. Problemi perifernih balkanskih dijelova
nisu se smatrali primarnim. U Poljima Kolašinskim zemlja je
podijeljena nakon konačnog iseljavanja muslimanskog stanovništva.
Njihova zemlja je mahom bila data ustanicima iz Polja Kolašinskih,
a u manjem broju i iz drugih krajeva. Novodobijeni krajevi su bili
bogati šumama i pašnjacima. Osnovni princip diobe zemlje bio je
podjela na muške glave. Svaka muška glava dobila je po šest rala
zemlje.218 Iseljavanjem muslimana iz Polja pravoslavne čifčije su
postali slobodni seljaci. U neka sela poljske kapetanije useljene su
crnogorske porodice, kao na primjer u Bjelojeviće, gdje je ranije živio
samo muslimanski živalj, a djelimično i u Podbišće i Štitaricu.219
215
N. Ražnatović, O razgraničenju Crne Gore i Turske (1881-1887), Isto­
rijski zapisi, br.1, Titograd 1987, 114.
216
Đ. Pejović, Naseljavanje Kolašina i Polja, Istorijski zapisi, br. 3, Tito­
grad 1961, 384-389; M. Šćepanović, Naseljavanje i podjela zemlje u kolašinskom
kraju (1879-1886), Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1985, 83-88.
217
N. Ražnatović, O razgraničenju Crne Gore i Turske (1881-1887), 114.
F. Saltaga piše: “Obraćajući se Muslimanima Crne Gore, crnogorski kralj Nikola
I je rekao: “Nemojte ići u Sandžak i tamo će vaše kuće gorjeti... nego se vi dalje
selite u Malu Aziju” - cit. prema: F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji,
Sarajevo 1991, 168; Isto, “Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990.
218
N. Rakočević, Borbe Crnogoraca za Kolašin i iseljavanje muslimana,
292.
219
N. Rakočević, Iseljavanje Muslimana, 274. Autor dalje navodi: “Iseljavanje muslimana iz novodobijenih krajeva bilo je nužno, dok je Turska držala još
60
Gotovo sva zemlja u Kolašinskoj oblasti je oduzeta musli­
manima, “koje su Crnogorci poubijali ili prognali iz osvojenih oblasti.
Čak su i njihova groblja sravnjena sa zemljom... Zaposijedanje
muslimanskih imanja smatrano je kao nagrada za nasilje i krvoproliće
nad muslimanskim življem kao i heroizam u ratu”.220 Po ocjeni
Gligorija Božovića crnogorski doseljenici, žustri i plahoviti, sa
preseljenjem su postali nemarni i neradni: “čardaci i zgrade ubrzo
postaju zapušteni i njive zaparaložene, voćnjaci propadaju, pa
doseljenici ubrzo postaju prava sirotinja”.221
Ohrabreni osvajanjem Polja i opštom slabošću osmanske države
Crnogorci su nastavili sa upadima u krajeve Donjeg Kolašina, što je
rezultiralo i kontraakcijama muslimanskih naoružanih grupa.222 To je
bio i jedan od izvora prihoda za osiromašene muhadžire, protjerane
iz Kolašina i Polja. “Turski Kolašinci” nisu imali mnogo izbora.223
Kaza Donji Kolašin je krajem XIX stoljeća bila bez gradskog
naselja. Imala je tri nahije: Vraneš, Mojkovac i Ravnu Rijeku.
Vraneš i Mojkovac su imali po devet, a Ravna Rijeka 13 sela. Tu je
bilo 1.030 domaćinstava sa 6.337 stanovnika: 4.067 muslimanskih
i 2.270 pravoslavnih. Sjedište kaze je bilo u selu Šahovići.224 U
prilično veliki dio Balkana i njena zapadna granica nalazila se na rijeci Tari. U
novodobijenim krajevima ne samo što su raskinuti nazadni feudalni odnosi i srpski
živalj oslobođen nasilja, nego je iseljavanje muslimana omogućilo da se nasele
crnogorske porodice i tako donekle ublaži proces iseljavanja”.
220
V. Dedijer, Veliki buntovnik Milovan Đilas, Beograd 1991, 113. V. Dedi­
jer dalje navodi: “Jedan drugi poznati crnogorski pisac, Miodrag Bulatović, napisao je za mene istoriju svoje porodice, koja je živela u blizini Đilasovih. Opisuje
kako su napustili drevna ognjišta u planinama i naselili se na otetoj bogatoj zemlji
u dolini. Bulatovićev deda je došao do jednog muslimanskog sela i iz šume primetio
jednu veliku i lepu kuću. Saznao je da ta kuća pripada nekom bogatom begu koji
je imao veoma lepu, mladu ženu. Kada je pala noć, Bulatovićev deda je provalio u
kuću i odrubio begu glavu. Odmah nakon ubistva silovao je mladu ženu i sledećeg
jutra doveo nekog mladog pravoslavnog sveštenika koji je ženu pokrstio”.
221
G. Božović, Kolašinske razure, “Politika”, Beograd 9. decembar 1935.
222
M. Korać, Sukobi na crnogorsko-turskoj granici u Sandžaku početkom
XX veka, Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1968, 283.
223
M. Kostić, O brojnom, socijalno-ekonomskom i političkom stanju Srba
pod Turcima u Novopazarskom Sandžaku posle Berlinskog kongresa (1878), Isto­
rijski časopis, knj. XIV-XV, Beograd 1965, 404.
224
T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898, Beograd 1910,
184; V. Šalipurović, Raonička buna, II, Priboj 1970, 8-9; S. Rizaj, Struktura
stanovništva Kosovskog vilajeta u drugoj polovini XIX stoleća, Vranjski glasnik,
VIII, Vranje 1972, 102; H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu,
Stockholm 1997, 18-19.
61
donjokolašinskoj kazi su, između ostalih, živjele porodice Kalića,
Micana, Pepića, Čokovića, Bakovića, Eldića, Ladića, Čikovića, Ge­
zovića, Račića, Kupusara, Hasanbegovića, Ibrahimovića, Redića,
Sadikovića, Alandžakovića, Čokrlića, Muslića, Šešića, Tutića,
Klindupa, Lalovića i druge.225
U proljeće 1886. kada je crnogorska vojska zauzela Polja i
pomjerila granicu sve do Tare, muslimani su odatle bili progonjeni. Oni
su se potom definitivno iselili iz Kolašina i čitavog gornjekolašinskog
kraja. Bjelopoljski kraj je bio “naprosto zagušen izbjeglicama”.
Kako se svi muhadžiri tu nisu mogli zbrinuti, oni su morali ići i
u druge krajeve Sandžaka i Bosne.226 Rušenje džamije u Kolašinu
1887. predstavljalo je još jedan znak preostalom muslimanskom
življu da se brzo iseli. Dosta muhadžira iz šire oblasti Kolašina se
doselilo u okolinu Brodareva i susjednih krajeva Polimlja.227 U Bosni
su za Kolašince govorili da su “najžešći i najsuroviji muslimani u
cijeloj Bosni i Hercegovini”.228 Za sandžačko gradsko stanovništvo
oni su bili “ratoborni, na boj naviknuti ljudi”. Kolašinski muhadžiri
koji su pristigli na Kosovo, u lipljanskom kraju, naselili su se u
Suhodolu.229
Napuštanje Nikšića (1877-1882.)
Nikšić je, po kazivanjima J. Cvijića, bio najsilnija “mu­
hamedanska varoš” na Balkanu. O veličini grada svjedočila je i izreka:
“Šeher Moštanica (dio Nikšića - prim. S. B.) Mostar kasabica”. Prvo
R. Gruda, Muslimanska bratstva u Crnoj Gori i zapadnom Sandžaku u
vrijeme osmanske vladavine, Novi Pazar 2001, 27.
226
H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 20-22; H. Šarkinović, Bošnjaci
od Načertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 68; S. Bandžović, Muhadžiri
u Sandžaku nakon 1878. godine, Mak, br. 25, Novi Pazar 1999, 62-65.
227
P. Vlahović, Brodarevo i njegova okolina, Beograd 1968, 108;
Isti, Etničke prilike u prijepoljskom kraju, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, IV, Prijepolje 1976, 173; M. Lutovac, Etničke promene u oblastima stare Raške, Glas SANU, CCCVII, Beograd 1978, 219. Austrijski konzul
Simon Joanović je za njih pisao da su “u stanju nezavisnosti od turske vlade i
nepokorni su pljačkaši najgore vrste”; Radoman Jovanović pak da su Kolašinci
bili “svojevrstan tip surovog ratnika”.
228
F. Sebečevac - S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja, Beograd
1995, 33.
229
R. Škrijelj, Enklave bošnjačkih muhadžira na Kosovu, Tutinski zbornik,
br. 2, Tutin 2001, 166.
225
62
jezgro muslimanskog stanovništva činile su doseljene muslimanske
porodice iz Herceg Novog, iz Boke krajem XVII vijeka.230 U
Nikšiću su živjele i porodice Gledića, Šabovića, Laćevića, Hasovića,
Orahovaca, Komanića, Paripovića, Bajrovića, Pivodića, Dizdarevića,
Brunčevića, Đoljevića, Mehmednikića, Ma­raša, Hadžimanića,
Mrka, Bauca, Durkovića, Ferizovića, Seferagića, Ajvazovića,
Šahinagića, Jašarevića, Mušovića, Tuzo­vića, Strinića, Hodžića,
Brunce, Gaševića, Hadžiajlića, Hamzagića, Kapetanovića, Bašagića
i druge.231 U gradu su postojale četiri džamije, od kojih je najstarija
bila u Donjem gradu. Nju su podigli muhadžiri iz Hercegovine koji
su se tu naselili. Najveća džamija je bila Pašina džamija, koju je
podigao “neki Mehmed paša el gazija”.232 Svoje spahiluke Nikšićani
su imali u Banjanima, Pivi, Drobnjacima, Nikšićkoj Rudini.
Stanovništvo Nikšića se stalno borilo sa crnogorskim i hercegovačkim
plemenima: “Nikšićko polje je bilo skoro dva veka strašno vihorište
i razbojište. Usled toga se kod muhamedanaca razvio islamski
ponos i ćud gospodareće klase do najvećih razmera”.233 Čitavih
150 godina, navodi Jovan Ivović, nije Crna Gora Nikšićane mogla
omesti u njihovom razvitku, kao ni pravoslavno stanovništvo Polja i
Drobnjaka koje se bunilo i pridruživalo crnogorskoj vojsci u njenim
Po predanju je u Nikšić tada došlo oko 20 porodica koje je narod zvao
Hercegovcima, a dio Nikšića koji su naselili Hercegovačka mahala. Bijedići,
Danevići, Ganijagići, Hadžidanovići, Jerkovići, Komanići i Kurbegovići su bili iz
Risna, a Ihtijarevići, Paripovići iz Herceg Novog. Iz Nevesinja su došli Bajrovići,
Duranovići, Glavovići, Hajrovići, Pivodići, Šahinagići, Murgići; opšir. vidi: H.
Hasandedić, Spomenici islamske kulture u Herceg Novom i okolini, Almanah, br.
3-4, Podgorica 1998, 91; S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz
Crne Gore 1878. godine, Mak, br. 24, Novi Pazar 1998, 83-84; Isti, Raseljavanje
muslimana iz Nikšića (1877. - 1882.), Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 141161.
231
Opšir. vidi: Ž. Rukavina, Muslimanska naselja u starom Nikšiću, “Mus­
limanska svijest”, br. 42, Sarajevo 10. februar 1938; A. Mehmedović, O Nikšiću
- nekad i sad, Glasnik, IVZ, br. 4, Sarajevo 1983, 562; H. Hasanefendić, Hadži
Hasan Ivadova džamija u Nikšiću (Onogoštu), “Muallim”, br. 40-41, Sarajevo
februar 1996, 17. Poznate gradske mahale su bile: Grudska, Piperska, Spuška,
Podgorička, zatim mahale Ferizovića, Seferagića, Mušovina i druge.
232
Š. Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini XX vijeka, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje 1998, 50.
233
Upor. S. Šobajić, Crnogorci, faksimil izdanja iz 1928., Beograd 1996,
118; Isti, Muhamedanizam hercegovački, karakterstika poturica, Almanah, br.
7-8, Podgorica 1999, 215-216; J. Cvijić, Antropogeografski i etnografski spisi,
Sabrana dela, knj. IV, Beograd 1987, 147.
230
63
akcijama.234 Među građanima Nikšića poštivao se i izgrađivao kult
humanosti i plemenitosti, pa su brojni Nikšićani bili uvažavani i
među Crnogorcima.235 Nikšićani su, po ocjeni dr. Šerba Rastodera,
pripadali ratničkom elementu, vjerski fanatizovanom, ljudima
ratničke tradicije, velike hrabrosti i gordosti.236 Od 1859. kada je
Crna Gora zauzela Grahovo, Rudine, Lukovo, Župu i dio Drobnjaka,
Nikšić je ostao opkoljen sa svih strana i samo je preko klanca Duge
održavao vezu za drugim dijelovima Osmanskog carstva. Obližnja
mjesta su zauzeli i naselili Crnogorci. Veliki dio zemlje ostao je
neobrađen.237
U toku novog crnogorsko-osmanskog sukoba 1862. Nikšić se
našao u čvrstom okruženju crnogorske vojske. Hrane u gradu nije
bilo, pa se stanovništvo prehranjivalo samo mesom, jer je raspolagalo
sa izvjesnim stočnim fondom. Nevolja je bila u tome što se stoka
nije mogla napasati dalje od dometa topova sa gradske tvrđave. Oka
hljeba plaćala se zlatni talir.238 U nikšićkoj mahali Seferagića maja
1862. spaljeno je sto kuća, i ubijeno 200 lica. Muslimani su se tada
“iz nekih utvrđenih kuća branili sa upornošću dostojnom divljenja;
inače Nikšićani su bili čuveni zbog svoje hrabrosti, očeličeni u
stalnim bojevima sa Crnogorcima”. Crnogorci su se iz grada ubrzo
povukli, odvodeći nekoliko stotina zarobljenika i zaplijenjenih 3.000
grla stoke.239 Sukobi nisu prestajali. Etnoteritorijalni ratovi Srbije i
Crne Gore 1876.-1878. vođeni su uz podršku Rusije, mahom u okviru
rusko-osmanskih ratova. Od 1875. Nikšić, nekada bogati grad je bio
opsjednut crnogorskom vojskom i skoro izolovan. Samo jaki odredi
osmanske vojske mogli su povremeno da se probiju kroz taj klanac
i donesu u Nikšić potrebnu hranu i municiju. Osmanske vlasti su, po
cijenu velikih žrtava, nastojale da pomognu opkoljenom gradu oko
koga se neumoljivi obruč sve više stezao. U grčevitim pokušajima
proboja obruča i opskrbe hranom opsjednutog Nikšića bilo je
J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, Istorijski zapisi, br. 5-6,
Cetinje 1948, 364.
235
M. Memić, Nastanak i širenje islama, 173.
236
Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije Muslimana
u Crnoj Gori 1878-1912, I dio, Almanah, br. 5-6, Podgorica 1999, 108.
237
Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd 1959,
38.
238
B. Pavičević, Početak crnogorsko-turskog rata 1862. godine, Istorijski
zapisi, br. 1, Titograd 1962, 21.
239
B. Pavičević, Početak crnogorsko-turskog rata 1862. godine, 23-25.
234
64
obostranih gubitaka.240 U aprilu 1876. iz Gacka do Nikšića je uspjela da
se probije požrtvovana jedinica sa životnim namirnicama natovarenim
na tri stotine konja. U povratku sa ovom jedinicom povuklo se i dosta
nikšićkih porodica.241 Nikšić je i pored svih grčevitih napora da se
deblokira, dalje ostao odsječen od svijeta, u potpunoj neizvjesnosti.
Za Crnogorce je ovaj grad imao veliki privredni i strategijski značaj,
pogotovo imajući u vidu prirodne karakteristike i bogatstvo Nikšićkog
polja i njegovog užeg i šireg gravitacionog područja. Crna Gora je 2.
jula 1876. zvanično objavila rat Porti.242
Nikšić se tada, izbijanjem novih sukoba, našao u veoma
nepovoljnoj situaciji koja će, na kraju, dovesti do njegovog pada u
crnogorske ruke. U ovom gradu je do 1877. bilo 410 muslimanskih
i 40 hrišćanskih porodica koje su bile većinom uskočke “mahom
sirotinje u službi bogatih Turaka ili zanatlija (tufekdžije, kalajdžije),
a mali se broj bavio trgovinom”.243 Osmanske trupe su uspjele 1877.
da, nakon ogorčenih borbi, osvoje Ostroški klanac i dopreme pomoć
ovom opkoljenom gradu, pripremajući se za dalji prodor prema
Cetinju. Porta je, međutim, nakon izbijanja ruskog-osmanskog rata,
naredila Sulejman-paši, zapovjedniku osmanske vojske, da najveći
dio svojih trupa prebaci u Bugarsku, u pokušaju da se zaustavi siloviti
ruski prodor, čime je bio oslabljen front oko Nikšića, što su Crnogorci
znali da iskoriste.244 Borbe za Nikšić trajale su od od 9. jula do 27.
M. Vukčević, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874-1876, Cetinje
1950, 247-248. Autor navodi stavove stranih izvještača (str. 197) da su sve aspi­
racije bile sadržane u zakletvi: “Napolje s Turcima”.
241
M. Vukčević, Crna Gora i Hercegovina uoči rata 1874-1876, 256-257.
242
Prije objave rata knjaz Nikola je u junu mjesecu uputio “Proklamaciju
hercegovačkom narodu”, obraćujući se njome i hercegovačkim muslimanima:
“Hercegovci muhamedanske vjere! Sve što ovdje rekoh braći Hristove vjere važi
potpuno i za vas. Vrijeme kada su vaši preci primili vjeru Muhamedovu i uživali
osobitu vlast i gospodstvo, prošlo je odavno. Malo po malo oduzeo vam je sve to
Osmanlija i teški, samovoljni pritisak osmanlijski počeli ste već i vi jako osjećati...
Muhamedanci! Iako ste druge vjere, vi ste braća naša, jer u žilama vašim teče srp­
ska krv. Zato ja dolazim, da vas oslobodim isto kao i braću vaše hrišćane”. Knjaz
Nikola je, pripremajući vojsku za rat, “prvo zabranio sječu glava, nosova, i svaki
drugi varvarizam. Zabranio je paljenje kuća, sijena, žita i drugih stvari” - nav.
prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Titograd
5. i 6. april 1980; o zločinima izvršenim ranije vidi: Zapisi, god. XIII, knj. XXIV,
Cetinje decembar 1940, 350.
243
P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, Beograd 1938, 72; Isti, Crnogorci, 130.
244
H. Hadžibegić, Prolaz Sulejman-paše kroz klanac Dugu i kroz Ostroški
klanac 1877. godine, Istorijski zapisi, sv. 4-6, Cetinje 1950, 189; H. Kapidžić,
240
65
avgusta 1877. godine. Grad je više od mjesec dana pod opsadom
držalo 15 crnogorskih i hercegovačkih bataljona. Grčevitu odbranu
grada je sačinjavalo 700 nizama, 300 kordunaša i 300 građana, koji
su pružali najodlučniji otpor, pošto su, pored grada, branili svoje
porodice i imovinu.245 U odbrani je učestvovala i “ženskinja koja
je pjevajući nabožne pjesme nosila vodu, municiju i hljeb u sva
utvrđenja i pored toga, što su s obe strane padala topovska i puščana
zrna kao kiša, nije bilo nikakve manjkavosti”. Početni pregovori nisu
davali rezultata i pored obećanja knjaza Nikole o mirnoj predaji i
sigurnosti branilaca. Sam knjaz Nikola je svojim vojnicima obećavao
da će im dati priliku, “da se napiju nikšićke krvi i osvete se za sva zla
što su Crnoj Gori počinili od pamtivijeka”.246
Uslijedilo je teško granatiranje iscrpljenog grada. Crnogorci
su koristili ruske opsadne topove.247 U drugoj polovini avgusta
grčkim brodovima dovezeni su, naime, kod Petrovca Crnogorcima
ruski opsadni topovi. Na nove crnogorske zahtjeve, ojačanih
prijetnjom ruskih topova, za predaju Nikšićani se nisu i dalje mnogo
obazirali.248 Od topovskih granata je samo u jednom avgustovskom
Sulejman-pašin pohod od Gacka kroz klanac Dugu prema Nikšiću i Spužu u junu
1877, Istorijski zapisi, br. 1, Cetinje 1954, 218-219; J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, 320.
245
Upor. P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 119; H. Hadžibegić, Opsada Nikšića
1877. godine prema izveštaju nikšićkog naiba, Istorijski zapisi, br. 1-3, Cetinje
1949, 49-65; A. Mehmedović, O Nikšiću - nekad i sad, 557-558.
246
G. Vukotić, Memoari, knj. I, 423. Vojvoda Petar Vukotić, po odobrenju
knjaza Nikole, pisao je Fetah-begu Mušoviću, nikšićkom prvaku, pozivajući ga na
predaju: “Evo gotovo mjesec i po dana, kako je svijetli Knjaz s vojskom u polje
nikšićko počinuo. Kule, koje su bile oko polja, dao je Bog, pale su bez krvi i naše
i vaše. Vi, opkoljeni u taj grad, mislili smo, da ćete se i sami staviti i viđeti da je
zlo, da se krv prolijeva bez preše i bez nade. Božja ti vjera, kume, i vi svi poz­
nanici i čuvenici, što ste se dosad držali mogu vi reći, da mi se sviđa, jer da ste se
odmah predali ne bi lijepo bilo za vaš glas, koji imate u Crnu Goru i Hercegovinu,
ali po sada, ako mislite držati kajaćete se i najposlije rđavo će se svršiti. Nemojte
se uzdati u indat. Inđaša vi nemate nikakvoga” – cit. prema: N. Petrović Njegoš,
Autobiografija. Memoari. Putopisi, Cetinje-Titograd 1989, 463-464.
247
V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od Turaka,
Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997, 115.
248
Knjaz Nikola je 21. avgusta, prije bombardovanja grada, uputio pismo
Nikšićanima: “Čuli ste da su mi došli veliki opsadni topovi iz Rusije, kojima ću
sve oko vas porušiti. Meni je žao đecu, nejač što će od mojih topova da postradaju.
Ja smatram za humanu dužnost opomenuti vas, da ne činiti da se prolijeva krv
uzaludno, već predajte se i spasite se. Ja vam dajem moju Knjaževsku i vojničku
riječ da ću dati begu potpunu slobodu da sa vojskom ide u Tursku kud hoće. Daću
66
danu stradalo 30-40 kuća: “artiljerija je rušila kuće u varoši i gradu,
gde se sklonila bila sva nejač, žene i deca, i odakle se razlegao njihov
vrisak”. Domaći muslimani su se u najtežim trenucima nekoliko puta
okupljali u džamiji i zaklinjali da se neće predati dok svi ne izginu,
da ih ne bi potomstvo proklinjalo: “Nećemo se predati, borićemo se
do kraja, s kamenicama”.249 Crnogorski vojvoda Gavro Vukotić je o
tim danima patnje u Nikšiću zapisao: “Videći žene i đecu da pište
oko njih od straha, da će grom artiljerije sve da pokosi, znali su u
čemu je spas. Ali ko se između njih smio usuditi da izreče tu strašnu
riječ, predaja! Pred njom stajale su učestane zakletve. Svi savjeti,
svi dogovori, osnivali su se na upornost, jer nije majka rodila đetića
da izgovori tu smrtnu riječ, da na njega ostane kletva izdajstva”.250
Pomoći sa strane, koja bi preokrenula dalji tok dešavanja, nije bilo.
Pored granatiranja grada, Crnogorci su preduzimali niz mjera kako
bi unijeli pometnju među njegovim stanovništvom, pa su, između
ostalog, zatvarali izvore vode.
Kada su Crnogorci opsjeli Nikšić u Sarajevu se probudio
ratoborni duh. Nešto Sarajlija je, nakon određenih priprema, kre­
nulo u pomoć opsjednutom gradu. Već u Mostaru su se međusobno
posvađali, pa su se “preko brda i dolina” vratili svo­jim kućama.251
Osmanske snage iz graničnih oblasti nastojale su da oslabe crnogorsku
opsadu Nikšića. Učestali su bili napadi iz Podgorice i Spuža
prema Farmacima, Kučima, Kokotima, Zeti, Doljanima, Berima i
drugim mjestima. Vršeni su i pokreti osmanske vojske iz Gacka,
ali bez vidljivog uspjeha. Krajem avgusta Hafiz Ahmed-paša, sa 18
bataljona i 18 topova prešao je most na Tari kod Mojkovca i stigao
do Jezera. Tu je vođena višednevna borba, sa velikim obostranim
gubicima. Do sredine septembra Crnogorci su uspjeli da prisile ovu
osmansku vojsku da se povuče preko Tare i, da potom nastave sa
mu vojsku i konje, da ponesu sve vojničke pokretne stvari sem topova. Jednom
riječju učiniti ću sve moguće olakšice, da serbez može u Tursku. Sve ovo činim
iz humanitarnih osjećaja, da se ne prolijeva uzaludna krv, a ne e se bojim e neću
sa mojim Crnogorcima osvojiti grad Nikšić, pa da je tvrđi od Vidina” - prema: G.
Vukotić, Memoari, I, 418.
249
H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog
naiba, 57.
250
G. Vukotić, Memoari, I, 425; B. Šobajić, Opsada Nikšića, Dubrovnik
1912, 51-53; I. Kemura, Hafiz Salih Gašević u svjetlosti djela jednog crnogorskog
pisca, Glasnik, Vrhovno islamsko starješinstvo u SFRJ, Sarajevo 1968, 121-123.
251
M. Prelog, Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade, II dio (1739-1878), Sara­
jevo (bez godine izdanja), 129.
67
daljim pritiscima na Nikšić.252 Početkom septembra uslijedio je jak
crnogorski topovski napad na Nikšić: “Grmljavina topova i granata
pretvori se u jednostavnu jeku i prasku, da se nije moglo znati otkud
puca i gdje granate prskavaju”. Paljbom iz ruskih topova do temelja
je bila srušena kula zvana Hasan-Džidin grob. Uz artiljerijsku
podršku Crnogorci su osvojili sve šančeve ispred Nikšića.253 Razorni
učinak artiljerije, posebno ruskih topova, poražavajuće je djelovao
na odbranu grada.
Pad Nikšića je, uslijed neprestanog granatiranja, nedostatka
hrane i municije, bio neizbježan. Glad je neumoljivo pritiskala
opkoljeni grad. Miralaj Skender-beg je, svjestan uzaludnosti daljeg
otpora i novih žrtava, bio primoran da izda naredbu o isticanju
bijelog barjaka. Posada Nikšića je konačno, nakon dugog vijećanja
glavara, pred knjazom Nikolom, predvođena Skender-begom, pristala
na predaju. Prema utvrđenim uslovima predaje nikšićki garnizon se
predao bezuslovno i bez ikakve rezerve u ruke crnogorskog knjaza
Nikole. Cijeneći hrabrost ovog garnizona, tokom opsade, dopušteno
mu je da se “poslije defilovanja ispred crnogorske vojske i spuštanja
svojih zastava, povuče ka Gacku, zadržavajući svoje oružje”.254 Po
zapisima nikšićkog naiba Husejn Ruhit-efendije knjaz Nikola je rekao:
“Prema 16.000 vojnika i 18 topova, koje ste eto vidjeli, vaša istrajnost
kroz 48 dana - i pored toga što vas je vojnika i građana bilo hiljadu
pušaka - učinila je to, da vam svak odaje priznanje i pohvalu. Radi
ovog neviđenog junaštva ja sam vas pozdravio. Neka ste slobodni s
vašim stvarima i s vašim oružjem”.255 Ključeve grada predao je knjazu
Nikoli Hamza Mušović, posljednji nikšićki kapetan.256 Knjaz Nikola
je računao da će mu se i drugi gradovi “lakše i prije predati kad čuju
kako je velikodušno postupio sa posadom nikšićkom”.257 Grad je
Crnogorcima predat “na viru”.258 Prema izvještaju nikšićkog naiba
252
253
113-114.
254
116.
O. Blagojević, Piva, Beograd 1971, 278-279.
V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od Turaka,
V. Miljanić, Stodvadesetogodišnjica oslobođenja Nikšića od Turaka,
H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog
naiba, 60.
256
E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, Istorijski zapisi,
br. 1-2, Titograd 1986, 143.
257
Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije Muslimana
u Crnoj Gori 1878-1912, I dio, 108.
258
S. Sidki Hadžihuseinović Muvekkit, Povijest Bosne, II, 1294.
255
68
Crnogorci su prilikom opsade Nikšića imali blizu tri hiljade mrtvih
i ranjenih, a Nikšićani oko 220 mrtvih i ranjenih branilaca.259 Po
zauzimanju Nikšića, knjaz Nikola poslao je poruku svojoj ženi Mileni
na Cetinje: “Na bijelu Onogoštu zastava se moja vije... A Nikšićani
sjetni, tužni, sad su meni svi robovi”.260 Crnogorci su ostvarili svoj
višestoljetni san. Maksim Šobajić je ovako opisao ulazak crnogorske
vojske u Nikšić: “Kad su u Nikšić ulećeli osvojitelji Crnogorci sve
bijaše opalo i poderano. Nestalo srebra i zlata, nestalo krdova stoke,
nestalo svile i kadive, krava kesimača i konja jahaćih. Hrišćani oružjem
oteše polje i planinu, agaluke i čitluke, na kojima se širiše dva vijeka
Muhamedovci, raspolažući tekovinom, oko koje se drugi trudiše, braća
hrišćani, kao ekonomsko roblje. A taj sirotnjski znoj i suze vapijahu
do neba”.261 Nikšićani su se, svjesni posljedica svog vojnog poraza,
novog položaja u kome su se našli, pripremali da konačno napuste
svoj grad koga su godinama uspješno branili.
Po nekim izvorima crnogorski knjaz Nikola je zaustavljao
muslimane iz Nikšića, obećavajući im mir, sigurnost i ravnopravnost.
Stanovništvo, pak, shodno svojim gorkim historijskim iskustvima,
nije imalo povjerenja u date garancije. Ustrašeni stanovnici su
malo nade polagali u kneževa obećanja, već su “mnogi povrvili
po polju, vatali konje, krave, volove, tovarili sebe i njih, da i oni
bježe za askerom u Hercegovinu”.262 Salih Sidki Hadžihuseinović
Muvekkit je zapisao da stanovništvo nije imalo povjerenja u riječi
knjaza Nikole.263 Hroničar Maksim M. Šobajić je ocijenio kako
“neobrazovani građani Muhamedovci, ne umjedoše i ne mogoše
pojmiti i ocijeniti velikodušnost brata Gospodara…nemajući znanja
ne umjedoše se, po nesreći, usrećiti… Naša nesrećna braća građani
odbiše blagodušije novog gospodara i moliše za otpuštanje van
granice, u Bosni”.264
Drugi crnogorski prvaci, poput Boža Petrovića, su tvrdili
da su Nikšićani zapravo “Turci” i da treba da odu, obrazlažući to
tvrdnjom da se “4.000 muslimana iz Nikšića neće nikada miriti sa
H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog
naiba, 60.
260
N. Petrović Njegoš, Autobiografija. Memoari. Putopisi, 466.
261
P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 118.
262
G. Vukotić, Memoari, I, 428.
263
S. Sidki Hadžihuseinović, Povijest Bosne, knj. II, 1297.
264
M. Šobajić, Muhamedanizam hercegovački, karakteristika poturica,
227.
259
69
novonastalom situacijom, da će uvek predstavljati opasnost po novu
državu”.265 Negativan odnos prema njima nije bio prevaziđen.266
Arthur J. Evans izvještavao je u septembru 1877. iz Nikšića o odlasku
njegovog stanovništva: “Bilo je zaista uzbudljivo posmatrati dugu
povorku turskih izbjeglica koja se protegla iz grada. Ponekad je u
grupi bilo i po šesdeset osoba. Poneki dječaci su ostavljali dosta
tužan utisak. Žene su bile umotane dugim bijelim čaršafima i ništa
im nijeste mogli vidjeti sem nosa. Ljudi su bili i suviše ponositi da bi
odali neki znak žalosti. Čak su oblačili najsvjetlija praznična odijela...
Danas pod turbanima čuče sijede brade, ogrnute ogrtačima krznom
oivičenim, van gradske kapije i čekaju znak za polazak. Kod njih se
zaista ni sada ne osjeća nedostatak plemenitog izraza. Baš dok ovo
pišem, njihova je pratnja stigla i pod zaštitom srpske trobojke oni
zauvijek napuštaju svoje domove. Kako siromašno i tužno izgleda
ovo šarenilo slovenskih gorštaka sa kapama crna oboda, koja kao
da uvijek znači poslovanje, sa prostim bijelim gunjem ili dolamom,
tamnosmeđim strúkom pred veličanstvenim turbanom, sa sjajnim i
slobodnim kićankama na fesu i na bogatom svilenom džamadanu i
sa svim onim drugim fantazijama od zlata i smaragda”.267
Britanski novinari su predstavljali Crnogorce kao ljude još
ne­spremne za “civiliziranu Evropu”, ali kao živa otjelovljenja na­
rodnih balada.268 O masovnom odlasku iz Nikšića savremenici su
za­pisali: “Mnoge porodice nikšićke, u prvome strahu svome, pođoše
za carskom vojskom da za vazda ostave ognjište svoje... Pružio se
dugački red iseljenika džadom od Nikšića, starci o štapu, žene sa
djecom u naručju, a ljudi ćeraju pred sobom konje natovarene po­
kućstvom, a kroz gomile ove bleji prestravljena stoka”.269
E. Mušović, Mušovići, Istorijski zapisi, br. 2, Titograd 1981, 94.
R. Jovanović, Crnogorsko-turski pogranični odnosi i boj u Lipovu 1872.
godine, 563.
267
Prema: Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994, 101; J. K. Tracy, engleski
novinar piše o odlasku Nikšićana i razgovoru sa knjazom Nikolom: “Prišavši
oduševljenom i očigledno uzbuđenom knezu upitah: - Vaše veličanstvo, kuda idu
ovi ljudi? Knez me pogleda sa čuđenjem u očima, kao da nije razumio što ga pitam. Zato ponovih pitanje. - Ne znam kud idu - odgovorio je knez. - Ne mislim da
ni oni znaju kuda idu. - Kako? - začudih se ovakvom odgovoru. - Tako... naši su
ljudi kao vrane. Uj! Ma’ni rukom prema njima i oni će odlećeti. Neće ostati da ih
gledaš kako ti ne smiju i ne mogu nikakvo zlo učiniti”.
268
D. Noris, Balkanizacija - sa najboljim namerama, “Književne novine”,
br. 960/961, Beograd 15. oktobar - 1. novembar 1997.
269
E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 115-116.
265
266
70
Osmanski komandant Nikšića, miralaj Skender-beg 28.
avgusta (9. septembra) je poslao pismo Salih Zeki-paši, komandantu
hercegovačke vojske, kojim ga je izvještavao: “Potrošivši kako treba
svu municiju u žestokim borbama s topovima i puškama, koje su
vođene dan noć, i bivši pritješnjeni sa svih strana, 27. tekućeg mjeseca,
a 48. dan od otvaranja topovske vatre, Nikšić je bio prisiljen predati
se Crnogorcima. Obzirom na vanredno junaštvo carskih vojnika
i građana, koje su pokazali za vrijeme opsjedanja, Crnogorci su
pristali, da carski vojnici pod oružjem, a takođe i građani, sa svojim
imetkom, koji su u stanju ponijeti, mogu otići u Hercegovinu. Pošto
su ranjenici i bolesnici ostavljeni na povjerenje u Nikšić do njihovog
ozdravljenja, danas se je pod pratnjom jednog bataljona Crnogoraca
došlo do Nozdara. Pošto dvije trećine građana seli zajedno sa svojom
djecom, te je kretanje sporo, to će se u Gacko moći doći istom u
utorak” (30. avgusta, odnosno 11. septembra- prim. S. B.).270
Oni koji su u prvi mah ostajali, mislili su da će biti zaštićeni
ukoliko iskažu lojalnost novim vlastima. Međutim, situacija je išla
u drugom smjeru, i pored zvaničnih izjava i garancijama o njihovoj
sigurnosti i ravnopravnosti. Pokušaji vlasti da muslimane ubrzo
regrutuju i da im nametnu nošnju crnogorskih kapa sa krstovima
uticali su i na preostale da i oni “napuste svoje domove i da se
upute u jednu veliku životnu neizvjesnost i svojevrsnu stradaniju”.
Takve akcije muslimani su tretirali kao čin ravan pokrštavanju. Po
zvaničnim crnogorskim izvorima imami su govorili da oni koji stave
crnogorsku kapu ne mogu više ulaziti u džamije. Mahmut Čauš,
jedan od uglednijih Nikšićana, je govorio: “Mi nijesmo znali da nas
knjaz zove da nas krsti, a nas je poslalo sve sedam devleta. Kad bude
tako, ima starijih od knjaza”.271 Glavni cilj uvođenja vojne obaveze
i obaveznog školovanja za sve muslimane bio je više u tome da se
tim putem prisile da napuste Crnu Goru, nego u vojnoj i prosvjetnoj
politici.272
H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog
naiba, 61.
271
J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, 367; takođe vidi: H. Avdić,
Muslimani Nikšića, “Sandžak Bosna”, br. 26, Frankfurt/Main BRD, 20-27. de­
cembar 1996; “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998.
272
D. Đoković, Kralj Nikola i finansijski problemi Crne Gore u periodu njegove vladavine, u : Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I, 542. Po dr. E. Mušoviću:
“iseljavanje muslimanskog stanovništva vršeno je uz toleranciju i nastojanja vlasti.
Koliko znamo, jedini vladar koji je nastojao da zadrži Muslimane bio je crnogorski
270
71
Iseljavanje iz Podgorice, Ulcinja i Bara
Porta je 1878. pokušavala bezuspješno da opstruira predaju
Podgorice. Predaju ovog grada pokušala je, bez uspjeha, da uslovi
oslobađanjem svojih 1.150 vojnika koji su bili u crnogorskom
zarobljeništvu, mahom na Cetinju, a za koje je tvrdila da se vlasti
prema njima veoma loše odnose: “izgladnjeli su, pohabani, tjeraju ih
na teški rad”, da ih za najmanju neposlušnost ka­žnjavaju smrću.273
Nastojanja da se sklopi sporazum sa Crnom Gorom o tome da se
stanovnici Podgorice za prve tri godine ne mogu, ako ne žele, smatrati
podanicima Crne Gore, i da Crna Gora dozvoli da se u Podgorici
otvori osmanski konzulat nisu realizovana. Knjaz Nikola je rekao
da će se prije odreći Podgorice nego što će to dozvoliti.274 Početkom
februara 1879. jedinice crnogorske vojske su ušle u Podgoricu.
Za uzvrat Ulcinj je vraćen Porti, kako će se ubrzo pokazati, samo
privremeno. “Glas Crnogorca” je istog mjeseca pisao: “Sad kad
su se osvajanjem Nikšića i prisajedinjenjem Spuža, Podgorice i
Žabljaka izbili klinovi koji su zabodeni bili u tijelo crnogorsko, sad
se već može imati jači mah, da se pristupi u svestranom unutrašnjem
uređenju državne zgrade crnogorske”.
Iz Spuža, Podgorice i Zete 1878. iselilo se nekoliko stotina
porodica mahom prema krajevima današnje Albanije.275 Dr. Đoko
Pejović smatra da su se jedni iseljavali samo zato što je u te krajeve došla
knjaz Nikola... medutim, crnogorski Muslimani su ipak iseljeni, upravo baš za vlade
knjaza Nikole, izuzimajući one krajeve koji su pripadali Sandžaku. Izgleda da knjaz
Nikola, iako gvozdene ruke, iako je i smrću kažnjavao one koji su se grubo odnosili prema Muslimanima, nije mogao da odoli pritisku javnosti, moguće i spoljne, i
nastojanjima da se Muslimani isele” - prema: E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i
njihova kretanja, 155-156. Dr. Šerbo Rastoder smatra da “ne mali broj istraživača
tvrdi da je Crna Gora ovoga doba bila vjerski najtolerantnija zemlja na Balkanu”;
opšir. Š. Rastoder, Vjerska politika kralja Nikole 1878-1912 (odnos prema muslimanima), 578. Ovaj autor u drugom radu ističe kako “u svijesti najvećeg broja
muslimana u Crnoj Gori (posebno u granicama prije 1912) živi predstava o kralju
Nikoli kao pravednom vladaru i zaštitniku, kod kojeg su uvijek mogli naći ‘pravdu’
i ‘zadovoljenje’ i čovjeku vjerske trpljivosti i tolerancije” - prema: Š. Rastoder, Istorijsko-metodološki okvir izučavanja istorije Muslimana u Crnoj Gori 1878-1912,
Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 131.
273
N. Ražnatović, Izvršenje odluke Berlinskog kongresa o predaji Podgorice Crnoj Gori, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1963, 81; A. Apostolovski,
Diplomatske igre oko preuzimanja Podgorice, “Politika”, Beograd 12.9.1998.
274
N. Ražnatović, Izvršenje odluke Berlinskog kongresa o predaji Podgorice Crnoj Gori, 87.
275
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, II, 156-157.
72
druga vlasti “čija vjera nema ničeg zajedničkog s njihovom vjerom i
životom koji su živjeli u doba Turaka”, da su se drugi selili pod uticajem
propagande “računajući da će samo bjekstvom sačuvati glavu”, a treći
da će im biti oduzeta sva imovina “i da nema razloga da tu ostaju”.276
U Skadru je, po nekim podacima, bilo oko 3.500 izbjeglica. Skadarski
paša je namjeravao da jedan dio muhadžira prebaci brodovima preko
Drača u Kazaju, Elbasan i Tiranu, a drugi dio da naseli u Peći. Ipak
znatan broj je ostao u Skadru.277 Prema austrougarskim izvorima u
Skadru je polovinom juna 1882. bilo oko 2.300 lica iz Bosne. Pored
njih, u ovom gradu je bilo i dosta muhadžira iz Nikšića, Spuža i
Podgorice. Svi su mahom živjeli u u teškim uslovima. Muhadžiri su
radili kao nadničari, mesari, drvosječe i sezonski radnici.278
Dobivši Podgoricu nova vlast je načelno bila proklamovala
da će njeni “muhamedanski podanici” biti izjednačeni u pravima sa
Crnogorcima. Međutim, ubrzo ih je proglasila “Crnogorcima islamske
vjere” što je izazvalo revolt ovog stanovništva koji se manifestovao
kroz više načina. Krajem avgusta 1880. vlasti su uhapsile 18 muslimana
zbog veza sa osmanskim oficirima u Skadru i Tuzima. Nakon predaje
Ulcinja pušteni su na slobodu krajem novembra iste godine. Proces
uklapanja u društveni i državni život Crne Gore bio je dosta spor.279
276
Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način
regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), Istori­
jski zapisi, br. 1-2, Titograd 1973, 73.
277
A. Lainović, Kratak pogled na prošlost Titograda, Cetinje 1950, 62.
Pred ulazak u Podgoricu 26. januara 1879. knez Nikola se obratio muslimanima
sljedećim proglasom: “Muhamedanci! Vas neće dijeliti preda mnom vjera od
vašijeh pravoslavnijeh i katoličkijeh sudržavljana. Svi skupa uživaćete jednaku
i istu ljubav Moju, jednaku i istu pravicu zakona Mojijeh. Svaki je slobodan u
svojoj vjeri, u svojim dobrim običajima, u svojemu radu”. Ovakvi proglasi su više
bili pokriće pred inostranim faktorima i preuzetim obavezama, nego što su imali
pravog odraza u stvarnosti.
278
Nakon gušenja Hercegovačkog ustanka 1882. među 8.000 izbjeglica iz
BiH u Crnoj Gori našlo se i 1.200 muslimana. Neke od njih su su sreli italijanski
poslanik Durando i knjaz Nikola u Njegušima. Knjaz ih je tada zaustavio i upitao
da li među njima ima i onih koji su se u prethodnim ratovima borili prtiv Crnogo­
raca. Rečeno mu je da su se svi borili. Na to je knjaz upitao zašto su onda napustili
svoju zemlju da bi našli utočište kod svojih neprijatelja. Na to mu je odgovoreno:
“Šta hoćete? Uprkos naših nesporazuma vaša krv je bliska našoj dok onih đaura
(Austrijanaca) je tuđa” – vidi: G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju Crne
Gore od Berlinskog kongresa do kraja XIX vijeka, Istorijski časopis, knj. XI, Beo­
grad 1961, 161-162.
279
P. Strugar, Jedno suđenje grupi muslimana u Podgorici 1880. godine, Isto­
rijski zapisi, br. 3, Titograd 1968, 477; N. Rakočević, Nacionalna politika i politička
73
Crnogorska vlast je pokušavala da nacionalizuje muslimane. Najprije
je to počelo sa nametanjem nošenja crnogorskih kapa, a zatim sa
pokušajima da se muslimani ubijede da su Srbi muhamedanskog zakona.
U jednom zvaničnom uputstvu iz 1880. upraviteljima osnovnih škola
u krajevima gdje žive muslimani, navodi se da sve učenike nacionalno
treba smatrati Srbima, a da za jedinu razliku između njih treba smatrati
– konfesionalnu pripadnost. U zvaničnom “Glasu Crnogorca” često
se isticalo da su muslimani u Crnoj Gori “čisti Srbi od srpske krvi”.
Muslimani sami, u prvo vrijeme su se, pak, najčešće izjašnjavali kao
Turci.280 Vlast je, mahom, za svoje potrebe, birala one muslimane koji
su joj bili naklonjeni. Iseljavanje je još više intezivirano u periodu
1880-1881. kada je uvedena vojna obaveza za muslimane i obavezno
školovanje njihove djece. Muslimani su od sredine decembra 1880.
masovno prelazili na osmansku teritoriju, ostavljajući u kućama po
jednog člana porodice. Muslimani su se odlučivali na iseljenje iz
straha da će škole za njihovu djecu biti istovjetne kao i za crnogorsku,
da će u njima biti izloženi asimilaciji.281 Zbog toga je u Velikom sudu
u Podgorici bilo odlučeno da muslimansku djecu u Podgorici uči neki
učitelj, musliman iz Bara, da im se ostave fesovi, da će imati biljege bez
krsta i da će na podgoričkom barjaku biti napisano ime knjaževo.282
O služenju crnogorske vojske je bilo rečeno da muslimani neće
biti primoravani da pucaju na svojevjerce, a “što se upisivanja u vojsku
tiče i to se mora izvršiti što prijed, pa ako se kojemu Podgoričanu čini da
drukčije stoji u Berlinskom ugovoru, kad se ovome ispune tri godine,
nama ne čini, no je svakome slobodno” da ide iz Crne Gore ako ne želi
da se podvrgne ovakvim naredbama. Krajem decembra 1880. iseljeno
misao u Crnoj Gori u ustavnom periodu, u: Oslobodilački pokreti jugoslovenskih
naroda od XVI veka do početka Prvog svetskog rata, Beograd 1976, 314-315.
280
Ž. Andrijašević, Crnogorska država prema muslimanima (1878-1912),
Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 161.
281
Jovan Jovanović pojednostavljuje višeznačni problem: “Treba napome­
nuti da se poslije ratova 1876-1878. nekoliko muslimanskih porodica iselilo iz
Crne Gore zbog bojazni da će njihova djeca biti lišena vjerskog vaspitanja i obra­
zovanja u školi. Iz istih razloga neki roditelji koji su ostali kod svojih kuća nerado
su slali svoju djecu u školu. Neminovno, to se moralo negativno odraziti na broj
muslimanske djece u školi. Takođe na broj službenika Muslimana u činovničkoj
hijerarhiji Crne Gore” - nav. prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi,
feljton, “Pobjeda”, Titograd 11. april 1980.
282
U Crnoj Gori je 1894. izišao Zakon za osnovne škole u Knjaževini Crnoj
Gori. Po čl. 41 ovog zakona muslimanskoj djeci je bilo zagarantiran “raspust o
Bajramu i Ramazanu”, dok je u školama u kojima su muslimanska djeca bila u
većini odmor bio “u petak umjesto u četvrtak, kad u školu nijesu išla ostala djeca”.
74
je 260 porodica, uz navođenje razloga da to čine zbog obaveza da se
djeca školuju, služi crnogorska vojska, kao i zbog poziva iz osmanskih
krajeva. U jednoj depeši je Derviš-paša, komandant Skadarske divizije
isticao kako su crnogorske vlasti naredile muslimanskom stanovništvu
da u roku od tri dana napusti Crnu Goru samo zato što je odbilo da
se pokori naređenjima koje nije moglo da prihvati.283 Vojvoda Mašo
Vrbica je uvjeravao knjaza Nikolu da u Zeti i Podgorici neće ostati
ni 30 njihovih porodica. Muslimani su u Podgorici, međutim, i pored
iseljavanja još 1881. zadržali većinu. Tu je te godine registrovano
933 muslimanska, 216 pravoslavnih i 13 katoličkih domaćinstava. U
pograničnim selima Vranju, Vladnama i Matagužima smjestio se veliki
broj muhadžira iz Podgorice i Zete, što je uticalo na promjenu strukture
stanovništva. Prije rata u Matagužima je bilo tri muslimanska i 80
pravoslavnih domova, a 1893. bilo je 76 muslimanskih i 50 pravoslavnih
domova. U Vranju je prije rata bilo 20 muslimanskih i 24 pravoslavna
doma, a 1893. je bilo 60 muslimanskih i 16 pravoslavnih. U Vladnama
je do 1879. bilo 40 muslimanskih porodica i tri pravoslavne, a 1893. je
bilo 60 muslimanskih i jedna pravoslavna. Ukupno je u ovim selima
do 1879. bilo 63 muslimanske i 107 pravoslavnih porodica, a 1893.
bilo je 196 muslimanskih i 67 pravoslavnih porodica.284 Tuzi takođe
postaju veliko muhadžirsko utočište. Ovdje se naseljavaju porodice:
Ademović, Alibašić, Ačković, Anifić, Agović, Adžiablahović,
Ahmatović, Adžimuhović, Bešlić, Baštić, Dibranin, Izetović, Jusić,
Kerović, Ljaljević, Ljačević, Maljević, Muminović, Mustafić, Omu­
rović, Oručević, Omerčić, Orahovac, Osmanagić, Ramović, Ra­ma­
danović, Smaković, Sujović, Šabanadžović i druge.285 Poje­di­nim
iseljenicima koji su se nakon 1881. htjeli vratiti na svoja ima­nja u Crnoj
Gori vlasti su tražile dokaze o ispisu iz osmanskog drža­vljanstva, bez
čega im nije bilo dozvoljeno naseljavanje.286
Od proljeća 1880. muhadžirska imanja su naseljavana bez ika­
kvog plana. Pravoslavni naseljenici u Podgorici dobijaju napuštenu
zemlju za čije se vlasnike smatralo da se nikada više neće vratiti.287
Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način
regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 74-75.
284
Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način
regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 85.
285
M. Muminović, Moji Tuzi, Podgorica 1998, 8-9.
286
Arhiv Crne Gore (dalje: ACG), Fond arhive Ministarstva unutrašnjih
djela (dalje: MUD), f. 1881, II, sv. 63.
287
ACG, MUD, f. 1881, sv. 24.
283
75
Od 1886. počinje da se podiže nova varoš na desnoj obali Ribnice,
na livadama, gdje je nekad bilo muslimansko groblje.288 Džamije u
Golubovcima, Berislavcima, Spužu i Žabljaku su porušene.289 Samo
u selima Vranju, Vladnima i Matagužima, u neposrednoj blizini crno­
gorske granice, bilo je 1893. godine 133 muslimanske porodice koje
su emigrirale iz Zete i Podgorice. Muhadžiri iz Žabljaka naselili su
se u Skadru, Kavaji i Draču, po selima Omara, Grilja, Stari Borić,
Kotrobudan i Kamenica.290 Iseljavanje iz Podgorice nastavilo se i to­
kom prve decenije XX stoljeća. Prema arhivskim aktima Pasoškog
odjeljenja Ministarstva inostranih djela Crne Gore nekoliko porodica
se tokom 1909. iselilo u Prevezu, primorsko naselje u Epiru, na obali
Jonskog mora. Neke porodice su se iselile u Skadar.291 Na obali Ska­
darskog jezera, na prostoru od Božaja do Skadra, u rejonu Vrake,
živi i danas više hiljada potomaka muhadžira iz Podgorice i obližnjih
gradova.292
Bar će se takođe naći na crnogorskom udaru.293 Neki od Ba­
rana su, vidjeći da ne mogu sačuvati grad, predlagali da se svi koji
A. Lainović, Kratak pogled na prošlost Titograda, 62; o Podgorici i
njenom stanovništvu također vidi: Isti, Podgorica pod Turcima, Godišnjak nas­
tavnika podgoričke gimnazije, I, Podgorica 1930, 181-189; I. Zlatičanin, Znameniti podgorički Muslimani, “Zeta”, br. 9/1938; Ž. Rukavina, Podgorički muslimani
u prošlosti i sadašnjosti, “Muslimanska svijest”, br. 57, Sarajevo 5. april 1939;
A. Nametak, Neki narodni običaji i lokalne tradicije Muslimana u Podgorici,
Glasnik, Etnografski muzej na cetinju, II, Cetinje 1962.
289
Š. Rastoder, Vjerska politika kralja Nikole 1878-1912 (odnos prema
Muslimanima), u: Kralj Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, I, 586-587.
290
Z. Lakić - T. Žugić, Položaj jugoslovenskih manjina u Albaniji od 1945.
do danas, Mostovi, br. 122-123, Pljevlja 1992, 148. U albanskim krajevima je
naseljeno i dosta muhadžira sa područja Plava i Rožaja, Bara i Ulcinja.
291
P. Vukić, Iseljavanje muslimana iz Podgorice u toku 1909. godine, Al­
manah, br. 27-28, Podgorica 2004, 277.
292
“Politika”, Beograd 14. februar 1995.
293
Mašo Vrbica, crnogorski vojvoda, koji je sa vojskom opsjedao ovaj
grad, početkom novembra 1877. uputio je poziv Ibrahim-begu, komandantu od­
brane Bara, s pozivom da se preda: “Evo već četvrti dan od kako sam po zapo­
vijedi Njegove Svjetlosti viteškoga moga Gospodara Knjaza Nikole I s vojskom
opasao grad Bar i od kad ga bijem s topovima. Ja sa sobstvenim očima viđu kakva
se zla i šteta u taj grad proizvode, kakve žertve za žertvama bez uspješno padaju.
Ja sam iz sažaljenja više puta topovsku vatru zaustavljao, nadajući se da ćete vi
G-ne Komandantu kao pametan i savjestan čovjek to i s vaše strane učinjeti i
prekratiti dalju bezuspješnu borbu kad vidite da vam se nije moguće održati i da
su svi Vaši junački napori uzaludni i da ćete s toga pošteđeti krv carski vojnika
koja se bezuspješno na taj grad prolijeva, a tako isto i krv nevine nejači žena, đece
i staraca u tom gradu” – prema: “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998, 45.
288
76
su ostali živi zatvore u skladište baruta sa ženama i djecom i onda
ga zapale i svi izginu. Ovaj prijedlog su odbacili imami koji su
uvjeravali narod da takva žrtva nije dozvoljena po vjeri.294 Tada je,
shodno sporazumu, 1.400 vojnika barskog garnizona, bez oružja,
otišlo u Skadar, zajedno sa znatnim brojem civilnog stanovništva.295
Muhadžiri iz Bara pristigli u Skadar bili su u teškom položaju.
Njima je bila dodijeljena izvjesna količina kukuruza od uprave
Skadarskog vilajeta, ali su ubrzo ispražnjena vilajetska skladišta, što
je još više pogoršalo stanje među muhadžirima. Britanske diplomate
iz Skadra izvještavele su svog ambasadora u Istanbulu da izbjeglice
traže da se vrate u svoje domove i da, tim povodom, upućuju peticije
stranim konzulatima. Zbog teškog položaja muhadžira intervenisao
je i veliki vezir Safvet-paša. On je u oktobru 1878. knjazu Nikoli
uputio telegram, tražeći da se muhadžirima vrati imovina i osigura
život. Knjaz Nikola nije dozvoljavao muslimanima Bara i Kraje da
se vrati u svoje domove, pored svih njihovih molbi.296 Crnogorci su
1878. spalili neka sela u barskoj opštini da se izbjegli muslimani ne
bi povratili.297 Zbog hrabrog držanja Barana sultan Abdul Hamid II
im je dozvolio da se nasele u Kučuk Čekmedži u Istanbulu i poslao
brodove po njih.298 Po nekim podacima se, međutim, u Bar krajem
maja 1879. vratilo 198 porodica.299
Mada su odlukom Berlinskog kongresa Crnoj Gori trebali
pri­pa­sti Plav i Gusinje, iako je u ovim mjestima bilo svega 10%
pra­voslavnog stanovništva, do toga nije došlo jer se većinsko mu­
slimansko stanovništvo ovih buntovnih krajeva tome oštro su­
prostavilo, vidjeći šta se desilo sa muslimanima u novopripojenim
F. Hadžibajrić, Murteza efendija Karađuzović muftija crnogorskih muslimana, Glasnik, VIS, Sarajevo 1963, 394.
295
J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, 320; “Monitor”, br. 392, Podgorica 24. april 1998. Kada je Ibrahim-beg,
zapovjednik Bara htio da preda svoju sablju, u znak predaje, knjazu Nikoli ovaj
mu je odgovorio: “Zadržite je i nosite ponosno, jer ako grad nijeste mogli održati,
svoju vojničku čast sjajno ste očuvali”.
296
B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, I, Ankara 1989, 660;
S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), 192-193.
297
E. Peročević, Mrko(je)vići: prošlost i demografska kretanja, Almanah,
br. 9-10, Podgorica 2000, 109.
298
F. Hadžibajrić, Murteza efendija Karađuzović muftija crnogorskih muslimana, 394; J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”,
Titograd 7. april 1980.
299
H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 69.
294
77
krajevima, što je poremetilo njene naseljeničke planove.300 Stano­
vništvo u ovim krajevima nije htjelo znati ni za sultana ni za Be­
rlinski ugovor, niti su pak željeli da se “kao stoka dadu novom
gospodaru”.301 Teška nerodica pogodila je 1879. Crnu Goru i dio
njenog stanovništva tražio je da se preseli u Srbiju. Crnogorska
vlada je odobrila izdavanje pasoša samo onima koji “nemaju nigde
ništa”, savjetujući ostalim da pričekaju da se “ostvari preseljenje u
bogati Plav i Gusinje i uz Polimlje, u slobodnu Knjaževu zemlju”.
Od toga, međutim, nije bilo ništa. Porta nije bila voljna da preda Plav
i Gusinje.302 U boju na Nokšiću, početkom decembra 1879. nedaleko
od Plava, lokalno muslimanske snage su potukle do nogu crnogorsku
vojsku. U svojim memoarima, crnogorski vojvoda Gavro Vuković
je zapisao da je pred “malim Plavom i Gusinjem, Crna Gora na
Nokšiću doživjela najteži poraz u svojoj istoriji postojanja i bačena
je na koljena”.303 U decembru 1879. crnogorska vlada je priznala da
“nema za sad puta na Gusinje”.
Sile potpisnice Berlinskog ugovora našle su potom novo
rješenje. Umjesto Plava i Gusinja, Crna Gora je 1880. dobila Ulcinj
u kojem je mahom živjelo albansko stanovništvo islamske i katoličke
vjeroispovijesti.304 Odavde se stanovništvo nije masovno iseljavalo.
Otišle su mahom porodice iz Ulcinja koje su se bavile pomorstvom
kao i nekoliko porodica koje su živjele na seoskom području. Porta
je krajem 1880. uputila cirkularnu notu svim evropskim silama,
optužujući Crnu Goru da je odgovorna zbog velikog broja izbjeglica
Jahja efendija Musić - plavski muftija i kadija Gusinjskog okruga,
Glasnik, IVZ, Sarajevo 1980, 316-320. Kada se ovog uglednog muftiju sinovi
upitali da li hoće da se iseli, ako se povuče osmanska država, on je rekao: “Ne,
muhadžir je tuđa muka na srcu, ma gdje bio. I oni što će otići, kada budu umirali,
posljednje će im riječi biti: “Aj vaj vatan”. Njegov sin mula Sado, kao muftija,
ubijen je 1913. kada je odbio da se pokrsti i pređe u pravoslavlje.
301
Upor. Dž. P. Guč - J. M. Jovanović, Diplomatska istorija moderne Evrope 1878-1919, Beograd 1933, 13; M. Memić, Karakteristika pokreta otpora
protiv sprovođenja odluka Berlinskog kongresa u gusinjskom okrugu (1878-1880),
Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 59-60.
302
G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju, 154-155.
303
N. Ražnatović, Plavsko-gusinjska afera 1879. i Marko Miljanov, Isto­
rijski zapisi, br. 3-4, Titograd 1982, 59-71; M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti,
167-170; “Sandžak”, Novi Pazar 1-15. mart 1994.
304
M. Hadžibrahimović, Razvitak muslimanske prosvjete i kulture u Ulcinju od sredine XIX do početka XX vijeka, Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 6,
Sarajevo 1991, 732.
300
78
iz Ulcinja i okoline i konfiskacije njihove imovine. Crnogorska
vlada je Portine optužbe odbacila kao “prazne i uopštene optužbe,
bez navoda ijedne konkretne činjenice”.305 Kao i u drugim mjestima
koji su došla u posjed Crne Gore i ovdje je došlo do naseljavanja
crnogorskog življa. U ulcinjski kraj tada dolaze, na dobijenu zemlju,
Katunjani, Piperi, Kuči, Vasojevići, Ljubotinjani. Samo do kraja
1890. bilo je, uz isticanje da “moramo Ulcinj da pocrnogorčimo”,
naseljeno 200 crnogorskih domova.306 Crna Gora je dobila izlaz
na more od područja Bara pa do rijeke Bojane. Austro-Ugarska je
ipak uspjela da ograniči suverenitet Crne Gore na moru, pa je prema
odredbama Berlinskog kongresa, nije smjela držati ratne brodove.
Lučku i sanitarnu policiju duž crnogorske obale preuzela je upravo
Austro-Ugarska.307
Do masovnijeg iseljavanja muslimana iz Ulcinja doći će nakon
uvođenja obaveznog školovanja i vojne obaveze 1880-1881. godine.
Tada se iselilo “oko 200 domova”, mahom porodice koje su se bavile
pomorstvom.308 Izbjeglice iz Ulcinja koje su smještaj potražile na
teritoriji Skadarskog vilajeta žalile su se 1895. valiji ovog vilajeta
na teške uslove života u kojima su se našli: “Mi dole potpisani smo
muhadžiri s kaze Ulcinja. Iako smo siromašni i bez prihoda, do sada
smo egzistenciju naših porodica osigurali, tako da ne umremo, kako
se zna, da bismo plaćali kirije kuća gde stanujemo, prodali smo
pokretnu imovinu i jedva smo do sada ove kirije plaćali. Ali, naše
veliko siromaštvo, onemogućiće nam, od danas, kirije da plaćamo.
Stoga molimo Vašu ekselenciju da shvatite naš položaj strašnog
osiromašenja, i da uzmete u obzir našu molbu o podizanju nekoliko
kuća u mahali Ali-Bega, koja se nalazi u blizini Drima, i da u te
kuće nas smestite”. Vlasti su ovoj molbi izašle u susret “budući da
je mahala Ali-Bega, koju oni traže, odavno porušena, neka se u njoj
G. Stanojević, Prilozi za diplomatsku istoriju, 160-161.
Đ. Pejović, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne Gore
(1878-1916), 220-221; Isti, Naseljavanje Bara i Ulcinja, Istorijski zapisi, br. 3-4,
Titograd 1970, 307-336; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 68-69.
307
L. M. Vukčević, Aneksija Bosne i Hercegovine 1908-1909. godine i
Crna Gora, u: Naučni skup posvećen 80. godišnjici aneksije Bosne i Hercegovine,
Sarajevo 1991, 246.
308
ACG, MUD, f. 1906, br. 4100. H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija
do Memoranduma, 69. Šarkinović navodi da je nova seoba oko stotinu, mahom
pomorskih, porodica iz Ulcinja uslijedila 1906. kada je izvršen novi popis vojnih
obveznika.
305
306
79
molici nasele, jer bi time ona oživela, a biće i druge koristi, samo
ukoliko vrtovi, kuće i placevi, napomenute mahale, sopstvenika
nemaju”.309 Sredinom 1906. odobreno je da se 200 porodica iz Bara
i okoline iseli iz Crne Gore, pod uslovom da prethodno rasprodaju
svu pokretnu imovinu. Zbog naredbi da se mrtvaci drže 24 sata prije
sahrane, bez obzira na vjersku pripadnost, kod muslimana je prvih
godina XX stoljeća došlo do osjetnog pokreta za iseljavanjem. Jedan
broj lica se 1909. iselio na granicu Grčke, gdje su im osmanske vlasti
dale zemlju, na posjedu bivšeg sultana Hamida.310
Odnos crnogorske države prema imovini muhadžira
Porta je tražila da Crna Gora izvrši preuzete obaveze
na Berlinskom kongresu (čl. 30) po kojima su dotadašnji vlasnici
mogli zadržati svoje nepokretnosti i kad se isele iz Crne Gore “dajući ih pod zakup ili predajući ih drugim licima na upravu”).311
Intervencije Porte su bile povod i za francusko interesovanje za
položaj muslimanskog življa u Crnoj Gori. Na osnovu osmanskih
žalbi da Crna Gora krši odredbe Berlinskog kongresa, Francuska je
intervenisala kod crnogorske vlade, savjetujući joj da se pridržava
preuzetih obaveza.312 Crnogorska vlada nije mnogo vodila računa o
preuzetim obavezama kao ni interesima muhadžira.313 Knjaz Nikola
se 13. jula 1881. proglasom “Iseljenim muslimanima crnogorskim”
formalno, zbog preuzetih međunarodnih obaveza, obratio iseljenicima
pozivajući ih da se vrate u svoje domove, uz obećanje da će im imanja
biti vraćena, te da će dobiti nadoknadu na ime prihoda sa njihovih
imanja dobijenih u periodu odsustva.314 Pomenutu proklamaciju je
tri dana kasnije podržalo ministarstvo unutrašnjih djela upućujući
naređenja svim kapetanijama u novoosvojenim krajevima da “svijem
S. Rizaj, O migracionim kretanjima na Balkanu (1877-1879), 196.
Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, 295.
311
M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, Beograd 1954, 461-462; Đ.
Pejović, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne Gore (1878-1916), Is­
torijski zapisi, br. 2, Titograd 196, 212.
312
D. Vujović, Treća francuska republika i Crna Gora (1871-1914), Istori­
jski zapisi, br. 3-4, Titograd 1984, 128.
313
Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), Titograd 1959,
80-90; M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd 1989, 148-149.
314
Ž. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Tito­
grad 9. april 1980.
309
310
80
iseljenicima muhamedanske vjeroispovijesti, koji su se izselili iz
Knjaževine u susjednoj nam Otomanskoj carevini činiti naplatit
četvrtinu od cjelokupnog ovogodišnjeg roda s njihovijeh zemalja”.315
Ministar unutrašnjih djela crnogorske vlade, vojvoda Mašo Vrbica
tim povodom je objašnjavao: “Ti ugovori nisu se mogli izvršavati u
svemu onako kako su napisani... Kada bi se muhadžirima dozvolilo
(da slobodno raspolažu svojim dobrima) tada bi mnogi naši siromasi
ostali bez igdje išta, jer bi muhadžiri sva svoja dobra dali ovdašnjoj
braći-Turcima, ili ih upotrijebili na njima svojstveni kopiljanluk da
ih preko njih sami rade”.316
Već te 1881. prišlo se oduzimanju zemlje koju su iseljene poro­
dice ostavljale muslimanima - državljanima Crne Gore. Rovinski
je zaključio da se “na kraju krajeva Crna Gora oslobodila nemirnih
elemenata, kakvi su bili stanovnici Spuža, Nikšića i Kolašina, koji su
vječno ratovali sa Crnom Gorom i polunomada Malisora, a njihova
je zemlja dobro došla za naseljavanje Crnogoraca u nove krajeve”.317
U Nikšić se ubrzo doseljavaju pravoslavne porodice Lakovića,
Ružića, Nastića, Novakovića, Kostića, Raonića, Bobovaca,
Mrdaka, Zekovića, Lalovića, Popara iz okoline Pljevalja, kao i
porodice Grebovića, Čopića iz Bijelog Polja.318 Prvim doseljenicima
poklanjana je zemlja i muslimanske kuće.319 Bez odobrenja knjaza
Nikole Crnogorci nisu smjeli skinuti crijep sa dobijenih kuća i
iskoristiti ga za gradnju novih. Knjaz Nikola je svakom bataljonu
svoje vojske koji je učestvovao u zauzimanju Nikšića, Nikšićkog
polja, Kolašina i okoline dodijelio određene površine zemlje. Ona se
potom unutar bataljona dijelila na čete, vodove i vojnike.320 Najveće
i najbolje dionice zemlje u Nikšićkom polju bile su rezervisane za
knjaza i najviše crnogorske glavare, koji su dobili po nekoliko stotina
rala zemlje. Pod plaštom patrijahalnog romantizma, pisao je Lav
M. Šćepanović, Naseljavanja i podjela zemlje u kolašinskom kraju, 84.
M. Memić, Istrebljivanje Bošnjaka-Muslimana i otimanje njihovih teritorija, “Sandžak-Bosna”, br. 19, Mainz BRD, 31. oktobar - 7.novembar 1996; S.
Bandžović, Iseljenički pokreti na Balkanu krajem XIX i početkom XX stoljeća,
Almanah, br. 3-4, Podgorica 1998.
317
P. A. Rovinski, Crna Gora u prošlosti i sadašnjosti, 182-183.
318
T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti
(Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani
Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 282-283.
319
P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 122-123.
320
Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori 1878-1912,
Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1983, 10-11.
315
316
81
Trocki, u Crnoj Gori je vladao lični režim “pesnika bez pesničkog
dara”. Knjaz Nikola nije pravio “razliku između svoje kese i državne
blagajne.321 Posjedi imućnijih uvećavali su se i putem kupovine
imanja iseljenog muslimanskog stanovništva, koje je bilo prinuđeno
da ih prodaje veoma jeftino.322 Krajem 1910. u Nikšićkoj oblasti bilo
je svega 162 muslimana.323
Naseljenici i bivše čifčije odbijale su u kolašinskom kraju da
plaćaju odštetu iseljenim muslimanima. Na to ih ni crnogorska vlada
nije mogla prisiliti. Na isti način su postupali i doseljenici iz Gornjih
Vasojevića na posjedima plavskih i gusinjskih aga i begova. Crnogorska
vlada je samo formalno priznavala prava muhadžira na napuštene
nepokretnosti koje su im bile zagarantirane međudržavnim ugovorima,
ali je stvarno provodila mjere koje su onemogućavale realizaciju tih
prava i time pripremale teren za jeftini otkup muhadžirske zemlje. Ovaj
otkup je započeo 1883. za neznatnu nadoknadu a u cjelosti nikada nije
dovršen.324 Prava muhadžira su svedena na golo pravo svojine čije su
ekonomske koristi bile minimalne i nesigurne. Ponašanje crnogorskih
vlasti je u suštini označavalo laganu i nezakonitu konfiskaciju imovine
iseljenog muslimanskog stanovništva. Po sistemu otkupa muhadžirske
zemlje 1883. to pravo je pripadalo državi, a ona se pobrinula da otkupna
cijena bude niža od stvarne, ne dozvoljavajući da se zemlja slobodno
procjenjuje. Knjažev dvor je preuzeo pravo da skuplja feudalnu rentu,
koja je nasljeđivana u obliku četvrtine. Ta je zemlja potom darivana
odsluženim vojnicima, ali su knjaževi rođaci i prijatelji dobili veće
dijelove.325s
Najveći dio zemlje u novopripojenim krajevima bio je u
svo­jini muslimana. Veličina posjeda 568 podgoričkih muslimana
1879. iznosila je 7.218 rala, 1.179 kosa i 582 motike vinograda, a
26 lješkopoljskih muslimana 259 rala i 133 kose livade. Podgorički
pravoslavci su te godine imali samo 210 rala oranice, 88 kosa livade
i više od sedam motika vinograda.326 Crnogorski seljak-ratnik vidio
je u zauzimanju ovih krajeva prije svega svoju šansu da se oslobodi
L. Trocki, Srbija, jesen 1912., feljton, “Danas”, Beograd 10. jun 1999.
Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, 250-253.
323
Ž. Bulajić, Agrarni odnosi u Crnoj Gori (1878-1912), 39. U Nikšiću je
bilo 85, Trebješkoj pet, Planino-pivskoj 71 i Jezersko-šarenskoj kapetaniji samo
jedan musliman.
324
M. Šćepanović, Naseljavanja i podjela zemlje u kolašinskom kraju, 85.
325
M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije, II, 128.
326
Đ. Pejović, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način
regulisanja odnosa na zemlji iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 85.
321
322
82
bijede u kojoj je živio. Oči su mu bile širom otvorene i uprte na novu
zemlju koja se prostirala pred njima, očekujući da će dobiti svoj dio.327
Muslimanski zemljoposjednik je smišljenom politikom potisnut
na beznačajnu marginu društva “sa koje se njegovo dozivanje nije
čulo”. Vlasti su dozvoljavale muslimanima da mogu prodati kuće i
zemljište, ali su, sa druge strane, potajno izdavale instrukcije da se
od njih ništa ne kupuje računajući da će tu zemlju dobiti uz nikakvu
ili minimalnu nadoknadu.328
Crnogorsko stanovništvo doseljavalo se iz krševitih krajeva u
ra­vničarske, iz kojih su otjerani muslimani. Zemlja u Zagaraču, na
Cijevni i Omerbežićima bila je dodijeljena Kučima i Bratonožićima.
Od 1882. do 1893. u Zeti su se naselili Cetinjani, Kosjeri, Lju­bo­tinjanii,
Cuce, Njeguši, Šestani, Bjelopavlići, Leškopoljci, Komorani i drugi.
Neki muslimani su i ubijani da bi se ostali prisilili na iseljavanje.329
Crnogorski kralj Nikola sebi je uzeo velike posjede od prognanih
muhadžira u Spužu, Baru, Podgorici, Zeti, Ulcinju, Žabljaku, na
Skadarskom jezeru, Danilovgradu, Nikšiću, Kolašinu, i drugim
mjestima. On je 1890. posjedovao nekoliko hiljada hektara zemlje sa
godišnjim prihodom od 100.000 forinti.330 Naseljenici i starosjedioci u
Kolašinu i Gornjim Vasojevićima su odbili da plaćaju četvrtinu. Na tom
području je od ranijih vlasnika oduzeto 20.000 rala obradive površine
(ralo = 1.820 kvadratnih metara). Za to je Crna Gora platila svega
180.000 groša i to na ime godišnje četvrtine u roku od tri godine.331
Crna Gora je i dalje imala problema sa ishranom stanovništva.
Velika glad je u Crnoj Gori bila izražena i u ciklusu nerodnih godina
1887. - 1890., pa je posebno 1889. zajedno sa 1847. i 1822. bila
jedna od najtežih. Te godine 10.924 emigranta iz Crne Gore prešlo
je u susjedne i druge zemlje svijeta.332
327
Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori 1878-1912,
Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1983, 9.
328
Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja, 409; Isti, Naseljavanje Zete i neposrednije okoline Podgorice i način regulisanja odnosa na zemlji
iseljenika-muhadžira (poslije 1878. godine), 90.
329
M. Memić, Istrebljivanje Bošnjaka-Muslimana i otimanje njihovih teritorija, Sandžak-Bosna, br. 19, Mainz BRD, 31. oktobar -7. novembar 1996.
330
Ž. Bulajić, Još jednom o agrarnim odnosima u Crnoj Gori 1878-1912,
17; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 180; Isti, Geneza Muslimana u Sandžaku i njihovo kretanje kroz historiju, u: Društveni i državno-pravni
kontinuitet Sandžaka, 68-69.
331
Istorija srpskog naroda, VI knjiga, tom I, 208-210.
332
V. Gluščević, Faktori migracionih kretanja stanovništva Crne Gore u
XIX vijeku, 85.
83
Raseljavanje muhadžira
Muslimansko stanovništvo koje je napustilo svoje domove
bilo je, s druge strane, izloženo svakovrsnim nedaćama i pa­tnjama.333
Pravci iseljavanja su išli ka Sandžaku, Kosovu, krajevima današnje
Albanije i Bosni, rasipajući se od tuzlanskog okruga u Bosni pa
sve do anadolskih sela u Maloj Aziji. Do polovine aprila 1878. iz
Nikšića se u albanske krajeve iselilo 283 porodice.334 Kao razloge
za odlazak iz Nikšića, pored pritisaka vlasti, suvremenici i naučnici
navodili su kao neke od motiva: ponos muslimana, njihovo nemirenje
da budu isti sa “bivšom rajom” i da uđu u državu svojih vjekovnih
protivnika, gubitak spahiluka, vjerski fanatizam, neprilagođavanje
novim uslovima života. Jovan Ivović dalje navodi da crnogorska
vlada nije mogla isključiti vjersku mržnju kod Crnogoraca, “koja
je tada morala postojati”.335 Nacionalizam je bio dominantni činilac
nacionalne i državotvorne akcije Crne Gore.336
Iz Nikšića se 1877-1882. iselilo ukupno 319 muslimanskih
po­ro­dica - građana, kako ih je označavao P. Šobajić. Muslimani,
po­sebno iz Nikšića, Kolašina i drugih mjesta danima su se, u ne­
prekidnim i izmučenim kolonama povlačili prema osmanskoj te­ri­
toriji preko Bara, albanskih krajeva i Sandžaka, zadržavajući se tamo
Mnogi će se muslimani i docnije, tragično dezorijentirsani, nalaziti u
teškim dilemama kuda se zapravo usmjeravati: opstati i istrajavati uprkos raznim
pritiscima, ili podleći i krenuti put nekih mukotrpnih seoba. Te dileme su nosile i
trgovca Emina, jednog od junaka romana Zuhdije Hodžića Gusinjska godina koji
se pitao: “Dođem u Stambol i pitaju me: ko sam? Reknem da sam Turčin, a oni
zanjišu glavom: E, nijesi, ti si Arnaut. Dođem u Skadar kao Arnautin, a oni će:
Jok, more, ti si Bošnjak. Dođem u Sarajevo, a pitaju me ljudi oklen sam i ko sam.
Kažem: Bošnjak. A Bošnjaci će: Hajd bolan, otkud? Ti si Crnogorac, samo što ti
je vjera naša. A jedan iz Podgorice ne priznaje ni to, no veli: Turčin si, šta drugo.
E, hajd se ti sad snađi u tome. Ko sam i što sam? Niko”.
334
J. Cvijić, Antropogeografski i etnografski spisi, 147; H. Šarkinović,
Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, Podgorica 1997, 68. Cvijić navodi
o Nikšićanima doseljenim na Kosovo: “Kad je Srbija zauzela Kosovo nisu mogli
trpeti ni jednakost, izgleda nisu mogli shvatiti drukčiji red stvari, nego da pobedilac gospodari; to mogu shvatiti tek nove generacije. I makoliko se obzira imalo
prema njima, njih je peklo što Islam nije gospodareća vera, i sve su se više iseljavali u Trakiju i naročito u Malu Aziju”.
335
Upor. J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih muslimana, 366; B. Simsir, Turkish Emigrations from the Balkans, II, Ankara 1989, 147-148.
336
Ž. Andrijašević, Crnogorci i Turci, 83.
333
84
gdje su mogli ostati. Preko vidljivih i čestih grobova iznemoglih
staraca, bolesnika i djece na tom putu mogao se odrediti njegov
pravac, rasipajući se po Carstvu “a niko ti ne voli muhadžera i ne
primače se muhadžeru, a djecu plaše s njima, bježite, djeco, eto
muhadžera” jadao se Osmanaga Nišić koji se skrasio u Novom
Pazaru.337 U Mostar su se doselile porodice: Bajrović, Gašević i
Džinić, u Sarajevo Šahmanić, Šahinagić i Ljuce, u Bileću Jaganjac,
u Stolac Ihtijarević, u Konjic Gašević itd.338
U Nikšiću je privremeno ostalo muslimanskih 19 porodica.339
Martin Đurđević iznosi kako ih je bilo “okolo 40 kuća”.340 One
su jedno vrijeme obrađivale svoja imanja, držale stoku, a najviše
radile na proizvodnji duvana, dok nije uveden monopol. Potom su
pojedinačno gotovo sve porodice prešle na osmansku teritoriju.
Šobajić navodi da su svaku ovu porodicu Nikšićani ispraćali a da se na
rastanku razlijegao “plač Građana i kuknjava njihov žena za rodnim
krajem”. Riza-beg, osmanski predstavnik na Cetinju, protestirajući
protiv ponašanja vlasti u Nikšiću, suprotno garancijama i odredbama
Berlinskog kongresa, ukazivao je u novembru 1881. da je iz Nikšića
emigriralo 600 porodica od kojih “nijedna, od aneksije grada do
ovog datuma, nije primila dohodak sa zemlje, niti uzela posesiju nad
zemljom”.341 Nikšić je, poput mnogih gradova, koji su imali sličnu
sudbinu, odmah bio izložen silovitim urbanističkim promjenama.
Srušena je velika Pašina džamija, mnoge zgrade i objekti islamske i
istočnjačke arhitekture.342
A. Đogović, Abdagićev epski junak i pripovjedač Vejsil, Almanah, br.
3-4, Podgorica 1998, 205.
338
M. Hadžijahić, Porijeklo bosanskih Muslimana, 127.
339
J. Ivović, Nikšić, mjesto naseljavanja i privremenog boravka (18771897), Istorijski zapisi, br. 3-4, Cetinje 1948, 210-211; Đ. Pejović, Iseljavanje
Crnogoraca u XIX vijeku, Titograd 1962, 294. Ivović navodi starješine tih 19 po­
rodica: Asko Ibričin, Odža Đolelović Gruda, Zulica Đolević Gruda, Hamid Džogo
Gruda, Meho Krnjević Gruda, Mujo Mekić Gruda, Suljo Erkočević, Ibro Suljov
Verizović, Zajo Mujković, Zuljica Erković, Dedo Erković, Bećira Erkovića sin,
Paša Erkova udovica, Sali Hadži Bećirov, Mujo Hacajlić, Tahir Ljutović, Arslan
Dizdarević, Adem Hadžimusić, Pašo Džidić.
340
M. Gjurgjević, Memoari sa Balkana (1858-1878), 139.
341
V. Šakotić, Nikšić u Knjaževini (Kraljevini) Crnoj Gori, Nikšić 1996,
51; S. Drobnjak, Demografsko kretanje muslimanskog stanovništva onogoškonikšićkog kraja 1688-2003., 128.
342
P. Šobajić, Nikšić. Onogošt, 121, 126-127.
337
85
Muhadžiri su se u Bosni 1878. priključili masovnom narodnom
otporu protiv okupacionog ulaska oružanih snaga Austro-Ugarske.
Domaće stanovništvo ih je nazivalo Arnautima.343 Nikšićani su činili
glavni dio pratnje čuvenog Hadži Loje u Sarajevu u ljeto 1878.
godine. Prema nekim navodima jedan od nikšićkih muhadžira bio
je određen da u ime stanovnika Sarajeva preda zahtjev Mehmed
Ali-paši, osmanskom valiji, da napusti Bosnu. U jednoj od naredbi
Narodnog odbora koji je rukovodio odbranom Sarajeva, spominju se
i nikšićki muhadžiri koji su tražili da im se da oružje kako bi išli na
front u odbranu Bosne.344 Nikšićani su takođe učestvovali u napadu i
ubistvu mostarskog mutesarifa zato što nije htio da ih vodi u rat protiv
Austro-Ugarske.345 Više izraz spontanosti nego organizovanosti,
lišen jedinstvenog sistema rukovođenja i jasnih političkih ciljeva,
trostruko manjeg borbenog sastava i neuporedivo slabije vojne, te­
hničke i materijalne spreme, otpor okupaciji je morao doživjeti
poraz.346 Nakon slamanja otpora u BiH dio muhadžira se ponovo,
nakratko, vratio u Nikšić, odakle su, posredstvom međunarodnih
snaga, transportirani prema Izmiru i Istanbulu.347 Po Milanu Prelogu,
Nikšićani i Korjenići “kao veliki zulumćari bijahu protjerani iz
Hercegovine”.348 U Istanbulu su neki Nikšićani uzeti za pripadnike
Upor. J. Ivović, Raseljavanje nikšićkih Muslimana, Istorijski zapisi, br.
1-2, Titograd 1948, 364-365; A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana, Za­
greb 1989, 141. U rogatički kraj je stigao tih muhadžira zv. “arnauta” iz Nikšića
i Kolašina, kao i iz Podgorice. Toj grupi pripadaju Makaši u Kukavicama kod
Rogatice, Kulići u Smrtićima i Mrvićima, Mujagići u Nepravdićima, Hrbati u Po­
bratcima i Hodžići u Nepravdićima, svi iz Kolašina, a Barjaktarevići i Šehovići
u Primčićima i Mrvićima iz Podgorice, Jusići u Mrvićima iz Nikšića – prema:
V. Kosorić, Naselja i porijeklo stanovništva, u: Rogatica, Sarajevo 1966, 19. M.
Memić navodi da je od 90 nikšićkih i kolašinskih bratstava evidentiranih u Novom
Pazaru i okolini, u Sarajevu njih bilo 67, odnosno 75% od ukupnog broja – vidi:
M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 492.
344
M. Memić, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, 61.
345
H. Hadžibegić, Opsada Nikšića 1877. godine prema izvještaju nikšićkog
naiba, 65; V. Čubrilović, Odabrani istorijski radovi, 543; E. Mušović, Crnogorski
muhadžiri i njihova kretanja, 150-151.
346
E. Redžić, Istorijski pogledi na vjerske i nacionalne odnose u Bosni i
Hercegovini, Sarajevo 1993, 42.
347
Jedan od najčuvenijih begova iz porodice Mušovića govorio je nakon
dolaska u Anadoliju: “Mi smo pokojni ljudi. Ja bih volio da sam u Nikšiću ostao
da rogoše sadim nego ovamo da u zlato spavam. Rekli bi: “Eto beg Mušović sadi
rogoše”, a ovamo ne zna niko ni za bega ni za agu” - cit. prema: S. Tomović, Konstruktivni realizam starih Crnogoraca, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 58.
348
M. Prelog, Povijest Bosne u doba osmanlijske vlade, II, 161.
343
86
obezbjeđenja sultana Abdul-Hamida.349 Među muhadžirima, pristi­
glih sa Balkana, bilo je dosta uticajnih ličnosti.350
Znatan dio nikšićkih i kolašinskih muhadžira se nastanio u
krajevima Sandžaka, koji je bio jedan od muhadžirskih centara.351
Šezdesetih godina tog stoljeća na Balkan pristiže i na desetine
hiljada Čerkeza protjeranih sa Kavkaza. U Novom Pazaru ih je bilo
20-30 kuća. Zbog nesnalaženja i stalnih bolesti mahom su napustili
ovaj grad i otišli na Kosovo. U njihove oronule kuće naseliće se
docnije muhadžiri iz Bosne.352 Muhadžiri iz Crne Gore, Hercegovine
dolaze u Sandžak od šezdesetih godina XIX stoljeća.353 U tom
periodu, prema ruskim izvorima, osmanske vlasti su pripremale
Novi Pazar, Sjenicu i Pljevlja za prijem izbjeglica u slučaju srpskog i
crnogorskog napada.354 U novopazarskom kraju i danas žive potomci
A. Mehmedović, O Nikšiću - nekad i sad, 561.
U to vrijeme djelovali su kao visoki osmanski državni funkcioneri
Mehmed Ali-paša Rizvanbegović, Osman Mahzar-paša Čengić, Hamdi beg
Resulbegović, Mehmed-beg Jajčanin, a u samoj sultanovoj sviti bili su kao
silahšori, među ostalim, Bećir-aga Bihorac, Omer-aga Plava, Zaćir-aga Nikšić,
Emin-Travničanin i drugi. Docnije se ovoj emigraciji priključio i Ali Fehmi ef.
Džabić, vođa pokreta za vjersko-prosvjetnu autonomiju u Bosni i Hercegovini;
opšir. M. Hadžijahić, Političko djelovanje bosanske emigracije u Turskoj, “Naš
svijet”, Sarajevo oktobar-novembar 1966.
351
S. Bandžović, Muhadžiri u Sandžaku nakon 1878. godine, 55-60. Bosan­
ski vilajet je sedamdesetih godina XIX stoljeća činilo sedam sandžaka (Travnički,
Bihaćki, Banjalučki, Zvornički, Hercegovački, Novopazarski i Sarajevski), sa cen­
trom u Sarajevu. Sandžaci su se dijelili na kaze ili kadiluke. Novopazarski Sandžak
je 1868. bio podijeljen na kaze: Novi Pazar (Yeni Pazar), Mitrovica, Sjenica, Nova
Varoš (Yeni Varos), Rožaje (Trgovište) sa Bjelopoljem (Akova), Bihor, Gusinje sa
nahijom Drinak, Pljevlja (Taslidža), Kolašin i Prijepolje. Novopazarski sandžak je
2. februara 1877. izdvojen iz Bosanskog i priključen Kosovskom vilajetu. Novo­
pazarski sandžak su činile kaze: Novi Pazar, Bijelo Polje i Bihor, Berane, Mitro­
vica, Rožaje, Pljevlja, Kolašin, Prijepolje sa nahijom Priboj i Nova Varoš; opšir. H.
Šabanović, Bosanski pašaluk, Sarajevo 1982, 232-234; A. Aličić, Uređenje Bosanskog elajeta od 1789. do 1878. godine, Sarajevo 1983, 61, 84, 122.
352
T. Đorđević, Čerkezi u našoj zemlji, u: Naš narodni život, knj. 3, Beo­
grad 1984, 155.
353
Opšir. S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne Gore i BiH u Sandžaku nakon
1878. godine, Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 3-4, Sarajevo 1999, 261-276.
354
Освободительная борьба народов Боснии и Герцеговины и Россия
1850-1864., Документы, Москва 1985, 258. Srpski ustanici su početkom sep­
tembra 1875. bili nakratko osvojili Priboj i popalili većinu kuća i džamija. Tada su
zauzeli teritoriju od Višegrada do Nove Varoši i dijelom do Sjenice, a na lijevoj
obali Lima od Pljevalja do Prijepolja. Ustanici su nastupali bez milosti. Popaljena
su mnoga bošnjačka sela, hanovi, čardaci, džamije, mektebi i “popljačkano sve
349
350
87
muhadžirskih porodica koje su došle iz Srbije nakon 1804, 1833. i
1867. godine. Najbrojnije su ipak doseljene porodice iz Crne Gore
i Bosne i Hercegovine.355 Veliku grupu izbjeglica je iz BiH doveo
i pljevaljski muftija Šemsekadić nakon tamošnjeg sloma narodnog
otpora 1878. godine.356 Vijesti o prestanku borbi u Bosni, a posebno o
padu Višegrada, u Novom Pazaru izazvale su potres, jer su u odbrani
ovog grada koji je nekada bio i sam dio Sandžaka, oni gledali kao
na sopstvenu odbranu. Time su se u svom nastupu koristile i pristigli
muhadžiri, predvođene pljevaljskim muftijom, pokušavajući da od
Novog Pazara stvore središte otpora protiv austrougarske okupacione
sile.357 Među muhadžirima pristiglim nakon 1878. bio je i Salih-aga
Fortić, jedan od vođa Hercegovačkog ustanka 1882. koji je, nakon
njegovog sloma, preko Crne Gore došao u Sandžak sa tri sina, dok
mu je pet kćeri ostalo u selu Sopilju kod Nevesinja. On se nastanio u
selu Gujiće, na Donjoj Pešteri, u tutinskom kraju. Mehmed, njegov
sin, iselio se u Anadoliju, dok je on sa dva sina ostao da živi u
Gujiću. Sa Salih-agom su došla još dvojica vođa ustanka: Mehmedono što Turci nisu mogli da odnesu”. U jednom izvještaju se navodi: “Ustanici
goneći svoje krvopije Turke, popališe sve što je njihovo, ne samo da se više ne bi
tamo ugnjezdili, već i zato da im se trag utre”. U osmanskoj kontraofanzivi pobun­
jenici su bili razbijeni. Osmanske jedinice su u znak osvete, palila sva srpska sela
od Sjenice do Priboja. Srpski izvori navode kako je krajem septembra zapaljen i
manastir Banja “kao osveta za njihovu džamiju i kuće u Priboju i Kratovu, koje
ustaši bijahu popalili pre nekoliko dana”; opšir. Novovaroški kraj kroz istoriju.
Od neolita do 1941, Nova Varoš 1991, 145-148.
355
P. Vlahović, Etnički procesi i etničke odrednice Muslimana u Raškoj
oblasti, u: Etnički sastav stanovništva Srbije i Crne Gore i Srbi u SFR Jugoslaviji,
Beograd 1993, 162.
356
V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, Titovo Užice 1968,
138. Simon Joanović, austrijski konzul, pisao je da su se Sandžaklije 1878. sma­
trale pozvanim da organizovanju otpor invaziji, pa su zato dva čuvena sandžačka
prvaka: Hakki Smail-beg Selmanović-Taslidžak, koji je stao na čelo Narodnog od­
bora, i pljevaljski muftija Mehmed Nuradin Vehbi-efendija Šemsekadić, jedan od
vodećih komandanata, preuzeli na sebe vođstvo pokretom otpora; opšir. H. Ćurić,
Uloga pljevaljskog muftije Šemsekadića u otporu protiv austrougarske okupacije
Bosne i Hercegovine od 1878, u: Otpor austrougarskoj okupaciji 1878. godine u
Bosni i Hercegovini, Sarajevo 1979; S. Joanović, Novopazarski sandžak 18781900, Novopazarski zbornik, br. 8, Novi Pazar 1984; S. Bandžović, Pljevaljski
muftija Šemsekadić u otporu austrougarskoj okupaciji Bosne i Hercegovine i zaposjedanju Novopazarskog Sandžaka, Novopazarski zbornik, br. 15, Novi Pazar
1991, 100-110.
357
B. Hrabak, Arbanasi i njihova liga prema okupaciji Bosne i Hercego­
vine 1878. godine, Prilozi, br. 16, Sarajevo 1979, 46-47.
88
Mujo Kurtović i Omer-aga Šačić, obojica iz Uloga (Nevesinje),
koji su se naselili u Bijelim Vodama i Žabrenu, na Pešteri. Njihovi
potomci su se bavili poljoprivredom. Vlasti se nisu blagonaklono
odnosile prema njima.358 Hercegovački borci, pristigli sa Salih-agom
Fortićem i Omer-agom Šačićem u novopazarski kraj, rasuli su se po
njegovim selima.359
Krajem XIX i početkom XX vijeka područje Sandžaka, Ko­
sova i Makedonije, kuda su se zaputile brojne izbjeglice iz Crne
Gore, nalazilo se u teškoj privrednoj stagnaciji, opterećeno brojnim
unutrašnjim socijalnim, nacionalnim i vojno-političkim pritiscima
zainteresovanih okolnih država, surovim interesnim realizmom veli­
kih sila koje su željele da ovladaju ovim značajnim dijelom Balkana,
nakon očekivanog, neumitnog povlačenja onemoćale osmanske
vlasti i države sa tog prostora.360 Srpski i crnogorski izvori, po­vodeći
se za sopstvenim nacionalnim i državnim interesima, nisu pokazivali
razumijevanje za muhadžire i nevolje u kojima su se našli. Samo
prisustvo muhadžira je iritiralo, za njih je to bila alarmantna pojava,
pa su zato bile upadljive težnje da se oni što masovnije pokrenu
na iseljavanje ka udaljenim, maloazijskim krajevima. Njihovo
alarmantno ponašanje prema dolasku muhadžira u Sandžak je bilo
više nego očigledno.361 Muslimani su činili većinu po varošima u
M. Šačić, Omeraga Šačić i Salihaga Forta u Hercegovačkom ustanku
1882. godine, Beograd 1997, 81.
359
F. Sebečevac-S. Šaćirović, Naselja novopazarskog kraja, Beograd 1995,
34.
360
Opšir. S. Bandžović, Sjenički kraj krajem XIX i početkom XX stoljeća
u svjetlu opštih zbivanja u Sandžaku, Zbornik Sjenice, br. 11, Sjenica 2000, 1359. Austro-Ugarska je “Novopazarskom konvencijom” 21. aprila 1879. stekla
pravo da stacionira garnizone u Priboju, Prijepolju i Pljevljima što je izazvalo
uznemirenje muslimanskog i pravoslavnog stanovništva u Sandžaku pa je dola­
zilo i do niza lokalnih incidenata. Porta je uvjeravala stanovništvo da se, sem dol­
aska austrougarskih četa u tri sandžačke varoši, ništa bitnije neće mijenjati, te
su time izbjegnuta dalje napetosti. Austro-Ugarska je 1905. u Pljevljima imala
stacioniranu Devetu brdsku brigadu i tri bataljona pješadije, u Prijepolju bataljon,
a u Priboju i Jabuci po jednu pješadijsku četu. Ovim jedinicama je zapovijedao
feldmaršal baron Josip Vangl, sa sjedištem u Pljevljima. U Pljevljima je tada bilo
osam džamija, jedna medresa, dva hamama i 580 dućana. Muslimani su činili 2/3
stanovništva – vidi: A. Knežević, Iz vremena turske vladavine, Breznički zapisi,
br. 7-8, Pljevlja 1997, 40; opšir. M. Vojinović, Pljevaljski kraj: prošlost i porijeklo
stanovništva, Pljevlja 1993.
361
Počev od 1827. nazivom “Stara Srbija” Srbi označavaju prostor Koso­
va, Sandžaka, južnog Pomoravlja i sjevernog Povadarja. Termin “Južna Srbija”
358
89
Sandžaku prve decenije XX stoljeća. Hrišćana je, prema osmanskoj
statistici, bilo svega 11% u Novom Pazaru, 16,1% u Sjenici, 19,3%
u Prijepolju, 18,1% u Pljevljima, 24,8% u Beranama i 31,8% u
Novoj Varoši.362 Đurđe Jelinić je pisao kako u Sandžaku “u malim
razmerama postoji religiozna netolerantnost, tako fatalna u ne­kim
drugim srpskim pokrajinama. Ukoliko se pak ovde katkad i pojavi,
ona je veštački izazvana i sa strane ubačena”.363 Muslimani u
Sandžaku su uvijek pravili razliku između sebe i etničkih Turaka.364
Po istraživanjima Sretena Vukosavljevića muslimani u Sandžaku
su starinci, i na selu i u gradu bili su starije stanovništvo nego hri­
šćansko: “hrišćanski deo našega naroda u dolini Lima ili gornje
Drine, na primer, doseljen je skoro ceo od kraja XVII veka”.365 Po
I. Kosančiću muslimansko stanovništvo po varošima i selima u
pljevaljskoj, prijepoljskoj, novovaroškoj i vraneškoj kazi pripadalo
je tipu bosanskih i hercegovačkih muslimana. Kod muslimana u
pljevaljskoj i vraneškoj kazi preovlađuje tip hercegovačkog, a u
kazama prijepoljskoj i novovaroškoj tip bosanskih muslimana.366
Donji Kolašin, pljevaljski i prijepoljski kraj se takođe pominju kao
mjesta koja pripadaju Hercegovini.367
uveden je nakon 1912. kada su u sastav Srbije ušle Makedonija, Kosovo, dio
Metohije i Sandžak. Terminom “Sjeverna Srbija” bila je obuhvaćena dotadašnja
teritorija države Srbije; upor. D. Petrović, Sandžak: (prema) Raška oblast, “Has”,
br. 70, Novi Pazar 17. februar 1999.
362
G. Gravier, Novopazarski Sandžak, (preštampano iz Književnog glasnika,
Beograd 1913), Novi Pazar 1977, 15-18. Po podacima koje ovaj autor objavljuje
u Novom Pazaru je 1911. bilo 13.847 stanovnika (12.304 muslimana, 1.543 nemu­
slimana); u Pljevljima 8.090 stanovnika (6.552 muslimana, 1.448 nemuslimana);
u Sjenici 3.882 stanovnika (3.256 muslimana i 626 nemuslimana); u Prijepolju
3.895 stanovnika (3.296 muslimana i 599 nemuslimana); u Novoj Varoši 2.707
stanovnika (1.842 muslimana i 859 nemuslimana); u Beranama 2.244 stanovnika
(1.687 muslimana i 560 nemuslimana).
363
Đ. Jelinić, Novopazarski Sandžak i politička ravnoteža na Balkanu,
Beograd 1910, 5.
364
R. Petković-Popović-V. Šalipurović, Srpske škole i prosveta u zapadnim
krajevima Stare Srbije u XIX veku, Priboj 1970, 112.
365
Prema: R. Crnišanin, Naselja i kuće Muslimana u delima Sretena
Vukosavljevića, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prij­
epolje 1997, 134.
366
I. Kosančić, Novo-Pazarski Sandžak i njegov etnički problem, Beograd
1912, 21.
367
S. Terzić, Raška ili “Sandžak”, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje 1996,
197; N. Dučić, Donji Kolašin i pleme u Hercegovini, u: Književni radovi arhimandrita Nićifora Dučića, knj. 3, Beograd 1893, 337-356.
90
Dolazak muhadžira u Sandžak je uzburkao duhove, ali se
ra­dilo o nevoljnicima koji su tražili svoje mjesto pod suncem. Od
okupacije Bosne i Hercegovine 1878. Sandžak je bio praktično
prepušten samom sebi. Prestao je biti “vrata Bosne”, koji je živo
posredovao u saobraćaju između Sarajeva, Soluna i Istanbula.368 Od
saobraćajnog čvora čitavog jednog dijela države Sandžak je postao
granična oblast. Novi Pazar, čija se ekonomska moć zasnivala na
tranzitu koji je išao preko njega u pravcu istok-zapad i obratno,
našao se u mrtvom uglu, na krajnjem zapadnom dijelu osmanske
države. Nesigurne političke prilike i stalne razmirice sa susjednim
državama kao i sa centralnim vlastima prepustile su, po austrijskim
ocjenama, znatan dio stanovništva Sandžaka “jednom stanju zadi­
vljalosti koje se gnuša svakog mirnog rada. To važi naročito za
Kolašince i albanske elemente koji svakako nisu brojno zastupljeni
u Sandžaku, kao i za posvuda naseljene bosanske emigrante koje
se bez sumnje može označiti kao antikulturno”.369 Bosanski begovi
koji su emigrirali preko Crne Gore u Sandžak i na Kosovo bili su
uporni u nastojanjima da se preduzmu sve preventivne mjere kako
Sandžak ne bi doživio sudbinu BiH. Uticaj bosanskih muhadžira bio
je najveći u Novom Pazaru i u pograničnim mjestima.370
Dr. Petar Vlahović piše da je Sandžak bio sklonište impozantnog
broja muhadžira “muslimana srpske krvi i jezika”.371 Po njegovom
K. N. Kostić, Naši novi gradovi na jugu, Beograd 1922, 33; R. Purić,
Kroz sandžačke čaršije, Pregled, br. 11, Sarajevo 20. mart 1927.
369
Joanović je opisivao, dalje, na svoj način, stanje u Sandžaku nakon
dolaska muhadžira: “Muslimani su nesumnjivo gospodari u zemlji. Njima pripadaju potomci starih begovskih porodica koji sačinjavaju zemaljsko plemstvo,
većina gradskog stanovništva i po čitavoj zemlji nastanjene izbjeglice iz Bosne
i Crne Gore. Oni se strogo pridržavaju propisa Kurana, čak su skloni vjerskom
fanatizmu i kao pravi muslimani neprijatelji svake novine. Muhamedanci, dakle,
sačinjavaju konzervativan, i usled toga antikulturalan element u zemlji koji je
prilivom izbjeglica iz Bosne i Crne Gore posle 1878. stekao pojačanje koje nije
za potcjenjivanje... Ostalo autohtono muslimansko seosko stanovništvo i bosanski
emigranti toliko su zagriženi za propise Kurana i izopačenosti islama koje rađa
i gaji muslimanska sveštenička kasta tako da ih moramo ubrajati u neprijatelje
svake hrišćanske kulture, pa i naše” – prema: S. Joanović, Novopazarski Sandžak
1878-1900, III dio, Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985, 128-133.
370
B. Hrabak, Prizrenska liga i Stara Raška, Novopazarski zbornik, br. 22,
Novi Pazar 1998, 90.
371
Upor. P. Vlahović, Etničke prilike u prijepoljskom kraju, Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, IV, Prijepolje 1976, 173-174; B. Kljajević,
Pljevaljski kraj i njegov značaj u seobama stanovništva, Breznički zapisi, br. 6,
Pljevlja 1995, 99-102.
368
91
sudu, praveći teško održivu vezu činjenica, useljavanje muhadžira
je ubrzalo “unekoliko proces islamizacije i pregrupisavanja musli­
manskog življa”. Sličnu tezu je zastupao i E. Mušović ističući, bez
šire elaboracije, kako je muhadžirska seoba poslije 1878. preko
Sandžaka donijela i određene novine, “među njima i nešto primetniju
islamizaciju”.372 Muhadžiri su nastojali da budu na okupu, na osnovu
mjesta odakle su doseljeni, pa čak i da se ne miješaju sa drugima, pa
ni sa mještanima. Odbojnost prema muhadžirima iskazivana je i u
beranskom kraju gdje pravoslavno stanovništvo nije dozvoljavalo
njihovo nastanjivanje.373 Neki Nikšićani, zajedno sa dijelom muha­
džira iz Podgorice i Kolašina, dolaze u malo Berane. Tu dolaze i trgovci
i zanatlije, iseljenici iz Bosne i sjeverne Albanije što će povoljno
uticati na razvitak ovog mjesta koje ubrzano poprima karakter grada
i dobija zanatsko-trgovačku funkciju.374 Dio stanovništva u ovom
mjestu činili su i muhadžiri pristigli iz okoline Bihora, Bijelog Polja i
drugih muslimanskih krajeva koji su gravitirali Gornjem Polimlju.375
Među kolašinskim muhadžirima nastanjenim u ovom mjestu bile
su i porodice Kalića i Musića.376 Iz Berana su neki kolašinski mu­
ha­džiri tražili bezuspješno 1881. da se vrate na svoje posjede u
kolašinskom kraju.377 Muhadžiri su, u nevolji, naseljavali pašnjake i
utrine, čime je bila smanjena ispaša i gajenje stoke u krajevima gdje
Radi se zapravo o preuzetim tezama I. Kosančića iz njegovog djela NovoPazarski Sandžak i njegov etnički problem (Beograd 1912). upor. E. Mušović,
Islamizacija u Novopazarskom Sandžaku, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979, 112; P. Vlahović, Etničke prilike u prije­
poljskom kraju, 174. Dr. S. Terzić također piše kako ima “više primera nasilne
islamizacije, posebno žena, silovanja i drugih oblika svakodnevnog ponižavanja”
- “Politika”, Beograd 6. septembar 1993. Indikativno je, međutim, da nakon 1912.
nema primjera “povratka” na pravoslavlje onih koji su navodno bili “nasilno islamizirani”.
373
Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, Beograd 1983, 270-271. Novica
Rakočević dalje piše da su muhadžiri “verski fanatizovani do neverovatnosti jer
im je islamska vera iznad svega, a ozlojeđeni zbog napuštanja svojih domova i
(za većinu) teškog života u novoj sredini” pričinjavali “velika zla i nasilja nad
nedužnim srpskim stanovništvom”.
374
M. Lutovac, Ivangrad, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 139-140.
375
M. Dašić, Postanak Berana i uticaj beranskog tržišta na razvoj privrednih i društvenih odnosa u Gornjem Polimlju šezdesetih i sedamdesetih godina XIX
vijeka, Istorijski zapisi, br. 1, Titograd 1977, 57.
376
S. Međedović, Bošnjačko-muslimanska obilježja beranskog kraja,
“Has”, br. 90, Novi Pazar 21. mart 2000.
377
Đ. Pejović, Naseljavanje Gornjeg Kolašina i Polja (1879-1886), 410.
372
92
su se zadržavali. Nisu imali previše izbora. Podizali su kuće pletare
koje su obljepljivali blatom ili goveđom balegom.378 Siromašna
muhadžirska, zasebno grupirana naselja bila su najčešće “bez vidnog
dodira sa ostalim stanovništvom”.379 Donijeće sa sobom svoje običaje
i navike. Generacije će proći dok poprime odlike mještana naselja
u koja su došli.380 Umjesto ranijih karaula na putevima i prilazima
varoši, osmanska vlast je omogućavala formiranje muhadžirskih
naselja.381 Muhadžiri su, kao čifčije obrađivali i vakufska dobra.382
Osmanska vlast je nastojala da u Sandžaku zadrži muhadži­re
iz političkih i vojnih razloga, kako se ne bi iseljavali iz ovih oblasti
dalje na istok.383 Oni su, po navodima dr. Ejupa Mušovića, bili
neželjeni u Sandžaku, jer su, mahom osiromašeni, dolazili u krajeve,
i same izložene stagnaciji. Slični problemi pratili su i one pristigle na
Kosovo, u Makedoniju i druge oblasti pod osmanskom upravom.384
Prema Nazif-paši, kosovskom valiji, u Kosovskom vilajetu bilo je
M. Šačić, Kolašinci, 112. Jedan od potomaka muhadžira iz Kolašina je
govorio: “I poslije sto godina odkako smo izašli iz Kolašina još sebe imenujemo
njegovim imenom Kolašinci-i koji god dunjalučki haliluk ovatanimo, mjestu na­
djenemo ime - Novi Kolašin ili Stari Kolašin ili - Donji Kolašin ili - Gornji Kolašin
ili - Mali Kolašin-ili Anadolski Kolašin ili, samo - Kolašin, kako ko i kako gdje-a
oni koji su nas iz njega izagnali, ni danas, poslije sto godina življenja u Kolašinu,
sebe ne zovu - Kolašincima” - cit. prema: Š. Alomerović, Kolašinski muhadžeri,
Mak, br. 2-3, Novi Pazar 1994, 41.
379
Upor. G. Gravje, Novopazarski sandžak, Novi Pazar 1977, 12; N.
Rakočević, Sandžak na stranicama “Cetinjskog vjesnika” od mladotorskog ustava
jula 1908. do balkanskog rata, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”,
VI, Prijepolje 1978, 139-140.
380
M. Melajac, Žar, Novi Pazar 2000, 57.
381
Novi Pazar i okolina, Beograd 1968, 264-265.
382
Upor. S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, I, Beograd 1953,
284; V. Šalipurović, Raonička buna, knj. I, Sjenica 1969, 16; P. Vlahović, Selo
u oblastima Stare Raške krajem XX i početkom XX veka, u: Oblasti Stare Raške
krajem XIX i početkom XX veka, Prijepolje 1994, 128.
383
M. Lutovac, Etničke promene u oblastima Stare Raške, 221.
384
Upor. А. Апостолов, Колонизација на мухаџирите во Македонија
и растројство на чифчиските односи од крајот на XIX век до 1912. године,
Гласник, бр. 1-2, Скопје 1960, 118; S. Rizaj, Struktura stanovništva Kosovskog
vilajeta u drugoj polovini XIX veka, Vranjski glasnik, knj. VIII, Vranje 1972, 99101; N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, Sarajevo 2000, 274-275; T. Kraljačić,
Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine u Albaniju za vrijeme austrougarske uprave, u: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji, Titograd 1991,
585-590.
378
93
oko 100.000 muhadžira.385 Narod u Sandžaku do tada nije vidio teže
bijede i ljuće sirotinje: “Na pustim ledinama kraj gradskih naselja
muhadžiri su umirali od gladi i zime”.386 Bez dovoljno hrane i
ogrijeva “mnoge je satirala glad i boleštine”.387 Vlasti su ih jedino
mogle kolonizovati. Begovi po Sandžaku mahom nisu dozvoljavali
kolonizovanje svojih posjeda. U novopazarskom selu Aluloviće su
Srbi-čifčije u dogovoru sa svojim agama napravili plan kako da se
oslobode muhadžira. Dogovorili su se da prilikom mljevenja žita za
muhadžire stave kreč u brašno. Od takvog žita su muhadžiri dobijali
stomačne tegobe. Kako se izvor bolesti nije mogao saznati, došlo
se do zaključka da klima u tom selu ne odgovara muhadžirima, pa
su oni otišli ka Kosovu.388 Pogodne zemlje za to nije bilo mnogo.
Od kolonizovanja su bili izuzeti i vakufski posjedi. Preostalo je da
se naseljavaju po pašnjacima i utrinama. Takva zemlja nije bila za
obradu pa muhadžiri na njoj nisu mogli ni opstati, niti se okućiti.
Bila je to posna, loša planinska zemlja. Lokalne vlasti iz Sjenice i
Nove Varoši su slale neistinite izvještaje nadležnim organima da se
muhadžirima dodjeljuje državna, carska zemlja, jer se seoske utrine
i pašnjaci po zakonu nisu smjeli dodjeljivati.389
Nakon muhadžira iz Nikšića koji su mahom dolazili odjednom,
u većim grupama, uslijedili su dolasci i drugih muhadžira iz Bosne
i graničnih predjela prema Crnoj Gori koji su pristizali postepeno
u većim ili manjim grupama.390 U Novom Pazaru su lokalne vlasti,
nakon izvjesnih sukoba domaćeg stanovništva sa novopridošlicama,
u kome je nastradao i gradski kajmekam 1878, dozvolile muhadžirima
iz Nikšića da se nastane na njegovoj južnoj periferiji, gdje su, na
Hadžetu formirali svoju mahalu i u njenoj sredini podigli svoju
К. Битоски, Македонија во времето на големата источна криза
(1875-1881), Скопје 1982, 186-189.
386
V. Šalipurović, Raonička buna, knj. II, Priboj 1970, 14. Stojan Novaković
je pisao da su “bedan svet ti muhadžiri ili begunci” – prema: S. Novaković, Ba­
lkanska pitanja i manje istorijsko-političke beleške o Balkanskom poluostrvu,
Beograd 1906, 11-12.
387
V. Šalipurović, Babinska buna kao klasni seljački pokret protiv feuda­
lnog čifčijskog poretka, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, III,
Prijepolje 1976, 294.
388
E. Mušović, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog kraja, Beograd 1989,
53.
389
V. Šalipurović, Raonička buna, II, 15.
390
S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne Gore i BiH u Sandžaku, 265-267.
385
94
džamiju. Mnogo muhadžira je uzelo prezime Nikšić.391 U ovaj grad
su, pored muhadžira iz Nikšića, pristigli i muhadžiri iz Kolašina,
Bihora, Bosne i Hercegovine. Povodom dolaska muhadžira u Novi
Pazar, dr. Petar Vlahović predočava da su se oni odvajali čak i u
odnosu na zatečeni muslimanski živalj u ovom kraju.392
Nikšićani, kao i hercegovački muhadžiri su naselili i brojna
sela na Pešteri. Nastanili su se i u selu Kanjevina kod Sjenice, zatim
u selima Trijebine, Suhi Do kod Tutina, Trnavi kod Novog Pazara.393
Većina pristiglih muhadžira iz Nikšića koji su se nastanili po
sandžačkim gradovima podigli su svoje zasebne mahale (muhadžirske
mahale).394 U aprilu 1890. iz Sjenice je preseljeno 80 muhadžirskih
porodica, mahom iz Hercegovine i Kolašina, u Maleš, gdje im je
država obećala dati zemlju, sjeme i stoku. Čim su tamo stigli došli su
u sukob sa Bugarima, pa je bilo mrtvih na obije strane: “Na sami dan
Bajrama, kad su ovi Turci bili u džamiju i nemajući kod sebe oružja,
jer im je oružje vlada oduzela, napadnu ih tamo Bugari u samoj
džamiji, te ih za pola časa padne 40 mrtvije, a zatim Bugari napadnu
na njihove žene i decu, te većinom sve iseku”.395 Krajem aprila 1892.
u Pljevlja je stiglo 15 muslimanskih porodica iz mostarskog okruga
tražeći da se naseli u tom kraju. Kako tu nije bilo raspoloživog
E. Mušović, Etnički procesi i etnička struktura stanovništva Novog Pa­
zara, Beograd 1978, 89-90; Isti, Sandžačke migracije i imigracije u XIX veku,
Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, V, Prijepolje 1978, 207-218;
M. Šačić, Kolašinci, 162.
392
“Naime, stariji muslimanski sloj u novopazarskoj okolini predstavljao je
u prošlosti vrstu aristokratije, posebno po gradovima, a uz to je zauzimao gotovo
sva počasna mesta i zvanja. Međutim, useljenici (“muhadžiri”) u odnosu na pomenute bili su slabijeg imovnog stanja, uostalom kao i sve druge izbjeglice. Zbog
toga su se morali privikavati obradi zemlje, a uz to i pojedinim zanimanjima koja
su u otomanskoj Turskoj smatrana počasnim, kao što su, na primer, bili sarački,
potkivački i berberski zanat” - prema: Novi Pazar i okolina, Beograd 1968, 391392. J. Dedijer navodi da su u Novom Pazaru među glavnim trgovcima i zanatli­
jama i neki “muhadžiri doseljeni iz Bosne i Nikšića”.
393
E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, Istorijski zapisi,
br. 1-2, Titograd 1986, 153-155.
394
V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 139-140.
395
A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog
stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske
konvencije (11. jula 1938. godine), Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985,
148; M. F. Petrović, Dokumenta o Raškoj oblasti 1890-1899, Beograd 1997, 109110; opšir. S. Bandžović, Bosanskohercegovački muhadžiri u Makedoniji (18781912), Hercegovina, br. 15-16, Mostar 2003, 95-130
391
95
zemljišta bili su upućeni ka Novom Pazaru.396 U pljevaljskom srezu
bilo je dosta i muhadžira iz Kolašina. U Pljevljima je bilo njihovih 80
domova sa 464 lica.397 U ovom gradu je 1890. Teodor Ippen, pored
mahala koje su pokazivale “propalo blagostanje i uveli sjaj”, zapazio
kako je nikla jedna “nova sirotinjska četvrt Hamidić Ševar, mahala
koja je nastala od okupljenih izbjeglica muslimana iz Nikšića”.398
Muhadžiri, pristigli iz Hercegovine i Crne Gore, po pljevaljskom
kraju naseljavaju u Brvenicu, Levere, Komine, Borovaču, Golo
Brdo, Kovač, Potpeće, Očevinu, Šerbetovac, Drugliće, Manguru,
Paljiku, Jele, Bukovac i u druga sela. Na posnoj i neplodnoj zemlji
utrina i pašnjaka, bez alata i stoke, teško su živjeli. Mnogi su se
odmah išli dalje. Okolni Srbi i Crnogorci ne samo da im nisu ni u
čemu pomagali, nego su im smetali i često napadali.399
U sjeničkom kraju naselili su se mahom muhadžirske porodice
iz Hercegovine i Crne Gore: Agovići, Bajrovići, Buljukbašići,
Ciljevići, Vrcići, Guzonjići, Zimonjići, Zvizdići, Krvavci, Ljuce,
Pašići, Salkovići, Tanovići, Trbovići, Talovići, Ćesovići, Fazlagići,
Habeši, Hasanbegovići, Hrkalovići, Hodžići, Džeke, Džalturi,
Šaćići i drugi. Po okolini su se naselile porodice Alibašića, Alića,
Atovića, Bašovića, Brunčevića, Vranjakovića, Durakovića, Kaljića,
Kapetanovića, Kozica, Kolića, Lukača, Međedovića, Mujovića,
Smailagića, Serhatlića, Haskovića, Hadžiajlića, Hadžibegovića,
Hadžibulića, Hadžovića, Šahovića i druge.400 Siromašne muhadžirske
porodice su mahom ostajale na posjedima pešterskih begova u Suhom
Dolu, Naboju, Boljarima, Boroštici, Biocu, Ramoševu (Hadžibulići,
Kolići, Dupljaci, Kajovići, Pepići, Hasići, Fakići, Smailagići).401
S. Joanović, Novopazarski sandžak 1878-1900, IV dio (Istorija novopazarskog Sandžaka i graničnih oblasti od 1879-1893), Novopazarski zbornik, br.
10, Novi Pazar 1986, 173.
397
B. Peruničić, Izvještaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913, Istorijski
zapisi, br. 3-4, Titograd 1962, 522.
398
Prema: V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo,
Mostovi, br. 36, Pljevlja 1977, 99-101; Ž. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje,
Beograd 1979, 233, nap. 689.
399
V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 138-139.
400
M. Nedeljković, Krst i polumesec–najstrašnija srpska razdeoba, Beo­
grad-Bijelo Polje 1993, 74; E. Mušović, Stanovništvo sjeničkog i tutinskog kraja,
20-21; M. Šačić, Kolašinci, 115; R. Kurtanović, Brnjica otrgnuta od zaborava,
Sarajevo 2004, 71.
401
E. Mušović, Pešter i njegovo stanovništvo u prošlosti, Glasnik, EI, god.
XXIX, Beograd 1980, 82.
396
96
Muhadžiri iz Crne Gore su naseljavali sela od Bara preko Trijebina,
zaključno sa Dugom Poljanom i dijelom same Sjenice. Oni su se
prvobitno mahom prezivali Kolašinci, Bihorci, po mjestima odakle
su došli, da bi potom promijenili prezimena, uzimajući najčešće po
onome “ko ih je doveo u novu sredinu ili po nekome ko je bio značajan
i poštovan u porodici”.402 Na područje pešterskog sela Kladnice
već od druge polovine XIX stoljeća iz Kolašina se doseljavaju
Mujaši, Mujašinovići (potom Višnjići), Halilovići zvani Šuntići,
Tarići. Iz Užica su se u ovaj kraj 1865. doselili Barajaktarevići.403
U Dugu Poljanu dolaze Tabaci, Hodžići, Rožajci, u Žabren Šačići,
a iz Kolašina u Žitniće i Šare: Kolašinci, Bilalovići, Nuhovići i
Muratovići.404 U tutinskom kraju naselile su se muhadžirske porodice
iz Crne Gore: Alića, Alomerovića, Babića, Gološa, Drndara,
Čokrlija, Fakića, Hadžibulića, Hasića, Kajovića, Kalića, Karadana,
Kolašinaca, Kolića, Kriještoraca, Kučevića, Lukača, Martinovića,
Mecinovića, Pepića, Šahovića i druge.405 Tutinske age i begovi su
nerado prihvatali muhadžire, i pored pritisaka vlasti, pošto ovi nisu
htjeli da obrađuju zemlju i ispunjavaju predviđene obaveze.406 Age i
begovi su radije držali na svojim imanjima pravoslavne seljake nego
muhadžire, jer su im ovi bili podložniji i bolje obrađivali zemlju.407
Prijepoljski kraj je bio naseljavan muhadžirima iz crno­gorskih
i hercegovačkih predjela, posebno iz Nikšića i okoline, Gornjeg i
Donjeg Kolašina. U Prijepolju su muhadžiri iz Bosne postepeno
obučavali domaći muslimanski živalj raznim zanatima i trgovini,
koju su do tada držali Srbi, pa su već 1914. svi berberi i nanuldžije
bili Muslimani, kao i dva od tri sarača i dva od tri časovničara. Bilo
ih je i u svim ostalim zanatima i trgovini.408 Muhadžirska naselja su
u ovom kraju nicala uz putne pravce Priboj - Pobjenik - Šerbetovac
- Babine - Jabuka - Kamena Gora - Pavino Polje, kao i na putnom
E. Mušović, Stanovništvo, u: Sjeničko-pešterska visoravan, Beograd
1989, 25-26.
403
S. Selimović, Kladnica, Novopazarski zbornik, br. 14, Novi Pazar 1990,
124-125.
404
F. Sebečevac, Duga Poljana i okolina, Novi Pazar 1993, 95.
405
E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985, 56.
406
E. Mušović, Tutin i okolina, 56-57; S. Bandžović, Muhadžiri iz Crne
Gore i BiH u Sandžaku, 267.
407
M. Lutovac, Bihor i Korita, Beograd 1967, 41.
408
M. Radović, Promena u zanimanjima stanovništva opštine Prijepolje
od početka ovog veka, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića, IV, Pri­
jepolje 1976, 59.
402
97
pravcu Babine - Stolac - Dušmanići - Prijepolje. U predjelu Babina
nikla su ova naselja na Šerbetovcu, Borovači, Stocu. Muhadžiri su
živjeli u teškim uslovima jer je obradivog zemljišta bilo malo pa su
bili prisiljeni da krče okolne šume.409 U grad i okolinu Prijepolja
1883. dolazi 12 muhadžirskih porodica a 20 u bjelopoljsku kazu.410
U pribojskom kraju naseljene su, pored ostalih, porodice Praše,
Musabegovići iz Čajniča, Maglajlije i Lagumdžije iz Rudog, Peštovići
i Topalovići iz Sarajeva, Polimci iz Polimlja, Čizmići iz Župe kod
Višegrada, Ljuce, Hadžihamzići i Rožajci iz Nikšića, Baždarevići,
Marići i Veletovci iz Višegrada.411 Ivan Kosančić je navodio da se
po Sandžaku “protežu gusta naselja muhadžirska između Kamene
Gore, Zvijezde i Babine, na granici pljevaljske i prijepoljske kaze,
zatim u novovaroškoj kazi na Manguri, ispod Tikve na Krivoj
kaldrmi, kod sela Draževića i u Međugorju. Zatim rastureno je dosta
muhadžirskih naselja po Rogozni i po Deževi”.412 Srpski diplomata
Todor Stanković je uočavao da se dosta muhadžira u Sandžaku bavi
trgovinom po gradovima.413 Sreten Vukosavljević je u “Cetinjskom
vjesniku” 1910. navodio da su se muhadžiri naseljavali pored
važnijih puteva “kao handžije, kafedžije, koji, u isto vrijeme rade i
zemlju”.414
U Novoj Varoši se manji broj muhadžira bavio zanatima, dok
ih je mnogo više bilo kao sluga i nadničara kod bogatijih trgovaca,
aga i begova. Nekolicina je otvorila svoje trgovine i ta se grupa
vremenom uvećavala.415 Po srpskim izvorima dolazak nikšićkih
muhadžira u Novu Varoš i njihovo ponašanje, uticali su na prekid
pređašnje “ljubavi i harmonije što imadijaše između starosedeoca Srba
i muslimana”.416 Muhadžiri su pokušali da uzmu zemlju manastira
J. Brašanac, Sela babinske površi od bune 1875. do konačnog oslobođenja
od Turaka 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”,
XVIII, Prijepolje 1998, 186.
410
M. Kostić, Pregled bosanskohercegovačkih muhadžira i njihovih prvaka
po Kosovskom vilajetu 1883. godine, Istorijski časopis, br. 1, Beograd 1948, 253.
411
A. Bejtić, Priboj na Limu pod osmanlijskom vlašću 1418-1912, Sarajevo
1945, 30.
412
V. Šalipurović, Raonička buna, II, 15.
413
T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898, 200-201.
414
Prema: N. Rakočević, Sandžak na stranicama “Cetinjskog vjesnika” od
mladoturskog ustava jula 1908. do balkanskog rata, 141.
415
Novovaroški kraj kroz istoriju, Nova Varoš 1991, 184.
416
V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 139-140.
409
98
Banje čiji je arhimandrit Prokopije Bujišić bio odmetnik i ustanik
protiv osmanske vlasti. Tim povodom bio je vođen sudski spor u
Pljevljima s crkvenim odborom oko te zemlje. Manastir je uspio da
dobije spor. Da ne bi muhadžire dalje nasrtali na manastirske posjede,
crkveni odbor je dao vodenice i imanja u zakup grupi srpskih ustanika,
koji su se, koristeći amnestiju, shodno odlukama Berlinskog kongresa,
predali osmanskim vlastima.417 U izvještajima sa javorske carinarnice
1890. koji su slati u Beograd isticano je kako Austro-Ugarska snažno
pokreće “muhamedanski element iz Bosne i Hercegovine u NovoPazarski sandžak, a sa druge strane se Kolašinci izmiču od Crnogorske
granice, te se i oni amo nastanjuju, a srpskome elementu dolazi duša
u konopac i više mu na ovaj način nije moguće živeti. Navala Turaka
iz Bo­sne i Hercegovine i Kolašina je tako velika da se već nemaju
đe smeštati”.418 Već u aprilu 1890. došlo je do sukoba kolašinskih
muhadžira na Kopaoniku sa tamo naseljenim Crnogorcima zbog
otimanja stoke.419 U daljim izvještajima srpskih činovnika u oktobra
1891. ističe se kako su “Turci, koji su u Novo pazarski Sandžak došli,
naročito Nišići i Kolašinci, kao i Kladničani” počinili brojna zlodjela.420
Sa iste carinarnice su izvještavali polovinom septembra 1892. kako je
Porta izdala naređenje da se napuštena i neobrađena zemlja dodjeljuje
muhadžirima pristiglim iz Bosne i Hercegovine, te da je to naređenje
objavio i novovaroški kajmekam pa su “Muadžeri Turci, koji su se
doselili naročito iz Nikšića, učinili pravi grabež od sviju nepokretnih
imanja koja su ostala od raznih Srba koji su, od vremena naših sa
Turskom ratova pa do sad prebegli u Srbiju”.421
Odbojnost prema muhadžirima iskazivana je i u beran­skom
kraju gdje se pravoslavno stanovništvo protivilo njihovom nasta­
V. Šalipurović, Ustanak u zapadnom delu Stare Srbije, 139-140.
Arhiv Srbije u Beogradu (u daljem tekstu: AS), fond arhive Ministarstva
inostranih dela Srbije (u daljem tekstu MID), Političko odeljenje (u daljem tekstu:
PO), 1890, f. 6, br. 603; A. Avdić, Prilog proučavanju iseljavanja Srba iz Novopazarskog Sandžaka, Novopazarski zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989, 116.
419
A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku, Novopazarski
zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987, 147.
420
AS, MID, PO, 1891, br. P/3, f. VI.
421
M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj oblasti 1890-1899, 221-222; A.
Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. jula
1938. godine), 151.
417
418
99
njivanju.422 U proljeće 1893. oko 20 muslimanskih porodica iz
Nikšića koje su se doselile u Berane, nakon neprestanih sukoba sa
crnogorskim pograničnim organima, iselilo se daleko, u okolinu Burse
gdje im je Porta dodijelila imanja.423 Neki su išli i ka Bijelom Polju.
Gornji Bihor je bio prepun izbjeglica iz Nikšića, Gornjeg Kolašina
i Bosne i Hercegovine.424 Muhadžiri su naseljavani na čitlucima u
Zatonu, Rasovu, Bistrici i Suvom Dolu.425 U gornjebihorsko selo
Azane, koje je do 1878. bilo naseljeno pravoslavnim stanovništvom,
naselile su se kolašinske porodice Kolića, Drpljana, Drndara,
Adžajlića i Nišića.426
Srbija je neprestano pomagala komitske pokrete Srba u Osma­
nskom carstvu, ubacivala komite i oružje, podržavala i orga­nizirala
Srbe u borbi protiv osmanskih vlasti “ali da se to radi organizovano
i oprezno”. U tome su se aktivno isticale srpske pogranične vlasti.
Crna Gora je, s druge strane, pokazivala interes za slične akcije u
beranskom, bjelopoljskom i pljevaljskom kraju.427 Ona je vršila uticaj
422
Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, Beograd 1983, 270-271. Novica
Rakočević tom prilikom piše da su muhadžiri “verski fanatizovani do neverovatnosti jer im je islamska vera iznad svega, a ozlojeđeni zbog napuštanja svojih domova i (za većinu) teškog života u novoj sredini” pričinjavali “velika zla i
nasilja nad nedužnim srpskim stanovništvom”.
423
A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stano­
vništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. jula 1938. godine), 148; M. Kostić, Iz istorije Srba u novopazarskom
Sandžaku, Skopje 1940, 107.
424
Po stranim izvorima “ovi došljaci su iz svog zavičaja donijeli svađalačku,
ratničku, naprasitu i nedisciplinovanu ćud. Starinska tradicija, krvna osveta i otmi­
ca su uvijek kod njih u punoj snazi... To je goroštačka rasa vrlo lijepo razvijena
i gorda sa svoje ljepote... vrlo neznalačka, vrlo fanatična, koja voli razbojništvo,
ne odvaja se nikad od svog oružja, nepovjerljiva prema strancima i prema vlastima, od kojih je uvijek daleko živjela” – prema: S. Adrović, Gornji Bihor, Berane
1995, 75; upor. P. Vlahović, Osvrt na etnološka proučavanja prijepoljskog kraja,
Mileševski zapisi, br. 1, Prijepolje 1995, 15-16.
425
R. Hajdarpašić, Sandžak – stjecište izbjeglica, Almanah, br. 37-38, Pod­
gorica 2007, 136-137.
426
S. Šabotić, Redžo Šabotić - guslar iz bihorskog sela Azana, Almanah,
br. 3-4, Podgorica 1998, 69-70, nap. 2. Nakon 1912. ovi muhadžiri su uglavnom
“nastavili svoja lutanja”. U Azanama su krajem 80-ih godina XX stoljeća regi­
strirana sljedeća muslimanska bratstva: Bošnjaci (8), Šabotići (4), Lukovići (1)
- opšir. S. Šabotić, Iz etnološke prošlosti Azana, Rožajski zbornik, br. 8, Rožaje
1998, 258, nap. 4.
427
V. Šalipurović, Kulturno-prosvetne i političke organizacije u Polimlju i
Raškoj 1903.-1912, Nova Varoš 1972, 360; Isti, Raonička buna, I, 138; Č. Lučić,
Previranja u Raškoj oblasti krajem 19. i početkom 20. vijeka, Istorijski zapisi,
100
u tim kazama preko lokalnih vlasti u pograničnim krajevima, koje
su imale čvrste veze sa pravoslavnim stanovništvom s druge strane
granice ilegalno naoružavanje pravo­slavnog stanovništva izazivalo
je revolt kod muslimana, koji su takve aktivnosti doživljavali kao
izdaju sopstvene države.428 Todor Stanković, srpski diplomata,
obilazeći pljevaljski kraj, zaključio je da se “ne možemo mnogo žaliti
na zulume nad našim sunarodnicima. Tamo je još narod zaštićen od
zlih ljudi”.429
Iz sjeničkog kraja srpski informatori su slali izvještaje
1901. u Beograd da pravoslavni seljaci bježe u Srbiju “od zuluma
aga, koji su mahom muadžeri iz Nikšića i sarajevske okoline”.430
Austrijski uhoda Jovo Popović je 1903. na putu od Pljevalja za Peć,
i na povratku, prolazeći preko sela pljevaljskog, donjokolašinskog i
bjelopoljskog kraja zapisao o selima, poput Mioča, da su tu naseljeni
“muhađeri-bjegunci iz Crnogorskog Kolašina, svi naoružani”.431
Zbog izbijanja nemira pravoslavnog stanovništva od 1904. do 1906.
vlasti su kolonizovale muhadžire u nepoćudna sela pljevaljskog,
pribojskog, novopazarskog, sjeničkog i prijepoljskog kraja koja
su bila najviše udaljena od nadzora osmanskih vlasti.432 Vlasti su
muhadžire u kriznim vremenima i naoružavale zbog sveopšte
nesigurnosti u krajevima gdje su živjeli. Ustanici su u maju 1905.
zapalili 40 muslimanskih kuća u selima Vodno i Podbleće pa je
stanovništvo bilo prisiljeno da pobjegne u Pljevlja i neka okolna
mjesta. Kod lokalnog življa je zavladao bio “užas i strah da ustanici
ne siđu u Pljevlja i sve živo zakolju”.433 Do sukoba širih razmjera
ipak nije došlo zahvaljujući diplomatskim pregovorima i pritiscima
na Portu da ukine novouvedene poreze i prireze pravoslavnom
stanovništvu.434
br. 3, Podgorica 1997, 160-161; Ž. M. Andrijašević, Neki podaci o zagraničnoj
politici Crne Gore (1878-1912), Istorijski zapisi, br. 1-3, Podgorica 2003, 8-9.
428
V. Stojančević, Srbi i Arbanasi 1804-1912, 190-191.
429
T. Stanković, Putne beleške po Staroj Srbiji 1871-1898, 201.
430
AS, MID, PO, 1901, f. 1, b/11, br. 27.
431
S. Antoljak-I. Dermaku, Izveštaj austrougarskog uhode o prilikama
između Pljevalja i Peći 1903. godine, Godišnjak Arhiva Kosova, II-III, Priština
1970, 258-259. Za Bijelo Polje je Popović konstatirao da je “mrtvo i nerodno
mesto”, koje broji “300-350 kuća Turskih i do 30-40 srpskih, hrišćanskih”.
432
Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, 270.
433
N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom Sandžaku i Donjokolašinskoj kazi
(dalje: Bune u Pljevaljskom Sandžaku), Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 113.
434
N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom Sandžaku, 17.
101
Austrougarski diplomata Teodor Ippen 1892. je naveo da je
u Sandžaku veliki broj “slovenskih muslimana koji su se od 1878.
godine uselili delom iz BiH a naročito iz Crne Gore”.435 Britanski
putopisac Edite Daram (Edith Durham) je 1905. posjetila Prijepolje.
Po njenim zapažanjima skoro cijeli Sandžak, od Mitrovice do granice
sa Austrijom bio je naseljen “Slovenima koji govore srpski, ali su
većinom muslimanske vere”, nalazeći to u objašnjenju da “veliki
broj njih potiče od ljudi koji su 1878. godine protjerani iz Crne Gore
i Srbije, pa zato nisu naklonjeni ni jednoj od ove dve zemlje”.436
Mitropolit raško-prizrenski Nićifor Perić izvještavao je 1907.
predsjednika Ministarskog savjeta Kraljevine Srbije, Nikolu Pašića o
obilasku Pljevalja, Šahovića i Bijelog Polja godinu dana ranije. On je
navodio da je prilikom prolaska kroz Donji Kolašin vidio “popaljene
i porušene muslimanske i srpske kuće, no više muslimanskih”,
ističući dalje kako su planinskim selima Donjeg Kolašina krstarile
crnogorske komite, upadajući u muslimanska sela i vršeći nasilja,
pljačku i ubijanja. Seljaci iz Prenćana, Vaškova i Krupica, zajedno sa
mještanima iz Stožera, Barica i Prošca, naoružani, oružjem pristiglim
iz Srbije i Crne Gore, potpomognuti još sa dva bataljona crnogorske
vojske, popalili su, opljačkali i pobili deset muslimanskih sela (Sigu,
Lepenac, Obod, Lijesku, Vodno i druga). Sukobi, međutim, nisu u
potpunosti prestali, naročito u donjokolašinskom kraju. Početkom
XX vijeka pojedine muslimanske naoružane grupe upadaju u
pogranične krajeve Srbije. Najpoznatiji su bili Đurđevići, Rapovići,
Kriještorci i Martinovići iz Đurđevića Tare, koji su kao muhadžiri iz
Crne Gore nakon 1878. naselili Đurđevića Taru. Zemljište im je bilo
nerodno i stranovito: “izgledalo je kao da im kuće vise na tarskim
vrletnim stranama”.437 Prenaseljeni, na nerodnoj zemlji u malom
posjedu teško su mogli preživjeti, pa su se odavali hajdučiji. Novi
talas muhadžira stići će u Sandžak posebno nakon aneksije Bosne i
Hercegovine.
Direktor srpske gimnazije u Pljevljima Petar Kosović izvješta­
vao je srpsko ministarstvo inostranih djela polovinom februara 1908.
da se muhadžiri naseljavaju u okolini Nove Varoši, da se vlast “živo
Upor. V. Šalipurović, Putopisi Teodora Ipena - Novi Pazar i Kosovo,
Mostovi, br. 35, Pljevlja 1977, 106; T. Kraljačić, Kalajev režim u Bosni i Hercegovini 1882-1903, Sarajevo 1987, 272.
436
N. Petković, Britanci o Srbiji od 1900. do 1920. godine, Beograd 1996,
16.
437
V. Šalipurović, Raonička buna, I, 50-51.
435
102
dala na posao da tamo između tih srpskih sela naseljava nekakve
propalice turske, muhadžire iz raznih krajeva”.438 Petar Kosović je u
junu 1909. izvještavao o muhadžirskoj bijedi u Pljevljima: “Sve je to
puka sirotinja, koja je nekako mogla živjeti, dok su Austrijanci ovde
držali svoje garnizone, nalazeći koliko-toliko rad i zarade. Toga je
sada nestalo i oni došli dotle da krepavaju od gladi. Stoga su neki
od njih čim je trava nikla i gora ozelenila pokušali da se nasele na
pojedinim mestima u okolini. To je uzbudilo naše seljake, kojima je
i ovako težak život, pa su se žalili mesnoj vlasti da se ti muhadžiri
uklone”, zaključujući da vlasti to nisu dozvoljavale bez odobrenja.439
U ovakvim i drugim izvještajima preovladavale su informacije
o opasnosti da muhadžiri ne razbiju jednonacionalnu strukturu
srpskih sela, da ne dobiju šume i utrine koje bi pretvorili u obradive
površine.440 Srpski informatori su izvještavali vladu u Beogradu i
o organizovanom naoružavanju, od strane vlasti, muslimanskog sta­
novništva po Sandžaku, prvenstveno muhadžira.441 Sa povlačenjem
austrougarske vojske iz Pljevalja započelo je i djelimično iseljavanje
tamošnjih muslimana ka Bosni. Do polovine juna 1909. u Bosnu se
iselilo oko 150 porodica iz Pljevalja, kao i neke porodice iz Bijelog
Polja i Sjenice nakon dobijanja vize u austrougarskom konzulatu u
Kosovskoj Mitrovici.442
Pogranični crnogorski organi izvještavali su vladu na Cetinju
početkom januara 1911. da se “Muslimani muhadžiri neprestano
doseljavaju iz Bosne i Hercegovine u novopazarski Sandžak.
Bogataši pljevaljske okoline age i begovi neprestano prodavaju
svoje nepokretne čitluke muhadžirima. Srbi koji imaju kredita
natiječu se kupovati aginska imanja što agama ne godi”.443 U avgustu
AS, MID, Političko-prosvetno odeljenje (dalje: PPO), 1908, br. 49.
M. F. Petrović, Dokumenti o Raškoj oblasti 1900-1912, 236; vid. takođe
dokumente br. 169, 186, 214, 215, 221 i 229.
440
AS, MID, PPO, 1912, f. 4, pov. br. 14.
441
AS, MID, PPO, 1912, br. 105.
442
AS, MID, PPO, 1909, I-17.
443
Upor. T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti
(Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani
Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 285-286; J. Bojović, Šaranskojezerski bataljon u oslobođenju pljevaljskog kraja 1912. godine, u: Oblasti Stare
Raške krajem XIX i početkom XX veka, 214. Bojović citira isti dokument, s tom ra­
zlikom da je kod njega termin “muhadžir” zamijenjen terminom “mudžahedin”.
Branislav Giligorijević takođe piše o naseljavanju mudžahedina u Staroj Srbiji i
Makedoniji - vidi: B. Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević, knj. 1, Beo­
grad 1996, 89-90.
438
439
103
1912. svještenik Simo J. Šiljak je u izvještaju Jovanu S. Plamencu,
crnogorskom ministru unutrašnjih djela i zastupniku ministra
prosvjete i crkvenih poslova, naglašavao da je osmanska politika
kolonizacije stvorila u pljevaljskoj nahiji muhadžirska naselja:
u Kruševu 11 čitluka, Katunu tri, Bučju 35 (novo selo), Šumilici
jedan, Brvenici šest i Pljevljima (Rihvaniji, Hadži Zakariji, Hamdiji,
Podgori i Boljanićima) 36 čitluka. Država je takođe, po ovom izvoru,
kupila “od propalih Turaka” i razdijelila muhadžirima zemlju u
Židovićima, Vidrama, Poblaću, Boljanićima, Brvenici, Oćevini i
Rasci za sumu od 3.703 turske lire i 213 groša.444 Po podacima iz
srpskih izvora iz 1913. u pljevaljskom srezu je, pored muhadžira
iz Crne Gore i Hercegovine, bilo evidentirano 400, u prijepoljskom
1.200 i novovaroškom srezu 600 muhadžira iz Bosne.445
Jefto Dedijer navodi da je lokalno muslimansko stanovništvo
u Sandžaku bilo mirnije i staloženije od muhadžira doseljenih iz
nekadašnjih osmansko-crnogorskih graničnih oblasti: Kolašinaca,
Nikšićana i Korjenića koji su u “ove i onako nekulturne oblasti uneli
mnogo više divljine, nesigurnosti, pljačke, nasilja i krvne osvete.
Prema starijem muslimanskom stanovništvu, koje se obično naziva
Bošnjacima, ovi izgledaju divljačniji, prskaviji, nestalniji i sposobniji
za četničku akciju i pljačku. “Bošnjaci” su tromiji, često izgledaju
rezignirani, ali su puni verske mržnje i osobitog fanatizma, ko­ji je
stalan, gotovo na najveće zločine i sposobni za mnogo što-šta”.446
Po Sretenu Vukosavljeviću odnosi u Sandžaku između pravoslavnih
i muslimanskih seljaka su bili dobri dok nisu pristigli muhadžiri iz
planinskih oblasti koje su pripale Crnoj Gori. On dalje navodi i kako
je “turska agrarna gospoda” ometala naseljavanje izbjeglica jer od njih
“pošto su bili muslimani, nisu imali koristi”.447 E. Mušović je prihvatio
ovakve diskutabilne teze, proširujući ih dalje sličnim ocjenama da su
muhadžiri bili “prgav svet pa su sa sobom doneli svađalačku prirodu i
uneli je u do tada relativno mirno stanovništvo” iznoseći dalje kako je
T. Bošković, Iseljavanje srpskog stanovništva iz Raške oblasti
(Sandžaka) u Crnu Goru od 1900. do 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani
Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 287; N. Rakočević, Stanje na
crngorsko-turskoj granici uoči Balkanskog rata (1908-1912), Istorijski zapisi, br.
3-4, Titograd 1962, 494.
445
AS, MID, PO, 1913, f. 15, br. 40.
446
J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913, 289.
447
S. Vukosavljević, Istorija seljačko društva, I, 55.
444
104
to sigurno uticalo na “produbljivanje jaza netrpeljivosti između Srba i
Muslimana, pa je i ubrzalo iseljavanje Srba”.448 Muhadžiri su dolaskom
u Sandžak uticali na mnoga shvatanja, običaje domaćeg stanovništva.
U krajevima Sandžaka, gdje su bili kompaktniji, naročito u krajevima
Limske doline: Priboju, Prijepolju i Novoj Varoši njihov uticaj je
bio veći.449 Sreten Vukosavljević ih je opisivao kao “zdrave, krepke
i plodne”, ubojite i osione, “nasrtljive na svaku stranu”. Analizirajući
gubljenje plemenske organizacije u prijepoljskom kraju Petar Vlahović
je zaključio da je tome doprinosilo više činilaca: “turski feudalni
sistem, česta useljavanja i iseljavanja, a posebno priliv muhadžira koji
je tekao neprekidno od kraja XVIII sve do prvih decenija XX veka”.450
Austrijski diplomata, Simon Joanović opisivao je, na svoj način, stanje
u Sandžaku nakon dolaska muhadžira: “Muslimani su nesumnjivo
gospodari u zemlji. Njima pripadaju potomci starih begovskih porodica
koji sačinjavaju zemaljsko plemstvo, većina gradskog stanovništva i
po čitavoj zemlji nastanjene izbjeglice iz Bosne i Crne Gore. Oni se
strogo pridržavaju propisa Kurana, čak su skloni vjerskom fanatizmu
i kao pravi muslimani neprijatelji svake novine”.451
U Sandžaku, prema istraživanju naučnika, muhadžirske
porodice doseljene iz Nikšića i Kolašina, nakon 1878. su, između
ostalih, sljedeće: Babići, od kojih su Avdulovići, Kurtanovići i
Džemovići u Crnokrpama, Raduhovcu i Gluhavici, Derviševići u
Novom Pazaru, Župići i Župljani u Vučiniću, Ivanči, Jasenoviku
i Novom Pazaru (iz Nikšićke župe), Pašovići u Novoj Varoši i
Novom Pazaru, Sukići u Prijepolju i Novom Pazaru, Džidići u
Novom Pazaru, Mekići u Novom Pazaru (iz Kolašina i Nikšića),
Melići u Novom Pazaru i Prijepolju, Mušovići u Bijelom Polju,
Goduši, Doliću, Novom Pazaru, Sebečevu, Suvom Dolu i Trnavi
E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, Novopazarski zbornik,
br. 7, Novi Pazar 1983, 95-96.
449
Upor. E. Mušović, Nikšićani i Kolašinci u Sandžaku, 96-97; Isti,
Crnogorski Muslimani, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 70-72; S.
Bandžović, Muhadžiri iz Hercegovine u Sandžaku nakon 1878. godine, Herce­
govina, br. 13-14, Mostar 2001, 137-168.
450
P. Vlahović, Osvrt na etnička proučavanja prijepoljskog kraja, 13; upor.
M. F. Petrović, “Carigradski glasnik” prvi list na srpskom jeziku za srpske zemlje
pod turskom upravom, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVIII,
Prijepolje 1998, 346-347.
451
S. Joanović, Novopazarski sandžak 1878-1900. godine, III dio, Novopa­
zarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985, 128-129.
448
105
(iz Kolašina i Nikšića). Nikšići su prezime koje su, po dolasku iz
istoimenog grada uzeli, osim Ljuca i Ljuhara, još i dijelovi rodova
Alagića, Bajrovića, Derviševića, Isovića, Mekića, Mulaalića, Mulića,
Mustafića, Mušovića, Pašovića, Saračevića i Džidića.452
Na Kosovu su neki muhadžiri iz Nikšića, pristigli preko
Sandžaka, pak, uz dopuštenje osmanskih vlasti, formirali selo Mazgit
u blizini turbeta sultana Murata. Veoma je bilo dirljivo, pisao je do­
cnije J. Cvijić posmatrati ove muhadžire kada dolaze u ovo turbe da
klanjaju i “mole Boga za spas njegove duše”.453 Oni će na Kosovu
tokom vremena biti izloženi neumoljivom albaniziranju.454 Prema
navodima Džemaila Mehmedovića (1919-1974) iz Hasanbegova
(Skoplje), sina nikšićkog muhadžira Abdulaha, u Mazgitu su “ostala
dva brata, Tahir i Sadik Prekić, Adem-aga Bećović, adžo Alija, adžo
Bahto, Muharem i Derviša (Rifatovi roditelji), Hadžo, Zejnin otac
i majka i još mnogo porodica, Hadžo Mešić, amidža Mehmedov i
M. Nedeljković, Krst i polumesec - najstrašnija srpska razdeoba, Beo­
grad-Bijelo Polje 1993, 72-74.Kao muhadžirske porodice, porijeklom iz Crne Gore,
Bosne i Hercegovine dr. E. Mušović, je ustvrdio sljedeće, i kako je sam isticao, ne u
potpunosti: Alibašići, Alići, Alivodići, Alomerovići, Babići, Bajrovići, Beganovići,
Bošnjaci, Bošnjovići, Cmiljevići, Ćatovići, Ćustovići, Čengići, Čokovići, Čokrlije,
Čubure, Karovići, Kočani, Kolići, Kofrci, Kriještorci, Kučevići, Kurahovići,
Kurtovići, Lukači, Ljuhari, Ljuce, Malmudirovići, Martinovići, Mecinovići,
Mekići, Derviševići, Drndari, Drpljani, Džidići, Džogovići, Džuburovići, Fakići,
Fazlagići, Fortići, Gašani, Glavovići, Gološi, Grudići, Gušmirovići, Guzonjići,
Hadžajlići, Hadžibulići, Hasanbegovići, Hasići, Hodžići, Harčinovići, Hrnjaci,
Huskovići, Kahrovići, Kajovići, Kalići, Kapetanovići, Kapidžići, Kardani, Karalići,
Melići, Mešići, Mučići, Mujovići, Muhadžeri, Mulići, Mustafići, Mušovići,
Pašovići, Pepići, Poplate, Porovići, Redžepefendići, Rujovići, Rustemovići,
Selakovići, Saračevići, Serhatlići, Smailagići, Sukići, Šačići, Šahovići, Šehovići,
Špage, Trbonjići, Vranjakovići, Zimonjići, Zvizdići, Župljani i Župići; opšir. vidi:
E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 146-147.
453
J. Cvijić, Antropogeografski i etnografski spisi, 147; H. Avdić, Muslimani Nikšića, “Sandžak Bosna”, br. 26, BRD Frankfurt 20-27. decembar 1996;
H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 68. Cvijić navodi o
Nikšićanima doseljenim na Kosovo: “Kad je Srbija zauzela Kosovo nisu mogli
trpeti ni jednakost, izgleda nisu mogli shvatiti drukčiji red stvari, nego da pobedilac gospodari; to mogu shvatiti tek nove generacije. I makoliko se obzira imalo
prema njima, njih je peklo što Islam nije gospodareća vera, i sve su se više iseljavali u Trakiju i naročito u Malu Aziju”.
454
Upor. Savremenici o Kosovu i Metohiji 1852-1912, Beograd 1988, 158,
385.
452
106
Hamdov, Zejne (Tahira Prekića) otac i majka i još muhadžira”.455
Početkom januara 1880. pominje se porodica od pet članova,
“Iskendera ili Ibrahima Alemdara iz Nikšića”, naseljena u Prizrenu
u Jeni mahali.456 Drugi se nisu zadovoljili ponuđenim uslovima pa su
put nastavili ka Skoplju i drugim krajevima. U Makedoniji su tako
naseljeni neki muhadžiri iz Crne Gore. Za muhadžire iz BiH i Crne
Gore formirano je i jedno novo naselje - selo Bezgaštevo (Bezgaće).457
U ovom kraju, kod Maleša, naseli su se muhadžiri iz okoline Nikšića,
Kolašina, Bileće, Leskovca, Niša, kao i muhadžiri iz Bugarske.458 U
Hasanbegovu je doseljeno 70-80 domaćinstava mahom iz Bosne i
Hercegovine i Crne Gore. Tu su formirane tri muhadžirske mahale:
Rudinjanska, Krvavska i Nikšićka. U prvoj su bile porodice pristigle
iz Bileće, u drugoj iz Gacka, a u trećoj muhadžiri iz Nikšića. Tu su
se doselile porodice Krvavac, Avdović, Tahirović, Jusufović, Melić,
Zećirović, Šehović i druge.459 Brojni osmanski dokumenti ukazuju
na težak položaj muhadžira iz Nikšića, na njihove molbe vlasti za
pomoć i smještaj. Tako su na čifluku u selu Bunardžiku, radili Ali
Abid, Hasan Abid, Topali Hasan, Salih Mumin, Ismail Salih, Ismail
Abdulah, Muradin Hasan, Bekir Ali.460
Svoj mir muhadžiri neće naći ni u Sandžaku, niti na Kosovu
i u Makedoniji. Već nakon Prvog balkanskog rata 1912. i poraza
osmanske vojske, sa tog prostora krenuće nove muhadžirske kolone
prema udaljenim ostacima Osmanskog carstva. Iste generacije su
za života potpadale pod nadležnost više različitih država. Njihovo
R. Škrijelj, Bošnjački Mazgit – muhadžirska oaza Bošnjaka na Kosovu,
Almanah, br. 35-36, Podgorica 2006, 200.
456
R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, Almanah, br. 21-22, Pod­
gorica 2003, 220.
457
М. Пандевска, Присилни миграции во Македонија 1876-1881, Скопје
1993, 121; G. Todorovski, Migracioni pokreti u Makedoniji od Berlinskog kongresa do početka Prvog balkanskog rata 1912. godine, JIČ, br. 3-4, Beograd 1970,
122; opšir. Р. Шкријељ, Мухаџирската криза и населување на Бошњаците во
Македонија (1875-1901), Скопје 2006.
458
J. Dedijer, Nova Srbija, 137.
459
Nakon 1912. ovo selo će biti zahvaćeno masovim iseljavanjima
stanovništva – vidi: J. Trifunovski, Bosansko-hercegovački muslimani u Skopskom polju, Zbornik, III kongres geografa Jugoslavije, Sarajevo 1954, 89; B.
Redžepagić, Bošnjaci u Makedoniji, “Vakat”, br. 3, Skoplje mart 1994; R. Škrijelj,
Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, 230-231.
460
R. Škrijelj, Muhadžiri Nikšića u Makedoniji, 222-223.
455
107
smjenjivanje, dok su ljudi ostajali u svojim prebivalištima, donosilo
je suštinske promjene u njihovom statusu, najčešće mimo njihove
volje. Protjerivanja i egzodusi čitavih populacija svoj su vrhunac
doživjeli u balkanskim ratovima.
108
PRVI BALKANSKI RAT I DEMOGRAFSKA
DEOSMANIZACIJA BALKANA
Osmanska država je nakon Berlinskog kongresa bila u dugo­
trajnoj krizi rastrzana brojnim unutrašnjim slabostima i vanjskim
pritiscima, kao i nezajažljivim aspiracijama susjednih država i
intervencijama velikih sila. Momenat vezan za evro­psku kolonijalnu
ekspanziju u XIX i XX stoljeću tumačen je, s druge strane, kao
evropeizacija svijeta, proizvodeći duboko osjećanje kulturne etno­
centričnosti. Civilizatorska misija pod kojom se opravdavala
dominacija, degradacija i istrebljenje pokorenog stanovništva,
težiće da obavije varvarstva, koja je Evropa počinila van granica,
etičkim vrijednostima.461 Porta je još od polovine XIX stoljeća bila
pod jakim pritiskom evropskih sila da izvrši reforme svog sistema.
Najavljivane reforme su često odlagane ili su površno sprovođene uz
velike otpore. Međutim, sve izraženiji sukobi i problemi doveli su do
stvaranja “mladoturskog pokreta” koji je uspio da u ljeto 1908. prisili
sultana Abdul Hamida da donese novi ustav kojim su bila zajemčena
demokratska prava kao i ravnopravnost muslimana i nemuslimana.
Mladoturci su u početku mnogo govorili o univerzalnim ljudskim
pra­vima, rasnoj i vjerskoj ravnopravnosti, obećavajući da će
Akt iz Berlina iz 1885., kojim su Evropljani podijelili afrički kontinent,
ukazivao je da su evropske sile morale “podučavati domoroce i učiniti da onih
shvate i cijene prednosti civilizacije”. Prema tome, kada ovi postanu “tvrdoglavi”,
nastojeći očuvati svoju zemlju ili status, biće “opravdano” kažnjeni i desetkovani;
opšir. G. Martin Muñoz, Odnosi između muslimanskog svijeta i Zapada – više
politika nego kultura, u: Budućnost je već počela, Sarajevo 2002, 37-42.
461
109
Osmansko carstvo i njegove mnogobrojne etničke zajednice uvesti
u moderno doba. “Bilo da se molimo u sinagogi, crkvi ili džamiji”,
govorio je Enver-paša, jedan od vođa Mladoturaka, “svi živimo
pod istim plavim nebom, ponosno se nazivajući Osmanlijama”.462
Nova, mladoturska vlast je pokušavala da sačuva državu izloženu
brojnim udarima. U tom smislu je pokušavala da riješi i akutno
muhadžirsko pitanje, nastojeći ujedno da učvrsti svoje granice
prema Srbiji, Crnoj Gori, Bugarskoj i drugim susjednim državama.
Na putevima i prilazima varoši, vlast je gradila muhadžirska naselja,
rukovodeći se planovima osmanizacije evropskog dijela države,
smatrajući da u “naseobinama muhadžirskim leži uslov za miran
razvitak Turske”.463 Prema srpskim izvorima osmanske vlasti su, za
dvije godine realizacije tog plana potrošile 300.000 lira.464 Formirani
su i posebni komiteti za pomoć muhadžirima. Bio je uzet i državni
zajam za kupovinu zemlje i novčanu pomoć muhadžirima. Da bi
se pomoglo muhadžirima, Porta je uvela tzv. “muhadžirske marke”
T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog neobičnog i opasnog života, Beograd 2006, 120. U Beču je zavladao strah od oporavka i mogućeg
ponovnog uzdizanja osmanske države. Odlučujuće za aneksiju Bosne i Herce­
govine bilo je uvođenje ustava u Osmanskom carstvu i egzistiranje pokreta za
odvajanje BiH od Austro-Ugarske. U Sandžaku je aneksija BiH izazvala među
muslimanskim i pravoslavnim stanovništvom znatno uznemirenje. Na akt aneksije
je odgovoreno i bojkotom austrougarske robe. Muslimanski seljaci iz pljevaljskog
kraja napali su grupu austrougarskih vojnika i oficira, među kojima je bio i jedan
general. Oni su, bježeći, spas potražili po nekim seoskim kućama. Odatle su uspjeli
da se povežu sa osmanskim vlastima, da od njih dobiju uniforme osmanske vojske
i da se, preodjeveni nekako prebace do Pljevalja. Muslimani i Srbi su, vođeni svo­
jim interesima, imali nekoliko zajedničkih skupova, od kojih je bio najveći onaj
održan 19. oktobra 1908. u Sjenici. Tada je usvojena rezolucija kojom je traženo
od Porte 30.000 pušaka sa municijom za naoružanje narodne vojske Sandžaka u
koju bi dobrovoljno stupili muslimani i hrišćani da se bore kako bi se povratila
BiH: “Sve je gotovo da uzme pušku i pođe na Bosnu. Bilo ih je na hiljade”. Nakon
aneksije BiH, Austro-Ugarska je sa Portom sklopila 26. februara 1909. Protokol o Bosni i Hercegovini i Novopazarskom sandžaku. Njime se Austro-Ugarska
odrekla svih ranijih prava u odnosu na Sandžak, a za uzvrat je od Porte dobila
izričit pristanak na ukidanje Carigradske konvencije iz 1879., te priznanje anek­
sije; opšir. Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Novopazarski sandžak u aneksionoj krizi,
Novopazarski zbornik, br. 4, Novi Pazar 1980, 29; M. Ekmečić, Aneksija Bosne i
Hercegovine 1908. i istorijske posledice, u: Naučni skup posvećen 80. godišnjici
aneksije Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1991, 21.
463
I. Kosančić, Novo-Pazarski Sandžak i njegov etnički problem, 61.
464
Г. Тoдoровски, Српски документи за состојбата на муаџирите во
Македонија (1906-1911), Гласник, бр. 2-3, Скопје 1982, 214.
462
110
koje su naplaćivane prilikom podnošenja sudskih tužbi, kao takse, u
iznosu od jednog groša i deset para (“muhadžer-pul”).465
Porta je, i pored svih napora, postala zavisna od stranog
kapitala, preživljavajući sve teže finansijske krize. Bila je, ne­
moćna pred nadmoćnim evropskim silama, neprestano pri­siljavana
na politiku diktata i stalnih ustupaka. Takvo stanje koristi AustroUgarska koja anektira BiH, Italija da, uz prevlast na moru, ratom
1911.-1912. otrgne Tripolis i Kirenaiku.466 Italija je, u ovom ratu,
upotrebom avijacije izvršila prvo bombardovanje u istoriji ratovanja.
Zato se on u literaturi uzima kao prvi primjer rata koji je jedna
“civilizovana država” vodila uništavajući domaće stanovništvo Li­
bi­je tada najsavremenijim oružjem.467 Aneksija BiH podstakla je,
s druge strane, pretenzije ratobornih balkanskih država da ostvare
dobit na drugoj strani. Porta je pokazala naspram tih događaja
mnogo slabosti, što je uvjeravalo njene agresivne balkanske susjede
da će morati brzo odustati i od svojih preostalih evropskih teritorija.
“Zlatni vijek” nacionalne državnosti na Balkanu od 1878. do 1914.
kada započinje period velikih evropskih katastrofa, bio je razdoblje
krajnjih nacionalnih napetosti i pokušaja da se istorija ispravi ne
samo perom već i militantnom državnom politikom.468
Srbija i Crna Gora, nakon ankesije BiH, usmjeravaju svoje
ambicije ka jugu, zahvatajući Sandžak, Kosovo, Makedoniju, Skadar
i sjevernoalbanske krajeve. Srbija i Crna Gora su, i prije sticanja
svoje nezavisnosti, bile posebno zainteresovane da osvoje Sandžak
kako bi se preko ove teritorije neposredno povezale. Srbi su pisali da
je Sandžak za osmansku državu slijepo crijevo, a za Srbiju pupak.469
Predstavnici Srbije i Crne Gore potpisali su još u junu 1876. u Veneciji
tajni ugovor i vojnu konvenciju. Po ovom ugovoru: “obe visoke
N. Rakočević, Bune u Pljevaljskom Sandžaku, 107; Г. Тoдoровски,
Прилoг кон прашањето за состојбата на муслиманските иселеници
(муаџири) во Македонија по младотурската револуција, Гласник, бр. 2-3,
Скопје 1982, 139-140.
466
Jedan britanski političar je tada okarakterisao odnos prema Osmanskom
carstvu: “Sada nije problem kako će se održati Turska, nego kako će se umanjiti
potres od njenog pada i šta će se postaviti na njeno mjesto”; opšir. V. Popović,
Istočno pitanje, III izdanje, Beograd 1996, 220.
467
M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 456.
468
I. Banac, Cijena Bosne, Sarajevo 1996, 303.
469
Đ. Jelinić, Novopazarski Sandžak, Beograd 1910, 1; D. Petrović,
Sandžak: (prema) Raška oblast, “Has”, br. 70, Novi Pazar 17. februar 1999.
465
111
ugovarajuće strane zaključuju savez kome je opšti cilj oslobođenje
hrišćana a bliži i neposredni cilj oslobođenje srpskog naroda u
evropskoj Turskoj”. Sandžak je pritom bio izdijeljen na interesne
sfere ove dvije države.470 Albanci su takođe svojatali Sandžak,
proglašavajući ga, zajedno sa Kosovom, za “Gornju Albaniju”.471
Austrijanci su, pak, smatrali da je Sandžak za Bosnu “isto što i
posjedovanje Bosfora za Crno more”.472 Zbog sveopšte situacije,
vitalne zainteresovanosti posebno za Sandžak, gdje su, nakon 1878.
godine, počeli dolaziti i naseljavati se muhadžiri iz Crne Gore i Bosne
i Hercegovine, kao i krajeva koji su, odlukama Berlinskog kongresa,
pripali Crnoj Gori i Srbiji, srpska vlada je 1909. pravila planove za
stvaranje organizacije srpskog naroda u Sandžaku.473 Do realizacije
ovog projekta zbog splašnjavanja aneksione krize 1909. i pritisaka
evropskih sila nije došlo, ali pojačane, sinhronizovane obavještajnoinformativne aktivnosti, kao ni u prethodnim vremenima, nisu
izostale. Srbija je pomagala komitske pokrete Srba u Osmanskom
carstvu, ubacivala ljudstvo i oružje, pomagala i organizovala Srbe
J. Jovanović, Stvaranje crnogorske države i razvoj crnogorske nacionalnosti, Cetinje 1948, 314-316. Srpski general Petar Bojović 1907. u knjizi Vaspitavanje vojnika piše: “Ima dosta naše braće Srba muhamedanske (turske) vere. Oni
su, kao i oni katoličke vere, bili prisiljeni da prime muhamedansku veru. Ali ipak
su pravi Srbi i govore pravim srpskim jezikom. Takve naše braće muhamedanske
vere ima najviše u Bosni, Hercegovini, Staroj Srbiji i Makedoniji. Oni siromasi,
iako se po svom neznanju, nazivaju Turcima, nisu Turci nego pravi Srbi čije su
pretke Turci naterali silom da prime muhamedansku veru. Oni sada i sami počinju
uviđavati da su Srbi, i počinju se priznavati i nazivati Srbima muhamedanske vere,
kao što priznaju da su Srbi i oni katoličke vere nazivajući se Srbima katolicima.
Zbog ovoga mi treba uvek da imamo na umu onu pametnu srpsku izreku: “Brat
je mio, koje vere bio”. Bog prašta njima, jer im je silom naturena tuđa vera, koju
će oni ostaviti i primiti svoju pradedovsku pravoslavnu veru i slavu, kad ih, ako
Bog da, oslobodimo i s nama sjedinimo u veliku i silnu srpsku državu, kao što je to
bilo pod carem Dušanom Silnim” - prema: T. Gavrić-D. Simović, Vojvoda Petar
Bojović, Beograd 1990, 40-41.
471
Upor. B. Hrabak, Novopazarski Sandžak između Austro-Ugarske i Arba­
nasa, Užički zbornik, br. 21, Užice 1992, 35; P. Bartl, Albanci, Beograd 2001,
94.
472
K. Isović, Austro-ugarsko zaposjedanje Novopazarskog sandžaka 1879.
godine, Godišnjak Istorijskog društva Bosne i Hercegovine, god. IX, Sarajevo
1958, 111.
473
AS, MID, Prosvetno-političko odeljenje (dalje: PPO), 1909, br. 122;
opšir. D. Pejatović, Osvrt na nekoliko pitanja iz projekta za stvaranje organizacije
srpskog naroda u Novopazarskom Sandžaku 1909. godine, Simpozijum “Seoski
dani Sretena Vukosavljevića”, XVI, Prijepolje 1995, 349-359.
470
112
u borbi protiv organa vlasti “ali da se to radi organizovano i opre­
zno”. U tome su se naročito aktivno, pored političara, isticale i
srpske pogranične vlasti. Crna Gora je, s druge strane, pokazivala
interes za slične akcije u beranskom, bjelopoljskom i pljevaljskom
kraju.474 Akcije paravojnih formacija su bile jedan od načina da se
izmijeni ili ubrza tok istorije. Formirana je i paravojna organizacija
“Narodna odbrana” sa zadatkom da pripremi gerilu za rat u BiH.
Među državnicima Crne Gore i Srbije se već 1910. počelo govoriti
o savezu za rat protiv osmanske države. Inicijativa je došla od Crne
Gore, koja je “uvijek bila spremna” za izazov i podsticanje nemira
u osmanskom susjedstvu.475 Rat je u dvadesetom stoljeću prestao
biti, kako je to bilo u prošlosti, sukob između oružanih snaga ili čak
između «blagajni» zaraćenih strana. Postao je rat između snage volje
i morala društava koja su se našla u sukobu.476
Stvaranjem saveza Srbije, Crne Gore, Bugarske i Grčke 1912.
bile su, pod pokroviteljstvom Rusije, okončane pripreme za rat.
Formiranje saveza počivalo je na sistemu ugovora koji su sadržavali
i tajne klauzule. Ovom savezu je bilo najvažnije da vojnički slomi
Osmansko carstvo i definitivno ga elimišu kao evropsku državu.
Balkanske države su uviđale da udruživanjem svojih snaga raspolažu
vojnim potencijalima sposobnim da osmansku državu poraze i
potpuno potisnu sa Balkana, kao i političkim mogućnostima da
Evropu brzo suoče sa situacijom “svršenog čina”.477 Crna Gora je,
u odnosu na ostale saveznike, bila na znatno nižem ekonomskom,
društvenom, vojnom i političkom stepenu. Balkanske države su
biće svoje nacije obrazovale na konzervativnoj političkoj ideji i
nacionalnoj homogenizaciji. Bugarska je imala najjaču vojsku, a
Grčka najveće međunarodne simpatije.478 Ofanzivne namjere balka­
V. Šalipurović, Kulturno-prosvetne i političke organizacije u Poli­mlju
i Raškoj 1903-1912, 360; Č. Lučić, Previranja u Raškoj oblasti krajem 19. i
početkom 20. vijeka, Istorijski zapisi, br. 3, Podgorica 1997, 100-102. Neki od
podgoričkih muslimana iseljavali su se u toku 1910. I 1911. u Berane; opšir. P.
Vukić, Iseljavanje podgoričkih muslimana u Berane u toku 1910. i 1911, Alma­
nah, br. 35-36, Podgorica 2006, 313-314.
475
N. Rakočević, Odnosi Crne Gore i Srbije 1903-1918, Istorijski zapisi,
br. 3-4, Titograd 1984, 95.
476
M. Howard, Rat u europskoj povijesti, Zagreb 2002, 144-145.
477
Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, 22.
478
L. Vrkatić, Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje, Helsinške
sveske, br. 10, Beograd 2001, 94.
474
113
nskih saveznika bile su skrivane od velikih sila. Jedino je Rusija
bila upoznata sa njihovim planovima.479 Nijedna koalicija do tada,
poput ove koalicije pravoslavnih naroda i država, nije povela rat na
temelju nejasnijeg međusobnog dogovora o tome za što se, doista,
bori nego što su to učinili sudionici nove vojne akcije protiv Porte.
Većina stanovništva Grčke, Srbije, Bugarske i Crne Gore pružala
je otvorenu podršku ciljevima antiosmanskog saveza i potonjeg
balkanskog rata. “Srbija se budi, ona se sprema za krvavi rat i sveti
čin Narodnog Oslobođenja i Ujedinjenja”, pisao je “Pijemont”, list
organizacije “Ujedinjenje ili smrt”.
Albanci u Kosovskom i Skadarskom vilajetu su svojim usta­
ncima 1909.-1912. najneposrednije postavili na tapet opstanak
osmanske države u Evropi. U ljeto 1912. došlo je do albanskog
ustanka. Ustanici su zauzeli Skoplje, Prištinu, Peć, Đakovicu i
Prizren.480 U balkanskim istoriografijama je nerijetko zanemarivana
činjenica da su se 1912. Kosovo i dio Makedonije već nalazili u
rukama albanskih ustanika. Na smišljeni nagovor nekih uglednijih
Srba Albanci u Skoplju, gdje je bilo prisutno dosta konzula i stranih
novinara, oslobađaju iz zatvora preko 1.500 lica koja potom pljačkaju
i izazivaju nered u ovom gradu. To se sa srpske strane, koja se
pripremala za rat i tražila povoda za njegovo izbijanje, i priželjkivalo
jer “kad se to moglo desiti u Skoplju kod toliko evropskog sveta,
šta je tek po ostalim palankama”. Evropska štampa potom piše: “U
Turskoj je rasulo”, a balkanska “Naša braća izgiboše u Turskoj”.481
Mladoturci su pristali na pregovore sa Albanskim komitetom na­
cionalnog ujedinjenja o uspostavljanju autonomne Albanije, koja
je trebala obuhvatiti vilajete Skadar, Kosovo, Monastir (Bitolj) i Ja­
njinu. U avgustu 1912. grof Berthold, ministar inostranih poslova
Austro-Ugarske, predočio je vladama velikih sila novi program
reformi u Osmanskom carstvu, ali je sve već bilo kasno. Balkanske
države nisu bile spremne da private uspostavljanje Albanije u nje­
nim “etničkim granicama”. Ratni mehanizam je zato postao ope­
Upor. Д. Зографски, Големите сили на Балканот во почеткот на
ХХ век (1900-1914), Гласник, бр. 2-3, Скопје 1970, 61-62; D. Đorđević, Na
početku razdoblja ratova, u: Istorija srpskog naroda, VI knjiga, I tom, Beograd
1983, 188; Lj. Dimić, Srbi i Jugoslavija, 22.
480
S. Jović-Ž. Atanacković, Bitke i bojevi, Niš 1983, 78; Đ. Mikić, Albansko pitanje i albansko-srpske veze u XX veku (do 1912), Marksistička misao, br. 3,
Beograd 1985, 154-155.
481
J. Popović, Život Srba na Kosovu 1812-1912, Beograd 1987, 201, 386.
479
114
ra­tivan ranije nego što je bilo planirano.482 Porta se bezuspješno
obraćala velikim silama sa zahtjevom da izvrše dodatni pritisak na
agresivne balkanske države kako bi one odustale od svojih ratnih
pohoda. Velike sile su negirale postojanje saveza balkanskih drža­
va. Za ovaj savez Porta je saznala kasno, tek krajem septembra
1912. godine.483 Balkanski saveznici su imali oko 700.000 vojnika
nasuprot 320.000, koliko su brojale osmanske snage. U predvečerje
rata sa granice su u Beograd slati izvještaji o pripremama za rat,
kao i instrukcije ovlašćenim oficirima da se “napadnu muhadžiri u
selima na Kopaoniku prema turskoj strani i da ih unište, a narod
preko granice da odmah počne oružati”.484 Određivana su i posebna
lica koja su imala zadatak da pale muhadžirske kuće u prijepoljskom
kraju, za šta su i nagrađivana.485 U toku avgusta i septembra 1912.
Crna Gora je inscenirala “incidente” na svojoj južnoj granici, a Srbija
je pojačala aktivnosti svojih komita.486 Združene balkanske države
su, da bi preduhitrile nagoviještenu demokratizaciju Osmanskog
carstva, što bi pred Evropom poništilo motive za novi ratni pohod
i diobu osmanskih zemalja, započele 1912. rat, u kome je, pored
kršenja međunarodnog prava i postojećih sklopljenih sporazuma,
aktuelizovan, do svireposti, termin - osveta.487 Tradicionalna anti­
osmanska osjećanja i tvrdi, atavistički stavovi bili su velika pokre­
tačka snaga.
Rat je, prema dogovoru, uzimajući kao argument pogranične
čarke, prva započela Crna Gora prodorom u sjevernu Albaniju
i Sandžak. Crnogorska vojska, veličine 35.600 vojnika, bila je
podijeljena u tri operativna odreda: Zetski, Primorski i Istočni.
Zadatak prva dva odreda bio je da zauzmu Skadar, dok je treći bio
upućen prema Sandžaku i Metohiji. To što je Crna Gora prva krenula
M. Imamović, Historija Bošnjaka, 457.
D. Đorđević, Kako su velike sile saznale za sklapanje Balkanskog saveza 1912. godine, Istorijski glasnik, br. 4, Beograd 1954, 142; V. Ćorović, Naše
pobede, reprint izdanje iz 1929., Beograd 1990, 28.
484
AS, MID, PO, 1912, dosije 8, pov. br. 1684.
485
AS, MID, PPO, 1912, f. 1, br. 4062.
486
N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, Sarajevo 2000, 295.
487
D. Radojević, Odumiranje mita, “Monitor”, br. 403, Podgorica 10. jul
1998. Crnogorci su strahovali da će “popravljanje” Osmanskog carstva “bilo pod
oblikom vladavine mladoturske, bilo staroturske”, biti “jedino na štetu i pravu
propast nas Balkanaca” - cit. prema: H. Batovski, Crna Gora i Balkanski savez
1912. g., Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1957, 51.
482
483
115
u rat bila je proba reakcije velikih sila, posebno Austro-Ugarske. U
slučaju nepovoljnog razvoja događaja smatralo se da bi se za Crnu
Goru založile Rusija i Italija. U crnogorskoj objavi rata navedeno
je da se prekidaju svi odnosi sa Portom, “prepuštajući sreći oružja
Crnogoraca priznanje njihovih prava i vekovno nepriznatih prava
njihove braće u Otomanskom Carstvu”.488 Druge balkanske zemljesaveznice su ubrzo uputile ultimatume Porti, kojim su, između
ostalog, zatražile nove reforme pod hrišćanskim nadzorom i hitnu
demobilizaciju osmanske vojske. Porta na sve zahtjeve, jasno, nije
mogla dati pristanak i uslijedile su objave rata sa svih strana.489 U rat
protiv Osmanskog carstva Srbija i Crna Gora su, željne konačnog
obračuna sa Osmanlijama, krenule sa borbenim pokličem: “Za
krst časni i slobodu zlatnu”.490 U Proglasu kralja Crne Gore Nikole
Petrovića 26. septembra 1912. povodom objave rata Osmanskom
carstvu se ističe: “Nijesmo sami. S nama je Bog, s nama su balkanske
hrišćanske kraljevine, sa kojijema smo udruženi u zajednicu, za čim
sam vazda čeznuo i koju su sve do navale azijatskog osvajača željno
očekivali toliki pasovi balkanskih naroda”.491 Vrhovna komanda
crnogorske vojske u ovom ratu bila je puka improvizacija. Skoro
sve njene poslove obavljao je kralj Nikola, čijom su aktivnošću
do­minirale dvije težnje: prigrabiti što više teritorija i što efektnije
osigurati prestiž dinastije Petrovića. Crna Gora je svojim ponašanjem
i postupcima predstavljala remetilački činilac u međunarodnoj
politici.492 Njoj je bilo najviše stalo do rata, pošto se mogla
teritorijalno proširiti jedino osvajanjem teritorija pod osmanskom
Balkanski ugovorni odnosi, I, 1876-1918, Beograd 1998, 314. Velike
sile su, međutim, napravile tek demarš u kojem je rečeno da se protive svakoj
akciji koja može izazvati narušavanje mira, i da, ako izbije rat one neće dopustiti,
po završetku sukoba, nikakve izmjene postojećeg teritorijalnog rasporeda na Bal­
kanu.
489
AS, MID, PO, 1912, f. XII, d. 6.
490
Medalja koja je dodjeljivana srpskim vojnicima povodom pobjede u
Prvom balkanskom ratu zvala se “Osvećeno Kosovo”, u znak osvete Osmanlijama
zbog izgubljene bitke na Kosovu 1389. godine.
491
AS, MID, PO, 1912, P/31-VI. Cetinjski “Glas Crnogorca” (br. 40), je
18. septembra 1912. objavio naredbu kralja Nikole o mobilizaciji: “Ovaj važni
korak, izazvan neprestanim pograničnim neredima i jakim pojačanjima carske
otomanske vojske duž naše granice, sredstvo je za zaštitu zemlje i njenih državnih
i nacionalnih interesa u sadašnjim ozbiljnim prilikama”.
492
D. Živojinović, Nevoljni saveznici: Rusija, Francuska, Velika Britanija,
SAD 1914-1918, Beograd 2000, 19.
488
116
upravom, naročito sjevernoalbanskih krajeva, Medove i Skadra koji
je za nju bio “životno pitanje”, davnašnji san mnogih generacija
Crnogoraca.493 Ratni motivi Crne Gore u Prvom balkanskom ratu
imali su snažnu ekonomsku osnovu, jer su Limska dolina, bogata
Metohija i plodna ravnica oko Skadarskog jezera pružali velike
mogućnosti da se obezbijedi materijalna egzistencija Crnogoraca.
Većinu stanovništva Crne Gore činila je agrarna sirotinja - siromašni
zemljaci i bezemljaši. Sa 19.436 hektara plodnog zemljišta, koliko je
Crna Gora imala pred Prvi balkanski rat, ona nije mogla da ishrani
240.000 stanovnika.494 U proklamaciji srpskog kralja Petra I od 5.
oktobra 1912. rat protiv Osmanskog carstva je okarakterisan kao
“sveti boj za slobodu porobljene braće, za bolji život i napredak
Kraljevine Srbije”. Muslimani u Sandžaku su sa zebnjom dočekali
početak rata, pogotovo u krajevima gdje su bili u manjini. Slabašna
osmanska vlast ih nije mogla zaštiti. Bili su prepušteni svojoj
sudbini.495 U nekim srpskim izvorima muslimansko stanovništvo
u Sandžaku su 1912. opisivali kao “fanatizovane pristalice islama,
konzervativni, ratoborni i smatraju ovaj ugao Balkana poslednjim
pribežištem pod skiptar padišaha kome su neograničeno odani”.496
M. Đurišić, Uloga kralja Nikole u Prvom balkanskom ratu, Istorijski
zapisi, br. 1, Titograd 1960, 69; I. Banac, Nacionalno pitanje u Jugoslaviji, Zagreb
1995, 229-230. Skadar je bio glavni cilj operacija crnogorske vojske. Za akcije u
tom pravcu bile su koncentrisane dvije trećine vojske, a ostatak je bio određen
za operacije prema Pljevljima, Bijelom Polju, Beranama, Peći i Gusinju. Crno­
gorci su početno strahovali od reakcije Austro-Ugarske na njihova osvajanja u
Sandžaku; opšir. M. Vojvodić, Skadarska kriza 1913. godine, Beograd 1970, 23;
N. Rakočević, Odnosi Crne Gore i Srbije 1903-1918, Istorijski zapisi, br. 3-4,
Titograd 1984, 96.
494
Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore 1918-1929, knj. I, Bar 1995, 61.
495
Aleksa Borisavljević, pribojski trgovac, piše: “U početku oktobra 1912.
po objavi rata od hrišćanskih država balkanskog saveza Turskoj, naše komite bile
su gotove na zbornim mestima, a Turci uplašeni, i spremali se da beže u Bosnu
Švabi na sklonište. U to vreme bio sam i od ranije predsednik crkvene opštine...
Muslimani poturice ovoga sreza (nahije) dolazili su češće na razgovor uplašeni da
će biti pokolja od komita i seljaka... Govorio sam im ne bojte se ništa, to biti rđavo
neće. Pri tom, kažem im, a eto i vaše džematlije prvaci iz čaršije a poneki i iz sela,
doneli su svoj dževair i vrednosti pokućstva u denkovima te ostavili u mojim magazama i kući za sigurnu ostavu... Potom odlaze blagosiljajući” - prema: V. Subotić,
Prvi balkanski rat u Staroj Srbiji prema kazivanju Borisavljevića i dopisnika, u:
Oblasti Stare Raške krajem XIX i početkom XX veka, 248.
496
Cit. prema: M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju krajem XIX i početkom XX veka, Mileševski zapisi, br. 2, Prijepolje 1996,
233.
493
117
U dijelovima Sandžaka, po pojedinim mjestima gdje je bilo u
izrazitoj većini, pak, ovo stanovništvo se spremalo da pruži otpor.
Taj oružani otpor je posebno došao do izražaja u Novom Pazaru
čija je odbrana, pred nadmoćnim srpskim topovima, na kraju, ipak
bila prisiljena na predaju.497 U napadu na ovaj grad učestvovao je i
četnički odred od 700 ljudi, formiran u Raškoj od srpskih iseljenika
iz Sandžaka.498 Osmanski izvori su bilježili stradanja naroda u
sjeničkom i novovaroškom kraju od srpskih komitskih četa.499
Javorska brigada srpske vojske je zauzela 25. oktobra Sjenicu nakon
velikih borbi, gdje se ujedno srela sa crnogorskim jedinicama, zatim
27. oktobra Prijepolje. Nova Varoš je zauzeta 1. novembra, a pet
dana kasnije Priboj. Srpske dobrovoljačke i komitske grupe vršile
su napade na naoružane muslimanske grupe u Kratovu i Bistrici,
kao i na muhadžire u Manguri, Osoju, Druglićima, Vilovima, Jovcu
i Međugorju u novovaroškom kraju. Zapaljene su i opljačkane kuće
i hanovi u Kratovu, Bistrici i Međugorju.500 Crnogorska i srpska
vojska su težile da odvojeno, bez obzira na prethodne dogovore, što
prije osvoje pojedine krajeve i gradove, kako bi im to bio jedan od
argumenata, da ih docnije zadrže u okviru svoje države. Obe vojske
U pokušaju odbrane Novog Pazara, pred napadima srpske vojske, bilo
je u ovom gradu, prema srpskim izvorima, preko 300 mrtvih i 700 ranjenih bo­
raca: “Koliko je pak dobrovoljna i borbena gotovost da se Novi Pazar uporno
brani pokazuje i ta okolnost, što i do sada, među mrtvima i ranjenima, koje Turci
nisu uspeli da sa bojišta uklone i odnesu, što uvek veoma revnosno čine, moglo
videti i mladića od 17 i 18 godina, kao i staraca od preko 60 godina” – vidi: M.
Radović, Oslobođenje Novog Pazara u Prvom balkanskom ratu, Novopazarski
zbornik, br. 13, Novi Pazar 1989, 127; Ratna memoarska i dnevnička proza, prire­
dio S. Đorđić, Beograd 1988, 18. Srpska vojska je 23. oktobra 1912. ušla u Novi
Pazar: “Komandant Ibarske vojske ušao je u Novi Pazar na čelu srednje kolone,
u pratnji konjičkog eskadrona i bataljona pešadije. Ispred kolone išli su izaslanici
i taoci - turske age i begovi”. Omer Koničanin opisao je ulazak i doček srpske
vojske: “Srpske žene su bile obučene u svečane haljine sa niskama dukata oko
glave i vrata. U razgovoru sa njima komandant mesta ih je kroz šalu pitao: “Je
li to onaj turski zulum, što ste ga trpeli”, pokazujući na zlatne niske. Istoga dana
srpska vojska je raspoređena po svim ulicama grada”. Srpska vojska se ponašala
korektno prema muslimanskom stanovništvu što je na većinu ostavilo povoljan
utisak – opšir. vidi: S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo
1991, 14; M. Imamović, Historija Bošnjaka, 458.
498
B. Biševac, Deževski i Štavički srez u pismima Tihomira Šarkovića 1941.
godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001, 259.
499
R. Škrijelj, Enklave bošnjačkih muhadžira na Kosovu, Tutinski zbornik,
br. 2, Tutin 2001, 154.
500
Novovaroški kraj kroz istoriju, 206.
497
118
su žurile da u Sandžaku i na Kosovu zaposjednu što više teritorija.
Kralj Nikola je naredio serdaru Vukotiću, komandantu Istočnog
odreda, da se u Peći ne zadržava ni časa “no naprijed i kaži vojsci
da je to moja želja, pa šta bog da. Naprijed što brže, ako boga znaš”.
Srpska vrhovna komanda je, na drugoj strani, požurivala komandanta
Treće armije da “što pre zauzme Prizren i Đakovicu, dokle tamo nisu
stigli Crnogorci”.501
Osmansku vojsku je rat zatekao usred sporog procesa obnove.
Ona, vodeći odbrambeni rat, trpi poraze kod Skadra, Jedrena,
Kirk-Kilise, Čataldže, Lile Burgasa, Soluna. U osmanskim vojnim
skladištima na hiljade novih topova i pušaka ležalo je beskorisno
jer vojnici nisu znali s njima rukovati. Velike mase muhadžira sa
sjevera hrlile su ka Istanbulu, “jad i nesreće su preplavile ulice”.502
Džamije i škole su bile prepune ranjenika i muhadžira. U Istanbulu
se krajem 1912. pojavila kolera. Odmah nakon njenog uočavanja
austrijske vlasti u Bosni i Hercegovini su naredile zatvaranje granice
prema Srbiji, Sandžaku i Crnoj Gori. Brojni muhadžiri su ipak
nalazili načina da ovu granicu pređu. Već krajem oktobra 1912. u
BiH se, osim njih, nalazilo i 1.600 izbjeglih osmanskih vojnika.503
Velike sile su se pretvarale da ih događaji na Balkanu prevazilaze.
U Berlinu, kao i u Londonu, smatrali su da je bolje neutralno sačekati
rasplet balkanske ratne drame. Porta je, uprkos izolaciji u kojoj se
nalazila, bila odlučna da ne dozvoli da bude ponižena. Za Osmanlije
su stvari ubrzo poprimile obrise katastrofe. Bugari su osvojili istočnu
Trakiju, izvršili opsadu Jedrena, došli do rovova Čataldže, posljednje
osmanske linije odbrane pred Istanbulom. Grci su, nakon proglašanja
pripajanja Kipra, zauzeli brojna druga ostrva. Zauzeli su Epir i južnu
Makedoniju, pretekavši Bugare u osvajanju Soluna. Spska vojska je
zauzela Kosovo i sjevernu Makedoniju, dok su Crnogorci došli do
Skadra. Za svega nekoliko nedjelja, Osmansko carstvo je izgubilo
skoro sve svoje evropske teritorije.504 Istaknuti francuski intelektualac
Pjer Loti je povodom osmanskih poraza, braneći Osmanlije “na­
puštene, prevarene od svih, pokradene”, kritikovao ponašanje Zapada:
M. F. Petrović, Od oslobođenja do ujedinjenja Srbije i Crne Gore, felj­
ton, “Politika”, Beograd 4. decembar 1998.
502
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, 525.
503
M. Ekmečić, Uticaj balkanskih ratova 1912-1913. na društvo u Bosni i
Hercegovini, Marksistička misao, br. 4, Beograd 1985, 139.
504
P. Dimon-F. Žoržon, Umiranje jednog carstva (1908-1923), u: Istorija
Osmanskog carstva, 732.
501
119
“napredak, civilizacija, hrišćanstvo, sve je to ekstra-brzo ubijanje,
ubijanje poput mašine”, napadajući balkansku gramzivost koja se
nije zadovoljavala samo sa već osvojenim teritorijama, nego je težila
zauzimanju Istanbula, optužujući Evropu za saučesništvo u tom
komadanju Osmanskog carstva: “Bruka, bruka za Evropu, bruka za
njeno lažno hrišćanstvo”.505 Napad balkanskih država na Osmansko
carstvo neki su upoređivali sa napadom saveza evropskih država
1792. na Francusku. Njemački car Vilhelm bilježi da su se “Turci”
pokazali “potpuno nesposobnim da zadrže zemlje i moraju napolje”.506
Prvi balkanski rat je bio izuzetno svirep. Najsnažniji pokretački
činilac u balkanskim ratovima, uz mentalni povratak u srednji vijek,
bio je agresivni nacionalizam. Proklamovani ideali s kojima su
balkanski saveznici krenuli u rat 1912. pretvorili su se brzo u pljačku
i razbojništvo, u masakre “naroda Polumjeseca” u interesu “kulture”
Krsta.507 Nacional-šovinističke strasti i vjerska netrpeljivost našli su
izraz u ubijanju, protjerivanju, pljački i paljenju kuća muslimana. U
tome nije zaostajala nijedna od vojski balkanskih država.508
Gdje god su pripadnici balkanskih vojski vidjeli priliku
da ugrabe dodatne teritorije, oni su to i uradili, pa i onda kada
nije bilo ni istorijskog ili demografskog razloga za taj korak.509
Dragiša Vasić je napisao da su balkanski narodi u ovim ratovima
otkrili svoje “karaktere”.510 Pandorina kutija je bila širom otvorena.
Etnonacionalistički ideali o etnički homogenim državama bili su u
sukobu sa realnošću i etničkom heterogenošću zajednica na zapo­
sjednutim teritorijama. Većinu stanovništva na tim teritorijama nisu
A. Vileže, Pjer Loti i balkanska Evropa, Stvaranje, br. 8-10, Podgorica
1995, 938-939. Turska je u teškom položaju, piše Loti, “jer su jednodušno odbačeni
i prezreni ugovori... ta Turska kojoj su tri nedjelje ranije sva ministarstva pravde
svečano obnovile data obećanja o teritorijalnom integritetu” bila je napuštena a
Evropa prvenstveno “zaokupljena podjelom onoga što je od nje ostalo”.
506
A. Mitrović, Prodor na Balkan. Srbija u planovima Austro-Ugarske i
Nemačke 1908-1918, Beograd 1981, 113; Đ. Mikić, Austro-Ugarska i Mladoturci
1908-1912, Banjaluka 1983, 332.
507
Ratni izvještaji Lava Trockog - balkanski ratovi 1912-1913, Znakovi
vremena, br. 11, Sarajevo 2001, 174; opšir. Report of the International Commission to Inquire into the Causes and Conduct of the Balcan Wars, Carnegie Endow­
ment for International Peace, Washington D.C. 1914.
508
Nedovršeni mir: Izveštaj Međunarodne komisije za Balkan, Beograd
1998, XIX; V. Ortakovski, Minorities in the Balkans, Skopje 1998, 92-93.
509
M. Gleni, Balkan, I, 255.
510
O. Milosavljević, U tradiciji nacionalizma, Beograd 2002, 47.
505
120
činili niti Bugari, niti Srbi i Grci, već pripadnici drugih etničkih
zajednica. Tokom 1912.-1913. došlo je do prvih etničkih čišćenja
velikog stila u evropskoj istoriji XX stoljeća. Šok zbog tih masovnih
zločina bio je utoliko veći što su se zbili samo pet godina nakon
usvajanja Haške ratne konvencije 1907. godine.511 U britanskom
parlamentu čuli su se glasni protesti protiv zločina i lažnih nosilaca
“kulture” i slobode, kao i iskazi da je saglasnost da se sa muhadžirima
postupa kao i sa onima iz 1878. godine “užasna sramota i blamaža
za civilizirane države”.512 Pojedini izvještači su navodili da za sto
godina osmanske uprave u Makedoniji nije nanešeno hrišćanima
toliko nepravdi, koliko su hrišćanski osvajači napravili muslimanima
samo za jedan mjesec. Bugarski i grčki vojnici su se utrkivali u
zauzimanju pojedinih džamije, da bi na njihovim ulazima stavljali
svoje krstove. Druge džamije sravnjene dinamitom ili zapaljene, bile
su uobičajen prizor koji su Bugari ostavljali za sobom. Američka
štampa je pisala da “zločini i vandalizmi koje su Grci počinili nisu od
one vrste koju ljudski um može opisati”.513 Gradovi Voden, Neguš,
Ber, Enidže Vardar bili su pretvoreni u ruševine. Bugari su u nekim
čisto muslimanskim selima izvršili strašna krvoprolića. Bilo je
muslimanskih sela u blizini Sereza, Drame, Kavale, koje su bugarski
vojnici potpuno uništili, ne ostavljajući u njima nijedne žive duše.
Zločini nisu bili rezultat zastranjivanja, već bitni dio strategije. M.
Gleni ističe kako su Prvi balkanski rat karakterisali izuzetna svirepost
i bezobzirnost prema civilnom stanovništvu koje je imalo nesreću
da živi na područjima zahvaćenim oružanim sukobima. Balkanski
saveznici su novoosvojene teritorije shvatali kao ratni plijen i
nastojale su silom da nametnu svoje interese i narasle apetite.514
Ono što je balkanskim ratovima udarilo pečat najvarvarskijih
ratova, pisao je Dimitrije Tucović, to su bile “reke krvi poubijanoga
neboračkog stanovništva, nevine dece, žena i mirnih ljudi, radnoga
Cilj ove konvencije je bio da se svaka forma rata uklopi u neka pravila,
pa je jasno povučena razlika između boraca i civilnog stanovništva. Ta su pravila
na Balkanu odmah prekršena; opšir. H. Zundhausen, Istorija Srbije, 238-239.
512
S. Korkut, Dvije preuzete rezolucije, Socijaldemokrat, br. 5, Sarajevo
2001, 150; opšir. S. Bandžović, Muslimani u Makedoniji i Prvi balkanski rat, Zna­
kovi vremena, br. 13-14, Sarajevo 2001-2002, 206-221.
513
H. Silajdžić, Albanija i SAD kroz arhive Vašingtona, Sarajevo 1991,
83.
514
Upor. J. Marjanović, Reforma ili revolucija na Balkanu, Jugoslovenski
istorijski časopis, br. 3-4, Beograd 1975, 7; L. Vrkatić, Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje, 92.
511
121
sveta Stare Srbije, Arbanije, Makedonije i Trakije, čija je jedina
krivica što se drukčije bogu moli, što drugim jezikom govori, drugo
ime nosi i što je na svom vekovnom ognjištu naivno sačekao četiri
divlje najezde”.515 Strani novinari su pisali o zarobljenim osmanskim
vojnicima kojima su nos i gornja usna bili odrezani.516 Edith Durham
je vidjela devet žrtava koje su preživjele odsijecanje noseva. Nosna
kost im je bila odsječena i odstranjena zajedno sa cijelom gornjom
usnom. Crnogorci su, kako su se hvalisali, nakon svake bitke išli
naokolo i osakaćivali ranjene: “nijedan nos nisu ostavili na truplu
između Berana i Peći”. U većini slučajeva su preživjele žrtve umi­
rale od dodatnog krvarenja.517 Kada su dva crnogorska vojnika
ubijena u blizini sela Punoševca na Kosovu, to selo je spaljeno do
temelja. Stanovništvo je pobijeno, a djecu koja su bježala nabijali su
na bajonete i bacali u kuće u plamenu.518 Kosovo je za Srbe imalo
kvazimistični status.519 Đakovica je bila opljačkana “do poslednjeg
On je ocijenio da zločini nisu bila djela pojedinaca ni ličnog raspoloženja,
već sastavni dio “nacionalne” politike balkanskih država, čije su vojske ubijale
nedužno muslimansko stanovništvo “sa zločinačkim uverenjem da time vrše jedno
‘nacionalno delo’, da, skidajući taj nevini svet s lica zemlje, skidaju s vrata neprijatelja sa kojim će u budućnosti biti teško izaći na kraj”; opšir. “Radničke
novine”, br. 223, Beograd 22. oktobar 1913; D. Tucović, Sabrana dela, knj. 7,
Beograd 1980, 160-164. Holm Zundhausen prenosi svojevremeni iskaz istoričara
Vladimira Dedijera kako je godinama proučavao sva dokumenta iz 1913. i da zato
mirne savijesti može reći kako je Tucović događaje opisao onako kako su se zbili
– prema: H. Zundausen, Istorija Srbije, 240, nap. 320.
516
Neki podgorički gimnazijski profesor Kovačević najavljivao je prije rata
da neće ostati mnogo Turaka sa nosevima, tumačeći to činjenicom da oni i nisu ljudi,
da je rezanje noseva stari crnogorski običaj: “Kako da vojnik dokaže svoje junaštvo
svom komandantu, ako ne donese noseve? Naravno da ćemo rezati noseve, uvijek
smo ih rezali” - prema: B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 187.
517
B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 187.
518
V. Dedijer, Veliki buntovnik Milovan Đilas, 113; upor. Dokumenti o
spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. VI, sv. 1, Beograd 1981, 418-419.
519
O. Zirojević navodi da su se osveta Kosova i kosovski mit krajem XIX
i prvih decenija XX stoljeća postepeno preinačili u vidovdanski kult i Vidovdan
postaje simbol “krvave, bespoštedne osvete nad svim što je tursko, muslimansko uopšte”. Čitave su generacije dovođene u iracionalno stanje zbog izgrađenog
osjećaja potrebe za kolektivnom osvetom. Osvajanje Kosova poistovećivano je sa
obnavljanjem stare srpske države, “povratkom na silom uzetu zemlju”. Međutim,
kada se srpska vojska 1912. našla na Kosovu, većinu nisu u toj oblasti imali Srbi
već Albanci, koji se nisu smatrali oslobođenim već pokorenim; upor. O. Zirojević,
Kosovo u kolektivnom pamćenju, u: Srpska strana rata, Beograd 1996, 218; R.
Samardžić, Za carstvo nebesko, u: Kosovska bitka i posledice, Beograd 1991, 12;
D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990, 207.
515
122
dućana”. Nije bilo obzira ni prema radnjama čiji su vlasnici bili
Srbi: “zaprepašćenje je ovladalo i kod hrišćana i kod muslimana”.520
U Ferizaju (Uroševcu) su izbjegli Albanci bili pozvani da se vrate
svojim kućama, da bi potom, 300-400 onih koji su to uradili, bili
pobijeni. Srpski štab je izdao naredbu da svako naselje, u kojem je
ispaljen metak iz albanske puške na srpske vojnike, bude uništeno.
Nakon toga je došlo do masakra albanskog stanovništva. Samo oko
Prizrena ubijeno je više od pet hiljada ljudi, a između dvanaest do
petnaest hiljada je nestalo.521 Od 32 džamije u Prizrenu, 30 je vojska
pretvorila u kasarne, skladišta municije i spremišta za sijeno.522 Vatre
zapaljenih sela bile su jedini signal kojim su se pojedine kolone
srpske vojske međusobno obaviještavale o svom “napredovanju” i
pravcima kretanja. Sa padom Kumanova u srpske ruke u Skoplju se
slegao “ceo onaj svet arnautskog stanovništva koje je srpska vojska,
nadirući sa severa, gurala pred sobom i koje je tu, tražeći utočišta,
velikim delom našlo – smrt”.523 Pojava srpskih jedinica u blizini
Skoplja izazvala je bila pravi haos u ovom gradu. U bolnicama
je ležalo preko 900 osmanskih ranjenih vojnika kada se pročulo
da srpske jedinice ulaze u grad. Bolnicu su prvo napustili ljekari
a potom i bolničarke. Na ulicama je vladala graja i užasna panika.
Ranjenici su se, preplašeni i ostavljeni, dizali jedan po jedan puzeći
i zapomagajući na putu do kasarni ili do ulice, pokušavajući da se
probiju do željezničke stanice i vozova koji su odvozili sretnike:
“Tu su tako, kao mravi, ležali iznemogli, polumrtvi, onesvešćeni...
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. V, sv. 3, Beograd
1986, 308. U toku ratnih operacija i makedonske komite su napadale muslimansko
stanovništvo. U selima oko Skoplja zlostavljani su bosanski muhadžiri. U Skopskoj
kotlini bosanski muhadžiri su 1912. panično napustili sela Mrševac, Džidimirce
i Deljadrovce. U Mrševcu je bilo oko sto njihovih domaćinstava. Njihov odlazak
je bio iznenadan. Govorilo se da su u nekim njihovim kućama tada ostale i trpeze
postavljene sa hranom. Lav Trocki je izvještavao 1912. o počinjenim komitskim
divljaštvima i okrutnostima nedaleko od Prilepa, zbog kojih je regularna srpska
vojska prigovarala: “da su Turci ušli u našu zemlju, oni se ne bi ovako ponašali”;
opšir. vidi: Lj. Doklestić, Kroz historiju Makedonije. Izabrani izvori, Zagreb 1964,
209; L. Trocki, Srbija, jesen 1912, feljton, “Danas”, Beograd 15. jun 1998;
521
J. Udovički, Spone i sukobi, “Republika”, br. 188, Beograd 1-15. maj
1998.
522
N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, 298-302.
523
“Radničke novine”, br. 223, Beograd 22. oktobar 1913. D. Tucović je
pisao da će se počinjeni zločini “pamtiti s kolena na koleno, kao što se pamte Vartolomejska noć, Sicijalijansko večernje, Kišnjevo, i kao što će se pamtiti Demirhisar i Doksat”.
520
123
Nisu mogli dalje. Slabosti i rane ne dadoše im da se spasu, i da se
odvuku do voza. Poskapavala je tu većina njih na ulici”.524 U jesen
1912. godine, dok paljba topova još uvijek nije bila utihnula, u
Kumanovo i Skoplje, kao i druge mjesta, počeo je pristizati veliki
broj Srba iz Srbije i Austro-Ugarske da izvidi mogućnosti za
naseljavanjem u “oslobođenim krajevima”.525 Blizu 2.000 “turskih
izbjeglica”, većinom žena i djece, između Radovišta i Štipa, “umrlo
je od gladi - doslovno od gladi” - pisao je jedan činovnik poslat
u Štip da organizuje filijalu nacionalne banke.526 Razoružavanje
muslimanskih sela pretvorilo se ne samo u sakupljanje oružja, već i u
otvorena razbojništva. Za vojnim kolonama su se vukla brojna stada
opljačkane stoke. Srpska i crnogorska vojska su 1912. u sjevernoj
Albaniji čitava sela pretvarale u krematorijume.527 U Beograd su
iz Albanije slate informacije da “kuda god je naša vojska prošla,
tuda treba drugi narod da se seli, a prvi je uništen i sve njihovo što
se nazivalo”.528 Nasuprot srpskim “donosiocima kulture”, stajali
su, prema Vladanu Đorđeviću, Albanci - varvarski “crvenokošci
Evrope”, što je nagoviještavalo namjeru da se sa njima postupa na
sličan način, kao što je svojedobno bijelo stanovništvo Amerike
postupalo sa Indijancima.529 Osjećanje posebnosti, superiornosti,
Cit. prema: S. Đurić, Dnevnik pobeda. Srbija u balkanskim ratovima 19121913, Beograd 1988, 244. Milorad Marković, srpski vojnik je svjedočio o zbivanji­
ma u blizini Prilepa i sudbini muhadžira koji su bili izloženi napadima srpske vojske.
Oficiri su nagovarali vojnike da pljačkaju zbegove. Oni su uzimali zlato a vojnici
ostatak. Takođe su pojedini oficiri silovali žene: “iz varoši vodi divan drum preko
Belasice uz brdo. Prođosmo selo Kosturino. S obe strane puta još sveže humke. Tu
su sahranjeni pomrli iz zbega. Putem - masa spavača i stvari, mahom jorgani. Oko
jedne ćuprije leševi još nesahranjeni, staro, mlado; izgladneli psi. Jedno dete i posle
5-6 dana ostalo je još lepo, ispod žbuna leži a opružilo ručice” – vidi: S. Đurić,
Dnevnik pobeda. Srbija u balkanskim ratovima 1912-1913, 139, 246.
525
J. Tomić, Seoba u Srbiju i čija da bude zemlja u oslobođenim srpskim
krajevima, Beograd 1914, 6.
526
Ratni izvještaji Lava Trockog - balkanski ratovi 1912-1913, 172.
527
P. J. Cohen, Srpski tajni rat: Propaganda i manipulacija historijom, Sa­
rajevo 1998, 30-31. Dr. Hakif Bajrami iznosi procjenu, na osnovu britanskih izvo­
ra, da je u Kosovskom, Skadarskom, Bitoljskom i Janinskom vilajetu 1912.-1913.
bilo ubijeno oko 150.000 ljudi, “po kratkom postupku i bez ikakvog povoda” .
Srpska vojska će 1913.-1914. zapaliti ili do zemlje uništiti 133, a crnogorska 102
albanska sela; opšir. H. Bajrami, Orijentacija Srbije za kolonizaciju i srbizaciju
Kosova, u: B. Cana-C. Milivojević, Kosmet ili Kosova, Beograd 1996, 156-165.
528
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, Beograd 2000, 201.
529
H. Zundhausen, Istorija Srbije, 241-242.
524
124
pa čak i mržnje prema drugim etničkim zajednicama uporno postoji
kao neka vrsta arhetipa uspostavljenog na samim počecima nastanka
ljudskog društva.530 “Radničke novine” su pisale u novembru 1913.
da su “varvarski podvizi nekulturnih crnogorskih plemena i besne
srpske soldateske” izvršili za godinu dana snažniju propagandu za
Austro-Ugarsku nego “njeni konzuli i frateri za čitav vek”.531
Izlazak srpske vojske, preko sjevernih albanskih krajeva,
na Jadransko more, što je bio primarni cilj Srbije u ratu, označio je
pobjedu “radikalnog nacionalizma” koji je sve manje tražio opravdanje
za razvitak srpske države u ciljevima nacionalnog programa i principa
“Balkan-balkanskim narodima”. Povodom upada srpske vojske u
albanske krajeve s ciljem izlaska Srbije na more, Jovan Cvijić će
podržati ideju o aneksiji kao “antietnografsku nužnost”.532 Srpska
vanjska politika je ovim destruktivnim, imperijalnim činom i “ubija­
njem sa rezonom” izgubila i posljednji argument u isticanju prin­cipa
narodnosti kao ideološke osnove svog nacionalnog progra­ma. Tu
politiku su podržale gotovo sve građanske partije, najveći dio društva,
a naročito vojska.533 Srpska vojska je silom svog oružja izašla na more
kod Lješa, ali je pred započetom koncentacijom 200.000 austrougarskih
vojnika i pripremljenom proklamacijom o objavi rata nevoljno morala
da se povuče.534 Politika svršenog čina ipak nije potpuno rezultirala
priželjkivanim ishodom.535 Crnogorci će, nakon šestomjesečne opsade
B. Prpa, Izabrani narodi - strah i samoća, u: Rasizam i ksenofobija,
Beograd 1998, 109-115.
531
D. Tucović, Crnogorski bes, “Radničke novine”, br. 239, Beograd 9.
novembar 1913. On je pisao: “Kao izgladneli vuci Crnogorci su jurišali na sve
što se zgrabiti može: popljačkali su kuće, dućane, torove, ambare, sve gde se god
šta imalo da zapljačka... Ako spomenete nekome Arnautinu reč “Karadag” on se
strese od bola, prstom pokazuje da je Crnogorac go i gladan, a dlanom seče sve,
ne štedeći ni decu”.
532
Upor. D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, 203-205; O. Popović-Obradović,
Kakva ili kolika država: ogledi o političkoj i društvenoj istoriji Srbije XIX-XXI
veka, Beograd 2008, 250-251.
533
Upor. D. Tucović, Srbija i Arbanija, u: Sabrana dela, knj. 8, Beograd
1980, 99-101; Đ. Stanković, Nikola Pašić i jugoslovensko pitanje, I, Beograd
1985, 107; Đ. Mikić, Albanci i Srbija u balkanskim ratovima 1912-1913. godine,
Istorijski glasnik, br. 1-2, Beograd 1985, 63-64.
534
D. Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora
u Londonu 1912, Beograd 1956, 84-85; M. Vojvodić, Razgraničenje Srbije i Crne
Gore sa Albanijom 1912-1913, Istorijski časopis, XXXVI, Beograd 1989, 149-161;
B. Komatina, Jugoslovensko-albanski odnosi 1979-1983, Beograd 1995, 12-13.
535
Srbija će se 1913. nakon stvaranja albanske države diplomatska
angažovati širom Evrope tvrdeći da Albanci nisu civilizacijski dorasli da imaju
530
125
konačno uspjeti da osvoje Skadar. To je bio “mrtav” grad kada su ga
Crnogorci zauzeli. Civili su gladovali a šestomjesečno bombardovanje
i opsada učinili su da se u velikom dijelu grada nije moglo ni živjeti.
Veliki dio Skadra je bio u ruševinama. To nije spriječilo crnogorske
trupe da krenu u uobičajenu, žestoku pljačku. Pod pritiskom velikih
sila, biće ipak prinuđeni da ga napuste.536
Crnogorska vojska je 1912. zauzela beransku, bjelopoljsku,
plje­va­ljsku, rožajsku, plavsko-gusinjsku i đakovačku oblast, kao i
Bo­jansku i Skadarsku krajinu. 537 Mustafa Memić je pisao o neza­
vidnoj sudbini muslimanskog stanovništva u krajevima koje je
1912. osvojila Crna Gora. U ovim nastupima bilo je svega: po­
krštavanja u Plavskom jezeru, silovanja žena i djevojaka, kidanja
noseva muškarcima i urezivanja krsta na čelu.538 Jovan S. Plamenac,
crnogorski ministar unutrašnjih djela, u svojim spisima o zbivanjima
iz 1912.-1913. prosto piše kao o kosovskoj osveti.539 Kada su
crnogorske jedinice ušle u Bijelo Polje, nakon manjih sukoba, zatekli
svoju državu. Nikola Pašić, koji je vjerovao da će Srbija zadržati ono što je njena
vojska osvojila, potom je lamentirao kako je Srbiji stvaranjem Albanije bio za­
tvoren jedan od njenih najvažnijih “životnih pravaca razvoja”. Revoltirana srbi­
janska štampa je obilovala negativnim natpisima o Albancima. Pojavile su se čak
i posebne knjige koje su to trebale i dokumentirati. Stojan Protić je 1913. objavio
Albanski problem i Srbija i Austro-Ugarska, a Vladan Đorđević iste godine knjigu
Arnauti i velike sile u kojoj je navodio da je “jedino među Arnautima izgleda kao
da je i u XIX veku živeo po koji repat čovek”, podmećući čitaocima legendu o
“repatim ljudima”, koju je u Albaniji, sredinom XIX stoljeća navodno zabilježio
njemački naučnik J. G. Han; upor. V. Đorđević, Arnauti i veliki sile, Beograd
1913, 100-104; J. Budžovi, Antialbanska istoriografija, “Književne novine”, br.
753, Beograd 1. maj 1988; O. Milosavljević, Nacionalni stereotipi u istorijskoj
perspektivi, Nova srpska politička misao, br. 1-2, Beograd 1999, 20-21.
536
Crnogorski kralj Nikola je kao izgovor za osvajanje ovog grada predočio
kako je u njemu sahranjen jedan od njegovih predaka. Velike sile su, radi crnogo­
rskog napuštanja Skadra, pridobile kralja Nikolu zajmom od šest miliona franaka,
koji je on iskoristio da umiri sve veće nezadovoljstvo njegovim režimom unutar
Crne Gore – vidi: M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 252.
537
Opšir. S. Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.), Tu­
tinski zbornik, br. 4, Tutin 2003, 51-102.
538
Upor N. Rakočević, Crnogorsko-albanski odnosi 1878-1914. godine, u:
Srbija i Albanci u XIX i početkom XX veka, Beograd 1990, 154-156; J. Brković,
Svako o svojim zločinima, “Monitor”, br. 492, Podgorica 24. mart 2000; P. Bartl,
Albanci, 140; B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 154-155.
539
S. Burzanović, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz lične arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima, zločinima i pokrštavanju muslimana 1912-1913.
godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 288.
126
su prazan grad. Lokalno muslimansko stanovništvo koje je izbjeglo
ostavilo je za sobom otvorene kuće “s trpezom na vidljivom mjestu,
na kojoj je stajao hljeb sa britvom u njemu i pokraj njega so”, što je
tradicionalno u ovim krajevima imalo za cilj da umilostivi vojsku
da ne popali kuće. Kuće nisu popaljene ali su totalno opustošene.
Pljačkanje grada je trajalo punih 20 časova, dok konačno nije
organizovana nova vlast. U pljačkanju su učestvovale i crnogorske
žene koje su išle iza vojske. Komandant Istočnog odreda crnogorske
vojske general-serdar Janko Vukotić izrazio je zahvalnost svojoj
vojsci na ulasku u Bijelo Polje, izuzimajući od toga one vojnike
“koji su kroz varoš pljačke i zulume činili”.540 Neki od tih vojnika su
javno bili batinani. Pripadnici crnogorskih dobrovoljačkih jedinica
su smatrali da su zauzimanjem sandžačkih krajeva nastupili dani
osvete. Njihovo ponašanje je išlo dotle da su smatrali da muslimane
treba pretvoriti u raju.541 Crnogorci su došli i u pešterska sela, gdje
su izvršeni brutalni obračuni sa tamošnjim muslimanima, praćeni
pljačkom i paljevinom njihovih kuća. Srpski izvori su svjedočili da
crnogorska vojska u Sjenici i Pljevljima “nije poštovala život i imanja
pokorenih ljudi, a naročito Turaka”.542 Gavro Vuković je pisao kako
Crnogorac nije mogao zamisliti da može biti iskreni prijatelj sa
“Turčinom”, jer je “neprijateljstvo usađeno u njihove kosti od tolikih
vijekova”.543 Srpski izvori su ukazivali da se u vladinim krugovima
u Crnoj Gori sa šapatom govorilo o glasovima i izvještajima koji su
dolazili o pljačkama i ucjenama koje su vršili Crnogorci u osvojenim
krajevima.544
Neke jedinice crnogorske vojske su, poslije zauzimanju Sje­
nice, nastavile pretragu pešterskih sela u potrazi za oružjem, što je
zapravo bila samo krinka za pljačku i teror. Crnogorska i srpska
Javorska vojska su 25. oktobra 1912. popalili nekoliko muslimanskih
Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija
vlasti, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986, 67-68; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 234-235.
541
Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini
početkom XX vijeka, Odzivi, br. 6, Bijelo Polje 1973, 110.
542
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije, knj. V, sv. 3, 416.
543
Prema: B. Vuković, Etički odnos kralja Nikole prema protivniku, u: Kralj
Nikola - ličnost, djelo i vrijeme, II, 46. Kralj Nikola je, pak, pisao da je ratovanje
sa “Turcima” uljeglo junačku krv Crnogoraca: “ratujući s Turcima namirivali su
svoje potrebe za život, jer ih je ratovanje uzdržavalo od svakog rada”.
544
AS, MID, PO, 1912, f. XIII, d. 2.
540
127
kuća, ubili 12 domaćina iz toliko sela i zaplijenile 560 ovaca.545
Posebno su stradala sela Dolići, Ugao, Rasno i Tuzinje. Žalbe
stanovništva zbog nedoličnog ponašanje crnogorske vojske su bile
brojne.546 U sjeničkom kraju je bilo “osvetoljubivih i terorističkih
pokušaja... a kasnije i izvršenja, što nije doprinosilo konsolidaciji
prilika, već naprotiv, produbljivanju antagonizama”.547 Crnogorska
vojska, posebno dobrovoljci Beranske brigade, mahom iz
Vasojevića, izvršila je brojna nedjela i pljačke po tutinskom kraju.548
Načelnik mitrovačkog sreza A.S. Đurić izvještavao je 20. novembra
1912. komandanta Ibarske vojske o nedjelima crnogorske vojske:
“Crnogorske neregularne čete pod predvođenjem generala Avra
Cemovića iz Berana kompromituju svaku legalnu vlast. Oni pale
privatne građevine; otimaju i vode sobom tuđu stoku; ubijaju mirne
ljude; remete svaki red, zaveden u ovim krajevima; postavljaju nove
kmetove i svrgavaju one, koje su sami seljaci dotičnih sela birali
u prisustvu policijske vlasti; na grub način iznuđuju od srpskog
stanovništva hranu za svoje bašibozuke, kojima nikada nije stiglo
nikakvo vojničko sledovanje, nego se hrane i odevaju onim, što
opljačkaju; oni vrše nasilja nad slabim, muslimanskim ženskinjem,
što je, po verskim propisima muslimanskim, najviša sablazan. I to
sve čine na teritoriji na kojoj uopšte ne bi trebalo ni da se pojavljuje,
na levoj obali reke Drima, koju stranu treba da osigurava srpska
vojska i srpska vlast”.549
Nakon crnogorskog zauzimanja Mojkovca opljačkani su
kasarna i magacini osmanske vojske. Tom prilikom je ubijeno 12
muškaraca iz porodice Tutića. Za crnogorskom vojskom su išle
žene, sa i bez konja, koje su pljačkale magacine i kuće pojedinih
muslimana. U Poljima je opljačkana i lokalna škola, sa koje su odnijeti
prozori, vrata i ostali školski inventar. Crnogorske vlasti su skrenule
pažnju da se “zaštiti čast, sloboda i imanje muslimanskog življa
koje se pokorilo i prestalo da daje otpor”, pozivajući ujedno izbjegle
muslimane da se vrate, prijeteći im u protivnom konfiskovanjem
cjelokupne imovine, da budu “mirni, poslušni, lojalni i ispravni
V. Popović, Rodoslov suvodolskih Popovića, Beograd 1998, 60.
AS, MID, PO, 1912, f. VII, d. 8.
547
S. Čukanović, Ljudi i događaji, rukopis, 82.
548
AS, MID, PO, 1912, f. XII, d. 8.
549
AS, MID, PO, 1912, f. XIII, d. 1, pov. br. 4743; opšir. A. Avdić, Sporovi
između srpskih i crnogorskih vlasti u Sandžaku posle zaposedanja 1912. godine,
Novopazarski zbornik, br. 10, Novi Pazar 1986, 178.
545
546
128
građani”. Zauzimanje Berana bilo je popraćeno izvještajima o
hva­tanju “Turaka” koje “kroz ove potočine nalaze te ih robe kao
stoku”, pa ih “neprestano robe i tuku”. I u ovom gradu je došlo do
pljačkanja i pored izdatih naredbi i uputstava. Muslimani su potom
i ovdje bili pozvani na “red, mir i poslušnost”.550 Bilo je slučajeva
da su domaćini ubijani ispred svojih kuća naočigled ukućana, a kuće
paljene. Iz Berana je 38 talaca trebalo biti sprovedeno u logor u
Nikšiću. Na putu od Trešnjevika do Lijeve Rijeke poubijano je njih
25, od kojih je 16 bilo iz porodice Ramhusovića.551 Taoci iz Plava
vođeni su u Nikšić, a u Podgoricu iz Đakovice. Bili su to mahom
bogatiji i ugledniji muslimani. U zatvorima su bili zadržavani više
mjeseci. Nakon zauzimanja Bihora, Pešteri i Rožaja, opljačkano je
mnogo stoke “bez ikakvog zazora i otpora vlasnika”.552 Crnogorci su
palili i kuće pojedinih sandžačkih Srba da bi ih pokrenuli u borbu, jer
im se u početku nisu htjeli priključiti.553 Grupa Poličana iz Zagrađa
zarobila je jednog osmanskog intendanta sa parama, koje su potom
podijelili međusobno. Nakon 1918. oni su tim novcem kupovali
stoku i zemlju, te su se tako obogatili.554 U gornjobihorskom selu
Azane 16. oktobra 1912. prilikom ulaska crnogorske vojske stradalo
je 13 ljudi.555 U novoosvojenim gradovima su kao stalne posade
Opšir. P. Milošević, Oslobođenje Berana od turske vlasti 1912, Tokovi,
br. 10-11, Ivangrad 1975.
551
H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do Memoranduma, 85-86; M.
Memić, Korjeni zla i nasilja, 253; Isti, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, 65-66.
552
D. Vuletić, Polica kod Berana, Beograd 1998, 447. Po nekim podacima
osmanska vojska je u borbama oko Pljevalja imala 140 poginulih i preko 90 ran­
jenih vojnika, dok gubici kod bašibozuka nisu bili poznati; opšir. N. Rakočević,
Oslobađanje Pljevalja i Kamene Gore u balkanskom ratu 1912. godine, Sim­
pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, VII, Prijepolje 1979, 134-147; A.
Knežević, Oslobođenje Pljevalja u Balkanskom ratu 1912, Breznički zapisi, br. 6,
Pljevlja 1995, 135-141.
553
P. Milošević, Operacije Istočnog odreda crnogorske vojske u Sandžaku,
Gornjem Polimlju i Metohiji 1912. godine, Istorijski zapisi, knj. XXX, sv. 3-4,
Titograd 1972, 319, 335-336.
554
D. Vuletić, Polica kod Berana, 444; opšir. S. Bandžović, Migraciona
kretanja kolašinskih muslimana tokom XIX i početkom XX stoljeća, Rožajski
zbornik, br. 11, Rožaje 2002, 7-35.
555
Među njima su bili i Zahir Babačić, Bahto Luković i hodža Jonuz Bardo;
opšir. S. Šabotić, Redžo Šabotić, guslar iz bihorskog sela Azana, Almanah, br. 3-4,
Podgorica 1998, 74, nap. 10.
550
129
ostavljene dobrovoljačke jedinice, ili jedinice iz pograničnih plemena
predbalkanske Crne Gore.556
Crna Gora se u Prvom balkanskom ratu proširila za oko 7.000
kvadratnih kilometara i oko 240.000 stanovnika od čega je muslimana
bilo oko 160.000, Albanaca-katolika 20.000-25.000 i oko 50.00060.000 pravoslavnog življa.557 Crnogorska vlada je računala da će u
pripojenim krajevima, od 50.000 porodica, koliko ih je bilo u Crnoj
Gori, naseliti oko 5.000 porodica. Predviđala je da će za naseljavanje
ovih porodica imati 150.000 rala (30 rala za svaku), utvrđujući da će
u oblastima Peći i Đakovice imati na raspolaganju 100.000 rala, a u
okolini Pljevalja, Bijelog Polja, Plava i Gusinja 50.000, uzimajući
u obzir i imanja “odbjeglih i iseljenih iz novih krajeva”. Prve mjere
Crne Gore u pripojenim krajevima, u pogledu agrarnih odnosa, bile su
ustupanje imovine iseljenika Crnogorcima, rješavajući to Zakonom o
naseljavanju novodobijenih predjela od 27. februara 1914. godine.
Agrarna komisija je do februara 1914. izdvojila 2.600 rala zemlje
za naseljavanje 500 porodica. Najviše molbi za dodjelu zemlje bilo
je iz Pive, Drobnjaka, Nikšićke oblasti, Banjana, Kolašinskih polja,
Morače, Kuča, Bjelopavlića. Do sredine juna 1914. bilo je podnijeto
10.019 molbi za dodjelu zemlje.558
U dijelu Sandžaka koji su zauzele crnogorske jedinice bilo
je dosta primjera samovolje i progona lokalnog muslimanskog
stanovništva. Austrijski izvori su izvještavali, sa granice na Metaljci,
kako su krajem oktobra 1912. bila spaljena muslimanska sela Lever
Tara, Đurđevića Tara, Glibače, Maoče, Stančane, Orulja, Mali Kolašin,
što je bio razlog za bjekstvo stanovništva.559 Crnogorska vojska
izvršila je zločine na području Šahovića, gdje je popaljeno 140 kuća
Kalića i 41 kuća Drpljana “koji su se bili predali crnogorskoj vojsci i
ukazali im svu lojalnost”. Polovinom novembra 1912. kralja Nikolu
su izvještavali kako su “Poljani junački napali i poubijali 60 Turaka u
Upor. Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini početkom XX vijeka, 110.
557
B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 19121915, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3-4, Beograd 1973, 164.
558
Đ. Pejović, Agrarna politika crnogorske vlade u krajevima oslobođenim
u Balkanskom ratu 1912. godine, Istorijski zapisi, br. 1-2, Cetinje 1955, 236-240;
Isti, Uzroci masovnog iseljavanja stanovništva iz Crne Gore (1878-1916), Istori­
jski zapisi, br. 2, Titograd 1962, 224.
559
Dž. Juzbašić, Nacionalno-politički odnosi u Bosanskohercegovačkom
saboru i jezičko pitanje (1910-1914), ANU BiH, Sarajevo 1999, 148, nap. 17.
556
130
Kičini kod Korita i Boljara”. Narod je bježao u Bosnu ili ka udaljenim,
maloazijskim krajevima osmanske države. Na brojne zločine
crnogorske vlasti nisu oštrije reagovale.560 Crnogorski kralj Nikola je
krajem novembra 1912. poslao jednu delegaciju, na čelu sa Pavlom
Vujsićem, da obiđe Plav, Gusinje, Berane, Peć, Đakovicu, Rožaje i
Bijelo Polje, i da suzbije nasilje uz instrukcije Vujsiću da je on “poslat
tamo da tuče, da vješa one faliotne ljude koji grde ime crnogorsko
u te novodobijene krajeve”.561 Ove posjete nisu ipak donijele željeni
mir i sigurnost i pored ovlašćenja koje su imali specijalni kraljevski
izaslanici. Slobodan Turlakov piše da je kralj Nikola “badava” uvodio
kazne za vojna lica (šibljiku), kao i za činovnike i civile (batinu): “čak
i oni koje je slao da kazne pljačkaše, i oni su pljačkali”.562
U novoosvojenim krajevima Crna Gora je uvela okupacioni
sistem, a u njenim službenim dokumentima nije se pominjalo “oslo­­
bađanje novih teritorija”, već “osvajanje” ili “pripajanje”, što je naj­
vjerovatnije bilo posljedica etničke strukture osvojenih kraje­va, gdje
većinsko, nepravoslavno stanovništvo to svakako nije doživljavalo kao
oslobođenje. Tek docnije se usvaja termin “novopripojeni krajevi”.563
Stanje okupacije i vojnih uprava trajalo je sve do novembra 1913. kada
su i ovi krajevi konačno proglašeni sastavnim dijelom Crne Gore, a
svi stanovnici postali njeni državljani.564 Uspostavljena crnogorska
upravno-policijska i sudska vlast u pripojenim krajevima imala je
prvobitno izrazito vojni karakter, posebno u krajevima gdje je većinu
činilo muslimansko stanovništvo.565 Odnos mjesnih vlasti prema ovom
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 40-41.
Ž. Šćepanović, Društveno-političke prilike u Bijelom Polju i okolini
početkom XX vijeka, 110; A. Avdić, Sporovi između srpskih i crnogorskih vlasti u
Sandžaku posle zaposedanja 1912. godine, 180.
562
S. Turlakov, Vodič za Srbe početnike (1804-1941), Beograd 1999, 109.
563
Srbija je imala sličan odnos prema uređenju svojih “novih krajeva”.
Vladajući radikali Nikole Pašića smatrali su da u te nove novopripojene oblasti
treba uvesti zaseban, vojno-policijski režim. U skupštinskoj i javnoj raspravi pred­
stavnici vlasti su ukazivali kako stanovnici tih krajeva nisu dovoljno kulturni, niti u
dovoljnoj mjeri politički razvijeni,da se ustav Srbije ne može proširiti na te oblasti,
pošto njihovi stanovnici navodno ne bi znali da koriste prava koja bi dobili. Zato
su u tim krajevima, preko svog ministra unutrašnjih poslova, i Uredbe o novim
krajevima“ zaveli režim po svojoj volji”; opšir. D. Stojanović, Kraj nacionalne
arogancije, “Helsinška povelja”, br. 103-104, Beograd januar-februar 2007.
564
M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 235.
565
M. Dašić, Pregled teritorijalnog širenja crnogorske države, Istorijski
zapisi, br. 1, Titograd 1987, 130-131.
560
561
131
stanovništvu usmjerio je djelimično i raspis ministra unutrašnjih djela
izdat krajem 1912. po kojem se svim upravnim vlastima na osvojenim
teritorijama daju uputtva za suzbijanje odmetništva, pošto je dosta
stanovništva u strahu bilo izbjeglo.566 Po tom uputstvu preporučivano
je spaljivanje odmetničkih kuća, oduzimanje imovine za državu,
predavanje sudu punoljetnih muških članova iz porodičnih zadruga
odmetnutih lica, koji su se tretirali kao jataci. Radikalne mjere koje
je preporučio ministar unutrašnjih djela u tumačenju i primjeni na
terenu poprimili su drastične oblike.567 U novopripojenim krajevima
za činovnike su imenovana mahom nestručna lica, među kojima je
bilo i nepismenih seljaka. Činovništvo je pretežno, ili skoro isključivo
postavljano od mještana ili graničara, odnosno iz pograničnih oblasti,
naročito Vasojevića. Ovakvim predstavnicima crnogorske vlasti
pogodovali su uslovi za samovolju, revanšizam i zloupotrebe.568 U
izvještaju Milorada Jovanovića, načelnika okruga prijepoljskog,
upućenom 1912. u Beograd uočavano je da se iz držanja crnogorskih
vlasti ne može saznati kakve se politike zapravo drži Crna Gora prema
muslimanima: “Ima mnogo nedoslednosti u držanju prema njima. U
ponečemu ih vređaju bez razloga i potrebe; zabranjeni su na primer
svi radovi čak i poljski, nedeljom i praznikom, a kada su se na to i
na još neke postupke žalili, sam je Kralj rekao njihovim prvacima ‘u
mene je tako a kome se ne dopada neka preturi ponjavu preko ramena,
pa neka ide kud zna’, ukazujući da se istodobno muslimanski glavari
postavljaju za komandire, a “notorne kolašinske hajduke za perjanike”
zaključujući dalje “okolnost, što je država slaba što se mnogo ne oseća
u novim granicama Crne Gore, čini da utoliko slobodnije dela životna
sila samog naroda. Izražaji te sile nisu istina ni malo kulturni, ali ni u
jednoj državi, gde je malo čega kulturnog, izgledale bi kulturne metode
u borbi protiv nacionalnih i državnih protivnika kao preuranjene”.569
ACG, MUD, Upravno odjeljenje (dalje: UO), 1912, f. 131, 2945.
Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija
vlasti, 90.
568
B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog do Prvog svetskog rata,
Rožajski zbornik, br. 5, Rožaje 1986, 14-15.
569
On dalje, između ostalog, piše: “Crna Gora se nalazi u težem položaju
prema muslimanima u njenom delu Sandžaka nego mi prema našim. U crnogorskom delu Sandžaka je relativno više muslimana nego u našem. Rožajski kraj, Bihor, jedan pojas duž hercegovačke granice - to su skoro čisti muslimanski krajevi.
Svi su ti krajevi - osobito Kolašin - nastanjeni najboljim muslimanskim življem,
kome po svežini i otpornosti nema ravna nigde u oslobođenim oblastima ni našim
ni crnogorskim” - opšir. M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju krajem XIX i početkom XX veka, 245-246.
566
567
132
Mada je crnogorska vlast zvanično garantovala jednakost i
slobodu vjere, prvih nekoliko mjeseci, imami i muftije nisu obavljale
svoje dužnosti. Mektebi nisu radili, a džamije su, većinom, bile
zatvorene. Sa osmanskom vojskom su otišle i mnoge hodže, imami
i mujezini. Sve do juna 1913. bjelopoljski muftija Jusuf Delević
vršio je vjerske obrede za muslimane na teritoriji od Pljevalja do
Peći “gdje je za tursko doba službovalo pet kadija i pet muftija”.570
Zgrade nekih mekteba su bile korišćene za smještaj vojske i vojnog
materijala ili doseljenih crnogorskih porodica.571 Od ljeta 1913. bilo
je dozvoljeno otvaranje do tada zatvorenih džamija. Nakon dobijanja
dozvole mektebi su ponovo otvoreni. U njima je “nastava izvođena
na turskom jeziku, i to od nekvalifikovanih lica, čime se naglašavao
islamski duh i nostalgija za turskom državom” – misli i piše dr. Branko
Babić.572 Mektebi su u septembru 1913. ponovo zatvoreni. Djeca
su usmjeravana ka državnim osnovnim školama, što je nailazilo na
odbojnost muslimanskog stanovništva, plašeći se otuđivanja svoje
djece od islama. Crnogorska država je otvaranjem osnovnih škola
i širenjem školske mreže, preko školskih programa “priželjkivala
brže udržavljenje i makar djelimičnu nacionalizaciju Muslimana i
Albanaca”.573 Iz Rožaja su crnogorski oficiri izvještavali nadležne
B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog do Prvog svetskog rata, 12.
B. Babić, Osnovno obrazovanje muslimanske i katoličke djece u
novooslobođenim krajevima Crne Gore 1913-1914. godine (dalje: Osnovno obrazovanje), Rožajski zbornik, br. 6, Rožaje 1987, 89.
572
B. Babić, Osnovno obrazovanje, 90.
573
B. Babić, Osnovno obrazovanje, 94-95. Milan Cemović, v. d. nadzorni­
ka Beransko-zatarskih škola, 10. novembra 1913. piše, između ostaloga, crno­
gorskom ministarstvu prosvjete i crkvenih poslova: “Nada je na školu. Škola će
vremenom sve rasčistiti samo u njoj da rade spremni radnici, prožeti patriotizmom
i nežaliti se raditi djelom i rečju van škole. Škola će uspjeti, da su Srbi musliman­
ske vjere a ne Turci a tu je dosta učinjeno. Njihov nacionalitet će se vrlo lako
uništiti i asimilovati s nama, zato što nosi karakter religiski a njihov religijski
kult je sišao na najniži nivo, jer ga vrše glupe i nepismene odže, koje kao takve
treba da podržavamo i da ne plaćamo za vjeroučitelje osnovnih škola. Odže su
auktoritet u muslimanskom narodu, njih platiti a zato su odani, značilo bi privlačiti
omladinu i vaspitati ih u našem nacionalnom duhu. Što će pak odže predavati
religiju, to ništa ne znači, jer kao što rekoh, prosti i nepismeni a uz to i prirodno
skučeni, moraju kapitulirati pred obrazovanijim, pismenijim i spremnijim. Ovo
se vrlo lako može izvesti u Plavo-Gusinjskoj Oblasti, Beranskoj , Bjelopoljskoj
i Pljevaljskoj, tim prije što taj muslimanski narod govori srpski i mnoge običaje
zadržao je naše a suviše, što mnogi vode porijeklo iz stare Crne Gore” – prema:
D. Kujović, Nekoliko svjedočanstava kao prilog ilustraciji prosvjetnih prilika u
novooslobođenim krajevima Crne Gore tokom 1913. godine, Istorijski zapisi, br.
1-4, Podgorica 2003, 207.
570
571
133
organe na Cetinju da je stanovništvo rožajske oblasti mirno i lojalno,
ali da su zapažene pljačke, paljevina kuća, i druga nasilja. Kralj
Nikola je naredio brigadiru Janku Vukotiću 4. oktobra 1912. godine:
“nemoj puštati Vasojeviće u skladišta da pljačkaju i uznemiruju
narod, nego drži jaku disciplinu”. Zbog takvih razloga je Vuković
izdavao naredbe Avru Cemoviću, komandantu Donjovasojevićke
brigade: “kako znaš stani na put pljački, otimačini u Rožajskoj nahiji,
a u sporazumu sa upravnim vlastima”.574
Gorku sudbinu imali su muslimani u plavsko-gusinjskom kraju
“koji nije imao većih nedaća u svojoj istoriji od onih koje je njegovo
stanovništvo preživelo, posebno 1913. godine. To su bile paljevine
sela, pljačke, ubistva, nasilna pokrštavanja u takvom broju da to nije
zabeleženo nikada i ni u jednom kraju Balkana”.575 Muslimansko
stanovništvo se dosta korektno odnosilo prema crnogorskoj
vojsci koja je bila dočekana hljebom i solju, “što prema drevnim
običajima predstavlja vijernost koja se ne smije prekršiti” i nije
davalo svojim ponašanjem bilo kakvog povoda za izazivanje nove
vlasti. Uspostavljanje vlasti bilo je praćeno odmazdom i progonom
lokalnog muslimanskog stanovništva. Bila su popaljena i razorena
muslimanska sela Novšići, Donja Ržanica i Pepići. U zimu 1912.1913. u Plavu i Gusinju je prikupljena velika količina oružja.576
Mjere protiv lica koja su posjedovala oružje, ili bila sumnjiva,
poslužili su vlastima da nasilje pravdaju legalnim sredstvima.577
U februaru 1913. na teren Plava i Gusinja upućena je brigada pod
komandom Avra Cemovića koja se prije nalazila u Sandžaku prema
Tutinu i Ribariću. Nakon dolaska na teren Plava i Gusinja, njegove
čete počele su paliti kuće, ubijati ljude, otimati stoku i vršiti nasilja
nad muslimankama. Tokom 1913. u Plavu i Gusinju je strijeljano
oko 800 lica. Muškarcima je bilo naređeno da nose crnogorske
kape.578 Sve je to predstavljalo uvod u još dramatičnija zbivanja
A. Matović, Rožaje - kroz vjekove, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje
2001, 185.
575
E. Mušović, Muslimani Crne Gore, 136-137; M. Memić, Plav i Gusinje
u prošlosti, 200-203; M. Imamović, Pregled istorije genocida nad Muslimanima
u jugoslavenskim zemljama, 686-687; R. Gruda, Sandžak u sjenci topova, Novi
Pazar 1997, 55.
576
ACG, MUD, UO, 1912, f. 131, 2979.
577
Upor. “Preporod”, br. 10/474, Sarajevo 15. maj 1990; M. Ekmečić,
Stvaranje Jugoslavije, II, Beograd 1989, 661; M. Memić, Plavljanski i Gusinjski
Bošnjaci, feljton, “Oslobođenje”, Sarajevo 28. juli - 4. avgust 1994.
578
ACG, MUD, UO, 1913, 374/2, br. 429.
574
134
kada su otpočela nasilna pokrštavanja stanovništva. Pokrštavanje je
vršeno uz saglasnost ministarstva unutrašnjih djela koje je odobrilo
sveštenstvu da pristupi ovoj akciji. Saglasnost je dala i Mitropolija
pod uslovom da se pokrštavanje izvede po crkvenim zakonima. Da
bi spasili svoje živote ljudi su bili primorani da se pokrštavaju. Svi
su morali prethodno da prilože taksirane molbe i nađu dva svjedoka
pravoslavca. Potom su dobijali nova - hrišćanska imena. Hadži
Abdulah Gruda, imam Ali-pašine džamije u Gusinju da bi izbjegao
krštenje, dao je zlato trgovcu Simu Zakovom Foliću iz Gusinja.
Svake nedjelje su morale muslimanske žene i djevojke, kao nove
pravoslavke, da izlaze na “begluk” i zajedno sa Crnogorcima igraju
crnogorsko kolo, koje je zbog svog nacionalno-vjerskog šarenila
nazivano “šareno kolo”. U izvještaju Janka Vukotića iz aprila
1913. se navodi: “Danas u Plavu i Gusinju nema ni jednog Turčina
po spoljašnošću, nego su svi Srbi. Najprije je jedno 240 Turaka
mušketano, a ostatak je pokršten”. Po nekim podacima, proto Đorđe
Šekularac iz Gusinja pokrstio je 12.000 muslimana. Ovakve akcije
pokrštavanja i strijeljanja nekoliko stotina ljudi koji su se tome
odupirali prijetili su potpunim istrebljenjem muslimana na ovom
području.579
Upor. M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 205-219; M. Gligorijević, Rat
i mir Vladimira Dedijera, Beograd 1986, 232; R. Gruda, Pokrštavanja muslimanskog i albanskog stanovništva Gusinja i Plava, “Sandžak”, br. 2, Sarajevo 8. oktobar
1990; H. Čengić, Genocidi nad Muslimanima Bošnjacima u Sandžaku, u: Društveni
i državno-pravni kontinuitet Sandžaka, Sarajevo 1996, 234-235; H. Avdić, Položaj
Muslimana u Sandžaku, 69-74; M. Imamović, Historija Bošnjaka, 458-459; M.
Bojić, Historija Bosne i Bošnjaka, Sarajevo 2001, 503. Pojedini autori su pokušavali
da u svojim radovima “odbrane” i “amnestiraju” crnogorsku državu od onog čemu
su muslimani bili izloženi 1912.-1913. godine, pojednostavljeno pokažu kako nasil­
no pokrštavanje nema izvorište i uporište u državnoj politici Crne Gore, da demanti­
raju naknadno “sređivanje” računa za ranije izgubljene bitke i neostvarene planove.
Država, u principu, nikada ne odgovara za krivična djela, ali, kažu pravnici, snosi od­
govornost za posljedice krivičnog djela koje su u vršenju službe izvršili njeni organi,
administracija, vojska, policija. Indikativno je kako je Jovan Cvijić prikazivao ovo
nasilno pokrštavanje. On piše: “Kad su Crnogorci osvojili Plav i Gusinje, preveli
su mnoge muhamedance srpskog jezika u pravoslavnu veru, između ostalih i hodžu
(turskog sveštenika) u Plavu, koji je, pokrstivši se, uzeo srpsko istorijsko ime Balša
Balšić. Ovi pokrštenici, naročito hodža, nisu mogli trpeti da njihovi dojučerašnji
jednoverci ostanu muhamedanci, i svim su ih načinima primoravali da pređu u pravoslavnu veru. Bivši hodža je tražio da postane predsednik prekoga suda, i u tom
svojstvu čak kaznio smrću neke od svojih rođaka koji su oklevali da odmah prime
hrišćanstvo. Preobraćanje u novu veru uzelo je velike razmere” - prema: J. Cvijić
- I. Andrić, O balkanskim psihičkim tipovima, Beograd 1996, 51. Blažo Ralević
piše da su se muslimani pokrstili “samoinicijativno i kolektivno. Gotovo trijumfalno,
579
135
Vršeni su i pritisci i po brojnim mjestima da se muslimani, koji se
nisu iselili, pokrste. U Andrejevici je početkom marta 1913. pokršteno
10 porodica, u Rožajama dvije, dok je 68 porodica iz Gornje Ržanice
čekalo na odobrenje za pokrštavanje.580 Novi “vjernici” su bili izuzeti
od potrebnog šestomjesečnog kanonskog roka pripravnosti, nakon
koga se vršilo pokrštavanje.581 Više stotina muslimanskih porodica
u Pećkoj oblasti, iz Brestovnika, Novog Sela, Trebovića, Dubova,
Drenice, Loćana, Crnobrega, Kritčine, Lješanja, Jagode, Petrića,
Zajmova, Prilepa, Jablanice, Kruševa, Svrke, Istinića, Streoca,
Raušića, Glođana se bilo, u nevolji, prijavilo za pokrštavanje. U Peći
je bilo obrazovano i društvo “Liga za pokrštavanje” sastavljeno od
lokalnih trgovaca koji su propagirali ovu akciju.582 Po naređenju
generala Radomira Vešovića, u prisustvu pravoslavnih sveštenika iz
Peći, u januaru 1913. sprovedeno je nasilno pokrštavanje Albanaca.
Oni koji bi se usudili i tome suprostavili bili su ubijeni. Prema tvrđenju
kao da su jedva dočekali da im se pruži prilika za taj odušak” - prema: B. Ralević,
Kaludra, Beograd 1976, 68; Dr. Radoš Ljušić, pak, piše kako je prelazak sa islama
na pravoslavlje u novoosvojenim krajevima bio najčešće “iz neke nužde, ali nikada
planski i u državnoj organizaciji” - prema: R. Ljušić, Istorija srpske državnosti, 311;
Crnogorska državna politika, piše Ž. Andrijašević, zadugo nije imala izraženu kat­
egorijalnu distinkciju prema pojmovima “musliman”, i “Turčin”, mada je pravljena
jasna razlika između “Turaka-Azijata” i “domaćih Turaka”. Stav države Crne Gore
prema nasilnom pokrštavanju proizilazio je, po Andrijaševiću, iz njene vjerske poli­
tike: “Tolerantan odnos koji je ova država imala prema “svojim muslimanima” od
1878. do 1912. najuvjerljiviji je dokaz o karakteru te politike”. On je, na kraju svoje
studije, ponovio da nasilno pokrštavanje nema izvorište i uporište u državnoj politici
Crne Gore; opšir. Živko M. Andrijašević - Zoran Stanojević, Pokrštavanje muslimana 1913. godine, Podgorica 2003; takođe vidi prikaz ove knjige od S. Bandžovića u:
Beharistan, br. 14, Sarajevo zima 2004, 288-292. Z. Janjetović smatra da je nasilno
pokrštavanje muslimanskog i katoličkog življa 1912.-1913. bila vjerovatno najodi­
oznija crta crnogorske vlasti: “Nema dokaza da je ovo rađeno po nalogu crnogorske
vlade, ali činjenica da je to činjeno na toliko mesta kao da ukazuje da je cela ak­
cija centralno vođena” – nav. prema: Deca careva, pastorčad kraljeva: Nacionalne
manjine u Jugoslaviji 1918-1941, Beograd 2005, 104-105.
580
ACG, MUD, UO, 1913, f. 132, 120.
581
B. Babić, Politika Crne Gore u novooslobođenim krajevima 1912-1914,
Beograd 1984, 234-235.
582
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 63-64; upor.
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, 200. N. Rakočević smatra da za akciju
pokrštavanja nije bilo instrukcija sa Cetinja, već je na “svoj način” tumačena
jedna naredba Ministarstva unutrašnjih djela od 21. decembra 1912. odnosno 3.
januara 1913. godine. U toj naredbi je stajalo da se pojedinci koji se dobrovoljno
jave za pokrštavanje upućuju mjesnom sveštenstvu na dalji postupak; opšir. N.
Rakočević, Srpsko-albanski odnosi 1878-1914. godine, u: Srbija i Albanci u XIX i
početkom XX veka, Beograd 1990, 156.
136
popova, u okolini Peći je pokršteno oko 10.000 lica, u samoj gradu
200, a među njima i jedan hodža i jedan derviš.583 Prilikom akcije
pokrštavanja posebno se istakao komandant crnogorske žandarmerije
(krilaša) Savo Lazarević, koji je kod Albanaca pominjan, zbog
velike okru­tnosti, kao Sav Batarja (Plotun). U Đakovici su stotine
muslimana bili prisiljeni da pređu na pravoslavlje, a mnogi imami
su pogubljeni.584 Katoličkom svešteniku L. Paliću su na obe ruke
odsječena po dva prsta, kako se ne bi mogao krstiti sa pet, već samo
sa tri prsta.585 Dušan Jovović je, u martu 1913. iz Kraljevske oblasne
uprave u Peći, izvještavao Jovana Plamenca, crnogorskog ministra
unutrašnjih djela, o mučenjima i ubistvima koje je primjenjivao radi
razoružanja lokalnog stanovništva, o pokrštavanju koje je uslijedilo
nakon ovih mjera, o potrebi “rastrebljivanja” stanovništva. Isticao je
da djeluje na vlastiti rizik, ali da se nada da će ga u slučaju žalbi na
njegov rad ministar zaštititi.586
U sjevernoj Albaniji su spas potražile i brojne albanske mu­
ha­­džirske porodice iz Peći i Đakovice. Njihove kuće su bile pa­
ljene a oni tretirani kao odmetnici.587 Zbog pokrštavanja koje su
sprovodile crnogorske vlasti neki Albanci su bježali na teritoriju
koju je zauzela srpska vojska. To se događalo i nakon pokrštavanja.
Kada bi ih neko upitao za novo, “hrišćansko” ime oni ga se nisu
M. Ekmečić, Ratni ciljevi Srbije 1914, Beograd 1973, 129.
P. Bartl, Albanci, 140; opšir. Z. Cana, Gjenocidi i Malit te Zi mbi populin shqiptar 1912-1913, Dokumente, Prishtine 1996.
585
M. Memić, Korjeni zla i nasilja, 254.
586
D. Jovović, pored ostalog, piše: “Nad svije koji su mi bili i malo sumljivi
primjenjivao sam sve vrste tjelesnih kazna. – Tukao sam ih, držao sam ih po zimi
noćno u vodi i na svaki način mučio. Ovim načinom počelo se još više zakopano
oružje nalaziti. Ovako se pronašlo oko 50 pušaka ali se dalje nije moglo. Po 5-6
kod jednog nalazilo se. Sve biće i muke bile su dalje uzaludne. Ja sam onda nare­
dio, da se strijeljaju svi oni koji su sumljivi i ako nijesam kompetentan da izričem
smrtne kazne, a komandanta žandarmerije Kom. Lazarevića posalo sa 150 vojnika
i jednim topom po sela, da ubija sve one kod kojih se oružje pronađe, kao i one
za koje se dokaže da ovo imaju, pa i ako se ne nađe, jer sam držao da istog ima
više kod seljaka nego kod trgovaca. Ovako isto izdao sam naređenje i kapetanima
gusinjskom i pećskom” – prema: S. Burzanović, Nekoliko neobjavljenih dokumenata iz lične arhive Jovana S. Plamenca o nasiljima i zločinima i pokrštavanju
muslimana 1912-1913. godine, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004, 306.
587
Upor. J. Lluka, Shperngulja e Shqiptareve nga Peja e rrethina ne vitet
1912-1994, Prishtine 1997, 17-18; H. Šarkinović, Bošnjaci od Načertanija do
Memoranduma, 83-84.
583
584
137
mogli sjetiti, dodajući da “zna kum”.588 Muslimansko i albansko
stanovništvo je tada u sveopštoj nevolji, bježeći i sklanjajući se od
većeg zla, bez mnogo izbora, u srpskoj državi gledalo izvjesniju
garanciju za svoju ličnu i imovinsku sigurnost.589 Katolici i po­
kršteni muslimani su, spašavajući se od “vladavine užasa”, ma­
sovno prelazili preko Bijelog Drima u metohijske krajeve koje je
zaposjela srpska vojska. Tako su tamo prelazili i mnogi nepokršteni
muslimani, bojeći se pokrštavanja.590 Odbjegli su ostavljali skoro
svu imovinu. Crnogorske vlasti su odmah konfiskovale tu imovinu
i zbirali pokretnine.591 Na neskriveno zgražavanje pojedinih stranih
dopisnika zbog neciviliziranog ponašanja crnogorske vojske prema
albanskom stanovništvu, odgovoreno im je: “Ali, oni su životinje.
Divlje životinje. Napravili smo veoma dobru stvar”.592 Nasilno
prevođenje Albanaca-katolika na pravoslavlje je izazvalo reakciju
Austro-Ugarske koja je tim povodom uputila protest Crnoj Gori.593
Na Kosovu nastaju velike etničke promjene. Srpski ra­dikali su
za činovnike slali ljude kojima je bio glavni cilj da se brzo obogate
pljačkom. Represivna politika je dovela do pobune albanskog
stanovništva koju je u krvi ugušilo nekoliko divizija srpske vojske.
Dio stanovništva turske nacionalnosti odlazi u Osmansko carstvo,
kao i albanskog stanovništva, koje jednim dijelom odlazi i u Albaniju.
Iseljavanje je bilo naročito masovno 1913. i 1914. godine. B. Bošković
iseljenički pokret “islamiziranog sveta” objašnjava “čežnjom za
svojom verskom maticom”. Ise­ljavanjem su zahvaćeni i krajevi
sjeverno od Prištine, između rijeke Sitnice i Laba. Tu su još 1861.
došli Čerkezi sa Kavkaza i obrazovali sela Gornju i Donju Aziziju.
Redžep Škrijelj navodi da su u rušilačkom pohodu bugarskih jedinica
spaljene i opljačkane gotovo sve kuće u Mazgitu, gdje je živio veliki
M. Ekmečić, Ratni ciljevi Srbije 1914, 129; D. Pavlović, Olako obećana
brzina, Zagreb 1988, 119-120.
589
N. Rakočević, Odnosi Crne Gore i Srbije u periodu 1912-1914. godine,
u: Velike sile i Srbija pred Prvi svetski rat, Beograd 1976, 580.
590
Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata iz bečkih arhiva o pokrštavanju i
iseljavanju muslimanskog stanovništva iz oblasti koje je Crna Gora oslobodila u
balkanskim ratovima 1912/1914 (u daljem tekstu: Nekoliko dokumenata), Alma­
nah, br. 41-42, Podgorica 2008, 297.
591
Ž. Andrijašević-Z. Stanojević, Izvještaj “Išljedne komisije za izviđaj
raznih zloupotreba u novooslobođenim krajevima”, Almanah, br. 19-20, Podgori­
ca 2002, 281-282.
592
B. Jezernik, Zemlja u kojoj je sve naopako, 154.
593
AS, MID, PO, 1913, f. XV, d-2.
588
138
broj muhadžira porijeklom iz Nikšića.594 Prema srpskim izvorima
većina naseljenika iz Mazgita se prijavila okružnom načelniku Miti
Kalajdžiću da dobije pasoš kako bi se iselili. On je navodno njih
pozivao da ostanu, na šta su oni odgovorili da se “sele iz razloga što
je jedino muslimanska vera Alahom određena da upravlja i gospodari
drugim verama, i da ne može po njihovom Koranu biti potčinjena
drugoj veri”, zaključujući da je “prirodno da su posle ovakve izjave
dobili pasoš”.595 Već 1913. u Malu Aziju se sele brojni Čerkezi,
većina crnogorsko-hercegovačkih muhadžira, uz nove, albanske
muhadžire.596 Ovaj prostor ostaje skoro bez stanovnika. Koriste ga
okolna sela (Ugljare, Bresje, Crkvena Vodica, Plemetina, Prilužje,
Babin Most, Donja i Gornja Brnjica) za ispašu. Tu je u periodu
1918-1941. nastalo devet naseljeničkih kolonija: Kosovo Polje,
Obilić, Mileševo, Lazarevo, Devet Jugovića, Orlović i naseobine
u Kruševcu i Donjem Mazgitu.597 Albanci koji su se iseljavali sa
Kosova nakon balkanskih ratova odlazeći put Osmanskog carstva
stizali su i na Bliski istok. Tada se u Siriji, u Alepu naseljava 150
porodica iz Peći i Vučitrna, a u Damasku formira najveća albanska
kolonija na Levantu od 5.000 lica. U Bejrut se u istom periodu
doselilo nekoliko porodica iz Preševa.598
Početkom maja 1913. na Cetinje je, kod kralja Nikole, stigla
delegacija uglednih građana Gusinja koja ga je upoznala sa svim onim
što se desilo u Gusinju i Plavu. Kralj je čvrsto obećao da će narediti da
se sve džamije otvore i da narod slobodno ispovijeda bilo koju vjeru.
Ubrzo je, 7. maja 1913. u Gusinje stigao brigadir Mašan Božović,
kraljev izaslanik, koji je preuzevši dužnost oblasnog upravitelja,
na zboru pred oko 15.000 ljudi pročitao kraljevu proklamaciju o
U ovom selu je do rata bilo 130 domova. Već 1913. iselilo se 118 poro­
dica; opšir. R. Škrijelj, Bošnjački Mazgit – muhadžirska oaza Bošnjaka na Kosovu, 202.
595
Savremenici o Kosovu i Metohiji 1852-1912, 385, 431.
596
Ruska vlada je, nakon sukoba na Kosovu u ljeto 1998. godine, donije­
la i potom sprovela odluku o preseljavanju dijela preostalih Čerkeza u njihovu
istorijsku domovinu Adigeriju, na sjeveru Kavkaza; također vidi: O. Zirojević,
Izbegličke reke teku, “Republika”, br. 208-209, Beograd 1-31. mart 1999; M.
Nedeljković, Kosovo i svetski rat, Beograd 1999, 230.
597
B. Bošković, Naseljenici na Kosovu i Metohiji (1918-1941) i njihov progon (1941-1944), s posebnim osvrtom na bosansko-hercegovačke naseljenike, u:
Migracije i Bosna i Hercegovina, 416.
598
N. Seferović, Kolonija hercegovačkih Muslimana u Kajzeriju u Palestini, Zbornik radova Etnografskog instituta, knj. 12, Beograd 1981, 52.
594
139
slobodi vjeroispovjesti, da se svi nasilno prevedeni u pravoslavlje
mogu vratiti islamu. Hodžama su bili vraćeni ključevi od džamija:
“Istog je dana ta ogromna masa ljudi krenula prema rekama Grnčaru
i Vruji, gde su prali i peskom trljali mesta kuda su posipani vodicom,
toliko jako dok im krv ne bi potekla. Sve tri gusinjske džamije nisu
mogle da prime one koji su željeli da klanjaju”.599 Strah je ipak ostao.
Tragovi su bili duboki. Taj mučni period u narodu je ostao pod
imenom “pljačka”, a riječju “mušketa” obilježava se 1912. godina
kada je “pobijeno oko osam stotina ljudi samo zato što nisu prihvatili
pokrštavanje”.600 Zbog svega počinjenog i preživljenog mnogi su
krenuli ka osmanskim krajevima. Još za vrijeme pokrštavanja znatan
dio stanovništva prebjegao je u sjevernu Albaniju. Dio njih će
priključiti komitskog pokretu pod vođstvom Bajrama Curija.
Muslimani u bjelopoljskom kraju su bili izloženi velikim
maltretiranjima, naročito po selima. Predsjednik opštine iz Zatona
koristio je imovinu izbjeglih muslimanskih porodica u lične
svrhe, zadržavao za sebe dio prikupljenog poreza, uzimao mito od
nezaštićenih ljudi. Predsjednik bistričke opštine Arso Balšić je otišao
još dalje. On se nasilno oženio sa Hankijom Mahmutović, kćerkom
starog Nurka Mahmutovića iz Radove Glave, odveo je u crkvu
i pokrstio u Milicu. Zbog počinjenih zločina nad muslimanskim
življem u bjelopoljskom kraju bila je formirana državna isljedna
komisija. Ona je utvrdila da su tu izvršena 44 ubistva. Sudu su bila
predata 23 lica zbog počinjenih zločina. Odgovornost se nije mogla
potpuno sprovesti jer, kako je naglašavala komisija “nedostajali
su operacijski dnevnici o pokretu pojedinih jedinica, pa je bilo
teško ustanoviti da li su oni koji su ubijeni stradali samo zato što
su pružali otpor vojsci, ili su bili žrtve samovolje pojedinaca”.601
M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 240-241. Jo­
van Jovanović plavsko-gusinjska zbivanja pojednostavljuje: “Naime, poslije odlaska Janka Vukotića sa područja oslobođenih krajeva u Limskoj dolini, u Plavu
je neki kabadahija Milutin vršio represalije nad Muslimanima prinuđavajući ih
da prelaze u pravoslavnu vjeru. O tom zločinu obaviješten je crnogorski muftija
Murteza Karauzović. Muftija je pošao kod kralja Nikole i obavijestio ga o nemilim
događajima u Plavu. Kralj je odmah naredio ministru vojnom Mašanu Božoviću
da na licu mjesta ispita stvar i da se svi pokršteni Muslimani vrate u svoju vjeru”
- prema: J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”, Pod­
gorica 10. april 1980.
600
M. Memić, Gusinjsko-plavska krajina u vrtlogu historije, 90.
601
ACG, MID, Komisija Kraljevske crnogorske vlade za izviđaj zlou­
potreba državnih činovnika u novooslobođenim krajevima, f. I, II, za 1913; Ž.
Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, Beograd 1979, 242.
599
140
Ovakav odnos doveo je do bjekstva muslimanskog stanovništva na
austrijsku teritoriju i do pojačane težnje ka iseljavanjem u Anadoliju.
Početkom 1913. za predsjednika opštine u Petnici postavljen je
Milisav Kokić, rodom sa Police. On je zabranio muslimanima da se
briju i šišaju, da nose fesove i ćulahe. Pojedinima su prošivali i krst
preko glave, kako bi ih primorali da idu gologlavi, bez kape, da bi
ih takve gledali ostali. Na razne izgrede i zločine mjesne vlasti nisu
uvijek efikasno reagovale.602 Na novoosvojenim teritorijama stradale
su i brojne džamije. U donjobihorskim selima rušene su džamije
pod obrazloženjem da su “napravljene od crkvi”.603 U pljevaljskom
kraju porušene su seoske džamije u Gracu, Krndžinoj Bari, Odžaku,
Petinama, u Raščićima je zapaljena. U bjelopoljskom kraju je zajedno
sa selom Bioče bila spaljena i mjesna džamija. Na području Plava
spaljena je džamija u Novšićima.604 U novembru 1913. kralj Nikola
se, zbog svega što se dešavalo muslimanima, obratio još jednim
proglasom stanovništvu Crne Gore: “Sloboda vjere i savjesti biće
svakome najstrožije poštovana i čuvana. To im garantuju moji lični
osjećaji i tradicionalno načelo mojega doma: “Brat je mio koje vjere
bio”. Mojim podanicima rimokatolicima, pored duha snošljivosti,
kojim je Crna Gora vazda prožeta, i konkordat sa sv. Stolicom jamči
potpunu slobodu savjesti. Oni će uz braću pravoslavnu i muslimane
biti jak član narodne nam zajednice i osnov snage naše države.
Pripadnici Islama imaće u meni i mojim vlastima stalnu zaštitu”.605
Stanje za muslimansko stanovništvo bilo je, i pored ovakvih
i sličnih proglasa, teško u svim krajevima koji su tokom 1912.1913. izuzeti od osmanske uprave. Opšti glas javnog mišljenja u
Evropi je bio da balkanske države ne treba lišavati plodova njihovih
brzih pobjeda.606 Ugovorom u Londonu 4. maja 1913. okončan
je Prvi balkanski rat.607 Na Londonskoj konferenciji Srbija i Crna
Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija
vlasti, 88-89.
603
Đ. Joksimović, Bihor i Donji Kolašin, Prilep 1934, 43.
604
Opšir. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, Podgorica 2001.
605
J. Jovanović, Muslimani u crnogorskoj državi, feljton, “Pobjeda”,
Titograd 9. april 1980. Slične zapovijesti izdavao je i srpski regent Aleksandar
Karađorđević da se “nipošto ne dira u veru, kuću i kućnu čeljad” – vidi: B.
Gligorijević, Kralj Aleksandar Karađorđević, knj. 1, Beograd 1996, 110.
606
V. Ćorović, Istorija Srba, III, Beograd 1989, 200.
607
Na ovom skupu bili su ponajprije odbijeni zahtjevi pobjednika u pogledu
Sandžaka i nekih drugih teritorija, pa je Porta, ohrabrena tim stavom, bila preki­
nula pregovore. Većinu prijedloga balkanskih država ona je, nevoljno, prihvatila
602
141
Gora su odbacile narodnosni princip kao “praktično neupotrebljiv”
zbog velike izmiješanosti srpskog i crnogorskog stanovništva
sa albanskim, dajući naizmjenično prednost historijskom pra­vu,
tendencioznim geografskim, ekonomskim ili strateškim argu­
mentima, da bi potom odustale i od historijskog principa, dok su
u pogledu Makedonije prevagnuli vojno-politički razlozi.608 Velike
sile su upućivale srpskoj vladi formalne predstavke sa zahtjevom
o neophodnosti preduzimanja hitnih mjera da bi se osigurala
istinska zaštita katoličkog, muslimanskog i albanskog stanovništva
u “oblastima ustupljenim Crnoj Gori i Srbiji”.609 Nijedna formalna
odredba i nikakve izričite međunarodne obaveze u formi ugovorne
odredbe u pogledu zaštite nacionalnih i vjerskih manjina u Londonu
nisu nametnute. Velesile su se u Londonu mogle samo složiti da
informišu zaraćene strane kako smatraju apsolutno neophodnim da
Srbija i Crna Gora poduzmu potrebne mjere da osiguraju efikasnu
zaštitu muslimanskog i katoličkog stanovništva na teritorijama koje
su im dodijeljene. Srbija i Crna Gora su velesilama “korektno”
odgovorile na ovo kompromisno obavještenje ističući da njihovi
ustavi pružaju garancije svim mogućim pravima manjina.610
tek nakon ruskih prijetnji. Sandžak je podijeljen između Srbije i Crne Gore. Spora­
zumom između Crne Gore i Srbije, Crnoj Gori su pripali pljevaljski srez sa Ka­
menom Gorom iz prijepoljskog sreza, zatim bjelopoljski srez, beranski, rožajski,
Plav i Gusinje. Preostali dio Sandžaka pripao je Srbiji. Definitivna granična linija
nije bila utvrđena zbog izbijanja Prvog svjetskog rata; opšir. R. Pavić, Sandžak
u jugoslavenskom političkom ratu, “Vjesnik”, Zagreb 17. jul 1991; Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Sandžaka, u: AVNOJ i NOB u
Bosni i Hercegovini, Beograd 1974, 679.
608
Lj. Aleksić-Pejaković, Balkan balkanskim narodima - između
legitimističkog i nacionalnog principa, u: Islam, Balkan i velike sile, 152; upor.
D. Đorđević, Izlazak Srbije na Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu 1912, Beograd 1956, 84-85; D. Janković, Stavovi sila Trojnog sporazuma
prema nacionalnom pitanju Srbije i jugoslovenskih naroda uoči Prvog svetskog
rata, u: Velike sile i Srbija pred Prvi svetski rat, Beograd 1976, 308-309.
609
Г. Тодоровски, Документи за просветната политика на српското
кралство во Македонија (1912-1915), Гласник, бр. 3, Скопје 1968, 199.
610
Novi rasistički tonovi kojima je obrazlagana “civilizatorska misija” bili
su, piše H. Zundahusen, izraz evopskog “duha vremena”. On se sve više udal­
javao od svojih prosvjetiteljskih korijena, i od kraja XIX stoljeća bio je nabijen
rasističkim idejama i predstavama o sopstvenoj nadmoći. Zato nije bilo nikakvo
čudo što su u Londonu vlade balkanskih država grubo odbile da se prihvati klau­
zula o zaštiti manjina; upor. V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja
muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području Jugoslavije, 79; H. Zundausen, Istorija Srbije, 242-243; opšir. C.
A. Macartney, National States and National Minorities, Oxford 1934, 170-174.
142
Osmansko carstvo je 1912. izgubilo sve posjede u Evropi,
sem uskog pojasa zemljišta ispred Istanbula, na liniji Enos-Midija.
Bal­kanske hrišćanske države, kao i evropske sile, nisu imale za cilj
samo da ovo carstvo potpuno istisnu iz Evrope i sa Balkana, već da
zajedno sa njim istisnu i muslimane kao njegove vidljive istorijske
tragove, za njih stran i nepouzdan element.611 Sa porazom Osmanskog
carstva eliminisan je zajednički protivnik i nastala je nova borba za
ratni plijen. Svi su težili zauzimanju teritorija na račun drugih. U
svom otvorenom grabežu balkanske države se nisu mnogo obazirale
na istorijske ili demografske činjenice.612 Raspaljeni nacionalizmi,
velikoimperijalni snovi, militarizmi opijeni ratnim uspjesima, mi­
je­šanja sa strane - samo su sipali ulje na vatru na kojoj su brzo
sagorjevali ostaci savezništva u Prvom i uticali na izbijanje Drugog
balkanskog rata.613 Rat koji je izbio između balkanskih saveznika u
junu 1913. nije zato nikoga iznenadio. Mnogi su poznavaoci prilika
na Zapadu vrlo lako, u naletu ushićenja zbog pobjeda saveznika
u Prvom balkanskom ratu, zaboravili da su neprijateljstva u tom
prvom ratu započele upravo balkanske države, i to kršenjem ne samo
međunarodnoga prava, već i postojećih, važećih sporazuma.614 Papa
je za narode koji su se borili protiv Bugarske u Drugom balkanskom
ratu izjavljivao da su “svi od reda bili varvari” dok je sam rat
Upor. Ž. Rupnik, Evropa u balkanskom ogledalu, “Republika”, br. 196,
Beograd 1-15. septembar 1998. Savremenik tih zbivanja, H. Halid, piše: “Da,
muslimani - prodavši u bescijenje sav svoj imetak - ostavljaju zemlje svojih djedova i kao najveća sirotinja i golotinja sele u druge, tuđe im krajeve, ali to nije rezultat njihove bezrazložne mržnje prema hrišćanskim vladama; to muslimani čine
samo zato, da se izbave ispod nasilne uprave, koja se među njima uvodi, da im
uništi ili ograniči narodne običaje, porodične principe i svete religiozne osjećaje”
- prema: H. Halid, Borba polumjeseca i krsta, knj. I, Mostar 1913, 187-189.
612
Deoba zauzetih teritorija, Srpski književni glasnik, knj. XXX, br. 12,
Beograd 16. jun 1913, 950-954; D. Đorđević, Ogledi iz balkanske istorije, Beo­
grad 1989, 37; M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 255; S. Pavlović, Istorija Balkana,
293.
613
Istorija srpskog naroda, knj. VI, tom I, 193.
614
Lazar Vrkatić piše kako je Srbija nakon Prvog balkanskog rata, kršenjem
prethodnog dogovora oko zauzimanja određenih teritorija, “zaista prevarila Bugar­
sku i nikakvo navođenje olašavajućih objektivnih okolnosti ne može da ublaži
tu ocenu. Tako je mislilo i evropsko javno mnenje, tako misli i svetska istorio­
grafija danas. To što nacionalna istoriografija u Srbiji misli drugačije, samo govori
o njenom konzervativnom podstoju” – cit. prema: L. Vrkatić, Istorijsko nasleđe
konzervativne političke ideje, 94.
611
143
okarakterisan kao “razbojnički”.615 Ocjenjujući Drugi balkanski rat,
M. Gleni je uočio da je najpoučnija lakoća s kojom su oni koji su
vodili ovaj rat manipulisali predstavom o neprijatelju u glavama
svojih vojnika: “Manje od mesec dana pre izbijanja ovog rata, Srbi
i Grci su se borili na istoj strani sa Bugarima. Sada su Grci i Srbi
pozvali lokalne Turke da im se pridruže u zverstvima nad bugarskim
seljacima. Grčka i srpska vojska harale su zaleđem Makedonije i
Trakije i ubijale bespomoćni živalj”.616 Drugi Balkanski rat okončan je
10. avgusta 1913. potpisivanjem Bukureštanskog ugovora. Osmansko
carstvo kome je bila amputirana većina njegovih evropskih teritorija,
bilo je najveći gubitnik ratova 1912.-1913., ali je ipako uspjelo da
povrati Jedrene i istočnu Trakiju. Psihološke traume ratova bile su
dugotrajne. Decenijama su ih prenosile izbjegličke porodice.
Prije balkanskih ratova nijedna hrišćanska balkanska država
nije htjela priznati da postoji brojno stanovništva koje ne bi prihvatilo
njihovu vladavinu na područjima koja su one žudno prisvajale.617
Mnogi od onih koji su procjenjivali balkansko stanovništvo bili su
inficirani rasizmom. Uporedo je trajao davno započeti “rat statistika”.
Evropske statistike o stanovništvu osmanske Evrope su bezvrijedne
kao procjena ukupnog broja stanovnika. Evropski pisci nikada nisu
konsultovali primarne izvore populacione statistike stanovništva
osmanske Evrope - osmansku državnu statistiku, ne uvažavajući
temeljni princip demografije koji pokazuje da samo oni koji broje
stanovništvo mogu stvarno znati i njegov broj. Osmanlije su bile
jedini koji su zaista brojali stanovništvo Carstva. Zato su samo oni
mogli dati tačnu procjenu svog vlastitog stanovništva. Balkanski
nacionalisti bili su često klasični rasisti koji su vjerovali da su
“narod” ili “nacija” određeni krvlju ili narodnim obilježjima duše.618
J. Bakić, Stereotipi o Srbima u javnostima pojedinih zapadnih nacija,
Nova srpska politička misao, br. 1-2, Beograd 1999, 38. D’Esturnej de Konstan,
francuski senator i predsjedavajući Međunarodne komisije za Balkan je 1914.
postavljao pitanje: “Da li smemo da dozvolimo da ovi balkanski ratovi prođu, a da
bar ne pokušamo da izvučemo neke pouke iz njih, ne znajući da li su oni bili dobro
ili zlo, kao ni da li će sutra ponovo da izbiju i da zauvek nastave da se šire?” – cit.
prema: Ž. Rupnik, Evropa u balkanskom ogledalu, “Republika”, br. 196, Beograd
1-15. septembar 1998, 23.
616
M. Gleni, Balkan 1804-1999, I, 255-260.
617
J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada
Carstva (II), Glasnik, Rijaset IZ u BiH, br. 9-10, Sarajevo 1999, 977-978.
618
J. Mccarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada Carstva (I), 745. Ovaj autor dalje navodi: “Kada branilac jedne ili druge balkanske
615
144
Stevan Pavlović ustvrđuje da je ponašanje balkanskih saveznika u
Prvom balkanskom ratu govorilo da njihov cilj u Makedoniji nije bilo
samo sticanje teritorija već i eliminisanje suprotnih ili protivničkih
zajednica, makar u kulturnom i statističkom smislu. Nakon svega,
pobjednici su se suočili sa zadatkom asimilacije raznorodnog i
zaostalog stanovništva, uključujući muslimane i brojne pravoslavne
hrišćane, koji nisu posjedovali jasnu nacionalnu svijest. Identitet
pripadnika tog dijela stanovništva zavisio je od vremena, mjesta,
obrazovanja, porodičnih veza, ličnih sklonosti i djelovanja susjednih
država.619 Predratne koncepcije o tome da će Makedonci prihvatiti
nacionalnu svijest one slavenske države na Balkanu koja ih bude
prva anektirala bile su praktično reaktuelizirane.
Nakon ratova 1912.-1913. balkanske države su pokušale da
raspletu smjesu etničkih i religioznih narodnih grupa. Zato je došlo
do prisilnih pomjeranja, protjerivanja i izbjegličkih kretanja.620
Ako se kultura i geografija ne poklope, onda se poklapanje može
nametnuti genocidom ili prisilnim migracijama.621 Balkanski ratovi
su ozvaničili preseljavanje stanovništva kao tekovinu u cilju da
se postignu etnički sigurne granice i zemljišta. To je prvobitno
formulisano u bugarsko-osmanskom ugovoru od 19. septembra 1913.
godine. Ove države su se sporazumijele da razmjene stanovništvo
na granici u dubini od 15 kilometara. U decembru 1913. Porta je
i Grcima predložila isti sporazum. Bugarsko-osmanski ugovor
je međunarodno-pravno legalizovao sistem denacionalizacije
teritorija kao posljedice ratova.622 Do izbijanja Prvog svjetskog rata
nacije procjenjuje broj pripadnika “svoje nacije” on u to često uključuje sve one
koji posjeduju zahtjevani tip duše. Na to nema utjecaja činjenica da te osobe ne
govore njegov jezik, pripadaju drugoj religiji ili su se čak zakleli da se bore protiv
njega i njegovih istonarodnika do smrti. Oni su Bugari (ili Grci ili Srbi) voljeli
to ili ne. Prirodni zaključak je bio da svi ti ljudi pripadaju istoj državi u kojoj se
nalaze njihova rasna braća”.
619
S. Pavlović, Istorija Balkana, 215, 293.
620
U. Altermatt, Etnonacionalizam u Evropi. Svjetionik Sarajevo, Sarajevo
1997, 52. Po nekim podacima, samo se sa Kosova 1912.-1914. iselilo 302.907
Turaka; opšir. Manjine u Srbiji, Beograd 2000, 173.
621
S. Huntington, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog poretka, Zagreb
1998, 173.
622
Srbija je u mirovnom (“Carigradskom”) ugovoru sa Portom u martu
1914. priznala određena prava muslimanskom stanovništvu. Ona je ovaj ugovor
ratifikovala, ali ga nije ozakonila. Nakon što je izbio Prvi svjetski rat, Srbija je
objavila da Carigradski ugovor prestaje da važi – vidi: V. Degan, Međunarodno
uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i
narodonosnih skupina na području Jugoslavije, 80.
145
iz Osmanskog carstva je u Makedoniju doseljeno 130.000 Grka,
a iz Grčke je u maloazijske krajeve otišlo 122.000 muslimana.623
Međudržavna razmjena sta­novništva je eufemizam za kolektivna
protjerivanja ljudi koji su de jure i de facto postali stranci, uz pravdanja
unutarašnjom stabilnošću, budućim prijateljskim odnosima, mirom
u regionu. Razmjene stanovništva, takođe, bez obzira na početna
očekivanja, nisu dovele do stabilnog mira i smirivanja napetosti.
Nisu sporne riječi Žan-Pol Sartra da “nema države ni društvenog
poretka koji u XX veku nije primjenjivao genocidne radnje”, mada
ovu tvrdnju poriču na sve četiri strane svijeta.624 Kulture poricanja
podstiču kolektivno žmurenje, neistraživanje zločina i njihovo
normalizovanje kao nečega što pripada ritmu svakodnevnog života.625
Balkanski ratovi 1912.-1913. se mogu zaista osmatrati iz bilo koje
perspektive, ali ta istorija, sa mnogobrojnim reljefnim dionicama,
u krajnjoj liniji, kako je uočeno, postavlja pred istoričare složene
i kontroverzne probleme, iziskuje višeslojne ocjene, bez obzira na
njihova ideološka i politička uvjerenja, naklonosti i metodologije.
Opasno je jednoznačno svođenje istorijskog totaliteta samo na
jednu dimenziju. Prošlost se raznim metodološkim zahvatima može
spoznati na više načina. Pristup istraživanju u velikoj mjeri određuje
i sam naučni rezultat. Prvi zadatak istorijske nauke je permanentno
otkrivanje zaboravljenih ili nepoznatih dijelova prošlosti, pa samim
tim, i stalno preispitivanje prethodnih znanja.626
M. Ekmečić, Stvaranje Jugoslavije, II, 664.
Prema: S. Kljakić, Spomenik zločinu, “Politika”, Beograd 24. seprembar
2010, 17. “Memoari terora i genocida”, ustvrdiće, pak, neki autori, problematični
su i selektivni. Problematični su jer su selektivni, pošto svaka zajednica ima svo­
ju vlastitu viziju prošlosti i interpretaciju onoga što se zbilo – prema: Genocid
– slučajevi, poređenja i savremene rasprave, uredio S. L. B. Jensen, Sarajevo
2007, 191.
625
S. Koen, Stanje poricanja: znati za zlodela i patnje, Beograd 2003, 156159.
626
D. Stojanović, Tumačenja istorije, sistem vrednosti i kulturni obrazac,
“Republika”, br. 466-467, Beograd 1-31. decembar 2009. Ona s pravom, primjera
radi, ukazuje da je nemoguće očekivati da se bugarski i srpski istoričari slože oko
ocjene njihovih međusobnih ratova, ili da se turski istoričari slože sa ostalima oko
ocjena Osmanskog carstva. Tu konsenzus nije moguć, ali u istoriji nema ni pregla­
savanja. Jedino što je moguće je prikazivati stavove svih aktera i zainteresovanih
strana, ukazivati da se istorija na različite načine doživljavala, da su zato legitimna
i drugačija mišljenja; opšir. Čemu nas uče iz istorije, Kragujevac 2006, 53, 56.
623
624
146
Muhadžirski pokreti
Kolone muhadžira iz nekadašnjih osmanskih provincija na
Balkanu krenuće put maloazijskih i drugih krajeva Osmanskog carstva
već krajem 1912. godine.627 U literaturi se mogu naći, kao i o onima
iz ranijih perioda, različita obrazlaganja njihovog odlaska. Petar Ž.
Petrović je tako tumačio da se muslimansko stanovništvo u Sandžaku
nije moglo lako privići na drugačije državno uređenje i društvene
prilike, “upravo na jednaka građanska prava, dužnosti i obaveze”,
da su zato imali samo dva izlaza: “da se pokore i prilagode novoj
društvenoj sredini ili da tu sredinu napuste”.628 Iseljenički povodi
su bili znatno složeniji. Iz Makedonije su ka anadolskim krajevima
osmanske države krenule, među prvima, i brojne muhadžirske
poro­­dice koje su tu došle nakon 1878. godine, nastavljajući dalje
svoja traganja za mirom i sigurnošću..629 Muhadžirske porodice,
ise­ljene u vilajete Skoplje, Solun i Bitolj, te u Sandžak, po austro­
ugarskim izvještajima, lišene “usljed ratnih nemira posjeda i sve
imovine, bježale su pred pobjednički nastupajućim armijama”.
Dio muhadžira vratiće se u BiH odakle je bio došao nakon 1878.
godine.630 Međunarodne anketne komisije su u solunskom kraju
S. Bandžović, Tokovi iseljavanja Muslimana iz Bosne i Hercegovine
i Sandžaka u Tursku, Novopazarski zbornik, br. 17, Novi Pazar 1993, 103-114;
Isti, Emigracija Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (18781941), Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993,
137-145.
628
P. Petrović, Raška: Antropogeografska proučavanja, Beograd 1984,
219. E. Mušović je odlazak muslimanskog stanovništva iz Novog Pazara 1912.
ovako tumačio: “jedan deo, onaj koji je bio najviše fanatizovan, koji i pored svega
nije mogao da shvati dolazak srpske vojske drugačije nego kao okupaciju; koji
nije mogao da se pomiri sa nastalim promenama i koji je, možda, snosio određenu
krivicu za ranija nedela, nije se vraćao već je produžio za Tursku. Teško bi sada
bilo reći koliko je bilo takvih porodica koje se nisu vratile u Novi Pazar 1912. godine, jer o tome nema pisanih podataka, a predanja nisu pouzdana, ali je sigurno
da ih je bilo dosta” - cit. prema: Etnički procesi i etnička struktura stanovništva
Novog Pazara, 106.
629
М. Пандевска, Присилни миграции во Македонија 1876-1881, 143.
630
Prvi masovniji zahtjevi za povratak bosanskohercegovačkih muhadžira u
BiH javljaju se sredinom novembra 1912. kada su upućene njihove molbe austrou­
garskom generalnom konzulatu u Skoplju. Ovaj konzulat je izvještavao o velikoj
bijedi u kojoj su se nalazili muhadžiri sakupljeni u Solunu. Oni su bili smješteni
u nekoliko džamija i konjušnica, a njihova je bijeda “neopisiva i nečuvena”.
Bosanskohercegovačka uprava je zahtjeve za povratak, koji su upućivani preko
627
147
naišle na desetine hiljade očajnih muhadžira koji su bili smješteni
po improvizovanim logorima, prinuđeni da prodaju sve što imaju da
bi se prehranili. Engleski izvori su ukazivali na krajnje nehumano
po­našanje prema muslimanima u Makedoniji.631 Do početka Drugog
balkanskog rata, prema podacima Islamskog komiteta zaduženog
za transport muhadžira iz Makedonije preko Soluna u Osmansko
carstvo, bilo je registrovano 135.000 lica koja su brodovima bila
upućena u Anadoliju. U svakom brodu koji je bio upućen u anadolske
gradove bilo je po 2.500 muhadžira. Drugi podaci govore da je preko
Soluna u osmansku državu od novembra 1912. do jula 1914. iseljeno
320.907 lica. Ova brojka ne uključuje i djecu ispod šest godina života
koja su išla sa roditeljima.632 Nakon balkanskih ratova, i brojne
muhadžirske porodice, porijeklom iz BiH, napustiće i Sandžak, i
uputiti se, zajedno sa kolonama novih, sandžačkih muhadžira prema
Anadoliji. Iz Sandžaka, Kosovske Mitrovice, Skoplja i drugih mjesta
500 bosanskih porodica muhadžira, naseljenih prije i poslije 1908,
brojnih konzulata u evropskom dijelu Osmanskog carstva, prihvatala, tumačeći
to “političkim i humanitarnim razlozima”. Odlučeno je da pravo na povratak
imaju samo bosanskohercegovački iseljenici koji su zadržali zemaljsku pripad­
nost, ili su je imali prije, a da se toga prava liše osmanski podanici. To je pravo
bilo uskraćeno i bosanskohercegovačkim muslimanima nastanjenim izvan terito­
rije koje su zauzele savezničke države, uz objašnjenje da bi povratak iseljenika
iz tih oblasti mogao da izazove negativnu reakciju osmanske vlade. Zemaljska
vlada je smatrala da broj onih koji žele da se vrate iznosi oko 50.000, dok su
bosanskohercegovački prvaci procjenjivali njihov broj čak na 100.000 lica. Po
dr. T. Kraljačiću, bilo je sasvim moguće da je Austro-Ugarska, dozvoljavajući
povratak muhadžirima, u njima vidjela i potencijalne dobrovoljce u eventualnom
ratu protiv Srbije i Crne Gore “u kojima su vidjeli glavne krivce njihovih nevolja”;
opšir. T. Kraljačić, Povratak muslimanskih iseljenika iz Bosne i Hercegovine u
toku Prvog balkanskog rata, u: Migracije i Bosna i Hercegovina , 153.
631
Dokumenti o spoljnoj politici Kraljevine Srbije 1903-1914, knj. VII, sv.
2, Beograd 1980, 197.
632
Upor. Г. Тодоровски, Македонија по распарчувањето 1912/131915, Скопје 1995, 86; Dr. Hakif Bajrami iznosi podatke, pozivajući se na srpske
izvore, da je samo preko Soluna u Osmansko carstvo iseljeno oko 320.000 lica
od novembra 1912. do jula 1914. godine i to: u novembru 1912. iseljeno je 8.866
lica; u decembru iste godine 11.493; u januaru 1913. iseljeno je 12.087 lica; u
februaru 12.088; martu 7.553; aprilu 6.725; maju 12.813; junu 9.386; julu 21.045;
avgustu 29.312; septembru 13.380; oktobru 14.764; novembru 17.313; decembru
15.502; u januaru 1914. iseljeno je 10.l82 lica; februaru 25.060; martu 12.346;
aprilu 6.520, maju 15.414; junu 14.821; i u julu 26.237 lica – vidi: H. Bajrami,
Orijentacija Srbije za kolonizaciju i srbizaciju Kosova, 155-156.
148
dobilo je početkom 1914. pasoše za iseljenje, a prevoženi su prugom
Užice-Niš-Sofija.633
Krajem septembra i početkom oktobra 1913. otpočeo je pro­
ces iseljavanja iz novopripojenih krajeva Crne Gore, uz angažovanje
predstavništava Njemačke u Skadru i na Cetinju.634 Pravci iselja­
vanja ka osmanskoj državi išli su preko Podgorice i Bara, kao i
preko Skoplja. U novoosvojenim krajevima muslimani su od
većinskog veoma brzo postajali manjinsko stanovništvo. Prema
izvještaju austrougarskog vojnog atašea na Cetinju, napravljenom
nakon njegovog obilaska Plava, Rugove, Peći, Đakovice, Rožaja,
Berana, Bijelog Polja i Pljevalja, krajeva koje je osvojila Crna
Gora, u njima nisu primjenjivani opšti građanski zakoni, te da su
„provizorna običajna prava i propisi bivše turske uprave većem
dijelu stanovništva miliji od iznenadnog (naglog) novog poretka“.635
On je takođe izvještavao o “masovnom iseljavanju muslimanskih
porodica iz Nove Crne Gore” u Malu Aziju i Siriju: “Broj ovih
emigranata nezvanično je trenutno oko 20.000 i još se povećava:
jednog jedinog dana sreo sam otpr. 20 karavana sa ukupno 200
osoba svih starosnih dobi. Najjače iseljavanje je iz okruga Plava,
Gusinja, zatim sa područja Kolašina (između Pljevalja i Bijelog
Polja), kao i samih Pljevalja”.636 Glavni uzrok migracionog pokreta
bila su nastojanja crnogorske države da po svaku cijenu udržave i
“smire” novozauzete krajeve. Imanja odbjeglih su konfiskovana i
dodjeljivana mještanima pod arendu ili doseljenim Crnogorcima.637
Oštra politika Crne Gore u odnosu na muslimansko stanovništvo
novopripojenih krajeva imala je za posljedicu da je ovo stanovništvo
bilo potpuno nepripremljeno za život u novim prilikama. Pravoslavno
stanovništvo koje je nakon mladoturske revolucije, posebno 1911. i
B. Hrabak, Arbanaški upadi i pobune na Kosovu i u Makedoniji od kraja
1912. do kraja 1915. godine, Vranje 1988, 80.
634
Opšir. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz novopripojenih krajeva Srbije i Crne Gore u Tursku nakon Prvog balkanskog rata,
Almanah, br. 11-12, Podgorica 2000, 87-117.
635
Po njegovim navodima Crna Gora nije u “novostečenim područjima do
sada skoro ništa uradila, jer ne nedostaju samo sposobni organi Vlade nego prije
svega novac. Prosjak ne može pomoći drugom (prosjaku) u nevolji” – cit. prema:
Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 289-290.
636
Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 280, 283-285.
637
Upor. B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore
1912-1915, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 3-4, Beograd 1973, 165; H. Bajra­
mi, Orijentacija Srbije za kolonizaciju i srbizaciju Kosova, 153-156.
633
149
prvih mjeseci 1912. masovno bilo izbjeglo u Crnu Goru nije željelo
život u zajedništvu. Prosta logika pojedinca išla je dotle da su
smatrali kako stvari treba mijenjati tako da pređašnji vlasnik zemlje
postane napoličar, a napoličar vlasnik posjeda. U protivnom, težilo
se iseljavanju, što su priželjkivala i pogranična crnogorska plemena,
decenijama u sukobu sa muslimanskim stanovništvom iz kolašinskog
i bjelopoljskog kraja.638
Za dosta muslimana iz novoosvojenih krajeva, naročito iz
pljevaljskog, je htjelo da se iseli u Bosnu, ali im to nije dozvoljeno.
Vjerovatno je jedan od razloga bio i taj što crnogorske vlasti nisu
željele, shodno prethodnim iskustvima, da oni budu blizu Crne Gore
odakle bi mogli potraživati svoja prava. Mala Azija im je u tom
pogledu bila sigurnija i mnogo dalja. Milorad Jovanović, načelnik
prijepoljskog okruga, pisao je srpskom ministru unutrašnjih djela:
“Crna Gora se nalazi u težem položaju prema muslimanima u
njenom delu Sandžaka nego mi prema našim... Uticaj bosanskih
muslimana, osvestio ih je, dao im izvesnog političkog smisla, ali
ni malo nije ublažio njihovu mržnju prema nama. Nesumnjivo je
da se radom njihovim uprava iz Sarajeva, najverovatnije posredno,
preko onih musl. prvaka koji su paktirali sa bos. vladom... Njihovo
modernije shvatanje pol. borbe ogleda se i u njihovoj živoj akciji
protiv iseljavanja muslimana... I naši i crnogorski muslimani u
Sandžaku gravitiraju prema Bosni, zbog toga, što ovaj kraj i jeste deo
Bosne a i zbog toga što se naši muslimani osećaju osamljeni, jer ne
mogu da stupe u kontakt sa staro-srbijanskim musl. stanovništvom s
kojim nisu isto ni po duhu ni po jeziku. Zbog toga i gravitiraju prema
većim muslimanskim celinama u Bosni. Političkim i nacionalnim
držanjem bosanskih muslimana u mnogome se određuje držanje i
naših muslimana u Sandžaku”.639
Muslimanski predstavnici su neprestano dolazili kod fon Ekarta,
njemačkog poslanika i vlade na Cetinju, radi regulisanja procedure
oko iseljavanja i odlaska u Osmansko carstvo. Među prvima su se
iselile porodice osmanskih oficira i činovnika koji su ranije otišli ili
poginuli u ratu. Egzodus je zahvatio sve socijalne slojeve, seosko
i gradsko stanovništvo. Bilo je to varljivo doba, vrijeme meteža,
neizvjesnosti i nesigurnosti. Glavna pribježišta 1913. bila su za mnoge
Ž. Šćepanović, Srednje Polimlje i Potarje, Beograd 1979, 255-256.
M. Petrović, Istorijski izvori o Prijepolju i Srednjem Polimlju krajem
XIX i početkom XX veka, 244-245.
638
639
150
mahom nepristupačni krajevi sjeverozapadne Albanije, naročito sela
Curane, Čerene i područje gornjeg toka rijeke Valbone. Ta strujanja
su se protezala do Skadra. Nekoliko stotina porodica, iz Gruda i Hota,
preselilo se u Anadoliju i Albaniju. U septembru 1913. bilo je oko
9.000 lica samo u Gašima i Krasnićima, oko 2.000 izbjeglica je bilo
iz đakovačke nahije. U martu 1913. iz plavsko-gusinjskog okruga
bilo je 716 izbjeglica u Čerenima, Valboni i Curanima. Trećinu
tih izbjeglica činile su djeca i žene.640 Od sredine juna do 10. jula
1913. iseljeno je iz Plava i Gusinja 128 domaćinstava. Muslimani se
masovno iseljavaju i iz beranskog kraja.641
Početkom oktobra, preko Podgorice, iz Pljevalja za Istanbul
otišlo je 160 osoba, a iz drugih krajeva oko 200 porodica. Od njih
je 88 bilo iz bjelopoljske, 58 iz beranske i 51 iz rožajske kapetanije.
Pasoše i vize su, preko njemačkog poslanika Ekarta, muhadžiri
dobijali na Cetinju. On je istovremeno osiguravao odobrenja za
useljenje u osmansku državu kao i putne troškove.642 Novi masovni
talas iseljavanja započeo je početkom aprila 1914. godine. Njemački
konzulat je obavijestio stanovništvo da se ne pokreće, ni grupno, ni
pojedinačno, dok ne dobije saglasnost o njihovom prihvatanju za
useljenike.643 Ovaj konzulat je osiguravao brodove za iseljenike, dok
je Porta preuzela sve troškove oko njihovog prijema i egzistencije.644
Glavni emigracioni talas iz novopripojenih krajeva Crne Gore bio je
usmjeren, preko Kolašina i Andrijevice, ka Podgorici i Baru. Preko
Kolašina i Podgorice je djelimično išlo i iseljavanje muslimanskog
stanovništva iz dijela Sandžaka koji je pripao Srbiji, osobito iz
prijepoljskog kraja, odakle je samo početkom maja 1914. krenulo
600 lica. Manji krak migracione rijeke iz Metohije je išao preko
Mitrovice ka Skoplju i dalje ka Solunu i Osmanskom carstvu.645
B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 19121915, 165.
641
M. Lutovac, Ivangrad, Tokovi, br. 10-11, Ivangrad 1975, 140.
642
ACG, MUD, UO, 1913, f. 138, 2716.
643
ACG, MUD, UO, 1913, f. 168, 1489.
644
M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 243-244.
645
B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva Crne Gore u proljeće
1914. godine (dalje: Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva), Jugoslovenski is­
torijski časopis, br. 1-4, Beograd 1978, 313. Branko Babić tvrdi da su svi oni
koji su napustili nove krajeve, u kojima je do tada muslimanski živalj činio 67
odsto stanovništva, u stvari politički emigranti, pošto su ta iseljavanja prouzro­
kovana političkim činiocima u uslovima Prvog balkanskog rata, te da su te kra­
jeve napuštali predstavnici razbijenog turskog vojno-upravnog aparata, selili su se
640
151
Tokom juna i jula 1914. iz Plava i Gusinja počelo je novo iseljavanje
muslimanskog stanovništva. U ovom talasu otišlo je 128 porodica sa
1.500 članova: “svjesno su odlazili u potpunu neizvjesnost”. Najprije
su prebačeni u Srbiju, odakle su potom otišli u osmansku državu,
gdje su se naselili oko Izmira i Ada Pazara. Na rastanku je jedan brat
rekao sestri da će joj se javiti kada bude stvorio uslove za normalan
život. Javio joj se tek 1951. godine.646 U plavsko-gusinjskom kraju
na posjede iseljenog stanovništva dolaze pravoslavci iz susjednih
krajeva. Novo su stanovništvo dobijali Grnčar, Pepiće, Novšiće i
dijelom Gornja Ržanica.647
Pokret iseljavanja je, pored ostalog, pratila dijelom i raznovrsna
propaganda. Muslimansko duhovništvo je, prema crnogorskim
izvorima, propagiralo iseljavanje, posebno kod onih koji su bili
skloni seljenju ili su se kolebali da to učine. Oni su propovjedali
“da svaki Turčin koji ovdje umre nije pravi Turčin, da je grehota
i sramota Turčinu da živi pod upravom drugih naroda”, da to
“vjerski zakon zabranjuje”.648 Porodične veze i sveopšte prilike su
pogodovali masovnom iseljeničkom pokretu. Uprava bjelopoljske
oblast je izvještavala da “kad se iseli jedan, njegovi rođaci i prijatelji,
pa ma gdje se nalazili, trče za njim”. Muslimani iz pljevaljske
oblasti su, prema izvještajima vlasti tražili: “Pošto se svi sele iz
Srbije i bjelopoljske kaze hoćemo i mi”. Prve grupe muhadžira
“privrženici Turske koji se nijesu mogli pomiriti sa njenim slomom na Balkanu,
niti sa time da uđu u sastav inovjerne hrišćanske države. Kod njih je otomanizam bio snažno baziran na konzervativizmu turskog državnog duha i islamske
ideologije”. U radu “Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 19121915,” (str. 164) on ističe da “dio iseljeničkih masa nije se mogao pomiriti s
gubitkom privilegovanog položaja, niti se podrediti vlasti inovjerne države”. Dr.
Radoš Ljušić piše o iseljavanju muslimanskog stanovništva iz Crne Gore: “Ne
pristajući da budu ravnopravni u građanskim slobodama i verskim pravima sa pra­
voslavnim stanovništvom, ne mogavši da se pomire sa gubitkom feudalnih prava
i izjednače sa bivšom rajom, uz pritiske vlasti i suseda, muslimani su se iseljavali
u Tursku, postajući Arbanasi i Turci. Najviše ih je bilo i najgore su prošli musli­
mani iz Nikšića, Kolašina i Podgorice i njihove okoline (posle 1878) i plavskogusinjskog kraja (posle 1912). Domaće muslimansko stanovništvo od većinskog
postalo je manjinsko za nepunih pola veka” – cit. prema: R. Ljušić, Istorija srpske
državnosti, II, 267.
646
M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 215-216; R. Gruda, Pokrštavanje
muslimanskog i albanskog stanovništva Gusinja i Plava 1913. godine, “Sandžak”,
br. 2, Sarajevo 8. oktobar 1990.
647
M. Lutovac, Etničke promene u oblastima Stare Raške, 209.
648
ACG, MUD, UO, f. 147, 2305.
152
pristigle u anadolske krajeve pisale su, prema nekim navodima,
svojim rođacima u Sandžaku o lijepom prijemu i dobroj zemlji
koju su dobili, naglašavajući da onaj koji ostane “nije Turčin”.649
Vlasti su nastojale da pokažu kako one zvanično ne podstiču proces
iseljavanja, pogotovo pred međunarodnom javnošću, ali ga nisu, kao
ni u prethodnim vremenima, previše ni ometale. Ukupno stanje, kao i
netolerantno ponašanje novih organa vlasti, su egzodus, i pored svih
deklaracija o pravdi i navodnoj jednakosti svih pred zakonom, samo
još više intezivirali. Austrougarski poslanik na Cetinju informisao je
svoju vladu da je crnogorska vlada zainteresovana za što masovnije
iseljavanje muslimana radi dobijanja njihove zemlje i zbrinjavanje
svojih kolonista, kako bi riješila akutne agrarne probleme i time
spriječila iseljavanje Crnogoraca u Ameriku.
Kakav je masovan tok poprimilo iseljavanje muslimanskog
življa svjedoči i pismo Blaža Perovića, direktora Gimnazije u
Plje­vljima upućeno kralju Nikoli 12. decembra 1913. o stanju u
Pljevljima: “Stanovništva je u ovoj varoši oko 8.000 duša, mada ku­
ća ima i za još toliki broj. Kažu da je ranije bilo u Varoši oko 14.000
duša te da su se vremenom raselili. Jedna je trećina kuća praznih u
kojima niko ne stanuje. Mahom su prazne sve lijepe i ugledne kuće,
koje su skoro napuštene”. Iz pljevaljskog kraja iselilo se 1914. u
anadolske krajeve 340 porodica, pa je godinu dana kasnije u tom
kraju bilo oko 300 napuštenih domaćinstava i neobrađenih imanja.650
ACG, MUD, UO, f. 149, 3039; B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih
krajeva, 316.
650
B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 313; S. Bandžović,
Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991, 18-19; Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, Titograd 1962, 294-295. O odnosima u Pljevljima
početkom XX stoljeća Hamdija Šahinpašić je napisao: “Srbi iz pažnje prema muslimanima nisu htjeli pušiti ni piti kahvu ako sjede u društvu muslimana koji poste
za vrijeme Ramazana. Ako je koji Srbin stanovao u muslimanskoj mahali, nije
htio držati svinju u svojoj avliji niti je kad htio pržiti što na masti iz obzira prema
muslimanima. Poneki od bogatijih muslimana držali su po koju srpsku djevojku
kao kućnu pomoćnicu, a kad bi se djevojka htjela udati, oni bi je opremili i udali iz
svoje kuće kao svoje čeljade... Pričao mi je rođak Hajro Hadžiibrahimović da je u
muslimanskoj mahali u Novoj Varoši bio pekar Srbin. Kada je turska vojska otišla
iz Nove Varoši, ušla je srpska vojska. Veselju nikad kraja. Pjeva se, igralo se,
kolju se prasad, ali taj pekar, iz obzira prema Muslimanima nije htio da ih peče!
Plaćao je globu svake godine, ali Muslimane nije htio uvrijediti jer je s njima radio i pekao njihove hljebove. Žao mi je što nisam zapamtio imena slučajeva kad su
Muslimanke uz svoje dijete dojile i srpske bebe čije su majke umirale pri porođaju
ili do nekoliko mjeseci poslije porođaja” - prema: H. Šahinpašić, Sjećanja, “Pre­
649
153
U Pljevljima je 1913. bilo 1.539 domova sa 7.471 članom, (1.701
pravoslavni i 5.770 muslimana). U čitavom pljevaljskom srezu
bilo je 2.547 domova sa 18.707 lica (10.647 pravoslavnih i 8.060
muslimana).651
U mjestu Ajvalik i Saramisakliu, 200 km od Izmira, nakon
balkanskih i Prvog svjetskog rata naselili su se doseljenici iz
Pljevalja, Priboja, Brodareva i Bijelog Polja. Glavno im je zanimanje
bilo uzgajanje maslina i prerada maslinovog ulja. Tu su naseljene
porodice Alomerovića, Balija, Bambura, Durana, Đurđevića,
Džidića, Karakaša, Kalića, Mekića, Mušovića, Pijuka, Sadikovića
i drugih. Stari Davut Buluš sjećao se polaska iz pljevaljskog kraja u
Bar: “Neki na konjima, a neki i pešice. Čudo naroda je išlo u koloni
koja se usput stalno popunjavala. Bilo je i onih koji su ostali, jer im je
bilo žao njiva i krava, ali je većina odlučila da ide sa Osmanlijama”.652
Na obali Egejskog mora, u gradiću Alačetu, naselili su se muhadžiri
iz bjelopoljskog kraja. Jedan od tih mnogobrojnih muhadžira bio je i
stogodišnjak, Jusuf Balijagić, čiji je sin Remzi Ozen bio predsjednik
opštine Alačeta i narodni poslanik u turskom parlamentu, koji se
sjećao polaska iz barske luke 1914. i opisivao svoj put: “Rođen sam
u selu Lepenac nedaleko od Mojkovca. Od oca Selmana, a djed mi se
zvao Ahmed. Imao sam oko osamnaest godina kad smi mi Balijagići
krenuli za Tursku. Nas Balijagića imalo je deset kuća. Samo smo
ponijeli haljinke na sebi, a sve je ostalo u našem zavičaju. Babo je
uzeo i tri koze, kako bi nas hranile do Turske. U barsku luku čekali
smo pod šatore punih dvadeset dana da stignu brodovi iz Turske
porod”, br. 10/474, Sarajevo 15. maj 1990. Dr. Olga Zirojević navodi da se dio
moštiju sv. Save - desna ruka, nalazila sve do 1912. u porodici Čengića, u selu
Potpeć kod Pljevalja. I kivot sv. Save, koji je kasnije dat manastiru Svete Trojice
kod Pljevalja, bio je izvjesno vrijeme u kući porodice Kapidžić iz Hisardžika opšir. O. Zirojević, Sveti Sava i muslimani, Mak, br. 4, Novi Pazar 1994, 49.
651
B. Peruničić, Izveštaj o stanju u okrugu pljevaljskom 1913, Istorijski
zapisi, br. 3-4, Titograd 1962, 522; Isto: V. Šalipurović, Teritorijalna podela Srednjeg Polimlja posle oslobođenja 1912. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, VIII, Prijepolje 1981, 57. U pljevaljskom srezu broj muslimana
je od 1911. do 1921. smanjen za 14.560 lica. Grad Pljevlja je 1921. imao 6356
stanovnika, od čega 2.425 pravoslavaca i 3.933 muslimana, a 1931. u njemu je
bilo 3.190 muslimana i 2.710 pravoslavaca Slično je bilo i u drugim krajevima;
opšir. M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, 493;
A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima, Almanah, br. 25-26, Podgorica 2004,
189.
652
A. Reljić, Vlasi i Turkovi, “NIN”, br. 2644, Beograd 30. avgust 2001.
154
za nas. Bilo je ljeto. Teško se disalo od velike vrućine. Na brodu
su utovarili i koze da bi na tom dalekom i mučnom putu djeca pila
vareniku. Nekoliko dana smo putovali brodom. Djeca su umirala na
brodu. Kada smo došli u Alačetu, smjestili su nas u stare grčke kuće,
a jedan vapor Bošnjaka uputili su u grad Halep u Siriju. Nismo imali
šta da jedemo, nego bi naše majke brale travu i to jeli. Po deset roba
bi umiralo iz jedne kuće od gladi i bolesti. Neke porodice su umrle
i niko nije imao da nastavi lozu, a neđe od deset roba preživi jedno,
dvoje najviše. Djeca su mlogo umirala, a i stari ljudi. Stari su umirali
zbog verema za zavičajem. Mlogo smo jada vidjeli, jezika turskog
nijesmo znali, pa su nas docnije, naučila naša mladež”.653
U brojnim selima u novopripojenim dijelovima Crne Gore broj
poreskih obveznika bio je smanjen za jednu trećinu, a u nekim čak i za
polovinu. U pojedinim selima pljevaljskog sreza ljudi su jednostavno
napustili zemlju pošto je nisu mogli prodati pod normalnim uslovima.
Tapije su ponijeli sa sobom, naivno misleći da će time zaštiti svoja
prava. Međutim, vlasti su dozvoljavali da se ta zemlja uknjiži kao
vlasništvo pravoslavaca koji je nisu ni kupili niti platili. Bilo je
dovoljno da neki “kupac” dovede pred sud dva-tri svjedoka i da
oni izjave kako su bili prisutni kada je ovaj navodno kupio zemlju.
Kupac je potom dobijao dokument o kupoprodaji. Na nekim od tih
dokumenata stajali su i falsifikovani potpisi navodnih prodavaca.654
Tokom 1913. iselio se znatan broj muslimana iz sela Bor kod Petnjice.
Tada su se iselile 32 porodice Mehovića i dvije porodice Hadrovića.
Na njihova imanja su se odmah naselile pravoslavne porodice,
koje su docnije zabranile preostalim muslimanskim porodicama da
prolaze seoskim putem, pa su i one bile prisiljene da se isele.655 Iz
Petnjice je otišlo i više porodica iz bratstva Muratovića.656 Prema
nekim podacima tokom aprila 1914. preko Bara iselilo se 12.302
Znatan dio muhadžira biće angažovan nakon izbijanja Prvog svjetskog
rata u odbrani osmanske države, iskazujući pritom veliku hrabrost. Balijagić je o
tome kazivao: “Mnogi se nisu vratili. Poginuše kao šehiti, a mnoga djeca ostaše
jetimi. Pričali su mi za dva velika junaka iz Sandžaka. Jedno bješe Šeljko Kurtagić
od Gusinja grada, a drugo bješe Halil-aga Kajević, iz Kajevića polja kod Kolašina
grada; opšir. R. Gruda, Od Mojkovca do Izmira, “Sandžak”, br. 53, Novi Pazar
1-31. oktobar 1994.
654
H. Čengić, O genocidu nad Bošnjacima (Muslimanima) u zapadnom
dijelu Sandžaka 1943. godine, Sarajevo 1994, 217.
655
H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 68.
656
Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, Sarajevo 2003, 1415.
653
155
muslimana. Za njihovo prebacivanje bili su iznajmljeni grčki i
austrougarski brodovi. Austrougarski izvori kazuju da je od aprila
do jula 1914. iseljeno 16.500 lica preko Bara u Smirnu i Istanbul.
Prema nekim izvještajima austrougarskog vicekonzula iz Bara, do
početka maja 1914. iselilo se 8.000 lica, od kojih je 2.500 preko Bara
pošlo za Istanbul, 3.500 (2. maj 1914.) za Siriju i dalje, a oko 2.000 je
otputovalo u neka druga mjesta osmanske države ne koristeći novčanu
pomoć za putne troškove, kojim putem se i jedino vršila evidencija
iseljenika. Austrougarski vicekonzulat izvještavao je poslanstvo
svoje države na Cetinju kako je ne manje od 8.570 muhadžira od
maja prevezeno iz “Antivarija (iz Bara – prim. S. B. ) za Smirnu,
Konstantinopel i Samsun, pri čemu je ovaj C. i K. Vicekonzulat,
intervenisao na molbu carsko-njemačkog poslanstva na Cetinju,
kao i prilikom svih ranijih transporta emigranata. U transportu ovih
emigranata učestvovali su otomanski ili, od strane otomanske vlade
unajmljeni, grčki kao i austrijski i mađarski brodovi”.657 Podaci o
iseljenicima van tog vremenskog intervala, kao i o onim koji su otišli
kopnenim putem preko Mitrovice, Peći i Prizrena za Skoplje i dalje
prema Istanbulu, nisu pravljeni.658 Iseljavanje preko Skoplja padalo
je na trošak samih muhadžira, a onima koji su išli preko Podgorice
i Bara isplaćivala je troškove Crnogorska banka, od novca koji je
uplaćivao njemački poslanik na Cetinju, po 20 perpera po osobi
i prevoz preko Skadarskog jezera. Do 10. aprila 1914. trebalo se
iseliti iz Plava 10 porodica sa 107 članova, iz Kolašina 111 sa 700
članova, iz Peći 100 porodica, a iz okoline Berana 19 porodica. Iz
opština Šahovići, Mojkovac i Ravna Rijeka iseljene su 453 porodice
koje su ostavile 310 kuća. Iseljavanjima su bili zahvaćeni i opštinska
sjedišta: Stožer, Pavino Polje, Nedakuse i Bijelo Polje. U aprilu
1914. iseljavanje je prijavilo iz okoline Bijelog Polja 416 porodica
sa 2.080 lica, iz Bihora 720 porodica, sa oko 4.500 lica.659 Iseljene su
i brojne begovske porodice.660
Bjelopoljski muftija Jusuf Delević je pisao kralju Nikoli na­
stojeći da se zaustave zloupotrebe i nasilje koje su uticale na intenzitet
Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 306.
Đ. Pejović, Iseljavanje Crnogoraca u XIX vijeku, 256; B. Babić, Migracije u novooslobođenim krajevima Crne Gore 1912-1915, 166-167; Ž. Šćepanović,
Oslobođenje Bijelog Polja 1912. godine i organizacija vlasti, 90-91; M. Memić,
Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, 244.
659
ACG, MUD, UO, 1915, f. 163, 2365.
660
H. Avdić, Paše i begovi Bihora, Mak, br. 23, Novi Pazar 1998, 48-49.
657
658
156
iseljeničkog pokreta. Sa Cetinja mu je bio upućen telegram u kome
se formalno traži da se zaustavi iseljavanje naroda: “Zaustavite ga
što bolje možete dok Gospodar ne dođe tamo, pa ako narod i poslije
njegove riječi navali da se seli on ga neće ometati”.661 Zloupotrebe su
nastavljene i nakon posjete kralja Nikole Bijelom Polju.662 Iz Bihora
se u maju 1914. prijavilo za iseljavanje 30 narodnih prvaka sa 550
porodica, dok se iz beranske opštine prijavilo 110 domaćinstava
sa 557 članova. Oni su kazivali da su “uzrok seljenja nekažnjene
nepravde nanesene od pojedinih predstavnika vlasti”, izjavljujući
navodno da ih i “car zove”.663 Stanovništvo iz planinskih krajeva
okoline Berana, mahom iz Gornjih Sela i bihorskih naselja na lijevoj
obali Lima dolazi u njihova naselja. Pravoslavno stanovništvo je tada
u ravni pored Lima naselilo nekoliko sela (Bioča, Srđevac, Pašića
Polje, Zaton, Pripčiće, Rasova i druga), gdje su jeftino pokupovali
zemlju od muslimanskog življa koji se selio. Ovo stanovništvo takođe
dolazi u sela Bor, Kruščica, Dašća Rijeka, Lagatore, Petnjicu.664
Stanovništvo se iz Dupljaka od 1912. selilo ka Osmanskom carstvu
ili Novom Pazaru. Njihovu zemlju su pokupovali i na njoj se naselili
Đalovići i Čampari iz susjednih sela.665
Dvije velike iseljeničke grupe u aprilu i maju 1914. iz sjevernih
dijelova Crne Gore imale su 1.194 porodice. Iz ureda Zemaljske
vlade u Sarajevu slati su u maju dopisi austrougarskom poslanstvu
na Cetinju da prema “ovdje pristigloj povjerljivoj obavijesti mno­
gobrojni muslimani iz okoline Bijelog Polja iseljavaju se u Trakiju”.666
Iz Podgorice je tokom aprila 1914. iseljeno 600 porodica. Za samo
dva dana iz ovog grada je otišlo 310 porodica. U junu 1914. su već
bila potrošena sredstva za troškove prehrane iseljenika do Bara, pa
su od tada trebali sami da o tome vode računa. U beranskoj opštini
prijavilo se u julu mjesecu 101 porodica sa 557 članova za iseljavanje.
Zapisi, Glasnik Cetinjskog istorijskog društva, god. XI, knj. XX, Cetinje
decembar 1938, 379. O kralju Nikoli vidi: Ž. Andrijašević, Jedan za sve, “Moni­
tor”, br. 636-637, Podgorica 3. januar 2003.
662
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 68-69.
663
Upor. B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 315; H. Avdić,
Položaj Muslimana u Sandžaku, 85; N. Malcolm, Kosovo, 303.
664
Upor. M. Lutovac, Bihor i Korita, 36; M. Lutovac, Etničke promene u
oblastima stare Raške, 212; S. Hadrović, Nema grada Bihora, “Parlament”, br. 4,
Novi Pazar 27. novembar 1998.
665
M. Lutovac, Bihor i Korita, 154; E. Mušović, Etnički procesi i etnička
struktura stanovništva Novog Pazara, 162-163.
666
Š. Rastoder, Nekoliko dokumenata, 304.
661
157
U Anadoliju se tada iselilo i dosta muslimanskog stanovništva iz sela
u kolašinskom kraju, koje je nakon 1878. bilo izbjeglo u Vraneš,
Bijelo Polje i druga sela. Iseljavanje je bilo najmasovnije iz Donjeg
Kolašina. Mojkovac sa okolnim selima je ostao bez muslimana, a
Šahovići, Vraneš i Ravna Rijeka su već bili znatnim dijelom opu­
stošeni.667 Selile su se i muhadžirske porodice porijeklom iz Bosne i
Hercegovine.
Iseljavali su se i krupni i sitni zemljoposjednici, čifčije, siroti­
nja, kao i muhadžiri doseljeni u ove krajeve. Iz varoši su se iseljavale
zanatlije, trgovci, bivši osmanski činovnici.668 Zemlja se prodavala
skoro u bescijenje. Kupci su većinom bili Srbi i Crnogorci, mahom s
područja kolašinske oblasti i Drobnjaka. Tu su doseljavali Moračani
i Rovčani.669 Bilo je i onih koji su odustajali od iseljavanja, ili nisu
mogli da izmire poreske i druge obaveze prema državi. Iz Rožaja
je otišlo nekoliko porodica. Oko 140 porodica prijavilo se za
iseljavanje, ali su mnoge odustale od te namjere.670 Iz Berana i Rožaja
je izvještavano da su se brojne porodice pokajale, te da su molile da
ostanu. Prije iseljavanja svi emigranti su bili dužni da izmire novčane
obaveze prema državi i opštini, kao i da sudski regulišu sva privatna
dugovanja. Privatni dugovi su mogli biti riješeni i prostim prebijanjem
dugova, ali samo sudskim putem. Brojne su bile porodice koja su
svoja imanja prosto napuštale, bez ičega. Pravoslavne porodice su
jednostavno zaposjedale tu napuštenu zemlju, računajući da će kasnije
lako regulisati imovinsko-pravne odnose. Glad za zemljom bila je
ve­lika i neutoljiva. Iseljenička imanja - suglasno članu 4. Zakona
o naseljavanjima i Pravilima Ministarstva finansija i građevina o
davanju zemlje pod zakup - država je izdavala pod arendu onima
koji su je htjeli obrađivati. Cilj naseljavanja je bio da se, takođe,
riješi pitanje seljačke sirotinje i bezemljaša iz starih krajeva Crne
Gore i pojača nacionalni element u novopripojenim krajevima na
račun drugih zajednica koje su svjesno potiskivane.671 Miomir Dašić
Po popisu iz 1896/97. u kazi Kolašin bilo je 6.337 stanovnika, od čega
4.067 muslimana. U donjokolašinskom srezu 1911. bilo je 10.187 muslimana od
13.911 stanovnika; upor. Ž. Šćepanović, Oslobođenje Bijelog polja 1912. godine i
organizacija vlasti, 91; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 89-90.
668
ACG, MUD, UO, 1914, f. 149, 3039.
669
S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, I, 19.
670
B. Babić, Prilog istoriji Rožaja od Balkanskog do I svjetskog rata, 19.
671
M. Obradović, Agrarni odnosi na Kosovu 1918-1941. godine, Jugoslov­
enski istorijski časopis, br. 1-4, Beograd 1978, 442.
667
158
obrazlaže da je proces rješavanja agrarnog pitanja još jače uticao
da se pokrene, “pod vođstvom muslimanskih fanatika, i emigracija
muslimanskog stanovništva u Tursku”.672 Masovna emigracija mu­
slimanskog stanovništva iz Crne Gore prestala je u junu 1914. godi­
ne, kada je obustavljena svaka novčana pomoć emigrantima, a Porta
smanjila interes za njihov prijem, kao i zbog izbijanja Prvog svjetskog
rata.673 Štampa u Crnoj Gori je o iseljavanju muslimana objavila tek
M. Dašić, Pregled teritorijalnog širenja crnogorske države, 130.
Austrougarske snage u avgustu 1914. zauzimaju Pljevlja, Priboj, Prije­
polje, Novu Varoš i Brodarevo. U Novoj Varoši su ih, po srpskim izvorima, dočekali
“nemirni ljudi, muslimani većina zlice doselice (“muadžeri”) rodom Nikšićani i od
Ercegovine kao i ovdašnji neki punokrvni “turci”, “delikanlije” čija radost prekiplje
i zverske požude imadijahu da rusvaj počnu činiti u društvu sa svojim burazerima od
Sarajeva, Goražda, Foče, Čelebića, Čajniča, Pljevalja i Prijepolja”. Nakon poraza
ove vojske na Ceru njene jedinice se povlače iz Sandžaka. Prilikom povlačenja VIII
brdske brigade iz Nove Varoši krajem avgusta povuklo se do “30.000 Muslimana”.
Dosta je muslimana iz Sandžaka tokom 1914.-1915. izbjeglo u Bosnu i Hercegov­
inu. Ovaj pokret je najprije započeo u Pljevljima, da bi se veoma brzo talas izbjeg­
lica zahvatio i susjedne opštine. Muslimani iz ove opštine su bili u posebno lošem
položaju jer su, s obzirom na sve ono čemu su bili prije izloženi, sa radošću bili
dočekali austrougarske trupe. U Pljevljima je tada bilo dosta muhadžira iz Šahovića,
Vraneša i okolnih mjesta koji su svjedočili o teroru kojem su bili izloženi od svo­
jih susjeda Crnogoraca. Muslimanske “komitske patrole” bile su od velike pomoći
regularnim konjičkim izviđačkim odredima Austrijanaca. Srpski izvori su govorili o
nesebičnoj pomoći mjesnog muslimanskog stanovništva austrougarskim trupama, u
kojima je ono vidjelo ostvarenje svojih nada iz vremena balkanskih ratova, da se pri­
poje BiH. Polaskom u izbjeglištvo “preko noći, jednim udarcem, ostali su bez svojih
domova, jer je ostajanje bilo bezizgledno”. Masovno iseljavanje je započelo 26.
avgusta 1914. i izgledalo je da je “sve muslimansko stanovništvo Sandžaka bilo na
putu prema Bosni”. Po srpskim izvještajima mnogi od tih “buntovnika” su uhvaćeni
i likvidirani. Izbjeglice sa desne obale Lima su dolaskom u BiH svjedočile o gro­
zotama kojima su bile izložene: “ubijali su ih, robili, gulili, a od jednog hadžije oteli
su deset hiljada kruna i potom ga ubili”. Oko 7.000 lica stiglo je preko Metaljke u
Goražde. Oni su sa sobom dotjerali oko 3.000 volova, 1.000 krava i oko 15.000 ko­
mada sitne stoke, što je mahom otkupljeno za potrebe vojske. Dolazak muhadžira iz
Sandžaka uznemirio je domaće stanovništvo u pograničnim bosanskohercegovačkim
mjestima, naročito nakon priča o strahotama koje su doživjele u svojim mjestima. I
sami će se naći u sličnoj situaciji nakon prodora srpske vojske u Bosnu. Izbjeglice
su stihijski išle u pravcu Foče i Višegrada, odakle su prebacivane u Sarajevo. Dio
stanovništva je sa sobom vodio stoku pa je cijeli put do Bosne prelazio pješice.
Sabirni centar je bio na Alipašinom Mostu u Sarajevu. Odatle su izbjeglice transpor­
tovane u druga, sigurnija mjesta širom Bosne i Hercegovine. Lokalne vlasti su imale
dosta problema oko zbrinjavanja izbjeglica pošto se pokazalo da muslimanske po­
rodice “čim se iz bilo kod razloga nađu odvojene od svoje grupe ostaju bespomoćne
i padaju sa svim na teret okoline, a da tom prilikom ništa sa svoje strane ne čine
672
673
159
nekoliko natpisa, i to iz Pljevalja, a prenijela je pisanje beogradske
“Samouprave” o “iseljavanju iz Srbije zbog neprivikavanja novom
stanju i odanosti kalifatu”.674 U crnogorskoj vojsci je, pak, vladalo
tokom Prvog svjetskog rata nepovjerenje prema muslimanima.675
Sudbinu muslimanskog stanovništva u novopripojenim kra­
jevima Crne Gore neophodno je posmatrati u široj balkanskoj
perspektivi, imajući u vidu sve ono što se zbivalo sa muslimanima na
tom prostoru u toku i nakon ratova 1912-1913. godine.676 Balkanski
ratovi okončali su proces koji je započeo 1877-1878. eliminišući
osmansku vojsku i osmanske političke posjede na većem dijelu
Balkana i transformišući muslimane od dominantne zajednice,
u manjine kojim će vladati raniji sultanovi podanici.677 Pojedini
da bi ublažile svoju sudbinu”; opšir. G. Šljivo, Raspoloženje naroda Bosne i Hercegovine prema austro-ugarskoj politici i austrougarske političke protivmjere, u:
Veleizdajnički proces u Banjaluci, Banjaluka 1987, 128-131; D. Maliković, Pokreti
trupa i borbe u nekadašnjem Novopazarskom Sandžaku 1914. i 1915. godine, Sim­
pozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Prijepolje 1997, 173-174; S.
Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.), 90-102.
674
B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 314-315, 322.
675
Oni nisu uzimani u borbene jedinice. Njih je, kao u bjelopoljskom kraju,
bilo pri komorama brigada, dok hodže nisu uzimane. Muslimani su u crnogorskoj
vojsci spadali u neboračke jedinice “pa su u miru plaćali vojnicu a u ratu vršili
razne službe u komori i pozadini”. Muslimanima komordžijama određivani su
za starješine Srbi ili Crnogorci, a katkad i muslimani, poput Tala Međedovića
iz Rasova. Zvanje oficira narodne vojske sa statusom “oficira na raspoloženju”
imali su samo Hasan Idrizović i Jašar-beg Hadžibegović iz Bistrice. Muslimani su
obavljali stražarske dužnosti u varoši, bili čuvari telefonskih žica, puteva. Često
su slati kao konjovođe ili za prijevoz materijala za brigadu, u Kolašin, Pljevlja i
Nikšić, da čuvaju rekviriranu stoku, ali su otuda masovno bježali: “pa su raspisivane potjernice i bjegunci hvatani i zatvarani”; opšir. Ž. Šćepanović, Bjelopoljska
brigada crnogorske vojske u I svjetskom ratu, Istorijski zapisi, br. 2-3, Titograd
1987, 19-20; J. Vukotić, Uspomene iz rata, Beograd 1996, 116.
676
Opšir. S. Bandžović, Sandžak u balkanskim ratovima (1912.-1913.),
99-102; Isti, Uzroci muhadžirskog pokreta iz novopripojenih krajeva Crne Gore
(1912-1914), Rožajski zbornik, br. 12, Rožaje 2005, 19-57; Isti, Birinci Balkan
Harbi Sonrasi Sirbistan Ve Karadağ’a Birakilan Bölgelerdeki Müslüman Nüfusun Türkiye’ve Göçü, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Derleyen: Hayri Kolaşinli, Lotus Yayinevi, Ankara 2003, 49-71.
677
K. Karpat, Građanska prava muslimana Balkana, u: Muslimani Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, priredio F. Karčić, Tuzla 2001, 99; С.
Киселиновски, Етничките промени во Македонија (1913-1995), Скопје 2000,
30-31; Г. Тодоровски, Демографските процеси во Македонија од почеткот
на Првата балканска војна до осамостојуванјето на Македонија: Со посебан
осврт на исламизираните Македонци, Скопје 2001, 19-20.
160
muhadžiri iz Crne Gore su, s gorčinom isticali da “ono što je jedno
vrijeme stvorilo, drugo je razorilo, i crnim velom zaogrnulo”.678 Izlo­
žen različitim pritiscima, preostali muslimanski svijet se okretao sebi,
dolazeći u dugotrajno, iscrpljujuće stanje zatvorenosti, defanizivnosti
i preosjetljivosti. Osmanska država je, kako piše I. Andrić, “kao neka
fantastična morska oseka odjednom otplasnula i povukla se negde u
nedogled, a oni ostali ovde, kao vodeno bilje na kopnu, prevareni i
ugroženi, prepušteni sebi i svojoj zloj sudbini”.679 Muslimani su bili
neosporni gubitnici u formiranju novih državnih granica. Njihova
prava su potpuno zanemarivana. Od 1,445.179 muslimana koji nisu
više živjeli u osvojenom području osmanske Evrope, njih 413,992
se iselilo u Osmansko carstvo u toku i nakon balkanskih ratova.680
Do 1923. izbjeglo je još 1,200.000. muslimana. Od muslimanskog
balkanskog stanovništva iz 1911. ostalo je 1923. svega 38 odsto.
Ostatak je izbjegao, umro u muhadžirluku ili je bio ubijen. Muslimani
su tako postali jedno od vidljivih “nasljeđa” Osmanskog carstva na
Balkanu. “Svoje” muslimanske manjine stekla je nevoljno svaka
balkanska država.681
Č. Baćović, O merhametu i gaziluku, Podgorica 2002, 208.
I. Andrić, Na Drini ćuprija, Sarajevo 1967, 312. M. Radović u “Hronici”
o Novom Pazaru, prenosi kazivanje Rasima Halilovića o nekim nadanjima koje su
još među pojedincima tada bile prisutne: “Age i begovi bi po kućama i kahvama,
raznim posecima i skupovima pričali o tome kako Porta još vodi borbe i kako će ona
opet pobediti. Da bi tu priču potkrepili, jalove nade podgrejali i druge u to uverili,
izlazili bi iz kahve uveče nekoliko njih, polegali bi na travu ili zemlju, prislanjali
uvo na zemlju i osluškivali da li se negde u daljini čuju turski topovi. Posle pažljivog
osluškivanja, koje im nije ispunilo nade, vraćali bi se u kahve i svojim ahbapima
objašnjavali da se čuju turski topovi i kako će se turska vlast ovamo ponovo vratiti”;
opšir. S. Bandžović, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999, 99-100.
680
Upor. J. McCarthy, Stanovništvo osmanlijske Evrope prije i poslije pada
Carstva (II), 983; B. Babić, Iseljavanje Muslimana iz novih krajeva, 314; A. Avdić,
Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog stanovništva na Balkanu od
kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske konvencije (11. juli 1938. godine), 155. Mehmet Ali Kiličbaj, turski politolog, ustvrdiće 1997. da je savremena
Turska u većoj mjeri proizvod Balkana, nego Srednje Azije: “Danas u našoj zemlji
žive, naravno, ljudi čiji su preci došli iz Srednje Azije, ali ima i onih kojima su
preci prispeli s Balkana. Kojih li je više? Nesumnjivo ovih drugih. To predstavlja
neizbežan i neporeciv drugi oslonac evropske Turske. Balkan je ostavio duboke tra­
gove u turskom etničkom, kulturnom i društvenom biću” – cit. prema: D. Tanasković,
Neoosmanizam: doktrina i spoljnopolitička praksa, Beograd 2010, 88.
681
K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu: prošlost i perspektive,
Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 82. Srbija je u mirovnom (“Carigradskom”) ugovoru sa Portom u martu 1914. priznala određena prava muslimanskom
678
679
161
Na početku XX stoljeća vodeće evropske države razvijale su
tezu o narodima “legitimnim nasljednicima” na Balkanu, priznajući
im rezultate osvajačkih ratova. Ratovima 1912.-1913. to je defi­
nitivno potvrđeno, uz pretpostavku velikih sila da se balkanskim
državama daju novoosvojene teritorije kao put u modernizaciju
ovih teško zaostalih provincija.682 Čim je Osmansko carstvo silom
potisnuto sa Balkana, “evropeizacija” je dobijala širok zamah.683
Nakon balkanskih ratova, kada je Balkan definitivno poprimio
negativne karakteristike, nastao je termin “balkanizacija”. Od tada
on simbolizuje parcelizaciju većih političkih cjelina na manje i među­
sobno konfrontirane oblasti, kao i povratak primitivizmu, zaostalosti
i plemenskom promišljanju. Balkan je “podario” svijetu pojam
balkanizam, što je zapravo “sinonim za nered, nasilje i nesreću”,
gdje je “balkanska krvoločnost... očekivani prirodni ishod ratničkog
etosa, duboko ukorenjena u psihi balkanskog stanovništva” (M.
Todorova).684 Granice balkanskih država nastalih na ruševinama
Osmanskog carstva često će biti osporavane, dokazujući da dioba
ovog carstva nije samo po sebi vodila u mir i stabilnost. Na Balkanu
je došla do punog izražaja doktrina krvi i tla, zajedno sa svim
segmentima ili instrumentima koji je neizbježno prate: upotrebom
i zloupotrebom moći, neprestanim rivalitetom, žustrim konfliktima.
Sve u službi diktata krvi, sadržanog u težnji da svaki etnikum živi
u jednoj državi i sve u službi diktata tla. Krvi je bilo previše, a tla
stanovništvu. Ona je ovaj ugovor ratifikovala, ali ga nije ozakonila. Nakon što
je izbio Prvi svjetski rat, Srbija je objavila da taj ugovor prestaje da važi – vidi:
V. Degan, Međunarodno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje
položaja drugih vjerskih i narodonosnih skupina na području Jugoslavije, 80.
682
. B. Prpa, Slom istorije i kraj dvadesetog veka, “Danas”, Beograd 7-8.
avgust 1999.
683
Fanatične akcije deosmanizacije bile su posebno uspješne u materijalnoj
sferi. Najdrastičnije, tektonske promjene su izvršene u opštem izgledu gradova,
arhitekturi, odijevanju. Novonastale balkanske države su, u različitom stepenu,
pokušavale da pročiste svoje jezike i toponime od turcizama. Bilingvizam i mul­
tilingvizam iščezli su zajedno sa generacijama koje su bile direktno uključene u
život Osmanskog carstva. Proces “evropeizacije” nije dopirao svuda podjednako.
U svojim srcima, smatraju neki autori, navodeći, između ostalog, primjer “rituala” tradicionalno dugog ispijanja kafe, balkanski ljudi su cijenili običaje koje su
imali korjena u starim osmanskim vremenima – upor. B. Jezernik, Zemlja u kojoj
je sve naopako, 329-330, K. Kaser, Sukob religija i kultura na Balkanu: prošlost i
perspektive, 82-83; F. Longvort, Stvaranje Istočne Evrope, Beograd 2002, 432.
684
M. Todorova, Imaginarni Balkan, 207.
162
premalo da bi nacionalne aspiracije svima mogle biti ispunjene.685
Turci su, u poređenju sa Balkanom, bili posljednja grupa koja će
razviti sopstveni nacionalizam.
Izbijanje Prvog svjetskog rata privremeno je zaustavilo zapo­
četi proces intenzivnog iseljavanja muslimanskog stanovništva
sa Balkana, ali će po njegovom okončanju, djelovanjem brojnih
političkih, društvenih i ekonomskih faktora, ubrzo doći do novog
talasa masovnog iseljavanja etnički raznorodnog muslimanskog
stanovništva iz novostvorene Kraljevine SHS, Bugarske, Rumunije
i Grčke u Republiku Tursku, nastalu na razvalinama Osmanskog
carstva. Raspadom Osmanskog carstva između 1912. i 1923. trend
demografske deosmanizacije ulio se u modernu problematiku ma­
njina u cjelini, u kojima države, u tada, još nestabilizovanom među­
narodnom kontekstu, u manjinama uočavaju prijetnje za sigurnost,
odnosno mogućnost da postanu taoci, ili oboje.686 Demografska
deosmanizacija Balkana biće proces dugog trajanja. Mnogobrojni
muhadžiri, sa balkanskog i južnoslovenskog prostora, u dramatičnim
godinama i decenijama koje će uslijediti, ići će novim ali i starim
stazama svojih prethodnika u Tursku. Neki od njih, koji će docnije
biti u prilici da obiđu mjesta iz kojih su otišli, sa sjetom će govoriti:
“Kad prošetam Crnoj Gori, nikako me put ne mori”.687 Muhadžiri
su se većinom u novim sredinama življenja susretali sa brojnim
individualnim, porodičnim i društvenim iskušenjima i problemima
koji su usložnjavali njihov opšti položaj i perspektivu.
R. Petković, XX vek na Balkanu, Beograd 1996, 11.
M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi
između dva svetska rata, 455.
687
“Preporod”, br. 12/926, Sarajevo 15. jun 2010, 35.
685
686
163
164
II
ISELJAVANJE U TURSKU
IZMEĐU DVA SVJETSKA RATA
Samoopredjeljenje nacija je, nakon Prvog svjetskog rata, ostva­
reno kao konačno i sveopšte načelo, ali u većoj mjeri za po­bjednike
nego za gubitnike. Balkan je nakon Prvog svjetskog ra­ta postao prostor
nacionalnih država, a Kraljevina SHS prostor nedo­vršenih nacionalnih
revolucija.688 Brojni narodi, među njima Albanci, Muslimani,
Crnogorci, Hrvati, Slovenci, našli su se u «predsoblju pakla stvorenom
za one narode koji nisu imali suštinsko predstavljanje na Mirovnoj
konferenciji, bez obzira da li pripadaju pobedničkoj ili poraženoj
strani». Nastajale su višenacionalne države u kojima su zavladale
pojedine etničke zajednice.689 Na balkanskom prostoru istorija je veća
od geografije, a narodi koji tu žive dugo su bili u sjenci paradigme
geoistorije i “šoka prošlosti”.690 Otuda je bilo i presporo otvaranje
prema modernizacijskim procesima. Nacionalne države su stvarane od
XVIII i tokom XIX stoljeća kao prihvaćeni model političkog razvoja,
i kao takve su ugrađene u ideologiju Versajskog pakta i Pakta Lige
naroda.691 Habsburška monarhija, koja je za mnoge istoričare, bila
svojevremeno “odbrana Evrope” od Osmanlija, stvorena iz istorijske
nužde - “nenamjerno djelo Sulejmana Veličanstvenog” (P. Kouls),
nestala je ipak prije kraja Osmanskog carstva.
Upor. K. Suljević, Nacionalnost Muslimana, Rijeka 1982, 91; B.
Petranović - M. Zečević, Agonija dve Jugoslavije, Beograd 1991, 22-27.
689
Č. Ingrao, Deset nenaučenih lekcija o Srednjoj Evropi – pogled
istoričara, Helsinške sveske, br. 10, Beograd 2001, 16-17.
690
Lj. Mitrović, Položaj manjina i identitarni sukob na Balkanu, u: Vere
manjina i manjinske vere, Niš 2001, 48.
691
M. Todorova, Imaginarni Balkan, Beograd 1999, 288; I. Pržić, Zaštita
manjina, Beograd 1933, 69-74.
688
165
Osnovni sistem međunarodne zaštite manjina, uspostavljen
u pogledu nekih zemalja u XIX stoljeću na osnovama sporazuma
za koje su garanti bile velike sile, pružao je prividnu sigurnost
manjinama koje su živjele u državama ograničenim obavezama
koje su proisticale iz tih sporazuma. Sistem je kritikovan zbog svoje
neprikladnosti i nepreciznosti i, iznad svega, nedostatka nadzornog
mehanizma koji bi provjeravao da li se odredbe ugovora zaista i
primjenjuju. Međunarodna zaštita manjina nije do Prvog svjetskog
rata predstavljala opštu ustanovu, već individualne slučajeve proizišle
iz nastanka novih država, odnosno teritorijalnog prekomponovanja.692
Nakon 1918. godine, sa izuzetkom određenih slučajeva, manjine
nisu smatrane kolektivnim entitetima. Zaštita je bila upravljena na
manjine u smislu pojedinca nasuprot grupi. Na Mirovnoj konferenciji
u Parizu, a potom i u Ligi naroda vođene su žustre rasprave o
zaštiti nacionalnih manjina u novostvorenim državama u Srednjoj i
Istočnoj Evropi, mada taj problem nije bio zadovoljavajuće riješen
ni u glavnim savezničkim državama (Francuska, Italija, Japan,
SAD i Velika Britanija). Pobjedničkim velikim silama se, u pogledu
nacionalnih manjina, činila najprihvatljivijom načelna odredba
Mirovne konferencije - da savezničke sile ne namjeravaju dati neke
posebne privilegije tim manjinama, nego samo da namjeravaju
spriječiti borbu rasa, te dati manjinama samo pravednu zaštitu.693s
U Evropi je odredbama Versajskog mirovnog ugovora, čiji su
autori bili predstavnici pobjedničkih sila Francuske, Italije i Velike
Britanije, 28. juna 1919. utvrđen novi poredak. Ovim ugovorom zaštita
manjinskih prava prvi put je postavljena na nacionalni princip, pa je
vjerski princip održavan u međunarodnim ugovorima XIX stoljeća,
bio potisnut. Ove su odredbe imale tretman obaveza međunarodnog
značaja pod garancijom Društva naroda. U tom smislu bila je
predviđena i detaljna procedura za njihovu implementaciju. Prilazeći
zemljama izraslim na ruševinama Austro-Ugarske i Osmanskog
Upor. V. Degan, Zaštita manjina na Balkanu putem međunarodnih
ugovora, Pregled, br. 10, Sarajevo 1974, 1005-1009; M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, I, Beograd 1954, 424-425; Prava pripadnika etničkih, verskih i jezičkih
manjina, Beograd 2001, 31.
693
M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini Jugoslaviji, u: Dijalog povjesničara-historičara, II, Zagreb 2000, 397; M. Stojković, Istorijski razvoj
zaštite manjina i savremena međunarodna aktuelnost manjinskog pitanja u balkanskim odnosima, u: Položaj manjina u Saveznoj Republici Jugoslaviji, Beograd
1996, 552-553.
692
166
carstva, posebno balkanskim zemljama, kao “nepunoljetnim” ili
“neprosvijećenim”, svjetske sile koje su krojile versajsku Evropu,
smatrale su za shodno da ih obavežu na poštovanje prava manjina.
Ugovori o zaštiti manjina imali su zadatak da osiguraju manjinama
stepen “zaštite i pravde koje će ih postepeno dovesti da se utope u
narodnu zajednicu kojoj pripadaju” govorio je Ostin Čembrlen pred
savjetom Lige naroda. Francuski ministar Aristid Brijan je na istom
mjestu kazao da nije riječ o iščezavanju manjina “nego takvoj vrsti
asimilacije koja čini narod većim a ne umanjuje malu porodicu”. Po
njima, problem manjina nije bio pravne prirode, već pitanje humanosti
i oportuniteta.694 Veliki svjetski rat ugradio je sebe u buduće sporove
oko državnih granica i nacionalnih manjina. Sistem zaštite manjina
doživio je neuspjeh jer su vladajući režimi u balkanskim i susjednim
zemljama bili odveć zadojeni nacionalizmom da bi poštovali prava
nacionalnih manjina, čiji se položaj najčešće dovodio u kontekst
stanja opštih državnih odnosa, ukoliko su oni bivali lošiji, utoliko je
i položaj pripadnika manjina bivao teži.695 U nacionalno složenim
državama, u odsustvu građanskog i nacionalnog principa, manjinskim
narodima nametao se izbor između dva zla: integracije u većinsku
naciju ili svođenje na građane drugog reda. Muslimanske zajednice
u postosmanskom periodu bile su lojalne balkanskim nacionalnim
državama u okviru kojih su se našle i egzistirale. Međutim, unutar njih
su tretirani na isti način kao i njihovi preci stotinama godina ranije.
Nastajanje država na tlu nekadašnje Habsburške monarhije
i Osmanskog carstva pokazalo je da raspad ovih višenacionalnih
imperija i prihvatanje demokratije do njenih krajnjih konsekvenci
izlaže nacionalnu zajednicu teškim rizicima. Iz ovog potresa rađao se
najstrašniji monstrum modernog evropskog razvoja: antidemokratski
nacionalizam: “zemlje srednje i istočne Evrope strahovale su zato
što nisu postojale gotove, zrele demokratije, a pošto su se bojale,
nisu ni mogle to da postanu”.696 Nejake balkanske demokratije su se
zato gasile jedna za drugom nakon kratkotrajnog života provedenog
u bolesti i bivale zamijenjene monarhističkim diktaturama. Najo­
J. M. Jovanović, Diplomatska istorija Nove Evrope 1918-1938, knj. II,
Beograd 1938, 293; R. Petković, XX vek na Balkanu, Beograd 1996, 52.
695
R. Petković, XX vek na Balkanu, 52; M. Sobolevski, Nacionalne manjine
u Kraljevini Jugoslaviji, 399-401.
696
Upor. I. Bibo, Beda malih država istočne Evrope, Rukovet, br. 5, Sub­
otica 1989; N. Popov, Srpski populizam: Od marginalne do dominantne pojave,
“Vreme”, spec. dodatak, br. 135, Beograd 24. maj 1993.
694
167
zbiljniji sukobi na Balkanu poticali su od tenzija između gradskih i
seoskih zajednica. Nedostatak diversifikacije u privredi i konstantan
problem nezaposlenosti na selu, stvarali su od Balkana trusni prostor
podložan negativnim posljedicama smanjivanja proizvodnje u
svjetskoj ekonomiji.697 Nakon Prvog svjetskog rata nastala su veća
kretanja na cijelom Balkanu. Iz Kraljevine SHS/Jugoslavije (iz
Makedonije, Kosova, Sandžaka i djelimično iz Bosne i Hercegovine),
Grčke i Bugarske nastavljen je proces iseljavanja muslimanskog
stanovništva u Tursku, koja se uzdizala na razvalinama Osmanskog
carstva, započet tokom balkanskih ratova 1912-1913. godine.
Umjesto iseljenog raznorodnog muslimanskog stanovništva u grč­
kom dijelu Makedonije i Trakiji naseljavaju se maloazijski Grci,
u Dobrudži Bugari, a u dijelu Makedonije unutar Kraljevine SHS,
kao i na Kosovu, doseljenici iz raznih krajeva države. Odvajanjem
vardarskog i pirinskog dijela Makedonije od Soluna, zamrlo je više
gradova, a posebno Bitolj i Štip.698 Na Kosovo dolaze Crnogorci,
Hercegovci, bezemljaši iz Jablanice i južnog Pomoravlja, naselja­
vajući se na napuštenim imanjima, jutrinama i šumama. U dijelovima
Makedonije (Ovčem polju, dolini Bregalnice i Skopskoj kotlini)
umjesto iseljenog turskog stanovništva naseljavaju se, na osnovu
Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji, bezemljaši iz Like, sjeverne
Dalmacije i južnog Pomoravlja.699
Balkanske vlade su težile kreirati monolitne nacije što je osta­
vilo malo prostora za postojanje etničkih, jezičkih i vjerskih manjina.
Na Balkanu je došla do punog izražaja doktrina krvi i tla, zajedno
sa svim pratećim segmentima.700 Vrhunac emigracije bila je serija
velikih pomjeranja stanovništva između dva svjetska rata, kao i nakon
Drugog svjetskog rata. Oko dva i po miliona ljudi bilo je pogođeno
ovim seobama. Uprkos ovakvim demografskim pro­mjenama, nijedna
balkanska zemlja nije dostigla model evropskih nacionalnih država:
M. Gleni, Balkan, II, Beograd 2001, 99-100.
А. Апостолов, Обиди за колонизација на Македонија во условите
на националните пропаганди на соседните држави, Годишен зборник на
Филозофски факултет, књ. 15, Скопје 1963, 196-197.
699
J. Cvijić, Balkansko poluostrvo, (pogovor M. V. Lutovca), Beograd
1966, 532; J. Trifunovski, Sreten Vukosavljević i međuratna kolonizacija u Makedoniji, Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XI, Prijepolje 1986,
12-13.
700
Upor. K. Karpat, Građanska prava muslimana Balkana, u: Muslimani
Balkana: “Istočno pitanje” u XX. vijeku, Tuzla 2001, 117; R. Petković, XX vek
na Balkanu, 11.
697
698
168
etničku i vjersku homogenizaciju.701 Iseljavanje muslimanskog stano­
vništva sa prostora Crne Gore u Tursku, uslovljeno djelovanjem
niza različitih faktora (politički, ekonomski, psihološki i dr.), treba
posmatrati u kontekstu opštih migracionih kretanja ovog stanovništva
ne samo unutar Kraljevine SHS/Jugoslavije, već i drugih balkanskih
zemalja.
Od Osmanskog carstva do Turske
Izgonom iz Evrope i iz arapskih zemalja Osmansko carstvo
je svedeno na svoju najužu teritoriju - Malu Aziju koja takođe
nije bila pošteđena dalje grabeži. Zapadne sile su “trljale ruke”, za­
noseći se planovima o podjeli nafte i preostalih bogatstava ovog
carstva u stanju rasula, ne nadajući se njegovom velikom otpo­
ru. Snage Antante, predvođene Britancima, okupirale su 1919.
Osma­nsko carstvo. Okupacione snage su ušle na teritoriju Carstva
sa ubjeđenjem u vjerodostojnost propagande da su Osmanlije
bezrazložno pobile milione hrišćana. Po sudu Antante, oni su time
izgubili pravo da upravljaju sami sobom, “čime se još jednom do­
ka­zala nadmoć zapadne civilizacije nad islamskom”. U pogledu
“jermenskog problema”, iskazanog u prvim godinama svjetskog
rata, čije se brutalno “rješenje” pripisivalo Osmanlijama, uzroci se
nisu mogli tražiti samo na njihovoj strani.702 Mladoturski režim je
M. Todorova, Imaginarni Balkan, 300-302.
Tokom Prvog svjetskog rata došlo je do pobune jermenskog stanovništva
u Osmanskom carstvu. U tim međusobnim sukobima stradao je veliki broj Jerme­
na ali i muslimana. Dio stanovništva stradao je i od gladi, bijede i bolesti. Jermen­
ski ustanici su ubijali muslimane u gradovima Arzejnan, Bajbut, Turjan, Arzerum
i okolnim selima. Muslimani su ubijani u Čiličiji, preko dvije trećine muslimana
prognano je ili ubijeno u Jerevanu. Jermeni su bili izloženi takođe ubijanjima i
progonima. Stradalo je nekoliko stotina hiljada Jermena, a oko 200.000 jermen­
skih izbjeglica nastanilo se u Siriji. Osmanska država bi se možda 1918. izborila
za povoljnije rješenje za pregovaračkim stolom, da je “jermenski problem” nije
lišio podrške potencijalnog saveznika na Versajskoj konferenciji – SAD. Do 1919.
sudbina Jermena je za moćnu državu postala tema kojoj po značaju vjerovatno nije
bilo ravne. “Postradala Jermenija” je postala najveći fond za prikupljanje strane
pomoći ikad pokrenut u SAD. Osmanski predstavnici na Versajskoj konferenciji
nisu prihvatali krivicu za progon Jermena, ali su njihovu ponašanje savezničke
sile tumačile kao znak slabosti. Umjesto da postignu dogovor sa osmanskim vlas­
tima inaugurišu neku vrstu ustavne monarhije prozapadne orijentacije – opšir.
S. Abedpour, Masovno stradanje Ermena 1915. godine, Znakovi vremena, br.
37, Sarajevo 2007, 156-157; T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog
neobičnog i opasnog života, Beograd 2006, 123.
701
702
169
1916. izašao sa detaljnim diplomatskim izvještajem u namjeri da
objasni antijermenske akcije, predstavljajući ih kao “odbrambene”
mjere uperene protiv unutrašnje pobune.703 Nacionalne manjine su
koristile prisustvo okupacione vojske za svoje ciljeve, naročito Grci
i Jermeni. Hrišćanski misionari, postavljeni za upravitelje velikih
sirotišta, koristili su taj položaj da na hiljade djece - ratne siročadi,
proglase hrišćanima. Kada su otvorene državne škole samo su ih
hrišćani smjeli pohađati, dok su muslimanska djeca ostajala izvan
njih. U nekim područjima, naročito u istočnoj Trakiji, jugozapadnoj
Anadoliji, Ciliciji (Tašilu) i istočnim pokrajinama lokalna uprava
i policijske snage bile su u rukama nacionalnih manjina. To je
rezultiralo pokoljem tek otpuštenih osmanskih vojnika, kao i hiljada
civila.704 Osmanski fes postao je “obilježje sramote: Jermeni, Grci
i Jevreji bacili su ga u Bosfor”. Po dvorištima istanbulskih džamija
voda iz česama više nije tekla. Strani vojnici čuvaju vrata Aja
Sofije.705 Okupacija Istanbula je, po nekim autorima, bila ludost koja
je “ubila evropski prestiž na Istoku”.706
Saveznici su na svakom koraku ponižavali Osmanlije, do­
zvo­­lja­­vajući Grcima da okupiraju dijelove Osmanskog carstva,
u beznadežnom naporu da uspostave Helensko carstvo u ale­ksa­n­
drovskom stilu.707 Grčka vojska je polovinom maja 1919. zauzela
Izmir. Bio je to uvod u grčko-turski sukob i rat za neovisnost Turske
pod vođstvom Kemala Ataturka koji se suprostavio ponižavajućim
diktatima Mirovne konferencije. Ovaj rat je bio posljednji istorijski
pokušaj grčkog kraljevstva da nametne i realizuje staru, velikodržavnu
vizantijsku politiku. Sile Antante nisu ni slutile da će podržavajući
T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog neobičnog i opasnog
života, 121-122.
704
J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, Zagreb 1979,
544-555; J. McCarthy, Death and Exile: The Ethnic Cleasing of Ottoman Muslims
1821-1922, The Darwin Press, New Jersey 1996, 179-257.
705
Filip de Zara je pisao kako na glavnim istanbulskim raskrsnicama
“suviše revnosni delegati Društva za zaštitu životinja iz Londona kažnjavaju i
teraju u zatvor sirote turske seljake, koji idu toliko daleko u svireposti da živinu,
koju nose na pazar, drže za noge i, eto, prestupa, glavom prema zemlji” – nav.
prema: M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, Beo­
grad 1998, 57.
706
M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, 56.
707
T. Rajs, Orijentalista: rešavanje misterije jednog neobičnog i opasnog
života, 123.
703
170
grčku invaziju učiniti dobro djelo – doći će do “revolucije u Anadoliji”
koja će stvoriti novu Tursku.708 U Ataturkovoj armiji je bilo dosta
muhadžira iz nekadašnjih osmanskih balkanskih provincija. Među
njima je bilo i Muslimana porijeklom iz BiH i Sandžaka. Znatan broj
njih uspio je da ostvari i visoku vojnu karijeru.709 Turske snage su
zadale više odlučujućih udaraca grčkoj vojsci kod Inona i Sakarije
(1921), Asfon-Kara-hisara (1922.). Turske snage su početkom
septembra 1922. ušle u Smirnu. Mada je turska vojska, još od prvih
dana svoje ofanzive, skoro svakodnevno bilježila velike uspjehe,
turski bilteni sa fronta pominjali su tek manje vojne uspjehe, da
bi na taj način prikrili nepovoljnu grčku situaciju na frontu i time
onemogućili intervenciju evropskih sila, prije nego što grčka vojska
bude potpuno poražena.710 Rat se završio mirovnim ugovorom u
Lozani 1923. koji je zadao je smrtonosni udarac sultanovom carstvu
koje se pružalo od Balkana do Indijskog okeana. Lozanski mir je,
pored učinjenih ustupaka, neosporno predstavljao za novu Tursku
značajan uspjeh, omogućavajući joj da se potvrdi kao slobodna,
neovisna država. Ono što je na početku rata izgledalo kao utopija,
“pokazalo se kao stvarnost. Pokopana i opojena, Turska se dizala
iz groba”. Ocjenjujući pojavu Ataturka i njegove reforme turskog
društva kao fantastični istorijski preokret, Fransoa Žoržon i Pol
Dimon smatraju da je to bio još jedan uspjeh mladoturske revolucije:
“a ako u potrazi za dubljim korenima moderne Turske zađemo još
dublje u prošlost, stići ćemo do plodne zemlje tanzimata”.711
Nedovoljno naseljenoj Turskoj bio je nužan svaki novi do­se­
ljenik, posebno za naseljavanje u krajeve koje su napustili Grci i
Jermeni, pa su se turske vlasti angažovale na propagandi radi do­
seljavanja iz balkanskih država u kojima je živjelo muslimansko
stanovništvo izloženo različitim oblicima diskriminacije. Ovaj pro­
ces je konvenirao i vlastima Kraljevine SHS koje su željele da na
Upor. Č. Popov, Od Versaja do Danciga, Beograd 1995, 139; M.
Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti, 57-58; K. Bey­
dilli, Od Kučuk Kajnardže do propasti, Historija Osmanske države i civilizacije,
Sarajevo 2004, 154.
709
M. Pelesić, Bošnjaci na svjetskim ratištima, Sarajevo 1996, 75-76.
710
M. Teodosijević, Mustafa Kemal Ataturk u jugoslovenskoj javnosti,
128.
711
Vidi prikaz S. Bandžovića: Istorija Osmanskog carstva, priredio Rober
Mantran, prevela sa francuskog Ema Miljković-Bojanić, Beograd 2002, - Be­
haristan, br. 10-11, Sarajevo proljeće-ljeto 2003, 222-236.
708
171
ovaj način “očiste zemlju od tuđih elemenata”, posebno na nekim
teritorijama koje su 1912.-1913. ušle u sastav Srbije i Crne Gore.
O tome su na svoj način govorili i dva uvodnika u beogradskoj
“Politici” od 21. i 24. avgusta 1923. pod naslovom “Iseljavanje
Turaka” i “Iseljavanje Muslimana”. U uvodniku od 21. avgusta se
kaže: “Nigdje ne koordiniraju naši i turski interesi toliko, koliko u
ovom pitanju”.712 Mada su javno negirali da su podsticali iseljavanje,
režimi u Beogradu bili su zainteresovani da se što više muslimana
iseli.713 U Istanbulu su, nakon Prvog svjetskog rata, uz odobrenje
turskih vlasti i uz pomoć diplomatskih predstavnika Kraljevine SHS,
s druge strane, njeni državljani nemuslimani, kojih je bilo nekoliko
hiljada, osnovali iseljeničko društvo “Jugoslovenska sloga”. Članovi
ovog društva su mahom bili poženjeni Grkinjama ili udati za Grke, i
malo je njih znalo srpski ili makedonski jezik.714
Shodno ugovoru u Lozani 1923. Grci u Turskoj su trebali
biti razmijenjeni za Turke u Grčkoj: “Ove osobe se neće vratiti da
žive u Turskoj, odnosno u Grčkoj bez odobrenja Turske, odnosno
Grčke vlade”.715 Mnogi od onih koji su se trebali iseliti živjeli su
“prosperitetno i zadovoljno, osjećali su se sigurnim i nisu imali želje
da napuste svoje domove”. Grčki političari su navodili da “I grčko
i tursko stanovništvo o kojem se ovdje radi… protestuje protiv ove
procedure… i izražavaju nezadovoljstvo svim sredstvima koja su im
na raspolaganju”.716 Odlučna razmjena stanovništva nametnula se
kao jedini izbor u cilju uspostavljanja trajnog mira. Jedan Grk, član
komisije za izbjeglice, tada je optimistički pisao: “Rasna homogenost
koja proistekne iz preraspodjele stanovništva na Balkanu, biće faktor
mira, eliminišući ono što se u prošlosti pokazalo kao stalni izvor
Naši iseljenici u Turskoj. Mogućnosti saradnje matica iseljenika u Jugoslaviji sa našim iseljenicima i njihovim potomcima u Turskoj, Matica iseljenika
BiH, materijal za internu upotrebu, Sarajevo oktobra 1974, 3.
713
Z. Janjetović, Deca careva, pastorčad kraljeva, Beograd 2005, 72.
714
U početku su se u ovo društvo učlanjivali i pojedini muhadžiri pori­
jeklom sa prostora Kraljevine SHS, ali su kasnije istupili iz članstva, bilo zbog
pritiska turskih vlasti, bilo zbog sektaštva i kratkovidnosti rukovodstva društva i
diplomatskih predstavnika vlade u Beogradu. I jedni i drugi smatrali su muhadžire
porijeklom sa prostora Kraljevine - “Turcima” u punom smislu te riječi – prema:
Naši iseljenici u Turskoj, 27-28.
715
H. Psomiades, Eastern Question: Final Phase, Pella 2000, 120.
716
Izbeglice – žrtve etničkog čišćenja, Beograd 2004, 245.
712
172
napetosti”.717 Turski predstavnici su u Lozani isticali da je hrišćansko
stanovništvo u Turskoj uvijek bilo u funkciji zastupanja interesa
strane politike. Fritjof Nanzen, komesar Društva naroda za izbjeglice,
preporučivao je u svrhu razmjene stanovništva prinudu, smatrajući da
je ona najefikasnija za uspostavljanje mira i rješavanje međuetničkih
trvenja. Društvo naroda nije tada razmišljalo o mogućnosti da Grčka
i Turska sklope bilateralni sporazum o zaštiti manjina, da spriječi
masovne prinudne migracije i zadrži pravo kontrole poštovanja
ove zabrane. Naprotiv, ono je podstaklo da se ugovorom između
ove dvije zemlje zapravo zapečate deportacije.718 Lozanski ugovor
je utvrdio obaveznu razmjenu stanovništva od ukupno 1,3 miliona
Grka i pola miliona Turaka. Ugovor se odnosio na sve Grke koji žive
u Anadoliji i Trakiji, osim na stanovnike Istanbula prije 1918., te na
sve Turke u Grčkoj sem žitelja zapadne Trakije, gdje je po turskim
izvorima od 191.699 stanovnika bilo 129.120 Turaka. Razmjena
stanovništva je započela još krajem rata kada je hiljade Grka
prevezeno iz Izmira u Grčku. Time je stanovništvo u obije države
postalo etnički relativno homogeno.719 Primjenu ovog grčko-turskog
ugovora, koji je predstavljao najveću operaciju etničkog čišćenja,
nadzirale su velike sile, smatrajući ga uspjehom. Etika prisilnog
preseljavanja nije mnogo komentarisana. U luke u Pireju i Solunu,
na svim mogućim plovnim sredstvima, pristizale su grčke izbjeglice.
Desetine hiljada izbjeglica povijalo je leđa pod teretom svojih stvari
ili vukući na rasklimatanim dvokolicama “ono što im je ostalo od
Ž. Rupnik, Balkan u evropskom ogledalu, “Republika”, br. 196, Beo­
grad 1-15. septembar 1998.
718
“Politika”, Beograd 26. jun 1993; Ž. Obradović, Manjine na Balkanu,
Beograd 2002, 377-378.
719
J. M. Jovanović, Diplomatska istorija Nove Evrope 1918-1938, I, 197198; J. Hammer, Historija Turskog (Osmanskog) Carstva, III, 567; V. Ortakovski,
Minorities ih the Balkans, 203. Vojislav Jačoski smatra da su iseljeni “Turci” iz
Jegejske Makedonije zapravo bili “Makedonci muslimani” – prema: V. Jačoski,
Prvi naučni skup posvećen Makedoncima muslimanima, Jugoslovenski istorijski
časopis, br. 1-4, Beograd 1981, 386. Među tim iseljenim muslimanima, po Sto­
janu Kiselinovskim, bilo je i 40.802 “Makedonca muslimanske veroispovijesti,
6.014 Albanaca i mali broj muslimanskih Jevreja” – prema: С. Киселиновски,
Етничките промени во Македонија (1913-1995), Скопје 2000, 41. Iz Grčke je
u Tursku protjerano i oko 12.000 denmi, pripadnika tajne jevrejsko-muslimanske
sekte, koja je, pod muslimanskim imenima i odjećom, živjela od XVII vijeka, u
raznim gradovima, naročito u Solunu. Iako su denme tvrdili da nisu Turci, grčka
vlada je poricala njihov jevrejski identitet; opšir. O Zirojević, Dönme, “Helsinška
povelja”, br. 81-82, Beograd mart-april 2005, 56-57.
717
173
života”.720 Brojni Grci koji su 1923. došli iz osmanskih gradova
gledali sa visine na provincijalizam Grčke. “Grčka Makedonija”
u kojoj su Grci prije 1914. činili manje od polovine stanovništva,
postala je gotovo 95 odsto grčka. Jevrejska Salonica (Solun) postala
je grčki Thessaloniki naseljavanjem hiljada izbjeglica iz Male Azije.
Turska anadolska obala, s druge strane, postala je gotovo potpuno
muslimanska. Izmir, prije poznat kao “nevjernički” zbog svojeg
brojnog hrišćanskog stanovništva, izdigao se “iz pepela kao turska
luka”.721 Broj ukupno deportovanih muslimana iz Grčke kreće se
između 348.000 i 475.000. Prije ove zamjene u Grčkoj je, po nekim
podacima, bilo ukupno oko 650.000 muslimana, ili 13 odsto od
4.900.000 stanovnika koliko je Grčka tada imala. Megali Idea o
obnovi Vizantijske imperije, svela se na pitanje rasporeda velikog
broja doseljenika na majušnoj grčkoj teritoriji, te zaštiti svojih
posjeda. Monumentalno preuređenje biće od dalekosežnog značaja
za istoriju Grčke. Tih međuratnih godina, politička panorama u njoj
bila je vjerovatno najturbulentnija u Istočnoj Evropi.722 U Grčkoj je
ostalo još oko 190.000 muslimana, mahom u zapadnoj Trakiji. Zbog
stalnog pritiska, iseljavanje u Tursku nije prestalo ni nakon Drugog
svjetskog rata.723 Grčke vlasti su posebnim zakonima stimulisale
emigraciju muslimana i kontrolisale promet nekretnina time što
su muslimani ograničavani na ugovaranje samo sa Grcima, a to
su povoljnim kreditima pomagale i bankarske institucije.724 Grčka
je tokom XX stoljeća nastojala da muslimanska populacija zadrži
samo vjerski identitet, da se muslimani ne izja­šnjavaju kao etnički
Turci ili Pomaci. Pozicija grčkih političara i većinskog pravoslavnog
stanovništva prema muslimanima bila je motivisana i strahom od
susjedne Turske.725
M. Gleni, Balkan 1804-1999, II, 91; opšir. С. Киселиновски, Лозанскиот
мировен договор, неговата политичка суштина и задолжителна размена на
населението мегу Грција и Турција, Гласник, бр. 3, Скопје 1976, 57-66.
721
L. Suvadžijan, Izbegličko pitanje u Grčkoj, Beograd 1925, 11-12; M.
Mazower, Balkan: Kratka povijest Zagreb 2003, 119, 128.
722
F. Veiga, Balkanska zamka (1804-2001), Beograd 2003, 99-100.
723
M. Ali Ketani, Islam na Balkanu u postosmanskom periodu, “Islamska
misao”, br. 141, Sarajevo septembar 1990, 23-24.
724
B. Petrović, Različite interpretacije grčko-turskih suprotnosti, u: Balkan krajem 80-ih godina, Beograd 1987, 250. Krajem 80-ih godina XX stoljeća u
Grčkoj je bilo oko 120.000 pripadnika turske manjine.
725
F. Šistek, Etnički osjećaj jači od religije, “Strogo pov.”, br. 8, Sarajevo
decembar 2005, 29.
720
174
Dolaskom Ataturka na vlast nastupila je nova faza u razvitku
Turske, etapa odbacivanja osmanske višestoljetne složenosti, doba
reformi, razvitka i ukidanja polukolonijalne zavisnosti. Kemalisti su
za jedan od svojih prioriteta smatrali industrijalizaciju, istiskivanje
stranog kapitala i ekonomsko osamostaljivanje zemlje, kao nado­
gradnju političkom osamostaljenju.726 Cilj Ataturkove borbe bio je da
Tursku i turski narod uvede u društvo slobodnih i nezavisnih država i
društvenih zajednica, redefinišući politički, vjerski i kulturni identitet
turskog naroda. Temeljna načela ili “šest strijela” kemalizma bili
su populizam, republikanstvo, nacionalizam, seku­­larizam, državni
nadzor i reformizam.727 Bilo je, u borbi za izgra­dnji novog identiteta,
proklamovano odvajanje vjere od države i zabranjeno miješanje u
državnu politiku. Izvršena je ne reforma islama, već turske nacije.
Islam je postao integrisani dio nacionalnih osjećaja. On više nije
bio “državna vjera”, ali je ostao i dalje “vjera turskog naroda”.728
Ataturk je odlučio da državu ustroji prema modelu svojih protivnika.
Ukinuo je u martu 1924. kalifat – simbol jedinstva svjetovne i
religiozne moći. Ataturk se upustio u opsežan proces turciziranja, po­
zapadnjačivanja i sekularizacije, koji je preoblikovao jezik i istoriju,
religiju i politiku. Zapadno pismo je u Turskoj zamijenilo arapsko, a
istorija je reinterpretirana potiskivanjem njene arapske komponente.
Istorijska nauka se pokazivala u punoj mjeri kao politička nauka.
Žurba je dovodila do zaborava prošlosti. Brisani su čitavi blokovi
pamćenja.729 Kada je 1928. ukinuta upotreba arapskog pisma i
usvojena latinica povedena je velika borba protiv nepismenosti.
Za vrijeme od pet godina čak 1,247.190 građana naučilo je da
čita i piše u tzv. “narodnim školama”. Značajnu pomoć u procesu
modernizacije društva pružiće i znatan broj izbjeglica iz nacističke
Njemačke koji su u Turskoj pronašli utočište, doprinoseći u velikoj
mjeri uspostavljanju zapadnjačkog sistema visokog obrazovanja.
Politika sekularizacije u Turskoj bila je simbolisana zabranom
nošenja fesa, što je umanjilo uočavanje religioznih klasa, a bila je
S. Branković, Privreda Turske, Pregled, br. 2, Sarajevo 1954, 141.
S. Huntington, Sukob civilizacija i preustroj svjetskog poretka, Zagreb
1998, 181.
728
Opšir. M. Šahinović Ekremov, Turska - Danas i sjutra. Presjek kroz
život jedne države, Sarajevo 1939, 9;; M. Bejzat, O Ataturkovom laicizmu i na­
ciona­lizmu, “Vakat”, br 5, Skoplje maj 1994; A. Dost, Komplikovana priča, “Glas
islama”, br. 42, Novi Pazar 2000.
729
Dž. Espozito, Islamska pretnja: Mit ili stvarnost, Beograd 1994, 94.
726
727
175
i pokušaj da se ljudi priviknu da nose zapadnjačku odjeću: “staviti
šešir” umjesto fesa dobilo je značenje “evropeizirati se”. Policajci
su se izborili da ne nose tradicionalne fesove već šešire. Početkom
tridesetih godina XX stoljeća u Turskoj je postojala jedna radio
stanica koja je isključivo emitovala Mocartova djela. U visokom
stepenu Ataturk je uspio da zasnuje tursku nacionalnu svijest
zapadnog tipa u etničkom loncu za topljenje Anadolije.730 Jedna
od najpopularnijih njegovih parola je glasila: “Kako sam sretan što
mogu reći da sam Turčin”. Turci su, u poređenju sa Balkanom, bili
posljednja grupa koja će razviti sopstveni nacionalizam, a Turska
posljednja država koja je naslijedila Osmansko carstvo.731 Po
Zakonu o prezimenima iz 1934. (Soyadi Kanunu), svaki Turčin je,
po ugledu na Evropljane, morao da ima prezime.732 Turska je bila
poučena iskustvom raspada višenacionalnih i višekonfesionalnih
država, kakvo je bilo i Osmansko carstvo, pa je uzela za načelo svog
cilja stvaranje etnički homogene državne zajednice. To načelo će
naći mjesta i u sporazumima o razmjeni stanovništva sa državama
na Balkanu u kojima su živjeli muslimani.733 Muslimani u Kraljevini
SHS su tih poratnih godina vijesti iz Turske primali sa podijeljenim
emocijama: od ponosa zbog velike turske pobjede nad Grcima, do
izvjesnih odbojnosti zbog reformi tradicionalnog turskog društva
koje je vršio Ataturk. Vremenom će se oni privići na činjenicu da je
nova Turska u uzlaznoj putanji respektabilne regionalne sile.734
Upor. M. Svara, Kemal-paša i svijet, “Novi behar”, br. 6, Sarajevo 15.
septembar 1932; N. A. Kansu, Narodna privreda u Turskoj, u: Knjiga o Balkanu,
I, 32-333; E. Konel, Sveto rimsko carstvo islamskog naroda, “Književne novine”,
br. 910, Beograd 15. jun 1995; Posljednji otomanski general, “NIN”, br. 2543,
Beograd 23. septembar 1999. (tekst preuzet iz: “The Books”).
731
Upor. H. Somun, Bosanskohercegovačka dijaspora, Forum Bosnae, br.
6, Sarajevo 1999, 133; D. Kicikis, Osmanlijsko carstvo, Beograd 1999, 120.
732
Ovaj zakon nije važio za manjinske zajednice (hrišćane i Jevreje). Tur­
ska prezimena Grci u Istanbulu su veoma rijetko prihvatali, što nije bio slučaj i sa
Jermenima, budući da su njihovi patronimici često bili turskog porijeka – vidi: O.
Zirojević, Islamizacija na južnoslovenskom prostoru, u: Istorijska nauka o Bosni i
Hercegovini u razdoblju 1990-2000., Sarajevo 2003, 108, nap. 4.
733
A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja muslimanskog
stanovništva na Balkanu od kraja XIX veka do zaključenja jugoslovensko-turske
konvencije (11. jula 1938. godine), Novopazarski zbornik, br. 9, Novi Pazar 1985,
158.
734
M. Pelesić, Predstave Bošnjaka o Bliskom istoku između dva rata, u:
Bosna i svijet, Sarajevo 1996, 188.
730
176
Položaj Muslimana u Kraljevini SHS/Jugoslaviji
Kraljevina SHS je već u trenutku rađanja, nastala na graničnom
području velikih civilizacija - hrišćanske i islamske, i dva carstva
– Osmanskog i Habsburškog, bila opterećena teškim hipotekama, sa
mnogo slutnji i nepoznanica. Stvorena nakon Prvog svjetskog rata,
ona je bila“najmaštovitija politička ideja koja se rodila i otjelovila u
Istočnoj Evropi”, «dijete pobjede demokratskih zemalja, ali i plod
utopije i nesporazuma».735 Narušavala je princip stvaranja etničkih
država zasnovanih na strogom tumačenju jezičkog i vjerskog
jedinstva. Prema brojnim analitičarima ona je bila «začeta u grehu».
Bilo je lakše stvoriti nego održati. Susreli su se narodi sa potpuno
različitim istorijskim razvojem i protivrječnim nadanjima. Svako
je u ovu državu unio sopstvenu istoriju, težnje i interese, i imao
posebne planove. Srpska vlada se zalagala za unitarno uređenje te
nove državne zajednice, ali je bila protiv prijedloga da se ona nazove
Jugoslavija. Između dva imena: Velika Srbija ili Jugoslavija, došlo
se do kompromisnog naziva: Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca.
Jedinstvena “jugoslavenska ideja” nije postojala. Pod tim imenom
javljalo se više ideja koje su nastajale u raznim geografskim i etni­
čkim područjima, pod različitim uticajima, doživljavajući pritom
brojne transformacije, zavisne od promjena u Evropi, posebno na
Balkanu.736 Ideologija “jugoslavenstva” trebala je sjediniti sve iden­
titete u državi. Ideja jugoslavenstva je u Srbiji od početka tretirana
kao paravan za ideju o velikosrpstvu, a ideja o Jugoslaviji kao
“maska za Veliku Srbiju”.737 Nikola Pašić je govorio za nesrpske
narode u novoformiranoj državi: “Mi nismo mislili da oni baš budu
sluge, ali mora se znati ko je gazda”.738 Doživljavajući stvaranje
nove države kao vlastiti uspjeh i veliku žrtvu “oltaru jugoslovenstva”
zvanični Beograd je otpore nametnutom centralizmu, teško primao,
osjećajući ih kao “nezahvalnost oslobođenih”.739 Srbi, smatrajući da
Č. Antić, Istorija iza imena, “Politika”, Beograd 24. maj 2002; M.
Grmek-L. Lambrichs, Buntovnici iz Villefranchea, Sarajevo 2005, 174.
736
M. Mišović, Nove ocene starih zabluda, “NIN”, br. 1716, Beograd 20.
novembar 1983, 29-30.
737
Y. Tomic, Ideologija Velike Srbije u XIX i XX veku, u: Proces Vojislavu
Šešelju: raskrinkavanje projekta Velike Srbije, Beograd 2009, 112.
738
Prema: Snaga lične odgovornosti: prijatelji o Latinki Perović, Beograd
2008, 101.
739
I. Đurić, Vlast, opozicija, alternative, Beograd 2009, 151.
735
177
imaju ekskluzivno pravo na prevlast, na hegemoniju, zahtjeve drugih
naroda nisu tretirali kao nacionalne, nego kao opozicione. Tvrdili su
da u “Južnoj Srbiji”, Hrvatskoj, BiH i Crnoj Gori, grade novu državu
usred, u osnovi, neprijateljskog stanovništva.740 Na Podgoričkoj
skupštini u novembru 1918. na kojoj je ukinuta državnost Kraljevine
Crne Gore, a kralj Nikola zbačena sa trona i donijeta odluka o
ujedinjenju sa Srbijom, odnosno u novu državu Kraljevinu SHS
koja je stvorena 1. decembra 1918, učestvovalo je i šest Muslimana,
od toga trojica iz Pljevalja: muftija Derviš Šećerkadić, Omer-beg
Selmanović i Mahmut Manovović.741 Bilo je naglašeno da je “srpski
narod u Crnoj Gori jedne krvi, jednog jezika i jednakih težnji, jedne
vjere i običaja sa narodom u Srbiji i drugim krajevima”. Odlukom
ove skupštine Crna Gora je bila obezdržavljena. Protivustavno i
nelegitimno, pod firmom ujedinjenja ona je stvarno prisajedinjena
Srbiji, likvidiran je njen državni i svaki drugi identitet i individualnost.
Otpor zagovornika crnogorske državnosti nije izostao.742 Odmah
po stvaranju Kraljevine SHS vojne jedinice su upućene i u Crnu
Goru u akciju njene “pacifikacije”, pa je tamo zaveden veliki teror.
V. Dedijer navodi da su u Crnoj Gori muškarcima stavljali žive
mačke u čakšire, a zatim udarali štapovima, da bi svojim kandžama
razdirale žrtvi meso. Otpočeli su surovi obračuni i u Makedoniji.
Pojedine četničke vođe vršile su masovne pokolje 1919. u Tikvešu,
oko Velesa i na Bregalnici.743 Stvaranjem nove države, riješen je
“srpski problem”, kako je on bio definisan tokom najvećeg dijela
XIX vijeka, a to je da gotovo svi Srbi budu ujedinjeni u jednoj
državi. Srbima je trebalo izvjesno vrijeme da shvate da su svoj stari
nacionalni problem zamijenili novim, a to je bio problem njihovog
odnosa prema višenacionalnoj državi u kojoj su oni činili najveću
Upor. M. Mazower, Balkan: Kratka povijest, Zagreb 2003, 130; L.
Vrkatić, Istorijsko nasleđe konzervativne političke ideje, Helsinške sveske, br. 10,
Beograd 2001, 177-178; B. Pavićević, Presudne etape u novijoj povjesnici jugoslovenskih naroda, u: Srbi o Srbima, Sarajevo 2001, 85.
741
A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), Almanah, br. 25-26, Pod­
gorica 2004, 178-179.
742
Upor. M. F. Petrović, Od oslobođenja do ujedinjenja Srbije i Crne Gore,
feljton, “Politika”, Beograd 9. decembar 1998, 33; M. Šuković, Državnopravni
aspekti odnosa Crne Gore i Srbije, Helsinšske sveske, br. 3, Beograd 2000, 80.
743
V. Dedijer, Novi prilozi za biografiju Josipa Broza Tita, knj. 1, Rijeka
1980, 79.
740
178
etničku zajednicu, ali ne i većinu stanovništva. Ideja složene države
bila je strana srpskoj političkoj misli.744
Kraljevina SHS se obavezivala međunarodnim ugovorima da
će obezbijediti osnovna ljudska i nacionalna prava svim manjinama.
Članom 10. Ugovora sa savezničkim silama od 10. septembra
1919. Kraljevina SHS priznala je, u okviru tzv. “versajskog sistema
ugovora”, muslimanskoj konfesiji status manjinske religije i
specijalnih prava. Ova država “pristaje da za muslimane, ukoliko
se tiče njihovog porodičnog i ličnog statusa, donese odredbe koje
dopuštaju da se ta pitanja regulišu po muslimanskim obi­čajima” (st.
1). Ona se dalje posebno obavezala “da pruži za­štitu džamijama,
grobljima i drugim verskim ustanovama muslimanskim”, da im
pruži sve olakšice i dozvole vjerskim zadužbinama, te da im neće
uskraćivati nijednu od potrebnih olakšica, koje su “zagarantovane
drugim privatnim ustanovama te vrste”. Ova država se obavezala
“da svim stanovnicima da punu i potpunu zaštitu života i slobode
bez obzira na poreklo, narodnost, jezik, rasu ili veru” (čl. 2, st. 1);
također će svi njeni državljani biti “jednaki pred zakonom i uživaće
ista građanska i politička prava bez obzira na rasu, na jezik ili na veru”
(čl. 7, st. 1).745 Sem toga, i Krfska deklaracija i Vidovdanski ustav
tretirali su islamsku vjeroispovijest ravnopravno sa pravoslavnom
i katoličkom.746 Ova prava vlasti nikada zvanično nisu ni poricale.
U stvarnosti je, međutim, bilo drugačije.747 Beogradska vlada je
deklarativno prihvatila ideju religiozne zaštite muslimana, ali je
odbila nacionalnu zaštitu tog istog življa. Vlasti su masovno uzurpirale
vakufsku imovinu. Mnoge džamije su proglašene za dotrajale, pa su
rušene ili ustupane vojsci za magacine i sokolske dvorane.748
Kraljevina SHS je San-Žermenskim ugovorom bila oslobođena
svih obaveza sadržanih u XXXV članu Berlinskog ugovora iz 1878.
Upor. O. Milosavljević, Jugoslovenstvo, velikodržavlje i demokratija,
Istorija 20. veka, br. 1-2. Beograd 1996, 176-177; S. Helfant Budding, Srpski nacionalizam u dvadesetom veku, u: Milošević vs Jugoslavija, knj. I, Beograd 2004,
51; L. Perović, Između anarhije i autokratije, Beograd 2006, 68.
745
Upor. M. Bartoš, Međunarodno javno pravo, I, 184-487; M. Imamović,
Pokušaj donošenja interkonfesionalnog zakona u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, Glasnik, Rijaset IZ u RBiH, br. 4-6, Sarajevo 1994, 239.
746
E. Redžić, Jugoslavenska misao i socijalizam, Sarajevo 1982, 305.
747
H. Ćišić, Bosanskohercegovački Muslimani i bosanska autonomija, Sa­
rajevo 1991, 51.
748
M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 491.
744
179
kao i time što je utvrđeno da odredbe o zaštiti manjina ne važe za
teritorije bivše Kraljevine Srbije, već isključivo za one pokrajine
koje su joj priključene nakon 1. januara 1913. godine.749 Srbi su se
naročito borili na ovoj konferenciji, u sklopu delegacije Kraljevine
SHS, protiv provobitno predviđene međunarodne zaštite oblasti koje
je zauzela 1912. godine, plašeći se da bi to onemogućilo njihovu
planiranu srbizaciju.750 Sam Nikola Pašić nije bio uvjeren da su
Makedonci zaista Srbi. U tom kontekstu, bilo je, s druge strane,
predviđeno da se upotrijebe i bosanski muslimani da “nam pomognu
zadobiti sve muslimane u Makedoniji”.751 O zaštiti manjinskih,
nesrpskih zajednica na tom prostoru nije se mnogo razmišljalo.752
Država nije bila spremna da sprovodi zaštitu manjina što se vidjelo iz
njene zakonodavne i upravne prakse. U politici i praksi nakon 1918.
prema manjinama se u Kraljevini SHS postupalo dvojako. Manjine
u sjevernim dijelovima zemlje uživale su manjinska prava, dok su
one na jugu, zbog nepriznavanja albanskog, makedonskog i turskog
jezika bile, u uslovima sveopšte nerazvijenosti, u sasvim podređenom
položaju. Manjinska prava nisu bila fundirana demokratijom.
Pojedini istraživači baveći se mi-oni sindromom, koji uslovljava
svaki etnički konflikt, ustvrdili su kako je univerzalna sklonost ljudi
da precjenjuju “svoje” i nipodaštavaju “tuđe”. Rasizam je ideologija,
a ne nauka.753
U XIX vijeću postojanje muslimana slovenskog porijekla,
navode neki autori, smatrano je preprekom južnoslovenskom uje­
dinjenju. U međuratnom periodu, kada više nije bilo opasnosti od
Osmanskog carstva, muslimani su izgledali mnogo bezopasnije.754
Lj. Stojković - M. Martić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd
1953, 8; K. Jončić, Nacionalne manjine u Jugoslaviji, Beograd 1962, 10-12.
750
A. Mitrović, Jugoslavija na Konferenciji mira 1919-1920, Beograd
1969, 205.
751
A. Mitrović, Mirovna delegacija Kraljevine SHS i deklaracija V. Vilsona
od 23. aprila 1919, Zbornik Filozofskog fakulteta, knj. X-1, Beograd 1968, 483.
752
Z. Janjetović, Pitanje zaštite nacionalnih manjina u Kraljevini SHS na
konferenciji mira u Parizu 1919-1920, Istorija 20. veka, br. 2, Beograd 2000, 32.
753
M. Ekmečić, Ogledi iz istorije, Beograd 2002, 328; D. Kecmanović,
Racionalno i iracionalno u nacionalizmu, “Republika”, br. 324-325, Beograd 131. januar 2004.
754
E. B. Vahtel, Stvaranje nacije, razaranje nacije, Beograd 2001, 89. Pero
Slijepčević, književni istoričar, 1919. piše: “U našoj novoj Državi nama je jed­
nako drago svako obeležje srpsko, hrvatsko i slovenačko... Ali muslimanska svest
ne može se priznati kao neka četvrta, pored one tri. To je svest verska, a ne na­
749
180
Stari strahovi transformisani su u kulturološke predrasude. Musli­
manskom stanovništvu u novostvorenoj državi bila je, od njenog
stvaranja, data drugorazredna, marginalna uloga. Suštinski element
istorijskog i društvenog konteksta u međuetničkim odnosima jeste
pitanje ravnopravnosti, podređenosti ili nadređenosti u konkretnim
društveno-političkim okvirima. Stepen etničke distance ne zavisi
samo od različitosti i snage djelovanja više kultura u kontaktu,
već i od odraza koje one imaju u društvenoj svijesti tih grupa u
datim istorijskim uslovima.755 Položaj Muslimana postao je zabri­
njavajući odmah nakon stvaranja Kraljevine SHS. Ova država je
za Muslimane, uzevši u cjelini, predstavljala razočarenje. Bili su u
ulozi zapostavljenog stanovništva. Prvih godina nije im u dovoljnoj
mjeri bio osiguran ni biološki opstanak. U svakom pogledu su bili
diskriminisani: u politici zapošljavanja, davanju raznih koncesija, u
školskoj i obrazovnoj politici, u politici investiranja, a u isti mah
izloženi diskriminatorskim postupcima.756 Oni su, nakon 1918. godi­
ne, nerijetko okarakterizirani ne samo kao “azijati”, “Turci”, već
kao prevrtljiv i nastran element.757 Teza o destruktivnom ponašanju
cionalna. Obarajući svuda verske ograde, mi ne možemo s muslimanskom praviti
izuzetak. Tražeći od svih verskih organizacija naših da služe nacionalnoj misli, mi
ne možemo dopustiti da muslimanska naprotiv podržava nacionalnu bezbojnost.
Uz latinicu i ćirilicu, tursko pismo ne može biti ravnopravno na javnim mestima.
Zelen barjak mi možemo priznati najviše kao verski… Ako naši Muslimani ht­
ednu da se protive novom pravcu našega narodnog života, oni će neminovno biti
pregaženi, posle sto nevolja i za se i za Državu” – vidi: Budućnost, sv. 8, Sarajevo
1919, 105-107.
755
D. Drljača, Kolektivno pamćenje u etničkim odnosima i etnički sukob, u:
Etnički odnosi Srba sa drugim narodima i etničkim zajednicama, Beograd 1998,
27.
756
U vezi sa upošljavanjem Muslimana, Fadil Kurtagić je, u februaru 1939.
na sastanku muslimanske školovane omladine u Beogradu, govorio: “Iako ima
Muslimana sa dobrim svedodžbama, ipak ne mogu da dobiju mesta. Kad je “SU­
ZOR” bio raspisao natječaj za stitinu upražnjenih mesta, javilo se i nekoliko Mus­
limana koji su ispunjavali sve uslove, ali mesta nisu dobili. Kad se postavilo pi­
tanje zašto niko od Muslimana nije primljen, reklo se da to nije važno, jer su došli
“naši” ljudi”. Društvo “Gajret” će, pred sam Drugi svjetski rat, objaviti porazne
statističke podatke o participaciji Muslimana na najvišim položajima u državnoj
administraciji i drugim rukovodećim mjestima u javnom životu; opšir. Stav
Muslimana Bosne i Hercegovine u pogledu nacionalnog opredeljivanja, studi­
jski izvještaj, Fakultet političkih nauka-Institut za društvena ispitivanja, Sarajevo
1970, 54-55.
757
Upor. D. Tanasković, “Srbi turskog zakona” ili “Turci srpskog jezika”,
u: Serbia i komentari, Beograd 1991, 210-218.
181
prevjerenika kao ispoljavanju osjećaja krivice, koja ima korijen, prije
svega, u srpskom narodnom predanju, nikada nije ispitana i dokazana,
ali se ustalila i u srpskoj književnosti, nauci i istoriografiji.758 Neki
radikalniji političari su odmah nakon Prvog svjetskog rata predlagali
da se izvrši raseljavanje i istrebljenje muslimanskog življa.759 Dio
štampe je, pozivajući na “deinstalaciju islama”, otvoreno širio mržnju
i nepovjerenje prema muslimanima, pripisujući im antidržavne težnje
i raspoloženje.760 Pojedini listovi su pisali da je sramota koju treba
oprati što su neki Južni Sloveni primili islam.761 Muslimanima je
sistematski nametan kompleks krivice i izdaje, pa su kod hrišćanskog
stanovništva bili sinonim izdaje. Kontinuitet antimuslimanstva bila
je, sa više ili manje inteziteta, trajnost. Oni su ostankom iza osma­
nske uprave uvijek bili znak, primjetio je dr Rasim Muminović, za
postojanje “turaka” na ovom prostoru: “Njihovo postojanje je u isto
vrijeme i znak opreci hrišćanstvu”. Muslimani su identifikovani
sa “turcima”, pa se mržnja prema “turcima”, prenosila i na njih.762
B. Aleksov, Viđenje verskih preobraćenja u formiranju srpske nacionalne svesti, u: Religija, društvo i politika: Kontroverzna tumačenja i približavanja,
Bonn 2002, 148-150.
759
“Monitor”, br. 403, Podgorica 10. jul 1998.
760
ABC Muslimana, prired. A. Purivatra-M. Hadžijahić, Sarajevo 1990, 30.
761
S. Ćerić, Muslimani srpskohrvatskog jezika, Sarajevo 1968, 195. Srpski
vladika Nikolaj Velimirović (1880.-1956.) u djelu Iznad istoka i zapada napisao
je kako je Islam zapravo “jevrejsko-hrišćanska jeres”, da su balkanski muslimani
nepoželjan i nemio ostatak Muhamedanskog istoka, pa da upravo zbog toga su­
periorni pravoslavni Balkan mora stajati iznad takvog istoka – opšir. A. Anić,
Evolucija i uloga tri kompleksa istorijskih mitova u srpskom akademskom i javnom mnjenju u poslednjih deset godina, u: Historijski mitovi na Balkanu, Sara­
jevo 2003, 278.
762
R. Mumnović, Okolina je protiv Muslimana dvojako motivirana, u: Bosna i bošnjaštvo, Sarajevo 1990, 101. Čedomil Mitrinović 1926. piše, preuzimajući
neke prepoznatljive Cvijićeve teze, kako “naši muslimani pate usled nedostatka
aktivnog duha. Uzalud ćete ga tražiti i kod inteligenta, a kamo li u njihovim ma­
sama. To im, u neku ruku, nadoknađuje duboki, ukorenjeni, fatalizam, k’smet, i
mašta. K’smet im je materijalna snaga života. A njihova mašta je kao stvorena
za ubijanje duha: tu su najčistiji i najbolji sledbenici islama i njegovih nosilaca
Turaka. Za nemoć koji su osećali prema k”smetu, karakterističan je muhadžirski
pokret. Mašta im je tako razvijena da u toj pojavi, bez po muke, možemo naći
podlogu za Njegoševe reči”... Niko grđe k’o Turčin ne laže”; opšir. “Pravda”,
br. 1/240, Sarajevo 4. januar 1921; A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana. 101 godina afirmacije i negiranja identiteta Muslimana, Zagreb 1989, 67; F.
Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, Sarajevo 1991, 107; M. Seels, Vjera,
historija i genocid u Bosni i Hercegovini, Glasnik, Rijaset Islamske zajednice u
Bosni i Hercegovini, br. 1-2, Sarajevo 1998, 96-97.
758
182
Kroz školske programe forsiran je problematičan sistem vrijednosti
koji je muslimane diskreditovao kao “orijentalce”, “reakcionarne
feudalce”, “dahije”, fanatizovane islamske vojnike koji su ognjem i
mačem širili islam, “nabijali na kolac” i uzimali “danak u krvi”.763
Reisu-l-ulema Džemaludin Čaušević je uporno protestovao
kod vlasti zbog raznih oblika progona i diskriminacije muslimanskog
življa. U svojim predstavkama isticao je da će, ukoliko nadležne
vlasti i dalje budu sve te “silne zulume i nasilja” mirno posmatrale,
Muslimani “biti primorani da se sami brane i da od drugog koga
zatraže pomoć i obezbjeđenje svog života i imetka”.764 Reisu-l-ulema
Čaušević je dao u februaru 1919. “tonom beskrajne tuge” intervju
francuskom listu “Le temps” u kojem je, apelovao na Francusku da
povede brigu i da posreduje, kako muslimani ne bi bili prinuđeni da
se iseljavaju, govoreći o stradanjima svog naroda: “Oko tisuću ljudi
ubijeno, 76 žena spaljeno, 270 sela opljačkano i uništeno, eto bilansa
za nas muslimane radosnih praznika, rađanja Jugoslavije koju smo
bili pripravni služiti cijelom svojom dušom. Poslije dolaska srpskih
trupa, pritajeno neprijateljstvo koje su iskazivali naši pravoslavni
sugrađani, pretvorilo se u djelatnu mržnju pod okom, za koje bi
se reklo da je blagonaklono, naših okupatora. Pred globljenjem,
ubistvima, masakrima, čiji se broj povećava svaki dan, srpska
oružana sila zadovoljava se da bude pasivnim svjedokom kad i sama
nema ulogu učesnika. Njeno držanje nam je očito nesklono. Zar se
nije oduzelo oružje od svakog muslimana koje se kod njega moglo
naći, da bi se potom podijelilo pravoslavnom stanovništvu?”. Šta
drugo reći ako ne da se želi razoružati naše da bi ih se moglo bolje
klati”.765 Vlasti su od njega tražili da demantuje navedene tvrdnje, ali
S. Ljubunčić piše 1923. da su “Muslimani još i sada, u predstavi njihove
kršćanske braće, nosioci svijeh zala i vinovnici nekadašnjih istorijskih događaja.
Njima se u Sloveniji straše djeca... U Hrvatskoj, Srbiji, Bosni, svuda su oni gle­
dani kao Turci i vrlo je malo pokušaja da se ti pojmovi očiste, iako je to u interesu
svijeh nas, čitavog našeg slovenskog Juga, a najviše naše zajedničke otadžbine”
– prema: N. Duraković, Prokletstvo Muslimana, Sarajevo 1993, 117-119.
764
Opšir. M. Imamović, O političkoj aktivnosti reis-ul-uleme Čauševića,
Glasnik, Rijaset IVZ u SFRJ, br. 1, Sarajevo 1991, 27; “Muslimanski glas”, br.
45, Sarajevo 28. februar 1992. Beogradska “Politika” je 13. februara 1925. pisala
da ne treba Čauševiću smetati “da i dalje turkuje do mile volje. Dajte mu penziju
pa neka ide kuda mu srce želi: jal u Stambol, jal u Angoru”.
765
Charles Rivet, novinar, piše o razgovoru sa reisom: “Duboka ganutost
steže jako moga časnoga sugovornika, prigušujući mu u grlu rečenice u kojima je
htio iskaliti svoju srdžbu kojoj protivrječi njegovo lijepo izmršalo lice na kom se
763
183
je on to odbio.766 Nedugo potom kod jednog od viđenijih muslimana
u Sarajevu, Sakiba Korkuta, bila su u posjeti dva Francuza koji su
zatražila da im se predstave muslimanski zahtjevi. Oni su, kako ih
je uobličio Korkut, uneseni u poseban dodatak ugovora o miru od
10. septembra 1919., po kojem se Kraljevina SHS u San Žermenu
obavezala u članu 10. saveznicima da će za porodični i lični status
muslimana i dalje vrijedeti islamsko pravo, da će preduzeti korake
za imenovanje reisu-l-uleme, dati sve potrebne olakšice i dopuštanja
vakufima, vjerskim ili dobrotvornim ustanovama, koje već postoje,
a da neće uskraćivati olakšice koje su nužne za stvaranje vjerskih
i dobrotvornih ustanova.767 Ugovor o zaštiti manjina, koji su po­
tpisali predstavnici vlade Kraljevine SHS 5. decembra 1919., a koji
je Muslimane tretirao kao vjersku grupu, obnarodovan u zemlji
kao zakon 10. maja 1920, nije poštovan, ili se kasnilo sa njegovom
primjenom. Predviđao je suđenje na osnovu šerijata, zaštitu džamija,
vakufa i grobalja.768 Za muslimane u novoj državi je važilo šerijatsko
pravo u pitanjima porodičnog i nasljednog prava i stvarima islamskih
zadužbina. Prema čl. 19. Vidovdanskog ustava muslimanima su u
porodičnim i nasljednim pitanjima mogli suditi državni šerijatski
sudovi. Nakon uvođenja diktature 1929. i oktroisanja Ustava
Kraljevine Jugoslavije 1931. ta je odredba uklonjena.769 Vakufi,
ocrtava jedino bol fatalista i onih pomirenih sa sudbinom. Pruža mi, bez riječi pod­
nesak o kojem mi je maloprije govorio; natpis glasi. “Dokumenti i korespondenci­
ja Reisu-l-uleme Bosne i Hercegovine koji se tiču akata nasilja i pljačke izvršenih
nad muslimanskim stanovništvom ovih zemalja od strane domaćih Srba, srpskih
trupa i Crnogoraca”. Njegovo čitanje može samo izazvati jedan usklik: “Pa to je
Makedonija prenesena u Bosnu i Crnu Goru”. To su odista, iste scene grabeža,
ubistava, divljaštva” – prema: M. Nezirović, Charles Rivet i njegovo svjedočenje
o Bosni iz 1919. godine, Godišnjak, BZK “Preporod”, Sarajevo 2005, 296.
766
Upor. A. Purivatra, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija u
političkom životu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (dalje: JMO u političkom
životu Kraljevine SHS), Sarajevo 1977, 63-64; M. Hadžijahić, Posebnost Bosne i
Hercegovine i stradanja Muslimana, Sarajevo 1991, 26-27; “Preporod”, br. 5/492,
Sarajevo 1. mart 1991; M. Imamović, Historija Bošnjaka, Sarajevo 1997, 491.
767
I. Mužić, Islamska vjerska zajednica u Kraljevini Jugoslaviji, “Islamska
misao”, br. 65, Sarajevo 1984, 21.
768
Upor. B. Hrabak, Tursko-kemalistička orijentacija sandžačkih i drugih prvaka Džemijeta 1919-1923. godine, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 129; M. Bojić, Osvrt na položaj Muslimana-Bošnjaka u Jugoslaviji, u: Stvaranje i razaranje Jugoslavije, Beograd 1996,
266-267, nap. 6.
769
F. Karčić, Pitanje javnopravnog priznanja islama u jugoslovenskim krajevima nakon prestanka osmanlijske vlasti, Anali, Gazi Husrev-begova biblioteka,
184
šerijatski sudovi i škole bili su posebno važni segmenti opšteg
položaja muslimana u “Južnoj Srbiji”, jer je tu ispoljeno najviše
samovolje radikalno-demokratske uprave.770
Predsjednik Jugoslovenske muslimanske zajednice, muftija
Maglajlić, pisao je 3. maja 1920. kralju Aleksandru: “Dolazak srpske
vojske pozdravljen je od naše strane istim oduševljenjem, kojim je
pozdravljena od strane drugih konfesija našeg naroda. Ali srpska
uprava je svojim stavom, da od nas muslimana učini državljane drugog
i trećeg reda, dovela do razočarenja i rezervisanosti muslimana.
Tjesnogrudi političari su slobodu i ravnopravnost zamenili neje­
dnakošću, bratstvo je pretvoreno u osvetnički progon”.771 Od tog
pobjedničkog odnosa nisu bili imuni ni nastavnici koji su dolazili
u krajeve naseljene muslimanskim življem. Neki školski nadzornici
izvještavali su 1920. nadležne organe da “odnos nastavnika prema
muslimanima - zbog opravdanog razloga nije mogao biti iskren i
prijateljski” pa su nastojali da odstrane zaoštrenost” i postignu
“trpeljivost i zbližavanje u čemu je popriličan uspeh postignut”.772
Pored političkih pritisaka, teške socijalne bijede u kojoj je tavorila
većina stanovništva, Muslimani su otvoreno svojatani. Traženo je da
se opredjeljuju između Srba i Hrvata, ali ni oni koji su to radili, nisu
tretirani kao ravnopravni sa Srbima i Hrvatima. Milan Srškić, vođa
bosanskih radikala, mali procenat Muslimana u državnim organima
ovako je objašnjavao: “Istina, trebalo bi, ali naši su muslimani
nacionalno neporedijeljeni, a naša je država nacionalna. To je država
Srba, Hrvata i Slovenaca i samo oni trebaju da je reprezentuju”.773
Krsta Marić, predsjednik Srpske nacionalne omladine (SRNAO)
pisao je 1923. godine: “Muhamedova je vera državotvorna, ali je
antinacionalna. Islam guta narode kao ćuk ptice. Islam je jači od
knj. XI-XII, Sarajevo 1985, 118; M. Sobolevski, Nacionalne manjine u Kraljevini
Jugoslaviji, 399; Z. Folić, Vjerske zajednice u Crnoj Gori 1918-1953, Podgorica
2001, 157-158.
770
Stenografske beleške Narodne skupštine Kraljevine SHS, redovni saziv
1921-1922, knj. V, 753-754; opšir. B. Hrabak, Partijsko-politički život na Kosovu,
u Metohiji i Raškoj 1919-1923. godine, Novopazarski zbornik, br. 24, Novi Pazar
2000, 184-189.
771
Arhiv Jugoslavije u Beogradu (dalje: AJ), Zbirka Vojislava Jovanovića,
f. 26-a.
772
AJ, Ministarstva prosvete Kraljevine Jugoslavije (dalje: MP), Odjeljenje
osnovne nastave (dalje: OON), 109-8-20.
773
A. Isaković, O “nacionaliziranju” Muslimana. 101 godina afirmacije i
negiranja identiteta Muslimana, 266.
185
narodnosti. Ko je privrženik Muhamedove vere, on je prvo musliman,
pa tek onda Turčin, Arap, Srbin ili Hrvat. To je u dvadesetom veku
čudno i smešno, ali je tako. Verski osećaji su kod Muslimana jači od
nacionalnih, jer je Islam anacionalan. Ko sve ovo zna, tome neće biti
začudo što bosanski Muslimani govore samo srpski, imaju srpsku
fizionomiju, ali se srpski ne osećaju, nego muslimanski. Ne priznaju
se Srbima, nego prijateljima Srba. Međutim, istorijski su bosanski,
hercegovački, crnogorski i raški Muslimani Srbi”.774 Pojedini srpski
naučnici i političari su, poput Jovana Jovanovića Pižona, u “Staroj
Srbiji” kao srpsko vidjeli i ono “muslimansko stanovništvo koje je
srpskog porekla, koje je poznato pod imenom Erlija, Arnautaša i
Poturčenjaka”.775 Nacionalizam je, po svojoj unutrašnjoj strukturi,
bio usmjeren ka centralizaciji i potpunom objedinjavanju, uz
istovremeno negiranje i zatiranje razlika. Različiti pojmovi koji
su korišćeni za nazivanje muslimana imali su veliki značaj za opis
statusa u kome su se oni nalazili.
Nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata mnoge porodice mu­
ha­dži­ra, pristigle u Sandžak nakon 1878, ponovo su bile prisilje­ne
da mijenjaju svoja boravišta i da traže nova utočišta. Veliki broj
tog, pretežito siromašnog nemuslimanskog življa, za nekoliko
dece­­nija je bio više puta raseljavan i naseljavan. To je ostavilo
tra­jne, ne samo ekonomske, već i mnoge druge posljedice.776 Oni
koji su otišli u Tursku, a tamo se nisu snašli, nisu se više mogli
vratiti na rodna ognjišta. Više nisu imali pravo izbora i povratka.
Ministarstvo inostranih djela Kraljevine SHS 1919. obavijestilo
“Novi život”, XII, br. 10, Beograd 28. april 1923. Avdija Mušović piše
1940. u Srpskom književnom glasniku slijedeće: “Uzaman Zagrepčani pjevaju o
“Hrvatima islamske vjere”, a Biograđani o “Srbima muslimanima”, naši muslimani neće da budu ni jedno ni drugo. Meni izgleda da su Srbi, kako ih je Bog dao
bistre, već načistu, ali Hrvatima čini se malo što su išćerali tri i po milijuna, pa
bi da napabirče još. Sto šesdeset tisuća muslimana, koliko ih je zapalo Banovini
Hrvatskoj, prvi je zalogaj, ali ako hoće da ga svare, moraju najprije smisliti neku
čaru da muslimani zaborave zašto nema nijednoga turskog uveta preko Une i
Save, u ličkom Sandžaku i u Slavoniji, koju je turska sablja držala sto i sedamdeset
godina...Ostavimo misli srca, slušajmo riječi stvarnosti. Prva je riječ stvarnosti:
muslimani više nijesu Turci, ali neće da budu ni Srbi, a Hrvati nikako. Druga je
riječ stvarnosti: muslimani žele da budu najbolji građani Jugoslavije, da žive,
napreduju i da grade u opštoj kući. Treća je riječ stvarnosti: muslimani neće da
ih dijele”.
775
J. Jovanović, Južna Srbija, reprint izdanje iz 1938, Beograd 1990, 40.
776
Novovaroški kraj kroz istoriju, Nova Varoš 1991, 187-188.
774
186
je svoje diplomatske predstavnike u Istanbulu da takvim licima
ne treba dopustiti povratak pošto su tretirani kao svojevoljni
iseljenici koji su prekinuli sve veze sa državom. Izuzetke je moglo
odobriti Ministarstvo unutrašnjih djela po posebnoj proceduri.777
Na Muslimanskom kongresu, sazvanom krajem decembra 1919.
u Skoplju, uz učešće predstavnika muslimanskog življa iz “Južne
Srbije”, bili su i predstavnici muslimana iz Bijelog Polja i Rožaja.
Na ovom skupu razmatrano je više pitanja, pa i ona vezana za
muhadžirska pitanja, za uslove povratka onih lica koja su htjela da
se vrate.778 Na predstavke muslimanskog stanovništva o progonu
i prisilnom iseljavanju, vlasti su odgovarale da one nisu izazvale
njihovu emigraciju, ni neposredno, niti posredno, navodeći kako ima
među muslimanima onih koji se ne mogu pomiriti sa idejom da je
“hrišćanska raja” jednaka sa njima, i da zato emigriraju u Tursku.779
To je stari “obrazac” tumačenja iseljavanja, nastao tokom druge
polovine XIX stoljeća, vremena formiranja nacionalnih država.
Protiveći se povratku muhadžira iz Turske u Bosnu, be­ogradsko
“Zvono” je pisalo da su oni “poturice”, “element nereda i nerada koji
nam je suvišan i nepotreban”. Stoga je bilo nužno, zaključuje ovaj
list “pokupiti još po Bosni i Hercegovini što god još nezadovoljnih
Arhiv Saveznog sekretarijata za spoljne poslove u Beogradu (dalje: AS­
SIP), Pol. odeljenje (dalje: PO), Poslanstvo Kraljevine SHS u Turskoj, f. 3, pov.
br. 134. Dr Bogumil Hrabak navodi, pozivajući se na pisanje “Politike” da je mini­
starski kabinet Ljube Davidovića navodno pomagao pokret bosanskih muhadžira
u Maloj Aziji za povratak u domovinu, s tim da budu naseljeni u Makedoniji i na
Kosovu, navodeći kako je “sto hiljada Bosanaca prešlo iz Anadola u Carigrad
i u susedna sela, dobivši najnužniju pomoć iz Jugoslavije” - cit. prema: B. Hra­
bak, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija prema Muslimanima Sandžaka,
Kosmeta i Makedonije 1919-1929, Novopazarski zbornik, br. 19, Novi Pazar
1995, 157. Međutim, vjerovatno se više radilo o običnoj propagandi, s obzirom na
pokušaj dobijanja podrške JMO i glasova muslimana, nego o stvarnom nastojanju,
pogotovo kada se uzme u obzir šta se u tom vremenu dešavalo sa muslimanima u
novostvorenoj državi. Zoran D. Janjetović navodi podatak da je u Turskoj (1919.?)
bilo oko “300.000 Bosanaca koji su želeli da se vrate u Jugoslaviju (taj broj je,
naravno, uključivao i stariju emigraciju od 1878.”) – nav. prema: Z. Janjetović,
Istorijski uzroci odnosa Hrvata i Srba prema nacionalnim manjinama u jugoslovenskoj državi 1918-1941. godine, u: Dijalog povjesničara-istoričara, 2, Zagreb
2000, 390-381.
778
R. Škrijelj, Bošnjaci rožajskog kraja u Republici Makedoniji, Rožajski
zbornik, br. 10, Rožaje 2001, 166.
779
V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području
Jugoslavije, Prilozi, br. 8, Sarajevo 1972, 99.
777
187
agica i begova… i poslati ih u Aziju, za kojom toliko uzdišu, a u koju
i spadaju”, završavajući tekst sloganom: “Azija azijatima”.780
Muslimanska vjerska uprava u “Južnoj Srbiji” skoro da nije
bila ni organizovana, iako su postojali imami i muftije, pa i vrhovni
mu­ftija u Beogradu. Vakufska imovina nije uživala nikakvu zaštitu.
Ona je postajala predmet opšte pljačke i otimačine. Samo 1921.
u Makedoniji je srušeno 50 džamija.781 Lokalne vlasti su često
uništavale vakufsku imovinu. Brojni mektebi i džamije su korišćeni
u druge, neprimjerene svrhe. Groblja su pretvarana u parkove ili su
tretirana kao građevinsko zemljište.782 Prema povjerljivom izvještaju
komandanta Treće armije, stacionirane u “Južnoj Srbiji” iz 1922.
pretvaranje džamija u konjske štale ili skladišta municije bio je
način vršenja pritiska na muslimansko stanovništvo da se iseli.783 Na
Kosovu je moćnim pojedincima, poput Puniše Račića, na osnovu
lažnih potvrda da su potomci srednjovjekovne srpske vlastele, bilo
omogućeno da dobiju na hiljade hektara otete, prvoklasne zemlje, uz
odštetu “pričinjenu u doba Turaka”.784 Nakon 1918. na muslimane u
Sandžaku, Kosovu i Makedoniji gledalo se kao na ostatak osmanske
okupacije. Odmah nakon Prvog svjetskog rata, vladajući krugovi iz
Beograda su se ponadali da će u periodu od 20 do 25 godina uspjeti
da potpuno uključe u svoju privredu i administraciju Makedoniju,
Kosovo i “narod njihov kulturno i nacionalno asimilovati”. Utapanje
ovih oblasti u Srbiju trebalo je da bude potpuno, kao što je to
urađeno u Nišu, Pirotu i Vranju nakon 1877. godine. Povod za to
dale su, navodi D. Bogdanović, da su mase muslimana još u toku
balkanskog rata bježale “ne samo u strahu od osvete nego i zbog
onoga nepristajanja na život u hrišćanskoj državi”.785 U septembru
1919. osmanska vlada, a sa njom i Turci u Makedoniji, tražili su
Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. Stoljeću, Sarajevo 1998, 60.
R. Škrijelj, Sandžački Bošnjaci u Makedoniji (1918-1945), Almanah, br.
27-28, Podgorica 2004, 208.
782
V. Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918-1929, Beograd
2002, 234.
783
N. Malcolm, Kosovo: Kratka povijest, Sarajevo 2000, 328-329.
784
Z. Kulundžić, Politika i korupcija u kraljevskoj Jugoslaviji, Zagreb
1968, 455-464.
785
D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990, 237. Takva politika
naišla je međutim na otpor u Makedoniji i na Kosovu, još prije stvaranja Jugo­
slavije kao države, pa je to trebalo da pouči vladu u Beogradu “da su zastare­
li Miloševi metodi iz 1833. i Ristićevi iz 1878-1879. za Makedoniju, Kosovo i
Metohiju” – vidi: Iz istorije Albanaca, Beograd 1969, 189.
780
781
188
da Makedonija bude stavljena pod protektorat Društva naroda.
Pojam Makedonije obuhvatao je i Kosovo, a ponekad i Sandžak.
Vrhovni muftija je iz Skoplja tražio od vlade u Beogradu da se
oslobode džamije u Ohridu, Novom Pazaru, Gostivaru i Negotinu
na Vardaru.786
Politika koja se vodila protiv muslimana u tim krajevima imala
je za cilj da ih u potpunosti marginalizuje i prisili na iseljavanje.
Taj se cilj ostvarivao na razne načine: ekonomskim osiromašenjem,
onemogućavanjem školovanja, rušenjem i pretvaranjem u magazine
najboljih i najmonumentalnijih džamija, kao što je Buramli, Mustaj
pašina džamija u Skoplju, Sinan pašina džamija u Prizrenu itd. Džamija
sultan Mehmeda u Ohridu pretvorena je u crkvu, a džamija u Strugi
korišćena je kao vojno skladište.787 Džamije u Prištini, Prizrenu i
Novom Pazaru prešle su u nadležnost vojske. Opštoj zaostalosti ovih
krajeva, pridružile su se druge nevolje, koje su još više pogoršale
stanje i odredile njihov dalji, podređeni status.788 Prilikom izbora
poslanika za Privremeno narodno predstavništvo Kraljevine SHS,
čija je prva sjednica bila zakazana za mart 1919., izbor poslanika iz
krajeva koje je Srbija pripojila 1912. godine, nije obavljan direktnim
učešćem birača, već posredno, na osnovu posebne vladine uredbe. U
izboru tih poslanika presudnu ulogu su imali policijski organi.789
Tok zasnivanja ustavnog poretka i ustrojstva nove države u
sigurnosnom smislu najmanje se odnosio na Muslimane.790 Do
B. Hrabak, Novopazarske džemijetlije, Novopazarski zbornik, br. 27,
Novi Pazar 2003, 243.
787
B. Hrabak, Političko okupljanje “južnih muslimana” i prethistorija organizacije “Džemijet”, Tutinski zbornik, br. 1, Tutin 2000, 72. Džamija Fethija,
iz XVII stoljeća, u Bijelom Polju, pod obrazloženjem da je prvobitno bila crkva,
pretvorena je 1923. u crkvu. Četnici Koste Pećanca zapalili su 1921. džamiju u
Rasovu; opšir. B. Agović, Džamije u Crnoj Gori, 300.
788
H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji,
Glasnik, VIS u SFRJ, br. 9-10, Sarajevo 1967, 461.
789
M. Sekulić, Političke partije na izborima za Ustavotvornu skupštinu
na Kosovu i Metohiji 28. novembra 1920. godine, Zbornik radova Filozofskog
fakulteta, br. XXIII-XXIV, Priština 1995, 370-371.
790
Š. Filandra, Bošnjačka politika u XX. stoljeću, 57-58. Dr Mehmed Spaho
je pisao Anti Trumbiću 14. oktobra 1919. godine: “Bezobzirna i pristrasna uprava
u Bosni vrlo je hrđavo djelovala na raspoloženje i muslimana i katolika. Vidjeli su
da se iza ideala narodnog jedinstva za koje je kratko bio oduševljen krije isključivo
gospodstvo ne jednog plemena, već samo jedne vjere. Samo pravoslavni se sma­
traju ravnopravnim državljanima, oni uživaju sve moguće ravnopravnosti i po­
vlastice. Koriste se korumpiranom upravom, a katolici još više, dok Muslimani ne
786
189
septembra 1920. pobijeno je oko 2.000 Muslimana. U pograničnim
krajevima BiH prema Crnoj Gori do jula 1926. ubijeno je 126
Muslimana, mahom seljaka. Istovremeno je zapaljeno oko 500
muslimanskih seoskih zadruga, “tome treba dodati nekoliko hiljada
muslimanskih porodica koje su se radi spasa golog života iselile
u Tursku, ostavljajući pri tome svu imovinu bez ikakve zaštite i
nadoknade”.791 Napadi iz Crne Gore najčešće su bili motivisani
pljačkom i otimačinom, ali i određenim političkim ciljevima u
graničnim krajevima Foče, Bileće i Gacka. Crnogorskim komitama
išlo je u prilog i to što su u tamošnjem lokalnom stanovništvu
imali dosta jataka.792 Upadi crnogorskih komita na područje
istočne Hercegovine i jugoistočne Bosne, čija su meta bila upravo
muslimanska sela, stvarali su još veće strahove i prisiljavali ovaj dio
stanovništva da se seli u Sarajevo ili u druge, manje ugrožene krajeve
BiH.793 Žandarmerijski narednici su u Pljevljima i drugim mjestima
javno vrijeđali muslimane i zlostavljali imame. Muslimanska djeca
su prisiljavana da idu u crkvu i prisustvuju časovima vjeronauke.
Mnoge džamije su proglašavane da su sklone padu, pa su rušene ili
su ustupane vojnim vlastima za magacine.794 Teška sudbina pritiskala
je “novooslobođene krajeve”, izazovne za hiljade avanturista i
ostrašćenih jurišnika koji su njima bez imalo griže savjesti harali i
žarili bez straha od osude države.
mogu kod vlasti da nađu ni najprimitivnije pravne zaštite... Muslimanima i dekre­
tom ministarstva se oduzima i slobodna zemlja, a o odšteti nema ni govora, tako
da već mnogi prije imućni sada gladuju... U Sandžaku i albanskim predjelima naše
domovine prilike su još gore” - opšir. N. Šarac, Uspostavljanje šestojanuarskog
režima 1929. godine, Sarajevo 1972, 63; A. Purivatra, JMO u političkom životu
Kraljevine SHS, 96; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, Sarajevo 1991,
118; H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, Stockholm 1997,
118-119.
791
M. Imamović, Historija Bošnjaka, 490. B. Tanović navodi da je 1918.1928. izvršeno skoro 3.000 vansudskih ubistava Muslimana – prema: “Preporod”,
br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990.
792
N. Šehić, Bosna i Hercegovina 1918-1925, Sarajevo 1991, 152.
793
N. Šehić, Bosna i Hercegovina 1918-1925, 50.
794
M. Imamović, Islamska vjerska zajednica (1918-1945), u: Vjerske zajednice i politička zbivanja u Bosni i Hercegovini od austrougarske okupacije
1878. do 1945. godine, Zbornik radova, rukopis, Institut za istoriju, Sarajevo
1978, 967.
190
Društveno-ekonomske prilike
Neravnomjernost stepena industrijskog razvoja pojedinih
kraje­va države bila je posljedica, ne toliko prirodnih uslova koliko
po­litičke konstelacije do 1918. godine. Neravnomjerni raspored
ostao je očit i nakon Prvog svjetskog rata. Po broju fabrika,
veličina kapitala i radnih mjesta, najveći dio industrije izgrađen je
u sjevernim i sjeverozapadnim krajevima zemlje, uključujući tu
područje Beograda sa Zemunom i Pančevom. Industrija se nastavila
razvijati pretežno u onim krajevima gdje je i prije bila zastupljenija.
Najviše je industrije izgrađeno u Hrvatskoj i Slavoniji, zatim
Srbiji, Sloveniji i Vojvodini, a najmanje u Crnoj Gori i Bosni i
Hercegovini.795 Naslijeđena neravnomjernost industrijskog razvitka
pojedinih pokrajina ne samo da je očuvana nego je u znatnoj mjeri
podubljena. Srednji i južni dio države-podrazumjevajući tu cijelu BiH,
Makedoniju, Crnu Goru i dio Srbije, nakon stvaranja banovina 1929,
obuhvaćen ondašnjom Moravskom i dijelom Drinske banovine koji
je obuhvatao zapadne dijelove Srbije učestvovao je u industrijskoj
proizvodnji sa skromnim procentom od 15% prema 39% njegovog
učešća u broju stanovnika Jugoslavije. Protivrječnosti između
priraštaja stanovništva i apsorpcione moći industrije postajale su
sve veće, a socijalna struktura stanovništva je i dalje ostala u svojim
ranijim granicama nepovoljna, sa oko 3/4 seoskog stanovništva u
zemlji.796 Iseljavanja iz ekonomskih razloga bila su karakteristika
cijele zemlje, a ova masovna pojava imala je korijena još u periodu
prije 1918. godine. Iseljavanja rukovođena ekonomskim motivima,
kao preovladavajućim i presudnim za preseljavanje, pogađala su
najviše planinske krajeve sa malo obradive zemlje i sa već jasnom
tradicijom metanastazičkih kretanja i migracija. Broj jugoslavenskih
iseljenika u SAD iznosio je 1922. oko 635.000 lica. Migracije na
cijelom jugoslavenskom prostoru, različitog obima, izazvane su
krizom agrarnog poretka u kojem je živjela većina naroda. Svaki
peti Jugoslaven živio je 1931. van svog rodnog mjesta. U Evropi
je u istom vremenu samo jedna desetina stanovništva živjela tamo
gdje nije rođena. Prema navodima štampe 1934. godine iseljenika
D. Mišić, Industrija Jugoslavije do drugog svetskog rata, u: Iz istorije
Jugoslavije 1918-1945, Beograd 1958, 258.
796
U Jugoslaviji je 1918.-1931. porastao broj seljaka za 1,455.000 pa se
procenat neaktivnog stanovništva povećao sa 47,4% na 52,2% - vidi: M. Erić,
Agrarna reforma u Jugoslaviji 1918-1941, Sarajevo 1958, 504.
795
191
iz Hrvatske, Crne Gore, BiH, Slovenije bilo je u SAD 700.000,
Kanadi 19.000, južnoj Americi 150.000, Australiji i Novom Zelandu
10.000.797 Životna utakmica u potrazi za sigurnijim načinom života
ostavljala je tragove u psihi onih koji su bili prisiljeni da napuste
svoje sredine. Po gustini agrarnog stanovništva pored Bugarske
Jugoslavija je bila najnaseljenija zemlja Evrope. Gradovi nisu mogli
primati višak stanovništva pa je “jugoslavensko društvo ekonomskom
emigracijom radne snage rješavalo socijalne glavobolje kod kuće”.798
Osim ekonomskih motiva, na iseljavanje i pokretanje stanovništva
uticale su i druge okolnosti, nesnalaženje u novonastalim privrednim
i političkim prilikama, te neriješena nacionalna i socijalna pitanja
koja su naročito pogađala muslimansko stanovništvo.
Na prostoru istorijskog Sandžaka četrdesetih godina XIX vijeka
živjelo je oko 90.000 stanovnika, od toga oko 50.000 Muslimana.799
Nakon okupacije BiH 1878. on je imao preko 160.000 stanovnika
sa znatnim prilivom muhadžira iz BiH i krajeva koji su odlukama
Berlinskog kongresa pripali Srbiji i Crnoj Gori. Po osmanskoj
statistici iz 1911. muslimani su činili preko 60 odsto stanovništva.
Nakon 1918. i masovnog iseljavanja broj muslimana je znatno
opao.800 Prema statistici Ulema Medžlisa u Skoplju, krajem 1939.
Opustjela područja postojala su “zemlja uzaludnosti, neuspjeha i gov­
ora bez duha”. Ukoliko je migracioni kraj bio ujedinjeniji i drukčiji od matične
oblasti, utoliko je prilagođavanje bilo teže, “pogotovo za starije ljude. Neposredni
odlazak u daleke oblasti bio je praćen čežnjom, čak su takvu kuću smatrali izgu­
bljenom. Sam čin je bio praćen žalbom kao da je iseljenik umro”; opšir. M. Lu­
tovac, Migracioni procesi stanovništva Jugoslavije, u: Cvijićev zbornik, Beograd
1968, 195; M. Ekmečić, Internacionalni i interkontinentalni migracioni pokreti iz
jugoslovenskih zemalja od kraja XVIII vijeka do 1941. godine, Godišnjak Društva
istoričara BiH, god XX, Sarajevo 1974, 115-131; Lj. Antić, Iseljenička politika
stare jugoslavenske države u: Migracije i Bosna i Hercegovina, Sarajevo 1990,
229-235.
798
A. B. Grado, Iseljenički problem Kraljevine Jugoslavije, Jugosloven­
ski državni almanah, I dio, Socijalni almanah, Beograd-Zagreb 1936, 155-159. U
anglosaksonskoj i svjetskoj literaturi kod ekonomskog obilježja migracija postoji
grupa push (gurati) i pull (vući) faktora. Push su oni faktori koji guraju u emi­
graciju. To je splet činilaca od ekonomskih do sociopsiholoških, a pull onih koji
privlače na odlazak. Migracije nastaju poklapanjem oba ova faktora.
799
Iako je prostor Sandžaka nakon balkanskih ratova podijeljen između
Srbije i Crne Gore, ovaj naziv je, u periodu između dva svjetska rata, ostao da i
dalje egzistira u unutrašnjoj politici, nauci, publicistici i štampi.
800
“Gajret”, br. 10, god. XX, Sarajevo 1939; S. Bandžović, Kameni svjedok, Novi Pazar 1999, 108.
797
192
broj muslimana po pojedinim vakufskim povjereništvima bio je
ovakav:
Vakufsko
povjereništvo
Domova
Bijelo Polje
Novi Pazar i Tutin
Pljevlja
Priboj
Prijepolje
(i N. Varoš)
Sjenica
Berane
2.611
5.884
1.990
1.313
2.406
2.619
2.177
Svega
19.000
Muških
7.730
19.895
5.902
3.791
7.456
9.855
7.457
62.086
Ženskih
7.385
18.810
5.688
3.750
7.106
9.038
7.405
59.182
Svega
%
15.115
38.705
11.590
7.541
14.562
18.893
14.862
46%
66%
33%
47%
54%
65%
45%
121.268
50,85%
Procenat Muslimana smanjivao se u Prijepolju, i u Pljevljima
gdje je 1921. bilo 6.356 a deset godina kasnije svega 5.990 stanovnika.
Sjenica je 1912. imala 4.539 a 1928. tek 3.498 stanovnika.801 Prema
popisu iz 1921. na području bjelopoljskog okruga koji je obuhvatao
bjelopoljski i lozanski srez bilo je 26.165 stanovnika od čega
13.919 Muslimana i 12.228 Crnogoraca i Srba. Muslimani su činili
53 odsto stanovništva. Deset godina kasnije, po popisu iz 1931. u
bjelopoljskom srezu je bilo ukupno 32.907 stanovnika, od kojih je
Crnogoraca i Srba bilo 20.102 i Muslimana 12.765, odnosno 38,9
odsto ukupnog stanovništva. Taj pad je bio posljedica masovnog
iseljavanja.802 U Novoj Varoši Muslimani su 1921. činili 62,5% a
Almanah Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, III, svezak III, dio 79, 1927-1928, Zagreb 1927, 694; Almanah Kraljevine Jugoslavije, IV, Jubilarni
svezak 1929-1931, Zagreb 1931, 485-487; E. Mušović, Stanovništvo Sjenice,
Glasnik Etnografskog muzeja u Beogradu, knj. 52-53, Beograd 1989, 30-31.
802
H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 122, 158. U popisu iz 1921.
bila su postavljena samo pitanja o maternjem jeziku i vjeroispovijesti, koja
međusobno nisu ukrštena u konačnoj obradi. U popisu iz 1931. postavljeno je
pitanje o narodnosti, a zadržano je i pitanje o maternjem jeziku. Za popis je bilo
predviđeno da se Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci, Crnogorci i Muslimani po­
pisuju kao Jugoslaveni po narodnosti. Neki autori navode da su ovakvi popisi
namjerno sprovođeni da bi se dobila što zamršenija slika o stanovništvu.
801
193
1931. godine 55% stanovništva.803 Od 126.968 muslimana koliko ih
je bilo u Sandžaku 1911. godine, kasnije, 1931. ih je bilo 99.208 po
“Gajretovoj” statistici. Pravoslavaca je 1911. bilo 90.461, a 1931.
godine 124.938. U odnosu na pravoslavno i katoličko stanovništvo u
Crnoj Gori muslimansko je imalo najmanji porast, pogotovo u onim
krajevima koji su pripali Crnoj Gori nakon balkanskih ratova, čemu
je svakako uzrok njihovo iseljavanje u Tursku, kao i teror kome su
bili izloženi.804
Nakon 1918. Sandžak je u administrativnom pogledu po­
dije­ljen na osam srezova: bjelopoljski, deževski, mileševski, novo­
varoški, pljevaljski, pribojski, sjenički i štavički. Granice ovih
srezova su bile iste kao i posljednjih godina osmanske uprave. U
glavama mnogih ljudi van Sandžaka, bez obzira na njegovu podjelu,
postojala je predstava da je to nekakva zastrašujuća “azijatska
zabit” osuđena da bude u predvorju evropske kulture, zanemarujući
pritom činjenice da su ga krupni političko-teritorijalni potresi
marginalizovali i osiromašili.805 “Narod Sandžaka”, piše dr. Zoran
Lakić, ostao je zapostavljen, “neravnopravan i ugnjetavan. I poslije
više od dvadeset godina života u međuratnoj Jugoslaviji, Sandžak
je bio područje bez drumova, željeznice i bilo kakvih industrijskih
objekata; sa oko 80 odsto nepismenih postao je pojam zaopstalosti,
neznanja i nazadnosti”.806 Gotovo sva veća mjesta zadržala su izgled
balkanskog tipa varoši: gomile jako zbijenih dućana od drvene
građe i kuće duž kratkih, vijugavih i malih ulica.807 Bez industrije,
sa svojim baštama i voćnjacima ona su se približavala modelu tzv.
Novovaroški kraj kroz istoriju, 262.
“Gajret”, br. 10, Sarajevo, 1939; br. 6, Sarajevo 1940; upor. Definitivni
rezultati popisa stanovništva od 31.03.1931. godine, knj. 2, Beograd 1938, 11-12.
Š. Rastoder piše da je prema popisu iz 1921. u bjelopoljskom srezu bilo je 14.105
muslimana a 12.765. deset godina kasnije. U istom periodu broj pravoslavnog
stanovništva u ovom srezu je povećan sa 12.022 na 20.102; u pljevaljskom je
1921. bilo 9.356 a 1931. godine 9.187 muslimana, dok je broj pravoslavaca sa
17.306 povećan na 23.698 lica. Broj muslimana je jedino povećan u beranskom
srezu sa 8.822 na 12.314, gdje je i broj pravoslavaca u navedenom periodu sa
14.970 porastao na 18.523 lica – prema: Š. Rastoder, Životna pitanja Crne Gore
1918-1929, knj. I, Bar 1995, 135-136.
805
“Novi blic”, Beograd 20. april 1998.
806
Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja
Sandžaka, u: AVNOJ i NOB u Bosni i Hercegovini, Beograd 1974, 679.
807
J. Cvijić, Balkansko poluostrvo, 244; S. Ćulibrk, Cvijićeva sociologija
Balkana, Beograd 1982, 160-161; opšir. B. Kojić, Stari Balkanski gradovi, varoši
i varošice, Beograd 1976.
803
804
194
vrtnih gradova (Gartenstadte) koji su zadržavali neke sličnosti sa
selom.808 U maleno Rožaje između dva svjetska rata doseljavanja
su bila rijetka. Došlo je dvoje kafedžija, pekar, službenici u sreskoj
ispostavi i čuvari reda i vlasti- žandarmi.809
Opšta negativna društveno-ekonomska kretanja koja su zahva­
tila sandžački prostor krajem XIX vijeka, uz duboke tragove koje je
u svim ravnima ostavila osmanska uprava u društvenim odnosima,
životnim i radnim navikama i privrednom životu, bila su u novim
uslovima još izraženija i u pojedinim ravnima još poraznija u poređenju
sa razvijenim krajevima zemlje. Nakon Prvog svjetskog rata nije bilo
kolskog puta, željeznice, novčanih zavoda, štedionica, banke, stručnih
škola, bolnica, električne centrale, rudokopa, strugare, “prosto ničeg
savremenog”.810 Postojale su cijele oblasti gdje su samo muškarci
privređivali pa i tamo gdje je bilo 10-15 lica u kući, dok je ženski
dio radne snage bio prvenstveno vezan za kuću i domaću radinost.811
Moralo se zadovoljavati obezbjeđivanjem najosnovnijih sredstava za
puko preživljavanje, živjeći u uslovima i načinom života koji se nije
mijenjao vijekovima. Mjesno stanovništvo je pretežno gajilo ječam
i ovas dok je pšenični hljeb sve vrijeme između dva rata bio skoro
nepoznat.812 Održavana je primitivna zemljoradnja uz korišćenje
S. Bandžović, O životu Muslimana u Sandžaku između dva svetska rata,
Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjenica 1991, 56-58; Isti, Društveno-ekonomske i kulturno-prosvjetne prilike u Sandžaku između dva rata, Takvim, Novi Pazar 1995,
215-216.
809
A. Matović, Rožaje-kroz vjekove, Rožajski zbornik, br. 10, Rožaje 2001,
190.
810
Upor. “Sandžak”, br. 4, Prijepolje 15. mart 1932; M. Ćuković, Sandžak,
Beograd 1964, 5; A. Ilić, Poljoprivredne prilike južne Srbije, Ekonomist, br. 9,
Beograd 1927; M. Veruović, Ljudi-bogatstva Sandžaka, Mostovi, br. 30, Pljevlja
1976, 143-144; E. Mušović, Tutin i okolina, Beograd 1985, 71; N. Rakočević,
Prilozi ekonomskoj istoriji Sandžaka u međuratnom periodu, Simpozijum “Seoski
dani Sretena Vukosavljevića”, X, Prijepolje 1982, 261-269.
811
“Gajret”, br. 10, Sarajevo 1939; S. Bandžović, Osvrt na privredne prilike u Novom Pazaru i okolini u međuratnom razdoblju, Novopazarski zbornik,
br. 12, Novi Pazar 1988, 104-105; Isti, Privredne prilike u Sandžaku s posebnim
osvrtom na rožajski kraj (1918-1941), Rožajski zbornik, br. 8, Novi Pazar 1998,
69-72.
812
Upor. S. Adrović, Ishrana kod Muslimana-Bošnjaka sa osvrtom na
ishranu u Gornjem Bihoru, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 177-179.
Dr Lj. Dimić navodi da su tridesetih godina i u Srbiji “ljudi u gladnim godinama
pasli travu, a u elitnim krugovima se sledila kultura pariskih salona” – prema:
“Danas”, Beograd 9. februar 1998.
808
195
oruđa za rad čiji se oblici stotinama godina nisu mijenjali. Inžinjer
Milić Arsenijević piše 1932. o mukotrpnom životu po sandžačkim
selima: “Krpež i krpež stolećima. Kućica slaba, niska mračna (mali
prozori) i vlažna, nečistoća i vaške vekovni pratioci. Oko kuće mala
i prljava štala ili tor sa po nekoliko grla zakržljale govedi. Život u
takvim uslovima tekao je vekovima i ostavio mučan trag na psihu
seoskog čoveka”.813 Država nije pokazivala značajniji interes da
investicionim kapitalom djelotvornije utiče i izvuče ovu oblast iz
lavirinta provincijske monotonosti i autarhije. U ove krajeve kao po
pravilu, dolazili su njeni najgori službenici, degradirani, nesposobni
i korumpirani činovnici koji su željeli da što prije odu, pokazujući
malo interesa i volje da pomognu u njegovom preobražaju.
Prema procentu zaposlenih u industriji i zanatstvu, u San­
džaku se time bavilo tek 3,39% stanovništva. Poljoprivredom,
šuma­rstvom i ribolovom se bavilo 89,3%, a trgovinom i kreditnim
pro­metom 1% stanovništva.814 Sve ono što se podrazumijevalo pod
industrijalizacijom svelo se na izgradnju nekoliko malih centrala i
pilana. U pljevaljskom kraju prva parna pilana podignuta je 1927.
na lokalitetu pored kopa rudnika uglja, čiji je vlasnik bila porodica
Jovašević. U pilani su radila četiri radnika koja su ostvarivala dnevni
učinak od 20 kubnih metara trupaca.815 U Sandžaku su postojala 1930.
samo dva mala pogona za proizvodnju električne energije: jedan u
Novom Pazaru za osvjetljavanje hotela i drugi u Pljevljima koji je
“Sandžak”, br. 2, Prijepolje 15. februar 1932; upor. R. Purić, Selo i poljoprivreda u Sandžaku, Pregled, br. 17, Sarajevo 1. maj 1927.
814
M. Mirković, Ekonomska istorija Jugoslavije, Zagreb 1958, 338. O pri­
likama u Sandžaku vladine komisije su 1921. izvještavale: “Narod ovog kraja
jako je zaostao i u kulturnom razviću. On živi najprimitivnijim životom. Sve je
nekulturno. Razlike gotovo nikakve nema između muslimanskog i pravoslavnog
življa; svi su oni na istom stepenu kulturnog razvića. Ovo se stanje da opaziti na
svemu i svakom koraku... Ima mesta koja uopšte nisu vezana nikakvim putevima.
Divljina se primećuje na svakom koraku. Zemljište se obrađuje najprimitivnijim
spravama, saobraćaj se vrši tovarnim konjima” - cit. prema: “Novosti”, br. 121,
Beograd 23. septembar 1921; upor. M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novopazarskom Sandžaku, Beograd 1928; V. Brašanac, Ekonomske prilike i položaj
sela prijepoljskog kraja izmedju dva rata, Simpozijum “Seoski dani Sretena
Vukosavljevića”, X, Prijepolje 1982, 271-286; S. Bandžović, Osvrt na privredne
prilike u Novom Pazaru i okolini u međuratnom razdoblju, Novopazarski zbornik,
br. 12, Novi Pazar 1988.
815
D. Ostojić, Razvoj pilanarstva između dva svetska rata na pljevaljskom
području, Breznički zapisi, br. 2, Pljevlja 1990, 109; M. F. Petrović, Raška oblast
u jugoslovenskoj državi 1918-1941, 42-43.
813
196
služio za osvjetljavanje gradske bolnice.816 Mada je značila vidan
napredak, električna energija je bila skupa. Nešto kasnije podignuta
je i jedna mala centrala u Bistrici kod Bijelog Polja. Centrala je
davala struju za osvjetljavanje škole, opštinske zgrade, kafane,
nekoliko dućana i jedne vodenice. U Sjenici nije bilo električnog
osvjetljenja. Za osvjetljavanje su korišćene petrolejke. Sandžak je,
prema navodima dr. B. Hrabaka, bio zemlja bez željeznice, pa i bez
drumova za motorna vozila. Za izgradnju neophodne infrastrukture
bilo je potrebno mnogo sredstava.817 List “Sandžak” 1933. rezignirano
izvještava da nema puteva, željeznice, ako se ne računa pet kilometara
pruge od Uvca do Priboja, da su pismenost i prosvijećenost naroda
vrlo slabi.818 Izgradnjom kolskog puta Prijepolje-Bijelo PoljeMojkovac-Kolašin, Priboj je postao značajnije prometno mjesto
jer se povezao sa varošima iz zapadnog dijela Sandžaka, kao i sa
Sje­­nicom preko koje je uspostavljena veza sa njegovim istočnim di­
je­lovima. U Priboju je bilo, za prevoz robe, nekoliko transportnih
preduzetnika sa kolskim zapregama i kamionima.819
Jedan od velikih problema u novostvorenoj državi bio je spro­
vođenje agrarne reforme, predviđene članom 43. Vidovdanskog
usta­va, a koji je u prvom redu pogađao muslimanske posjednike
u Bosni i Hercegovini, Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji. Mo­
gućnost brojnih zloupotreba otvarao je upravo član 43. stav 3.
tog ustava, koji je propisivao: “Pri naseljavanju kao i pri razdeobi
eksproprisanih zemljišta imaju prvenstvo potrebiti radnici, koji su se
borili za oslobođenje Srba, Hrvata i Slovenaca, i njihove porodice”.
Taj propis je otvarao mogućnost promjene nacionalne i vjerske
strukture stanovništva u pojedinim krajevima.820 Samo do jula 1919.
od 4.180 Muslimana zemljoposjednika u BiH oduzeto je, bez ikakve
nadoknade, 400.072 hektara njihove vlastite zemlje. Protesti reisu-lM. Radović, Hidrocentrala u Novom Pazaru, Novopazarski zbornik, br.
23, Novi Pazar 1999, 286-287.
817
B. Hrabak, Privreda bivšeg Novopazarskog sandžaka 1918-1931. godine, Novopazarski zbornik, br. 25, Novi Pazar 2001, 212.
818
“Sandžak”, br. 31, Prijepolje 1. novembar 1933.
819
H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 13-14.
820
V. Degan, Međunarodnopravno uređenje položaja muslimana sa osvrtom na uređenje položaja drugih vjerskih i narodnosnih skupina na području
Jugoslavije, 97. Srpska vlada je još na Krfu u februaru 1917. donijela odluku da
će svako lice koje bude dobrovoljno stupilo u srpsku vojsku, nakon rata, dobiti kao
znak priznanja za zasluge dovoljno obradive zemlje za naseljavanje.
816
197
uleme nisi davali nikakve rezultate.821 Agrarna reforma u Jugoslaviji
bila je u odnosu na Muslimane jedan od primjera kršenja ljudskih
prava na jednakost pred zakonom i na jednaku sudsku zaštitu,
prava na imovinsku sigurnost, uopšte prava na život. Muslimanima
zemljposjednicima u Sandžaku, na Kosovu i u Makedoniji oduzeto
je ukupno 231.099 hektara zemljišta i dato u vlasništvo 48.261
bezemljiših, mahom srpskih porodica.822 Agrarnom reformom, ko­
ja je najmanje sprovođena po kriterijima socijalne pravde, čitava
jedna klasa je ostala bez ikakvih materijalnih sredstava. Neki
zemljoposjednici, nakon potpunog osiromašenja, do smrti nisu
izlazili iz svojih kuća, “ponos im nije dopuštao da pokažu kako
su prodali svoje zlatne satove i nakit svojih žena, da su u jednoj
poraznoj materijalnoj bijedi, da moraju tražiti pomoć od drugoga
kako bi preživjeli”.823
Agrarnom reformom u Sandžaku, zaključuje u decembru
1925. Milan Borisavljević, privrednik iz Nove Varoši, upropašćen je
“izuzetno stalež posednika zemalja zakonitih, to nema sa čim drugim
nazvati okrom ‘teškom nepravdom’, u odnosu prema vlasnicima”,
objašnjavajući dalje: “do ničega, pali su 90% posednika sa svojim
porodicama. Od tih ljudi, koji je bolešljiv, ostareo i od svakodnevne
oskudine iznemogao, iznuren te nije kadar, ni za sebe a kamo li za
svoje bližnje svojim radom da zaradi, idu kod svojih čifčija, domaćina
i prema molbi i bogoradi, po neki čifčija udeli im kao prosjaku iz
svog punog ambara ili salaša po malo žita, krompira ili čega drugog,
i to: stoti ili hiljaditi deo od onih plodova, koji su rodili na zakonitom
imanju istog posednika, sadašnjeg prosjaka”.824 Muslimanskim po­
sjednicima je agrarnom reformom i opštim siromašenjem bio izvučen
“tepih ispod nogu” za održanje gole egzistencije. Milovan Đilas
opisivao je to stanje u Bijelom Polju: “I ja sam kao mladić u Bijelom
Polju upoznao takve tragične sudbine bivših begova i aga: venuli
su i dotrajavali u krajnjoj oskudici, nesnalažljivi i neprihvaćeni u
M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji: Monografija Bosanskih pogleda
1955-1967, Sarajevo 1996, 172-173.
822
M. Imamović-K. Hrelja-A. Purivatra, Ekonomski genocid nad Bosan­
skim Muslimanima, Sarajevo 1992, 97-99.
823
Okovana Bosna, Cirih 1995, 161.
824
M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku (Staroj
Rasiji-Raškoj), Beograd 1928, 13-14. Autor zaključuje da država SHS, ako je na
“sablji” prisvojila državne zemlje, imanja od bivše pobjeđene države, nije na “sablji” osvojila i privatna imanja.
821
198
novom vremenu i tuđim odnosima. Mučno je, nepojmljivo je teško
sačuvati ponos u gladi i beznađu. Često su ih s ponečem pomagali
njihovi bivši kmetovi, primali su pomoć sa stidom, kao milostinju.
Deca su se kako-tako snalazila, školovanjem, trgovinom, ali kako
su tek tu sramotnu oskudicu doživljavale žene i devojke, skrivene
u avlijama iza mušebaka - one nisu ni dovoljno spoznale zbivanja,
a našle su se preko noći u bezizlaznom ponoru jada i nesreće”.825
Samo Izetu Kajabegoviću iz Bijelog Polja bilo je oduzeto 3.106
hektara zemlje. U Pljevljima je oduzeta velika zemlja koja je bila
u posjedu porodica Bajrović i Selmanović.826 Analizirajući sudbinu
muslimana na Balkanu, Marko Dogo je zaključio da je ruralizacija
za balkanske muslimane značila gubitak društvenog položaja, ali i
prijelaz u stanje koje je pogodovalo etničkom samoodržanju. Bolje
su se održali tamo gdje su se nalazili kao kompaktne mase ruralnog
stanovništva, ekonomski samodovoljne i vjerne demografskom
pona­šanju tradicionalnog tipa. I njihova kulturna marginalizacija
je doprinijela njihovom etničkom očuvanju.827 Bilo je, međutim,
seljaka koji nisu lako zaboravljali prave posjednike zemlje, pa su
im sami davali izvjesni dio ljetine, “jer u duši znadu i priznaju svoj
dug”.828 Neki intelektualci su predočavali da sandžački begovi žale
za prošlošću, a sandžačka muslimanska sirotinja za budućnošću:
“Sandžački muslimani kako oni sa sela, tako i oni iz varoši dele se
na dve grupe: klasu feudalnih ostataka i klasu večitih putnika, čiji
je socijalni položaj u statičnom stanju prema promeni istorijskih
epoha”.829 U novim uslovima uspio se snaći tek mali dio aga i
M. Đilas - N. Gaće, Bošnjak Adil Zulfikarpašić, Cirih 1994, 28.
M. F. Petrović, Raška oblast u jugoslovenskoj državi 1918-1941, Arhiv,
br. 1-2, Beograd 2008, 39.
827
M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, Godišnjak
za društvenu istoriju, br. 3, Beograd 1995, 360.
828
M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku (Staroj
Rasiji-Raškoj), 8.
829
“Sandžak”, br. 38, Prijepolje 1. april 1934; opšir. S. Vukosavljević, Istorija seljačkog društva, II, Beograd 1965, 273-277. Sumorno stanje u Sandžaka
ogleda se i u Proglasu Udruženja studenata Sandžaka pred izbore 1938. godine:
“Ređali su se režimi, mijenjale vlade a naš Sandžak nije ništa dobio. Na sva usta
su predstavnici nenarodnih vlada govorili o prirodnim bogatstvima i ljepotama
Sandžaka ali mu ništa ne dadoše a sve mu uzeše. Mi znamo šta sve naš Sandžak
još ima, još bolje znamo šta nema i šta bi mu trebalo. U Sandžaku pored svih
obećanja nije napravljen nijedan metar željezničke pruge. Pa ne samo to nego
pomoću policije ćeraju naš narod, često kada obavlja najvažnije radove, da kulukom pravi puteve započete prije 20 godina, pa se poslije policijski poslanici
825
826
199
begova, okrenuvši se trgovini i zanatstvu ili obradi preostale zemlje.
Osiromašene zemljoposjednike je koristio i režim u svojim političkopropagandnim i izbornim akcijama, zbog njihovog nekadašnjeg
položaja i uticaja, kupujući ih obećanjima i sitnim ustupcima.
Trgovina i zanatstvo su bili u stagnaciji. Zamiranjem neka­
dašnjih velikih karavanskih puteva trgovci su postajali “bakali”.
“Sandžačke čaršlije”, otupjele od “rezignacije, zamorene od uko­
čenosti” umirali su kao “bolestan osuđenik”. Prestajući da se nadaju
boljitku “prodaju ćilime iz kuća, koje su u dobrim vremenima stekli,
da bi platili poreze i prireze”. Zarade zanatlija, potisnutih pred
navalom jeftinije industrijske robe, bile su manje od zarada “običnih
nadničara i radnika po radionicama”.830 Trgovci su vršili otkup stoke
po krajevima Sandžaka za račun svojih ortaka koji su živjeli van ove
teritorije. Domaći trgovci su nabavljali robu od trgovaca na veliko
iz Beograda i Sarajeva uzimajući je često na kredit i “povjerenje”.
Svoj interes su pronašli i Zemaljska banka, Srpska centralna banka,
Gajretova banka iz Sarajeva, Hipotekarna banka iz Beograda,
Polimska banka iz Prijepolja i druge kreditno-novčane ustanove
koje su nudile novac lokalnom stanovništvu, uz visoke kamate, kao
imućniji lihvari i zelenaši. Među njima su bili i oni koji su seljacima
na 100 pozajmljenih dinara mjesečno uzimali po 10 dinara na ime
kamate. List “Sandžak” je navodio kako je Sandžak kraj koji pri
raspodjeli investicionih kredita dobija najmanje, gdje se jede ovsen
i proseni hljeb, prozori još prave bez stakala, gdje se u po nekoliko
sela ne može naći ni tabak hartije, gdje je osam dinara nadnica
radniku u sezoni najvećih poljskih radova.831 U Zetskoj banovini,
kojoj je pripadao i Sandžak nakon 1929. godine, bilo je 1933. svega
registrovanih 450 putničkih automobila, 146 terenskih, 62 autobusa
i 60 motocikala.832 Zetska banovina, iako dotirana po svim stavkama
budžeta, nije bila “snažna i za život sposobna upravna i privredna
hvale kako su narod usrećili dobrim putevima. Tako je naš Sandžak bez ikakvih
saobraćajnih veza pa zato sve što prodajemo dajemo skoro džabe i za drugoga
radimo”.
830
R. Purić, Kroz sandžačke čaršije, Pregled, br. 11, Sarajevo 20. mart
1927; Isti, Zanatstvo i industrija u Sandžaku, Pregled, br. 12, Sarajevo 27. mart
1927.
831
“Sandžak”, br. 36-37, Prijepolje 1. mart 1934.
832
AJ, Fond arhive Centralnog press biroa Kraljevine Jugoslavije, 38-63165; upor. “Politika”, Beograd 1. avgust 1930; Almanah, šematizam Zetske bano­
vine, I, Sarajevo 1931, 345.
200
jedinica”.833 Od 50 članova Banskog vijeća Zetske banovine, bilo je
svega pet muslimana i četiri rimokatolika, mada su muslimani činili
16,73 odsto njenog stanovništva. Iako je pravoslavno stanovništvo u
ovoj banovini činilo 52 odsto stanovništva, u Banskom vijeću ono je
bilo zastupljeno sa 82 odsto.834
Sandžak je bio podesan kao mjesto za neku vrstu logora - za
interniranje političkih protivnika i degradiranih državnih činovnika.
Nazivan je “jugoslovenskim Sibirom” jer su tu zaista i slati u izo­
laciju i na “popravak” režimu nepodobni ljudi kao što su bili Sima
Marković koji je poslat u Pljevlja, dr. Dragoljub Jovanović, jedan
od vođa Zemljoradničke stranke, u Sjenicu, dr. Ivo Kuci iz Splita i
dr. Branko Jelić u Novu Varoš. Sama pomisao i pominjanje imena
Sandžak izazivalo je strah kod onih koji su po kazni trebali doći u
te krajeve koji su bili daleko od onog što su nudili razvijeni dijelovi
zemlje odakle su dolazili. Ostalo je mnogo onog što je podsjećalo na
ranija vremena.835 Milan Borisavljević o tome piše: “Pa i ovi došljaci
i prolaznici po neki baš su slepci jedni bedasti, oni su uobrazili, istina nisu svi, - da smo mi njihova kolonija i nafaka, miraz njihov...
A ovi do jučerašnji žutokljunci ni pojma nemaju o prošlosti građana
Sandžaka, koji su znatni izvoznici i uvoznici i ugledne zanatlije
bili. Oni ne znaju, kako su iz Sandžaka vrlo ugledni trgovci bili i
poslovne veze imali sa Beogradom, Sarajevom, Dubrovnikom,
Solunom, Carigradom, Bečom i dr. stranama, dok su ovde došli u
većini jučerašnji đaci, obični nekvalifikovani brzopleti, čiji očevi
možda kao arabadžije ništa ni videli nisu dalje od granice u kojoj su
se rodili”.836
U svim srezovima u Sandžaku postojalo je tridesetih godina
tek pet bolnica sa 170 kreveta. U bolnicama je radio po jedan ljekar,
dok su samo u Novom Pazaru i Pljevljima radila po dva ljekara.
Od ukupno 2.193 fabrike i 145.124 radna mjesta, koliko ih je bilo u
državi, na Zetsku banovinu, koja je bila treća po veličini, dolazilo je svega 36
fabrika sa 654 radna mjesta; opšir. S. Babović-Raspopović, Formiranje Zetske banovine i socijalno-ekonomski uslovi za uvođenje jugoslovenske ideologije u njen
unutrašnji život, Istorijski zapisi, br. 1-2, Podgorica 2001, 155.
834
Đ. Stanković, Istorijski stereotipi i naučno znanje, Beograd 2004, 173.
835
Upor. “Sandžak”, br. 14, Prijepolje 1. oktobar 1932; Priboj i njegova okolina, Priboj 1965, 4; Z. Lakić, Zemaljsko antifašističko vijeće narodnog
oslobođenja Sandžaka, 679.
836
M. Borisavljević, Agrarna reforma u Novo-Pazarskom Sandžaku (Staroj
Rasiji-Raškoj), 16-17.
833
201
Higijenski zavod sa Cetinja imao je domove narodnog zdravlja u
Novom Pazaru i Pljevljima i stanice za preventivnu zdravstvenu
zaštitu u Sjenici i Tutinu u kojima su povremeno boravili i honorarno
ordinirali ljekari koji su dolazili sa strane. Pritješnjeno nezavidnim
socijalnim prilikama i oskudnom zdravstvenom zaštitom koju su
djelimično nadoknađivali seoski nadriljekari svojim stoljetnim
“ljekarijama” i narodnim “receptima”, najveći dio naroda, pogotovo
onaj koji je živio na selu, borio se visokom stopom rađanja protiv sile
destrukcije: mortaliteta, epidemija i endemskih bolesti. U Bihoru su
žene rađale od 17. pa čak i do 50. godine života. Takvi brakovi su
imali i po 15 djece. Smrtnost je bila visoka. Harale su razne bolesti,
koje su liječile hodže i popovi “zapisima”. Teško je bilo sresti
nekog čovjeka bez hamajlije. Od boginja i tufusa umirala su i djeca
i odrasli ljudi. Nigdje se nije moglo sresti toliko boginjavih ljudi,
kao u Bihoru. Bila je raširena i pojava gušavosti.837 U Pljevljima
i okolini je tokom septembra mjeseca 1929. deset dana boravila
četrdesetočlana ekipa beogradskih ljekara. Pregledali su preko tri
hiljade bolesnika. Utvrdili su raznovrsna oboljenja pravoslavnog i
muslimanskog stanovništva, “kakva se retko u tako velikom broju
mogu videti”. Ljudi su se najčešće ljekarima žalili na bolesti stomaka
zbog nehigijenskog načina ishrane, tuberkolozu pluća, nasljedni
sifilis, ušna oboljenja, gušavost i oboljenja kostiju. Posebno je bio
nezaštićen ženski dio populacije: “Kod žena ima mnogo posledica
nehigijenskog porođaja: žena se porađa gde bilo, ustaje odmah posle
porođaja, sama pere sebe i dete, često odmah produžuje da kuva
ručak”. Naročito su primjetili veliki broj djece, anemičnih, bijelih kao
krpa. Djeca su bolovala od rahitisa zbog hrđave ishrane. Ljekari su
uočili neke bolesti i čudne običaje kod muslimanskog stanovništva.
Oni su zapisali da pri porođaju, kada bolovi prestanu, muslimanska
žena, da bi se bezbolnije porodila, sipa vode u muževljevu cipelu,
pa tu vodu ispije. Ili objesi muževljeve gaće, s nogavicama dolje,
suzi nogavice, pa gaće napuni vodom i guta vodu koja kroz sužene
nogavice protiče.838 Ova ekipa ljekara boravila je i u Bijelom Polju,
gdje su konstatirali slične pojave. Po bjelopoljskim selima primjetili
su veliku raširenost sifilisa. Naišli su i na dva slučaja lepre, kao i na
M. Lutovac, Bihor i Korita, Beograd 1967, 36.
D. Aranitović, Prilozi istoriji zdravstvene kulture pljevaljskog kraja,
(II), Breznički zapisi, br. 2, Pljevlja 1990, 138-142.
837
838
202
veliki broj ljudi oboljelih od gušavosti “sa neizmernim dimenzijama
kao što se retko vide u kome drugom kraju naše države”.839
Znatan dio muslimanskog stanovništva, u svom obrazovanju
duhovno se vezivao najviše za vjerske škole i mektebe. Prema
popisu iz 1931. u Sandžaku je bilo nepismeno 40.238 muških i
61.685 ženskih lica, starijih od 10 godina. Ukupno je bilo nepismenih
101.923 ili 76,4% lica starijih od deset godina.840 Međutim, ne radi
se zapravo o potpuno nepismenom stanovništvu. Među onima koji
su po ovom popisu tretirani kao nepismeni bilo je dosta onih koji su
poznavali turski, persijski, arapski i albanski jezik i pismo, ali su zbog
nepoznavanja ćirilice evidentirani kao zvanično neuki i nepismeni.
Iseljavanja i zaborav turskog, arapskog i persijskog jezika učinili su
to da su oni koji su ostali, kao i njihovi potomci, mahom uništavali
svu dokumentaciju i zaostavštinu koja je bila na ovim jezicima,
tretirajući je, kao nepotrebnu i nerazumljivu, zatirući zapravo tragove
i svjedočanstva svog postojanja. Kroz nekoliko decenija ljudi više
nisu mogli pročitati ni natpise na grobovima svojih predaka, niti
odgonetnuti rijetke sačuvane spise iz “turskog vakta”. Orvelovska
tehnologija “organizovanog zaborava” činila je svoje. Muslimani
su odbijali da školuju svoju djecu ne samo zbog averzije prema
uspostavljenom načinu školovanja, straha od inovacija, već i zbog
jednostranosti u službenoj školskoj politici i uprošćenih tumačenja
istorijskih događaja, pokušaja njihove asimilacije u školama, bojeći
se njihovog “povlašivanja”.841 Veliki broj ljudi zbog oskudice i nije
bio u stanju da školuje djecu, dok su oni imućniji odbijali to riječima:
“Imam od čega živjeti, pa mi školovanje ne treba”. “Gajret” je pisao
da su muslimani, pogotovo seljaci, najžučnije borili protiv školovanja
ženske djece, “a i mušku djecu daju samo ako je ne mogu izbaviti
kojim bilo načinom”.842 Razne muslimanske kulturne, prosvjetne i
političke organizacije, svjesne ove hronične boljke, pred početak
D. Aranitović, Prilozi istoriji zdravstvene kulture pljevaljskog kraja,
162. Kraljevina Jugoslavija je, po broju smrtnih slučajeva od tuberkuloze, bila
među prvim zemljama u Evropi. Dok je u Holandiji na 10.000 stanovnika 1937.
umiralo pet lica od te bolesti, u Jugoslaviji je umiralo 20.
840
Opšta državna statistika, Definitivni popis stanovništva od 31. marta
1931, knj. III, Beograd 1938, 121; E. Mušović, Tutin i okolina, 76.
841
Upor. I. Kemura, Kongres Muslimana intelektualaca u Sarajevu 1928.
godine, Prilozi, br. 17, Sarajevo 1980, 179.
842
S. Bandžović, Iskušenja historije, Novi Pazar 1993, 94-96; R. Crnišanin,
Tijesna čaršija, Novi Pazar 1992, 86.
839
203
svake školske godine su upozoravale muslimane da bez oklijevanja
upisuju djecu u osnovne i srednje škole.843
Za školsku 1939/40. u bjelopoljskom srezu bilo je doraslo
575 djece, a upisano je 428 svega, u sjeničkom srezu od 773 bilo je
upisano 304, pri čemu je od 359 doraslih djevojčica samo 98 upisano.
Prema izvještaju “Gajretovih” povjerenika, iste školske godine u
bjelopoljskom srezu bilo je upisano ukupno 1.143 muslimanske djece
i 1.258 druge vjere, Pljevljima 907 muslimana i 1.304 učenika druge
vjere. Međutim, ovo su samo podaci o upisanoj djeci, dok je broj onih
koji su stvarno pohađali škole bio manji. Uzimajući u obzir broj kuća
i broj stanovnika kao i zakonske propise o otvaranju u krugu od četiri
kilometra gdje ima 30 djece koja su navršila 7 godina krajem 1939.
nedostajale su na području beranskog sreza tri škole, novopazarskog
15 škola za oko 550 djece, pljevaljskom pet za 170 djece, pribojskom
osam, prijepoljskom osam, sjeničkom 17 škola za 950 djece.844 Stanje
nije bilo bolje ni u srednjim i stručnim školama i u obrazovanju
muslimanske omladine. Postojale su samo dvije osmorazredne
gimnazije: u Pljevljima i u Beranu, kao i četvororazredne u Bijelom
Polju, Prijepolju, Novoj Varoši i u Novom Pazaru, gdje je izvjesno
vrijeme gimnazija bila i osmorazredna. Međutim, i one su bile
često ukidane.845 U prvoj, poratnoj godini 1918/19. od 203 učenika
upisanih u pljevaljsku gimnaziju, bilo je samo sedam muslimana.
Između dva svjetska rata ovu školu je zavšio 61 musliman.846 Bilo
je dosta učenika koji su završavali osnovne škole sa vrlo dobrim
ocjenama, a da nisu znali sva slova, niti su znali napisati jednu riječ
na školskoj tabli. Mnogi nakon završetka osnovne škole, kao u sje­
“Pravda”, Sarajevo 31. avgust 1926; “Gajret”, br. 14, Sarajevo 1938;
“Gajret”, br. 6, Sarajevo 1940.
844
“Gajret”, br. 6, Sarajevo, 1940; upor. “Politika”, Beograd 3. oktobar
1930; “Pravda”, 19. jun 1933; “Sandžak”, br. 31 od 1. januara 1933.
845
Sreten Vukosavljević se zbog toga bunio 1932. godine: “Zašto su od
devet ukinutih gimnazija četiri iz samog Sandžaka? U Sandžaku ih je inače bilo
malo, manje nego što treba, manje nego prosečno. Sandžak je manje nego ikoja
pokrajina dao školovanih ljudi. Najmanje je ljudi iz Sandžaka koji na državu vrše
pritisak tražeći zaposlenje. Ovo je učinjeno samo zato što je Sandžak jedan kraj,
koji nikada ne obraća pažnju države sa komplikovanjem situacija. Zato je i ostao
uvek zapostavljen” - prema: “Sandžak”, br. 12, Prijepolje 1. avgust 1932; opšir.
R. Crnišanin, Sandžak i Sandžaklije u delima Sretena Vukosavljevića, Simpozijum
“Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 62-63.
846
A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (II dio), Almanah, br. 27-28,
Podgorica 2004, 175-176.
843
204
ničkom kraju, nisu znali da pišu i čitaju ćirilicu ili latinicu, niti su
znali osnovne računske radnje.847 U srednjim i u stručnim školama, u
kojim se osjećao hroničan nedostatak školovanog nastavnog kadra,
školske 1939/40. na području beranskog sreza u pet škola bilo je
34 muslimanska i 866 učenika druge vjeroispovijesti, bjelopoljskom
u tri škole 55 muslimanskih i 288 učenika druge vjeroispovijesti,
Pljevljima u tri škole 130 muslimanskih i 518 drugih, Prijepolju i
Novoj Varoši u dvije škole 53 muslimanska učenika i 77 učenika
dru­ge vjeroispovijesti. Ukupno je u 18 srednjih škola bilo 378 mu­
slimanskih učenika i 2.366 učenika druge vjeroispovijesti. Samo je
14% muslimana činilo ukupan broj učenika. Od ovako malog broja
na muslimansku žensku omladinu otpadalo je svega 2,85 odsto iako
je srazmjerno njenom udjelu u stanovništvu trebalo biti najmanje 25
odsto.848
Određeni uticaj na muslimane u Sandžaku pokušavalo je da
uspo­stavi Muslimansko kulturno-prosvjetno društvo “Gajret” iz
Sa­rajeva koje je okupljalo dio muslimanske inteligencije.849 Bekir
Omersoftić pisao je 1940. godine: “Prvo interesovanje Gajreta za
S. Kačapor-Dž. Muratović, Državna mešovita građanska škola u Sjenici, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjenica 1991, 187.
848
“Gajret”, br. 6, Sarajevo, 1940; upor. M. Ćuković, Sandžak, 12.
849
Početkom školske 1928/29. godine je, između ostaloga, otvoren i kon­
vikt u Pljevljima. Od tada je konvikt neprestano radio i primao godišnje oko 30
pitomaca od kojih je veliki broj bio iz krajeva van Sandžaka. U školskoj 1939/40.
u njemu je bilo 25 pitomaca. U Pljevljima je 1925. osnovana čitaonica, 1929. u
Prijepolju i Novoj Varoši kao nešto kasnije i u Sjenici. “Gajret” je omogućavao
i jednom broju učenika iz Sandžaka da se školuje širom Bosne i Hercegovine:
“Odrasli dječaci gotovo mladići sa šesnaest ili sedamnaest godina čudno su se
snalazili i još nesigurnije osjećali u sredini koja ih je lijepo primila ali koja ih
nije mogla brzo razumjeti. Mladići su jasno primjećenim nausnicama, ti mladi
sandžački početni srednjoškolci nesigurno su se probijali u prvim danima kroz
školu, bili su zazorni od svega i zato ih je sve vrijeđalo. Radoznalost drugova
zašto su tako kasno pošli, činila ih je nervoznim, ljubopitljivost sa kojom su ih
drugovi raspitivali o tadašnjim strašnim prilikama u Sandžaku, kod svih mladića
budila je bolnu sjetu i oživljavala kod njih najgore časove prošlost... A ti mladići
došli su da se školuju pod vrlo teškim, pod strašno teškim okolnostima. Bilo je njih
kojima očajno konzervativni roditelji nisu dali ni progovoriti o školovanju; bilo je
takovih, koji su krijući se kao pravi bjegunci odlazili u školu bez znanja i privole
roditelja. A ta putovanja oživljavana danas poslije dvadeset godina ispunjavaju
čovjeka užasom... Ne zaboravljaju se oni bolni časovi, kada smo šćućureni u goto­
vo praznim prostorijama Gajretovih internata provodili dane za vrijeme raspusta,
dok su se naši drugovi veselili kod svojih ukućana” – prema: Ilijas Dobardžić, u
“Gajretu”, Sarajevo septembar 1940.
847
205
Sandžak pokazalo je da se tamošnji muslimani od 1912. godine u
velikom broju iseljavaju, tako da se njihov broj na pravoslavnu braću
danas upolovio; a oni brojčano oslabljeni, ekonomski posrnuli ako
ne i upropašteni, nacionalno nepriznati, počeli su naglo nazadovati
i tonuti u bespomoćnosti. Činilo se da ih više ništa ne može spasiti.
Neodgovorni elementi vršili su često razna zlodjela, koje ovdje
nećemo pominjati. Zlo je prijetilo da pređe u katastrofu. Svi oni
koji su bili učeni, moćni i bogati selili su se u Bosnu ili Tursku,
napuštajući rodnu grudu i ostavljajući narod bez ikakve zaštite da
tone u duševnoj tmini i imovinskoj nemaštini. Iseljavanju muslimana
pomoglo je još nešto. Crnogorci useljenici, čiji je broj rastao naglo,
otvoreno su manifestovali neraspoloženje prema muslimanima, i
pored toga što je u Crnoj Gori u tradiciji bilo da tamo žive muslimani
sa pravoslavnima u bratskoj slozi i ljubavi. Osim toga, sav činovnički
aparat u Sandžaku regrutovan je iz crnogorskih redova”.850
Politika progona i iseljenički pokreti
Stvaranje jugoslovenske države nakon Prvog svjetskog ra­ta,
kao multikulturalne i multinacionalne zajednice, pored svih njenih
manjkavosti, uzimajući u obzir i međunarodno okruženje i usvojene
standarde prema manjinama, otklonilo je mogućnost da muslimansko
stanovništvo na teritorijama koje su 1912.-1913. ušle u sastav Srbije
i Crne Gore kolektivno doživi identičnu sudbinu muslimana u onim
krajevima koji su nakon ratova 1877-1878. i odluka Berlinskog
kongresa pripali Srbiji i Crnoj Gori. Akcije masovnog i brzog
protjerivanja karakteristične za to doba očigledno više nisu bile
preporučljive nakon Prvog svjetskog rata, ali se nije odustalo od
trenda progona muslimanskog stanovništva, njegovog zastrašivanja
i od mjera za brže iseljavanje. Omraze su još dugo bile zapečaćene
“pjesmama i vizijama”.851
Događaji nakon 1918. Muslimanima nisu donijeli mir već su
pred nametnutim izborom između dva zla: integrisanja u većinsku
naciju ili svođenja na građane drugog reda, još više uticali na
njihovu nesigurnost, jačanje psihoze straha i nastavka iseljavanja.
Nakon balkanskih i Prvog svjetskog rata brojne porodice muhadžira
850
851
“Gajret”, Sarajevo 1940.
M. Đilas, Revolucionarni rat, Beograd 1990, 69.
206
ponovo su bile prisiljene da mijenjaju svoja boravišta i da traže nova
utočišta. Dosta tog, pretežno siromašnog muslimanskog življa, za
nekoliko decenija je bilo više puta raseljavano. To je ostavilo trajne,
ne samo ekonomske, već i druge posljedice.852 Serije pogromaških
akcija koje su započele nakon povlačenja okupacionih trupa 1918.
nastavljene su i dalje. Teške političke borbe u kojima su muslimanski
predstavnici bili prisiljeni na kompromiserstvo i politiku stalnih
ustupaka u vječitom strahu, izborni terori i odmetničke akcije postale
su sastavni dio života i grube stvarnosti u kojoj su se našli muslimani,
što je njihovo ukupno stanje i položaj u ovim krajevima činilo
nepodnošljivim i sve više nametalo masovno iseljavanje u Tursku
kao jedino moguće rješenje.853 U periodu između dva svjetska rata
režim nije dozvoljavao Jugoslovenskoj Muslimanskoj Organizaciji
(JMO), bez obzira na njen naziv, da razvija političku djelatnost izvan
Bosne i Hercegovine.854
Po pisanju “Gajreta” u sandžačkim krajevima je za dugo godina
“po oslobođenju sudio mač i kolac i krvnički pogledao u njemu Turčin
Kaurina”. Ponavljale su se one dramatične slike koje su muslimani
vidjeli i s mukom preživljavali nekoliko godina ranije, koje su nosile
oreol zadocnjelog “krstaškog rata”.855 Ratovi nisu samo nastavak
politike drugačijim sredstvima, već i nastavak ranije svijesti.856 Vlasti
su se prema tamošnjim Muslimanima odnosile kao prema “Turcima”
i poraženoj strani koja je po pradavnom zakonu potpadala pod “pravo
mača”.857 Sa zalaskom “osmanskog polumjeseca” na Balkanu trebalo
je nestati i njihovo “iskopiljeno sjeme, njihova divlja pasmina”.858
Nakon 1918. vršeni su pritisci na muslimane “s ciljem da se nateraju
na iseljavanje”.859 Francine Friedman piše da su Srbi nastavili smatrati
Srbima Muslimane koji su živjeli u Crnoj Gori i Sandžaku: “Srpsko
Novovaroški kraj kroz istoriju, 187-188.
F. Ademović, Položaj Bošnjaka-muslimana u periodu između dva rata
(1918.-1941.), Takvim za 2000, Rijaset IZ u BiH, Sarajevo 1999, 222-229.
854
A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 344.
855
F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, 168.
856
R. Marjanović, Industrija smrti u rukama plemenske svesti, Sociološki
pregled, br. 1-4, Beograd 1992, 43.
857
AJ, MP, OON, 109-8-20; upor. E. Mušović, Muslimani Crne Gore, Novi
Pazar 1997, 148-149.
858
H. Bašić, Krivice, Sarajevo 1986, 9.
859
S. Čukanović, Ljudi i događaji iz sjeničkog kraja, Zbornik Sjenice, br.
2, Sjenica 1986, 133.
852
853
207
stanovništvo isto­vremeno je pritiskalo Muslimane da se srbiziraju
ili da se odsele”.860 Dominantna plemenska svijest nije bila samo
rezultat pa­trijahalnog stanja, već i dugotrajne ideologizacije. Njena
bitna odlika bilo je manihejsko, crno-bijelo mišljenje u dihotomijama,
podjeli svijeta na “naše i “njihovo”, na “prijatelje” i “neprijatelje”.
Odnos pravoslavnih pobjednika i pobijeđenih muslimana ostao je
trajnom osobinom. Mržnja je naročito eskalirala u vrijeme izbora,
kada su srpski političari obećavali svojim biračima da će konačno
protjerati muslimane u Tursku, a muslimanski da će se boriti da oni
ostanu na svojoj zemlji.861 Skopski list “Hak” je pisao kako bi se
javnost užasnula kad bi saznala na kakav je način zlostavljan i mučen
muslimanski živalj, “koji usled straha od fizičke likvidacije uzalud
se previja i traži iskru pravde, od onoga koji ne zna šta je pravda
i ljudsko dostojanstvo”. Zbunjeno i dezorijentisano muslimansko
stanovništvo, sa dominirajućom sviješću grupe, istrajavajući u
svjesnom konzervativizmu, predvođeno zaplašenim, demoralisanim
i osiromašenim prvacima, zatečeno svim brzim promjenama, dugo
nije moglo da se osvijesti i nađe svoje mjesto. Sada mu je prijetila
nova opasnost jer se našlo na udaru nacionalističke državne politike
koja je svojim egzekutorima ostavljala odriješene ruke u sprovođenju
brutalnih, represivnih akcija.
Prostorom Sandžaka je nakon završetka Prvog svjetskog rata
krstarilo nekoliko muslimanskih odmetničkih grupa, koje su se javljale
kao zaštitnici muslimana, ali su djelovale stihijno i neorganizovano.862
Ovaj vid iznuđene gerilske borbe, u narodu poznat kao “komitska
borba”, nije poprimio masovniji karakter. Nastao je kao jedan vid
otpora i formirao se kao specifičan oblik borbe za “seljačku pravdu”.
Uporedo se razvijao sa komitskim pokretom u Crnoj Gori koji se
protivio ukidanju crnogorske države i sa komitskim pokretom na
F. Friedman, Islam kao nacionalni identitet, Forum Bosnae, br. 18, Sa­
rajevo 2002, 95.
861
M. Abdagić, Kulturno-politički rad studenata i omladine između dva
rata, odnosno u vrijeme od 1935. do 1941. godine, Zbornik Sjenice, br. 6-7, Sjen­
ica 1991, 66.
862
Akcije muslimanskih komita u pljevaljskom kraju izazivale su reakcije
među crnogorskim stanovništvom, pa se javljala ogorčenost i želja za osvetom.
Tako su 1921. ubijeni Alija Bajrović, hodža iz Kruševa, zatim Redžo i Alija
Duraković – vidi: Š. Rastoder, Trideset sedam neobjavljenih dokumenata o muslimanskim odmetnicima u Crnoj Gori i Srbiji 1919-1929 (II), Almanah, br. 11-12,
Podgorica 2000, 257.
860
208
Kosovu, koji se borio za rješavanje albanskog nacionalnog pitanja.863
Komitske muslimanske grupe su brojale najčešće od 20 do 70 boraca.
Protiv njih su bile angažovane jedinice žandarmerije sa posebnim
ovlašćenjima, četnici Koste Pećanca, uz povremeno korišćenje vojnih
snaga.864 U akcijama protiv odmetnika vršen je udar po nedužnom
narodu. U potrazi za “komitama” vršene su premetačine po selima,
batinjanje “jataka”. Neki su ljudi bili vezani, pa potom natjerani da
gutaju so. Zabilježen je slučaj čovjeka koji je bio prisiljen da proguta
dva i po kilograma soli, a da mu nije bilo, tokom jednog cijelog dana,
dozvoljeno da popije bar malo vode.865 Zbog dolaska četnika Koste
Pećanca u Sandžak, među muslimanima u Sandžaku i u Bosni nastala
je preneraženost od upotrebe “neodgovornih naoružanih grupa”.866
Gonjenje odmetnika bilo je samo izgovor za progone muslimana.
Stvar je zapravo u svoje ruke preuzela Srpska nacionalna organizacija
(SNO) koja je sebi stavila u zadatak da ubija i premlaćuje muslimane
“da stvara psihozu nesigurnosti, kako bi se muslimani morali seliti
iz ovih krajeva. Tu dolazi do izražaja shvatanje da Srbi i muslimani
ne mogu zajedno živeti, da kasnije to shvatanje postane jedna od
osnovne podloge i ideologije četnika u toku II svetskog rata u ovim
krajevima”.867 Porodice čiji su pojedini članovi bili u odmetnicima
deportovane su iz Sandžaka u druge krajeve. Do prve polovine aprila
1921. deportovano je 50, a sa Kosova i drugih krajeva 100 porodica
u Niš. U Gornjem Milanovcu su se do 20. aprila 1921. nalazila 192
863
Bile su poznate čete Huseina Boškovića iz Maoča, Rustema Bambura iz
Maoča, Mehmeda Redžepovića iz Kozice, Mehmeda Kalića i Jašara Derdemeza
iz Vraneša, Halila Džankovića iz Kovača. Zbog vojno-žandarmerijskih progona
komite su bježale u Albaniju i Tursku. Husein Bošković će biti ubijen upravo u
Turskoj, gdje je “vlada iz Beograda” poslala četiri agenta da izvrše atentat; opšir.
A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), 180-181.
864
M. Memić, Bošnjaci (Muslimani) Crne Gore, Podgorica 2003, 183-184;
opšir. vidi: Š. Rastoder, Policijski i vojni izvori o pljačkanju i teroru nad muslimanskim stanovništvom iz 1919. godine, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001.
865
R. Crnišanin, Kazivanja hadži Jonuza Hamzagića, Novi Pazar 2007, 64.
866
B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku (Staroj Raškoj)
1918-1928. godine , Simpozijum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XVII, Pri­
jepolje 1997, 230. Dr Bogumil Hrabak navodi: “Najveću podršku lokalnog musli­
manskog sveta imali su kačaci u Sandžaku, tako da je njihova akcija 1921. ličila na
ustanak. Sandžački odmetnici su najviše bili kivni na crnogorske doseljenike”.
867
Upor. S. Čukanović, Ljudi i događai iz sjeničkog kraja, 132; M. Ćorović,
Ćor-pašin odžak, Istanbul 1995, 287, 291. M. Ćorović slikovito predstavlja izgon
muslimana: “svejedno im je kuda, samo da im ostavimo naša imanja, po onoj nar­
odnoj: “Miči mi se s kola, džaba ti kirija”.
209
deportirana lica.868 Jedan od najčuvenijih muslimanskih odmetnika,
Jusuf Mehonjić, govorio je da se odmetnuo zbog učinjenih nepravdi,
da bi svi oružje predali kada bi se pravično postupalo, navodeći da je
u bjelopoljskom okrugu pobijeno 1.500 Muslimana, ali da za to niko
ne odgovara: “veli da su zatvoreni Muslimani za ono što što su činili
za vreme okupacije, i da su oni po zatvorima skoro godina, a ne sudi
im se. On tvrdi da bi svi komite položili oružje kad se ne bi istraživalo
ono što su Muslimani i Pravoslavni jedni drugima za vreme okupacije
činili, a međutim, da svi odgovaraju za ono što se počini po ulasku
srpske vojske. Traži da se nadoknadi i Muslimanima i Pravoslavnima
ravnomerno ošteta i da se ravnomerno pomažu, da se ne gone porodice
onih što su komite, i da se ne gone oni ljudi koji daju našim komitama
hleb i pomoć”.869 Sandžak je do 1924. bio pun hajduka i odmetnika.
Matija Murko, poznati naučnik, proputovao je te godine bjelopoljski i
pljevaljski kraj, pa je tada zapazio da ljudi i na poljske radove odlaze
naoružani. Posebno je na ovog naučnika ostvilo utisak putovanje od
Bijelog Polja do Berana uskom i vrletnom stazom iznad Lima sa koje
su često padali konji pod tovarom u rijeku. Još mu je samo nedostajalo
da padne u “zarobljeništvo Jusufa Mehonjića, koji je još uznemiravao
čitavo Polimlje”.870 Zbog velikih pritisaka, akcija i odmazdi vojnopolicijskih snaga, kod preostalih komita javljao se pokret za odlazak
u Tursku. Pošto pojedinci nisu mogli da odu preko Albanije, gdje su
nalazili privremeno sklonište, ali odakle im nije bio dozvoljen odlazak,
obraćali su se vladi u Beogradu, tražeći pasoše “jer Turska bolje prima
sa srpskim nego sa arbanaškim pasošima”, uz prijetnju da će se, ako
ne odu u Tursku, opet dolaziti “u te naše rođene krajeve”.871 Pojedinci
su ipak uspjeli da se probiju do Turske, gdje su se, poput Huseina
Boškovića, istakli u tursko-grčkim sukobima.872
Tradicionalno zatvorena muslimanska sredina, naviknuta na
svoj specifični način življenja, na poštovanje svojih vjekovnih, gotovo
B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku (Staroj Raškoj)
1918-1928. godine, 227.
869
A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878-1925), No­
vopazarski zbornik, br. 11, Novi Pazar 1987, 159.
870
A. Avdić, Sandžački odmetnik Jusuf Mehonjić, “Sandžak”, Sarajevo 24.
decembar 1990, 19.
871
A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878-1925), 158.
872
Upor. A. Avdić, Hajdučka i komitska delatnost u Sandžaku (1878-1925,
160; M. Memić, Bošnjaci-Muslimani Sandžaka i Crne Gore, Sarajevo 1996, 256257; B. Hrabak, Kačaci u bivšem Novopazarskom Sandžaku (Staroj Raškoj) 19181928. godine, 236.
868
210
kultnih obilježja našla se, u svom istorijskom nespokojstvu, skoro u
beznađu nakon prestanka osmanske uprave. U novoj državi izložen
neprekrivenim, asimilatorskim i političkim pritiscima i otvorenim,
huškačkim pozivima na iseljavanje, veći dio muslimanskog življa,
koji je ostao, uprkos svemu, da obitava na rodnoj zemlji, još više
se povlačio u sebe, pretvarajući svoju snagu i želju za očuvanjem
nacionalnog, vjerskog i kulturnog identiteta u svekoliki otpor prema
svemu onom što je dolazilo izvan tog zatvorenog, magičnog kruga.
Sve akcije koje su inicirane sa strane su morale računati na grčevitu
reakciju, na odbojnost i nepovjerenje. “Pravda”, organ Jugoslovenske
Muslimanske Organizacije, je u analiziranju položaja muslimana u
Sandžaku i Makedoniji, konstatovala da tu ima “pogrešaka sila jedna”,
ističući da među one važnije smatra da je u te krajeve otišao ološ koji
je htio da se preko noći obogati, da su tamošnji činovnici i žandarmi
regrutovani iz redova pljačkaša i “prema Muslimanima istorijskom
mržnjom zadojenih individua, koji svoju službu upo­trebljavaju samo
u to, da tu svoju mržnju na njima izlijevaju”.873 Kao dalju pogrešku
“Pravda” je isticala da se nije jednako postupalo sa svim građanima,
“da zapostavljanje Muslimana a privilegisanje Pravoslavnih u svakom
pravcu daje opravdano povoda vjerovanju da je naša Kraljevina
pravoslavna država i da su Muslimani građani drugog reda, da su
Pravoslavni gospodari, a Muslimani raja koja ima slušati i pokoravati
se ovima” tražeći dalje da se iz škola i svih ureda istrijebi vjerska
intolerancija.874 Iz Mazgita, sela na Kosovu, naseljenog nakon 1878.
u velikoj mjeri muhadžirima iz Nikšića i Kolašina, ljudi su odlazili u
Tursku, ne prodajući svoja imanja i kuće, pošto nije bilo zainteresovanih
za njihov otkup, jer su svi namjeravali da se odsele. Redžep Škrijelj
navodi da su napuštena imanja podijeljena “zaslužnim Soluncima”.875
Dr. Mustafa Memić je dosta pisao o zbivanjima 1918-1919. u
Gusinjsko-plavskoj krajini, lokalnim pobunama protiv ulaska vojske,
i novim stradanjima stanovništva. Događaji u Plavu i Gusinju u
Upor. M. Hadžijahić, Od tradicije do identiteta. Geneza nacionalnog
pitanja bosanskih Muslimana, Sarajevo 1974, 190-191; Š. Filandra, Bošnjačka
politika u XX. stoljeću, 61-62.
874
Upor. “Pravda”, Sarajevo 27. avgust 1921; Stenografske beleške Narodne Skupštine Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, redovni saziv za 1923-24.
godinu, Beograd 1924, 410-420.
875
Među prvima se iz ovog sela iselio Sadik Prekić, odlazeći sa sinovi­
ma Malićom, Salihom, Bišom i Avdulahom u Karas, blizu Edremita- prema: R.
Škrijelj, Bošnjački mazgit – muhadžirska oaza Bošnjaka na Kosovu, Almanah, br.
35-36, Podgorica 2006, 202-203.
873
211
februaru 1919. unijeli su, naime, nove zebnje, kada je došlo do pobune
lokalnog stanovništva. Pobuna je bila prouzrokovana pljačkama koje
su vršile grupe Vasojevića, kao i samovoljom crnogorskih vlasti.
Plavsko-gusinjski prvaci su krajem decembra 1918. obavijestili srpske
vojne vlasti da je crnogorska vojska u tim krajevima počinila brojna
nedjela. Od 20 kuća sela Pepića sve su bile opljačkane, a svi muški
članovi su billi pobijeni. Ista je sudbina zadesila i selo Ržanicu, dok
je muslimanski živalj iz nekoliko sela bio raseljen. Nasilja crnogorske
vojske su nad muslimanima, osim u plavsko-gusinjskom srezu, bila
izvršena u podgoričkom, bjelopoljskom, beranskom, sjeničkom
srezu.876 Pobuna u plavsko-gusinjskom srezu je, uz podršku topova,
u krvi ugušena. Vasojevički odred, kojim je komandovao Lakić
Vojvodić, je 19. i 20. februara 1919. izvršio težak zločin. Pripadnici
ove jedinice su pobili sve one koje su zatekli u Plavu. Na ulicama
ovog temeljito opljačkanog grada tri dana su ležali leševi 450 građana,
pretežno žena, djece i staraca koji nisu uspjeli da se blagovremeno
sklone. Preživjelo odraslo i sposobno stanovništvo, njih preko 3.000,
uspjelo je da prebjegne preko sjeverne Albanije u Skadar, gdje su ih
prihvatile savezničke snage i oko godinu dana držale u logoru u selu
Barbaluši, na putu između Skadra i Tirane.877 Prihvatilišta su dijelom
održavali Italijani. Život u njima je bio pretežak. Posredstvom velikih
sila ovo stanovništvo je nakon toga vraćeno u svoje opustošene i
opljačkane domove. M. Memić je opisivao život ovih ljudi smještenih
u logoru u selu Barbaluši, njihov put preko Prokletijskog masiva do
svojih domova, “nije bilo ni pluga ni motike ni sjemena da bi se bacilo
u zaleđena polja”.878 Prvi statistički podaci pokazali su da je 1921.
stanovništvo u Gusinjsko-plavskoj krajini desetkovano.879
D. Maliković, Kačački pokret u Crnoj Gori 1918-1924, Novopazarski
zbornik, br. 26, Novi Pazar 2002, 180-181.
877
M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, Beograd 1989, 226-228; E.
Mušović, Muslimani u Crnoj Gori, 140-141.
878
Mustafa Memić piše da su povratnici tretirani u službenim dokumentima
kao nepouzdan element uz granični prostor gdje su dopuštene sve vrste nasilja.
Lokalni policijski organi formirali su posebne grupe, tzv. “trojke” koje su, na os­
novu dobijenih spiskova, ovlastili da vrše brojna ubistva, a da za to nikome ne
odgovaraju… Samovolja policajaca ili tajnih “trojki” bila je neograničena, a život
ovih beskućnika mučan i tegoban. Postali su “glasačna mašina” raznih probis­
vijeta poput crnorukca Puniše Račića” – prema: M. Memić, Gusinjsko-plavska
krajina u vrtlogu historije, Sarajevo 2008, 90.
879
Po popisu iz 1921. u opštinama Gusinje, Plav i Vojno Selo bilo je svega
8.337 stanovnika, a 15 godina prije, bilo je 2,8 puta više, odnosno oko 23.200
stanovnika; opšir. M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 242.
876
212
“Memorandumom” Muslimana iz južnog dijela Sandžaka,
upućenom Ljubi Davidoviću 11. avgusta 1919. tražena je državna
zaštita uz predočavanje podataka da su od stvaranja države u
južnom dijelu Sandžaka opljačkana 194 muslimanska sela, ubijeno
1.300 muslimana i nanesena šteta od preko 20 miliona dinara. U
“Memorandumu” se navodi da dok se ne uspostave redovne prilike
u “našim selima ne smiju se izbjeglice da vrate na svoja ognjišta,
a tih su izbjeglica prepune naše varošice, tako da čak i na ulicama
spavaju. I kako među njima vlada velika bijeda, a sve je pretrpano,
velika je opasnost, da se među njima ne pojavi kakva epidemija, koja
će i nas samih uništiti, ono što je ostalo u životu, nego može zahvatiti
i druge krajeve. Ali izbjeglice, koje bi se usudile da se vrate, nemaju
se kuda, jer su im kuće, ako nijesu popaljene, zaposjeli pravoslavni
njihovi susjedi, a zemlje su uzurpirali i zasijali. Policijske vlasti
neće ništa da poduzmu u tome, da se bar ova nepokretna dobra vra­
te sopstvenicima, nego ih upućuju na sud, a ni u Bijelom Polju ni
u Beranama nema uopšte suda. A nema dovoljno žandarma, da bi
bili zaštićeni”.880 U interpelaciji narodnog poslanika Šerifa Hadži
Bajrama ministru unutrašnjih djela navedeno je da je od ulaska
crnogorskih komita do polovine 1919. uništeno 150 muslimanskih
sela i ubijeno 1.200 muslimana, da su mnoge porodice ostale bez
ičega i u velikom broju pobjegle u Bijelo Polje i druga sandžačka
mjesta.881 Međutim, vlasti nisu preduzimale značajnije akcije u cilju
smirivanja napetosti, poboljšavanja opšte sigurnosti svojih građana i
zaštite njihove imovine.882 U toku 1920. pojedini crnogorski kolonisti
su otvoreno gonili Muslimane po bjelopoljskom kraju.
“Pravda”, br. 72, Sarajevo 11. oktobar 1919. H. Avdić, Genocid nad
Muslimanima u Donjem Kolašinu, 120-122. U “Memorandumu” se dalje navo­
di: “Naše komšije pravoslavni ne poštedješe ni naše vjerske svetinje i naš obraz. U Sandžaku je ostala malo koja džamija, a da nije opljačkana. Mnogo ih je
obeščašćeno i na taj način, da su prljane ljudskom nečisti. Na pravoslavni Božić
su pravoslavni iz pušaka dotle pucali na munare naših džamija u Bijelom Polju,
dok ih nijesu isprobijali i skoro uništili. Kučevića džamiju (Fethiju) u Bijelom
Polju pretvoriše, bez ičijeg pitanja, u pravoslavnu crkvu. To su bili učinili i 1912.
godine, ali su nam je po naređenju crnogorske vlade na Cetinju morali povratiti i
ona je bila džamija sve do sada. U školama sile našu muslimansku djecu, da uče
pravoslavnu vjeronauku i tako odbijaju muslimane, da svoju mladež školuju i da
im ostaju nepismena. Vlasti sile muslimane, da na pravoslavne praznike zatvaraju
svoje radnje kao u Novom Pazaru, dočim im zabranjuju da slave petak i svoje
svečane dane, goneći ih, da na te dane moraju da drže svoje radnje otvorene”.
881
H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 106-107.
882
“Novosti”, br. 118, Beograd 22. septembar 1921; S. Bandžović, Krik za
Sandžakom, “Ogledalo”, br. 1, Zagreb 1990.
880
213
Uznemirenost i strah među muslimanskim stanovništvom
1919. izazvalo je i mučko ubistvo uglednog Bjelopoljca Hilmi-bega
Kajabegovića i još 11 lica iz Bijelog Polja i Rožaja. Oni su se, nakon
dobijanja pismenih garancija od generala Stepe Stepanovića, htjeli
vratiti svojim kućama iz Sarajeva, gdje su bili u izbjeglištvu. Na
putu, između Sjenice i Bjelog Polja, u selu Goševo, u kući imućnog
begovog čipčije i prijatelja Marka Kovačevića, svi su na prevaru
zvjerski poubijani i opljačkani.883 U februaru 1919. nekoliko stotina
Crnogoraca je opljačkalo sjenička sela Boljare i Ugao, prijeteći da će
zauzeti Sjenicu i Novi Pazar. Zastupnik načelnika beranskog sreza
slao je dopise ministru unutarnjih djela u Beograd zahtijevajući da
hitno pošalje 100 žandarma “koji su rodom Srbijanci da bi se već
jednom stalo na put svakodnevnom pljačkanju i nasilju koje se vrši nad
muslimanskim stanovništvom u ovom okrugu kao i drugim okruzima.
Istodobno potrebno je da se u svima okruzima u Crnoj Gori preuzmu
vlast ljudi iz granica dosadanje kraljevine Srbije jer plemenske veze
smetaju u mnogome upotrebi najstrožija sredstva protiv pojedinaca
čitavih grupa”. Zbog napada crnogorskih pljačkaških četa na tromeđu
pljevaljskog, bjelopoljskog i prijepoljskog okruga, muslimansko
stanovništvo je u februaru i martu 1919. bilo prisiljeno da izbjegne
u brodarevsku opštinu i “tamo umire od gladi” - izvještavao je prije­
poljski načelnik Budimirović.884
Predstavnici Muslimana iz Pljevalja, njih 21, uputili su telegram
ministru unutarnjih djela u decembru 1919. godine, ističući, po drugi
put, da se zulumi iz dana u dan povećavaju, “da malo koji dan prođe
da se ne dogodi pljačka i ubistvo”, moleći dalje za osiguranje uslova
za život ili za dobrovoljno iseljenje “u stare granice Srbije, kako
Pored Hilmi-bega, ubijeni su, pored ostalih, i Arif Nišić, brat Mahmutbega Kapetanovića iz Nedakaza i pet Kurtagića iz Rožaja; opšir. “Pravda”, br.
262, Sarajevo 18. novembar 1924; H. Avdić, Pogibija Hilmi-bega Kajabegovića,
“Sandžak”, br. 4, Sarajevo 12. novembar 1990; br. 5, Sarajevo 26. novembar 1990.
Marko Kočović i njegov sin Samoilo su zbog ovog počinjenog zločina osuđeni na
po 20 godina zatvora.
884
Š. Rastoder, Policijski i vojni izvori o pljačkanju i teroru nad muslimanskim stanovništvom 1919. godine, Almanah, br. 15-16, Podgorica 2001, 290-291.
Adnan Prekić piše da je u oktobru 1919. delegacija Muslimana iz Pljevalja išla
kod reisa Čauševića u Sarajevo s molbom da utiče na zaštiti sandžačkih musli­
mana, da se prekine sa zlostavljanjem posebno seljaka, koji pod pritiscima, bježe u
gradove. Stepa Stepanović, vojvoda srpske vojske, pozitivno je odgovorio na ove
zahtjeve i naredio komandantu Jadranskih trupa i komandantu Timočke divizije
da preduzmu mjere na zaštiti progonjenog stanovništva - vidi: A. Prekić, Islamska
zajednica u Pljevljima (I), 179.
883
214
bi bar život sačuvali, a drugo šta i nemamo čuvati pošto nam je
oduzeto i opljačkano”.885 Telegram slične sadržine, sa 18 potpisnika,
bio je upućen na istu adresu krajem januara 1920. godine. Ostala su
sačuvana kazivanja da je neki beg Ćorović išao kod novih vlasti da
pita šta će biti s agama i begovima. Dobio je odgovor da mu niko ne
može bjekstvo zabraniti, što je ovaj shvatio i iselio se u Tursku.886 U
Plavu je, uz saglasnost lokalnih organa vlasti, bilo porušeno minare
na džamiji “Sultaniji”, ugrađena su dva krsta na njenom krovu, a
ona je bila pretvorena u školu. Na proteste reisu-l-uleme niko se
nije osvrtao. Vlasti su odgovarale da se navodno nije mogla naći
ličnost “ni iz redova pravoslavaca ni iz redova muslimana iz mesta,
koja bi dobrovoljno izvršila skidanje krstova sa školske zgrade”.887
U Beranama napadnut poslanik Demokratske stranke Salihbegović
što se kao “Turčin” usudio da istakne poslaničku kandidaturu
protiv jednog Podgoričanina. Pojedini analitičari su na osnovu toga
zaključivali da “nije nikakvo čudo što su Srbi Muslimani u Sandžaku
prihvatili muslimansku organizaciju iz Skoplja kao svoje spasioce”.888
S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, Sarajevo 1991, 27;
R. Bojović, Neki događaji u pljevaljskom kraju između dva rata, Breznički zapisi,
br. 3, Pljevlja 1991, 209; A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), 189.
886
Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994, 90.
887
M. Memić, Velika Medresa i njeni učenici u revolucionarnom pokretu,
Skoplje 1984, 14.
888
Džemijet (Islam Muhafazai Hukuk Cemiyet - Društvo za zaštitu mus­
limanskih prava) je bio politički predstavnik Muslimana, Albanaca i Turaka iz
Sandžaka, sa Kosova i iz Makedonije. Objedinjavao je muslimane različitog so­
cijalnog položaja - begove, age, trgovce i čifčije. Njegovi poslanici u Skupštini
Kraljevine SHS su kazivali da su došli da “brane prava svoje manjine”. To su
pokušavali ostvariti u saradnji s Radikalnom strankom koja je, pak, težila da
ih “nacionalno” apsorbuje i neutrališe njihove zahtjeve. U poslaničkom klubu
Džemijeta preovladavala je albanska većina, dok je u stranačkom vođstvu u
Skoplju jače pozicije imala turska većina vezujući se za radikale Džemijet je in­
sistirao na zaštiti bivših veleposjednika (isplata zaostale rente, povećavanje maksi­
muma zemlje koja se neće oduzimati), kao i na ravnopravnijem učešću muslimana
u lokalnim organima vlasti, zatim na omogućavanju nastave u školama na matern­
jem jeziku i ustanovljavanju šerijatskih sudova. Džemijetski poslanici su redovno
glasali za vladine prijedloge u Skupštini, mada su njihovi zahtjevi malo uvažavani.
Džemijet se našao na udaru radikalne politike kada je prešao u opoziciju pa je
1925. nakon izbornog terora prestao da postoji; opšir. B. Gligorijević, Parlament i političke stranke u Jugoslaviji 1919-1929, Beograd 1979, 156-157, 189190; F. Saltaga, Muslimanska nacija u Jugoslaviji, 167-168; B. Hrabak, Sreten
Vukosavljević - politički aktivista i narodni poslanik, Simpozijum “Seoski dani
Sretena Vukosavljevića”, XVIII, Prijepolje 1998, 13.
885
215
Politika “odriješenih ruku” i nedjelovanja pravne države činila je
svoje.889
Nije bilo zločina kojem “zlato ne bi moglo otvoriti vrata”.890
Brojni protesti, jezive scene iznošene u štampi, interpelacije i pritisak
javnosti natjerali su ipak vladu Nikole Pašića da formira komisiju za
ispitivanje prilika u Sandžaku. Ona je u septembru 1921. podnijela
izvještaj u kojem je konstatovano da tu postoji velika vjerskopolitička podijeljenost naroda i zavađenost proistekli iz teškog
nasljeđa prošlosti, da su međunacionalni odnosi nakon 1918. bili još
više zaoštreni, naročito zbog izvođenja agrarne reforme i zloupotreba
činovničkog aparata.891 Kaznene ekspedicije Koste Pećanca su 1923.
učinile veliko zlo u plavsko-gusinjskom kraju. Ljudi su ubijani po
“potocima i proplancima od raznih zasjeda i krstarećih odje­ljenja”.
Bila je formirana i posebna “ekipa toljagaša” koja je do besvijesti
tukla ljude. Pobijeno je između 30 i 40 pastira, oplja­čkano 1.500
ovaca, 800 grla goveda.892 Komisija koja je radila na istraživanju
zločina izvršenim nad muslimanskim življem imala je dovoljno
materijala da zaključi da “vojnici”, misleći na četnike Koste Pećanca,
nisu štedjeli ni imovinu ni čast pojedinaca i da su “žan­darmi vršili
nasilja naročito u okrugu Beranskom”. Međutim, ove istrage nisu
donijela mir muslimanskom stanovništvu.
H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka sa namerom da se ise­
ljavaju sa svojih ognjišta 1918-1941 (dalje: Nasilje nad Muslimanima Sandžaka),
rukopis, Priština 1991, 1-2. Midhat-beg Hodžić iz Bijelog Polja, kome su crno­
gorske komite razgrabile imanje a vlasti proganjale i hapsile zbog prisustva na
osnivačkoj konferenciji Džemijeta, apelovao je bezuspješno 1921. na narodnog
poslanika Sretena Vukosavljevića da poradi za “povraćaj muhadžira iz Turske u
zavičaj, na imanja i rodnu kuću”.
890
“Novosti”, br. 118, Beograd 22. septembar 1921.
891
Na zaključke ove komisije, kao i na ponašanje jedinica Koste Pećanca,
narodni poslanik Sakib Korkut je iznio više primjedbi: “Rečeno nam je na konferencijama, da oni nijesu štedeli imovinu građana (da su razgrabljivali istu), da nisu
štedeli ni živote građana u mjestima, kroz koja su prolazili... pa nam je dolazilo
i nekoliko žena muslimanki i žalile nam se da su ih ti organi silovali i naložili im
da se pred njima skinu gole i ostanu gole”; opšir. S. Korkut, Sandžački problem.
Povodom izvještaja međustranačke komisije o tamošnjim prilikama, “Novosti”,
br. 118, Beograd 22. septembar 1921.
892
Sreskom načelniku Novici Popoviću, koji je “biran” za narodnog po­
slanika, jedan od muslimana se ipak usudio da kaže: “Zaslužio si, pa kad bi palo
još stotinu glava sa naših ramena, da ti se ne da nijedan glas u plavskogusinjskoj
ljugi, jer nema ni potoka, ni voznika, što ih nisi zalio krvlju nedužne muslimanske
sirotinje”; opšir. M. Memić, Plav i Gusinje u prošlosti, 234-235.
889
216
Po gornjebihorskom kraju je, odmah nakon rata, vršena pljačka
muslimanskog stanovništva. Muslimanima su pojedine komšije
pravoslavci oduzimali stoku, pa su ih potom prisiljavali da čuvaju
istu tu stoku, koja više nije bila njihova. Oni koji bi se suprotstavili,
često su bili tučeni. Sve je to rađeno uz prećutnu saglasnost organa
vlasti iz Berana.893 Vlasti su po gornjebihorskom kraju naseljavali
srpsko i crnogorsko stanovništvo na posjedima aga i begova, kao i
onih koji su se iselili u Tursku. Jedni su uspjeli jeftino prodati zemlju,
dok su je drugi jednostavno ostavljali. Tako su imanja hodže Tahira
Pramenkovića, Halila Muratovića u Petnjici dobila nove vlasnike.
Slično je bilo sa posjedima Aziza, mula Beća i Šeća Muratovića,
čiji potomci danas žive u Adamišu. U selu Bor naseljeno je preko
40 crnogorskih porodica. Druge su porodice bile naseljene u selu
Lagatore i Kruščici.894 Zbog brojnih nepravdi u bihorskom kraju ja­
vljaju se muslimanske komite: Sait Hadrović, Vejsel Đukić, Nazif
Škrijelj, Salko Škrijelj, Huso Šabotić, Ćazim Rastoder, Duljko Mu­
ratović i drugi.895 U Beranama je 31. jula 1924. bio održan miting
na kojem su, i pored zvanične zabrane, njegovi inicijatori pokušali
da pozovu okupljene da “očiste Berane od Turaka” i da se “odmah
pri­premaju za čišćenje Sandžaka od muslimana sve do Novog Pa­
zara”. Zapaljive govore, ispunjene šovinističkim sadržajima, držali
su neki učitelji i gimnazijski profesori. U septembru mjesecu je
došlo do novih, otvorenih poziva za pogrom muslimanskog življa
H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 99-100. Zaim Muratović je
svjedočio o zbivanjima u selu Trpezi nakon 1918. godine: “Našila nemaština i
muka. Od Crne Gore udaraju pljačkaši, grabe sve što im dođe do ruke. Imao sam
tada svega 7 godina, a moj babo se teško razbolio. Sjećam se kao da je juče bilo,
ulaze u kuću neki nepoznati a naoružani ljudi. Babo, teško bolestan, leži na postelji.
Oni bahato ulaze i pljačkaju sve iz kuće. Izvlače i dušek ispod onako bolesnog mi
oca i ostavljaju ga da leži na podu, ispod njega samo ihram. Nekoliko sati je tako
ležao na podu, i ne prođe ni pet-šest dana preseli na ahiret. Dženazu je obavilo pet
ljudi, jer se nije smjelo masovnije izlaziti, šume su bile pune crnogorske vojske.
Samo što su stigli na groblje, zapucalo je sa svih strana. Dugo su bili u zaklonu. A
onda je, nakon nekoliko sati, kada je pao mrak, obavljena dženaza” – cit. prema:
Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, Sarajevo 2003, 85.
894
Zumber Muratović navodi da su bliski rođaci Muratovića iz porodice
Tiganj iz Bukovice: Nušo, Nuko, Nedžib, Ćerim, Cano i Belo 1927. prodali svoju
zemlju i otišli u Tursku. Prvo su ih bacili u pustinju “gdje muha gvožđe grize”, a
potom su prodali jedan ćilim i došli u Izmir; opšir. Z. Muratović, Bihor i bratstvo
Muratovića u njemu, 42, 78-79.
895
Z. Muratović, Bihor i bratstvo Muratovića u njemu, 21.
893
217
u Beranama. Tome se tada suprostavio major Jojić, komandant
beranskog garnizona, koji je na svoju odgovornost naredio da vojska
izađe u grad i “suzbije razularenu rulju Vasojevića”.896
U šahovićkom kraju Muslimani su jeftino prodavali zemlju
i selili se u Tursku. Nakon 1918. nerijetko su potajno ubijani iz
zasjede, a krivci nikada nisu bili otkriveni. “Odmazda sudbine” vršila
se nad muslimanima.897 Njihovo potiskivanje iz slivova Tare i Lima
započeto još sredinom XIX vijeka nije se ni u docnijim vremenima
prekidalo, već se nastavljalo kroz nova crnogorska četovanja, bune i
upade. Jedino su se održavali sitni trgovci i sirotinja po gradovima,
ravnodušniji prema tome čije će biti “carstvo”, nego prema zaradi i
malim lagodnostima. Oni u gradovima bili su zaštićeniji od golog
nasilja. Selo, na udaru, fatalističnije, bilo je zahvaćeno žudnjom za
selidbom.898 Da bi se olakšalo prodiranje Crnogoraca u muslimanska
sela, prepuštena sebi, lišena gradskog administrativnog uporišta,
obrazovani su i srezovi bez gradova.899
Teror je kulminirao pokoljem Muslimana u Šahovićima u no­
vembru 1924. godine. Pljačka iz 1918. napisao je M. Đilas, “bila je
prema ovome nevina dječija igra”. Bilo je političara, pisao je dalje
on, koji su imali za cilj, pozivajući na krstaške pohode, oslabiti
muslimane, uništiti njihovu slogu pobjeđenih. Glavni uzrok je,
međutim, ležao u atavističkoj, višestoljetnoj mržnji prema “Turcima”,
u želji za osvetom, kao i u surevnjivosti, pohlepi za zemljom i “tuđom
mukom - stotine bjesova, sve gori od gorega”.900 U “Memorandumu
Kralju” koji su 21. novembra 1924. godine, nakon izvršenog zločina,
podnijeli preživjeli muslimanski predstavnici iz opštine Šahovići i
Pavino polje, navodi se da je napad izvršilo oko 2.000 naoružanih
Poljana, Kolašinaca i drugih za osvetu ubistva Boška Boškovića,
inspektora Ministarstva unutrašnjih djela u penziji i ranijeg načelnika
kolašinskog okruga, koga su navodno ubili muslimani, što se ubrzo
potvrdilo kao najgnusnija laž, jer su ga ubili rođaci njegove bivše žene,
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 139-140.
Književnik Mihailo Lalić piše da ono što se stoljećima gomilalo nije se
moglo “izliječiti bez vjekova ispaštanja i zaboravljanja” – prema: M. Lalić, Prutom po vodi, Novi Sad 1992, 153.
898
M. Đilas, Crna Gora, Beograd 1989, 270-271.
899
M. Đilas, Crna Gora, 269. Bošković je još 1912. učestvovao u progonu
muslimana u Koritima. O ovom “bahatom predstavniku vlasti” se još 1921.
raspravljalo u Narodnoj skupštini zbog terora koji je provodio.
900
M. Đilas, Svetovi i mostovi, II, Beograd 1997, 544.
896
897
218
ali sve je već bilo kasno.901 Bošković je prije ubistva omogućavao
Muslimanima da se sele, a njihove su “tapije” (posjedovni listovi)
dolazile u njegove ruke, pa se za kratko vrijeme obogatio. Njegovo
bogatstvo je pobudilo zavist i rezultiralo ubistvom koje su izvršili
Crnogorci iz Kolašina.902 Zbog ovog ubistva, za koje će biti optužen
i Jusuf Mehonjić, stradaće stotine nedužnih muslimana.903 U svemu
tome je bilo svojevrsnog rituala krvi – simbioze najmračnijih tradicija
i fanatičnih običaja, koje je zatvoreno, konzervativno i patrijahalno
društvo - “čuvara prošlosti” moglo da stvori. Preživjeli mentaliteti su
teško ustupali pred stvarnošću.
Mržnjom nastrojenim napadačima odavno je trebao povod za
pogrom i on je nađen u pogibiji Boška Boškovića. Na njegovoj sahrani
na odmazdu su posebno huškali Nikodim Cemović, bjelopoljski
okružni načelnik, Lazo Bogićević i drugi. U “Memorandumu” se
ističe da su 19. novembra lokalne vlasti pokupile oružje od tamošnjih
muslimana, koji nisu slutili šta im se sprema, a noć uoči napada
uzele 32 taoca i pod izgovorom da ih traži Načelstvo okruga odveli
u sresku zgradu u Šahoviće. Oni su tamo bili predati razularenim
napadačima koji su potom, na udaljenosti četiri kilometra od sre­
skog načelstva, njih 28 likvidirali. Trojica su se otkupila a nekog
dječaka od 13 godina uspio je da spasi jedan čovjek. Odmah nakon
ubistva nedužnih talaca učinjen je po noći opšti napad na liniji od
19 kilometara: “počeli su u isto vrijeme paliti kuće, ubijati i staro i
mlado, žene i djecu”. U masovnim zločinima ispoljene su sve najniže
strasti ljudskog zloumlja. Zločinci koji su počinili ovaj masakr, jeli
“Pravda”, br. 262, Sarajevo 18. novembar 1924. Mihailo Lalić u ro­
manu Zlo proljeće piše: “Onda dođe glas da je u Bijelom Polju poginuo neki
Bošković, vrlo važan čovjek. Poslije se doznalo da je ubijen zbog neke žene, udovice darežljive prema muškarcima, i znalo se ko ga je ubio - ali u tom trenutku
govorahu samo o Turcima i o njihovom odmetniku Jusufu Mehonjiću” - prema:
M. Lalić, Zlo proljeće, Beograd 1961, 58-59.
902
M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s Pavelićem. Sjećanja vječitog pobunjenika, zatvorenika, bjegunca, Cirih 1966, 124; Bosanski pogledi 1960-1967, Lon­
don 1984, 35; M. Đilas, Crna Gora, 271; M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije,
Sarajevo 1994, 149; Š. Rastoder, Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u
Šahovićima novembra 1924. godine, Almanah, br. 7-8, Podgorica 1999, 249-258.
903
Akcije Jusufa Mehonjić će biti, navodi mr. Avdija Avdić, i za rožajski
pokolj Muslimana 12. decembra 1924. kada je ubijeno 21 lice, među kojima I
dva starca od preko 90 godina (Adem Košuta i Husein Džamlić) – vidi: A. Avdić,
Sandžački odmetnik Jusuf Mehonjić, “Sandžak”, Sarajevo 24. decembar 1990, 19.
Jusuf Mehonjić će biti ubijen u martu 1926. u Albaniji.
901
219
su kocke šećera natopljene krvlju što su ih našli prekapajući džepove
mrtvaca: “Nakon što su taoci u Šahovićima bili poklani, išao je jedan
seljak iz našeg sela, Sekula, od jednog mrtvaca do drugoga i prerezao
im žile na nogama. Tako se radi na selu sa volovima nakon što ih se
sjekirom oborilo, da se ne bi mogli ponovo dići, ukoliko su još živi...
Iz naručja majki i sestara uzimali su decu i klali ih pred njihovim
očima... U jednom selu zavezali su jednu grupu ljudi za plast sijena i
zapalili. Neki su kasnije tvrdili da je plamen iz zapaljenih tjelesa bio
purpurno crven”.904 Među rijetkim koji su uspjeli pobjeći bio je Nazif
Gaćo koji je došao u Bijelo Polje i sam preplašen, pričao ponešto o
tim strahotama. U štampi je bilo jezivih opisa stradanja naroda.905
Mržnja, u čijoj je biti reaktiviranje starih i stvaranje novih mitova koji
bude strasti, zapravo je odnos neprijateljstva prema drugom, latentna
u miru, a eruptivna u kriznim situacijama.906 Zato se pravi ljudski
karakter u njima jasno i iskazuje. Ervin Staub ustvrđuje da najveći
broj kulturnih struktura ispoljava neke predispozicione karakteristike
za grupno nasilje, a da izvjesne kulture nose konstatntni potencijal
za to. U okolnostima slabo razvijenih kulturno-socijalnih standarda a
“Sandžak”, br. 3, Sarajevo 22. oktobar 1990; M. Đilas, Land Without Justice, Methuen & CO, London 1958, 183-186. Đilas upečatljivo opisuje
šahovićki masakr: “Ako čovjek hladno promisli, može da izgleda da nije bitno na
koji način budu ljudi ubijani i šta se poslije toga događa sa njihovim tjelesima. Ali
nije tako. Upravo ta činjenica da su oni pronalazili tako zaprepašćujuće načine
ubistva, da su ljude klali kao životinje, djeluje najužasnije i otkriva cijelu mračnu
prošlost njihove duše ubica” - upor. “Nedjelja”, Sarajevo 18. mart, 1. i 29. april
1990; “Preporod”, br. 18/481, Sarajevo 15. septembar 1990.
905
Jedan takav prizor zabilježila je i “Pravda”: “Jučer nam pripovjedaše
prijatelji iz Sandžaka stvar, koja nas je potresla. Prošlih dana u jednoj sandžačkoj
žandarmerijskoj stanici (prvu na području pljevaljskog sreza od Šahovića) upala žena muslimanka, sva okrvavljena. Žandarmi su ustanovili da je ona šenula
pameću. Za njom su došle druge dvije muslimanke, koje su za onom jadnicom
išle, i ove su objasnile užas prve muslimanke: za vrijeme strašnih zvjerstava u
Šahovićima i Pavinom Polju, ona je u naručju nosila svoje dijete od mjesec dana.
Krvoloci su nevinašce nožem priklali u njenom naručju. Krv vlastitog djeteta okrvavila je nesretnu majku, koja je smjesta šenula pameću” - prema: “Pravda”, Sa­
rajevo 24. novembar 1924. Milovan Đilas, pak, 1993. izjavljuje da su Crnogorci u
pokolju u Šahovićima ipak “poštovali neka načela i nisu dirali žene i decu, već su
po starom crnogorskom običaju ubijali one koji mogu da nose pušku” - cit. prema:
“Sandžak”, br. 28, Novi Pazar 1-15. septembar 1993; upor. M. Memić, Bošnjaci
(Muslimani) Crne Gore, 141-143.
906
M. Bošković, Stranputice. Patologija kulture i karaktera čoveka, Novi
Sad 1995, 100-101.
904
220
naglašenih životnih problema, moguća je eskalacija grupnog nasilja.
Kulturni “self-koncept” naroda značajno doprinosi povećanoj potrebi
za odbranom kolektivno psihološkog sebstva. Ovu potrebu pojačava
osjećaj superiornosti.907 Zločini postaju nacionalna tajna, a dželati
mahom ne osjećaju krivicu, niti ih progoni savjest.
U Pljevljima je, zbog masovnog zločina u Šahovićima, bio
organizovan protest. Skup su rasturile policijske snage. Lokalne
vlasti su se pozivale na to da se okupljeni narod bunio protiv kralja
i države.908 Ferhat-beg Draga, predsjednik Džemijeta, povodom
pokolja u Šahovićima uputio je pismo ministru unutrašnjih djela
u kome je istakao da je “svak, osim vlasti, zapazio zlu namjeru
Vasojevića”, pa su “Muslimani iz Šahovića i Bijelog Polja, koji
Vasojeviće najbolje poznaju, svoju opravdanu bojazan obrazložili
mjesnim i sreskom poglavaru i poslali jednu deputaciju u Pljevlja,
koja je meni i okružnom načelniku Pljevalja predstojeću katastrofu
prikazala. I sada informirane vlasti nijesu preduzele ništa ali su
preduzele nešto tako površno da se bojazan muslimana iz Šahovića
i Bijelog Polja u svoj svojoj grozoti i ostvarila”.909 Reisu-l -ulema
Čaušević poslao je protestno pismo Stepi Stepanoviću u kojem je
navedeno da je tamo priređen opšti pokolj “kakav mogu izvesti samo
zvjerad u ljudskoj podobi”. Ubrzo nakon ovog zločina, muslimanska
sela su opustjela: “Muslimani su se iz tog kraja, prodajući zemlju u
bescenje, počeli iseljavati u Tursku. Delom kao posledica pokolja,
a delom zbog straha. Isprazniše se Šahovići pa i u nekoliko Bijelo
Polje, i tu su naseliše Crnogorci”.910 Za iseljenim stanovništvom,
ostajali su vakufi i džamija u Šahovićima i Pavinom Polju. Dobra
E. Staub, The Roots of Evil, Cambridge, University Press 1995, 18-19; I.
Dizdarević, Nezaborav usjeklina genocida, Sarajevo 2003, 47-48.
908
H. Čengić, Borba za opstanak Bošnjaka u Sandžaku 1919-1926, Sara­
jevo 1999, 434; A. Prekić, Islamska zajednica u Pljevljima (I), 183.
909
“Ljiljan”, Sarajevo 9. novembar 1994.
910
Navedenim “Memorandumom Kralju” od 21. novembra 1924. musli­
manski predstavnici iz Šahovića i Pavinog Polja tražili su kraljevsku zaštitu jer
nisu vjerovali više nikakvim anketnim i istražnim komisijama, uzaludnim uvjera­
vanjima o konačnom miru i sigurnosti. Tražili su isplatu odštete i preseljenje na
neko drugo mjesto i odgovarajuću odredbu “kojom bi nam se omogućilo, da se
dignemo s naše očevine i da se naselimo u kojem drugom kraju naše kraljevine,
gdje bismo mogli mirno i nesmetano živjeti i razvijati se pod okriljem Vaše zaštite.
Dozvolu za preseljenje na drugo mjesto tražimo zbog toga, što smo čvrsto uvjereni, da će ostajanje na našim ognjištima izazvati ponovne pokolje i nasilja kao što
je i sada izazvalo” – prema: “Nedjelja”, Sarajevo 18. mart i 1. i 29. april 1990.
907
221
iz džamija muftijstvo iz Bijelog Polja je popisalo i prenijelo gradu
na čuvanje, a zatim predložilo da se zgrade i nepokretna dobra u
Šahovićima i Pavinom Polju prodaju na licitaciji.911
Preostali Muslimani napustili su kolašinski kraj 1924.-1925.
godine. Imanja su budzašto prodavana, a mnogi su ostavljali sve,
“da s golom glavom zaždije u svijet”.912 Savo Đogović, predsjednik
šahovićke opštine naređivao je da se ne dozvoli nikome “iseljenički
pasoš bez 3.000 dinara u gotovu”.913 Dio se odmah iselio u Tursku,
dok su drugi obezglavljeni, dezorijentirani, poput generacija ra­
nijih muhadžira, prepušteni sami sebi i svojim lutanjima. Većina
muslimanskih porodica koje naseljavaju danas Brodarevo i okolinu
došle su iz Vraneša nakon njihovog nasilnog protjerivanja.914 Država
je ovaj zločin ubrzo zataškala. Tek je nekoliko žandara iz Šahovića
bilo kažnjeno manjim kaznama jer su taoce bili predali razjarenoj rulji.
Najavljena opšta istraga se pokazala kao “obična komedija”. Sve do
pokolja u Šahovićima vođstvo JMO nije aktivnije istupalo u odbranu
Muslimana izvan BiH. Ovaj događaj je ocijenjen kao prilika za moguće
proširenje svog uticaja. Objavljujući komentare i priloge iz Sandžaka,
partijsko glasilo “Pravda” je redovno naglašavala da je JMO politička
organizacija bosanskohercegovačkih muslimana, iako je naglašavano
za muslimane u Sandžaku da su “krv naše krvi”, “braća po krvi, jeziku
i vjeri”, da je to jedan narod.915 Rukovodstvo ove stranke, iako svjesno
svojih ograničenih mogućnosti, nije bilo ravnodušno prema sudbini
muslimana van Bosne i Hercegovine. Sarajevska “Pravda” je 3. aprila
1925. objavila članak o prinudnom iseljavanju muslimana, i velikoj
neizvjesnosti koja je vladala među tim muslimanima.
911
jeka, 51.
Š. Rastoder, Vakufi u Crnoj Gori krajem XIX i u prvoj polovini XX vi-
912
M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije, 150. Đilas je također napisao da
su preostali Muslimani za bagatelu prodali svoje posjede i otišli u Tursku: “Tako
predio Bijelog Polja i Šahovića, što kroz masakr, što kroz strah opustje i mjesto
muslimana doseliše Crnogorci”.
913
Upor. H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 132; Š.
Rastoder, Tri svjedočanstva o pokolju nad Muslimanima u Šahovićima novembra
1924. godine, 253-254.
914
V. Rudić, Sociogeografske karakteristike Brodareva, Užički zbornik,
br. 16, Titovo Užice 1987, 439-440. Ovaj autor doseljavanja muslimana tumači
time da su bila uslovljena “ratnim sukobima stanovništva različitih konfesionalnih
pripadnosti”.
915
A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 200, 339, 344.
222
Uništenjem nekoliko stotina Muslimana, paljevinom i plja­
čkom njihovih domova, što je po pisanju radikalskog lista “Crna
Gora” 25. novembra 1924. trebalo biti “samo početak narednog
pokolja, na rat protiv nekrsta”, Pavino Polje, Šahovići, Grančarevo i
druga sela ostala su bez muslimanskog stanovništva. Preživjeli su u
strahu od novih pokolja i sveopšte nesigurnosti napustili te krajeve,
odlazeći prema drugim dijelovima Sandžaka, ka Kosovu, Bosni i
Turskoj.916 Ono stanovništvo iz šahovićkog i pavinopoljskog kraja
koje je krenulo u Bosnu, svoje utočište je našlo u višegradskom i
brčanskom kraju, kao i u drugim dijelovima Bosne. Iz Višegrada
su slate panične predstavke kralju Aleksandru s apelom za pomoć:
“Zaklinjemo Vas Vašim jedinkom da nas od terora spasite i pod svoju
zaštitu i okrilje uzmete”.917 U Višegradu su se zadržale neke porodice
Martinovića, Račića, Kalića, Mušovića, Mehonjića, Ljuca, Mujića,
Mekića, Latovića, Hasanbegovića, Bihoraca i Kofrca. Porodice koje
su gole, bose i gladne nakon nekoliko dana hoda stigle u Brčko
biće naseljene u Gornji Rahić, Maoču i Čelić. Većina njih, piše
Hakija Avdić, oko 140 porodica, mahom Kalića, Fazlića, Šahovića,
Ljaljevića i Karaahmetovića, smještena je u Gornji Rahić, nešto
manje u Maoču i 11 porodica u Čeliću (Dučevići, Drpljani, Suljevići,
Šahovići). Lokalne vlasti su im dodijelile mjesto Islamovac za
naseljavanje. Tu su muhadžiri iskrčili državnu šumu ispod Majevice,
gdje su potom podigli svoje kuće i počeli uzgajati žitarice. Svaka
porodica je dobila po jednu ili dvije ovce ili koze, a brojnije porodice
su dobile po jednu kravu. Mnogi se ni ovdje nisu uspjeli snaći pa se
iselilo “preko 100 kuća”, mahom Kalića, u Tursku.918 U Sandžaku
916
Opšir. S. C, Pokolj u Sandžaku, “Slobodna misao”, br. 114, Nikšić 1924;
E. Redžić, O događajima u Sandžaku, “Slobodna misao”, br. 120, Nikšić 1924; A.
Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 338-340; E. Mušović, Crnogorski muhadžiri i njihova kretanja, Istorijski zapisi, br. 1-2, Titograd 1986, 150151; H. Avdić, Položaj Muslimana u Sandžaku, 124-133.
917
Predstavka izbjeglih Muslimana iz Šahovića kralju Aleksandru od
17. juna 1925, kopija. U Predstavci se navodi: “Sigurno će biti poznato Vašem
veličanstvu u kakvom se mi Muslimani u Sandžaku i Makedoniji kukavičkom stanju nalazimo. Nas bilo vlasti bilo nazovi dobrovoljci na najnečovječniji način proogone, tako da niti nam je siguran život, niti imetak. Nas kao marvu kolju i ubijaju.
Imetak nam tobože dobrovoljci jednostavno oduzimaju i tjeraju nas sa rođenog
ognjišta. Ne prođe ni dana kada neće nam ili koju ženu i dijete ubiti ili koju kuću,
dućan ili džamiju zapaliti”.
918
H. Čengić, Genocidi nad Muslimanima-Bošnjacima u Sandžaku, 241242; H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 171-172; M.
Imamović, Historija Bošnjaka, 491.
223
skoro da nije bilo mjesta gdje nije bilo doseljenika iz šahovićkog i
pavinopoljskog kraja. Za brojne porodice iz ovih krajeva Novi Pazar
je bio usputna stanica na putu ka Turskoj. Tu bi se one zadržavale
nakratko kod rođaka i prijatelja, u selamlucima i musafirhanama,
dok ne bi okončale sve administrativne formalnosti oko odlaska u
Tursku. Kako se “granica” često zatvarala neke su porodice ostale u
Novom Pazaru.919
Po identičnom scenariju, po kojem su bili uništeni Muslimani
u Šahovićima i Pavinom Polju, trebala je ista sudbina da zadesi i one
u Bijelom Polju, nakon pokolja u šahovićkom kraju. U Bijelo Polje
je bio upućen neki inspektor Ministarstva unutrašnjih djela koji je
poveo formalnu istragu. Telefonske veze sa ovim gradom bile su u
prekidu, radnje zatvorene, a policijske vlasti su zatražile pojačanja
koja su pristigla iz Pljevalja, Berana i Peći. U toku istrage ovog
inspektora, okružni načelnik je smijenjen po kratkom postupku što
je najvjerovatnije bio “izgovor da se na miru mogu prihvatiti i staviti
u pritvor najugledniji muslimanski prvaci” kao što je prvobitno
urađeno u Šahovićima. Do hapšenja je došlo već 11. novembra
1924. godine. Uhapšeno je 45 najuglednijih Bjelopoljaca. Po ranije
utvrđenom planu njih je trebalo prvo likvidirati a potom nastaviti
sa uništavanjem ostalog muslimanskog gradskog stanovništva.
Nakon hapšenja najuglednijih Bjelopoljaca među Muslimanima,
zaplašenim, dezorijentisanim, nastala je panika. Zbog mita i njima
poznatih drugih razloga vlasti su iz zatvora pustili troje lica.920
Ostalih 42 bojali su se sudbine onih iz Šahovića. Zračak nade
za spas ukazao se kada je došlo do pregovora kapetana srpske vojske
Apostolovića koji je vidio šta se sprema bjelopoljskim prvacima
i Huzeirage Dervovića, koji je takođe bio zatvoren. Nakon ovog
razgovora Dervović je otputovao u Beograd sa pratnjom koju mu
je dao Apostolović, na razgovor sa Nikolom Pašićem. Dervović
je Pašiću garantovao da će svi muslimani iz Bijelog Polja glasati
R. Crnišanin, Priče iz Tijesne čaršije, Beograd 1995, 141.
Jedan od puštenih Izet-beg Kajabegović, docnije se prisjećao tih dana:
“Zatvorili su nas u magazu Zaimovića i mi smo bili riješili da nikom ne otvaramo,
jer smo čuli šta je bilo u Šahovićima i plašili smo se da nam ne bace bombu! Neđe
u akšam došao je policijski pisar i pozvao vjeroučitelja Selma Dervovića i mene
da izađemo. Selmo se halalio sa ostalima, a meni se činilo da mi se fes na glavi
diže od straha. Poveli su nas kod načelnika Ljuba Cemovića, tamo je bila njegova
tašta, gospođa Pera Bakić, ja sam se družio sa njenim sinom, mislim da je ona urgirala da mene puste” - opšir. “Monitor”, br. 212, Podgorica 11. novembar 1994.
919
920
224
za njegovu, Radikalnu stranku, i da će urgirati da i muslimani iz
drugih srezova učine isto, samo da Pašić ne dopusti novi pokolj.
Obećao je i da će poraditi na iseljavanju muslimana iz bjelopoljskog
kraja u Tursku. U međuvremenu je kapetan Apostolović naredio
bjelopoljskim vlastima da puste sve uhapšenike, objasnivši da je
Dervović otišao kod Pašića te da zato treba sačekati do daljnjeg ili
će on braniti svojom vojskom uhapšenike. Čim je Dervović došao u
Beograd Pašić je bio naredio da se do daljnjeg ne preduzima ništa.
Nastupilo je vrijeme ubrzane seobe u Tursku. U prvoj grupi otišlo je
tridesetak najimućnijih porodica.921 Huzeiraga Dervović je održao
svoje obećanje dato Pašiću. Na parlamentarnim izborima zaplašeni
bjelopoljski Muslimani, kao i u drugim krajevima Sandžaka, pod
strahom od novih nasilja, glasali su za vladinu stranku. Dervović
je išao i u Istanbul kod Kemala Ataturka, koji je, prema nekim
navodima, odredio jedno selo u Turskoj za preseljenje bjelopoljskih
Muslimana. Do masovnog iseljavanja ipak nije došlo. Prisebni
Huzeiraga Dervović uložio je mnogo da spasi narod. Prodao je svoje
dućane u Solunu i nešto od imovine u Skoplju, te novac predao
Pašiću za spas svog naroda u Bijelom Polju nastojeći da otkloni sve
opasnosti od prijetećeg uništenja Muslimana u tom kraju gdje oni još
zadugo neće naći mira, već će opet u danima četničkog progona u
Drugom svjetskom ratu, doći do novih krvoprolića.922
Sjećanje na pokolj u Šahovićima u narodu je ostalo da živi
u vidu nelagode iz koje su se rađala “metafizička objašnjenja poje­
dinačnih ljudskih sudbina”.923 Šahovićka i vraneška zemlja je pi­
M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s Pavelićem, 125. U prvim godinama
nakon rata iselile su se, pored ostalih, i porodice Salih ef. Lučića, Elmaza
Gušmirovića, Muhameda Zajmovića. Jovo Medojević piše da su samo u Kučuk
koju 1913.-1927. iz bjelopoljskog kraja doseljene porodice: Muslić, Đurđević,
Đečević, Memić, Sarajlić, Sadiković, Salković, Elezović, Krpulović, Kučević.
U Turskoj su uzeli nova prezimena: Akovali, Klč, Turkoglu, Bajazola, Čelik,
Šeftelija – vidi: J. Medojević, Muslimani u bjelopoljskom kraju. Demografska
studija 1477-2002, Podgorica 2003, 34-35, 37.
922
H. Avdić, Tačan broj je utvrđen, “Nedjelja”, Sarajevo 29. april 1990;
Isti, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 156-159; upor. Ž. Šćepanović,
Bjelopoljski srez 1918-1929, u: Bijelo Polje, Beograd 1987, 254-255; S. Bandžović,
Bošnjaci i antifašizam, Sarajevo 2010.
923
Jedan od sugovornika je svojedobno govorio M. Vešoviću o sudbini
onih koji su zaposjeli muslimanske posjede: “Sve te familije su došle do imanja
ili bambadava, ili su ih pokupovale za bagatelu. Slakomili se na pustolinu! Nijesu
znali da od tuđega tuga bije, ne zasjedi na tuđi topčag ko na babovinu! A danas,
921
225
to­ma, podesna za obradu i veoma plodna, ali po pričanju nekih
Crnogoraca, nekoliko godina nakon progona muslimana, na toj
zemlji ništa nije uspijevalo. Zato su Crnogorci išli u Pljevlja i Bijelo
Polje i molili tamošnje hodže da dođu i prouče ezan u Šahovićima
kako bi se povratila rodnost te zemlje. Vjeruje se da niko od hodža
nije išao da to uradi.924 Teško da je napredak ovakvih naselja mogao
biti velik.925
sve te familije su - trop. Eto im sad džabaluka! Na božjem kantaru sve se najposle
izjednači”. M. Vešović dalje piše: “Sada u mom kraju nema ni uva muslimanskog.
Jedino imena lokaliteta svjedoče ko je tu nekada živio. Selo i gdje se danas narod
skuplja o Ilindne na vašar, zove se Muslići. U mojim Popama - prozvanim po
istoimenoj porodici o kojoj više niko ne zna ništa - postoji Vakup i Meova kosa”;
opšir. M. Vešović, Smrt je majstor iz Srbije, 150-152.
924
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 164. U crno­
gorskim političkim razračunavanjma u proljeće 1998. se čak plasiralo kako se
predsjednik Crne Gore Milo Đukanović navodno “dogovorio” sa Amerikom da se
stanovništvu u Šahovićima imanja oduzmu i “vrate Turcima”, koji su se odselili
u Tursku - nav. prema: “Monitor”, Podgorica 1. maj 1998. Sličnu je buru na srp­
skoj političkoj sceni svojedobno 1990. izazvala “vijest” koju je objavio sarajevski
“Vox” (br. 7, oktobar 1990) o navodno planiranom doseljavanju četiri miliona
Muslimana iz Turske. Ona je i kasnijem periodu obilato, po potrebi, medijski i
politički eksploatisana; o tome vidi: S. Bandžović, Medijska kampanja protiv
Sandžaka, “Republika”, br. 91, Beograd 1-15. maj 1994; Isti, Sandžački zapisi,
Novi Pazar 1994, 39-40.
925
Obilazeći krajem sedamdesetih godina XX stoljeća Pavino Polje Mu­
hamed Pilav je zapisao: “Dođem u Pavino Polje, tu sve sami Crnogorci. Prenoćio
sam putem, sutradan stižem u Kovren. I to je bilo sto posto muslimansko selo.
Odavde je bio neki Ratko Vuković, koga upoznah u Njemačkoj. Dao mi je adresu
da dođem vidjeti njegovo imanje ako me kada put tamo nanese. Našao sam Ra­
tka kod kuće. Njegov otac Boško pokazuje mi štale, stoku. Razgovaram s njime,
kažem kako sam čitao da su tu nekada bili muslimani i da ih je nestalo. “To su bili
Turci”, veli on. Pitam ga kako je on ovamo došao. Priča: “Bio sam prisutan kad
nekog Derviša i Selima zaklaše. Svakome kojih dvadeset i pet godina, fini momci,
ko dva diva...” “Dragi Boško, pa kad su tako dobri bili, što ih nisi branio?” “Nisam
ja iz ovog sela, ja sam iza onoga trećeg brijega”, govori. Njemu je tada bilo dvade­
set i šest godina - znači i on je klao. “Pobiše Turke”, nastavi stari Boško, “a nešto
se razbjeglo. Ostala dobra zemlja, u nas tamo prema Pljevljima tanka zemlja, i
nas šest-sedam domaćina dođemo ovamo da izaberemo zemlju za sebe. Ja izabrao
ovdje, dobra ispaša za stoku”… U Pavinu Polju neka starija žena na cesti po­
digne ruku, hoće da stanem. Uzmem je u auto. Počnem razgovor: “Nisam nikada
ovuda prošo. A čitam šta piše Đilas, da je tu neki nemir bio, neke svađe. Šta je tu
bilo?”. “A, Bog nas je kaznio”, govori ona, “šta smo napravili. Kakve su to dobre
komšije bile, kakvi su to uredni ljudi bili! Milina je bila ovuda proći, a gledaj sada.
Dođoše divljaci, pobiše poklaše, i sad nema više nikoga od tih naših komšija”. Na
kraju puta rekoh joj da sam musliman”; opšir. M. Pilav, U ustaškoj emigraciji s
Pavelićem, 126; upor. S. Bandžović, Sandžački zapisi, Novi Pazar 1994, 39-40.
226
Počinjeni zločini nad Muslimanima, evidentna pasivnost
drža­­­vnih organa, čak i podsticanje takvih radnji, stvorili su opštu
ne­­sigurnost.926 Strah koji je usađivan najraznovrsnijim metodama
stvarao je podložnički mentalitet u visokom procentu. Oni nisu imali
mnogo izbora jer su se našli na organizovanom i kontinuiranom
udaru državne nacionalističke politike koja ih je tretirala kao
“otpa­dnike” koji su prešavši u “vjeru osvajača”, trebali podijeliti
i njegovu sudbinu, liječeći komplekse sopstvene nacionalne isto­
rije njihovim potpunim zatiranjem. Turska se ukazala kao je­
dini izlaz za mnoge koji su skupili hrabrost, imali mogućnosti i
sredstava da krenu i napuste rodnu grudu.927 Masovno iseljavanje
Muslimana podsticali su i neki imućniji Srbi i Crnogorci zahvaćeni
šovinizmom i pohlepom, jer im je njihov odlazak omogućavao da
se na lak način domognu njihove zemlje i druge imovine. Odlazak
bogatijih Muslimana, vjerskih prvaka i trgovaca ostavljao je u strahu
siromašnije koji su u odlasku svojih viđenijih predstavnika vidjeli
najavu neizvjesnosti i besperspektivnosti koja se nije mogla ublažiti
ni njihovom lojalnošću državi, izbjegavanjem incidentnih situacija i
dokazivanjem građanske poslušnosti.
Nakon šahovićkog pokolja Muslimani su napustili donjo­kola­
šinsko područje i u velikom broju iselili se u Tursku.928 Seoba je
gro­zničavo zahvatila Grančarevo, Komarane, Ravnu Rijeku, sela
brodarevskog i bjelopoljskog kraja. U stanovništvo se bio uvukao
“Pravda”, br. 13, Sarajevo 17. januar 1925.
Muhamed Hadžismajlović, direktor muslimanske kreditne banke u Pljev­
ljima, pisao je tim povodom narodnom poslaniku Mihailu Dragaševiću: “Nadam
se da si ti protiv seobe Muslimana, pa sam slobodan zamoliti te da, ako se može,
da se uopšte zakonom zabraniti ili barem da se ukine ova famozna naredba po
kojoj se naređuje svim vojnim i civilnim vlastima da idu na ruku pri seobi Turaka.
Ta naredba od koje je šteta po državu, a naročito po nas Srbe, nije potrebno da
ti govorim kad se svi Muslimani tretiraju kao Turci, naročito u onim krajevima
gdje je to tumačenje kod sve crnogorske inteligencije - valjda sa računa i svih
državnih organa bez iznimke. Gospode Bože, da li će se jednom početi trezveno
o svemu raspravljati?! Nastavi li ovako i zadnji repovi Muslimana-Srba nestaće”
– cit. prema: S. Bandžović, Iseljavanje Muslimana iz Sandžaka, 36.
928
M. Lutovac piše da etničke promjene u tom kraju nisu bile tako izrazite
“sve do 1924. godine, kada se prilikom nekih lokalnih izgreda i meteža, musli­
mansko stanovništvo u velikom broju iselilo u Bijelo Polje i druge krajeve u dolini
Lima, a mesto njih se naseljavali doseljenici iz Gornjeg Potarja (Kolašina, Polja,
Šaranaca) i susednih sela” - cit. prema: M. Lutovac, Etničke promene u oblastima
stare Raške, Glas SANU, 20, Beograd 1978, 219.
926
927
227
strah, pa bi na prve glasine o iseljavanju iz jednog sela došlo do
pokreta u drugim. Tokom 1925. samo iz Komarana i okolnih mjesta
iseljeno je preko 200 domaćinstava sa 1.000 lica. Iseljene su porodice
Zekovića, Mušovića, Muminovića, Šahovića, Nukovića, Dolaca,
Ćorića, Bjelaka, Dautovića, Imamovića. Mahom su naseljeni u
Erazumu. Tu su svoje utočište potražili i muhadžiri iz Lekovine,
Graba, Bihova Groba, Komarana, Brodareva, Grančareva.929 Ovo
stanovništvo je ka Turskoj išlo preko Makedonije, gdje su se u Skoplju
dobijala potrebna dokumenta. Put preko Makedonije pratile su i
brojne dezinformacije koje su još više otežavale odlazak. Proturale su
se glasine da se, preko Makedonije, može u Tursku otići bez ikakve
dokumentacije, ili se, uz malu novčanu nadoknadu mogu dobiti sva
potrebna dokumenta. Zato su brojne porodice napuštale i ono malo
imovine što su imale i hrlile u Makedoniju, gdje su nabavljale, za
novac, iseljenička dokumenta “na crno”. Dio muhadžira ipak nije
uspio ni da pređe granicu, već je ostajao u Makedoniji, kao i na
Kosovu. Hakija Avdić o tome piše: “Žalosno je, ali je tačno, da je
bilo i takvih porodica, u kojima je bilo i još ne pristiglih djevojaka,
koje su njihovi roditelji morali davati za izvjesne ljude ili mnogo
starije, ili za one koji nisu ni po čemu odgovarali za udaju takvih
djevojaka, samo da bi im se pomoglo u dobijanju parčeta zemlje
kako bi se najskromnije skućili i preživjeli sa ostalim članovima
porodice. Takvi su se slučajevi događali onim porodicama, koje su
se našle na Kosovu i Metohiji”.930
Muslimani iz Crne Gore iseljeni 1924-1925. naselili su gotovo
granične tursko-iračke predjele, oblasti Gemzek Šarkšla, vilajet
Sivas, gdje su uslovi života bili veoma teški. Sudbina se poigravala
sa ljudima koji su iz jedne životne drame ulazili u drugu koja je opet
otvarala nove egzistencijalne probleme, prilagođavanja, prihvatanja
mentaliteta, jezika i kulture nove sredine. Period adaptacije morao
je biti dug i težak jer povratka u stari zavičaj nije moglo biti. Od
dolaska na vlast Kemala Ataturka iseljenici iz Jugoslavije nisu
mogli birati gdje će se naseliti. Po pravilu su upućivani u istočnu
Opisujući svoju posjetu potomcima ovih porodica H. Avdić je
predočavao da su oni žalili za svojim rođacima i zavičajem, citirajući i riječi Ibra­
hima Dautovića: “Bog ubio brda i doline, što su naše oči razdvojile” - nav. prema:
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 176.
930
H. Avdić, Genocid nad Muslimanima u Donjem Kolašinu, 174-176.
929
228
Ana­doliju, gdje su prilike za život bile nezavidne.931 Na području
okru­ga Saramasaklija koji broji preko 75.000 ljudi, više od 70 odsto
stanovništva je porijeklom iz Sandžaka. Među njima je i bio i stari
Husein Martinović koji se sjećao svog polaska iz Bijelog Polja:
“Mene i moje su protjerali iz okoline Bijelog Polja: “Bio je ubijen
neki viđeniji Crnogorac za što su okrivili nas (ubistvo B. Boškovića
1924. godine - prim. S.B.). Nije nam bilo druge nego smo morali
spašavati živu glavu. Ja sam bio dijete od 12 godina. Znam samo da
je protjerano sve živo iz Šahovića, Kolašina i Mojkovca... Pamtim
da su nam dozvolili da ponesemo samo ono što možemo rukama
iznijeti... Do Istanbula, to jest luke Sirkedži, putovali smo više od
šesdeset dana. Domaćini Turci su nas poslali prema Izmiru. Igrom
slučaja zadržali smo se ovdje, na pola puta prema odredištu. Iz naših
kuća su nas otjerale naše komšije, a ovdje su nas dočekali Grci. Na
putu dovde nas je mnogo pomrlo”.932
JMO je u granicama svojih, skučenih mogućnosti, nastojao da
pomogne muslimanskom stanovništvu na ovom području, savjetujući
ih da se ne sele, pišući o njihovom teškom položaju i stradanju.
Značajnijeg uspjeha u tim akcijama nije bilo, ali su one predstavljale
jedan od jasnih vidova neslaganja sa vladajućom politikom.933
Vjerovatno pod uticajem JMO i njenih apela da se stane sa seobama
u Tursku, a imajući u vidu povoljniji položaj Muslimana u Bosni,
povodom više ubistava i naročito pokolja u Šahovićima 1924, došlo
je do iseljavanja dijela muslimanskog stanovništva iz Sandžaka u
BiH, posebno u istočnu Bosnu. Ove migracije u BiH bile su političke
i sigurnosne prirode.934 U Bosnu su se najviše selili, pored preživjelih
Muslimana iz Šahovića i Vraneša, porodice iz pljevaljskog, prije­
Novi Pazar i okolina, Beograd 1969, 296.
J. Bojadžić, Prođoh Bosnom kroz Ajvaluk, “Oslobođenje”, evropsko
nedjeljno izdanje, Ljubljana-Sarajevo 7-14. septembar 1995.
933
Narodni poslanik Sakib Korkut o kampanji režimske štampe i srpskih
stranaka protiv JMO 1921. piše: “Prije svega moram naglasiti, da su ti isti listovi
stalno bili proti našem “nezvanom” miješanju u tamošnje prilike. Oni Sandžak
smatraju interesnom sferom svojih partija i ljubomorno su odbijali svako naše nastojanje, da vršimo kakav bilo uticaj na tamošnje muslimane. Nijesu tako postupali
samo ti listovi. I šefovi njihovih partija dijelili su isto mišljenje, pa nijesu htjeli ni
čuti o tome da je naša organizacija jedini politički faktor, koji može imati prirodna
osnova među tamošnjim muslimanima i jedina njihova prirodna reprezentacija”
- prema: “Novosti”, br. 122, Beograd 27. septembar 1921.
934
A. Purivatra, JMO u političkom životu Kraljevine SHS, 338-339.
931
932
229
poljskog, novovaroškog i pribojskog kraja.935 O tom vremenu velike
nesigurnosti i iskušenja Ilijas Dobardžić 1940. ističe: “Prošlo je
dvadeset godina. Bilo je godina strašnih, bolnih, zabrinjavajućih,
godina gladnih, monotonih i sivih. Sandžak je preživio za taj period
ono što nijedan kraj naše države nije preživio”.936 U takvom stanju,
pojačanim ekonomskim propadanjem, rasli su apatija, nesigurnost i
osjećaj privremenosti koji je sputavao dinamiziranje i unapređivanje
uslova življenja.
Režim je nakon uvođenja diktature nastojao da odvoji Musli­mane
od JMO i da ih veže za novi poredak u Kraljevini Jugoslaviji. Jedan od
koraka u tom pravcu bilo je ukidanje vjerske i vakufske autonomije i
uvođenje u Islamsku vjersku zajednicu prorežimskih ljudi. Uredbom
o privremenoj organizacji vlasti i poslova Islamske vjerske zajednice
Kraljevine Jugoslavije u februaru 1930. ministar pravde je proglašen
935
Mustafa Memić piše 1993. o doseljavanju dijela tog stanovništva u BiH:
“Tragedijom Muslimana u Šahovićima i Pavinom Polju, kada su oko 2.500 žitelja
ova dva mala mjesta uspjeli da izmaknu pred isukanim noževima pomahnitalih
Kolašinaca, nakon što su oko 500 pobijeni i poklani, počinje značajniji pokret
stanovnika bjelopoljskog sreza, najprije prema Pljevljima i Istočnoj Bosni, kao
muhadžiri, a zatim prema Sarajevu. Taj je proces započeo novembra 1924. godine.
Zna se da je 140 porodica sa 400 članova domaćinstava naseljeno pokraj Save,
oko Brčkog, dok su ostalih 2.000 postepeno naseljavali pretežno u Sarajevo. Sa
godišnjim prirastom po prosječnoj godišnjoj stopi od 1,5%, nakon 68 godina od
tog vremena, njihov broj u ovome gradu mogao bi se kretati oko 5.600 stanovnika”
– prema: M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore, u:
Prilozi historiji Sarajeva, Sarajevo 1997, 493; opšir. S. Bandžović, Emigracija
Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941), Simpozi­
jum “Seoski dani Sretena Vukosavljevića”, XV, Prijepolje 1993, 141-142; Isti,
Iseljavanje Muslimana iz Bosne i Hercegovine i Sandžaka u Tursku (1878-1941),
Almanah, br. 1-2, Podgorica 1994, 62-63.
936
On dalje piše: “Nastalo je doba neizvjesnosti i teškog odlučivanja: ili
otići u dalek svijet, u Anadoliju, ili ostati na svome tlu pa i izgubiti glavu. Poslije
su došle seobe, te naše bolne seobe. Za zavičajnim stranama koje nikada nisu
postale tuđe i mrtve, sa bolom čovjeka koji ostavlja svoje pokopane mrtve, groblje
živih i zemlju, ah zemlju otetu, zemlju prokletu, Sandžak, naše su Sandžaklije pošli
kao čergaši tuđih strana, daleko preko tuđih gora i mora” - cit. prema: “Gajret”,
Sarajevo septembar 1940. I. Dobardžić je pjesmu “Suze zavičaja” posvetio
Sandžaklijama koji su se selili u Tursku: “Te ruke suhe i ispružene što zavičaj bi
poslednji put zagrliti htele,/ ruke staračke,/ ruke detinje bele,/ ruke nevestinske,/
ruke barjaci našeg tela/ majstori životnih dela/ jutros nam poslednji put jaglacem mašu./ Oči što su ih kroz život vodile/ suncem i srećom puteve ozarale/ oči
staračke umorne,/ oči sumorne,/ oči nevestinske./ Oči mladenačke što žagre kao
zapaljene vatre,/ oči što čeznu, što mole, što vole,/ oči detine male,/ jutros su za
zavičajem toplo zaplakale” - prema: “Vox”, br. 7, Sarajevo oktobar 1990.
230
vrhovnom upravnom vlašću s pravom nadzora nad organima Islamske
vjerske zajednice. Ne obazirući se na protivljenje reisu-l-uleme
Džemaludina Čauševića, sjedište IVZ je iz Sarajeva premješteno u
Beograd pod neposrednu kontrolu režima. Čaušević je pisao ministru
M. Srškiću da muslimani misle kako je Zakon o IVZ gori od svih
zakona o vjerskim zajednicama. Čaušević je ubrzo penzionisan. Ni
novi, iako prorežimski orijentiran reisu-l-ulema Maglajlić nije ostao
bezosjećajan na zapostavljanje muslimana. U svojim predstavkama
detaljno je iznosio primjere uništavanja muslimanskih grobalja, rušenja
džamija, nedostatka vjeroučitelja, prisiljavanja muslimanske djece da
prisustvuju predavanjima vjeronauke druge vjere ili svetosavskim
proslavama.937 Zbog poražavajućeg stanja u Sandžaku, na Kosovu
i Makedoniji Maglajlić je bio toliko uzbuđen i ogorčen situacijom i
bespravnim položajem muslimana u tim krajevima da je, ne mogavši
čekati da se vrati sa obilaska, dok je još bio na putu, u znak protesta
“podnio ostavku na položaj Reisu-l-uleme i zaprijetio da je neće
povući dok se ne isprave izvjesne nepravde”.938
U Srpskom kulturnom klubu (SKK) tridesetih godina XX vijeka
je isticano, između ostalog, kako je izgradnja puteva i željezničkih
pruga jedan od osnovnih preduslova za integraciju srp­skog kulturnog
prostora. Kao primjer je najčešće spominjan Sandžak kroz koji
nije išao nijedan put koji bi povezivao Srbiju sa Crnom Gorom.
U tom smislu je isticano da putevi kroz Sandžak isključivo služe
kao spona između muslimanskog svijeta u BiH sa muslimanima na
jugu zemlje. Izgradnjom novih puteva trebalo je, pored svega, da se
ekonomski ojača srpski a oslabi muslimanski element, da se odvoje
“Srbi-muslimani” od “muslimana-Arnauta”.939 U ovom klubu je
isticano takođe da je stanovništvo Sandžaka po jeziku “gotovo sve
srpsko”, ali da je po vjeri i osjećanjima različito. Za muslimane u
Sandžaku je pisano: “Oni su našeg jezika i krvi, ali nijesu nacionalno
naši. U masama se smatraju pravim Turcima. Pored toga su zatucani
vjerski fanatici, koji se i danas po vjeri upravljaju u čitavom životu
kao svi orijentalci. Konzervativni su do krajnosti i vrlo zaostao
I. Mužić, Islamska vjerska zajednici u Kraljevini Jugoslaviji, 21-22; M.
Imamović, Opšte karakteristike vjerskog zakonodavstva šestojanuarske diktature,
Glasnik, Rijaset IZ u SFRJ, br. 2, Sarajevo 1991, 153.
938
H. Đozo, Zapažanja sa puta po Sandžaku, Kosmetu i Makedoniji, 461.
939
Lj. Dimić, Srpski kulturni klub između kulture i politike, Književnost,
br. 9-10, Beograd 1993, 893.
937
231
svijet”.940 Istoričar Vasa Čubrilović, sekretar ovog kluba, smatrao
je da u XX vijeku imaju budućnost one zemlje koje su naseljene
samo “vlastitim narodom” te da Kosovo treba naseliti Crnogorcima
“nemirnim stočarskim elementom”, koji su najsličniji Albancima,
te će zato oni najlakše sa njima izaći na kraj, naglašavajući dalje
da se iseljavanjem Albanaca kidala i “poslednja veza između naših
Muslimana u Bosni i Novom Pazaru i ostalog muslimanskog svijeta.
Oni (Muslimani) ostaju verska manjina, jedina na Balkanu, i ta će
činjenica ubrzati njihovo nacionalizovanje”.941 S druge strane, nakon
Sporazuma Cvetković-Maček, među muslimanskim stanovništvom
izvan BiH rastao je otpor cijepanju Bosne i Hercegovine. Mjesni
odbor “Gajreta” u Pljevljima tražio je da BiH postane autonomna
jedinica, kojoj se treba priključiti Sandžak, “pošto Muslimani ovoga
kraja osjećaju da su isto što i Muslimani u Bosni i Hercegovini”,
te da nisu mogli donijeti drugačiju odluku nego da slijede u svemu
“Gajret” i “Muslimane Bosne i Heregovine, čijem su se sastavnom
dijelu uvijek smatrali, pa i danas”. Muslimani u Podgorici su, pak,
smatrali da se “crnogorski Muslimani kao manjina… ne smiju zala­
gati za Bosnu i Hercegovinu”.942
Legalizacija iseljeničkog pokreta
Iseljavanje muslimana iz Kraljevine SHS ozakonjeno je na
osnovu člana 55. Zakona o državljanstvu, donešenog 21. septembra
1928. godine. Taj član sadrži slijedeće odredbe: “Državljanstvo
stanovnika nekadašnjih krajeva turske carevine, koji su posle
ratova od 1912. i 1913. godine prisajedinjeni određuje se po ovim
propisima:
Postali su državljanima Kraljevine oni nekadašnji turski poda­
ni­ci koji su 25. avgusta 1913. bili žitelji koje opštine na teritoriji
pri­sajedinjenoj od strane predjašnje Kraljevine Srbije, kao i oni,
koji su bili 8. novembra 1913. god. žitelji koje opštine na teritoriji
Lj. Dimić, Srpski kulturni klub između kulture i politike, 859.
“Mladina”, br. 49, Ljubljana 19. novembar 1988; “Monitor”, br. 55,
Podgorica 8. novembar 1991; B. Horvat, Kosovsko pitanje, Zagreb 1988, 45-47; S.
Međedović, Muslimani Crne Gore između ustava i nacionalističke zbilje, u: Identitet Bošnjaka-Muslimana, Plav 1995, 24-25; “Nedeljni telegraf”, br. 22, Beograd
25. septembar 1996.
942
M. Memić, Sarajevo kao migracioni centar Muslimana iz Crne Gore,
499-500.
940
941
232
anektiranoj od pređašnje Kraljevine Crne Gore, i koji su to ostali do
1. decembra 1918. godine. Licima koja su se iselila u Bugarsku, ako
se vrate u zemlju u roku od tri godine od stupanja na snagu ovog
zakona, priznaće državljanstvo svojim rešenjem Ministar unutrašnjih
dela. Nesloveni, koji su u smislu drugog stava ovog paragrafa postali
državljani Kraljevine, prestaju to biti, ako u roku od pet godina od
stupanja na snagu ovog zakona izjave kod nadležne prvostepene
upravne vlasti da istupaju iz državljanstva. Prvostepene upravne
vlasti dostaviće rečene izjave vojnim i opštinskim vlastima, koje su
dužne doti­čnog odmah izbrisati iz vojnih i opštinskih spiskova. Ova
će lica biti dužna odseliti se iz Kraljevine u roku od jedne godine od
dana učinjene izjave pri čemu će moći slobodno od svake dažbine
poneti sva svoja pokretna dobra. Ministarski savet će na predlog
Ministra unutrašnjih dela propisati olakšice ovim iseljenicima za
iseljenje i za prodaju njihove imovine”.943 Do oktobra 1935. broj lica
koja su po osnovu 55. člana Zakona o državljanstvu iz 1928. istupila
iz državljanstva iznosio je 21.500, odnosno 4.940 porodica.944
Zvanični podaci o iseljavanju muslimanskog stanovništva
u međuratnom periodu su nepotpuni i nesigurni. Delegat SHS u
Istanbulu dostavio je krajem januara 1920. podatak da je samo u
Smirni sa okolinom bilo 30.000 Albanaca, ranije doseljenih iz
“Albanije, Sandžaka, Stare Srbije i Makedonije”.945 Zvaničnici
Kraljevine SHS su 1929. informisali Društvo naroda da je “tokom
poslednjih godina” iz “Južne Srbije” (sa Kosova, iz Sandžaka i
Makedonije) emigriralo u Tursku samo 500 porodica, a u Albaniju
svega “40 kuća”. Prema istom izvoru tokom 1929. država je “u cilju
ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1934, f. 20,
pov. br. 330.
944
ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1934, pov.
br. 1426. Iz Političkog odeljenja u Ministarstvu inostranih poslova Kraljevine Ju­
goslavije informisali su 5. decembra 1938. kraljevsko poslanstvo u Ankari da je
Ljatifović Mehmet sa porodicom prilikom traženja pasoša za iseljenje u Tursku
dao izjavu o istupu iz jugoslavenskog državljanstva za sebe i članove porodice,
pa se na osnovu toga poslanstvo moli da “Ljatifoviću i članovima njegove porodice, u slučaju traženja, ne izdaje vizu za povratak u Kraljevine” - ASSIP, PO,
Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1939, br. 25312.
945
V. Jovanović, Jugoslovenska država i Južna Srbija 1918-1929, Beo­
grad 2002, 205. Po procjenama albanskih demografa, između dva svjetska rata,
sa Kosova je odseljeno oko 50.000 Albanaca u Albaniju i oko 250.00 u Tursku
– vidi: M. Blagojević, Iseljavanje Srba sa Kosova: trauma i/ili katarza, u: Srpska
strana rata: Trauma i katarza u istorijskom pamćenju, Beograd 1996, 236-237.
943
233
iseljavanja” izdala svega 36 pasoša za Tursku i 14 za Albaniju.946
Po­datke o spoljnim migracijama stanovništva države, u tom vre­
menu, prikupljao je Iseljenički komesarijat u Zagrebu. Smatra se
da je njihov kvalitet problematičan, jer su podaci o iseljenicima
“verovatno potcenjivani”. Broj iseljenika u vanevropske zemlje je,
po navodima ovog komesarijata, 1921-1939. iznosio 195.938 ili
prosječno 10.313 godišnje. Ima nekih procjena da je 1919.-1929. iz
zemlje emigriralo oko 240.000 lica, a 1930-1938. još 127.300 lica.
Podaci o iseljenicima u evropske zemlje postoje tek od 1927. godine.
Njihov broj je 1927-1939. iznosio 170.667 ili 13.128 godišnje.947
Po zvaničnim jugoslavenskim statističkim izvorima 1927.-1939. u
Tursku je iseljeno 19.379, a u Albaniju 4.322 jugoslovenska drža­
vljanina.948 Dr. H. Bajrami iznosi da je od 1928. do oktobra 1935. u
Tursku iseljeno 31.000 muslimana sa Kosova i Sandžaka, kao i da
je te godine Turska bila spremna da primi još 15.000 emigranata.949
Postoje i procjene da se od 1931. do 1948. u Tursku iselilo oko 10.000
Muslimana i 20.000 Turaka “ako ne i više”.950 Nisu rijetki istraživači
migracija stanovništva između dva svjetska rata, kao i iz vremena
Jugoslovenska vlada je u svom memorandumu isticala da ni jedan odsto
iseljenika nije prodao imanje hrišćanima, već svojim sunarodnicima koji su osta­
jali u “Južnoj Srbiji”, što je išlo u prilog tezi zvaničnog Beograda da država nije
podsticala iseljavanje muslimana; opšir. B. Gligorijević, Položaj Šiptara u Jugoslaviji i odluka Saveta Društva naroda, Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-2,
Beograd 1998, 237-238.
947
Razvitak stanovništva Jugoslavije u posleratnom periodu, Beograd
1974, 23.
948
B. Gligorijević, Između pravoslavlja i katoličanstva - Islam u Jugoslaviji 1918-1941, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), Beograd 1997, 444. D.
Alimpić i M. Bjelajac objavljuju iste podatke, nastojeći da opovrgnu navode o
masovnim iseljavanjima u Tursku, ističući kako je Državna statistika Kraljevine
Jugoslavije objavila, ne navodeći nacionalnost, za sve godine od 1927. do 1939. u
Tursku iseljeno ukupno 19.279 a u Albaniju 4.332 lica iz Hrvatske, BiH, Sandžaka,
Kosova i Makedonije – vidi: D. Alimpić i M. Bjelajac, Sve je više Albanaca na
brodu “Mejflauer”, “Duga”, br. 1699, Beograd 29. avgust-11. septembar 1998.
949
H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 18-19. Dio muhadžirskih
porodica iz Sandžaka naseljen je i u vulkanskim oblastima El-Aziza i Erzinđana,
gdje su bili izloženi čestim epidemijama; opšir. S. Bandžović, Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Jugoslavije u Tursku između dva svjetska rata, Almanah,
br. 17-18, Podgorica 2001, 171-224.
950
B. Kočović, Žrtve Drugog svetskog rata u Jugoslaviji, Sarajevo 1990,
95. Tim Džuda navodi da je iz Vardarske Makedonije 1924.-1933. emigriralo oko
100.000 muslimana - vidi: T. Džuda, Srbi: Istorija, mit i razaranje Jugoslavije,
Beograd 2003, 78.
946
234
socijalističkog perioda, koji nisu čak ni evidentirali muslimanske
iseljenike.951
Iseljavanje muslimana iz Makedonije i sa Kosova iskoristili
su mnogi da jeftino kupe velike površine plodne zemlje. Sreten
Vukosavljević, visoki predstavnik agrarnih vlasti, i sam je savjetovao
makedonske seljake da prisvoje zemlju svojih aga i begova “i tako
stave državnu vlast pred svršen čin”.952 Dr Hakif Bajrami navodi da
su vlade u Beogradu stajale iza pospješivanja iseljavanja iz Sandžaka
jer je tamošnje muslimane bilo nemoguće asimilirati “to jest pretvoriti
ih u Srbe”. U tom smislu razmišljalo se i o vladinom zaduživanju i
vanrednim kreditima, čak i u inostranstvu, preko kojih bi se omogućilo
pravoslavnom stanovništvu da pokupuje zemlju od iseljenika.953
Sarajevska “Pravda” je 3. aprila 1925. objavila članak o prinudnom
iseljavanju muslimana, i velikoj neizvjesnosti koja je vladala među
muslimanima van BiH. List je takođe prezentovao i neke podatke
objavljene u beogradskoj štampi o iseljavanju 60.000 lica u Tursku,
pozivajući pritom muslimane da se ne sele, jer sa Turskom nije bio
zaključen nikakav sporazum po tom pitanju. Međutim, seobe nisu
zaustavljene. Zvanična politika je iseljavanje tumačila kao pokret
za zaradom i zaposlenjem, za spajanjem porodica.954 Beogradska
“Politika” je još 1923. pisala kako odlazak muslimana u Aziju ima
i ekonomske posljedice po zemlju, jer su sa sobom ponijeli mnogo
novca.955 Iseljenički pokreti muslimana ka Turskoj su zbog svoje
očiglednosti, shodno preuzetoj praksi iz XIX vijeka, zvanično
neprestano tumačeni vjerskim, ekonomskim i kulturnim razlozima,
dok o onim temeljnim: diskriminatorskim mjerama, političkim,
policijskim i drugim pritiscima, shodno dugotrajnoj matrici, nije
govorilo.
UAtini je 1929. na 27. svjetskom kongresu mira, bilo dogovoreno
da se sazove konferencija balkanskih zemalja, jer se “jedino stva­
V. Grečić, Spoljna migracija stanovništva Jugoslavije, u: Jugoslovenska
država 1918-1998, Beograd 1999, 329-331; opšir. S. Bandžović, 20. Yüzyil’da Sirbistan Ve Karadağ’dan Müslüman Göçleri, u: Muhacirlerin Izinde – Boşnaklar’in
Trajik Goç Tarihinden Kesitler, Ankara 2003, 73-83.
952
Upor. Đ. Krstić, Kolonizacija u južnoj Srbiji, Sarajevo 1928, 5; Lj.
Božić, Agrarna politika, Sarajevo 1974, 324; J. Trifunovski, Međuratna kolonizacija Srba u Makedoniji, Beograd 1991, 10.
953
H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 9.
954
H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 13.
955
“Politika”, Beograd 6. avgust 1923.
951
235
ranjem saveza među balkanskim državama može obezbijediti sve­
strani razvitak balkanskih naroda i na Balkanu konsolidovati delo
mira”. Prva konferencija predstavnika nevladinih, ali i od vlada
podržanih organizacija i ustanova iz Jugoslavije, Bugarske, Grčke,
Rumunije, Turske i Albanije održana je u oktobru 1930. u Atini.
Druga konferencija održana je u oktobru 1931. u Istanbulu i Ankari.
Kemal Ataturk je na završnoj sjednici ove konferencije rekao da je
Osmansko carstvo zakopano u istoriji, ali i da “balkanski narodi
imaju zajedničke pretke, iste krvi su i bliske rase, i da su svi došli
iz Centralne Azije”. Treća konferencija je održana u oktobru 1932.
u Bukureštu, a četvrta u novembru 1933. u Solunu. Pitanje zaštita
manjina, pokrenuto na Trećoj konferenciji dovelo je do konfrontacije,
kriza i rascjepa u ovom pokretu. Jugoslavenska delegacija je pokušaje
internacionalizacije manjinskog problema, odbila smatrajući ih
“zabadanjem trna u zdravu nogu”, odnosno “polugom za razrivanje
Balkana” i putem da se izvrši revizija mirovnih ugovora na štetu
Jugoslavije. Pored manjinskog problema, nepovjerenje između
balkanskih država pojačano je mjerama za učvršćenje Male Antante,
956
poduzetim u februaru 1933., u kojoj su bile samo neke od njih.
Nakon grčko-turske razmjene stanovništva, dalje konvencije
između Turske i balkanskih država regulisale su emiraciju novih
kontigenata muslimanskog življa. Cjelokupna problematika osman­
skog nasljeđa u balkanskim državama i evolucija od millet-a u
naciju, ustvrđuje M. Dogo, muslimanskih manjina između tradicije
i modernog duha, kondenzovana je u stavovima grčke vlade da je
zadatak Društva naroda da očuva postojeće etničke kulture, a ne da
stvara nove. Vlasti u Ankari su i same namjerno održavale nejasnom
razliku između “muslimanskog” i “turskog”, što je bilo očigledno 1934.
kada je u turskom parlamentu bilo najavljeno da su zamišljeni ciljevi
politike repatrijacije sa Balkana trebali obuhvatiti ukupno 400.000
Turaka iz Rumunije, 1.000.000 iz Bugarske i 800.000 iz Jugoslavije.
Pitanje repatrijacije je za tursku vladu bilo racionalizovano, lišeno
emocija i rezervi, osim onda kada se odnosilo na numerički kapacitet
apsorbovanja iseljeničkog talasa.957 Muslimanske manjinske zajednice
Opšir. Č. Đurđević, Kratak pregled Balkanskog pokreta i rada tri prve
konferencije, u: Treća Balkanska konferencija, Beograd 1934, 13-14; Isti, Predgovor, u: Četvrta balkanska konferencija, Beograd 1935, 3-4; Ž. Đorđević, Balkan
između rata i razvoja, u: Balkan posle Drugog svetskog rata, 329-331.
957
M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi
između dva svetska rata, u: Islam, Balkan i velike sile (XIV-XX vek), 459.
956
236
su, u sklo­pu širokih akcija deosmanizacije Balkana, bile podvrgnute
konvergentnim politikama protjerivanja i “repatrijacije”. U tadašnjoj
publicistici primjenjivana je ideologizovana terminologija: nazivali
su ih “odgođenim izbjeglicama”, podrazumijevajući pod tim da
je riječ o ljudima koji su privremeno bili umakli “normalnom”
tretmanu razmjene. U Turskoj je, pak, bio odomaćen izraz “politika
repatrijacije” koja je sintetizovala etno-teritorijalnu viziju domovine,
drastično diskontinuiranu u odnosu na osmansku istoriju i tradiciju,
i u odnosu na egzistencijalno iskustvo tog stanovništva.958 Ataturk
je govorio da su muhadžiri turska “nacionalna uspomena na zemlje
koje smo izgubili”.959 Turska je 1927. imala 13,648.270 stanovnika,
od kojih je bili 86 odsto onih koji su govorili turski. Po popisu iz
1935. ova država je imala je 16,188.767 stanovnika.960
U Atini je 9. februara 1934. zaključen savez između Jugoslavije,
Turske, Grčke i Rumunije, s ciljem da se održi teritorijalni poredak
na Balkanu pred revizionističkim zahtjevima pojedinih država,
prije svega Bugarske, iza koje je stajala Njemačka. U okviru ovog
sporazuma započeli su i jugoslovensko-turski pregovori oko iseljavanja
muslimana, mahom Albanaca, u Tursku.961 Turska je u junu 1934.
donijela Zakon o kolonizaciji koji je obuhvatio i pi­ta­nje naseljavanja
muslimana sa Balkana, te je u njegovom duhu i pregovarala sa
svojim susjedima. Ona je 1935.-1936. širom otvorila vrata dolasku
muhadžira. Bilo je predviđeno doseljavanje oko 600.000 muslimana
iz njenih nekadašnjih balkanskih provincija.962 Republikanske vlade
u Turskoj smatrale su nekadašnje osmansko-muslimanske podanike
i njihove potomke na Balkanu potpuno legitimnim da se nasele u
Turskoj i uživaju potpuna prava, poput etničkih Turaka. Liberalna
imigraciona politika turskih vlada prema muslimanima sa Balkana
M. Dogo, Balkanske nacionalne države i pitanje muslimana, Godišnjak
za društvenu istoriju, br. 3, Beograd 1995, 361.
959
Mehmet Ali Kiličbaj, turski istoričar ekonomije i politolog, 1997. piše:
“Turska je u većoj meri proizvod Balkana, nego Srednje Azije… Danas u našoj
zemlji žive, naravno, ljudi čiji su preci došli iz Srednje Azije, ali ima i onih ko­
jima su preci prispeli s Balkana. Kojih li je više? Nesumnjivo ovih drugih. To pred­
stavlja neizbežan i neporeciv drugi oslonac evropstva Turske. Balkan je ostavio
duboke tragove u turskom etničkom, kulturnom i društvenom biću” – cit. prema: D.
Tanasković, Neosmanizam: doktrina i spoljnopolitička praksa, Beograd 2010, 88.
960
D. Mihajlović, Privreda savremene Turske, Beograd 1937, 7-8.
961
M. Imamović, Bošnjaci u emigraciji, Sarajevo 1996, 266.
962
ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1935, pov. br.
544/35.
958
237
ohrabrivala je nacionalističke vlade u balkanskim zemljama da
koriste razna sredstva prisile da se “oslobode” svojih muslimanskih
građana.963 Ruždi Aras, turski ministar inostranih poslova, u septembru
1935. je izjavio, u razgovoru sa predstavnicima jugoslovenske
vlade u Ženevi, da je Turska sa Rumunijom zaključila sporazum
o iseljenju više desetina hiljada muslimana iz Dobrudže u Tursku.
Po njegovim podacima, u Bugarskoj je bilo oko 1,200.000 Turaka
i Pomaka, ali da Turska nije željela da se oni iseljavaju, već da je
trebalo i dalje da ostanu u Bugarskoj. U pogledu Jugoslavije Aras je
izjavio da se dogovorio sa ranijim ministrom Jeftićem o iseljavanju
“turskog i ostalog muslimanskog neslovenskog življa iz Jugoslavije”
te da je bio načelno postignut sporazum da to iseljavanje favorizuje
Jugoslavija.964
Pregovori jugoslovenske i turske vlade oko planskog iselja­va­
nja “turskog stanovništva” započeli su još 1930. godine. Načelna
saglasnost je bila postignuta godinu dana kasnije.965 U novembru 1933.
u Beogradu je potpisan jugoslovensko-turski ugovor o prijateljstvu,
nenapadanju i arbitraži. Tom prilikom su riješena i pitanja oko
napuštenih “turskih imanja” u “Južnoj Srbiji”. Ona su uzeta pod
sekvestar kao bezvlasnička, kao i ona agrarnih turskih optanata ko­
ja su pala pod udar agrarne reforme.966 Jugoslavija je još 1934. na­
pravila projekat o iseljavanju, ujedno nastojeći da u pregovorima sa
K. Karpat, Građanska prava muslimana Balkana, 95.
Ivo Andrić, savjetnik u jugoslavenskom ministarstvu inostranih poslova,
o tome je informisao 26. septembra 1935. jugoslavensko poslanstvo u Ankari: “Iseljenici bi sobom mogli poneti svoju pokretnu imovinu (lične stvari, poljoprivredni
inventar, itd.). Što se tiče nepokretnosti, one bi se imale proceniti na izvestan način
za svaki konkretni slučaj i te sume ne bi naša država ustupila iseljenicima, nego bi
otvorila Turskoj jedan kredit za kupovinu robe u Jugoslaviji. Iseljenici kad dođu
u Tursku dobili bi za odgovarajuće sume zemljišta u Turskoj, a turska država
bi se služila kreditom u Jugoslaviji za podmirenje svojih privrednih, trgovačkih
i državnih potreba (na pr. za kupovinu konja). Najzad g. Ruždi Aras je izjavio,
da Turska treba stanovništvo i da je voljna da primi od nas ne samo Turke nego
i stanovništvo koje je srodno po mentalitetu turskom” - opšir. I. Andrić, Diplomatski spisi, Beograd 1992, 134-135; S. Bandžović, Prilog političkoj biografiji
Ive Andrića, “Has”, br. 84, Novi Pazar 21. novembar 1999; Isti: O doktorskoj
disertaciji i nekim diplomatskim spisima Ive Andrića, u: Andrić i bošnjaštvo, Tuzla
2000.
965
Ž. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, Istori­
jski glasnik, br. 2-3, Beograd 1964, 125.
966
D. Mihajlović, Privreda savremene Turske, 139.
963
964
238
Turskom riješi “pitanje” muslimana iz “Južne Srbije” , kao što su to
planski “rješavale” Grčka, Bugarska i Rumunija.967
Krajem 1934. na put iz Jugoslavije u Tursku krenule su brojne
porodice.968 U avgustu i oktobru 1935. iz andrijevačkog sreza ise­
lilo se u Tursku 5 porodica sa 13 članova, iz beranskog dvije sa
devet članova, bjelopoljskog 31 porodica sa 161 članom, a iz
pljevaljskog 14 sa 63 člana.969 Tokom 1935. iseljavaju se brojne
muslimanske višečlane porodice iz bjelopoljskog kraja (Zaton,
Tucanje, Godijevo, Ivanja, Brestovik) kao i samog Bijelog Polja.
Tako, između ostalih, odlazi u Tursku Hamdija Nišić sa još pet
članova porodice, porodice Nušida Ruhovića (5), Naila Hasića
(5), Tahira Ljuce (6), Adema Kurtovića (3), Džema Begovića (6),
Mustafe Kurtovića (2), Zena Ćorovića (1), Hasa Hajdarpašića (6),
Na kongresu evropskih muslimana, održanom polovinom septembra
1935. u Ženevi, predstavnici muslimana iz Jugoslavije, iz njenih “južnih krajeva”,
isticali su kako se, nakon balkanskih ratova, iselio znatan broj muslimanske in­
teligencije, učitelja i vjeroučitelja, te da je narod ostao bez vođstva, obezglav­
ljen i pometen, ustvrđujući da su seobe nastavljene i nakon Prvog svjetskog rata
“naročito prosvjećenih slojeva” – prema: Izvještaj delegata IVZ Kraljevine Jugoslavije na Kongresu evropskih muslimana u Ženevi 12-15. septembar 1935,
Glasnik Vrhovnog starješinstva IVZ Kraljevine Jugoslavije, br. 10-11, Beograd
oktobar-novembar 1935.
968
ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1934, f. 4, pov.
19720, pov. br. 30179. Iselile su se, pored ostalih, porodice Lata Đešovića iz Plava,
Džema Kurtagića iz Gusinja, Ethema Kurtagića iz Gusinja, Mana Redžepagića iz
Plava, Sinana Avdovića (5) iz sela Tare (opština Pljevlja), kao i Huseina Avdovića,
Adema Tice (3) iz sela Zagradine (Priboj), Alije Avdagića iz Plašča (Priboj),
Dževahire Bajramović iz sela Zvijezde (opština Prijepolje), Beće Teminovića,
Šerife i Sejde Teminovića iz istog mjesta, Šeće Halilovića iz sela Stranjani, Rasi­
ma Kurtovića iz sela Zavinograđa, Rašida Đapovića iz Brodareva, Halila Bjelaka
iz Orošca, Nala Plaškovića iz sela Brajkovac, Arifa Dautovića iz sela Ivezići. Iz
sela prijepoljskog kraja iselile su se porodice Mahmuta Nukovića, Zinete Drnde,
Redže Bokorovića, Fatime Mehonjić. Iz bjelopoljske opštine su se iselile porodice
Nušida Ruhovića, Naila Hasića (6), Tahira Ljuce (7), Adema Kurtovića (5), Deme
Begovića (11), Mustafe Kurtovića (3), Zene Ćorovića, Hase Hajdarpašića, Kahre
Puhovića, Raifa Ćeranića, Elmaza Isovića, Ise Kurtovića, Đule Bijorčić, Sma­
je Mujanovića, Bekteša Mučevića, Redže Idrizovića, Ime Idrizovića, Kambera
Bembovića, Huzera Musića, Alje Crnovršanina, Hajre Eminovića, Ruše Bihorca,
Nasufa Kolašinca, Bajrama Ćeranića iz sela Zaton, Azema Šukurice i brojne druge
porodice; opšir. H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 26-27.
969
Š. Rastoder, Kratak pregled iseljavanja muslimana iz Crne Gore u Tursku, Zbornik izlaganja sa Okruglog stola o crnogorsko-turskim kulturološkim i uk­
upnim civilizacijskim prožimanjima (Podgorica 16. maj 2009.), Forum Bošnjaka/
Muslimana Crne Gore, specijalno izdanje, Podgorica decembar 2009, 31.
967
239
Kahra Puhovića (4), Raifa Ćeranića (6), Elmaza Isovića (1), Isa
Kurtovića (1), Ahmeta Kijameta (5), Đule Bihorčić (1), Smaja
Mujanovića (2), Zeća Ćeranića (3), Ima Idrizovića (4), Kambera
Bembovića (2), Huzeira Musića (6), Alja Crnovršanina (4), Bajazita
Šabotića, Smaila Šabotića (6), Bekteš Mučević (sam). Iz gusinjskog
kraja odlaze porodice Muha Hota (1), Šaba Hota (2), Šaba Lalića
(sam), Ramo Redžepi iz Plava (sam). Iz Nefer Tare odlaze porodice
Ahmeda Bećovića (4), Nazifa Avdovića (3), Rašida Avdovića (5),
Latifa Avdovića (5), Sulja Bećovića (2), Paša Karovića (3), zatim
Meha Alića (5), Avdije Hasanbegovića (3), Hamed Dizdarević (sam)
iz Pljevalja.970 Iseljavaće se i nikšićki muhadžiri koji su svojedobno
bili naseljeni u Hasanbegovu, selu u Skopskoj kotlini, blizu Skoplja.
Bila je to velika muhadžirska enklava, nastala nakon 1877-1878. od
doseljenika iz Nikšića, Kolašina, Nevesinja, Gacka i drugih mjesta u
Hercegovini.971 Od 1935. su počele da kruže glasine o jugoslovenskoturskim pregovorima o masovnom preseljavanju muslimana koje
bi, naravno, obuhvatilo i mnoge etničke Albance.972 Već te godine
u Beogradu se održavaju sastanci na visokom državnom nivou na
kojima se razmatraju sve opcije za iseljavanje muslimana iz “Južne
Srbije”.973 Na iseljavanju naročito Albanaca bili su angažovani i
ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, Lista iseljenih
u Tursku 1934/5; H. Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 22-23; 32-36.
Džemil Krvavac 1935. piše: “A groznica hidžretska trese. Zaneseni blagostanjima
Turske, podignutim na jednu visoku i sumnjivu potenciju, neobaviješteni o istini,
prodaju oni imanja bud ni zašto. Slikaju se, možda prvi put, u šeširu ili kačketu i
ovi bijednici, da vidi Kemal kako su uznapredovali. Na rastanku pozdravljaju se sa
znancima i prijateljima da bi i ove po dolasku u nenaseljene dijelove Turčije lakše
prevukli obećavajući im zlatna brda. A oni jedva čekaju glas iz “spasonosnog vilajeta” - cit. prema: Dž. Krvavac, Zaboravljeni sandžački muslimani, “Iseljenički
glas”, I, 3, Sarajevo 18. oktobar 1935.
971
Tokom 1934.-1935. iz ovog sela su se u Tursku iselili Cano Rakuljica
sa braćom Džemailom i Mašom i njihovom porodicom u Izmir, braća Sefo, Ćazo,
Jazo sa porodicom u Izmir, Halim Beganov, Mustafa Džindo, Emin Pala, Subhija
sa braćom, sestrom i majkom Hafizom, “Hajrovica sa sinovima, Avdija Nocin sa
Jusufom i Ejupom i šćerkom Muradijom u Bursu, Rapuš i Šida sa djecom, Fetah,
Latif, Kadrija, Fata, Hasib i drugi u Izmiru, Šuko, Adem Jahov, Zekir SadikovMešić sa sinovima, Muradif, Rasim, Džemila i Mithad, Nazif Ljaljov, Hamdija,
Hadžo sa Hakom i još ostalih muhadžira” – cit. prema: R. Škrijelj, Muhadžiri
Nikšića u Makedoniji, Almanah, br. 21-22, Podgorica 2003, 230-231.
972
M. Dogo, Muslimani kao etničke i verska manjine, 462.
973
ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1935, f. 4, pov.
br. 22761.
970
240
jugoslovenski vojni organi. Prema ovim izvorima, u interesu zemlje
je bilo da se što više neslovena iseli iz zemlje, te je zato trebalo činiti
razne olakšice kako bi iseljavanje bilo masovnije.974 Ova populacija
je bila težak, skoro nerješiv problem za državu koja je pokušavala da
ga otkloni različitim metodama.
Turska štampa je povodom doseljavanja muslimana iz bal­ka­nskih
zemalja ukazivala 1937. da je nestanak Osmanskog carstva nametnuo
potrebu da “pristupimo useljavanju naše jednokrvne braće, koji su
ostali izvan granice svoje prave otadžbine Turske. To je neke vrste dug
koji smo počeli da malo po malo plaćamo, blagodareći budžetskim
kreditima, koji se svake godine odobravaju u tu svrhu. Primjena
emigracione politike predstavlja jedan od najdelikatnijih problema i
vlada tu pridaje svu onu važnost koju zaslužuju. Mi moramo dozvoliti
godišnji ulaz u zemlju samo onolikom broju emigranata koliko smo u
stanju da smjestimo. Ograničenost raspoloživim sredstvima, međutim,
smanjuje nužno smještaj emigranata. Kada ćemo, dakle, smjestiti jedan
i po do dva miliona ove naše braće, uz godišnji ritam useljavanja od 15
do 20 hiljada? Mi smo mišljenja da se ovo pitanje okonča sa najvećim
poletom u roku od osam do deset godina”.975
Turska nije bila zadovoljna konvencijama o iseljavanju mu­
sli­mana iz Rumunije zbog nedovoljno preciziranih stavova o fi­na­
Shperngulja e Shqiptareve gjate shekujve, II, Prishtine 1997, 209. U
jednom armijskom dokumentu iz 1936. tim se povodom daju određene instrukcije:
“Da se sva lica neslovenskog porekla sa teritorije Sandžaka, Kosova i Makedonije
(nekadašnji krajevi pod Turskom carevinom) kao i onih anketiranih i zauzetih od
bivše Kraljevine Crne Gore koja žele da se koriste odredbama Zakona, član 55.
Zakona o državljanstvu, oslobode: od regrutovanja, upućivanja u kadar, pozivanja
na vežbu i manevre i davanje komore od momenta date njihove izjave ili izjave
njihovih roditelja, da će cela porodica zauzvek iseliti iz naše zemlje. One koji se
već nalaze na odsluženju kadrovskog roka odmah otpustiti iz kadra po prijemu
gore navedene izjave, kako njihove tako i njihovih roditelja. Ovakva lica mogu
se koristiti ovom povlasticom u roku od jedne godine dana, računajući od dana
podnošenja molbe, odnosno izjava za iseljenje. U slučaju da se pojedinci ne isele
u roku od godinu dana, takvi ne mogu uživati ovu povlasticu i služe rok službe u
kadru po stavu 1. član 45. Zakona o ustrojstvu Voj. i Morn. pošto ih treba smatrati
da su pokušali da izbegnu služenje u kadru”; opšir. Ž. Avramovski, Prilog pitanju
talijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, 136-137; A. Hadri, KPJ na Kosovu i Metohiji
do aprilskog rata 1941. godine, Tokovi revolucije, V, Beograd 1970, 361-362; H.
Bajrami, Nasilje nad Muslimanima Sandžaka, 47-48.
975
A. Avdić, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju muslimanskog
stanovništva u periodu između dva svetska rata, 123.
974
241
nsijskim obavezama rumunske strane. Žalili su se da nije u sta­
nju da osigura sredstva za podmirenje troškova oko naseljavanja
novog stanovništva. Zbog učestalih turskih predstavki, Stalni savjet
Balkanskog sporazuma je na svojoj sjednici krajem februara 1938.
donio odluku da se održi konferencija predstavnika Turske, Rumunije
i Jugoslavije, kao zainteresiranih zemalja, uz prisustvo grčkih
posmatrača. Cilj ove konferencije bio je da ispita sve mogućnosti
oko iseljavanja muslimana iz Rumunije i Jugoslavije u Tursku, kao
i da se toj državi osiguraju neophodna finansijska sredstva. Kon­
ferencija je počela sa radom polovinom juna 1938. u Istanbulu.976
Za vrijeme ovog skupa vođeni su i bilateralni jugoslovensko-turski
pregovori oko iseljavanja “turskog” stanovništva. Ovi pregovori su
održani u Istanbulu od 9. juna do 11. jula 1938. godine. Ukupno je
održano osam sjednica. Konferencijom je predsjedavao Hasan Haka,
predsjednik turskog odsjeka u Ekonomskom savjetu Balkanskog
sporazuma. Jugoslovensku delegaciju su predvodili Milan Ristić,
šef Balkanskog odsjeka Ministarstva inostranih djela i Vojislav
Marovčević, inspektor Ministarstva poljoprivrede. Pregovorima
su prisustvovali i predstavnici Grčke i Rumunije. Na jednoj od
prvih sjednica Milan Ristić je objašnjavao motive Jugoslavije za
iseljavanjem stanovništva: “Mi u našoj zemlji, a osobito u južnoj
Srbiji imamo brojnu muslimansku populaciju turskog porijekla.
Uprkos izuzetno liberalnom režimu u Jugoslaviji, ova populacija već
duže vreme pokazuje tendenciju za iseljavanjem u Tursku… Želeći
da udovolji željama ove populacije jugoslovenska vlada je pre godinu
dana predložila vladi Republike Turske da zaključe Konvenciju koja
bi regulisala pitanje iseljavanja Turaka iz Jugoslavije”. Ristić je dalje
istakao da je pitanje iseljavanja za Jugoslaviju ekonomsko-socijalni
problem, budući da postoji dosta siromašnog seoskog stanovništva,
koje čeka da mu se dodijeli zemlja. Pošto je njihovo izdržavanje
veliki teret za zemlju, to je vlada odlučila da mu dodijeli obradivu
zemlju koja bi ostala iza onih iseljenika koji odlaze u Tursku, gdje,
opet ima mnogo obradive zemlje koju niko ne obrađuje, te da je zato
Turskoj nužno muslimansko stanovništvo iz balkanskih zemalja.977
Oštro postupanje sa manjinama bilo je od vitalnog značaja za
“Politika”, Beograd 14. jul 1938.
A. Hadri, Kosovo i Metohija u Kraljevini Jugoslaviji, Istorijski glasnik,
br. 1-2, Beograd 1969, 75-76; A. Avdić, Opšti pogled na migraciona kretanja
muslimanskog stanovništva na Balkanu, 163; opšir. S. Bandžović, Iseljenička
politika balkanskih država i pitanje muslimana (1878-1941), Almanah, br. 29-30,
Podgorica 2005, 187-234.
976
977
242
beogradski režim zbog kontrole nad znatnim dijelovima zemlje i
nacionalne teritorije.978 Državni organi došli su 1938. predviđali da
će, ako se ne preduhitre, Albanci u Jugoslaviji za 20 godina, zbog
prirodnog priraštaja postati nesavladivi. Komanda III armijske
oblasti predlagala je iste godine da se kod iseljavanja, koje treba
“sprovesti ga smišljeno, sistematski, ali pri tome i energično” mora
imati u vidu da se “prvenstveno isele Arnauti iz pogranične zone,
zatim oni iz ostalih oblasti i najzad Turci. Iako Turci nisu nesigurni,
njihovo iseljavanje je potrebno da se olakša iseljavanje Arnauta”.979
U jednom drugom dokumentu iz vojnih izvora, u aprilu 1939. se
navodi: “Oduzimanje zemlje Arnautima, kao i saznanje da su oni
na našoj teritoriji stalno nepoželjan element, uticaće svakako vrlo
povoljno na širenje propagande u korist Italije... Ovakvo stanje moglo
bi se paralisati na dva načina: ili ih što pre iseliti sa naše teritorije,
ili pak zadovoljiti njihova traženja u materijalnom pogledu”.
Nezadovoljstvo Albanaca je bilo veoma izraženo.980
Jugoslovensko-turski pregovori su završeni 11. jula 1938. go­
dine, kada je parafiran tekst Konvencije (“Convention”) o iseljavanju
iz “Južne Srbije” u Tursku “jugoslavenskog muslimanskog sta­no­
vništva koje je govorilo turski jezik i koje je imalo tursku kulturu”.
Njome se nisu mogu koristiti osobe kojima je po va­žećim turskim
zakonima i propisima bio zabranjen ulaz u Tursku, nomadsko sta­
novništvo i Romi.981 Po odredbama Ko­n­ve­ncije bilo je predviđeno
Z. D. Janjetović, Istorijski uzroci odnosa Hrvata i Srba prema nacionalnim manjinama u jugoslovenskoj državi 1918-1941. godine, u: Dijalog
povjesničara- istoričara, II, 392.
979
Upor. M. Pirraku, Kulturno-prosvetni pokret Albanaca u Jugoslaviji
(1919-1941), Jugoslovenski istorijski časopis, br. 1-4, Beograd 1978, 365; Kosovska Mitrovica i okolina, Kosovska Mitrovica 1979, 149-153; D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, Beograd 1990, 239.
980
Iz istorije Albanaca, Beograd 1969, 190-191.
981
ASSIP, PO, Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Turskoj, 1938, f. 31, pov.
br. 289. U drugom članu ove konvencije navedeni su srezovi iz kojih su se tre­
bali iseliti “Turci”. U Vardarskoj banovini to su bili srezovi: Šar planina (Prizren),
Gora (Dragaš), Podgora (Suva Reka), Nerodimlje (Uroševac), Donji Polog (Teto­
vo), Gornji Polog (Gostivar), Galić (Rostuša), Debar, Struga, Gračanica (Priština),
Kačanik, Gnjilane, Preševo, Prespa (Resan), Ohrid, Kičevo, Kruševo, Južni Brod,
Prilep, Bitolj, Kavadar, Morihovo, Negotin na Vardaru, Skoplje, Kumanovo, Veles,
Ovče Polje (Sveti Nikola), Štip, Kočane, Radovište, Strumica, Dojran (Valandovo),
Đevđelija, Kriva Palanka, Kratovo, Carevo Selo i Maleš (Berovo). U Zetskoj bano­
vini srezovi: Peć, Istok, Kosovska Mitrovica, Đakovica i Podrimlje (Orahovac), i u
Moravskoj banovini: Lab (Podujevo), Vučitrn i Drenica (Srbica).
978
243
iseljavanje 40.000 seoskih poro­dica sa ukupno 200.000 lica. Iseljenici
su prethodno bili dužni dati jugoslovenskim vlastima, na osnovu
člana 55. Zakona o drža­vljanstvu, pismenu izjavu o odricanju od
jugoslavenskog državljanstva. Organizirano iseljavanje je trebalo
otpočeti 1. jula 1939. i trajati šest godina. Prve godine je trebalo
biti iseljeno 4.000 porodica, druge 6.000, treće i četvrte po 7.000
i pete i šeste po 8.000 porodica. Jugoslavija je, po odredbama ove
konvencije, trebala platiti Turskoj za svaku iseljenu porodicu po
500 turskih lira. Ukupno je trebalo platiti 20.000.000 turskih lira.
Postojao je, navodno, tajni dogovor o iseljavanju još 400.000 lica.982
Napuštena seoska imanja pripadala bi jugoslavenskoj državi koja ih je
mogla iskoristiti za kolonizaciju.983 Iseljenim porodicama ostavljala
se mogućnost da mogu povesti sa sobom po četiri grla krupne i
deset grla sitne stoke. Pored seoskog, moglo se iseljavati i gradsko
stanovništvo. Odredbe konvencije odnosile su se zvanično samo na
tursko stanovništvo, ali indirektno i na Albance i sve muslimane
koji su se izjašnjavali kao Turci, ukoliko su željeli da se isele iz
Jugoslavije. U povjerljivom tumačenju te konvencije kaže se da je
ona “tako redigovana da se može primeniti ne samo na tursko već i na
arnautsko stanovništvo; iseljavanje arbanskog stanovništva je pravi
njen smisao”.984 Kratkotrajno zadržavanje u navedenim srezovima i
izjašnjavanje u turskom nacionalnom smislu omogućavalo je svima
onim koji su htjeli da idu u Tursku, da dobiju to pravo. Konvencija
je trebala stupiti na snagu na dan kada je potpišu jugoslovenska i
turska vlada. Ona nije bila ratificirana u turskom parlamentu zbog
Upor. B. Horvat, Kosovsko pitanje, 45; N. Malcolm, Kosovo: Kratka
povijest, 329-330; D. Bogdanović, Knjiga o Kosovu, 440.
983
Ivo Andrić u avgustu 1938., kao ministar-pomoćnik za vanjske poslove,
pismom o “iseljavanju muslimana iz Južne Srbije” informira jugoslavensko po­
slanstvo u Londonu da “turska manjina u Jugoslaviji broji oko 150.000 duša, dok
Turci smatraju da njen broj dostiže i do 250.000. U tim granicama svakako će biti
utvrđena iseljenička kvota. Za nas kao i za Tursku ovo nije samo jedno nacionalno-političko pitanje, kao što se to često pominje. Socijalni razlozi nam naročito
nalažu da se što pre ostvari plan o iseljavanju turskog življa. Iseljavanjem Turaka
oslobodile bi se velike površine ziratnog zemljišta na kome bi se mogao smestiti
veliki broj naših sunarodnika iz pasivnih krajeva države (Crna Gora, Dalmacija,
Hercegovina, Lika)” - opšir. I. Andrić, Diplomatski spisi, Beograd 1992, 193;
takođe vidi: B. Krizman, Elaborat dra Ive Andrića o Albaniji iz 1939. godine,
Časopis za suvremenu povijest, br. 2, Zagreb 1977, 77-89.
984
P. Imami, Srbi i Albanci kroz vekove, feljton, “Danas”, Beograd 16.
septembar 1998.
982
244
smrti predsjednika Ataturka.985 Albanski predstavnici sa Kosova i iz
Makedonije su se suprotstavljali njenoj primjeni tražeći da ona ne
obuhvati Albance.986 Ferhad-beg Draga, jedan od albanskih vođa,
intervenisao je, preko ministra Mehmeda Spahe, da se postignuti
sporazum ne potpisuje. Albanija je bila informirsana da se, prema
ovom sporazumu, trebaju iseliti Albanci a ne Turci, pa je nastojala
da diplomatskim putem spriječi njegovu realizaciju. U pripreme za
masovno iseljavanje “turskog” stanovništva iz Jugoslavije, bilo je
uključeno više državnih organa, naučnih institucija.987 Turske vlasti
su bile planirale da iseljenike iz Jugoslavije nasele na granične
prostore prema Kurdima u Iranu i Iraku. Pokušaj naseljavanja
domaćeg turskog stanovništva u te nesigurne predjele nije uspio jer
Turci nisu željeli da idu u brdske i borbama izložene krajeve.988
Izvjesnu nedoumicu su među zapadnim zemljama u vezi ovog
sporazuma unosile i dalje nejasne granice između “muslimana”
i “Turaka”. Turska vlada sa svoje strane nije činila ništa da te
nedoumice otkloni. U martu 1938. Haydar-beg, turski ministar, je
u Beogradu u razgovoru sa svojim albanskim kolegom precizirao
stav svoje vlade o sporazumu za iseljenje “Turaka” iz Jugoslavije.
On je izjavio da je u vezi sa iseljavanjem dobio striktna uputstva od
predsjednika Ataturka, da Turska nije muslimanska republika, niti
je to trebala da postane prihvatanjem muslimana ostalih “rasa”, te
da turska vlada nije htjela otvoriti vrata albanskim iseljenicima iz
Upor. H. Bajrami, Debimi dhe shperngulja e Shqipareve ne Turqi.
Dokumente, 324-331. Borislav Krstić, autor studije Kosovo između istorijskog i
etničkog prava (Beograd 1994), smatra da su u Kraljevini Jugoslaviji prvobitno
postojala razmišljanja da je izvodljiva asimilacija Albanaca, pa je zato kolonizaci­
ja Kosova obavljena diseperziono; zatim je načinjena regionalna podjela albanske
etničke zajednice u tri banovine, te da konačno, za vlade M. Stojadinovića “u
odsustvu istorijske odgovornosti” nije realiziran već parafirani sporazum s Tur­
skom o preseljavanju 200.000 Albanaca u ovu zemlju - opšir. “NIN”, br. 2511,
Beograd 11. februar 1999.
986
ASSIP, PO 1938, f. 28, pov. br. 579; A. Avdić, Jugoslovensko-turski
pregovori o iseljavanju muslimanskog stanovništva u periodu između dva svetska
rata, 124.
987
Brojne zahtjeve za iseljavanjem neki su istoričari nastojali da objasne
kao “nedoraslost građanskom pravnom poretku”, ne uzimajući u obzir djelovanja
svih faktora koji su određivali razmjere emigracije – prema: M. Ekmečić, Uloga
islama u socijalnom i političkom razvoju Balkana, u: Islam, Balkan i velike sile
(XIV-XX vek), 49.
988
A. Avdić, Jugoslovensko-turski pregovori o iseljavanju muslimanskog
stanovništva u periodu između dva svetska rata, 124.
985
245
Jugoslavije. Na ovakve tvrdnje Haydar-bega albanski ministar ga je
upitao koliko onda ima Turaka u Jugoslaviji. Ovaj je odgovorio da
se radi o 250.000 osoba. Očito je, međutim, da je ovaj sporazum
trebao da se primjeni na kompleksnoj etno-vjerskoj strukturi sta­
novništva Jugoslavije. Evropski diplomatski posmatrači nisu ima­
li principijelnih primjedbi protiv konvencija o iseljavanju mu­sli­
manskog stanovništva, mada su konvencije, kao što je bila turskorumunska i tursko-jugoslovenska, podrazumijevale izvjestan ste­
pen pritiska na stanovništvo kako bi se primoralo na iseljavanje.
Dokumenti otkrivaju i stalno prisutnu dvoličnost kod diplomatskih
posmatrača, pri etno-vjerskom definisanju muslimanskih manjina,
koja je djelimično bila u samim stvarima, a djelimično zavisila od
znanja, predrasuda i njihove političke opredjeljenosti.989 Sporazum o
iseljavanju iz Jugoslavije je trebalo sprovesti u djelo, ali su ga pra­tile
brojne prepreke. U razgovoru koji je 6. jula 1939. vodio Ru­ždi Aras,
turski ministar spoljnih poslova, sa jugoslovenskim diplomatom
dr. Ivanom Subotićem, istaknuto je kako turska vlada zbog svog
programa naoružanja, nije mogla da osigura predviđeni dio sredstava
za naseljavanje. Aras je tvrdio kako bi se konvencija mogla odmah
primjeniti ako bi Jugoslavija primila na sebe i drugi dio troškova
koji su se odnosili na iseljavanje u Tursku.990 Turska nije ratifikovala
Konvenciju zbog smrti Kemala Ataturka, ali su takođe i komplikacije
oko revidiranja finansijskog dijela sporazuma, te izbijanje Drugog
svjetskog rata, omeli realizaciju ovog bilaterarnog dogovora.991
Brojna porodična i pojedinačna stradanja muslimana ni­su osta­
vila traga u dokumentima i zvaničnim, zamaskiranim izvje­štajima
režimskih organa. Nepismeni i zaplašeni narod nije u većini znao da
M. Dogo, Muslimani kao etničke i verske manjine u jugoistočnoj Evropi
između dva svetska rata, 462-463.
990
Ž. Avramovski, Prilog pitanju talijansko-albanske iredentističke propagande na Kosovu i Metohiji u vreme minhenske krize i okupacije Albanije, 138.
991
Upor. V. Jovanović, Interministerijalna konferencija Kraljevine Jugoslavije o iseljenju “neslovenskog elementa” u Tursku (1935), Prilozi, br. 35,
Sarajevo 2006, 121-122; “Preporod”, br. 15/478, Sarajevo 1. avgust 1990. B.
Gligorijević piše, bez posebnih obrazloženja, da “jugoslovenska strana nije prihvatila ovaj aranžman i do iseljenja muslimana ovim putem nije došlo” – prema: B.
Gligorijević, Između pravoslavlja i katoličanstva - Islam u Jugoslaviji 1918-1941,
444. Dr. Živko Avramovski smatra da sporazum nije bio potpisan jer nije došlo do
saglasnosti o pitanju obeštećenja koje je iseljenicima trebala isplatiti jugoslaven­
ska vlada – o tome: Ž. Avramovski, Britanci o Kraljevini Jugoslaviji 1931-1938,
knj. II, Zagreb 1986, 651, nap. 37.
989
246
piše ali je pamtio. Takva predanja prelazila su sa koljena na koljeno
i na taj način su sačuvana od zaborava koji je neprestano prijetio
da jedan narod izbriše iz istorije i njegovu dalju sudbinu veže za
neke druge, strane prostore i druge države, kao da on nikada nije
tu ni postojao. Bila je to nadasve teška i bolna stvarnost ispunjena
strahom od dolazećeg sjutra. Te dileme oslikavali su i knji­ževnici koji
su se pisali o tom višegeneracijskom traumatičnom dobu. Odlazak
muhadžira je bio inspiracija za brojne književnike da predstave taj
put. Zemko, junak romana “Bihorci” Ćamila Sijarića razmišljao je
nakon konačne odluke da krene put Turske: “U srcu mu ponekad
dođe teško. On bi se tada i pokajao samo kad bi se to moglo. No ne
može. Nema kud natrag- zemlja je otišla, prodao je, pa tako pane kao
u san, u neki težak i strašan san u kojem ne zna ni svoje ime. Zna
samo jedno: udario je u nešto novo, u taj put u Tursku, i u tome se
našao sam- bez ikoga svoga, bez prijatelja, i više nije onaj što je bio,
nije to više Zemko iz Rašlja, no neko drugi, tuđ i sebi i drugome, i
neobičan; naročito u tom, novom ruhu, kako nosi još samo Hadžija.
I držanje je promijenio- zbori mnogo, maha rukama, plače od neštani od čiste tuge ni čiste radosti, no onako-od svega, od ovih selama
i ovih ljudi. Pita se za zdravlje pa zaplače. Sjeti se djeda pa i tada
plače. Sjeti se kad je čuvao jagnjad po ovom svom vrletnom Rašlju
- malen, bosonog, golokrak, gologlav, pa i tada zaplače. Svakoga se
jagnjeta on tada sjeća, i svoje se majke sjeća i stalno je sanja- sav se
dao u neke snove i neka sjećanja, i od njih plače... U melajskom hanu
otkunja noć, kesu pritvrdi, misli sabere-a misli niko sabrati ne može,
jer one su ovdje kao ptice, htjele bi u svaku stvarčicu da kljucnu,
šta je ostalo a šta sad dolazi, i koliko čovjek uopšte mudar kad čini
ovo što sada čini, odlazi u svijet, a zemlju ostavlja, odnosno zemlju
drži u kesi stisnutu rukom tu uz srce, sada tako tanku i tako laku
da čovjek od straha vrisne i zakuka”.992 Oni koji su došli u Tursku,
Ć. Sijarić, Bihorci, Sarajevo 1981, 139. U romanu Vrtlog Muhamed
Musić, opisuje atmosferu masovnog napuštanja jednog sela: “Vladala je potajna
zebnja, nesigurnost, neki čudan strah kod onih koji su sa pasošima u džepovima
čekali jutro da pođu u Tursku i kod onih koji su došli da ih isprate. Niko nije sigur­
no znao na šta će naići, šta će zateći u toj dalekoj zemlji o kojoj su kružile različite
priče. Potajna hladnoća je prodirala do srži i mutila pamet. Napustiti kuću, ostaviti
livade, česme, planine, otići negde tamo u neku pustaru. Zavezati oči, pa u svet!
Svi su tako mislili, ali zemlja i kuće su prodate. Torovi su ostali prazni. Navukao
se mrak. Cele noći su se pekle pite, gurabije, kuvala jaja. Oko kuće su rzali konji.
Sve je sada izgledalo beznačajno maleno prema ovom velikom odlasku, prema
rastanku koji se izlio u srca, u misli. Jedino su deca spavala po uglovima soba.
992
247
sticanjem njenog državljanstva, kao lojalni građani, prihvatali su i
usvajali vrijednosti društva koje ih je primilo.993
Iskustva iz međuratnog perioda oko “razmjene” stanovništva
na Balkanu neće biti zaboravljena na kraju Drugog svjetskog rata.994
Vrijeme rata koje je dolazilo nije obećavalo ništa dobro. Opet će
oživjeti ideje masovnog protjerivanja, praćene drugim genocidnim
mjerama kojima će biti muslimani izloženi.995 Do nastavka i novog
vala iseljavanja muslimanskog stanovništva sa Balkana doći će na­
kon Drugog svjetskog rata.
Starija su se naslanjala na bale, o direke i tu kao okamenjena dremala...Od samog
jutra, dok se sunce još nije pomolilo, seoskim putem išle su grupe ljudi i natova­
reni konji. Šarenele su se raznobojne bale. Iz antrešalja su virile dečije glave. Išli
su prečicama da bi što pre izašli na prostranu zaravan koja se prostirala iznad sela”
– prema: M. Musić, Vrtlog, Pljevlja 1976, 109-110. Murat Baltić je o sumornom
muhadžirluku u romanu Duvarine napisao: “To ti je jedna rijeka bez vode, suha.
Po suhom koritu su plovili ljudi i ona ih je vodila u Tursku, ni izvora ni uvira.
Nosila je ljude u nepoznato, ne čoveka po čoveka, već familiju po familiju, cio
fis. Presušivalo je i ovamo i tamo. I tako cio narod. Narod bez naroda, ni tamo ni
ovamo. Oduvek odlazio, niđe ne dolazio. Stizo po turskim zabitima i pustarama,
ali ne ko narod, nego ko tuđin, promijenjeno ime, promijenjen jezik, promijenjena
nacija. Za sekundu si postajao Turčin, i ako ni po krvi, ni po soju, tamo ne pripadaš,
a kod države pogotovu” – prema: M. Baltić, Duvarine, Sarajevo 1991, 233.
993
M. Dogo, Neka zapažanja o turskom nasleđu i seobama Muslimana, u:
Bosna i Hercegovina od srednjeg veka do novijeg vremena, Beograd 1995, 313.
994
Luj Virt (Louis Wirth), američki stručnjak za pitanja nacionalnih man­
jina, preporučivao je na kraju Drugog svjetskog rata da se pri povlačenju državnih
granica prizna važnost rasporeda etničkih zajednica i pripremi premještaj ljudi
u srodnije države u slučaju da etničke granice budu narušene. Isticao je prim­
jer međuratne, “prilično zadovoljavajuće” razmjene turskog, bugarskog i grčkog
stanovništva na Balkanu, ustvrđujući da u svjetlu tih zbivanja i pitanje manjina ne
može duže biti tretirano nerješivim. Iz zemalja istočne Evrope iseljeno je oko 13
miliona Nijemaca - nav. prema: S. Antonić, Kosovo i demokratska Srbija, Nova
srpska politička misao, br. 3-4, Beograd 1999, 156-157.
995
Opšir. S. Bandžović, Ratne tragedije Muslimana, Novi Pazar 1993.
248
RECENZIJA
Rukopis je strukturiran iz dva osnovna dijela: prvi, Iseljavanje
muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u osmanske djelove Ba­
lkana (1877 – 1914. godine) i drugi, Iseljavanje u Tursku između dva
svjetska rata.
Prvi dio autor je obradio po sljedećim strukturnim ele­me­n­tima:
a) Mudžahirski pokreti iz Crne Gore od sredine XIX
do prve decenije XX stoljeća koji čine:
•muslimansko stanovništvo u crnogorskom
okruženju,
•iseljavanje muslimanskog stanovništva
iz kolašinskog kraja,
•napuštanje Nikšića (1877 – 1882. godine),
•iseljavanje iz Podgorice, Ulcinja i Bara,
•odnos crnogorske države prema
imovini muhadžira,
•raseljavanje muhadžira, i
b)
Prvi balkanski rat i demografska
deosmanizacija Balkana sa obradom
dijela Muhadžirski pokreti.
Drugi dio ima sljedeću strukturu:
•od Osmanskog carstva do Turske,
•položaj muslimana u Kraljevini
SHS/Jugoslaviji,
•društveno ekonomske prilike,
•politika progona i iseljenički pokreti, i
•legalizacija iseljeničkog pokreta.
249
Rukopis je obrađen na osnovu velikog broja literaturnih izvora
i obimne arhivske građe, te i drugih izvora (statističke građe, literalnih
djela i sl.), čime se autor pokazao kao agilan istraživač i poznavalac
ove problematike. Zbivanja su tretirana u okviru međunarodnih
prilika i odnosa snaga, balkanskih previranja i društveno ekonomskih
i političkih prilika u Crnoj Gori i u okruženju.
Na početku rukopisa autor opravdano ističe da su migracije
stalni pratioci evolucije i prostornog razmještaja čovječanstva, te
da je od «Bečkog rata» nastalo vrijeme progona muslimanskog
stanovništva sa balkanskih prostora. Nacionalne države na Balkanu
imale su pretenzije ka velikonacionalističkoj zamisli i u vrijeme
njihove ekspanzije, Muslimani su bili prve žrtve «progona» ali se ne
može izgubiti iz vida da su ti narodi samo oslobađali svoje matične
teritorije, koje su bili izgubili ekspanzijom i osvajanjem od strane
Osmanskog carstva. Prelomni događaj, ističe autor, bio je Berlinski
kongres 1878. godine, čijim odlukama je Otomansko carstvo izgubilo
tri petine svoje teritorije i jednu petinu ukupnog stanovništva (oko 5
miliona) i poslije kojih su nastale obimne migracije iz novostvorenih
i obnovljenih pravoslavnih država Balkana prema Turskoj, pa i iz
Crne Gore.
Rukopis sadrži obimnu statističku građu o iseljenim Mu­sli­­
manima sa širih prostora Balkana u Tursku, kao i o iseljenim Mu­
slimanima iz Crne Gore, odnosno njenih pojedinih djelova, posebno:
Nikšića, Kolašina, Podgorice, Bara, Mojkovca, Pljevalja, Bijelog
Polja, Berana, Rožaja, Plava i Gusinja. Važno je istaći da pri tome
naznačava konkretna naselja, porodice i broj članova koji su se
iselili, dajući i njihova prezimena. Ti prikazi iseljenika dati su, kako u
kontinuitetu, tako i u talasima koji su bili masovniji, posebno poslije
Berlinskog kongresa, prvog i drugog balkanskog rata, između dva
svjetska rata, osobito u toku 1924 i 1925. godine te i od 1935. do
1940. godine.
Autor se opravdano zadržao i na stradanjima iseljenika, dajući
opi­se uzroka i povoda (kako ih on vidi) za iseljavanje, napuštanje
nepokretne imovine ili njenu prodaju u bescijenje, duga putovanja
i lutanja do mjesta naseljavanja, praćena oskudicama, nemaštinom,
gladovanjem, a često i maltretiranjima i ponižavanjima. Iz tih opi­
sa vide se njihova metanastazička kretanja i etapna, pa i stalna na­
seljavanja dijelom u bližem i daljem okruženju, a i u Tursku.
250
Od posebnog značaja su i prikazi prostora u koje su iseljenici
naseljavani, a naročito u Bosni, Makedoniji i Turskoj. Prostori koji su
naseljavani u Turskoj su najčešće bili napuštene teritorije od strane
iseljenih Jermena i Grka, kao i oni koji se nalaze u prigraničnoj
oblasti Turske sa Irakom. Dati su opisi njihove nostalgije za starim
krajevima, kao i teškoće prilagođavanja novim sredinama, posebno
Gamzeku i Šarkši u vilajetu Sivas.
Za iseljavanje muslimanskog stanovništva sa prostora Crne
Gore u Tursku, autor ističe da je bilo «uslovljeno djelovanjem niza
različitih faktora, kao što su: ekonomski, politički, psihološki i drugi
i da ih treba posmatrati u kontekstu opštih migracionih kretanja
kod stanovništva ne samo Kraljevine SHS/Jugoslavije, već i drugih
balkanskih zemalja. Na drugoj strani, kaže autor, «nedovoljno
naseljenoj Turskoj bio je nužan svaki novi doseljenik, posebno
za krajeve koje su napustili Grci i Jermeni, pa su se Turske vlasti
angažovale na propagandi radi doseljavanja iz balkanskih država
u kojima je živjelo muslimansko stanovništvo izloženo različitim
oblicima diskriminacije». No, iako su «javno negirale podsticanje
iseljavanja Muslimana, režimi u Beogradu bili su zainteresovani
da se što više Muslimana iseli u Tursku». I pored toga, autor dalje
ističe, da su «iseljavanja rukovođena ekonomskim motivima kao
preovlađujućim i presudnim, pogađala najviše planinske krajeve,
sa malo obradive zemlje i sa jasnom tradicijim metanastazičkih
kretanja i migracija». Od drugih razloga za iseljavanje, autor navodi
Agrarnu reformu, kojom je zemlja oduzimana od aga i begova, pri
čemu navodi konkretne primjere iz Bijelog Polja.
Kao elemente za primjenu brutalnog odnosa prema Musli­
ma­nima autor navodi i činjenicu da su poslije prvog svjetskog
rata na području Pljevalja, Bijelog Polja, Rožaja, Plava i Gusinja
me­đu pravoslavnim stanovništvom sijala strah i sprovodile teror
muslimanske odmetničke grupe i da je Sandžak bio pun odmetnika
sve do 1924. godine, pri čemu navodi i njihove kolovođe. S tim
u vezi, on dalje kaže «da je odmetnička grupa Jusufa Mehonjića
uznemiravala čitavo Polimlje». Osuđujući djelovanje ovih grupa, on
osuđuje i drugu stranu ističući da je «u masovnim osvetama ispoljila
sve najniže strasti ljudskog zloumlja».
Za ranije periode međutim, nužne su kompleksnije ocjene o
uzrocima iseljavanja kao i za primjenu nasilja sa obije strane kao što
251
su posebno osvajanje Osmanskog carstva na Balkanu i zaposijedanje
teritorija pravoslavnog stanovništva, razbijanje unutrašnje kohezije
pravoslavnog stanovništva razaranje njegovih civilizacijskih teko­
vina, kulturni mrak na dugi rok, vjekovni ekonomski nazadak za
ostalim evropskim narodima, surovi odnos prema kulturnom nasljeđu,
nasilna osmanizacija pravoslavnih, učešće islamskog stanovništva u
vojnim jedinicama Turske i Austro Ugarske u borbama protiv pra­
voslavnog stanovništva, podsticanje na međusobne sukobe do istre­
bljenja i zatiranja i slično.
Autor je u ovom rukopisu učino određeni napor da objasni
isto­rijske okolnosti u kojima je muslimansko stanovništvo bilo izlo­
ženo stradanjima i dao prikaz procesa migracija sa ovih prostora i
njihove posljedice i u osnovi dao uspješan doprinos svestranijem
sagledavanju njihovih uzroka. Problematika je složena, jer su bi­la
složena i vremena u kojima su se zbivala i ispoljavala, zbog če­ga
jednostrani pristupi nemaju duže istorijsko utemeljenje, ali poma­žu
kompleksnom sagledavanju teške sudbine muslimanskog stanovništva
ne toliko na prostorima Crne Gore koliko u njenom okruženju. Otuda
bi veće zadržavanje na problematici iseljavanja iz Crne Gore (to je
suština razmatranja, a mnogo manje u okruženju), ovaj bi rukopis bio
još uspješniji.
Imajući u vidu naprijed izloženo, rukopis autora dr Safeta
Bandžović «Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u
osmanske djelove Balkana i Tursku (1877 – 1940. godine)», je uspje­
šna istorijska analiza koja će doprinijeti objektivnijem sagle­davanju
i rasvjetljavanju ove kompleksne i vrlo složene problematike. Obje­
ktivna ocjena negativnih iskustava su nauk i pouka da nam se slična
događanja više nikada ne ponavljaju.
Prof. dr Radovan Bakić
252
BIOGRAFIJA AUTORA
Safet BANDŽOVIĆ (1961.), doktor istorijskih nauka, vi­
ši naučni saradnik na Institutu za istoriju u Sarajevu. Posebno
se bavi istraživanjima migracija i društvenih odnosa u novijoj
istoriji južnoslovenskog i balkanskog prostora. Na Univerzitetu
«Lomonosov» u Moskvi obavio je stručno usavršavanje iz oblasti
istorijske demografije. Magistrirao je na tematici demografskih
kretanja u Bosni i Hercegovini u Drugom svjetskom ratu, a doktorirao
na iseljavanju južnoslovenskog muslimanskog stanovništva u Tursku
u XX stoljeću.
Autor je jedanaest knjiga kao i većeg broja na­učnih i stručnih
radova mahom vezanih za migracione i muhadžirske pokrete na
Balkanu i južnoslovenskom pro­storu tokom XIX i XX stoljeća.
253
254
IZDANJA MATICE MUSLIMANSKE CRNE GORE
U periodu 1998-2011. godine
1. Dr Avdul Kurpejović, Program nacionalne afirmacije Muslimana u Crnoj Gori, Podgorica, 1998.
2. Kulturni identitet muslimanskog naroda u Crnoj Gori,
zbornik, Podgorica, 2001.
Autori:
Dr Avdul Kurpejović: Kulturni identitet u konstituisanju na­
cionalnog identiteta muslimnskog naroda u Crnoj Gori;
Tekst iz časopisa „NUR“ Koncept islamske kulture i civi­
lizacije;
Mr Smajo Šabotić: Psihološki problemi prelaska patrija­
halne muslimanske porodice u savremenu;
Dr Avdul Kurpejović: Etnološke osobenosti muslimanskog
naoda Crne Gore;
Dr Vojislav P. Nikčević: Neke osobenosti jezika muslimanskog
naroda u Crnoj Gori;
Ismet Hadzić: Slikarstvo Muslimana u Crnoj Gori;
Ibiš Kujević i Delija Kurpejović: Folklorne karakteristike
Sandžaka sa posebnim osvrtom na rožajski folklor;
Delija Kurpejović: Muslimanski svadbeni običaji Rožaja i
okoline;
Mervad Nurković: Narodni običaji vjerovanja i bajanja
muslimanskog naroda Rožaja;
Dr Maksut Dž. Hadžibrahimović: Običaji islamske kulture
u Ulcinju;
Jusuf Mustafić: Život i običaji Muslimana u knjizi Andrije
Jovićevića; – Crnogorsko primorje i Krajina;
255
Atlaj Suroj: Tradicionalni običaji Muslimana u Turskoj iselјe­
nih iz sjeverne Crne Gore u romanu Orhana Kemala „Džemilje“;
Dr Slobodan Jerkov: Osnovne karakteristike pjesme i pjeva­
nja podgoričkih Muslimana;
Uzeir Bećović: Decenije uspona – Međurepublička zajednica
za kulturno-prosvjetnu djelatnost Pljevlja.
3. Dr Avdul Kurpejović, Etnološke odlike muslimanskog
naroda u Crnoj Gori, Podgorica, 2001.
4. Ljiljana Lipovina, Bibliografija muslimanskog naroda
Crne Gore, Podgorica, 2004.
5. Kulturna baština muslimanskog naroda Crne Gore,
zbornik, Podgorica, 2006.
Autori:
Uzeir Bećović:Islamska religija i civilizacija kao kulturna
ba­ština muslimanskog naroda,
Dr Avdul Kurpejović: Kulturni identitet muslimanskog na­
roda Crne Gore;
Jusuf Bibezić: Nacionalni identitt i ime muslimanskog na­
roda Crne Gore,
Dr Avdul Kurpejović: Etnološke odlike muslimanskog na­
roda Crne Gore,
Sreten Vujović: Muslimanska narodna epika sa kratkim
osvrtom na savremenu literaturu muslimanskog narodaCrne Gore;
Akademik Olga Perović: Savremena likovna umjetnost Mu­
slimana u CrnojGori;
Prof. dr Slobodan Jerkov:Narodna muzika muslimanskog
naroda u Crnoj Gori;
Prof. dr Vojislav P. Nikčević: Neke osobenosti jezika mu­
slimanskog naroda u Crnoj Gori.
Pajazit Hasić: Orjentalne građevine stambenmog tipa u
Rožajama i kultura stanovanja
6. Dr Avdul Kurpejović, Slovenski Muslimani zapadnog Ba­
lkana, Podgorica, 2006.
7. Dr Avdul Kurpejović, Vjerske, kulturne i etnološke odlike
tradicionalnog braka i porodice muslimanskog naroda
Crne Gore, Podgorica, 2007.
8. Dr Avdul Kurpejović, Muslimani Crne Gore - Značajna
istorijska saznanja, dokumenta, institucije i događaji,
Podgorica,2008.
256
9. Dr Avdul Kurpejović,Osman Grgurević,
Matica muslimanska Crne Gore – Informativni vodič,
Podgorica, 2010.
10. OSVIT – glas Muslimana Crne Gore, 1, Podgorica,
2010.
11. OSVIT – glas Muslimana Crne Gore, 2, Zbornik radova
sa naučnog skupa “Očuvanje kulturnog identiteta i baštine
Muslimana Crne Gore”, Podgorica, 2010.
257
258
SADRŽAJ
Predgovor ...................................................................................... 5
I
Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz Crne Gore u
osmanske dijelove balkana (1877-1914.) ..................................... 9
Muhadžirski pokreti iz Crne Gore od sredine xix stoljeća do
prve decenije xx stoljeća ............................................................ 37
Muslimansko stanovništvo u crnogorskom okruženju ...............
Iseljavanje muslimanskog stanovništva iz kolašinskog kraja .....
Napuštanje Nikšića (1877-1882.) ..............................................
Iseljavanje iz Podgorice, Ulcinja i Bara ....................................
Odnos crnogorske države prema imovini muhadžira .................
Raseljavanje muhadžira ..............................................................
39
48
62
72
80
84
Prvi balkanski rat i demografska deosmanizacija Balkana ....... 109
Muhadžirski pokreti .................................................................. 147
II
Iseljavanje u Tursku između dva svjetska rata ................... 165
Od Osmanskog carstva do Turske ............................................ 169
Položaj Muslimana u Kraljevini SHS/Jugoslaviji .................... 177
259
Društveno-ekonomske prilike ................................................... 191
Politika progona i iseljenički pokreti ...................................... 206
Legalizovanje iseljeničkog pokreta ........................................... 232
Recenzija .................................................................................. 249
Biografija autora ....................................................................... 253
Izdanja Matice muslimanke Crne Gore ..................................... 255
Sadržaj ...................................................................................... 259
260
CIP – Каталогизација у публикацији
Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње
ISBN 978-86-907277-6-6 (Књ. 1)
COBISS.CG-ID 17590288
261
262

KULTURNI TURIZAM Bosna i Hercegovina baštini bogato kulturno

Nedžad Koldžo

O B A V J E Š T E NJ E

2014-01 Newsletter AHK Bosnien und Herzegowina

Bonn, 20

pdf

IDEOLOGIJA. POLITIKA. BIBLIOTEKARSTVO Sedmi međunarodni

PDF format prijave - Plivacki klub H2O

Otvori - Sarajevo International Airport

Biografija - Fakultet islamskih nauka u Sarajevu