овдје

PROF. DR ALEKSANDAR STAMATOVI]
ISTORIJA MITROPOLIJE
CRNOGORSKO-PRIMORSKE
DO 1918. GODINE
Prof. dr Aleksandar Stamatovi}
ISTORIJA MITROPOLIJE
CRNOGORSKO-PRIMORSKE
DO 1918. GODINE
Izdava~
SVETIGORA, Cetiwe
Za izdava~a
Protojerej-stavrofor Radomir Nik~evi}
Recenzenti:
Prof. dr Predrag Puzovi}
Prof. dr Rado{ Qu{i}
Dr @arko Lekovi}, nau~ni saradnik
Kompjuterska i likovna obrada
Miomir Kra~kovi}
[tampa
HKS „Spektar”, Podgorica
Tira`
300
Prof. dr Aleksandar Stamatovi}
ISTORIJA MITROPOLIJE
CRNOGORSKO-PRIMORSKE
DO 1918. GODINE
Cetiwe, 2014. godine
P
ovrh toga, Mitropolija Cetiwska jedina je svetosavska
episkopska stolica, koja je bez prekidawa do danas sa~uvana,
i kao takva zakonita prestonica i nasqednica Pe}ke Patrijar{ije (iz govora predsjednika Crnogorske Vlade dr Lazara
Tomanovi}a, odrànog pred poslanicima Crnogorske Narodne
Skup{tine 15. avgusta 1910. godine, povodom uzdignu}a Kwaèvine
Crne Gore u rang Kraqevine, a kwaza Nikole u titulu kraqa).
PREDGOVOR
C
rkvena istorija, kao uostalom svi segmenti tematske istorije ima svoje osobenosti, i prilikom istraìva~kog rada, kao
i interpretacije. Ona podrazumijeva ne samo op{te istorijsko znawe istraìva~a i wegovu osposobqenost u metodolo{kom
smislu, nego i problemsko, tj. teolo{ko. To naro~ito vaì za pisawe crkvene istorije u modernoj istorijskoj nauci, koja mora biti li{ena pristrasnosti u vjerskom smislu istraìva~a i interpretatora, koliko kod se o tome moè govoriti, a da se ne iza|e
iz {abloniziranog stereotipa konstatacije, na koji se svi istori~ari, pa i crkveni pozivaju. Svakako da su crkvene, tj. teolo{ke istorije sve do polovine HH vijeka mawe ili vi{e bile optere}ene vjerskim identitetima autora. [to se dubqe ide u pro{lost, i one kao takve analiziraju, ta optere}enost, tj. pristrasnost je i ve}a.
Rijetko koja crkvena institucija, tj. eparhija u Pravoslavqu
ima toliko osobenosti, kao Mitropolija Crnogorsko-primorska.
Najprije je to ona bila u pro{losti, a naro~ito u sada{wici svojim poloàjem. Ona je prakti~no grani~na Eparhija i prema Islamu i prema Rimokatoli~anstvu. Vjerskim i nacionalnim ratom
koji se desio u posqedwoj deceniji HH vijeka na jugoslovenskim
prostorima, taj wen poloàj, kako je re~eno je jo{ vi{e istaknut,
jer se srpski i pravoslavni identitet i sa zapada i sa istoka u
zna~ajnoj mjeri poremetio, naro~ito u Hrvatskoj, i na Kosovu i
Metohiji, i pojedinim djelovima Bosne i Hercegovine.
Druga wena osobenost, koja je izdvaja prakti~no u prvorazrednost, je wena dràvotvornost. Nesporno je da je Mitropolija Crnogorska, ili kako se jo{ u to vrijeme nazivala Cetiwska (po
svom katedralnom mjestu) stvorila novovjekovnu crnogorsku dràvu. Od pada pod osmansku vlast krajem HÁ vijeka, u woj se razvija teokratija, koja puni zamah dobija od po~etka HÁÀÀÀ vijeka, i
traje do polovine HÀH vijeka. Nije pretenciozno istorijski analiti~no tvrditi, da nije bilo Crnogorske Mitropolije i wenih
mitropolita, ne bi bilo ni novovjekovne crnogorske dràve, koja opet svoj kontinuitet vezuje za savremenu crnogorsku dràvu.
I ovaj aspekt me|utim ne treba izolovano posmatrati. Dràvnost {to je Mitropolija Crnogorska dala Crnoj Gori nije samo
uè crnogorska, i kona~na kao takva. Ona je i {ire srpska! U vi{e vjekova robovawa srpskog naroda pod osmanskim zavojeva~em
7
Mitropolija Crnogorska bila je jedini kontinuirani i organizovani dio srpskog naroda u otporu prema wemu, naro~ito u HÁÀÀÀ
vijeku, kada se iz we i wenih mitropolita, razvijaju prvi dràvni organi u Crnoj Gori. Iako je to u vi{e navrata poku{avala
kao institucija, a i preko svojih patrijarha, tzv. Druga Pe}ka Patrijar{ija, ili Druga Srpska Crkva, nikada nije uspjela da na sebe preuzme ulogu dràtvornog i oslobodila~kog faktora, tj. da
pokrene srpski narod u autohtonu oslobodila~ku borbu, i stvori
mu elemente dràvnosti i nezavisnosti. Naprotiv, Mitropolija
Crnogorska, kao nesporno wen organizacioni dio to je uspjela na
svom prostoru. Ona je nadìvjela ukidawe Patrijar{ije, i sama
za sebe, a opet pozivaju}i se na nasqe|e i kontinuitet Pe}ke Srpske Patrijar{ije nastavila i crkvenu i nacionalnu borbu.
Upravo iz navedenih ~iwenica, jasno je da istraìva~ki rad i
pisawe na temu istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske nije tematski sku~en rad, sveden na golu teolo{ku istoriju. Za period od pada pod osmansku vlast, kada se gase posqedwi ostaci
svjetovne vlasti Crnojevi}a u Crnoj Gori, do sredine HÀH vijeka,
kada se u woj definitivno ukida teokratija, pisawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske je zapravo niz kombinacija
svjetovne i teolo{ke istorije, da se ~esto ne zna, koja ~emu tematski pripada?
Nije nikakva novina konstatovati da su vjerske institucije i
wihovi ~elnici, bile u istoriji nekada mawe, a nekada vi{e povezane sa svjetovnim doga|ajima, tj. da je crkva oblikovala svjetovne doga|aje, ali i oni uticali na wu. Ne samo iz navedenih razloga postojawa teokratije u Crnoj Gori, nego i zbog niza drugih
bez kojih je pisawe moderne crkvene istorije nemogu}e, ovaj rad je
osmi{qen i koncipiran kao stalni tok proìmawa svjetovne i
crkvene istorije. Tako ~italac, bio on stru~ne ili lai~ke provinijencije, u svakom momentu prate}i istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske, moè u osnovnim crtama da prati i tok svjetovne istorije na prostorima koje je ona pokrivala, pa ~ak i {ire, ako je ona uticala na wu. Stoga je svjetovna istorija data u
ovom radu preglednog karaktera. Ciq autora nije bio da otvara
nova nerije{ena istorijska pitawa svjetovne istorije, nego da je
predstavi kao naslon na crkvenu, i ukaè na detaqe me|usobnog
uticaja, poja~avaju}i ~iwenice gdje je to u tom smislu bilo potrebno.
Kontinuitet istorijskog trajawa Mitropolije Crnogorskoprimorske kao institucije je bezmalo preko osam vjekova. Ona je
izvorna srpska Mitropolija, tj. jedna od grupe srpskih episkopija {to ih je osnovao Sava Nemawi} stvaraju}i Srpsku Crkvu. Bez
8
obzira {to je tokom vremena mijewala svoj status i ime, tj. od
Episkopije postala Mitropolija, i {to se najprije zvala Zetska,
a potom Crnogorska ili Cetiwska, i na kraju Crnogorsko-primorska, radi se o istoj instituciji u neprekidnom trajawu. Jo{
jedna wena osobenost ogleda se i u tome, {to je ona jedna od vrlo
malog broja srpskih eparhija, koje nijesu prekinule tok svoga rada i postojawa, najprije osmanskom okupacijom u HÁ vijeku, a potom i od ukidawa Pe}ke Patrijar{ije 1767. godine.
Svakako da ni prilikom osnivawa Zetske Episkopije 1219. godine od strane Save Nemawi}a ona nije bila Episkopija bez kontinuiteta, tj. ne{to novo, ili nova crkvena institucija. Jo{ od
prvih vjekova postojawa i legalizacije Hri{}anstva u rimskoj
dràvi, zapaà se i formirawe nekoliko episkopija koje pokriva dana{wa Mitropolija Crnogorsko-primorska, sa centrumom
na Dioklijsku Episkopiju. Nije zbog toga ni bilo slu~ajno {to je
mitropolit Amfilohije Radovi} u simboli~kom smislu obnovio
ovu Episkopiju 2004. godine. Upravo iz navedenog razloga, ovaj rad
je koncepcijski i hronolo{ki osmi{qen kao kontinuitet pra}ewa Hri{}anstva na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske, od wegovih prvih prisustava, zatim rimskog, pozno-rimskog, i dukqansko-zetskog perioda. Pisawe i interpretirawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske, bez ovog uvodnog perioda, bilo bi li{eno predstave istorijskog kontinuiteta
do wenog stvarawa. Prosto re~eno, autor ovog rada, isti je koncipirao kao predstavu Hri{}anstva ~itaocu od wegovog prisustva
na prostorima dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske do
1918. godine.
Posebno pitawe u pisawu istorije Mitropolije Crnogorskoprimorske je weno terensko locirawe obrade. Ve} je nazna~eno,
wena teritorija danas obuhvata teritoriju vi{e episkopija iz
rimskog perioda, a zatim iz dukqansko-zetskog perioda. Teritorije dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske tako|e se u
potpunosti ne poklapaju ni sa teritorijama Zetske Episkopije i
Mitropolije do pada pod osmansku vlast. Taj trend nastavqa se i
u kasnijim vjekovima. Do po~etka HÀH vijeka Mitropolija Crnogorska imala je jurisdikciju i nad Bokom. Integracijom Boke u
austrijsku dràvu, ta jurisdikcija se gubi, i traje sve do 1931. godine. Oslobo|ewe i pro{irewe krajeva prema zapadu i sjeveru
1878. godine, uslovilo je stvarawe Zahumsko-ra{ke Eparhije, koja je tako|e imala istorijsku osnovu. Ona je kao Budimqanska egzistirala i 20-ih godina, a potom i 40/50-ih HH vijeka, da bi koncem ovog vijeka opet bila obnovqena kao Budimqansko-nik{i}ka
1999. godine.
9
Nose}i se i sa ovim problemskim pitawem, autor ovog rada se
odlu~io da u zna~ajnoj mjeri prou~i i predstavi ~iotaocu sve one
teritiorije, koje je tokom protoka vjekova pokrivala dana{wa
Mitropolija Crnogorsko-primorska. Ipak se opredijeqeno vezuju}i za one teritorije u novijoj istoriji, koje su od po~etka HÀH
vijeka ulazile u sastav crnogorske dràve koja se emancipovala
kao takva. Zato je za period od po~etka HÀH vijeka do 1918. godine (kada je Austrougarska prestala da postoji kao dràva) izuzeo
prostor Boke, Grbqa i Pa{trovi}a, koji su ulazili u sastav Bokokotorsko-dubrova~ke Eparhije. Svakako da se u perspektivi
moè o~ekivati pisawe istorije Budimqanske i Bokokotorskodubrova~ke Eparhije od nekih drugih autora.
Kona~no, kako se radi o ogromnom hronolo{kom prostoru, za
koji se pretenduje da bude predstavqen, kako je ve} nazna~eno, od
prvih prisustava Hri{}anstva na tlu dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske do savremenog doba, autor ovog rada odlu~io
se da taj ogromni vremenski prostor predstavi u glavnim i presudnim crtama. Rad je osmi{qen kao hronolo{ki i problemski kontinuirani tok, u kojem je centrum crkvena istorija, sa naslonom
na svjetovnu. Prakti~no svaka od predstavqenih glava, tj. hronolo{kih perioda ili problemskih cjelina, zasluùje da bude poseban rad, na kojem bi se bezmalo mogla odbraniti doktorska disertacija. Za o~ekivati je stoga, da se u perspektivi pojavi ~itav jedan tom, koji bi hronolo{ki i problemski predstavqao istoriju
Mitropolije Crnogorsko-primorske. Neki hronolo{ki periodi,
ili jo{ preciznije problematike iz wene istorije ve} su obra|ene, i ti radovi }e biti analizirani u narednim pasusima.
Prvi korak ka pravqewu integralne istorije Mitropolije
Crnogorsko-primorske, autor ovog rada napravio je objavqivawem 1999. godine Kratke istorije Mitropolije Crnogorsko
-primorske 1219-1999. godine. Uz ovo izdawe Mitropolija Crnogorsko-primorska objavila je i {ematizam za datu godinu, koji je
bio vrlo koristan. Sa wime je po prvi put od 1931. godine predstavqeno statisti~ko stawe u Mitropoliji. Namjera autora ovog
rada, je bila da sa izdavawem onog iz 1999. godine, uglavnom lai~koj javnosti u kratkim crtama predstavi istoriju Mitropolije
Crnogorsko-primorske.
Raspadom komunizma, bar onog u zvani~noj formi u Crnoj Gori,
i istoriografija, pa i ona crkvena, donekle su oslobo|eni ideolo{kih i represivnih okova. No, sa druge strane, to je otvorilo prostor raznim manipulacijama u nau~nom smislu, ili ako se uop{te
moè tretirati kao nau~ni (?!). Posqedwa decenija HH i prva HÀH
vijeka, donijele su u Crnoj Gori u politi~kom i kulturolo{kom
10
smislu jak pokret u osporavawu srpskog identiteta Crne Gore, i
dovo|ewa u pitawe crkvenog legaliteta Mitropolije Crnogorskoprimorske. Nesporno, na tim identitetskim postulatima zasniva
se nova crnogorska dràva stvorena 2006. godine. U tom smislu, u
ove dvije decenije nastalo je desetak radova, u interpretaciji istori~ara i publicista po raznim temama iz istorije Mitropolije
Crnogorsko-primorske. Radi se su{tinski o politi~kim pamfletima, u kojima je istorijska nauka samo okvir ili alibi. Wihov
osnovni ciq je negacija srpskog identiteta Crnogoraca, i osporavawe legalnosti Mitropolije Crnogorsko-primorske.
Elementi crkvene istorije, tj. istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske mogu se na}i najprije u interpretaciji samih crnogorskih mitropolita. Godine 1754. mitropolit Vasilije Petrovi}
objavio je u Moskvi Istoriju Crne Gore. Iako se ova istorija ne
moè smatrati nau~nom, uglavnom na osnovu predawa, dostupnih izvora koje je sam imao u cetiwskom manastiru i drugim manastirima, i perioda HÁÀÀÀ vijeka ~iji je savremenik bio, ona je i napisana. Wen ciq i ambicija su zapravo bili politi~ki, tj. da ruskim dràvnim krugovima predstavi Crnu Goru, i skrene pa`wu na wu, u
svrhu pomo}i i stavqawa pod svoj protektorat. Kasnijoj istoriografiji ova Vasilijeva istorija posluì}e i kao izvor.
U ~asopisu Grlica, 1835. godine na Cetiwu je objavqena Kratka istorija Crne Gore u autorstvu mitropolita Petra À Petrovi}a. Iako nije sa~uvana u origialu, i pretpostavqa se da je mogla biti {ira, i ova istorija daje jo{ neke detaqe iz istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske, i tako|e je kasnije posluìla i kao
izvor. Tokom HÀH vijeka javqaju se i embrioni crnogorske istoriografije. Wihovi autori su Srbi izvawci, koji su u nekoliko perioda boravili u Crnoj Gori, uglavnom kao administratori kod
crnogorskih gospodara. Ti radovi su sqede}i: Sima Milutinovi},
Istorija Crne Gore, Beograd, 1835; Milorad Medakovi}, Povjestnica Crne Gore, Zemun, 1850; Dimitrije Milakovi}, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856; \or|e Popovi}, Istorija Crne Gore, Beograd, 1896. Ovi radovi tako|e su dijelom zasnovani na izvorima, koji su autorima bili dostupni u cetiwskom i drugim manastirima na
teritoriji Crne Gore, kao i usmenoj tradiciji i lokalitetima koje su obilazili. Svi navedeni autori su crkvenu istoriju tretirali kao svjetovnu, ili dràvnu, i obratno. Zapravo nikada nijesu napravili jasnu razliku izme|u wih, {to je i razumqivo, jer su razmatrali period teokratije. âk i ove istorije posluìle su istori~arima u HH vijeku jednim dijelom kao izvor.
Druga polovina HÀH vijeka biqeì i prve obrade crkvene
istorije Mitropolije Crnogorske. Radi se mahom o ~lancima, ko11
ji se zasnivaju na analizi objavqenih izvora, ili izvora do kojih
su autori dolazili borave}i u Crnoj Gori, i obilaze}i odre|ene
crkveno-manastirske lokalitete. Wihov predmet obrade je poku{aj da se odrede sjedi{ta Zetske Episkopije i Mitropolije kroz
vrijeme, poloàj pojedinih manastira, kao i poloàj crnogorskih
mitropolita pod osmanskom vla{}u. Radi se dakle o starijoj crkvenoj istoriji Mitropolije. Za razliku od prethodno navedenih
radova, ovi se odlikuju znatno kvalitetnijim pristupom metodolo{kog istraìvawa, i kriti~kom sposobno{}u prema prostoj
fabularizaciji i idealizaciji.
Prvi autor je arhimandrit Ni}ifor Du~i}, rodom Hercegovac, koji }e jedno vrijeme imati zapaènu ulogu u administraciji
kwaza Nikole, sa kojim }e se kasnije hladno razi}i i napustiti
Crnu Goru. Drugi je ruski konzul u Skadru Ivan Jastrebov. U autorstvu Ni}ifora Du~i}a nastali su ovi radovi: Vrawina u Zeti
i krisovuqe na Cetiwu, 1870; O gra|i za srpsku istoriju, 1880;
Jepiskopije Zetska i Dabarska, LÁÀÀ, 1884. Jastrebov je objavio
~lanak Jepiskopija zetska, 1880. Svi ~lanci objavqeni su u „Glasniku Srpskog u~enog dru{tva.“
Ovo su me|utim bili radovi koji su objavqeni van Crne Gore,
i od autora koji nijesu bili rodom iz we. Prve radove iz domena
crkvene istorije Mitropolije Crnogorske koji se mogu smatrati
autohtonim, objavio je sve{tenik Filip Radi~evi}, na temu Pravoslavna crkva u Crnoj Gori, 1889. godine, i Kratki pogled na na{e sve{tenstvo u pro{losti i sada{wosti, 1895. godine. Oba
rada objavqena su u ~asopisu „Prosvjeta“, koji je izlazio na Cetiwu. Prvi rad je samo donekle istorijskog karaktera, jer u vidu
uvoda dovodi kontinuitet pri~e do glavne teme, a to je poloàj
Crkve u doba kwaza Nikole, tj. do savremenog doba u kojem je on
bio. I drugi rad je u istom smislu. Me|utim, oni se u kasnijem periodu mogu uzimati i kao izvori.
U drugoj polovini HÀH vijeka pojavquje se i ~itav set radova
koji se mogu smatrati objavqenim izvorima i wihovom analizom.
Od istraìva~a izvawaca jugoslovenske pripadnosti, koji objavquju radove do pada Zete (Crne Gore) pod osmansku vlast to su:
Fran Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusij, Wiena, 1858; [ime Qubi}, Listine o odno{aju izme|u ju`noga Slovenstva i Mleta~ke republike 1423-1452, kw. ÀH, Jugoslovenska Akademija Znanosti i Umjetnosti (JAZU), Zagreb, 1891.
Period od pada pod osmansku vlast do po~etka HÀH vijeka obra|en je od sqede}ih autora u prezentaciji i analizi izvora: [ime
Qubi}, Rukovijet jugoslovenskih listina, Starine JAZU; Aleksandar
12
Aleksandrov, Dvije sin|elije vladike Petra I, Srbski magazin,
1898. Srbsko dalmatinski magazin objavio je i sqede}e izvore:
Pismo Arsenija patrijarha pe}kog protopopu Bo{ku, 1849; Sin|elija popa Alekse Radi~evi}a paroha podgori~kog, 1865; Pou~itelno pismo patrijarha Arsenija na sve{tenike i narod u Podgorici, 1867. Glasnik Srpskog u~enog dru{tva objavio je u vi{e
godina: 1884, 1885. i 1886. godine Materijale za istoriju Crne
Gore iz vremena vladawa vladike Petra À. Zeta je 1885. godine objavila Priloge za istoriju Crne Gore (Pisma vladike Danila).
Neki istraìva~i crkvene istorije rodom iz Crne Gore tako|e u drugoj polovini HÀH vijeka objavquju izvore, a ve} su pomenuti. Od prostog opisa stawa bez ve}eg stepena kriti~ke analize,
oni imaju nadgradwu u objavqivawu izvora i wihovoj kriti~koj
analizi. Svakako su najzna~ajniji radovi Marka Dragovi}a i Filipa Radi~evi}a. Marko Dragovi} objavquje Priloge za istoriju Crne Gore iz vremena vladika iz razli~itih plemena, Starine JAZU, 1887.
Filip Radi~evi} je mnogo plodniji, i izvore objavquje u cetiwskom ~asopisu Prosvjeta. Po godinama i kwigama spisak izvora
koje je on objavio je sqede}i: Arhipastirska okru`nica kojom se
gospodar vladika Petar À objavquje svetiteqem narodnim, H,
1889; Okru`nica gospodara vladike Save Petrovi}a narodu Pa{trovi}skome, HÀ, 1889; Petar À daje sin|eliju sve{teniku zetskome, ÁÀ, 1890; Gospodar vladika Sava daje sin|eliju Gerasimu
Zeli}u, ÀÀÀ-ÀÁ, 1891; Gospodar vladika Sava proizvodi za protojereja Ivana Popovi}a, ÀÀÀ-ÀÁ, 1891; Gavril patrijarh pe}ki povjerava Zahomliju svetome Vasiliju, HÀÀ, 1893; Mitropolit Petar izdaje sin|eliju \uru Petrovi}u, ÀÀÀ, 1895; Posve}ewe za episkopa Petra À, HÀ, 1895; Mojsej, patrijarh srpski posve}uje Bo{ka Popovi}a za protoprezvitera, ÀÀÀ, 1896.
Uz Dragovi}a i Radi~evi}a svakako treba pomenuti i crnogorskog diplomatu Mitra Baki}a, koji je 1878. godine objavio rad
Crna Gora pod upravom vladika. Rad je objavqen u âsopisu Ministarstva narodne prosvjete u Petrogradu, u broju 198. Baki} se
kra}e osvrnuo na period do pada Zete - Crne Gore pod osmansku
vlast, a zatim se u nekoliko poglavqa bavio crkvenom istorijom
Mitropolije do svr{etka vladavine Petra ÀÀ Petrovi}a, da bi ga
zavr{io raspravnim poglavqem o pitawu da li se radi o Zetskoj
ili Crnogorskoj Mitropoliji? Reprint ovog izdawa pojavio se u
Crnoj Gori u savremenom dobu 1995. godine, a prire|iva~ je bio
mr Mile Baki}.
Crkveni istori~ari su nekoliko puta poku{avali da rekonstrui{u spisak zetskih episkopa i mitropolita, a kasnije i crnogorskih. [to je pro{lost bila dubqa, wihova identifikacija i
13
hronolo{ko locirawe bilo je teè i mawe precizno, jer je bilo
i mawe izvora. Tokom istraìvawa, pojavqivala su se u do tada
malobrojnim izvorima i nova imena episkopa i mitropolita.
Pravqewe hronolo{kog spiska zetskih episkopa i mitropolita,
i kasnijih crnogorskih, tako ima relativno {irok raspon od vi{e od jednog vijeka.
Prvi poku{aji mogu se na}i u Istoriji Crne Gore, objavqenoj u Beogradu 1835. godine, u autorstvu Sime Milutinovi}aSarajlije. Nakon wega, spisak se moè na}i i kod Ni}ifora Du~i}a, u raspravi Jepiskopije Zetska i Dabarska, objavqenoj u Glasniku SUD 1884. godine. Ilarion Ruvarac objavio je tako|e spisak, u ~lanku Vladike zetske i crnogorske, u cetiwskoj Prosvjeti 1892. godine. Prave}i kompilaciju oba spiska, uporedno sa podacima koje je dao i Dimitrije Milakovi}, Du{an Vuksan je tako|e sastavio novi spisak, ili katalog episkopa i mitropolita, u
cetiwskom ~asopisu Zapisi, od avgusta 1935. godine. Dva rada op{teg tematskog karaktera, tako|e dopuwuju sastavqawe spiska.
Iz rada Miodraga Purkovi}a Srpski episkopi i mitropoliti
sredwega veka, Hri{}ansko delo, Skopqe, 1937. godine, mogu se
na}i podaci za navedeni period. Kona~no, decenijama poslije,
episkop {umadijski Sava, objavio je djelo Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka, 1996. godine.
Cetiwski qetopis nalazio se u riznici cetiwskog manastira, i uzima se kao istorijsko djelo, ali i kao izvor. On me|utim
nudi imena crnogorskih mitropolita u HÁÀÀ vijeku, i to ne potpuno, tj. tek sa mitropolitom Mardarijem od 1638. godine. Period
crkvene istorije raspona od pada pod osmansku vlast do Danila
Petrovi}a, objavquje kao gra|u iz cetiwskog manastira Du{an
Vuksan u cetiwskim Zapisima, pod naslovom Vladike iz raznih
plemena 1516-1696, kw. HÁÀÀ, 1937. godine. Dopunu ve} pomenutog
Ruvar~evog ~lanka, na osnovu izvora iz cetiwskog manastira, koji nijesu mogli biti dostupni Ruvarcu, uradio je Pavle Apolonovi~ Rovinski tako|e u cetiwskoj Prosvjeti, samo godinu dana poslije Ruvarca. Novina u tvrdwama Rovinskog bilo je raspravqawe
~iwenice da li je pored zetskog mitropolita postojao i zetski
episkop, podre|en mitropolitu?
Rovinski daje mnogo ve}u razradu crkvene istorije Mitropolije Crnogorske u tre}em tomu svog djela Crna Gora u pro{losti
i sada{wosti, objavqenom 1915. godine u Petrogradu, a koje je
kona~no (i naàlost tek) 1994. godine objavqeno kod nas u potpunosti, i u prevodu na srpski jezik. Jo{ jedan Rus, pored Rovinskog,
u svom djelu obra|uje i crkvenu istoriju Mitropolije, to je diplomata Konstantin Petkovi}. On na ruskom jeziku 1877. godine
14
objavquje rad Crna Gora i Crnogorci. Za period kraja HÁÀÀ i po~etka HÁÀÀÀ vijeka objavqena je gra|a iz arhiva u Veneciji, koja
tretira Crnu Goru. I u ovom izdawu izme|u brojnih ~iwenica,
mogu se na}i i one koje se ti~u crkvene istorije. Zbirka dokumenata je pod naslovom Il Montenegro da relazioni dei provveditiori
1687-1735, Roma, 1896. Reprint ovog izdawa pojavio se u Crnoj Gori 1998. godine.
Tokom HÀH vijeka pojavquju se izdawa koja govore o Crnoj Gori, u autorstvu stranaca koji su u woj boravili, i susrijetali se
sa Crnogorcima. Iz ~itavog niza ~iwenica koje su oni prezentovali, mogu se na}i i one koje se ti~u crkvene istorije. Prvi je
francuski pukovnik Vijala De Somijer. Bio je komandant Herceg
Novog i guverner kotorske provincije u doba francuske okupacije Boke. Godine 1810. posjetio je Crnu Goru i li~no se susrijetao
sa mitropolitom Petrom À. Wegovo djelo Istorijski i politi~ki put u Crnu Goru, objavqeno je u Parizu 1820. godine (Vouage
historiÜue et politiÜue au Montenegro..., Paris, 1820). Drugi je Anri
Delari, sekretar kwaza Danila od 1856. do 1859. godine. On je napisao dva rada. Prvi je objavio u Parizu 1862. godine, a drugi tako|e iste godine (Vouage au Montenegro, Reveue del Algeire et des
colonies). Tre}i Francuz je istori~ar i publicista Fransoa Lenorman, koji je Crnu Goru posjetio 1865. godine, i napisao kwigu
Turci i Crnogorci (Turces et Montenerins, Paris, 1866). Od Rusa isti~e se djelo Jegora Kovaqevskog Crna Gora i slovenske zemqe,
objavqeno u Petrogradu 1872. godine. On je u vi{e navrata boravio u Crnoj Gori (1841, 1854, i 1864. godine).
Po~etak HH vijeka obiqeèn je {to se ti~e prou~avawa istorije Mitropolije Crnogorske serijalom od pet ~lanaka Pavla
ûpi}a Srpska pravoslavna crkva u Crnoj Gori 1901. godine, objavqenim u Glasniku pravoslavne Crkve u Kraqevini Srbiji. Iako direktno nijesu posve}ene crkvenoj istoriji, dvije monografije Vladana \or|evi}a obuhvataju dijelom temu koja se ti~e istorije Mitropolije Crnogorske. One su zasnovane na dokumentima
iz arhiva u Be~u. To su monografije pod nazivima: Crna Gora i
Austrija u HÁÀÀÀ veku, Beograd, 1912, i Crna Gora i Austrija
1814-1894, Beograd, 1924. Sa drugog centra istorijskih izvora vezanih za Crnu Goru, pa i wenu crkvenu istoriju - arhiva u Vatikanu, pojavquje se tako|e monografija Jovana Radoni}a Rimska kurija i ju`noslovenske zemqe od HÁÀ do HÀH veka, Beograd, 1950.
Poznati srpski istori~ar rodom iz Crne Gore - Gligor Stanojevi}, donio je za doba izdawa svojih kwiga nove izvorne detaqe
iz domena crkvene istorije, iako ti radovi nijesu striktno te tematike, ali je wihov centrum u obradi vremena i li~nosti dva cr15
nogorska mitropolita. Ti radovi su: Crna Gora u doba vladike
Danila, Cetiwe, 1955, i Mitropolit Vasilije Petrovi} i wegovo doba, Beograd, 1978. Godine 1991, êdomir Lu~i} objavquje u
Titogradu rad Mitropolit Petar Prvi Petrovi}. Grupaciju
radova koji bi se makar i dijelom mogli podvesti pod crkvenu
istoriju, sa centrumom u obradi vremena i li~nosti nekog od crnogorskih mitropolita, zaokruùje ~lanak Petra I. Popovi}a
Nikanor Ivanovi} Wegu{, Godi{wak Filozofskog fakulteta u
Novom Sadu, Novi Sad, 1959. Osmanski period i poloàj Mitropolije u wemu moè se sagledati i u radovima eksperta za ovaj period Branislava \ur|eva: O odlasku crnogorskog vladike Pahomija u Carigrad u drugoj polovini HÁÀ veka, Istorijski ~asopis,
1951; Turska vlast u Crnoj Gori u HÁÀ i HÁÀÀ veku, Sarajevo, 1953;
Sitni prilozi iz istorije Crne Gore u HÁÀ i HÁÀÀ veku, Godi{wak Dru{tva istori~ara BiH, Sarajevo, 1956.
Pojavquju se i radovi koji tretiraju ulogu, poloàj i karakteristike Mitropolije Crnogorske u odre|enim periodima. Prvi je rad crnogorskog istori~ara Novaka Ra`natovi}a Poloàj i
uloga crkve u Crnoj Gori 1852-1878, Istorijski zapisi, Titograd,
1961. On obra|uje poloàj i ulogu Mitropolije u periodu vladavine kwaza Danila Petrovi}a, i prvi period vladavine wegovog
nasqednika kwaza Nikole. Zasnovan je na do tada samo dijelom
kori{tenim izvorima, i po tome predstavqa novinu. U wemu se
mogu na}i i brojni statisti~ki podaci, {to je tako|e novina. Rad
Petra Stojanovi}a objavqen tako|e u ~asopisu Istorijski zapisi pod naslovom Neki problemi poloàja i uloge crkve i crkvene
organizacije u Crnoj Gori hronolo{ki je {iri od Ra`natovi}evog rada. On obra|uje period od HÁÀÀÀ do po~etka HH vijeka.
Wegov centrum je ekonomski poloàj i mo} Mitropolije u crnogorskom dru{tvu, kao i uloga i uticaj Mitropolije kao institucije, i wenog sve{tenstva na to dru{tvo.
U istraìvawu istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske
nemogu}e je zaobi}i ulogu i rad Du{ana Vuksana u cetiwskom ~asopisu Zapisi. Ovaj ~asopis je ina~e imao nemjerqivu ulogu u razvitku izu~avawa istorije Crne Gore. Vuksan je u ovom ~asopisu
oti{ao korak naprijed, pa je po~eo objavqivati i gra|u iz raznih
perioda crnogorske istorije, pa i onu vezanu za istoriju Mitropolije.
Gra|a koju je on objavqivao moè se podijeliti na dva perioda, tj. od polovine HÁ vijeka do svr{etka teokratije u Crnoj Gori 1851. godine, i period kwaèva Danila i Nikole. Za prvi period to su ovi naslovi: Nekoliko dokumenata mahom iz epohe Crnojevi}a, 1939; Vladike iz raznih plemena 1516-1696, 1937; Pisma
16
pe}kih patrijarha Ze}anima, 1939; Pop Stefan kritikuje pastvu, 1939; Iguman Mojsije arhimandritu Petru, 1940; Pismo jeromonaha Save Petru À, 1936; Jeromonah Mihailo mitropolitu
Petru À, 1937; Jo{ nekoliko dokumenata iz privatnih arhiva,
1939; Arhivska gra|a za istoriju Crne Gore, 1941. Za drugi period to su naslovi: Sitni prilozi, 1928; Regulisawe sve{teni~kih prihoda, 1936; Jedna àlba kalu|era Mihaila i dr. kwazu Danilu, 1937; @alba kalu|era manastira Sv. Stefana piperskog
kwazu Danilu, 1937; Nikodim jeromonah ùpskog manastira kwazu Nikoli, 1937. Za ovaj period moè se uvrstiti i koristan set
izvora koje je objavio Risto Dragi}evi} tako|e u Zapisima 1940.
godine, pod naslovom Otpust vladike Nikanora.
Pored Du{ana Vuksana od svr{etka Drugog svjetskog rata kao
objavqiva~ izvora iz istorije Crne Gore, a samim tim i istorije
Mitropolije u okviru wih isti~e se Jevto Milovi}. Wegovi objavqeni izvori imaju hronolo{ki kontinuitet. Po~iwu najprije sa
radom Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore 1685-1782, objavqenim na Cetiwu 1956. godine. Radi se o korespodenciji crnogorskih mitropolita u nazna~enom periodu, tj. kratko pretpetrovi}kom periodu, a potom mitropolita: Danila, Save, i Vasilija Petrovi}a, te Arsenija Plamenca. Hronolo{ki se izvori daqe nastavqaju na dvotomni zbornik, sa naslovom Petar À Petrovi}, Pisma i drugi dokumenti, kw. 1-2, Titograd 1987/88. godine. Za period
ìvota i rada mitropolita Petra À Petrovi}a iza{la je zbirka izvora pod simboli~kim nazivom Freske na kamenu, Titograd, 1965.
Prire|iva~i nijesu bili po struci istori~ari (Branko Bawevi}Sreten Perovi}-Milorad Stojovi}). Ovdje je objavqen jedan dio
poslanica mitropolita Petra À, zatim Kuluk, Stega, Kratka
istorija Crne Gore, i wegovi kwièvni radovi. Period mitropolita Petra À kroz izvore zaokruùje rad Aleksandra Fori{kovi}a
Nekoliko dokumenata o zavladi~ewu Petra À Petrovi}a Wego{a,
objavqen u Istorijskim zapisima u Titogradu 1969. godine.
Period mitropolita Petra ÀÀ Petrovi}a u vidu izvora najprije je obradio Mira{ Ki}ovi} kroz naslov Petar Petrovi}
Wego{, Pisma, kw. 1-7, Beograd, 1951. U mnogo {irem obliku izvore iz perioda Petra ÀÀ objavquje Jevto M. Milovi} 1986. godine u Titogradu. Jedan broj dokumenata iz kojih se vidi imovinski
status Mitropolije moè se na}i u zborniku Crnogorske isprave
HÁÀ-HÀH vijeka, Cetiwe, 1964. U istom smislu ali sa drugog tematskog aspekta moè se uzeti u obzir i zbirka dokumenata pod
naslovom Crnogorski Senat 1875-1879, Podgorica, 1997. Sasvim
drugi aspekt vi|ewa - spoqwi, moè se na}i u zbirci dokumenata
Ruski izvori o Crnoj Gori od kraja HÁÀÀ do sredine HÀH vijeka,
17
Podgorica-Moskva, 1992. Radi se o izvje{tajima ruskih konzula i
putnika, u kojima je pored Crne Gore obuhva}ena i Boka.
Arhivska gra|a o istoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske nalazi se u nekoliko arhiva, i moè se podijeliti po periodima i uìm temama. Ona je mahom novijeg karaktera, jer se ti~e
HÀH i HH vijeka. Za period od 1852. do 1878. godine, tj. period
kwaza Danila i prvi period kwaza Nikole, gra|a se nalazi u Arhivsko-bibliote~kom odjeqewu Narodnog muzeja Crne Gore na
Cetiwu, u fondovima: Danilo À, Prinovqeni spisi, Nikola À i
Senatski spisi. U ovim fondovima ona je za prou~avawe istorije
Mitropolije fragmentarnog karaktera. U ne{to {irem obimu
gra|a se moè na}i u istoj ustanovi za period poslije 1878. godine, u fondu Naknadno inventarisani razni spisi. Radi se o korespodenciji Mitropolije sa sve{tenstvom.
Berlinskim kongresom 1878. godine Crna Gora je priznata kao
nezavisna dràva, i teritorijalno je pro{irena. Uslijedile su
decenije wenog mirnodopskog ìvota i razvoja, toliko neuobi~ajene za wu. U ovom periodu Mitropolija je potpuno izgradila svoj
unutra{wi ìvot u raznim aspektima, a najprije organizacionom, zakonskom, imovinskom i obrazovnom. Stoga je za ovaj period
do po~etka Prvog svjetskog rata i najvi{e gra|e. U istom periodu i dràva Crna Gora je usavr{ila i pro{irila svoj administrativni sistem. Mitropolija je u ovom periodu u organizacijonom smislu bila povezana za crnogorskom prosvjetom. Tako se gra|a za ovaj period moè na}i u fondu Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova. Jedan dio gra|e moè se na}i u segmentima i u
fondovima Ministarstvo unutra{wih poslova i Ministarstvo
finansija. Svi fondovi nalaze se u Dràvnom arhivu Crne Gore
na Cetiwu. U arhivskom odjeqewu Dràvnog arhiva na Cetiwu u
Baru, nalazi se fond Manastir Dowi Br~eli. Radi se o arhivi
istoimenog manastira i parohije od 1874. do 1956. godine.
Drugi set dokumenata za period druge polovine HÀH vijeka do
1918. godine moè se na}i u Arhivu Mitropolije Crnogorsko-primorske na Cetiwu. Zapravo gra|a u ovom arhivu po~iwe sa 1873. godinom. U pitawu je gra|a Crnogorske i Zahumsko-ra{ke Eparhije,
Svetog Sinoda, Konzistorija, parohija, manastira i Cetiwske bogoslovije, te se u tom smislu moè identifikovati i sa fondovima. Gra|a je 1997. godine vra}ena Mitropoliji Crnogorsko-primorskoj od strane Dràvnog arhiva Crne Gore. Iako je uobli~ena
u fondove po godinama, gra|a me|utim dokumentaciono nije numerisana. Kako je po~etkom 1916. godine Crna Gora bila okupirana
od austrougarskih trupa, a wena dràvna administracija u zemqi
kao izvorno crnogorska prestala da funkcioni{e, u ovom arhivu
18
nalaze se korisni izvori upravo za period okupacije, a kojih nema
u vezi sa Mitropolijom, ili ih ima vrlo malo u Dràvnom arhivu.
Pored izvorne i objavqene gra|e, za period druge polovine
HÀH vijeka do 1918. godine, kao izvor moè da posluì {tampa,
bilo da se radi o novinama ili kalendarima i ~asopisima. I jo{
prije ovog perioda, tj. u periodu Petra ÀÀ Petrovi}a u ~asopisukalendaru Grlica mogu se na}i fragmentarni izvori korisni za
prou~avawe istorije Mitropolije. Od {tampe isti~u se najprije
Crnogorac, koji je izlazio od 1871. do 1873. godine, a zatim i Glas
Crnogorca, koji je u su{tini nastavak ovog prethodnog lista.
Svakako da se neki segmenti vezani za istoriju Mitropolije mogu na}i i u drugoj {tampi koja je izlazila u Crnoj Gori od po~etka HH vijeka do 1916. godine. Najo~igledniji oblik eksploatacije izvora za istoriju Mitropolije u ~asopisima moè se na}i u
obliku {ematizama, koji su izlazili u okviru dràvnih kalendara: Orli} 1865-1870; Grlica, 1889-1893, 1896/7; Dràvni kalendar
Kwaèvine (Kraqevine) Crne Gore, 1907-1914. âsopis Prosvjeta bio je zvani~an ~asopis Ministarstva prosvjete i crkvenih
poslova. U wemu su objavqivani razni raspisi, naredbe i uputstva
crkvenih vlasti, neki zakoni i sl, a ve} je nazna~eno i rasprave i
izvori iz istorije Mitropolije. U sli~nom kontekstu je slu~aj i
sa Crnogorcem i Glasom Crnogorca.
Kona~no, kao izvori za istoriju Miropolije od polovine HÀH
vijeka do 1914. godine mogu da posluè i zakoni, bilo oni op{teg
karaktera, u kojima je fragmentarno obra|ivan i status Crkve,
ili konkretni crkveni zakoni. Od op{teg karaktera isti~u se
Zakonik Danila À iz 1855. godine. U smislu objavqenog izvora sa
komentarom i analizom kao najzna~ajniji analiti~ar (a bilo je i
drugih) objavio ga je Jovan R. Bojovi} u Titogradu 1982. godine.
Poslije toga je 1888. godine izdat Op{ti imovinski zakon za
Kwaèvinu Crnu Goru, u kojem se mogu na}i imovinski aspekti
vezani za Mitropoliju. U istom smislu, tako|e Jovan R. Bojovi}
objavio je u Podgorici 1992. godine rad Usvajawe teksta Op{teg
imovinskog zakona za Kwaèvinu Crnu Goru. U wemu je tako|e dijelom objavio zakon kao izvor, i izvr{io wegovu analizu. Godine
1905, izdat je i Ustav Kwaèvine Crne Gore, u kojem se tako|e mogu na}i izvori za status i poloàj Mitropolije u crnogorskoj dràvi. Drugi aspekt predstavqaju ~isto crkveni zakoni, tj. crkveno zakonodavstvo, u koje se mogu uvrstiti i razni zvani~ni dopisi, uputstva i naredbe. Ove zakone kao i dio podzakonskih akata,
dopisa, uredaba, uputstava i naredbi {tampala je dràvna {tamparija. Ovaj set izvora predwa~i najprije u Ustavima Svetog Sinoda i Konsistorija iz 1904/05. godine.
19
Posqedwi crnogorski mitropolit u nezavisnoj crnogorskoj
dràvi bio je Mitrofan Ban. Pro{ao je arhijerejski put u nezavisnoj crnogorskoj dràvi, potom tokom okupacije Crne Gore
1916/18. godine austrougarskog kolaboratera, i kona~no ujediniteqa u poslu unifikacije Srpske Crkve. Objavqeni izvori
vezani za wega dakle obuhvataju razli~ite periode. Oni su: Besjede Mitropolita Mitrofana Bana, Cetiwe, 1902; Spomenica o
dvadesetpetogodi{wici arhijerejske slu`be wegovog preosve{tenstva Mitropolita Crne Gore Mitrofana Bana, Cetiwe,
1911; Sabrana djela mitropolita Mitrofana Bana, kw. 1-5,
(priredio Vuk Mini}), Cetiwe, 1999. U Arhivu Mitropolije Crnogorsko-primorske na Cetiwu nalazi se jedna fascikla posve}ena mitropolitu Mitrofanu Banu.
Istorija Mitropolije Crnogorsko-primorske u potpunosti je
istraèna samo u jednom domenu: postojawu i radu Bogoslovije na
Cetiwu. Ova tema moè se hronolo{ki podijeliti na dva perioda,
do Prvog svjetskog rata, i izme|u dva svjetska rata. Bogoslovija je
kratko radila i tokom Drugog svjetskog rata. Period do 1945. godine obradio je temeqno jeromonah mr Pavle Kondi}, u radu Cetiwska Bogoslovija 1863-1945, objavqenom na Cetiwu 2005. godine. Iako sve{teno lice, Kondi} je po struci istori~ar i magistar istorije, te se u budu}nosti mogu tako|e o~ekivati nau~no-metodolo{ki kvalitetni i ~iwenicama iscrpni radovi iz istorije Mitropolije ovog istori~ara. Bez obzira na pomenuti rad Kondi}a, autor ovog rada (A. Stamatovi}) rukovodio se ~iwenicom da ima uvid
u fond Cetiwska Bogoslovija u Arhivu Mitropolije na Cetiwu,
te je na osnovu tih izvora i sastavio poglavqa vezana za rad Bogoslovije u odre|enim periodima. Kona~no, opet uzev{i u obzir da je
Kondi} detaqno obradio nazna~enu temu i hronolo{ki period, autor ovog rada istu je dao u vidu osvrta u svom radu.
Posebno pitawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske je wen kanonski status u odre|enim periodima, prvenstveno
od ukidawa tzv. druge Pe}ke Patrijar{ije 1766. godine, do obnove jedinstvene i unificirane Srpske Crkve 1921. godine. Kako je
ve} nazna~eno, u posqedwe vi{e od dvije decenije, od kada je u Crnoj Gori bar u formalnom smislu zaìvio vi{epartijski sistem
i nau~ni pluralizam, pojavio se niz izdawa, po~ev od klasi~nih
istori~ara pa do raznih publicista (naj~e{}e stru~no nekvalifikovanih), u kojima je bila osnovna tendencija da se pokaè i
dokaè da Mitropolija Crnogorska nije po svom karakteru bila
dio Srpske Crkve, a da je wena unifikacija po svr{etku Prvog
svjetskog rata, bila posqedica nasilnog politi~kog ~ina okupacije Crne Gore od strane srpskih trupa. Osnov i okvir ~itave ove
20
koncepcije je zapravo politi~ki u sada{wici, jer korespondira
sa o~iglednom antisrpskom i antipravoslavnom politikom vladaju}eg establi{menta u Crnoj Gori.
Autor ovog rada (A. Stamatovi}) je bave}i se detaqno pitawem kanonskog poloàja Mitropolije Crnogorske kroz wenu
istoriju, objavio 2001. godine u Podgorici rad pod naslovom Pitawe autokefalnosti Crkve u Crnoj Gori. Rukovode}i se tom
~iwenicom, i upu}uju}i zainteresovane ~itaoce na taj rad, on se
opredijelio da u svom radu Istorija Mitropolije Crnoigorskoprimorske 1918-2009, Podgorica, 2014, ovu problematiku dijelom
obradi kao uvodnu kroz glavu sa naslovom Kanonski status Mitropolije Crnogorske od 1766. do 1918. godine.
U sklopu posqedica ateisti~ke ideologije po Mitropoliju
Crnogorsko-primorsku, moè se podvesti i sudbina samog sada{weg Arhiva Mitropolije. Arhiva Mitropolije je decenijama poslije Drugog svjetskog rata bila pohrawena u Dràvnom arhivu
Crne Gore na Cetiwu. Po ateisti~ki i komunisti~ki reìm, bilo je sasvim logi~no, da se arhivska gra|a koja ima prvenstveno
crkvenu tematiku nalazi u dràvnom arhivu, iako je crkva po
svim posqeratnim ustavima bila odvojena od dràve. Bez obzira
na to, interesovawe za crkvenu istoriju, i konkretno istoriju
Mitropolije, bilo je decenijama malo. âk i oni segmenti istraìva~kog rada koji su se we ticali, usqed ateisti~kog reìma,
bili su podvo|eni opet pod svjetovnu istoriju Crne Gore. Kona~no je 1997. godine Dràvni arhiv na osnovu ugovora sa Mitropolijom, predao arhivsku gra|u istoj. To je zapravo arhivska gra|a
od 1873. do 1918. godine. Tako je arhivska gra|a vra}ena onome kome je pripadala, ko je stvorio, i imao pravo na wu.
Sasvim je opravdano {to je istorija Mitropolije Crnogorske
(Cetiwske) kao dio Srpske Crkve od polovine HÀH vijeka bila u
sastavu wenih integralnih istorija. Od polovine ovog vijeka
po~iwe zapravo i razvitak srpske crkvene istorije. Prvi period,
tj. prvi set autora bavio se potpuno neopravdano malo istorijom
Mitropolije. U te autore i radove treba svrstati ove: Teofan
@ivkovi}, Srbska narodna crkva na kanoni~ko-istori~nom temequ svom, Temi{var, 1868; Svetozar Niketi}, Istorijski razvitak srpske crkve, Glasnik SUD, 1870; Nikola Begovi}, Istorija crkve srbske, Novi Sad, 1874. Episkop Nikanor Ruì~i} ponudio je ne{to vi{e podataka u svom djelu u dvije kwige Istorija srpske crkve, Zagreb, 1893/ 95. On se me|utim bavio samo periodom od primawa Hri{}anstva do kraja sredweg vijeka.
Prili~no konfuzan na temu interpretacije istorije Mitropolije Crnogorske je i rad arhimandrita Ni}ifora Du~i}a Isto21
rija srpske pravoslavne crkve, objavqen u Beogradu 1894. godine.
Ta konfuznost ti~e se ovla{nog prelaza preko odre|enih perioda, da bi neki koji hronolo{ki daqe slijede bili detaqnije obra|eni. Ovo se prvenstveno odnosi na sredwovjekovni period koji je
vrlo malo obra|en. Period od kraja HÁ do sredine HÀH vijeka je
pregledno dobro ura|en, vi{e bi se moglo re}i da je uxbeni~kog
tipa re|awa ~iwenica bez zna~ajnije kritike doga|aja i izvora.
Du~i} je propustio da obradi u svom radu i niz detaqa druge polovine HÀH vijeka do momenta objavqivawa, s obzirom da je jedno
vrijeme boravio u Crnoj Gori, i zauzimao visoko mjesto u administraciji prve dekade vladavine kwaza Nikole.
Poslije ujediwewa 1918. godine, i obnavqawa jedinstvene Srpske Crkve, objavqen je rad Radoslava Gruji}a Pravoslavna srpska
crkva, Beograd, 1920. Ovo je do tada najvi{e sistematizovan rad
vezan za istoriju SPC. Me|utim, u vezi sa obradom istorije Mitropolije Crnogorske, prvenstveno petrovi}kog perioda, autor
se bavio politi~kom istorijom, kroz prizmu tretmana teokratije. Iako se radilo o wemu hronolo{ki bliskom periodu, kojem je
u zna~ajnoj mjeri bio savremenik, od polovine HÀH vijeka, Gruji}
nije iznio niz zna~ajnih detaqa vezanih za istoriju Mitropolije
u ovom periodu.
Druga polovina HH vijeka donijela je niz radova o istoriji
SPC, bilo sinteti~kog tipa, bilo periodi~nog u hronolo{kom
smislu. Me|u tim radovima treba ista}i: Vaso ûbrilovi}, Srpska pravoslavna crkva pod Turcima od HÁ do HÀH veka, Zbornik
Filozofskog fakulteta u Beogradu, kw. 5, 1960; Rajko Veselinovi}, Istorija srpske pravoslavne crkve sa narodnom istorijom,
kw. À-ÀÀ, 1966; Branislav \ur|ev, Uloga srpske crkve u starijoj
istoriji srpskog naroda, 1964; \oko Slijep~evi}, Istorija Srpske pravoslavne crkve, kw. À-ÀÀÀ, 1962; Radomir Popovi}, Srpska
crkva u istoriji, 1997; Grigorije Miki}, Pregled istorije srpske crkve - Srpska crkva, 2000. Vaqa na kraju napomenuti, da namjera autora ovog rada nije bila da se detaqnije upu{ta u kriti~ku analizu izvora i radova vezanih za istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske i SPC {ire, ve} da ih samo predstavi, i da
osvrt na wih, s obzirom da je wegov rad, kako je ve} nazna~eno {irokog hronolo{kog i sinteti~kog karaktera. Svakako da analiza
izvora i radova iz i za istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske, zasluùju makar posebnu studiju.
22
UVOD
O
d svog osnivawa Hri{}anstvo se razvijalo kao religija,
kako u kanonskom smislu, tako i u smislu svoga odnosa prema svjetovnim vlastima. Svoje unutra{we ure|ewe Hri{}anska crkva je vr{ila preko vaseqenskih i pomjesnih sabora,
koji su se desili u prvom milenijumu wenog postojawa. U drugi
milenijum, ona je u{la kao potpuno izgra|ena po svom ustrojstvu.
Svjetovne vlasti imale su nesumwivo velikog uticaja na Hri{}ansku Crkvu, i uop{te na Hri{}anstvo kao religiju. Tako se
sa pravom moè konstatovati ~iwenica, da su u nekim vremenima
svjetovne vlasti odre|ivale postupke Hri{}anske Crkve, ali i
ona wihove. Veliki crkveni raskol 1054. godine, tj. podjela na
Pravoslavqe i Rimokatoli~anstvo, tako|e su odredili sudbinu
mnogih naroda, svjetovnih vlasti i kluturnih pravaca. Novi crkveni raskol u HÁÀ vijeku u Rimokatoli~koj Crkvi, i pojava protestantizma, samo su uobli~ili ove pojave.
Jedna od najspecifi~nijih Mitropolija u Pravoslavqu, svakako je Crnogorsko-primorska. Geneza wenog postanka je duga, a
isto tako i postojawa. Pojava Hri{}anstva u Rimskom Carstvu, i
wegovo razvijawe kao religije, nije zaobi{lo ni teritoriju dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske. Primorski krajevi
dana{we Mitropolije bili su ve} u predrimskom periodu kolonizovani od strane Grka. U brdsko-planinskim krajevima wene zale|ine, obitavala su ilirska plemena. U posqedwem vijeku stare
ere ove krajeve su po~eli zauzimati Rimqani, i na wima najprije
graditi svoje kastrume (vojne logore), a zatim i gradove. Tako se
na teritoriji dana{we Mitropolije preplelo mno{tvo mnogoboà~kih religija, od onih klasi~nih gr~kih i rimskih, do onih
ilirskih plemenskih, sa svom svojom sloèno{}u. S obzirom da je
teritorija dana{we Mitropolije geografski bila blizu centru
dràve - Rimu, to je bilo za o~ekivati, da je sa u~vr{}ewem rimske vlasti prodiralo i Hri{}anstvo. Tako se u primorskim gradovima kao i u Doklei, primje}uju najprije prva prisustva pobornika Hri{}anstva u nekim arheolo{kim nalazima, naj~e{}e grobovima i predmetima, a zatim i u prvim bogomoqama. Prate}i
trend razvitka Hri{}anstva kao religije u Rimskom Carstvu, od
religije koja se progonila, do one koja je priznata kao zvani~na,
do kona~no slu`bene i jedine, moè se sa pravom konstovati, da je
teritorija dana{we Mitropolije, sa malim izuzecima u izolova23
nim brdsko-planinskim ilirskim enklavama, veliku seobu naroda, do~ekala kao dominantno hri{}anska.
Podjela Rimskog Carstva u doba cara Teodosija 395. godine, na
isto~ni i zapadni dio, i{la je dijelom i preko teritorije dana{we Mitropolije, i nesumwivo odredila wenu va`nost u daqwoj
istoriji. Na{av{i se tako na razme|u Istoka i Zapada, i uticaja
Isto~ne i Zapadne Crkve Hri{}anstva, ~iji su centri u Rimu i
Carigradu ve} tada iskazivali vi{e nego jasne razlike, wena dana{wa teritorija postala je predmetom interesovawa obje crkve,
iako tada jo{ uvijek formalno jedinstvene. U takvom stawu, rimska provincija Prevalis (Prevalitana) do~ekala je i veliku seobu naroda. Prvi talas te seobe ~inili su Goti, koji su 489. godine
uni{tili najzna~ajniji grad Prevalisa Dokleu. Ostatke ovog grada dokraj~ijo je katastrofalni zemqotres 518. godine. Tako se
ovaj grad kao ìvo naseqe vi{e nikada nije obnovio.
Veliki talas naseqavawa slovenskih plemena, koja prelaze
Savu i Dunav, i silaze do Jadranskog mora, nije zaobi{ao ni Prevalis. Slovenska plemena koja naseqavaju ove teritorije nesumwivo su bila srpska, a ime dobijaju po geografskom lokalitetu podru~ja oko koga se naseqavaju - Dukqani. Ve}ina ove teritorije je
ve} uveliko bila kooptirana u Isto~no Rimsko Carstvo. Shodno
tome, i zna~ajan dio crkvene infrastrukture pripadao je isto~nom centru Hri{}anstva. Sasvim je razumqivo, da se sa talasom
naseqavawa srpskih slovenskih plemena, i wegovim ru{ila~kim
karakteristikama, i crkvena organizacija rasula. Sloveni su bili jedan od brojnih varvarskih naroda, sa mnogoboà~kom religijom, ~ije odlike donose u nove krajeve svoga doseqewa. Slovenska
plemena naselila su velike prostore Balkanskog poluostrva preko Save i Dunava u ÁÀ i ÁÀÀ vijeku, i dospjela do krajweg sjeverozapada do rijeke So~e i Alpa, i krajweg jugoistoka do Soluna. Jo{
uvijek formalno jedinstvena Hri{}anska crkva, ali sa dva centra, tako je dobila ogromnu masu stanovni{tva, za koje je imala
interesovawe i korist da ga pokrsti.
Kao ni u drugim slovenskim oblastima, tako ni u oblasti koju naseqavaju plemena koja kasnije dobijaju geografski naziv Dukqani, proces hristijanizacije nije bio brz i lak. On je imao
veze i sa svjetovnim vlastima, koje su tako|e imale interesa za
pokr{tavawe Slovena. U prvom redu to je bilo Isto~no Rimsko
Carstvo, koje se u posqedwa dva vijeka istoriografije naj~e{}e
tretira kao Vizantija. Val slovenskih plemena zapqusnuo je Vizantiju, ali je nije uni{tio, za razliku od ne{to ranijeg scenarija vezanog za Zapadno Rimsko Carstvo. âk naprotiv, slovenske
naseqeni~ke mase dale su novi ìvot Vizantiji i wenoj Crkvi, u
24
ekonomskom, vojni~kom i vjerskom smislu. Pokr{tavawe Slovena
ide najprije preko gorwih slojeva plemenske aristokratije, i poklapa se sa procesom feudalizacije. Na drugoj strani, na temeqima propalog Zapadnog Rimskog Carstva formira se niz tzv. varvarskih dràva, u koje ulaze i slovenske. Svakako najzna~ajnija od
tih varvarskih dràva je bila Frana~ka.
Dva centra Hri{}anstva: Carigrad i Rim intenzivno su se u
tih nekoliko vjekova borila za svaki pedaq teritorije i svakog
varvarina. Stara granica Rimskog Carstva postala je vrlo labilna. Preko we se prepli}u Vizantijski i Frana~ki uticaj. Srpska
slovenska plemena, koja svoje identitetske karakteristike dobijaju po ve} razorenom gradu Doklei, ili slovenski Dukqi, tako|e
su se na{la na udaru tih uticaja. Stara boànstva, i ve} na|eni
hri{}anski kultovi istoka i zapada, prave tako jedan vjerski
konglomerat, koji se uliva u op{tu rijeku Hri{}anstva. Sa prijemom Hri{}anstva, otpo~iwe kod Slovena i proces feudalizacije, a u kasnijim vjekovima po doseqavawu i dràvne emancipacije na razme|u dva milenijuma. Slovenska Karantanija na krajwem sjeverozapadu brzo gubi dràvni zamah, kao neka vrsta primitivne dràve rodovskog plemstva. Od svih plemenskih grupacija slovenskih naseqenika, vrlo brzo, prakti~no u sqede}a tri vijeka po doseqewu, uo~avaju se dvije glavne matice, a sa wima i dva
glavna pravca dràvne emancipacije: srpski i hrvatski. Po ve}
do tada, i od tada mnogo puta vi|enom scenariju, nekoliko plemenskih saveza, u procesu hristijanizacije i feudalizacije stvaraju
dràvu. Kao po pravilu, to su slovenski primorski i kontinentalni pravac, koji se sa vremenom ujediwuju. Kod Hrvata se ujediwuju dalmatinska i posavska Hrvatska, a kod Srba Dukqa i Ra{ka.
Ra{ka prvo u H vijeku apsorbuje Dukqu. Potom Dukqa u HÀ preko
dinastije Vojislavqevi}a apsorbuje Ra{ku. Kona~no u HÀÀ vijeku
opet Ra{ka preko Nemawi}a apsorbuje Dukqu, koja dobija novi
istorijski naziv - Zeta.
U èqi za emancipacijom svojih dràva, vladari nabrojenih
dràvnih tvorevina, idu i lijevo i desno, i ka istoku i ka zapadu,
i ka Rimu i ka Carigradu, povede}i se naj~e{}e za svojom sitnosopstveni~kom feudalnom ra~unicom. No, sa vremenom, te dràvne tvorevine, pod uticajem vjerskih centara, i svih karakteristika {to su ih nosili (ekonomskih, civilizacijskih, kulturolo{kih, pa ~ak i identitetskih) uobli~avaju svoj identitet ka Carigradu ili Rimu. Iako se granica uticaja podjele u~iwene jo{ u
doba cara Teodosija preliva vrlo ~esto na jednu ili drugu stranu,
tek sa Nemawi}ima teritorija Zete je definitivno prevagnula
ka isto~nom Hri{}anstvu. Nemawi}i, ili konkretno Sava Nema25
wi} uobli~avaju zetske prostore u jednu identitetsku cjelinu, ne
samo na lokalnom zetskom nivou. Iz borbe Save Nemawi}a za autokefalnost Srpske Crkve, ra|a se u teritorijalnom smislu, kao
jedna od nekoliko, i Zetska Episkopija. Stoga se sa punim pravom,
~itava geneza kasnijeg postojawa i utemeqewa dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske moè smatrati nemawi}kom. Ve}
1219. godine kao prvi srpski arhiepiskop, Sava Nemawi} me|u nekoliko formiranih, stvara i Zetsku Episkopiju. Emancipaciju i
hijerarhijsko uzdizawe Srpske Crkve od Arhiepiskopije do Patrijar{ije 1346. godine, pratila je i Zetska Episkopija. Paralelno sa uzdizawem Srpske Arhiepiskopije u Patrijar{iju, uzdigla
se i Zetska Eposkopija te godine u Mitropoliju. Sa tim statusom,
i tom tradicijom, ona je kao takva opstala i ostala do dana{weg
dana, bezmalo preko osam vjekova!
Propast srpskog carstva poslije smrti cara Du{ana, i pojava
oblasnih gospodara {irom srpskih zemaqa, nijesu zaobi{li ni
teritoriju Zetske Mitropolije. U nekim momentima, ~ak je za vrijeme Bal{i}a u pitawe do{ao i pravoslavni identitet te dinastije. No, definitivno, Pravoslavqe je u Zeti postalo dominatna crkva, tako da ti slobodno re~eno izleti nekih Bal{i}a u rimokatoli~anstvo, nijesu ostavili zna~ajnijeg traga. Doba HÁ vijeka predstavqa dokusurivawe preostalih srpskih oblasnih gospodara, a samim tim i posqedwih Bal{i}a, a kasnije i Crnojevi}a. Kona~no, sa odlaskom iz Zete \ura|a Crnojevi}a u Veneciju
1496. godine, a zatim i utamni~ewem wegovog brata Stefana tri
godine kasnije, okon~ano je postojawe i posqedwe slobodne srpske feudalne tvorevine, kojoj neki istori~ari daju i svojstvo dràve, {to ona svakako nije bila. Od svoga osnivawa 1219. godine,
pa kroz naredna gotovo tri vijeka, Zetska Episkopija, kasnije Mitropolija, promijenila je nekoliko svojih sjedi{ta. Prilikom
wenog osnivawa, za sjedi{te je uzeta Prevlaka Svetog Arhangela
Mihaila (dana{we ostrvo Cvije}a kod Tivta). Na ovom mjestu sjedi{te Episkopije i Mitropolije ostalo je preko 200 godina. Silom prilika, i sa najezdom Osmanlija i Mle~ana, od polovine HÁ
vijeka sjedi{te Mitropolije do kraja ovog vijeka brzo je mijewalo mjesta. Tako se kao sjedi{ta Mitropolije pomiwu: manastir
Svetog Marka kod Budve, Pre~ista krajinska na Skadarskom jezeru, ostrvo Vrawina na Skadarskom jezeru, Obod na Skadarskom jezeru, i kona~no od 1485. godine manastir na Cetiwu. Godinu ranije, Ivan Crnojevi} je izdao povequ o osnivawu manastira. U periodu od gotovo tri vijeka, na stolici zetskih episkopa, i kasnijih
mitropolita, izmijewalo se po tragovima iz istorijskih izvora
petnaest episkopa i mitropolita.
26
Propa{}u Zete Crnojevi}a, odnosno padom Zete pod osmansku
vlast, a jednim dijelom i mleta~ku, stvaraju se uslovi za po~etak
jednog vi{evjekovnog perioda, koji se naj~e{}e naziva teokratija. Kao {to je nakada, sa prvim Vojislavqevi}ima naziv Dukqa iz~ezao, i promijenio se u Zetu, tako sada sa posqedwim Crnojevi}ima iz~ezava i naziv Zeta, i prerasta u novi - Crna Gora. Tako i
nekada{wa Zetska Mitropolija, iako bez zvani~nog odlu~ivawa
o promjeni naziva, postaje Crnogorska ili Cetiwska. Nestanak
svjetovne vlasti sa posqedwim Crnojevi}ima, uslovi}e po~etak
jednog sloènog procesa, paralelnog sa egzistencijom pod osmanskom vla{}u, tj. stvarawa plemenskog dru{tva, sa izraènim teokratskim karakteristikama, u kojima se u li~nosti mitropolita crnogorskog, sublimira i svjetovna i crkvena vlast i ingerencija. Kao {to proces formirawa plemenskog dru{tva, nije bio
brz i sveobuhvatan, tako isto to nije bilo ni u domenu teokratije. No, definitivno se od po~etka HÁÀÀ vijeka moè govoriti i o
formiranom plemenskom dru{tvu, kao i o ve} nesporno prepoznatqivoj teokratiji. Crnogorski, ili cetiwski mitropoliti, tako postaju centar okupqawa okolnih crnogorskih, br|anskih, a
nerijetko i hercegova~kih plemena, za borbu protiv osmanlijske
vlasti. Oni su i faktor sa kojima ra~unaju i druge hri{}anske sile, koje èle ove krajeve ukqu~iti u rat sa Osmanskim Carstvom,
{to pokazuju i dva velika rata u ovom vijeku: morejski i kandijski. Teokratija u Crnoj Gori novi zamah dobija sa dolaskom na
vladi~anski poloàj Danila [}ep~evi}a - Petrovi}a sa Wegu{a
1697. godine. Moè se slobodno re}i, da je ovaj doga|aj me|a{, ili
velika prekretnica u daqwoj istoriji Crne Gore, kako svjetovnoj, tako i crkvenoj.
U vremenu op{teg rasula srpskih zemaqa u HÁ vijeku, a naro~ito sa prvim decenijama osmanske vlasti u Crnoj Gori, Crnogorska Mitropolija je bila jedina ustanova, koja je koliko-toliko
~uvala narodni identitet, i budila nadu u opstanak. Za weno
djelovawe svakako je zna~ajna obnova Srpske Crkve, tj. Pe}ke Patrijar{ije 1557. godine. Tako je srpski narod, iako u ropstvu, dobio jednu organizovanu instituciju, koja }e ~uvati wegov ne samo
vjerski identitet, nego i biti faktor za pokretawe oslobodila~ke borbe, {to su pokazali naro~ito doga|aji u HÁÀÀ i HÁÀÀÀ vijeku. Bez obzira {to su Osmanlije poku{avale da stave Patrijar{iju pod svoju punu kontrolu, i pretvore je u neku vrstu feudalne
ustanove za popuwavawe wihovog dràvnog buxeta, instaliraju na
weno ~elo Grke itd, ona im se uvijek sa novim poletom i snagom
istrzala iz kontrole. Od kraja HÁÀÀ vijeka moè se govoriti i o
nekoj vrsti dvocrkvenosti, ili paralelnoj crkvenosti Srpske
27
Crkve. Poslije velike seobe Srba sa Kosova i Metohije i Makedonije u Ugarsku, su{tinski se formiraju dvije Srpske Crkve,
jedna i daqe u Pe}i, pod kontrolom Osmanlija, a druga u Ugarskoj
na ~elu sa izvornim patrijarhom koji je i poveo narod u seobu Arsenijem ÀÀÀ ârnojevi}em, ina~e rodom iz okoline Cetiwa.
Vladika Danilo Petrovi} je odmah pokazao vjernost su{tinskoj Srpskoj Crkvi, tj. onoj slobodnoj, na ~elu sa patrijarhom
ârnojevi}em, hirotonisav{i se u Se~uju, i to upravo od ârnojevi}a. I wegovi nasqednici, vladike i mitropoliti Sava i Vasilije, tako|e su pokazali vjernost Srpskoj Crkvi. Mitropolit
Vasilije je ~ak dobio i zvawe egzarha, tj. zastupnika i zamjenika
patrijarha. Godine 1766, fermanom sultana Mustafe ÀÀÀ, Srpska
Crkva, tj. Pe}ka Patrijar{ija je nasilno i nekakoninski ukinuta, a wene teritorije su u{le u sastav Carigradske Patrijar{ije, Crkve su{tinski pod kontrolom Grka. Jedina od svih eparhija
Srpske Crkve, koja je ostala nepodlo`na bilo kakvom uticaju i
kontroli okupacionih dràva, bila je Mitropolija Crnogorska,
a na osnovu slobodnog statusa Crne Gore. Svijest o pripadnosti
Pe}koj Patrijar{iji, i wegovawe wene tradicije, te nada u wenu
obnovu, nikada nije iz~ezla u Crnoj Gori i wenoj Mitropoliji.
To se uostalom vidi iz nekoliko pisama mitropolita Save Petrovi}a. Tu tradiciju nastavqa i jedan od wegovih nasqednika - Petar À. On ne odlazi na hirotonisawe kod carigradskih patrijarha,
pa ~ak ni u Rusiju, nego kod karlova~kog mitropolita Mojsija
Putnika. Na osnovu neta~nih informacija i intriga, ruska diplomatija je ~ak po~etkom HÀH vijeka poku{ala da detronizuje
Petra À, a operativnu ulogu u tom poslu je preuzeo ruski Sinod.
Crnogorci me|utim odgovaraju Rusiji i ruskom Sinodu, da oni ne
mogu ni smjewivati ni pozivati na odgovornost wihovog mitropolita, nego da to moè samo Srpska Crkva kad se obnovi, jer je
wihova Mitropolija oduvijek bila dio we.
Teokratija u Crnoj Gori dostiè vrhunac za vrijeme posqedwa dva mitropolita Petrovi}a: Petra À i Petra ÀÀ. Oni uvode niz
mjera i stvaraju nekoliko institucija sa svjetovnim karakterom.
Bivaju vojskovo|e, diplomate, kulturni i prosvjetni pregaoci,
bave se kwièvno{}u. Ve} na po~etku svoje vladavine i episkopskog djelovawa, Petar ÀÀ ili ~esto od Crnogoraca nazivan po svom
svjetovnom imenu vladika Rade, vr{i kanonizaciju svoga prethodnika Petra À, i progla{ava ga za sveca. Godine 1844, Petar ÀÀ dobija iz Rusije mitropolitsko zvawe. Wegovim upokojewem 1851.
godine, ne samo da se prekida dotada{wa praksa, da se mitropoliti iz Crne Gore biraju iz ku}e Petrovi}a-Wego{a, nego se prekida i period teokratije, da se vi{e nikada ne povrati. Novi svje28
tovni gospodar i kwaz Crne Gore postaje Danilo Petrovi}. Postigav{i velike uspjehe na poqu dràvne emancipacije Crne Gore, a na osnovu velike vojne pobjede na Grahovcu 1858. godine, te
ja~awa dràvnih organa, on se bavi i nekim pitawem ure|ewa crkve i crkvenih poslova, kao i prava i obaveza sve{tenstva, izdav{i 1855. Zakonik op{~i crnogorski i brdski, koji je imao elemente ustava. Godine 1858, on na upra`weni mitropolitski poloàj postavqa Nikanora Ivanovi}a.
Poslije smrti kwaza Danila 1860. godine, nasqe|uje ga wegov
sinovac Nikola Mirkov, koji postaje novi kwaz Crne Gore. U
wegovo vrijeme vladavine, koje }e bezmalo trajati 58 godina, i
slobodno se moè nazvati Nikolina epoha, desile su se velike
promjene u Crnoj Gori u mnogim oblastima, pa i po crkvenim pitawima. Crna Gora postaje 1878. godine i zvani~no me|unarodno
priznata dràva, sa zna~ajnim teritorijalnim pro{irewima. Godine 1910. progla{ava se za Kraqevinu, a Nikola za kraqa. U ~itavom ovom periodu, u Mitropoliji Crnogorskoj dolazi do velikih reformi, kako u smislu organizacije, tako i u smislu crkvenog zakonodavstva. Godine 1869, na Cetiwu se osniva Bogoslovsko-u~iteqska {kola. Nizom crkvenih uredbi popisuje se crkvena imovina, i reguli{e poloàj sve{tenstva. Na osnovu reorganizacije i osavremewavawa dràvne uprave, 1879. godine formira se i Ministarstvo prosvjete i crkvenih poslova, ~ime crkva u
Crnoj Gori dobija i svoj statusni poloàj u dràvnoj administraciji. Po~etkom HH vijeka, ~ini se veliki korak u crkvenom zakonodavstvu, dono{ewem 1903/ 04. godine dva Ustava: Ustava Konzitorija i Ustava Svetog Sinoda. Na osnovu ovih Zakona, otvorena
je najprije 1904. godine na Cetiwu Cetiwska Konsistorija, a u
Nik{i}u 1910. godine Nik{i}ka. Poloàj sve{tenstva u Mitropoliji regulisan je 1901. godine Zakonom o izdavawu penzija sve{tenicima, a 1910. godine i Zakonom o parohijalnom sve{tenstvu.
Na osnovu teritorijalnih pro{irewa Crne Gore u oslobodila~kim ratovima, najprije 1878, a potom i 1912/ 13. godine, Mitropolija Crnogorska dobija jo{ dvije Eparhije: Zahumsko-ra{ku, a potom i Pe}ku. Oslobo|ewem Pe}i i De~ana od osmanske vlasti
1912. godine, Crna Gora dobija i sveta i zna~ajna mjesta srpske crkvenosti: Pe}ku Patrijar{iju i manastir De~ane. Tako Mitropolija Crnogorska dobija i dva mitropolita, jednog na Cetiwu, a
drugog u Pe}i.
U Nikolinoj epohi izmijewala su se tri mitropolita na ~elu
Mitropolije Crnogorske: Ilarion Roganovi}, Visarion Qubi{a i Mitrofan Ban. Sva trojica, ukqu~uju}i i wihovog prethodnika Nikanora Ivanovi}a, nijesu po svome mjestu i momentu
29
ro|ewa bili crnogorski dràvqani. To je jo{ jedan dokaz srpske
pripadnosti i crkvenosti Mitropolije. U periodu od 1860. do
1910. godine, na teritoriji Mitropolije, obnovqeno je ili potpuno nanovo izgra|eno oko 250 manastira i crkava. Sa decenijama
postojawa Bogolovije na Cetiwu, od{kolovan je za crnogorske
prilike vrlo kvalitetan parohijski sve{teni~ki kadar. Jedan
mawi dio ovoga kadra nastavqao je {kolovawe u inostranstvu, prvenstveno na Duhovnoj akademiji u Rusiji u Kijevu, ili Srbiji.
Kako je ve} nazna~eno, ukidawem Srpske Crkve, tj. Pe}ke Patrijar{ije 1766. godine, nastupilo je potpuno rastrojstvo i anarhija u wenim eparhijama. Svaka od wih bila je prinu|ena da se snalazi sama za sebe, i uslovqava svoje postojawe i djelovawe tu|inskim vlastima i dràvama, pod kojima je bio srpski narod. Jedina
od wih, nepodlo`na bilo kakvom spoqwem uticaju, bila je Mitropolija Crnogorska, koja od tada ima samostalan razvitak. Tokom
HÀH vijeka eparhije nekada jedinstvene Srpske Crkve samostalno
se u smislu svoga identiteta emancipuju, naro~ito sa izgradwom
dràvnosti u Srbiji. Revolucionarna vrewa u habzbur{koj monarhiji 1848. godine, dovela su u Sremskim Karlovcima do progla{ewa Patrijar{ije, na ~elu sa Josifom Raja~i}em. Me|utim, ovaj
~in nije imao zna~ajnijeg efekta po ostale eparhije Srpske Crkve. On jednostavno ni operativno, ni formalno nije zaìvio.
Tako, svaka za sebe, eparhije Srpske Crkve u kontaktima sa Vaseqenskom ili Carigradskom Patrijar{ijom, sti~u zvawa i status
autokefalnih crkava. Ve} krajem HÀH vijeka, na srpskim etni~kim prostorima, tako postoji kao Crkva sa autokefalnim statusom Beogradska Mitropolija, a sa autonomnim Karlova~ka Mitropolija, i Bukovinsko-dalmatinska Mitropolija. U ovim vremenima, i Mitropolija Crnogorska je voqom kwaza Nikole sebe
smatrala autokefalnom. To je potvrdila i Ustavima Svetog Sinoda i Konzistorija 1903/ 04. godine. I dràva Crna Gora je tu autokefalnost potvrdila svojim Ustavom iz 1905. godine. No, sa
druge, ~isto u kanonskom smislu, ta autokefalnost ni~im nije bila potvr|ena. Mitropolija Crnogorska nikada nije traìla, a ni
dobila po kanonskoj proceduri autokefalnost. Radilo se o samoprogla{enoj autokefalnosti, diktovanoj svjetovnim vlastima.
Ova samoprogla{ena autokefalnost, predmet je u dana{wici grubih manipulacija i insinuacija, kako u nau~nom, tako i u operativno-politi~kom pogledu, i jednim dijelom je posqedica ateisti~kog, ideolo{kog, i su{tinski antisrpskog komunisti~kog
reìma, koji je bezmalo pola vijeka vladao Crnom Gorom i Jugoslavijom.
30
Crna Gora je poslije vi{e decenija mirnodopskog perioda,
tradicionalno nesvojstvenog za wu, u okviru Balkanskog saveza zaratila sa osmanskom dràvom u oktobru 1912. godine. Poslije okon~awa Prvog balkanskog rata, ona se zna~ajno teritorijalno pro{irila na varo{i sa {irom okolinom: Mojkovcem, Beranama,
Plavom, Gusiwem, Roàjem, Pqevqima, Tuzima, Pe}i, \akovicom
i Istokom. U crkvenom smislu, poslije ovog rata Mitropoliji
Crnogorskoj pripale su nove teritorije, ali i teritorije Mitropolije Pe}ke, na ~ijem ~elu je bio Gavrilo Doì}, po ro|ewu crnogorski dràvqanin, tj. rodom iz plemena mora~kog. Tako je u crkvenom smislu teritorija Kraqevine Crne Gore bila podijeqena
na tri eparhije: Mitropoliju Crnogorsku, Mitropoliju Pe}ku, i
Episkopiju Zahumsko-ra{ku. Neformalno, dràva Crna Gora je
izvr{ila prisajediwewe, tj. unifikaciju novooslobo|enih oblasti u svoj crkveni sistem. No, u formalnom, kanonskom smislu ne.
Svakako da bi taj postupak bio kanonski preciziran u perspektivi, da ga nije prekinuo, prije nego je i po~eo Prvi svjetski rat.
Crna Gora uzela je u~e{}a u Prvom svjetskom ratu 1914. godine, staviv{i se na stranu Srbije i sila Antante. Po~etkom 1916.
godine, ona je kapitulirala, a wena teritorija bila posjednuta od
austrougarskih trupa. Kraq Nikola i dio ministara pobjegli su
u inostranstvo, i ubrzo je u Neju kod Pariza po~ela da djeluje crnogorska Vlada u izbjegli{tvu. Gotovo trogodi{wa okupacija bila je vrlo te{ka. Harale su bolesti i glad. Usqed pojave komitskog pokreta koji je pruào otpor okupatoru, u~estale su represalije i internirawa stanovni{tva. Vrhunac okupatorove bezdu{ne politike bila je i ekshumacija Wego{evih posmrtnih ostataka sa Lov}ena, i pohrawivawe u Cetiwski manastir, {to je izazvalo ogor~ewe naroda. Vi{e od dvije tre}ine elite crnogorskog
dru{tva: ministara, oficira, intelektualaca i sve{tenika na{lo se internirano u austrougarskim logorima. Rad Bogoslovije
na Cetiwu je prekinut, a mawi broj osnovnih {kola radio je po
{kolskim pragramima austrougarske monarhije. Iz programa su
izba~ene srpske desetera~ke pjesme i srpska istorija, a nastava je
izvo|ena na latini~nom pismu.
Probojem Solunskog fronta u septembru 1918. godine, bliìlo se okon~awe Prvog svjetskog rata. Srpska vojska oslobodila je
Kosovo i Metohiju, Makedoniju, i u{la u Srbiju. Uporedno, jedan
dio wenih trupa u{ao je i u Crnu Goru, i uz podr{ku komita i naroda oslobodio je. Ubrzo je krajem novembra 1918. godine, Velika
Narodna Skup{tina srpskog naroda u Crnoj Gori, odràna u Podgorici, proglasila ujediwewe Crne Gore sa Srbijom, i drugim jugoslovenskim pokrajinama, i detronizovala sa prestola kraqa
31
Nikolu i wegovu dinastiju. Dana 1. decembra 1918. godine stvorena je nova dràva: Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca. Oslobo|ewem i ujediwewem svih Srba u jednu dràvu, stvorili su se
uslovi za unifikaciju, tj. ujediwewe ili vaspostavu jedinstvene
Srpske Crkve. Tako je 16. decembra 1918. godine Sveti Sinod Mitropolije Crnogorske konstovao postoje}e stawe, i donio odluku
o ujediwewu Mitropolije sa drugim pokrajinskim crkvama Srpske Crkve. Ubrzo je u Beogradu za predsjednika Sredi{weg arhijerejskog odbora izabran crnogorski mitropolit Mitrofan Ban.
To zna~i da je crnogorski mitropolit bio centralna li~nost i
koordinator posla oko ujediwewa Srpske Crkve. Poslije predvi|ene kanonske procedure, i dobijawem Tomosa Carigradske Patrijar{ije, izvr{eno je i formalno-pravno ujediwewe Srpske
Crkve, tj. progla{ewe Patrijar{ije 1921. godine. Prvi patrijarh
obnovqene Srpske Crkve bio je biv{i beogradski mitropolit
Dimitrije Pavlovi}. U zavr{nici procesa vaspostave i unifikacije crkvenog sistema nove dràve u jednu i jedinstvenu Srpsku
Crkvu, krajem 1920. godine upokojio se mitropolit Mitrofan
Ban. Na wegovo mjesto do{ao je poslije nekoliko mjeseci pe}ki
mitropolit dr Gavrilo Doì}.
32
HRI[]ANSKA CRKVA NA TERITORIJI DANA[WE
MITROPOLIJE CRNOGORSKO-PRIMORSKE DO
OSNIVAWA ZETSKE EPISKOPIJE
1. Prvi vjekovi Hri{}anstva u Prevalisu
U
momentu pojave Hri{}anstva kao religije, teritorije dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske naseqavali su
Iliri. Oni nikada nijesu u klasi~nom smislu formirali
dràvu. Naseqavali su prili~no veliki prostor dana{we Dalmacije, Hercegovine, Bosne, Boke, Crne Gore i Albanije. Rimska osvajawa ovih prostora, i borbe sa ilirskim plemenima, protegla
su se do prvih decenija prvog vijeka nove ere. Pri tome, Iliri su
u nekoliko navrata, od plemenskih saveza, formirali ne{to nalik na plemensku dràvu, sa nekoliko poznatijih vladara, a po
rimskim osvajawima se dizali i na ustanke. Jedna od tih plemenskih ilirskih dràva, javqa se i na teritoriji dana{we Crne Gore.1 Vrlo rano, 11. godine nove ere, Rimqani su formirali veliku provinciju Dalmaciju, koja je obuhvatala na sjeverozapadu prostor od rijeke Ra{e u Istri, do rijeke Mat u dana{woj Albaniji
na jugoistoku. Ka sjeveru i sjeveroistoku, wene granice su se prostirale do rijeke Save i do Kolubare u dana{woj Srbiji. U vrijeme administrativnih reformi cara Dioklecijana 297. godine,
iz Dalmacije se izdvaja nova provincija Prevalis, u okviru prefekture Ilirika, koja se opet dijelila na Isto~ni i Zapadni
Ilirik. Prevalis je pripao Isto~nom Iliriku. Istori~ari nijesu u potpunosti uspjeli da istraè porijeklo imena Prevalis
(Prevalitana, Privalitana, Privantina). Po svoj prilici ime je
izvedeno od nepoznate ilirske rije~i, u vezi sa latinskom prae.
Glavni grad Prevalisa bio je Skadar (onda{wa Skodra).2
Do sredine ÀÀÀ vijeka u Prevalisu nema zna~ajnijih tragova
prisustva Hri{}anstva. Uop{te, Hri{}anstvo je kao religija
imalo dug i trnovit put. Ono je u Rimskom Carstvu bilo najprije
zabrawena religija, te su se hri{}ani sastajali tajno. Rimske
vlasti su ovu religiju i wene vjernike smatrali kao ne{to naj1. Nikolaj A. Ma{kin, Istorija Starog Rima, Beograd, 1968.
2. B. Saria, Paulus Realenzyklopediae der klassishen Altertumswissenschaffen,
HH/ 2, 1954.
33
prije antireligijsko, u odnosu na zvani~nu rimsku mnogoboà~ku
religiju, a i protiv zakonito. Brojni su primjeri progona hri{}ana, i wihovih umorstava na najgrozniji na~in (vje{awa, spaqivawa na loma~i, bacawa divqim zvijerima u arenama i koloseumima i sl.). Naro~ito su surovi bili progoni hri{}ana u doba cara Dioklecijana (284-305. godine), koji je vr{io u tom smislu uticaj i na svoga suvladara na istoku - Galerija. Tako su oni 303/04.
godine izdali ~etiri edikta protiv hri{}ana. Hri{}anstvo je u
po~etku bilo religija potla~enih, tj. robova, siroma{nih seqaka i gradske sirotiwe. U naredna dva vijeka ono biqeì bez obzira na sve progone brz razvitak. Hri{}anstvo postepeno primaju i
vi{i rimski slojevi. Poslije Dioklecijanove dobrovoqne abdikacije, i borbi za vlast, car je postao Flavije Valerije Konstantin. On je sa svojim suvladarem Valerijem Licinijem 313. godine
objavio edikt u Milanu, po kome su hri{}ani dobili pravo da
slobodno ispovijedaju svoju religiju. Ovim dokumentom, poznatijim kao Milanski edikt, Hri{}anstvo je legalizavano kao religija u Rimskom Carstvu. Konstantin li~no nije bio hri{}anin,
ali je pomagao Hri{}ansku Crkvu. Poslije Milanskog edikta
Hri{}anstvo ubrzano biqeì svoju dominaciju kao religija u
Rimskom Carstvu. Hri{}ani postaju pripadnici najvi{ih dru{tvenih slojeva.3
U prvim vjekovima Hri{}anstva nema zna~ajnijih pomena Hri{}anstva u Prevalisu, a ni materijarnih ostataka. Prvi takav podatak moè se vezati za samo grani~no podru~je dana{we Crne
Gore, za lokalitet Kolovrata kod Prijepoqa, na jednoj nadgrobnoj steli iz druge polovine ÀÁ vijeka, koju je podigao izvjesni Vurus sebi, svojoj majci i èni. Na steli su predstavqene ~etiri
osobe. Prve tri koje se i pomiwu u natpisu su Vurus, supruga mu i
majka. êtvrta neidentifikovana osoba, je malo udaqena od preostale tri, i prikazana sa krstom. Da se pretpostaviti da je to neko od ~lanova Vurusove porodice, koji je primio Hri{}anstvo, te
je stoga i neidentifikovan i odvojen.4
Prvi podaci o organizaciji hri{}anskih op{tina u Dalmaciji, vezuju se za Salonu (dana{wi Solin kod Splita) i to od polovine ÀÀÀ vijeka. U Saloni je stolovao episkop Dujm, i pogubqen je
304. godine u progonima Hri{}ana koje je vr{io car Dioklecijan.
Za vrijeme wegovog sinovca i nasqednika Prima, jo{ je vi{e
3. Kao nap. 1.
4. Jovan Kova~evi}, Marginalije za arheologiju i istoriju umetnosti ranog
sredweg veka, Zbornik Filozofskog fakulteta, ÁÀÀ/ 1, Beograd, 1964, 113-114.
34
u~vr{}ena hri{}anska organizacija. Vrijeme episkopovawa Prima poklapa se sa dono{ewem Milanskog edikta. U Rimskom Carstvu je svaka provincija imala mitropoliju. Svaki ve}i grad je
opet imao pot~iwene sufragane, tj. episkope. U vrijeme cara Dioklecijana provincija Prevalis je bila izdvojena iz Dalmacije,
tako da su ingerencije salonitskog episkopa dopirale samo u gradovima do Budve. Zbog toga su gradovi Butua, Olcinium i Doklea
bili van wene crkvene ingerencije.5
Ve} je nazna~eno, Skodra je bila glavni grad provincije Prevalis. Tako je pod crkvenu ingerenciju wenog episkopa dolazila
ve}ina gradova u Prevalisu. Krajem ÀÁ vijeka, tj. 392. godine u jednom pismu pape Siricija pomiwe se episkop Bas, kao i wemu podre|eni Senecije. Li~nosti pod imenom Senecije, kao episkopi
Skodre pomiwu se u jo{ dva izvora. To je najprije u pismu pape Celestina, od 424. godine, upu}enom novim episkopima Ilirika. Na
poznatom Efeskom koncilu od 431. godine, tako|e se kao episkop
Skodre javqa Senecije. I za vrijeme pape Lava À, pomiwe se Senecije, ali sada kao mitropolit. Te{ko je vjerovati da se radi o jednoj li~nosti, jer bi po toj verziji ona bila episkop oko pedeset
godina.6
U doba vladavine rimskog cara Teodosija posqedwih decenija
ÀÁ vijeka, formira se posebna crkvena oblast sa sjedi{tem u Solunu. Na wenom ~elu bio je Ahilije, koji je imao zvawe arhiepiskopa i egzarha, te se wegova crkvena oblast uzdigla do samostalnosti. On je imao jurisdikciju nad Isto~nim Ilirikom, a samim
tim i nad Prevalisom. Upravo u tome pogledu u Isto~nom Iliriku dolazi do otpora arhiepiskopa i mitropolita iz ove oblasti.
Te crkvene sukobe iskoristio je papa Siricije, da se pojavi kao arbitar na strani solunskog arhiepiskopa. On mu je potvrdio jurisdikciju i pravo hirotonije episkopa u toj oblasti. S obzirom da je
395. godine za vrijeme cara Teodosija do{lo do podjele Carstva na
Zapadno i Isto~no, sukobqavawa u crkvenoj ingerenciji su ve} po~ela. Isto~ni Ilirik je pripao Isto~nom Rimskom Carstvu.
Episkopi u Isto~nom Iliriku su ustali protiv jurisdikcije
solunskih egzarha pod patronatom papa. Papski eksponenti bili
su solunski egzarsi Anizije, a od 421. godine i Ruf. Carska vlast
Isto~nog Rimskog Carstva je ediktom cara Teodosija ÀÀ od 421. godine dala je sva crkvena prava u Isto~nom Iliriku, a samim tim
5. Ferdo [i{i}, Povijest Hrvata, Zagreb, 1925, 152.
6. Filaret (Branko), Grani}, Osnivawe Arhiepiskopije u gradu Justinijana prima 535. godine, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, À, Skopqe, 1925, 113-133.
35
i u Prevalisu carigradskim patrijarsima. Sa druge strane, papa
Ino}entije À je ovlastio egzarha Rufa da ima jurisdikciju nad nizom oblasti, a izme|u wih i u Prevalisu. O{tre borbe za crkvenu jurisdikciju, vo|ene su izme|u carigradskih patrijarha i papa
i to: patrijarha Atika i pape Bonifacija À, patrijarha Prokla i
pape Celestina À i kasnije Siksta ÀÀÀ.
Protivnik pape bio je skadarsko-prevaliski arhiepiskop Senecije ÀÀ. To se moè vidjeti po tome, {to se wemu i jo{ devetorici episkopa ove oblasti obratio papa Celestin À, podsje}aju}i
ih na lojalnost prema solunskom egzarhu. Da je nepo{tovawe solunskog papskog egzarha postala uobi~ajena pojava, svjedo~i i pismo pape Siksta ÀÀÀ carigradskom patrijarhu Proklu. On mu pi{e
da pojedini episkopi preska~u nadle`nost solunskog egzarha, i
wemu papi se li~no obra}aju sa zahtjevima za potvrdu episkopskog
zvawa. Poslije smrti Siksta ÀÀÀ u sve{tenstvu Ilirika dolazi do
op{te pojave odbijawa priznavawa jurisdikcije solunskog papskog egzarha. Ta pojava nastavqa se i za vrijeme wegovog nasqednika Lava À (440-461. godine). Papa Lav je dao jednu poslanicu episkopima Ilirika daju}i im uputstva, da bi na taj na~in posredno
potvrdio svoju jurisdikciju nad wima. [est od deset episkopa je u
odgovoru jasno odbilo bilo kakvu jurisdikciju, dok su se ~etvorica oglu{ila, tj. ignorisala su papsku poslanicu. Me|u tom ~etvoricom bio je skadarsko-prevaliski. Va`no je ista}i da se u ovim
protivre~nim vremenima odràva i tzv. Halkedonski koncil 451.
godine. Na wemu se po prvi put pojavquje me|u potpisanima episkopima, i episkop grada Doklee Evandrus.
Henotikom cara Zenona od 481. godine, isto~na i zapadna crkva su potpuno odvojene. U ovom konfuznom periodu, episkopi
Ilirika, a samim tim i Prevalisa, su po svoj prilici bili potpuno samostalni. Me|utim car Justin À (518-527. godine) imao je
ambicije da obnovi jedinstveno Rimsko Carstvo. U okviru toga plana on je htio i da sredi crkvene odnose sa papskom stolicom, te se
opet javqaju elementi unije isto~ne i zapadne crkve. Ovih godina
se u izvorima pojavquje kao arhiepiskop skadarski Andreas iz
Prevalisa.7
Za crkvenu organizaciju u Prevalisu veliki zna~aj imalo je
osnivawe arhiepiskopije Justinijana Prima 14. aprila 535. godine, u doba cara Justinijana. Ova Arhiepiskopija obuhvatala je ve}inu episkopija Solunskog Egzarhata, odnosno sedam od dvanaest.
7. Kao nap. 2 i 6.
36
Dakle, Solunski Egzarhat vi{e nema nikakve veze sa Episkopijom u Prevalisu.
Crkvene promjene u jurisdikciji i organizaciji, poklopile su
se sa velikim crkvenim polemikama. Car Justinijan se odlu~no
suprostavio tzv. Nestorijanskim spisima, nazvanim jo{ i „Tri
poglavqa“ 546. godine. Ova wegova osuda potvr|ena je i na velikom crkvenom Saboru u Carigradu 553. godine, poznatijem i kao
Peti Vaseqenski Sabor. Odluke Sabora podrào je i papa Vigilije. Na nièm nivou odluke Sabora u Carigradu podrào je i arhiepiskop Justinijane Prime Benet. No, sa druge strane, djelovi
zapadne crkve su ozbiqno kritikovali papu zbog podràvawa Carigradskog Sabora. Prema raspoloìvim izvorima, mada konfuznim i nepotpunim, sve{tenstvo Ilirika je bilo nakloweno nestorijanstvu, i na svom crkvenom saboru je svrgnulo svoga arhiepiskopa. Poznati car Justinijan je nesporno uloìo svoj li~ni
autoritet, pa ~ak i dràvnu silu, da se nestorijanstvo ukloni na
Carigradskom Saboru. Na ovom Saboru u~estvovao je i episkop
Skadra Foka. Bio je zastupnik arhiepiskopa Justinijane Prime.
U izvorima o Carigradskom Saboru me|utim, sem wegovog potpisa nema bliìh podataka o wegovom stavu povodom Nestorijanstva. Pretpostavqa se da je podrào carevu politiku.
Jedna od bitnih karakteristika ìvota Crkve i wene istorije, je da su se svjetovne vlasti poku{avale mije{ati u wen rad,
postavqati crkvene dostojanstvenike i sl. Opet sa druge strane,
i Crkva je u svojoj istoriji, imala u odre|enim vremenima ne mali uticaj na svjetovne vlasti, pokretala ~ak i ratove iz razloga
za{tite vjere (npr. krsta{ki ratovi), smjewivala i postavqala
vladare. Ve} poslije prvih nekoliko vjekova egzistirawa Hri{}anske Crkve, kada se ona i kanonski i orgnizaciono uredila,
uo~avaju se navedene pojave. Kroz cio ÁÀ vijek tiwale su sa mawe
ili vi{e zamaha borbe izme|u nekih crkvenih velikodostojnika
u Saloni, i sa druge strane sve{tenstva i gra|anstva. Sli~no je
bilo i u susjednim episkopskim oblastima Dalmacije, npr. u Epidaurusu (dana{wi Cavtat kod Dubrovnika ). Ove pojave prenijele
su se i na susjedni Ilirik, i u okviru wega Prevalis.
Papa Grgur À (590-604. godine) u nekoliko pisama se obra}a provincijskim svjetovnim upraviteqima, da se ne mije{aju u izbor
sve{tenstva i episkopa. Pored ostalih, o tome svjedo~i i jedno
obra}awe prefektu Ilirika Jobinu, od 592. godine. Da ni pape nijesu potpuno kontrolisale svoju crkvenu jurisdikciju, vidi se po
tome, da je Grgur bio u sukobu sa egzarhom grada Ravene u dana{woj
Italiji Romanom. Romanov {ti}enik bio je episkop Risna Sebastijan. Sebastijan je opet poku{avao da bude posrednik u ovom su37
kobu, {to se vidi iz dva pisma pape Grgura Sebastijanu, od 591. i
595. godine. Sve ovo potvr|uje zna~aj pojedinih episkopa u Prevalisu, ili wegovoj neposrednoj okolini, jer je Risanska Episkopija
bila uz neposrednu granicu Prevalisa. Carskom naredbom od 597.
godine, poku{alo se sprije~iti mije{awe svjetovnih vlasti u poslove crkve. Ona je upu}ena jednom broju episkopa Ilirika i Italije, a me|u wima i arhiepiskopu Skadra Stevanu.
U to doba papsku stranu je na jadranskoj obali zastupao arhiepiskop Salone Malh. Zato je papa Grgur u jednom pismu od 591. godine, traìo od Malha da posreduje u sukobu Stevana sa jednim od
predstavnika svjetovnih vlasti na jugu Italije. Vjetovatno je u
ovom sukobu Stevan smijewen, jer se 597. godine pojavquje novi arhiepiskop Skadra Jovan. Da se preko episkopa Ilirika i Prevalisa zapravo vodila borba izme|u papstva i carigradskih patrijarha, svjedo~i i Grgurovo pismo episkopima ovih oblasti, da na
crkvenom saboru ne priznaju ekumensku titulu carigradskom patrijarhu Kirijaku. O~igledno, jedan broj episkopa navedenih
oblasti bio je naklowen carigradskom patrijarhu. Papa Grur je
po izvorima uticao i na prakti~no bespravni kanonski povratak
episkopa Doklee Pavla. Pavle je kanonski zba~en, ali je u sadejstvu svjetovnih vlasti uspio da progna svoga nasqednika Nemezijana 601. godine. Na osnovu sa~uvanog pisma, papa Grgur je za pomo} u zbacivawu Nemezijana angaàvao skadarskog arhiepiskopa
Konstantina, savjetovav{i ga, da ako ne uspije u ostvarewu zbacivawa, da se obrati arhiepiskopu Justinijane Prime Jovanu. Sa Jovanom je Grgur opet jedno vrijeme bio u sukobu, pa ~ak ga je ra{~inio na trideset dana. No, sa druge strane, da bi poquqao uticaj
isto~ne crkve, kada je car Mavrikije (582-602. godine) htio da
ukloni Jovana kao papskog eksponenta, Grgur je traìo da episkop Doklee Pavle podrì Jovana.
U ovakvoj situaciji Prevalis i sa wime arhiepiskopija Justinijana Prima do~ekali su prve udare seobe naroda. Goti su u zna~ajnom dijelu opusto{ili Prevalis. Budu}i varvarski narod, kao
i mnogi drugi, ubijali su stanovni{tvo, pqa~kali, ru{ili i palili bez reda i smisla. Na osnovu arheolo{kih ispitivawa Doklee, otkriveno je da su u gradu postojale dvije crkve, od kojih je
jedna po svoj prilici bila katedralna. Rekonstrukcija gra|evina
i na|eni ostaci upu}uju na namjerna ru{ewa i spaqivawa. Ove crkve u Doklei vi{e nijesu obnavqane. Tako|e, arheolo{ka iskopavawa upu}uju da je kasnije grad dokusuren zemqotresom, te se on
kao urbano naseqe na tom lokalitetu vi{e nikada nije obnovio.
Vjerovatno iz ovih razloga, episkopsko sjedi{te pomjereno je nekoliko kilometara odatle, na mjestu Zlatici, tj. Doqanima (da38
nas rubno prigradsko naseqe Podgorice). Arheolozi su tu otkrili dvije crkve. Jedna je prostrana trobrodna, a druga trikonhozna.
Jo{ do po~etka HH vijeka, sa~uvao se na tom mjestu toponimisti~ki izraz „biskupova dolina“, koji vjerovatno svjedo~i o potvr|ivawu ovog scenarija.8
Pusto{ewa Prevalisa bila su umnogome jo{ gora sa naseqevawem Slovena, i wihovih kratkotrajnih saveznika Avara. Sloveni su zapravo u jednom periodu bili vazali Avara, i ~ak 626. godine dospjeli do Carigrada, gdje su bili razbijeni. Poslije ovoga
pohoda Sloveni se po~iwu trajno naseqavati na Balkansko poluostrvo, a Avari, koji su ina~e dospjeli u Evropu iz Azije kroz tzv.
Vrata naroda (prostor izme|u planine i rijeke Urala), vra}aju se
u svoju postojbinu. Ovim pusto{ewima crkvena organizacija u
Prevalisu je potpuno uni{tena. Ve} 595. godine posqedwi put se
u izvorima pomiwe episkop u Risnu, a 599. u Qe{u, i on bjeì preko mora u Italiju. U Skodri i Doklei posqedwi ostaci crkvene
organizacije pomiwu se u izvorima 602. godine. Poslije ovoga, crkvena organizacija u Prevalisu, obnavqa se tek u ÀH vijeku, kada
se i gubi ovaj naziv za oblast, i ukorjewuje se novi - Dukqa, izveden od rimskog Doklea. Ina~e, sam naziv rimskog grada Doklee,
poti~e od okolnog ilirskog plemena Dokleati, na ~ijoj teritoriji su se naselili prvi rimski kolonisti.
Ranohri{}anski kultovi mu~enika nepoznati su u Prevalisu.
To govori da na ovoj teritoriji do Milanskog edikta nije bilo ve}ih mu~ewa hri{}ana, ili ih izvori nijesu zabiqeìli, nije bilo katakombi i sl. Stoga se prilikom obnove organizacije crkve
od ÀH vijeka prakti~no uvoze kultovi, i to prvenstveno sa istoka,
{to je jo{ jedan prilog vi{e ve}inskoj orjentaciji sve{tenstva
i vjernika ka isto~noj crkvi. Mo{ti svetaca tako se kupuju.
Predwa~e kultovi Svetog Sr|a i Vakha na Bojani, i Svetog Trifuna u Kotoru. Teolo{ko znawe Hri{}anstva stanovni{tva ovih
oblasti, vidqivo je na nekoliko arheolo{kih nalaza. Jedan od
wih je i tzv. Podgori~ka ~a{a. Neki arheolozi je defini{u i kao
Podgori~ki tawir. Ime je dobio jer je na|en u okolini Podgorice. Vjerovatno poti~e sa zapadne strane grada Doklee, ili sa
grobqa oko we. Na wemu se stalno ponavqaju biblijske scene natprirodnog spasewa: Adam i Eva oko drveta u raju; Avramova `rtva
u kamenitom pejzaù; prorok Jona kojega guta i izbacuje morska
riba; Lazarevo Vaskrsewe; apostol Petar izvodi vodu iz drveta;
8. P. Sticoti, Die romishe Stadt Doclea in Montenegro, Wien, 1913; Vojislav
Kora}, Starinar, N. S. ÀH-H, Beograd, 1958/ 59, 378, 383-384.
39
prorok Danilo me|u lavovima; tri mladi}a u pe}i i Suzana. Ova
~a{a ili tawir je o~igledno sluìo za hri{}anski kult umrlih.
On odraàva hri{}ansko vjerovawe u `rtvu, vaskrsewe i vje~ni
ìvot. Glavne su scene iz Starog i Novog Zavjeta. Svaka slika iznad sebe ima latinski natpis, koji govori o kojoj sceni se radi.
Iako se radi o predstavi na tawiru, ona je svojevrstan ikonostas,
sa predstavama koje su daqe u sredwem vijeku razra|ivane u hri{}anskoj umjetnosti.9
U arheolo{kim istraìvawima Doklee, prona|ena je i jedna
stela ili plo~a, tako|e na latinskom jeziku. Ona je pravougaonog
oblika, i podijeqena je na skoro tri istovjetna trougla. U svakom
od wih je po jedno slovo: D - Deus, O - Optimus, M - Mahimus. Plo~a je iz ÀÁ vijeka. Ovakvi natpisi ~esto su se srijetali na grobnicama mnogoboàca u tom periodu. No, trojno podijeqena plo~a,
jasno asocira na hri{}ansko u~ewe o Svetoj Trojici i wenom jedinstvu.10
O arhitektonskim karakteristikama hri{}anskih crkava, povezanim sa konkretnim potrebama slu`be, moè se znati iz rezultata arheolo{kih istraìvawa. Postoje dvije saborne crkve (bazilike) u Doklei, i jedna u Doqanima. Jedna od crkava u Doklei i
u Doqanima imaju dodatke na bokovima (protezise), sa kra}im i
uìm prostorijama u kojima se ulazi u crkvu (nartekse), sa mjestima za pojawe |akona prilikom slu`be (|akonikone). Druga crkva
u Doklei ima i centralno polukru`no pro{irewe na kraju crkve
sa svodom (apsidu), sa prezviterijumom (mjestom u kome stoji prilikom slu`be episkop sa prezviterom.11 Ovi detaqi svjedo~e i o
promjeni liturgijskih karakteristika. Od po~etka ÁÀ vijeka obi~aj dijeqewa hrane siroma{nima se izdvaja iz liturgije. Protezisi se potpuno dijele od |akonikona i stavqaju pored centralne
apside. Liturgija Svetog Jovana Zlatoustog u kojoj su heruvimske
himne u vrijeme Velikog Vhoda, nagovje{tava ove arhitektonske
promjene. Po ovom modelu je projektovana i jedna od dvije crkve u
Doklei.12
9. Mirjana Qubinkovi}-]orovi}, Ranohri{}anska ~a{a iz Dukqe, Materijali
ÀÁ-ÁÀÀÀ kongresa arheologa Jugoslavije, Beograd, 1967, 87; Pavle Mijovi}, Ranohri{}anski spomenici Prevalisa, Arheolo{ki vestnik, 29, Qubqana, 1978, 666.
10. Pavle Mijovi}, Ranohri{}anski spomenici Prevalisa, Arheolo{ki vestnik, 29,
Qubqana, 1978, 663.
11. A. Cermanovi} - O. Kuzmanovi} - D. Velimirovi} - D. Srejovi}, Anti~ka
Dukqa, Cetiwe, 1975, 16-1, 122
12. \or|e Stri~evi}, \akonikon i protezis u ranohri{}anskim crkvama,
Starinar, ÀH-H, Beograd, 1959, 60-66.
40
Teolo{ke rasprave i podjele u Crkvi oko wih, nijesu zaobi{le ni sve{tenstvo u Prevalisu. Moè se slobodno re}i, da su to
bili pravi crkveni pokreti. Neki od wih imali su i podr{ku
svjetovnih vlasti. Pojedine teolo{ke rasprave i wihove pristalice, kod vrha crkve su okarakterisane kao jeresi (odstupawe od
zvani~nog u~ewa Crkve). Nekoliko pomjesnih i vaseqenskih sabora bavilo se jeresima. Jednom od tih jeresi bavio se i Tre}i
Vaseqenski Sabor u gradu Efesu 431. godine. Tu se raspravqalo o
nestorijanskoj jeresi. Nestorijanska jeres je opet proiza{la iz
arijevske jeresi, koja je dobila ime po aleksandrijskom prezviteru Ariju. Zvani~no u~ewe Crkve protivilo se arijevskoj jeresi.
Ono je bilo na stanovi{tu savr{ene boànske prirode Hrista, i
wegove jednosu{nosti sa Ocem, boànske prirode sjediwene sa
~ovje~anskom prirodom Hrista. Nasuprot ovom zvani~nom u~ewu
Crkve, carigradski patrijarh Nestorije, po kome je dobila ime
ova jeres, zastupao je mi{qewe da Marija nije Bogorodica, nego
samo Hristorodica. Sabor u Efesu osudio je Nestorovo u~ewe. U
akciji osude Nestorovog u~ewa predwa~ili su aleksandrijski patrijarh Kirilo, i papa Celestin. Tako|e, i svjetovna vlast se
pridruìla osudi nestorijanstva. Skadarski episkop Senecije ÀÀ
u~estvovao je na Saboru u Efesu.
Suprotno nestorijanstvu - monofizitstvo, je umawivalo ~ovje~ije u Hristu u~e}i o „jednoj prirodi ovoplo}enoga Boga“. Monofizitstvo se prvo razvija u Aleksandriji. Na Saboru u Efesu
449. godine monofizitski episkopi gotovo na silu su natjerali
Sabor da prizna wihovo u~ewe. Ovaj doga|aj se u crkvenoj istoriji naziva „Efesko razbojni{tvo“. Sve ovo stvara veliki rascjep
u Crkvi. Da bi sprije~io rascjep u Crkvi, car Makijan je 451. godine sazvao crkveni Sabor u Halkedonu. To je bio êtvrti Vaseqenski Sabor. Ovaj Sabor je potvrdio i pravoslavno u~ewe, da
postoje dvije prirode u Hristu, boànska i ~ovje~anska, sjediwene „nesmje{ivo, nepromjenqivo, nerazlu~no“. Na Saboru je
u~estvovao episkop Doklee Evandar.13
2. Religija starih Slovena prilikom naseqavawa
Prilikom doseqavawa na Balkansko poluostrvo, a kasnije
konkretno i na teritoriju biv{eg Prevalisa, Sloveni su do{li
kao mnogobo`ci. Vrhovni bog bio je Perun. On je bio bog groma i
13. Sokrat Sholastik, Crkvena istorija, Beograd, 1886; Hubert Jedin, Velika povijest Crkve, Zagreb, 1972.
41
muwe, personifikacija olujnog i gromovnog neba. Odgovarao je
starogr~kom bogu groma i muwe Zevsu, ili rimskom Jupiteru.
Kod varvarskih naroda, odgovarao je germanskom bogu Toru. Po
ovom bogu dobilo je ime brdo i voda Perun u Gorwoj Rami u sjevernoj Hercegovini, lokalitet Perovni do u Bogojevom selu kod
Trebiwa, selo Perun kod Splita, brdo kod Lovrana u Istri itd.
Kod Srba je u starijim vremenima nerijetko bilo ime Perun. Jedno od bratstava u plemenu Pje{ivcima u Katunskoj nahiji, u Staroj Crnoj Gori izvodi svoje prezime od ovoga imena - Perunovi}.
Nadimak Pero, vrlo ~est kod Srba, nije samo skra}eni izvedak od
imena Petar, ve} moè da predstavqa ukorijeweni izvedak od
starijeg imena koje se nekada upotrebqavalo - Perun. Istraìvawa nekolicine nau~nika, utvr|uju da je Perun izvorno slovenski bog ruskih plemena, koji se kasnije ra{irio me|u ostalim
Slovenima, koji se doseqavaju u kasnijoj etapi na Balkansko poluostrvo. âk i u vremenu prijema Hri{}anstva, kod Rusa se zadrào kult ovoga boga. O tome svjedo~i i jedan ugovor Rusa iz H
vijeka, sa Vizantijom u kome se oni zakliwu u ovoga boga, da }e ispuniti ugovor.
Drugi po zna~aju je bio bog stada i stoke Volos ili Veles. U
svojoj postojbini stari Sloveni su se bavili primitivnim sto~arstvom. Dijelom su to ~inili i prilikom seoba, vode}i stoku sa
sobom, a kasnije i po naseqavawu po Balkanu. Od ovoga boga poti~u naziv grada Velesa u Makedoniji, i sela Velesnice na Dunavu
niè Kladova. U Crnoj Gori je to selo Velestovo u plemenu ~evskom, u Katunskoj nahiji. Od imena boga Volosa, izvodi se i skra}enica naziva za govedo mu{kog pola - vo. Kult sunca, i po{tovawe toga kulta, ozna~eni su kod starih Slovena u vidu boga Dajboga (ili Da`bog). On je obi~no u boànskom paru sa ènom Dajbabom (Da`babom). Idoli boga Dajboga stajali su nekada ispred
prestonice u Kijevu. Kao ime Da`bog se sve do novijih vremena
pojavqivao u Rusiji, Poqskoj i Moldaviji. U srpskom jeziku je ~esta uzre~ica, koja se u stvari izvodi od imena ovoga boga, i ozna~ava molitvu i nadawe: „Daj-Boè.“ U Crnoj Gori brdo i selo u
okolini Podgorice upravo naziv izvodi od ènskog dijela boànskog para - Dajbabe. Na ovoj lokaciji je i manastir. Pored navedenih boànstava, naro~ito su kod Slovena bile popularne dvije
bogiwe, koje idu redosqedom mijewawa godi{wih doba. Jedna je
Morana, bogiwa zime i smrti, a druga Vesna, bogiwa proqe}a, ìvota i plodnosti.
Nesumwivo, stari bogovi Slovena doìvjeli su svoju personifikaciju u hri{}anskim svecima. Pored ostalih istraìva~a, to
42
potvr|uje Pavle Apolonovi~ Rovinski, u svom djelu „Crna Gora u
pro{losti i sada{wosti”. On tvrdi da je Perun zamijewen Svetim Ilijom Gromovnikom, Volos Svetim Vasilijem. „Djevojku
Marinku“ djeca na Ivawdan dave u rijekama. Ona je personifikacija Morane. Rovinski strogo razgrani~ava pagansko nasqe|e, od
pravih hri{}anskih obi~aja, i daqe navodi: „Dok se u drugim religioznim obredima kod Srba mogu primijetiti ostaci paganstva,
npr. polagawe badwaka na Boì}, {to se vr{i bez ikakve veze sa
crkvom ili sve{tenikom“...14
îtav niz drugih pojava kod Slovena, predstavqaju poluboànstva, koja imaju qudske karakteristike. Uglavnom, ni religija Slovena nema posebnosti u odnosu na druge religije varvarskih
naroda, pa ni po~etne stadijume religija Grka i Rimqana. Jedno
od najrasprostrawenijih vjerovawa kod Slovena, je vjerovawe u
vile. [irom ju`noslovenskih prostora, postoji na stotine toponima i lokaliteta koji se vezuju za vile: pe}ina, izvora, vrela,
stjenovitih vrhova, raznih udolina i mawih poqana. I u Crnoj
Gori postoji niz ovakvih lokaliteta. Po narodnom vjerovawu, vile su vje~no mlade i lijepe djevojke, obu~ene u laganu bijelu odje}u i dugih kosa. Kupe se u zoru na obalama rijeka i jezera, ili izlaze iz pe}ina. Igraju kru`no kolo i kupaju se u izvorima, rijekama i jezerima. U narodu se vjeruje da su na pojedinim lokacijama kru`ne biqne grupacije, npr. gqiva, divqih jagoda, borovnica
ili zelene trave druga~ijeg oblika, mjesta gdje su vile igrale kolo. Zato postoji i obi~aj, da je ulaèwe u takve vegetacije, a kamoli wihovo ko{ewe ili orawe nesretno. Na planini Komu postoji narodno predawe, da je jedna takva vegetacija bila u pre~niku od dvadesetak metara. Vjerovawe u vile odràlo se kod Srba
stotinama godina po prijemu Hri{}anstva, koje po pravilu zabrawuje {tovawe i vjerovawe u ovakve pojave.
Ostaci slovenske religije i vjerovawa u vile, upe~atqivi su
i rasprostraweni. Zabiqeèni su u narodnim pri~ama i poslovicama, kao i narodnoj epici. Poluboànstva poput vila imaju kontakta sa smrtnim qudima. Ima niz narodnih pri~a o qubavi vila
sa mladim momcima i ~obanima. Li~nost vile naro~ito je izraèna u desetera~kim pjesmama o Marku Kraqevi}u. Kasniji tzv. crnogorski ciklus narodne epike, koji svrstava pjesme iz perioda
HÁÀÀ-HÀH vijeka ima veliki broj vila koje se pomiwu. Odràvawe kulta vile, moè se pratiti u epici u Crnoj Gori sve do po14. Pavle Apolonovi}-Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom
ÀÀÀ, Cetiwe, 1994, 160.
43
lovine HH vijeka. Poznata desetera~ka pjesma narodnog epskog
pjesnika Haxi-Radovana Be}irovi}a-Trebje{kog, o Mojkova~koj
bitci upravo zavr{ava stihovima:
„Vjetar dunu pa maglu rastjera,
dokle vila sa [i{kog jezera,
pade na vrh Bjelasice puste,
tu odsje~e pletenice guste.
To joj bje{e juna~ki vijenac,
a na wemu pjesma deseterac.”
Pore|ewe sa vilama ostalo je u narodu do danas ne samo u Crnoj Gori. I danas se u Crnoj Gori za qepotu neke djevojke kaè:
„Eno je ka vila“ , ili „Eno je ka vila nagorkiwa“ (tj. vila sa planine). âk se i qepota moma~ka upore|uje sa vilom, kad se za nekoga momka koji ima qepotu, ali ne izrazito mu{ku kaè: „Vila
moma~ka.”
Pored vila, u slovenskoj mitologiji bila su izraèna poluboànstva, koja predstavqaju sinonime straha, mraka, i zagrobnog
ìvota: vampiri, vukodlaci, karakonxule, krvopije koje ìve piju}i krv qudi i doma}e stoke, psoglavi, babe ili babune (zle stare
ène) itd. Pored rijeke Mora~e postoji lokalitet zvani Psoglava dolina. Od vjerovawa u babe ili babune ima traga u toponimistici. Tako npr. postoji planina Babuna u Makedoniji, i niz lokaliteta sa nazivom Babuni{te. Po narodnom vjerovawu vampiri i
karakonxule izlaze u vrijeme punog mjeseca, a vukodlaci za vrijeme pomra~ewa Sunca i Mjeseca. Vampiri su qudi koji su ìvi
sahraweni. Ustaju iz groba za vrijeme punog mjeseca, i piju qudima
i stoci krv. Vjerovawe naroda u vampire, dosezalo je u nekim srpskim oblastima i do posqedwih decenija HÀH vijeka. To se vidi i
po nekoliko pripovijedaka jednog od najzna~ajnijih pisaca srpskog
realizma sa kraja ovog vijeka Milovana Gli{i}a. Crkva je strogo
zabrawivala vjerovawe u ove pojave, i wihova {tovawa. U narodu
se vjerovalo da se vampiri, karakonxule i vukodlaci, tj. ìva
stvorewa koja piju krv, nalaze na grobqima, tako {to se izvodi
crn vranac bez biqege, koji ide do wihovoga groba. Potom se le{
otkopava, i izbode glogovim ili drenovim kocem u srce, pa onda
spali. Svjetovna vlast je uz pomo} Crkve nastojala da ovakve pojave iskorijeni. To se vidi po ~lanu dvadesetom Zakonika cara Du{ana. Po tom ~lanu, selo u kome se otkrije da se seqani bave magijom, otkopavaju le{eve i spaquju ih, ima da plati globu, kao i u
slu~aju da je na wegovom podru~ju ubijen ~ovjek kome ubica nije otkriven. Ako se sve{tenik uhvati u ovom poslu, ima se ra{~initi.
Jedno od obiqe`ja slovenske religije su i tzv. bovani. Ni u
tome pogledu, slovenska religija se ne razlikuje od religija dru44
gih varvarskih narodaa, ne samo u Evropi, nego i van we. Bovani
su bili drveni kipovi, uglavnom ve}ih dimenzija, koji su predstavqali lokalna boànstva, i mogli su se razlikovati ~ak od
plemena do plemena iste etni~ke grupacije. Pripadaju religijskoj fazi razvitka vezanoj za totemizam. Totemizam je primitivniji oblik religijskog vjerovawa, iz kojega nastaje mnogobo{tvo.
Bovani su dakle bila kultna i religijska mjesta na kojima se
okupqalo stanovni{tvo jednog plemena, grupe sela, ili samo jednog sela. Mogli su da imaju i vi{e drvenih kipova. Postoje tragovi u izvorima da su se na mjestu bovana obavqali i `rtveni rituali, naj~e{}e sa stokom, ili prino{ewem odre|enih biqnih kultura. Ima indikacija da su stari Sloveni prinosili i qudske `rtve. Slovenski bovani su izrazito od drvenog materijala. Pored
ovog naziva postoji i jo{ nekoliko varijacionih: buan, boan, bolvan, bavan... Stoga u toponimstici ima i u samoj Crnoj Gori nekoliko ovakvih lokaliteta: Boan u Bajicama kod Cetiwa, selo Boan
(Buan ) kod [avnika, lokalitet Bavan u Dowem Zagara~u u Katunskoj Nahiji, zaseok Boan Kadi}a u Bjelopavli}ima (nazvan tako
po bratstvu koje tu ìvi). Van Crne Gore, npr. postoje lokaliteti sa navedenim varijacijama kod Stoca u Hercegovini, Vi{egrada u Bosni, Kru{evca i Aleksinca u Srbiji. Kasnija rije~ u srpskom jeziku - balvan, koja ozna~ava dugo i debelo drveno deblo, izvodi se iz zna~ewa ovog vjerskog simbola.15
3. Pokr{tavawe Slovena u Prevalisu i prvi vjekovi
Hri{}anske Crkve po naseqavawu
U istorijskim izvorima nema posebnih podataka o pokr{tavawu Slovena u Prevalisu. Tako|e, i podaci o crkvenoj organizaciji do HÀ vijeka su vrlo oskudni. Da je proces hristijanizacije
na~eo slovenska plemena ve} po naseqavawu, svjedo~i i dio teksta Konstantina Porfirogenita: „A od vlade Iraklija, cara Romeja - a na koji na~in bi}e ispri~ano u poglavqu o Hrvatima i Srbima - ~itava Dalmacija i plemena oko we kao Hrvati, Srbi, Zahumqani, Travuwani, Konavqani, Dukqani i Neretqani, koji se
15. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952, 91-95; Veselin
âjkanovi}, Studije iz religije folklora, Beograd, 1924; V. âjkanovi},
Da li su stari Srbi znali za idole, Srpski etnografski zbornik, HHH,
Beograd, 1924; V. âjkanovi}, O srpskom vrhovnom bogu, Beograd, 1941; Milenko Filipovi}, Tragovi Perunova kulta kod Ju`nih Slovena, Glasnik
Zemaqskog muzeja, Nova serija, ÀÀÀ, Sarajevo, 1948, 63-80.
45
nazivaju i Pagani“...16 Ovom posqedwom odrednicom Porfirogenit je potvrdio da je proces hristijanizacije me|u Slovenima ve}
gotovo zavr{en. U istom smislu je i jo{ nekoliko wegovih konstatacija o Neretqanima: „Isti Pagani vode porijeklo od nekr{tenih Srba“. ... „Pagani se zovu jer nijesu primili hri{}anstvo
u ono vrijeme kada su se pokrstili svi Srbi“... „Pagani na jeziku
Slovena zna~i nekr{teni“... Ova posqedwa Porfirogenitova
konstatacija je potpuno neta~na. Sloveni nijesu me|u sobom one
nekr{tene mogli nazivati paganima, jer nijesu ni poznavali taj
izraz, jer paganus je crkveno latinski op{ti izraz za nekr{tene.
Me|utim, suprotno izraènoj odrednici za pagane Slovene,
Porfirogenit protivrje~i sebi sqede}om konstatacijom: „[ta
vi{e, ve}ina ovih Slovena ne pokrsti se, nego dugo vremena ostado{e nekr{teni.“ Daqe on navodi, da su za vrijeme cara Vasilija, „hristoqubivog cara“, pripadnici ovih plemenskih grupacija
traìli od cara preko svojih predstavnika da budu pokr{teni.
Kada je car usli{io wihove molbe, postavio im je arhonte, {to
zna~i svjetovnu vlast, ~ime su ovi krajevi slovenskih naseqenika
opet integrisani u Vizantiju, tj. Isto~no Rimsko Carstvo. Jedan
dio Slovena, zvanih Prentoni, koji je ìvio „u neprohodnim i brdovitim krajevima ostao je nekr{ten. I oni su po{li primjerom
ostalih, poslali su svoje predstavnike sa istim zahtjevom, te su i
oni brzo pokr{teni.“17
Podaci o pokr{tavawu Slovena, a samim tim i onih u Prevalisu, u doba cara Iraklija, a zatim i Vasilija, a koji se vezuju za
ÁÀÀ vijek, ili mo`da prve decenije narednog, su dosta diskutabilni, najprije po godi{tu infrastrukture najstarijih crkava na
ovom podru~ju. Najstarije crkve u Zahumqu poti~u iz H vijeka.
Pokr{tavawe u Prevalisu, tj. Dukqi je svakako bilo ne{to ranije, bar po godi{tima nekih crkava. Tako se crkva Svetog Petra u
Bijeloj kod Herceg Novog vezuje za period 797-809. godina, crkva
Svetog Stefana u Vranovi}ima u Grbqu za po~etak ÀH vijeka, a
crkva Svetog Jurja na poluostrvu Peqe{cu tako|e za po~etak
ovog vijeka. U crkvi Svetog Stefana u Vranovi}ima u Grbqu,
ostalo je sa~uvano ime donatora - Hurogos, koje moè biti avarskog porijekla, ali ne i wegove ène - Dana, koje je ~isto slovensko. Crkva ispod velike katedrale kod kapije Ulciwa, podignuta
16. Vizantiski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom À, Beograd, 1955, obradili Frawo Bari{i}, Mila Rankovi}, Bari{a Kraki} i Lidija Tomi},
259-260.
17. Isto.
46
je izme|u 813. i 820. godine, a ktitorka je bila Guzma. Ime Guzma
ili Kozma, je slovenizovani oblik latinskog imena Cosma.18
Vizantijski car Lav ÁÀ, vladao je krajem ÀH i po~etkom H vijeka, i u svom djelu „Taktika“, naveo je da su Sloveni skloni slobodi, i ne vole podjarmqivawe. Konstatovao je da su i oni „koji su
primili svetiwu spasonosnog kr{tewa sve do na{ih vremena, utoliko ukoliko do wih stoji, ~uvaju sklonost prema starim slobodama.“19 Poznato je da je sa procesom hristijanizacije, kod varvarskih plemena po~eo da ulazi i proces feudalizacije. On je okvir
imao i u primawu vlasti tada{wih mo}nih dràva, a jedna od wih
svakako je bila i Vizantija. Ovo je jo{ jedan primjer posebnosti
Slovena u sklopu varvarskih naroda, i wihovog nastojawa da o~uvaju slobode karakteristi~ne za paganstvo i plemensko dru{tvo.
Svakako da su hristijanizovani Sloveni imali mogu}nost brè integracije u vizantijsko dru{tvo, naro~ito u urbanim sredinama. U prvoj polovini H vijeka vizantijski episkop Pavle, konstatovao je, da je za vrijeme cara Lava ÁÀ, krajem ÀH i po~etkom H
vijeka, jedan arhont na Peloponezu kupio slovenskog roba - dje~aka, misle}i da je kr{ten, i dao ga na podu~avawe predradniku ku}e. Kada je dje~ak napunio dvanaest godina, predradnik ga je pitao,
da li su svi wegovi sunarodnici kr{teni. Dje~ak mu je odgovorio
da nijesu, te da ni on nije. ûde}i se, predradnik ga je zapitao, kako je onda mogao da prima pri~e{}e? Dje~ak mu je odgovorio, da to
~ini vide}i da i druga hri{}anska djeca to ~ine.20
Nesporno, primorske gradske romanske i hri{}anske enklave
u Prevalisu, bile su prvi konkretni centri, iz kojih se vr{io
uticaj za hristijanizaciju okolnih Slovena. Jedan od takvih centara bio je Kotor. Kao jedan od trendova hristijanizacije, i potvr|ivawa wene vrijednosti, je i uvoèwe svetaca na ju`nom Jadranu, jer te sredine nijesu imale svetaca sa svoje teritorije. To
je primijetio i Konstantin Porfirogenit navev{i: „Grad Kotor
na jeziku Romeja zna~i suèno i stisnuto, zato {to more ulazi kao
uski jezik do 15 do 12 miqa i na kraju mora je grad. Uokolo ovog
grada su visoka brda, tako da se sunce vidi samo qeti u podne, a zimi nikada. U istom gradu po~iva Sveti Trifun koji sigurno lije~i svaku bolest, a naro~ito one koje pate od gu{ewa plu}a; hram
wegov je zasvo|en.“ Sveti Trifun je mu~enik iz grada Nikeje u
Maloj Aziji. Umoren je u vrijeme cara Decija polovinom ÀÀÀ vije18. Tibor @ivkovi}, Ju`ni Sloveni pod vizantiskom vla{}u, Beograd, 2007,
265-266.
19. Kao nap. 16.
20. Nav. dj., str. 263.
47
ka. Kotorska vlastela na ~elu sa Andrijom Saracenisom, otkupila je wegove mo{ti od Mle~ana oko 809. godine.21
Hristijanizacija Slovena neminovno je dovela i do wihovog
napredovawa u crkvenoj hijerarhiji. Me|utim, u po~etku je u Vizantiji sa skepsom gledano na ove slu~ajeve. O tome svjedo~i i vizantijski istori~ar iz druge polovine ÁÀÀÀ vijeka Teofan. Isti
je osnovao i manastir. Budu}i u svoje vrijeme veliki protivnik
ikonoborstva, za vladavine cara Lava Á, poslat je u progonstvo,
gje je i umro. U Pravoslavnoj Crkvi {tuje se kao svetac. Teofan
biqeì da je za vrijeme cara Konstantina Á, koji je vodio borbe
sa Bugarima, 16. novembra 763. godine „mimo zakona, rukopoloèn
za patrijarha Nikita, porijeklom Sloven.“ Nikita je ranije bio
sve{tenik carigradske crkve Svetih Apostola. Postao je patrijarh po{to je zba~en wegov prethodnik Konstantin. Nikita je bio
patrijarh do svoje smrti 780. godine. U vizantijskim hronikama
opisan je kao ikonoborac. Isticano je wegovo teolo{ko neznawe.
Preziran je kao varvarin i evnuh.22
Proces hristijanizacije nije samo vr{en iz romanskih primorskih sredina. Neku vrstu uloge misionara imali su i isluèni vizantijski vojnici - stratioti. Wima je za vojnu slu`bu darovana zemqa na periferiji carstva. Nerijetko, vizantijske vlasti
su gotovo prisilno selile hri{}ane u varvarske slovenske sredine u Makedoniji i Trakiji. Tako Teofan biqeì, da je jedan od sinova cara Konstantina Á - Ni}ifor, naredio „da se hri{}ani iz
svih tema sele u Sklavinije, a wihova imawa da se prodaju.“ Ni}ifor je ranije 793. godine osaka}en od svoga bratani}a Konstatnina ÁÀ, jer je u~estvovao u zavjeri protiv wega.23
Da je hristijanizacija zna~ajno doprinijela integrisawu Slovena u vizantijski dràvni sistem, svjedo~i i zabiqe{ka Jovana
Komenijata. Isti je bio sve{tenik i sve{teni~ki sin. U svom djelu „O zauze}u Soluna od strane Arabqana 904”, opisao je doga|aje kojima je i sam bio svjedok. Bave}i se istorijatom slovenskih
napada na Solun, on je naveo, da su napadi na grad postali sve rje|i, otkada su Sloveni primili hri{}anstvo „i otkad se mlijeko
pobo`nosti po~elo da dijeli zajedni~ki i jednima i drugima, prestao je nemir me|u gradovima i ma~, naviknut na pokoqe, pretvo21. Nav. dj., str. 23; Ilija Sindik, Komunalno ure|ewe Kotora od druge polovine HÀÀ do po~etka HÁ vijeka, Beograd, 1950, 15.
22. Kao nap. 16, str. 233.
23. Nav. dj., 235-236.
48
rio se u oru|e za rad, a proro~anstva Ilije, najboqeg me|u prorocima, jasno se na nama ispunila.“24
Prilikom naseqavawa Slovena na jadransko primorje i wegovu zale|inu, su{tinska hri{}anska vlast ostala je samo u enklavama pod vizantijskom vla{}u. Poslije pada Salone, arhiepiskopija je preseqena u bliski Split. U papskim spisima ona se
jo{ uvijek identifikuje kao salonska „Salonita ecclesia“. Episkopije u Prevalisu su jo{ za vrijeme pape Grgura À pot~iwene crkvi
u Justinijani Primi, i izuzete od jurisdikcije Rima, {to zna~i da
su poptpale pod jurisdikciju Isto~ne Crkve. To potvr|uje i jedan
gr~ki katalog episkopa iz 731. godine, iz vremena vizantijskog
cara Leona Isavrijskog. Pod mitropolitom Dra~a nabrojeno je
petnaest episkopa. Me|u wima bili su episkopi: Qe{a, Dukqe,
Skadra, Drivasta, Pilota, Ulciwa i Bara. Kult velikomu~enika
Stefana, za{titnika Vizantije, javqa se u nekoliko naziva crkava u jugoisto~nom Jadranu i wegovoj neposrednoj okolini. Predznak Stefan, {to na gr~kom zna~i kruna ili okruweni, bi}e vrlo prisutan i u kasnijim crkvenim i svjetovnim titularijima kod
Srba i Bugara. Saborna crkva u Skadru nosila je wegovo ime, a i
najstarija centralna u Dubrovniku. Kult sirijskih mu~enika Sergija (Sr|a) i Vakha je cvetao uvrijeme prvog uspona Vizantije, u
doba cara Justinijana u ÁÀ vijeku. Jedna parohija na Bojani kod
Skadra bila je posve}ena wemu, zatim crkve u Baru i Kotoru, kao
i crkva iznad Dubrovnika - Sr|.25
Bez obzira {to je jugoisto~ni dio jadranske slovenske obale
i wene zale|ine, u nazna~enom periodu preko Vizantije, a naro~ito poslije misije ]irila i Metodija, te wihovih u~enika prevagnuo ka Isto~noj Crkvi, latinski uticaj se jo{ uvijek ìvo
preplitao. To se da vidjeti i po nekim rije~ima koje su jo{ i danas u opticaju u Srpskoj Crkvi, npr: altare - oltar, arca - raka, calendae - kolenda Boì}, cruh - kri` ili krst, compater - kum, santus - sveti. Od rije~i sveti izvodi se i izvedak sut - su, kao npr.
Sustjepan (Su{}epan) u Herceg Novom sa preromanskom crkvom
iz H vijeka.26
Ovi latinski ostaci su sasvim razumqivi, jer se hristijanizacija ju`nih Slovena vr{ila iz dva centra: Rima i Carigrada. Sumarno gledano, a na osnovu izloènih podataka, hristijanizacija
ju`nih Slovena, naro~ito onih na Jadranu i wegovoj bliòj zale24. Nav. dj., 269.
25. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952, 97.
26. Jovan Kova~evi} i dr., Istorija Crne Gore, kw. À, Titograd, 1967, 282-285.
49
|ini, nije bila brz i sveobuhvatan proces. Imala je nekoliko varijacija i perioda. Prvi je po Porfirogenitu bio u doba vizantijskog cara Iraklija, koji je opet vezano sa papom u Rimu, angaòvao misionare. Tu je zatim period poslije pape Jovana ÀÁ, od
642. do 731. godine, kada su rimski misionari pored Hrvata, hristijanizovali i dio Srba. Po svoj prilici najve}i udar hristijanizacije desio se za vrijeme vizantijskog cara Vasilija À oko 879.
godine, kada se pokr{tava dio Hrvata, Srbi i Zahumqani, ali ne
i Neretqani, a ubrzo se to de{ava i wima. Uticaji hristijanizacije i sa istoka i sa zapada, vidqivi su i po imenima prvih srpskih ranofeudalnih vladalaca. Imena poput Petar, Pavle, Zaharije i sl. su latinskog uticaja. U nekim primjerima javqaju se mje{ovite hri{}anskoslovenske forme, npr: Petar - Petrislav, Marija - Marislava itd.27 Tako i prvi pomen nekog vladara Dukqe u
istorijskim izvorima - arhonta Dioklije Petra, svjedo~i u imenskom smislu o latinskom uticaju.
Kako je ve} nazna~eno, prve crkve u Dukqi, Travuniji i Zahumqu vezuju se tek za ÀH vijek. Moè se smatrati da je ve} tada
okvirno i zavr{en proces hristijanizacije. U kasnija dva vijeka
javqa se nekoliko benediktanskih crkava na ovim podru~jima, sa
istim takvim parohijama. Poveqa episkopa Maja iz 1166. godine
pomiwe nekoliko benediktanskih opatija, i to: Svetu Mariju u
Budvi, Svetog Jovana u Albaniji, Svetog Sr|a i Vakha na Bojani,
Svetog Mihaila u Kotoru, Svetog Petra u Bijeloj, i Svetog \or|a na ostrvcetu pred Perastom. Od svih ovih crkava, jedino se ona
i Bijeloj vezuje za ÀH vijek, ali nema nikakve potvrde da je ona bila benediktanska. Fragmenti plastike prona|eni u crkvi Svete
Marije u Ratcu kod Bara, gdje je kasnije nastala velika benediktanska opatija, ukazuju da je i tu u ÀH vijeku postojala crkva, ali
ne mora da zna~i da je postojala i opatija.
Navedene crkve su u stvari bile ùpske crkve, tj. crkve slovenskih ùpa (oblasti) , iz kojih se poput koncentri~nih krugova
{irila hristijanizacija, a kasnije i utvr|ivala i kvalitativno
dopuwavala. Crkva Svetog Petra u Bijeloj, podignuta je vjerovatno za vrijeme episkopa Jovana, izme|u 797. i 820. godine, i sluìla je vjerovatno za pokr{tavawe ùpe Dra~evice. Smatra se da su
u wegovo vrijeme, ili vrijeme wegovih neposrednih nasqednika,
podignute i crkva Svetog Tome u Pr~awu i Svetoga Stevana u
Vranovi}ima u Grbqu.
27. Kao nap. 25, str. 98.
50
Pored oblasnih, mogu se identifikovati i tipi~ne gradske
crkve, koje su bile unutar zidina gradova. Moè se smatrati da su
one i odràle nit Hri{}anstva tokom gotovo tri vijeka varvarskih napada, iz prostog razloga jer su se neki primorski gradovi
uspjeli odràti pred najezdom. U svrhu poja~avawa hristijanizacije na jadranskom primorju je i kako je ve} navedeno, bila kupovina mo{tiju svetaca. Tako je i gra|anin Andreaci kupio mo{ti
Svetog Tripuna, i podigao crkvu posve}enu wemu. Kao gradske crkve mogu se navesti ona u Ulciwu, zatim Svetog Petra i Svetog
Trifuna na [urawu u Kotoru, i Svete Marije u Budvi. Crkva
Svetog Tripuna u Kotoru bila je od po~etka episkopalna crkva.
Ve} pomiwana poveqa kotorskog episkopa Maja iz 1166. godine,
navodi u spisku i crkvu Svetog Tripuna kao benediktinsku opatiju. Donatorski natpis iz 840. godine me|utim, ne pomiwe ovu crkvu kao benediktansku. Mogu}e je i da su na temeqima ili ostacima razorenih crkava u toku varvarskih osvajawa, tj. crkava iz
predseobnog perioda, podizane nove u doba stabilizacije hristijanizacije. To potvr|uju i arheolo{ka iskopavawa crkve Svetog
Petra u Bijeloj, koja govore da je ra|ena na osnovi bazilike iz Á
ili ÁÀ vijeka. U istom smislu je i crkva Svete Marije u Dukqi.28
U blizini crkve Svete Marije u Dukqi, na|ena je kamena greda sa natpisom sqede}eg sadràja: „+AVSONIA DIAC(ONI) S(SA)
PRO VOTO SVO ET FILIORVM SVORVM F(E) C(IT) S(IBI) +“.
Prevod ovoga teksta glasi: „\akonisa Ausonija u~ini ovo u zavjet
za sebe i svoje sinove”. Ova greda je vjerovatno bila dio neke kapele. Natpis se vezuje za period od kraja ÁÀÀÀ ili prvih decenija
ÀH vijeka. Sam po sebi ne bi bio toliko zna~ajan, da se u wemu ne
pojavquje titularij |akonise. U nadgrobnim spomenicima i uop{te u Hri{}anstvu zvawa |akonisa se pojavquju u prvim vjekovima wegovog nastanka. Iz~ezavaju u zapadnoj Crkvi u ÁÀ , a u isto~noj u ÁÀÀ vijeku. \akonise su bile starije ène ili udovice, koje
su pomagale sve{tenicima prilikom kr{tewa odraslih èna, ili
posje}ivawu bolesnih odraslih èna. Odràvale su red i okupqale ène prilikom bogosluèwa. Titularij |akonisa u zapadnoj
Crkvi pojavquje se tek u HÀ vijeku, i ozna~ava opatice (monahiwe), te je u tome smislu nemogu} u Dukqi, jer je jednostavno ovaj
materijalno-pisani izvor iz ranijeg perioda. Mogu}a je i varijanta, da je Ausonija sebe titulisala kao |akonisu, jer je bila udovica |akona, a poznato je da su se u periodu ranog razvitka Hri{}anske crkve |akoni mogli èniti. U svakom slu~aju, ovaj natpis
28. Kao nap. 26, str. 355-358.
51
svjedo~i o reliktu, ili konzerviranoj pojavi nekih hri{}anskih
zvawa, koja u crkvi odavno nijesu u opticaju.29
Ve} je nekoliko puta pomiwan ktitorski natpis kotorskog
gra|anina Andreacija. Wegov sarkofag je prona|en 1840. godine,
u ulici izme|u katedrale i Biskupije. Tada je predstavqao veliko istorijsko otkri}e. On je sagradio jednu omawu crkvu, prakti~no smje{tajnicu za mo{ti Svetog Tripuna. Analize ukazuju da
je bila u obliku upisanog gr~kog krsta sa apsidom. Bez obzira {to
je Andreaci nesumwivo bio romanskog porijekla, oblik crkve u
smislu gr~kog krsta svjedo~i o uticaju isto~ne Crkve. Ova crkva
tokom vremena, i pove}awa grada i gradskog stanovni{tva vi{e
nije odgovarala namjeni, te se u prvoj polovini HÀÀ vijeka, zapravo od 1124. do 1166. godine pristupilo izgradwi nove, monumentalne katedrale posve}ene Svetom Tripunu. Zapravo 19. juna osve}eni su oltari crkve. Vjerovatno je i tada sru{ena stara crkva
Andreacija. Pod sjevernim zidom nove crkve, u spomen na prvobitnog ktitora mawe, pod arkadnim trijemom stavqen je sarkofag
Andreacija i wegove ène Marije.
Natpis na sarkofagu glasi: „U ime gospoda: Ja Andreaci zajedno sa mojom ènom Marijom sagradili smo ovaj grob i po~ivamo u
wemu. Svi vi, koji ~itate molite se Gospodu spasitequ za nas gre{nike.“ Ovaj natpis na sarkofagu me|utim ne donosi datum gradwe crkve. Stoga se kao 13. januar 809. godine uzeo drugi natpis, koji je prona|en u gomili kamewa ispod stepenica koje vode u Mo}nik. U ovom natpisu se pomiwe episkop IOH, {to je skra}enica od
IOH(ANNIS), tj. Jovan, {to potvr|uje da je u wegovo vrijeme i sagra|ena ova crkva.30
Za vrijeme episkopa Jovana vezuje se jo{ jedan prona|eni
fragment natpisa u crkvi Svetog Mihaila u Kotoru. Fragment
natpisa sastavqen je iz skra}enica, tako da se ne moè odrediti
smisao teksta. Krst na po~etku teksta, vrlo je sli~an krstu koji
se pojavquje na kraju natpisa Svetog Stefana na Otoku kod Tivta.31 Na mjestu gdje se nekada nalazio benediktanski manastir
29. Jovan Kova~evi}, Etni~ka i dru{tvena pripadnost Kotora u Dukqi i
Primorju od kraja ÁÀÀÀ do kraja HÀÀÀ veka, Istorijski glasnik, br. 2, Beograd, 1955, 118; Nikodim Mila{, Pravila Pravoslavne crkve, Novi Sad,
1895, 227, 364, 367.
30. Jovan Martinovi}, Najstariji sakralni objekti u Kotoru, Glasnik Odjeqewa umjetnosti CANU, br. 11, Podgorica, 1992, 188-192; Ivo Stjep~evi},
Katedrala Sv. Tripuna u Kotoru, Split, 1938, 367.
31. Jovan Kova~evi}, Sredwovjekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske,
Spomenik SANU, SÁ, Beograd, 1956, 4.
52
Svetog Petra u Bijeloj kod Herceg Novog, podignuta je rimokatoli~ka crkva Svetog Petra. Gradwa je vjerovatno izvr{ena poslije 1242. godine, kada se smatra da su Mongoli u najezdi poru{ili
manastir. âk se i selo naziva Sveti Petar, a uporedno sa ovim
nazivom od 1242. godine pojavquje se i naziv Bijela. Rimokatoli~ka crkvica ima dva starohri{}anska oltara, kao i nekoliko uzidanih fragmenata koji se vezju za period od ÀH do HÀ vijeka. Oni
se vezuju za episkopa Jovana.32 Jo{ jedan u nizu tragova, moè se
na}i i u parohijskoj crkvi posve}enoj Rizi Bogorodice, tako|e u
Bijeloj. Ova crkva je kao pravoslavna podignuta 1824. godine, na
mjestu stare crkve koja je tada sru{ena. Sa~uvan je ìvopis iz
HÀÀÀ vijeka sa apsidom. No, detaqnom analizom konstrukcije apside, i wene stilske karakteristike, vidi se da ne odgovara ìvopisu iz HÀÀÀ vijeka, i upu}uje da je ìvopis oslikan na starijoj apsidi, koja po stilu podsje}a na H vijek.
@ivopis je standardan za pravoslavne crkve. Svetiteq u rukama ima svitke rukopisa na gr~kom jeziku. U sredwoj ni{i dominantan je natpis ispod Hrista sa portretom izvjesnog episkopa
Danila: „êstiti Hri{}anin Danilo Episkop.“ Nesumwivo je da
je natpis vezan za portret, ali se ne moè utvrditi ko je episkop
Danilo? To potvr|uje da je ova crkva mogla biti episkopsko sjedi{te. Episkop Danilo mogao bi biti iz HÀÀÀ vijeka, tj. jedan od
onih koje je hirotonisao dubrova~ki arhiepiskop, i pomiwe se u
dubrova~kim izvorima. Postoji i druga varijanta. Sjeverna strana Bokokotorskog zaliva u nazna~enom periodu, potpadala je pod
Stonsku Episkopiju, pa bi to mogao biti i stonski episkop Danilo. Kona~no, najmawe vjerovatna varijanta je da bi to mogao biti
episkop Danilo, kasniji srpski arhiepiskop, koji je pisao biografije srpskih kraqeva i arhiepiskopa, i prvo je bio izabran za
humskog episkopa 1318. godine. U svakom slu~aju, jasno se uo~ava
nadogradwa crkava u nekoliko faza, ~ija je osnova u prvim vjekovima dominantne hristijanizacije stanovni{tva ovih krajeva.33
U red ostataka iz prvih vjekova dominantne hristijanizacije
Dukqe, spada i natpis na ciborijumu iz Ulciwa. On je vjerovatno
pripadao maloj crkvi iz ÁÀÀ ili ÁÀÀÀ vijeka, od koje su ostali samo temeqi. Na ovim temeqima podignuta je u HÀÀÀ vijeku nova cr32. Petar [erovi}, Bijela u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU, SÁ, Beograd,
1956, 179-180.
33. Svetozar Radoj~i}, O slikaratvu u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU,
CÀÀÀ, Beograd, 1953, 55; \ur|e Bo{kovi}, Izvje{taj o ispitivawu sredwovjekovnih spomenika na Ju`nom Primorju, Spomenik SANU, LHHHÁÀÀÀ,
Beograd, 1938, 135.
53
kva, koju su kasnije sru{ili osmanski osvaja~i. Mogu}a je i varijanta, da je ciborijum prenijet i u crkvu Svete Marije Majke koja
se pomiwe 1251. godine. Ostaci ciborijuma me|utim nijesu jedinstveni, i nalaèni su u ru{evinama po gradu u nekoliko etapa.
Neki ostaci nijesu ni sa~uvani, nego samo wihove fotografije.
Sa~uvana su ~etiri fragmenta ciborijuma, od kojih dva imaju smisleni tekst. U prvom stoji: ... „U slavu Gospoda i spasa na{ega Isusa Hrista, èna moja Guzma za spas du{e“... U drugom tekstu stoji:
... „Za vlade gospodara na{ih vje~itih avgusta gospodina Lava i
gospodina Konstantina“...
Sam ciborijum po svome stilu, odgovara onima u katedrali u
crkvi Svetog Tripuna u Kotoru, te se moè vezati za period od
813. do 820. godine. No, sa druge strane, postoje precizno terminisani vremenski periodi vladavine Lava i Konstantina: 911-912.
godine. Na osnovu ovih ~iwenica, ne moè se utvrditi period nastanka ovog ciborijuma, tj. da li je kasnije ra|en po kotorskom
modelu, a u vrijeme navedenih vizantijskih careva. U svakom slu~aju, pomiwawe ovih careva, jasno svjedo~i o jo{ jednom uticaju
isto~ne Crkve u obra|enom periodu. O samom porijeklu imena Guzma, govoreno je na ranijim stranicama ovog rada.34
U sklopu crkvenih karakteristika prvih vjekova dominantne
hristijanizacije naseqenih podru~ja od Slovena u Dukqi, predstavqa i crkva Svete Marije u budvanskom Starom Gradu. Smatra
se da ona poti~e iz HÀÀ vijeka, a na osnovu jedne biskupske poveqe
iz 1166. godine Svetom Tripunu u Kotoru, gdje se me|u u~esnicima
osve}ewa pomiwe i sve{tenik Svete Marije u Budvi. Crkva je bila benediktanska, dok u wu nijesu do{li frawevci, i u woj ostali do francuske okupacije Budve 1807. godine. Tokom HÀH vijeka
vr{eno je nekoliko mawih rekonstrukcija ove crkve, a tokom HH
i arheolo{kih istraìvawa. Ukupno gledano, sva su pokazala da
je crkva nekoliko puta rekonstruisana i nadogra|ivana. Tako je
slu~ajnim odbijawem maltera sa jedne strane, na|en natpis koji
potvr|uje, da se radi o crkvi iz ranodukqanskog perioda, a glasi:
„+Crkveno obiqe`je+sagradih crkvu+ u ~ast Sv. Marije, sa svojim bratom 840.“
Na osnovu izne{enog, moè se tvrditi da je ovo jedna od najstarijih benediktinskih opatija u ovom dijelu Dukqe. Ktitori crkvedva brata, ostali su anonimni. To je razumqivo, jer u ovoj fazi
sredweg vijeka, koja se globalno moè podvesti pod rani period,
sve{tenici i pisci kwiga i natpisa iz sve{teni~ke skromnosti
34. Pavle Mijovi}, Kulture Crne Gore, Titograd, 1987, 152-153, 158.
54
ostajali su anonimni, tj. nijesu upisivali svoja imena. Tri krsta u
tekstu po stereotipu simbolike, ozna~avaju Svetu Trojicu.35
Dio Bokokotorskog zaliva, tj. Tivatski zaliv, predstavqa
zna~ajnu riznicu hri{}anskih spomenika. Prvi hri{}anski misionari - benediktanci, osnivali su tu svoje manastire i kolonije. Malo ostrvce na zalivu u Otoku obiluje materijalnim nalazima. Me|u ostacima je i kameni nadvratnik portala sa latinskim
natpisom o osnivawu crkve Svetog Stefana. Kult ovoga svetiteqa je najstariji od svih kultova u Boki. Natpis se sada nalazi u
crkvi Gospe od Milosr|a. Pretpostavqa se da se odnosi na crkvu
Svetog Stefana u Vranovi}ima u Grbqu. Tekst glasi: „U ime Gospoda i spasa na{eg Isusa Hrista, ja Hurog i èna moja Dana...
svetom Stefanu za spas du{e u ~ast svetoga, amen.“ I ovaj natpis
vezuje se za ÀH vijek. O imenima u wemu navedenom, tako|e je bilo
govora na prethodnim stranama ovog rada.36
4. Crkvene prilike u Dukqi-Zeti u HÀ i HÀÀ vijeku
Druga polovina H i prva polovina HÀ vijeka, donijela je sve
ve}i zamah dràvne emancipacije Srba pod uticajem ili vla{}u
Vizantije. Dràvna emancipacija i zbacivawe vizantijske vlasti, doveli su Srbe u tje{wi kontakt sa zapadnom Crkvom, tj. papama, naro~ito poslije velikog crkvenog raskola 1054. godine, kada je i ozvani~eno stawe u Hri{}anskoj Crkvi koje je bilo evidentno jo{ nekoliko vjekova unazad, tj. da postoje bitne razlike
izme|u isto~ne i zapadne Crkve. Svakako da podjela interesnih
svera izme|u ove dvije Crkve nije odmah bila jasno odre|ena. Ona
se prelivala sa zapada na istok i obratno jo{ gotovo tri vijeka,
naro~ito preko teritorije Dukqe-Zete.
Teritorija Dukqe-Zete je u H i HÀ vijeku bila pot~iwena mitropolitu u Dra~u (Dirahiju), koji je bio pod nesumwivim uticajem
isto~ne Crkve. U fazama slabqewa vizantijske vlasti u nazna~enom periodu u Dukqi-Zeti, pa samim tim i u obalskim oblastima
dana{we Albanije, najprije je gradsko stanovni{tvo primorskih
gradova, mahom romanskog porijekla po~elo da se vezuje za Splitsku Nadbiskupiju, a samim tim i za pape u Rimu. U periodu otsutnosti vizantijske vlasti na ovim prostorima, pod jurisdikcijom
dra~kog mitropolita, ostale su svega ~etiri episkopije, ukqu~u35. Ivan Zdravkovi}, Santa Marija in Punta u Budvi, Muzeji, br. 11, Zagreb, 1956/ 57, 100;
Miroslav Luketi}, Budva, Sv. Stefan, Petrovac, Budva-Cetiwe, 1966, 132.
36. Kao nap. 34, str. 69; Kao nap. 31, str. 4-6.
55
ju}i i one u Qe{u i Kroji. Istorijat Splitske Nadbiskupije, a samim tim i Barske, napisan od Tome Arhi|akona pod nazivivom
„Istoria Salonitana“, je prili~no neuvjerqiv. Original ovog djela ne postoji, ve} je sa~uvano nekoliko prepisa. Po wemu episkopi:
Kotora, Bara, Ulciwa i Sva~a su po{li la|om na episkopski skup
u Split oko 1045. godine. Kod Hvara ih je uhvatila bura te su se utopili. Poslije toga, gra|ani ovih gradova, i{li su kod pape sa zahtjevom, da im odobri formirawe Nadbiskupije u Baru.37
U decenijama prije i poslije velikog crkvenog raskola u zvani~nom smislu, na vizantijskoj teritoriji u Italiji u Apuliji,
biskupi koji su gravitirali papama, samostalno su se protiv
voqe papa progla{avali nadbiskupima u: Bariju, Tirani, Tarentu i Lu~eri. Ovu samovoqu biskupa podràvale su vizantijske
vlasti, sa namjerom da destabilizuju uticaje papa. Tako papa Lav
ÀH nije priznao progla{ewe barijskog episkopa za nadbiskupa, pa
je to kona~no uradio Aleksandar ÀÀ. Biskupije nove crkve u nekada{wem Prevalisu, prvi put se pomiwu u nekoliko papskih poveqa, i to: Aleksandra ÀÀ (1067. g.), Klimenta ÀÀÀ (1089. g.) i Kalista
ÀÀ (1119-1124. g.). Sa druge strane, iz gr~kih kataloga, u HÀ i HÀÀ
vijeku poznata su sjedi{ta episkopija naklowenih isto~noj Crkvi, koja se imenuju po gradovima u kojima su, i to u: Dukqi, Skadru, Drivastu, Pilotu, Ulciwu, Baru, Budvi i Sva~u.38
Samo progla{ewe Mihaila Vojislavqevi}a za kraqa je u izvorima vrlo diskutabilno i nedore~eno, i su{tinski se vezuje za
spor Splitske i Dubrova~ke Nadbiskupije oko Barske Biskupije.
Rodoslov sve dukqanske vladare tituli{e kao kraqeve. Sa druge
strane, u vizantijskim izvorima nema pomena o Mihailovoj kraqevskoj tituli. Spor Dubrova~ke i Splitske Nadbiskupije po~eo
je da eskalira od 1074. godine. To je iskoristio Mihailo da bi sebi pribavio kraqevsku titulu i Barsku Biskupiju uzdigao na rang
Nadbiskupije. Dràvnu samostalnost, on je htio da uokviri i crkvenom samostalno{}u. Kako je su{tinski jo{ za vrijeme wegovog oca Vojislava, a kasnije i wegovo, dukqanska nezavisnost predstavqala prakti~no otgrnu}e od vizantijskog dràvnog teritorija, Mihailo se sasvim je logi~no, nije mogao nadati potvrdi ni
dràvne, a ni crkvene samostalnosti od Vizantije i isto~ne Crkve, te se okrenuo Rimu.
37. Toma Arhi|akon, Kronika, Split, 1977.
38. Ivan Markovi}, Dukqansko-barska metropolija, Zagreb, 1902; Stanoje Stanojevi}, Borba za samostalnost katoli~ke crkve u nemawi}koj dràvi, Beograd, 1912.
56
Papa Grgur je poslao na jadransko primorje kardinala Petra,
kao svoga delegata, da ispita sukob Splitske i Dubrova~ke Nadbiskupije. Petar je 1077. godine boravio u Splitu i drugim djelovima primorja. Petrov izvje{taj bio je naklowen Splitskoj Nadbiskupiji i wenom nadbiskupu Lovru, te je Grgur ovaj spor rije{io u korist Splita. No, sa druge strane Petar je Grguru preporu~io Mihailove zahtjeve. Iz ove korespodencije Grgura i Petra
od januara 1078. godine, vidi se da je Mihailo traìo od Grgura
zastavu, kao potvrdu kraqevskog zvawa. Grgur je traìo da se pred
wim pojave dubrova~ki nadbiskup i barski biskup, radi rje{avawa spora sa Splitom, pa da }e onda on Mihailu priznati zvawe
kraqa, tj. zastavu, a biskupu barskom palij, kao znak nadbiskupskog uzvi{ewa. U ovom pismu papska kancelarija Mihaila naziva
kraqem Slovena „reh Sclavorum“, {to moè da zna~i da je on ve}
upotrebqavao titulu kraqa, ali od koga datu, i kako, ostaje neobja{weno.
Potpunu konfuziju ovih izvora potvr|uje i uporedba sa krunisawem hrvatskog kraqa Zvonimira, dvije godine ranije. Papski
delegat je Zvonimira krunisao po potpunoj proceduri:zastavom,
jabukom, skiptrom i krunom. U svakom slu~aju, nema nikakvog izvora, koji bi potpuno jasno potvrdio Mihailovo kraqevsko zvawe
dato od pape. Drugi i va`niji detaq za problematiku kojom se ovaj
rad bavi, je taj, da Mihailo nije uspio da uzdigne Barsku Biskupiju u rang nadbiskupije. U crkvi Svetog Mihaila na Stonu, koja se
smatra Mihailovom zadu`binom, naslikan je Mihailov portret
sa krunom, koji ga predstavqa kao kraqa. Analiza tipa krune, govori da je ona ~isto zapadne provinijencije, sa uhobranima, glomazna je, a iznad ~ela ima u vidu ukrasa tri krsta. Ovaj tip krune
najsli~niji je kruni norve{kog kraqa, koji je vladao u prve dvije
decenije HÀÀ vijeka.
Uzdignu}e Barske Biskupije u rang Nadbiskupije, desilo se
tek za vrijeme Mihailovog nasaqednika Bodina. To je u~inio papa Kliment ÀÀÀ 8. januara 1089. godine. I ovo uzdignu}e treba pratiti u sklopu op{tih doga|aja. Bodinova vjerolomnost prema Vizantiji, i priklawawe Normanima, koji su iz Italije osvojili
Dra~, ozlojedila je Vizantijske velikodostojnike. Poslije preotimawa Dra~a od Normana 1085. godine, Vizantijci se potpuno
otvoreno okre}u protiv Bodina. U jednoj od takvih bitaka prema
vizantijskim izvorima Bodin je ~ak i zarobqen, mada se u izvorima daqe ne pomiwe, kada se i kako izbavio od zarobqeni{tva?
I uzdignu}e Barske Biskupije u rang Nadbiskupije je tako|e
dosta diskutabilno, kao i Mihailovo kraqevsko zvawe. I tu se
moè pratiti nit crkvenog sukoba, koji Vojislavqevi}i èle da
57
iskoriste za sopstvene svrhe. Kao {to Hri{}anska Crkva vjekovima prije zvani~nog raskola nije bila jedinstvena, i bila je konkurentna od istoka prema zapadu i obrnuto, tako isto je u pojedinim etapama i papstvo bilo nejedinstveno. Kraq Bodin je zapravo iskoristio sukob u papstvu, da bi oposlio svoje ~isto dràvne
i dinasti~ke potrebe na crkvenom nivou. Dvojica papa: Viktor ÀÀÀ
(1086-1087. g.), i Urban ÀÀ (1088-1099. g.), vode sukob oko papskog
zvawa sa Klimentom ÀÀÀ (1080-1100. g.), koji se tako|e predstavqa
kao papa. Kliment je u po~etku bio u znatnoj prednosti.
Godine 1088, barski biskup Petar i{ao je u Rim, sa zahtjevom
da se obnovi nekada{wa dioklitska arhiepiskopija. Po nalogu
Klimenta, |akon Servusdei napisao je u Rimu u crkvi Svetog Petra papsku bulu, po kojoj se Barska Biskupija uzdigla u rang Nadbiskupije. Po ovoj buli, odre|ene su i biskupije:barska ili dukqanska, kotorska, ulciwska, sva~ka, skadarska, drivaska, pilotska, srpska, bosanska i travunska.39
Borba za uticaj nad sve{tenstvom krenula je odmah po ozvani~ewu raskola. Kada su posve}ivani oltari u katedrali Svetog
Tripuna u Kotoru 1166. godine, pored biskupa Maja, pomiwu se kao
u~esnici ovog ~ina i episkopi: albanski Lazar, drivastski Martin, i ulciwski Jovan. Da je ve} pomiwani albanski episkop Lazar, koji je osve{tao oltar Bogorodice, te ili sqede}e godine
pre{ao ka katoli~anstvu, svjedo~i i pismo od 1167. godine, upu}eno wemu od strane pape Aleksandra ÀÀÀ. Papa hvali Lazarevu èqu
da pre|e sa isto~noga na latinsko bogosluèwe, i poziva ga da
prizna jurisdikciju dubrova~kog nadbiskupa Tribuna, koji je bio
odan papstvu. U poveqi kotorskog biskupa Maja od 1166. godine,
koju je pisao wegov pisar, pomiwu se i starje{ine zna~ajnijih manastira, i to po latinskom odre|ewu-opata, i to: Mihailo - Svetog Jovana albanskog, Petar - Svetog Sr|a i Vakha, Jovan - Svetog
Spasa u Baru, Petar - Svetog Mihaila u Kotoru, Trifun - Svete
Marije u Budvi itd. Pisar je me|utim za Mihaila i Petra morao
da prepravi zvawe, od latinskog opat (abbas), u gr~ki-arhimandrit, {to zna~i da ovi nijesu podràli latinsku crkvu.40
Jedna od bitnih karakteristika perioda HÀ i HÀÀ vijeka, koji
se vezuje za crkvenost u Dukqi, je i ìtije Svetog Vladimira. Rodoslov je uklopio Vladimirovo ìtije u HHHÁÀ glavu. Istori~ari smatraju da je ovo ìtije dio u stvari nekog ve} ranijeg ìti39. Kao nap. 38.
40. Antun Mayer, Catarensia, Zbornik Hiostorijskog instituta JAZU, Zagreb,
1954, 101-103.
58
ja, koje nije sa~uvano, tj. wegova skra}ena verzija. Kako original
rodoslova nije sa~uvan, ve} samo prepisne verzije, istori~ari
smatraju da je ovo ìtije originalno, tj. da ga je pisao pisac ili
dva pisca rodoslova, odnosno da kasnijim prepisiva~kim verzijama nije uklopqeno. Da je ìtije nastalo prije sredine HÀÀ vijeka,
svjedo~i i po~etni tekst, koji po stilu predstavqa zapravo kopiju modela sli~nih ìtija pisanih u to vrijeme, npr. „@itija Svetog Gijoma“, koje je nastalo oko 1122. godine. U tom smislu je i po~etni tekst: „Ko èli da zna kolike i kakve vrline i ~uda se Bog
udostojio da u~ini po blaènom Vladimiru, slugi svome, neka
pro~ita kwigu o wegovim djelima gdje su ona redom opisana“...
Kasnija ìtija Svetog Vladimira imaju malu istorijsku vrijednost, i pisana su po{to je Vladimirovo tijelo prene{eno u Elbasan oko 1215. godine, i po{to je albanski feudalac Karlo Topi
1381. godine, radi razvijawa wegovog kulta tu podigao crkvu. Ohridski patrijarh Kozma, je dao da se u Veneciji od{ampa 1690. godine jedna od slu`bi Svetom Vladimiru. Ova verzija tako|e ima malu vrijednost kao izvor, mada pomiwe neke srpske i bugarske vladaoce. Uop{te, prva verzija do sada poznatog ìtija, uklopqena u
rodoslov, je tipi~no ìtije vladaoca, koji se progla{avaju za svece. Niz detaqa tako|e upu}uje na onda{wi stereotip takvih ìtija.
U ìtiju je zanimqiv jedan detaq. Radi se naime o Kosarinoj
sudbini poslije Vladimirove smrti. Kada je umrla sahrawena je
pored wegovih nogu. Radi se o obi~aju iz prvih vjekova Hri{}anstva, a koji ozna~ava pokornost. Tako je jo{ sredinom Á vijeka car
Avit sahrawen pored groba hri{}anskog mu~enika Jovijana. Ima
niz primjera ovakvih sahrawivawa. Ovaj trend pra}en je i kod
srpskog naroda u narodnoj poeziji, tj. bugar{ticama, kada Milo{
Obili} biva sahrawen pored nogu kneza Lazara.41
Kako je ve} nazna~eno, do H vijeka je u Dukqi bio prisutan mali broj hri{}anskih kultova, pa se zato prakti~no uvoze mo{ti
pojedinih svetaca. Od ovog vijeka, pa u naredna dva, pojavquje se
zna~ajno ve}a prisutnost kultova svetaca. Ona se ogleda prvenstveno u posve}enosti pojedinih crkava wima. Jo{ rodoslov biqeì prisustvo kulta apostola Andrije (prvozastupnika), u vidu
jedne kapele uz dvor kneza Vojislava u Prapratnoj. U katedrali
41. Stojan Novakovi}, Prvi osnovi slovenske kwièvnosti me|u balkanskim
Slovenima, Beograd, 1893, 218; Jovan Kova~evi}, O uvodu Barskog rodoslova, Zbornik Matice srpske HÀÀÀ-HÀÁ, 1956, 61-70; Jovan Kova~evi}, Tragovi
jednog ranohri{}anskog obi~aja (in humanito ad pedes)..., Istoriski glasnik, ÀÀ, 1955, 130-136.
59
Svetog Tripuna u Kotoru 809. godine, jedan oltar sa kamenim ciborijumom bio je posve}en wemu. Tragova ovoga kulta ima i u nekim ostacima u crkvi u Zelenici kod Herceg Novog.
O {tivawu dva kulta:Svetog Vikentija i Svetog arhangela
Mihaila, ima pomena u izvorima, mada objekti nijesu sa~uvani.
Crkva posve}ena Svetom Vikentiju pomiwe se negdje u Boki 1124.
godine. U crkvi Svetog Gavrila na ostrvu Stradioti - Sveti Marko, 1018. godine ubijen je kraq Dragimir. \akon Albelin podigao
je u HÀ vijeku na brdu iznad Tivta crkvu posve}enu nekolicini
svetaca: Svetom Dimitriju, Svetom Sr|u i Svetom Nikoli. Svetom \or|u posve}eno je nekoliko crkava. Ru{evine crkve Svetog
Jurja u Jawini otkrile su donatorski natpis nekog Petra sa po~etka ÀH vijeka, u kojem se posve}uje Svetom \or|u. U Baru se crkva Svetog \or|a pomiwe prvi put 1125. godine. Na ostrvcetu ispred Perasta u Boki, benediktanska opatija posve}ena Svetom
\or|u prvi put se pomiwe 1166. godine. Crkva Svetog \or|a pod
Goricom u Podgorici iz HÀ vijeka ima preromanske karakteristike. Kult Svete Marije je bio prili~no rasprostrawen u Dukqi. To se vidi i po grobnoj kapeli, woj posve}enoj, od strane kotorskog gra|anina Andreacija, jo{ prije osnivawa crkve Svetog
Tripuna u Kotoru 809. godine. Godine 1166, u crkvi Svetog Tripuna, jedan od oltara bio je posve}en woj. Po rodoslovu, na temeqima anti~ke bazilike u Dukqi, podignuta je crkva Svete Marije, u
kojoj je sahrawen legendarni kraq Svetoplek. Crkva Svete Marije u Budvi datira iz 840. godine. U crkvi Svete Marije (Bogorodice Krajinske) u Krajini, sahrawen je po rodoslovu tako|e legendarni kraq Petrislav, otac Vladimirov.
Pored nabrojenih kultova svetaca, prisutni su i kultovi Svetog Martina, Svetog Mihaila i Svetoga Nikole. Ispod brda na
kojem je crkva Svetog Mihaila na Stonu, postojala je preromani~ka crkva Svetog Martina, od koje su ostale ru{evine. Crkva Svetog Mihaila na Prevlaci kod Tivta, prvi put se pomiwe 1124. godine. Jedan dio crkvene plastike prona|en na ovome mjestu, svjedo~i o crkvi iz ÀH ili H vijeka. Ova crkva je bila benediktanska
opatija, {to se vidi po prona|enom natpisu na grobu jednog opata. Crkva na Stonu, koja se smatra zadu`binom kraqa Mihaila,
tako|e je posve}ena Svetom Mihailu. Iz godine 1166, datira pomen o benediktanskoj opatiji u Kotoru, koja se nije sa~uvala. Crkva Albelina u Tivtu, posve}ena je trojici svetaca: Svetom Nikoli, Svetom Sr|u i Svetom Dimitriju.
Preromani~ka crkva u mjestu Muo kod Kotora, koja se vezuje za
HÀ ili HÀÀ vijek, posve}ena je Svetom Pavlu. Ovom svecu posve}en
je 1166. godine i jedan oltar u katedrali Svetog Tripuna u Koto60
ru, i to zajedno sa Svetim Jovanom Krstiteqem. Kotorski episkop Jovan podigao je oko 809. godine crkvu posve}enu Svetom Petru u Bijeloj kod Herceg Novog. Ovom svecu posve}ena je i benediktanska opatija kod Trebiwa, koja se prvi put pomiwe 1078. godine. Rijedak je hram i Sveti Spas (Vaznesewa Hristovog). Wemu
je bila posve}ena benediktanska opatija u Baru, koja se prvi put
pomiwe 1166. godine. Za po~etak ÀH vijeka, vezuje se ve} pomiwana
crkva Svetog Stevana, sagra|ena u Vranovi}ima u Grbqu, od ktitora Huroga i Dane. Na|eni ostaci u novijoj crkvi na Su{}epanu
u Herceg Novom, posve}enoj Svetom Stevanu, svjedo~e o ranijoj
preromani~koj crkvi tako|e posve}enoj ovom svecu. Kult ovoga
sveca moè se na}i i u okolini Dubrovnika, izme|u ovoga grada i
ùpe @rnova~ke, gdje su postojali ostaci preromani~ke crkve.
Benediktanska opatija posve}ena Svetom Sr|u i Vakhu, prvi
put se pomiwe 1081. godine, na rijeci Bojani kod Skadra. Kako je
ve} navedeno, |akon Albelin je kao glavnim svecima posvetio crkvu kod Tivta, upravo Svetima Sr|u i Vakhu. Jo{ dva rijetka sveca mogu se na}i u ovom periodu H-HÀÀ vijeka u Dukqi. To su Sveti
Teodor i Sveti Toma. Crkva posve}ena Svetom Teodoru u Baru,
uni{tena je prije 1125. godine, i na wenom mjestu je nastala crkva
Svetog \or|a. Preromani~ka crkva posve}ena ovom svecu, nalazi
se i u selu Ponikve na Peqe{cu. Dvije crkve posve}ene su i Svetom Apostolu Tomi. Jedna je iz ÀH vijeka u Pr~awu u Boki, a druga iz HÀ vijeka u Kutima iznad Herceg Novog. Dva rijetka sveca,
mogu se na}i i u katedrali Svetog Tripuna u Kotoru. To su Sveti
Prim i Felicijan. Oni se od 1166. godine {tuju na glavnom oltaru katedrale, zajedno sa Svetim Tripunom.
Kao {to se da vidjeti, pored op{tih hri{}anskih kultova, tj.
svetaca, u Dukqi su gotovo potpuno dominirali isto~ni kultovi.
Kao najzna~ajniji kult u primorju, razvio se kult Svetoga Tripuna, mu~enika iz Kampsade u Maloj Aziji, i to u Kotoru, od 809. godine. [tovawe ovoga kulta zabiqeìo je i Porfirogenit ~ak do
Carigrada. Po jednoj kasnijoj istorijskoj izvornoj verziji, katedrala Svetoga Tripuna sru{ena je 997. godine, za vrijeme pohoda
vojske bugarskog cara Samuila. Samuilovu dràvu likvidirao je
vizantijski car Vasilije ÀÀ „Bugaroubica“. U okviru ove izvorne
pri~e, tvrdi se da su mo{ti svetiteqa nestale, i dospjele u Rim,
gdje je kasnije podignuta i crkva Svetog Tripuna. Jedna delegacija kotorskih gra|ana oti{la je u Carigrad, i kod cara Vasilija
izmolila posredovawe, da se mo{ti svetiteqa vrate u Kotor, {to
je i u~iweno.
Kult sirijskih mu~enika iz grada Rosafa Svetoga Sr|a i Vakha, dinami~an uspon zabiqeìo je u benediktanskoj opatiji na Bo61
jani kod Skadra u HÀ vijeku. Bulom pape Aleksandra ÀÀ iz 1067. godine, kao lokalni praznik imenovano je slavqewe ova dva sveca.
Ra~una se da je ovo najstariji pomen {tovawa ovih svetaca. Kult
se toliko razvio, da je pod potpuni uticaj pokrio i Skadar, tako
da se u jednoj poveqi Stevana Namawi}a od 1215. godine, kasnijeg
„Prvovjen~anog“, Skadar nazivan i Rosaf. Po smrti kraqa Mihaila oko 1081. godine, crkva Svetog Sr|a i Vakha postoja porodi~na grobnica dukqansko-zetskih kraqeva. Poslije Mihaila, u woj
se sahrawuje Bodin, i 1016. godine kraq Vladimir. Tu je ìvio u
progonstvu i umro i kraq Dobroslav, a 1143. godine sahrawen je i
kraq Gradihna.
Kao tipi~no isto~ni kultovi, ra~unaju se kultovi Svetog arhi|akona Stevana, i svetoga Arhangela Mihaila. Upravo na kultu Arhangela Mihaila, razvija se i Zetska Episkopija na Prevlaci kod Tivta. Iako tipi~no isto~ni, ovaj kult se jo{ od Á vijeka
razvija i u zapadnoj Evropi, najprije preko ~uvenog svetili{ta na
Monte Garganu u ju`noj Italiji. Kult se pro{irio i u dana{wu
Francusku, zapravo na Normandiju, gdje je osnovan kod Avran{a
jo{ 709. godine. Zapravo, kult na Prevlaci kod Tivta razvio se
pod uticajem normandijskoga. Prvi pomen na Prevlaci vezuje se
za 1124. godinu u kombinaciji Montegarganskog i normandijskog
(S. Michael de Tumba).42
Ostaci crkve Svetog \or|a u Starom Baru razoreni su 1881.
godine udarom groma, jer je u wima bila smje{tena municija koja
je eksplodirala. Ova crkva podignuta je krajem HÀÀ ili po~etkom
HÀÀÀ vijeka, a prvi put se pomiwe u izvorima 1247. godine. Postoje ozbiqne indikacije da je podignuta na temeqima crkve iz ranijeg perioda od nazna~enog. Ova crkva je bila sjedi{te episkopije,
a zatim i Arhiepiskopije (Nadbiskupije) u doba posqedwih Vojislavqevi}a. Sa dolaskom Osmanlija pretvorena je u xamiju. Kako
je vi{e puta prepravqana, pa ~ak i kao xamija, prepravqena je i
wena zapadna fasada, te su u wu ugra|eni natpisi na latinskom jeziku, kao prost gra|evinski materijalu u obliku kamenih blokova. Tokom vremena malter je sa wih opao i otkrio ove natpise.
Prije uni{tewa crkve u eksploziji natpisi su nekioliko puta publikovani, bilo da su izvorno ~itani, bilo na osnovu prepisa.
Kao direktni publikatori, ili analiti~ari zapisa pojavquju se
me|u ostalima: Frawo Ra~ki, Pavle Apolonovi~ Rovinski, Ivan
Markovi} i \ur|e Bo{kovi}.
42. Kao nap. 26, str. 439-442.
62
U prvom tekstu stoji natpis: „Ovdje po~iva Sergije arhiepiskop“. Mi{qewa istori~ara o ovom natpisu su hipoteti~ke prirode. Ime arhiepiskopa Sergija nalazi se na spisku episkopa koje je sastavio jo{ Farlati (Farlatti). Ovaj spisak je jedan od najranijih. Jedna od hipoteza istori~ara je da se mo`da radi o jednom
od sinova kraqa Mihaila, i bra}e kraqa Bodina-Sergiju. On se
nije nalazio me|u vladarima pojedinih oblasti nakon Mihailove
smrti, tim prije {to je poznato, da je Bodin dugo vremena imao sukobe sa bra}om ili polubra}om. Tako postoji varijanta da je Sergije postao monah i arhiepiskop, tj. nadbiskup barski.43
Sqede}i natpis se vezuje za barskog episkopa Petra, za koga se
smatra da je bio epskop, tj. arhiepiskop (nadbiskup) od 1089. do
1100. godine, i da je u~estvovao u izmirewu kraqa Badina sa bra}om. Ovaj natpis nalazio se na desnoj strani fasade, tj. jugozapadnom uglu zvonika, koji je pretvoren u minaret. Natpis glasi: „U
ovom grobu leè kosti i ìvotna snaga Petrova; bio je u~iteq
u~iteqima ovaj barski pastir; poznavawem vjere prevazi{ao je
nekada{wa iskustva; prezira~ je lakomih, obilato darovao sirotiwi; upravqao je crkvom, isti~u}i se u pomagawu naroda, kaè
se, ne navr{iv{i ~ak ni trideset godina, kad sna|e ga smrt dvadesetog u {estom mjesecu.“
Interesantna su i dva natpisa, koji su se nalazili na lijevoj
strani fasade. U prvom je tekst posve}en arhiepiskopu \or|u:
„Barski pastir i upraviteq \or|e u ovom po~iva grobu, sluìo
je dobro Hristu. Ovim hramom koji nosi wegovo ime, vladao je sa
klirom i svjetovwacima; u svemu se dobro drào. Dao je ovaj hram
uz veliko zalagawe obnoviti i u wemu na desnoj strani èlio da
ga mrtva sahrane. Mir du{i wegovoj neka da Bog, i dozvoli mu da
uìva nebeski ìvot.“
Drugi natpis je posve}en biskupu Jovanu i glasi: „U grobu leì biskup Jovan koji je ovom crkvom upravqao mnogo godina. Bio
je slavan, mo}an, mudar i blag. Gostio je obilato siromahe ~ovjek
dostojan neba, koga su kraqevi ove zemqe voqeli i nijesu oklijevali da mu povjere dràvne poslove. On je, rade}i s Bo`jom pomo}i, ure|ivao na obje strane obavqaju}i svjetovna djela i drè}i
se Boga.“
Ova tri natpisa ostavqaju mogu}nosti razli~itih tuma~ewa
ne samo hronolo{ke identifikacije ovih osoba, nego i wihove
43. Frawo Ra~ki, Katoli~ki list, Zagreb, 1860; Ivan Markovi}, Dukqansko-barska
metropolija, Zagreb 1902, 180; \ur|e Bo{kovi}, Stari Bar, Beograd, 1962,
12-20.
63
uloge uop{te. U hronolo{kom smislu ove osobe se mogu vezati za
kraj HÀ i prvu polovinu HÀÀ vijeka, tj. za period Vojislavqevi}a,
ali mogu dosezati i do perioda prvih decenija HÀÀÀ vijeka. Tako
mogu biti episkopi i arhiepiskopi epohe Vojislavqevi}a, ali i
kasnijeg perioda ~ak do prvih Nemawinih nasqednika. Petar i
\or|e se jasno odre|uju kao barski pastiri. Termin pastir ima
dvojako zna~ewe. U prvoj varijanti pastir (pastor) moè da predstavqa obi~nog sve{tenika, hri{}ansku du{u i gradskog sve{tenika, jer tada{wi dukqanski gradovi svakako nijesu bili velika
urbana naseqa, sa ioqe ve}om koncentracijom urbanog stanovni{tva. U drugoj varijanti postoji termin presul (praesul), koji
ozna~ava episkopa, pa ~ak i arhiepiskopa, i podrazuijeva crkvenog velikodostojnika stacioniranog u gradu kao centrumu {ire
crkvene jedinice.
Iz ovih natpisa uo~ava se i druga funkcija \or|a i Jovana-teokratska. \or|e je hramom vladao „sa klirom i svjetovwacima“.
Za Jovana natpis je jo{ odre|eniji. Zato postoji i varijanta, da je
Jovan bio i Jovan À (1199-1247), jer je „crkvom upravqao mnogo godina“, tj. u nemawi}kom periodu. Na teokratsku funkciju \or|a
i Jovana upu}uje i ~iwenica, da je za vizantijsku upravu jadranskim primorjem u prvoj polovini HÀ vijeka bilo uobi~ajeno, da su
episkopi bili i namjesnici gradova i regionalni svjetovni upravnici. Nije li ovo post-relikt te pojave u doba Vojislavqevi}a
ili prvih Nemawi}a? Kona~no, postoji i jedna od varijanti, istina najmawe vjerovatnih, a koja je ve} pomenuta u vezi sa Sergijem.
Da li je mogu}e da je arhiepiskop \or|e ista osoba kao i kraq
\or|e, sin Bodinov i Jakvintin, i da je u isto vrijeme mogao biti i vladar i crkveni velikodostojnik, jer kako se u natpisu kaè
„vladao je sa klirom i svjetovwacima“. \or|e je sahrawen u pomenutoj crkvi. I tu se vide elementi obi~aja svjetovnih vladara, kojima crkve zadu`bine postaju grobnice, jer „dao je ovaj hram uz veliko zalagawe obnoviti.“44
Za crkvenu istoriju naro~ito je zna~ajan jedan izvor, koji
predstavqa kombinaciju materijalnog i pisanog izvora. On se ne
moè podvesti samo pod domen crkvene istorije. Radi se o olovnom pe~atu kraqa \or|a, sina kraqa Bodina. Iako je vi{e od pola vijeka prije \or|ijeve vladavine do{lo do velikog crkvenog
raskola, a Barska Nadbiskupija imala ~isto latinske, odnosno
44. Milan [uflau, Die Kirchenzustaude im Vorturkischen Albanien, Vjesnik kr. Hrvatsko-slovensko-dalmatinskoga Zemaqskoga arhiva, HÁÀÀ, 1915, 55; I. Markovi}, Nav. dj., 64; \. Bo{kovi}, Nav. dj., 18-19.
64
katoli~ke karakteristike, ovaj Bodinov pe~at je po mnogo ~emu
zanimqiv. Na|en je u okolini sela Krepost, u haskovskom kraju u
Bugarskoj, a u toj dràvi se nalazi u jednoj privatnoj numizmati~koj zbirci. Tako|e u Bugarskoj, u okolini grada Borisovgrada, u
slivu rijeke Marice, na|en je istovjetan pe~at, koji se ~uva u nacionalnom arheolo{kom muzeju u Sofiji. Nije utvr|eno kako su
i zbog ~ega ovi pe~ati dospjeli do Bugarske, i za{to su tamo na|eni?
Na predwoj strani, tj. aversu predstavqen je lik Svetog \or|a u stoje}em stavu, sa ma~em u desnoj ruci, a {titom u lijevoj. Sa
obje strane figure, vertikalno je sqede}i natpis: „O sveti Georgije“. Natpis je na gr~kom jeziku. Sveti \or|e je jedan od najzna~ajnijih svetaca u Pravoslavqu, a ina~e je za{titnik grada Konstantinopoqa, prestonice Vizantije. Samo ime sveca nosio je i
kraq \or|e. Na zadwoj strani (reversu) u ~etiri reda je natpis na
latinskom jeziku: „\or|e sin kraqa Bodina.“45
Ovi olovni pe~ati ukazuju na nekoliko ~iwenica, tj. pokazuju
svu sloènost nastanka, razvitka i poku{aja odràwa dukqansko-zetske dràve, izme|u isto~noga i zapadnoga uticaja. Sam
avers je na gr~kom jeziku, na kome je i lik Svetog \or|a. Nesumwivo, Dukqa je sem izuzetka nekoliko primorskih gradova, u kojima je dio stanovni{tva imao romansku genezu, civilizacijski i
crkveno pripadala vizantijsko-isto~nom uticaju, i bila u sastavu vizantijske imperije. Kraq \or|e ovime to potvr|uje opona{aju}i karakteristike vizantijskog dvora i vladarskog ceremonijala, kao i Svetog \or|a, kao sveca za{titnika vizantijske
prestonice.
Me|utim, iako nesporno u vizantijskom crkvenom i civilizacijskom uticaju, dukqanski Sloveni, upravo su jedini put svoje etni~ke, dràvne i crkvene emancipacije mogli da ostvare suprostavqaju}i se gr~ko-romejskom, nalaze}i podr{ku u papama i zapadu. Mora se priznati da su koriste}i tu civilizacijsku i crkvenu pukotinu istoka i zapada, prvi Vojislavqevi}i vodili dobru politiku etni~ke i dràvne emancipacije. O~igledna kopija
te politike, ogleda se i sa prvim Nemawinim nasqednicima, izuzimaju}i Savu Nemawi}a. Zato se i na reversu pojavquje latinski
natpis. Ne{to sli~no moè se na}i i kod normanskih prin~eva sa
45. Ilija Sindik, Postanak i razvitak dukqanske dràve, Historija naroda Jugoslavije,
kw. À, Zagreb, MCMLÀÀÀ, 254-261; Konstantin Jire~ek, Istorija Srba,
kw. À, Beograd, 1952, 140; Sima ]irkovi}, Osamostaqivawe i uspon dukqanske dràve, Istorija srpskog naroda, kw. 1, Beograd, 1981, 190-196; G.
Schlumberger, Sigillographia de Iempire Byzantium, Paris, 1884, 73.
65
Sicilije. Uostalom, majka kraqa \or|a-Jakvinta, bila je normanska princeza, tj. Italijanka porijeklom.
U arhitektonskom smislu crkve dukqansko-zetskog perioda
od H do HÀÀÀ vijeka su dosta skromne, tako da se po rasko{nosti i
kvalitetu ne mogu uporediti sa kasnijim nemawi}kim periodom.
To su izduène jednobrodne crkve, sa iznutra polukru`nom, a
spoqa ~etvrtastom apsidom, sa nekoliko varijacija. U ove tipove
relativno skromnih u arhitektonskom pogledu crkava, mogu se
ubrojiti:crkva Svetog Pavla u Muu kod Kotora, crkvica u mleta~koj kuli u Starom Baru, crkva Svetog Stevana na Dubcu kod
Dubrovnika u ùpi @rnovici, i crkva Svetog Martina u Stonskom poqu na Stonu. Od ovih crkava ostali:
U mjestu Muo kod Kotora je jednobrodna omawa crkva sa apsidom, polukru`nom iznutra a ~etvrtastom spoqa. Po na|enim ostacima biqnih ukrasa, radi se o preromani~koj crkvi sa kraja HÀ
vijeka. U okviru mleta~kog bastiona u Starom Baru postoje ostaci crkvice. Na osnovu ove ~iwenice mogu se rekonstruisati samo
wene unutra{we karakteristike. Iznutra je polukru`na apsida,
sa dva nejednaka traveja. Ostaci crkava Svetog Stevana na Dubcu
i Svetog Martina u Stonskom poqu su jo{ skromniji. O~uvane su
samo wihove osnove.
Ne{to sloènijem tipu navedenih crkava, pripadaju i crkve
Svetog Mihaila na Stonu, Svetog Tome u Kutima kod Herceg Novog, i Svetoga \or|a pod Goricom u Podgorici. Prostor unutar
ovih crkava je je podijeqen na tri traveja pilastrima potpornih
lukova svoda. Slijepo kube je iznad svoda koji je poluobal i presvo|en po naosu. Niz ni{a i lukova naro~ito na ju`nom i sjevernom zidu daju utisak ve}eg prostora, iako su mawe. I sa spoqwih
strana karakteristi~ni su lukovi. Ve} nabrojene varijativne karakteristike, idu od slu~aja do slu~aja po dukqansko-zetskom
primorju.
Kao reprezentativna crkva dukqansko-zetskog perioda
Vojislavqevi}a, koji se u globalu moè podvesti pod ~itav jedan
vijek, smatra se crkva Svetog Mihaila na Stonu. Iako nije prona|en direktni izvor koji bi potvr|ivao ktitorstvo, istori~ari se
uglavnom slaù da je dukqanski kraq Mihailo wen ktitor, ili da
je podigao na ostacima ve} postoje}eg crkvi{ta. Fasade i enterijer ove crkve su razu|eni, tako da u su{tini skromnom arhitektonskom objektu daju ve}u monumentalnost i gracioznost. Upravo
u ve} navedenoj ~iwenici, da nije prona|en direktni izvor prvog
reda, koji potvr|uje ktitorstvo kraqa Mihaila, u smislu izgradwe potpuno nove i arhitektonski nezavisne gra|evine, javqaju se
brojne dileme oko detaqa u i na crkvi, kada su nastali?
66
Sa~uvana freska sa likom kraqa Mihaila sa ve} analiziranom krunom, sadrì prikaz kraqa kako drì maketu crkve u ruci.
Me|utim, ta maketa ne odgovara u brojnim detaqima izgledu crkve. Javqaju se brojne dileme. Da li je maketa crkve samo idealizovani prikaz koji u praksi nikada nije ostvaren, istori~ari i
arhitekti nijesu dali potpuni odgovor. Maketa ima zvonik, slijepo kube i trijem. Niz detaqa u i na crkvi hronolo{ki nijesu
identifikovani, pa se geneza obja{wewa, da je Mihailo samo obnovio, ve} postoje}u ranije devastiranu crkvu ~ini opravdana.
Skulptovani ukrasi oko vrata i prozora pripadaju preraomani~kom stilu. Uo~avaju se u crkvi skulptovani ukrasi koji predstavqaju strano tijelo, tj. da su ugra|eni naknadno, kao npr. iz crkve Svetog Martina. Ovi ukrasi se ~ak mogu podijeliti u nekoliko razli~itih stilova po nastanku. Hronolo{ki diskontinuitet
freskoslikarstva u crkvi, sa ve} pomenutim skulptovanim, govori da je vjerovatno samo freskoslikarstvo izvorno iz vremena
kraqa Mihaila, a ostalo je nastalo prije wega, ugra|eno u wegovo vrijeme ili poslije wega.
Najsli~nija tipu crkve Svetog Mihaila je crkva Svetog Tome
u Kutima kod Herceg Novog. Nije poznat ktitor ove crkve. No, jedan obli`wi toponim, tj. brdo iznad Zelenike, zove se Dragomir.
Postoji mogu}nost da je ktitor ove crkve Dragimir, stric kneza
Vladimira, vladar Travunije, koji je poginuo u Boki 1018. godine.
Uo~qive su dvije faze gradwe ove crkve. Od prve se sa~uvao sjeverni zid i dio apside. Napravqen je od lomqenog sitnog kamena,
i komada cigala u malteru. Ju`ni zid je prezidan i to od kamenih
kvadera. Na wemu nema ni{ta. Kada je ju`ni zid prezidan, vjerovatno je podignut kameni ikonostas, ~iji je osnov na|en prilikom
iskopavawa. On ima zanimqivu kompoziciju, u vidu dva an|ela koji oboàvaju krst. Ova kompozicija odgovara preromani~kom stilu. Prilikom iskopavawa, na|en je niz fresko fragmenata, do te
mjere usitwenih, da se ne mogu povezati u bilo kakvu uo~qivu cjelinu.
Slijepo kube je prakti~no jedina potvrda preromani~kog karaktera crkve Svetog \or|a pod Goricom u Podgorici. Ovaj ostatak pravda se brojnim prepravkama crkve. Crkva Svetog \or|a na
Lonxi u Baru, po tradiciji sa~uvanoj do kraja HÁÀÀ vijeka, napravqena je na temeqima prvobitne crkve Svetog Teodora koja je
izgorela. Obnovu crkve izvr{io je ve} pomiwani arhiepiskop
\or|e. Iako se samo moè pretpostavqati kada je ìvio arhiepiskop \or|e, u ovoj crkvi sasvim je sigurno, sahrawen je kraq
dinastije Vojislavqevi}a Grube{a. Tradiciju su potvrdila i arheolo{ka iskopavawa, tj. da je na ostacima crkve Svetog Teodora
67
nazidana crkva Svetog \or|a. Obje su bile trobrodne saborne crkve, mada je mla|a crkva dimenzijama ve}a. Kvadratni stubci odvajaju u woj brodove. I spoqa i iznutra je apsida polukru`na. Crkva ima dvije ni{e, koje su bile u funkciji mjesta za |akona, i
smje{taj stolova i mjesta za uglednije crkvene velikodostojnike.
Iako crkva nije sa~uvana, ona se moè rekonstruisati pored arheolo{kih iskopavawa, i prema jednoj staroj graviri Bara iz
1571. godine, kada je ovaj grad i pao pod osmansku vlast. Na osnovu
ove gravire uo~ava se i zvonik, i funkcija crkve kao saborne.
Dukqansko-zetski period Vojislavqevi}a u arhitekturi
upotpuwava i crkva Svetog Petra u selu î~evu kod Trebiwa. Od
svih nabrojenih crkava ovoga perioda, ova crkva je po stilu druga~ija. Prate}i rodoslov, da se rekonstruisati pri~a, da je u woj
sahrawen kraq Radoslav, koji se pred Bodinom povukao i umro u
Travuniji. Po rodoslovu kao godina izgradwe crkve moè se uzeti 1078. godina. I tu me|utim ima zna~ajne rezerve, da je i ona nazidana na neku stariju, vjerovatno benediktansku. U odnosu na
druge nabrojene crkve ostaci ove crkve imaju najve}u monumentalnost i gracioznost. Te karakteristike odgovaraju arhitektonskom stilu benediktanstva. Crkva je bila u obliku krsta, i sa dva
zvonika. Iznutra su apside polukru`ne, a spoqa ~etvrtaste. Kube
joj je svakako bilo ve}ih razmjera.46
5. Barski rodoslov (Qetopis popa Dukqanina) kao
izvor za crkvenu istoriju
Kvalitet Barskog rodoslova, tj. Qetopis popa Dukqanina, i
svi drugi varijeteti naslova imena ovog rada, kao istorijskog izvora, imaju ozbiqne nedostatke. Bez obzira na sve nedostatke, rodoslov u sebi ima niz detaqa, koji bi se mogli okarakterisati kao
izvor za crkvenu istoriju. Autor rodoslova ima kratak uvod, u kome se on kao pisac osvr}e na prilike i motive pisawa ovog rada,
tj. obra}a se ~itaocu, upravo sa naslovom „Pisac ~itaocu“. Nesporni hri{}anski karakter ovog rada, koji je najprije jedna hronika zbivawa u i oko crkvenih de{avawa, vidi se i po prvim re46. O ovoj problematici pogledati: Qubo Karaman, Crkvica Sv. Mihaila kod Stona, Vjesnik hrvatskog arheolo{kog dru{tva, HÁ, Zagreb, 1928, 81-116; Q. Karaman, O vremenu gradwe Sv. Mihaila u Stonu, Vjesnik muzealaca i konzervatora
Hrvatske, ÀH, 3, Zagreb, 1960, 81; Aleksandar Deroko, Monumentalna arhitektura, Narodna starina, HHÀH, Zagreb; Stevan Deli}, Petrov manastir kod Trebiwa,
Glasnik Zemaqskog muzeja BiH, HHÀÁ, Sarajevo, 1912, 275.
68
dovima rodoslova, kada on tvrdi: „Po{to sam zamoqen od vas,
qubqene bra}e u Hristu“...
Iako u Predgovoru ovog rada nije tretiran sam vjerski karakter rodoslova, on je kako je ve} navedeno iskqu~ivo hri{}anske
provinijencije. Autor rodoslova nije razvijao hri{}ansku
iskqu~ivost, iz jednostavnog razloga, {to je Islam jo{ bio daleko od balkanskih prostora. Prvi krsta{ki ratovi jo{ su bili u
za~etku. Dukqanski prostori i ve}ina wihovog stanovni{tva,
prakti~no nijesu ni poznavali svijet Islama, jer se nijesu ni susreli sa wim. Veliko je pitawe sa kakvog bi stanovi{tva rodoslov bio napisan, da je to ura|eno koji vijek kasnije, kada je su{tina ìvqewa na balkanskim prostorima, a samim tim i u Zeti,
bilo odbijawe ili podràvawe Islama. Iz rodoslova se zna~ajnije ne vidi ni autorova iskqu~ivost u okviru Hri{}anstva, iako
je rodoslov napisan poslije velikog raskola 1054. godine, a wegov
autor je nesumwivo pripadao rimokatoli~kom opredjeqewu. I to
treba tuma~iti ~iwenicom, da eho velikog raskola jo{ nije zaìvio u potpunosti, i da }e svoj pravi zamah doìvjeti, tek u vremenu za koje se smatra da u wemu vi{e nije ni ìvio barski pop.
Autor rodoslova je nesumwivo bio zagovornik posebnosti crkve u Dukqi, u odnosu na Splitsku ili Dubrova~ku Nadbiskupiju
(Mitropoliju). On ~ak potencira crkvenu nezavisnost jer nastavqa „i ~asnih sve{tenika mitropolijskog sjedi{ta dukqanske
crkve“... U uvodnom dijelu, kao i u mnogim sli~nim djelima prije
i poslije wega, autor rodoslova ubje|uje ~itaoca, da pi{e samo
ono {to je ~uo od drugih, ~ime prihvata vje~iti stereotip pisawa
istorijskih djela, u kojima po pravilu svaki autor tvrdi da je nepristrasan. Dakle, on ve} tu na jedan na~in, navode}i da nije napisao ni{ta „sem kazivawa na{ih (crkvenih) pred{asnika“ ne
skriva da se wegov rad moè upotrijebiti i kao izvor za crkvenu
istoriju.47
U rodoslovu se moè sagledati proces hristijanizacije doseqenih Slovena na Balkansko poluostrvo, mada u sklopu niza slovenskih legendarnih vladara, koje istori~ari te{ko identifikuju prave}i paralelu rodoslova, sa mnogo relevantnijim izvorima
za taj period, npr. vizantijskim. Da proces hristijanizacije ju`nih Slovena, u prvom redu wihove dvije najja~e i najve}e grupacije: Srba i Hrvata, nije bio brz, lak i sveobuhvatan, svjedo~i i
rodoslov. Tu se on globalno ~iweni~no poklapa sa vizantijskim
47. Qetopis popa Dukqanina, Titograd, 1967, 173-174, uvod, prevod i komentar
dr Slavko Miju{kovi}.
69
izvorima. Jedan od legendarnih slovenskih vladara - Senulat, ~inio je „mnoge nepravde hri{}anima koji su ìvjeli u primorskim
gradovima i progawaju}i ih, preminu dvanaeste godine svoga kraqevawa“...48
I u ovom smislu, rodoslov se poklapa sa stvarnom situacijom,
prvih vjekova po naseqavawu Slovena na {iri obalski pojas uz
Jadran. Slovenski naseqenici nerijetko su pqa~kali romanske
gradove u primorju. Senulatov sin Silimir bio je suprotnost ocu.
Pisac rodoslova jasno razlikuje hri{}ane od pagana, konstatuju}i da je Silimir „bio pagan i barbarin“, ali da je po{tovao hri{}ane i nije ih progawao, ve} im je uveo danak. Ovaj podatak ~ini
se potpuno svojstvenim ne samo Slovenima, koji naseqavaju jadransko primorje, nego uop{te i za proces velike seobe naroda, i
dodira varvarskih naroda za rimskom kulturom i dràvno{}u,
bilo zapada ili istoka. Poslije prvih ru{ila~ko-pqa~ka{kih
udara, drugu fazu ~inila je stabilizacija naseqenika na jednom
prostoru, i primawe tekovina te civilizacije i kulture, uz postepeni proces hristijanizacije.
Rodoslov globalno ta~no opisuje i su{tinu misije Konstantina i Metodija. Jasno se uo~ava naklonost pisca rodoslova Konstantinu, kasnijem ]irilu. Ipak je pisac rodoslova bio Sloven,
i razumio je sve pote{ko}e latinskog pristupa bogosluèwu, nerazumqivog ve}ini Slovena. Konstantinovu misiju pisac rodoslova vezuje za vladavinu legendarnog kraqa Svatopluka. Po
wemu, Konstantin je „veoma sveti ~ovjek“, koji je „zaredio sve{tenike“, i „stvorio slovensko pismo“. Iako, kako je ve} navedeno, ~ovjek nesumwive rimokatoli~ke provinijencije, pisac rodoslova bez pristrasnosti konstatuje Konstantinov rad u korist isto~ne crkve, ili gr~ke, i navodi da je on preveo „sve svete kwige
Starog i Novog zavjeta sa gr~kog na slovenski jezik, pa po{to im
je i liturgiju ustrojio po gr~kom na~inu, u~vrstio ih je u Hristovoj vjeri“...
Po rodoslovu, hristijanizacija ve}ine Slovena jadranskog pojasa desila se upravo u doba Konstantina, i to na wegovom putu za
Rim. Slovenima je tada vladao legendarni kraq Svetopelek. Pisac rodoslova o tome biqeì: „Na wegovo propovijedawe kraq
Svetopelek povjeruje u Hrista i bi kr{ten sa ~itavom svojom
kraqevinom, te postade pravovjerni i istinski po{tovalac Svete Trojice.“ Daqe se navodi, da su se na ovu vijest, hri{}ani koji
48. Nav. dj., 182.
70
su se raspr{ili po planinama i skrovitim mjestima, po~eli vra}ati i „blagosiqati ime Gospoda“...49
Neki detaqi u vezi sa hristijanizacijom iniciranom od Konstantnina u doba Svetopeleka, su prili~no nedore~eni. Pisac rodoslova biqeì da je Svetopelek naredio hri{}anima koji se
sluè latinskim jezikom, da se povrate u mjesta gdje su ìvjeli, a
iz kojih su pobjegli. Ova informacija upu}uje i na mogu}u opciju,
da je kod znatnog broja Slovena i ranije hristijanizacija bila
obavqena, ali na gr~kom jeziku, pa je Konstantinova misija odlaska papi, na neki na~in kod Svetopeleka bila podstrek da im da
mogu}nost bogosluèwa na latinskom.
Dvojni uticaj Hri{}anstva pisac rodoslova iskazao je i u narednim re~enicama. Naime, poslije masovne hristijanizacije,
Svetopelek je uputio zahtjev papi Stefanu u Rim, kao i vizantijskom caru Mihailu, da mu pomognu da odredi granice izme|u plemena. Papa je poslao „Honorija, kardinala-sve{tenika“, kao i jo{
dvojicu kardinala. Papini delegati su na{li Svetopeleka na
Duvawskom poqu. U to su pristigli i vizantijski delegati Lav i
Jovan. Za razliku od papinih delegata, koje je jasno ozna~io kao
crkvene li~nosti, pisac rodoslova nije precizirao ko su bili
Lav i Jovan, svjetovne ili crkvene li~nosti?
U tekstu se jasno prepoznaje svjesnost autora rodoslova, o razlikama isto~nog i zapadnog Hri{}anstva, najprije konstatacijom
da su se na saboru sakupili „kako oni koji su govorili latinskim
tako i oni koji su govorili slovenskim jezikom“... Potom je odràn sinod koji je trajao dvanaest dana, i na kome su pretresene
zna~ajne crkvene stvari. Na kraju su pro~itane poveqe „kako one
koje su bile napisane na latinskom tako i one na gr~kom jeziku,
poslate od pape i od cara“... îtav sabor zavr{en je sve~ano, krunisawem Svetopelekovim od strane Honorija „i to na na~in rimskih kraqeva“... Nakon toga Svetopelek je naredio da se hirotoni{u dva arhiepiskopa, jedan u Solinu, a drugi u Dukqi, kao i jedan broj episkopa.
U ovom slu~aju, na neki na~in ipak se vidi naklonost pisca rodoslova zapadnoj crkvi, kao i papskim delegatima. Ne treba smetnuti sa uma, da je pisac rodoslova bio prije i poslije svega rimokatoli~ki sve{tenik. Ipak, on je konstatovao onda{we fakti~ko
stawe sno{qive tolerancije isto~ne i zapadne Crkve, kada je zapisao: „Kraq je tako|er odredio da niko ne smije ometati na bilo
koji na~in bilo koju crkvu, ili pridràvati makakvu vlast ili go49. Nav. dj., 189.
71
spodstvo, sem sam arhiepiskop ili episkop pod ~ijom se jurisdikcijom nalazi odnosna crkva“...
Naredna grupa re~enica i istorijskih konstatacija, donijela
je brojne rasprave u istoriografiji koja se bavila rodoslovom.
Pisac govori o na~inu podjele slovenskih zemaqa od strane kraqa Svetopeleka, a uporedno sa wima i crkvenoj. Po wemu, Svetopelek je podijelio primorje na dvije pokrajine. Od Duvna do Vinodola je bila Dowa Dalmacija, ili Bijela Hrvatska. Gorwa Dalmacija ili Crvena Hrvatska se prostirala od Vinodola do Dra~a.
Bijeloj Hrvatskoj je odgovarala Solinska Mitropolija, ili kako
je on naziva crkva, a Crvenoj Dukqanska. Dukqanska je imala sqede}e Episkopije, iako ih on striktno ne ozna~ava kao episkopije
nego opet „crkve“, i to po nazivu gradova ili oblasti:Bar, Budva,
Kotor, Ulciw, Sva~, Skadar, Drivast, Pulaj, Srbija, Bosna, Travunija i Zahumqe.50
îtav niz ovih istorijskih konstatacija pisca rodoslova,
upu}uje na brojne analize i zakqu~ke. Iako pitawe odre|ivawa
pojma Crvene Hrvatske nije crkveno pitawe, i u su{tini nije
predmet ovog rada, ovaj podatak je ve} od polovine HÀH vijeka, posluìo nizu prvenstveno hrvatskih istori~ara, i onih koji bi se
u tom periodu mogli tretirati kao istorijski publicisti za grube manipulacije. One se poklapaju, i u stvari su dio hrvatskog nacionalnog preporoda i emancipacije, koji po~iwu od nazna~enog
perioda. Od tada, pa u istorijskoj vertikali od gotovo vijek i po
kasnije, Hrvati poku{avaju da ome|e svoje teritorije, na koje nemaju ni etni~ko ni istorijsko pravo. Te tendencije, koje su provijavale iz decenije u deceniju, i pro{le fazu nekoliko dràvnih
tvorevina, podupirale su i nove, pa i one stvorene u samoj Crnoj
Gori, u smislu negirawa wenog slovenskog, srpskog i isto~nohri{}anskog karaktera.
Sukob isto~nog i zapadnog Hri{}anstva, koji se toliko vjekova u raznim fazama prelamao preko Dukqe, Zete i kasnije Crne
Gore, nesporno je za~et ve} sa prvim prelascima slovenskih naseqenika na stalni ìvot u ovim prostorima. Ve} sam raspored
episkopija dukqanske Crkve, dat po piscu rodoslova, potvr|uje
ve} prikazanu {emu latinsko-papskog uticaja u Dukqi, i uop{te
slovenskim teritorijama uz Jadran. Nesporno, romansko stanovni{tvo primorskih gradova, od po~etka hristijanizacije, ve}inski je bilo opredijeqeno na latinsku crkvu, i u tom smislu {irilo koncentri~ne krugove. No, sa druge strane, ioqe mawim zala50. Nav. dj., 193-198.
72
skom u dubinu kontinentalnosti, latinski uticaj je naglo slabio.
Otuda niz episkopija na relativno malom prostoru koji ne seè
ni stotinak kilometara u kvadratu: Kotor, Budva, Bar, Ulciw,
Skadar, Drivast, Sva~. îm nema ve}ih priobalnih gradova sa romanskim stanovni{tvom, te episkopije su zna~ajno mawe, samo po
jedna za Travuniju i Zahumqe, a po jedna za ~itave pokrajine kao
Srbiju i Bosnu.
Tako|e, nema nikakvih podataka o Dukqanskoj Mitropoliji u
to doba legendarnog kraqa Svetopeleka, koga istori~ari nijesu
uspjeli da identifikuju, u paraleli sa drugim, mnogo relevantnijim istorijskim izvorima, prvenstveno vizantijskim ili papskim.
Evidentno je po rodoslovu, da se wegova vladavina poklapa sa dijelom ìvota i rada Konstantina, tj. ]irila. Sve u svemu, Svetopelekovo opredjeqewe za latinsku crkvu, u konfrontaciji je sa
su{tinskim Konstatntinovim radom, koji je antilatinski. Stoga
je i sasvim razumqivo, da pisac rodoslova proteìra kroz svoje
djelo istorijsko utemeqewe Barske Nadbiskupije, iako we do Bodina nema. Po rodoslovu, legendarni kraq Svetopelek sahrawen
je u crkvi Svete Marije u dukqanskom gradu, a wegovog nasqednika krunisao je dukqanski arhiepiskop i episkopi. Ovaj podatak
tako|e nije nai{ao na bilo koju potvrdu ako se uporedi sa drugim
istorijskim izvorima. âk {ta vi{e, on je nemogu}, jer niz izvora svjedo~i da urbani prostor nekada{we anti~ke Doklee vi{e
nije egzistirao, po{to je ona razorena najezdom Gota i kasnijim
zemqotresom. U najboqem slu~aju, mogu}e je da je i pod pretpostavkom postojawa kraqa Svetopeleka, krunisawe obavqeno u nekom
drugom gradu u oblasti Dukqe, kojeg je pisac rodoslova identifikovao sa nekada{wom Dokleom.
Za crkvenu istoriju je naro~ito zna~ajno poglavqe rodoslova
vezano za kneza Vladimira, kojega pisac rodoslova, kao uostalom
i sve dukqanske vladare prije wega tituli{e kao kraqa, mada u
paralelnim izvorima, naro~ito vizantijskim, o tome nema pomena. O tome kako je u rodoslov uklopqeno ìtije Svetoga Vladimira, i kakve su wegove karakteristike, ve} je bilo govora u jednom od prethodnih poglavqa ovoga rada. Pisac rodoslova tvrdi da
je i otac kraqa Vladimira-Petroslav bio sahrawen u crkvi Svete Marije. On me|utim to mjesto ne identifikuje kao naseqe Dukqu, nego kao „Gazeni“ (Gazeni). I ovaj podatak kompromituje, kao
uostalom i mnogi prije i poslije wega vrijednost rodoslova kao
klasi~nog istorijskog izvora. Logi~no bi bilo da je to ve} pomenuta crkva u nasequ Dukqa. Me|u istori~arima tako|e postoje
razli~ita mi{qewa identifikacije i lokacije mjesta „Gazeni“.
73
Su{tinski, ~itava pri~a o Vladimiru interpretirana od strane pisca rodoslova ima ta~nu istorijsku pozadinu. Vezuje se za pohod bugarskog cara Samuila, pored ostalog na Dukqu. Interesantno je da vizantijski izvori veoma malo tretiraju Vladimira, svega dva puta. Te{ko je to objasniti, s obzirom na ~iwenicu, da se
Samuilo borio protiv Vizantije godinama, otimao joj teritorije,
i na kraju bio poraèn od we. Po svemu sude}i, iz tih {turih informacija, Vladimir je bio neka vrsta vizantijskog vazala. Centrum Vladimirovog tretmana u vizantijskim izvorima, upravo je
vezan za wegovu smrt. Vjerovatno su Vizantijci Vladimira smatrali minornom li~no{}u, u sklopu op{tih doga|aja kampawe
protiv Samuila, kao i Samuilov pohod na Dukqu.
U svakom slu~aju, rekonstrukcija pri~e o Vladimiru upravo
se vezuje za rodoslov u ve}ini slu~ajeva. Pri~a o Vladimiru se dakle moè pratiti preko rodoslova u dva pravca, tj. o Vladimiru
kao svjetovnom vladaru, a zatim i kao svecu. Samuilo je napao na
Dukqu, a Vladimir se kao „sveti“ ~ovjek povukao sa vojskom na brdo Oblik, gdje je bio opkoqen. Za Vladimirov poraz na|ena su dva
opravdawa, koja se opet mogu ve} vezati za osnovu wegove identifikacije kao sveca. To su najprije bile zmije, koje su ujedima trovale vojnike i stoku, i ~inile veliku {tetu Vladimirovoj vojsci.
Daqe pisac rodoslova navodi: „Tada je kraq Vladimir izgovorio
sa suzama molitvu Gospodu da bi svemogu}i bog spasio wegov narod od te gadne smrti. Bog je usli{io molitvu svoga sluge i od
onoga dana niko nije bio ujeden od zmija.“
Drugi i va`niji razlog Vladimirovog poraza bila je izdaja jednog wegovog ùpana, koga pisac rodoslova karakteri{e kao „izdajnika Judu. „îtav tok daqe pri~e o Vladimirovoj predaji i `rtvi ima uglavnom stereotip ìtija svetaca toga vremena. Ona se
baziraju uglavnom na kopiji pri~e o Hristovoj `rtvi, koja biva za~eta izdajnikom Judom, a to je u ovom slu~aju bezimeni ùpan. Pri~a o `rtvovawu daqe se nastavqa Vladimirovom obra}awu svojim
vojnicima, da }e se predati i `rtvovati, da Samuilo ne bi iskalio
svoj bijes na wima. To se potvr|uje re~enicama u rodoslovu: „Kako
vidim, treba da ja, veoma draga bra}o, ispunim onu evan|eosku izreku koja glasi: „Dobar pastir daje svoju du{u za svoje stado.“
Po predaji Vladimir je bio poslat u zato~eni{tvo u Samuilovu prestonicu Prespu u Makedoniji. Osnova za kasniji sveta~ki
tretman Vladimira, uo~ava se i po wegovom pona{awu u zarobqeni{tvu, gdje je on upra`wavao „dawu i no}u post i molitvu.
Wemu se prikaza an|eo Gospodwi, koji ga je tje{io i koji mu je navijestio ono {to se imalo dogoditi, naime kako }e ga Bog oslobo74
diti i kako }e on zbog mu~eni{tva doprijeti u carstvo nebesko, te
primiti vijenac koji ne}e uvenuti kao i nagradu vje~nog ìvota.“
U takvom statusu su`wa, Vladimira upoznaje i Samuilova
k}er Kosara, koja se zaqubquje u wega „ali ne iz strasne poùde“.
I u ovom slu~aju se moè na}i detaq koji priprema Vladimira za
sveta~ki status, a to je bestrasna qubav. Daqa pri~a ima sre}an
epilog. Kosara je izmolila Vladimirovu slobodu kod oca. Oni se
vjen~avaju i vra}aju u Dukqu, gdje Vladimir nastavqa da vlada,
kao neka vrsta Samuilovog vazala. îtava pri~a interpretirana
u rodoslovu, oko Vladimirovog izbavqewa preko Kosare, nema
potvrdu u drugim izvorima, naro~ito ne u vizantijskim. U wima je
samo ime Kosare nepoznato, kao uop{te i ime Vladimirove ène.
U jednom od prethodnih poglavqa ovoga rada, ve} je pomenuto, da
je prakti~no na identi~an na~in oslobo|en sin jednoga od Samuilovih protivnika, koji je poginuo kao ~elnik solunske oblasti,
bore}i se sa Samuilom. Vizantijski izvori preciziraju ~itav tok
te pri~e, jasno predstavqaju}i ime tog mladi}a i Samuilove k}eri. Istori~arima i analiti~arima rodoslova ostaje samo da naga|aju, da li je ovaj doga|aj vezan za Vladimira i Kosaru autenti~an,
ili ga je zapravo u neznawu, brkawu ili o~iglednoj namjeri pisac
rodoslova uveo u pri~u o Vladimiru?
îtav tok pri~e koja priprema Vladimira za sveca nastavqa
se i daqe u rodoslovu. Po povratku, Vladimir i Kosara ìve „u
punoj svetosti i neporo~nosti, qube}i Boga i sluè}i mu i dawu
i no}u“... Po Samuilovoj smrti, dolazi u wegovoj dràvi do dinasti~kih borbi. Wegovog sina i nasqednika Radomira ubija sinovac Vladislav. On poku{ava da se otarasi konkurenata za presto
iz najbliè rodbine, a pored ostalog i Vladimira. [aqe mu poziv da do|e kod wega na dogovor. Vladimir sumwa u Vladislava, a
te sumwe podgrijava i Kosara. Da bi uvjerio Vladimira u svoju
iskrenost, Vladislav prvo poziva Kosaru kod sebe. Kako se woj
nije ni{ta desilo, da bi uvjerio Vladimira u svoju iskrenost,
Vladislav mu {aqe krst. Rodoslov o tome pi{e: „Primi vjeru krsta i do|i da te vidim“...
Vladimir ne èli skupocjeni krst kao zalogu, nego drveni:
„Znamo da Gospod na{ Isus Hristos, koji je za nas stradao, nije
bio raspet na zlatnom ili srebrnom ve} na drvenom krstu. Zato
ako je tvoja vjera ~vrsta i ako su tvoje rije~i istinite, po{aqi mi
po sve{tenim licima drveni krst, pa }u do}i, budu}i da se, vjerom
i snagom na{ega Gospoda Isusa Hrista, pouzdajem u ìvotni krst
i dragocjeno drvo. „Putem kojim je i{ao Vladimir ka Prespi
Vladislav je postavio zasjede. No, qudi u zasjedama vide}i wegovu
povorku nijesu smjeli napasti, uvjereni da Vladimira prate an|e75
li. Rodoslov detaqno opisuje Vladimirovu smrt po dolasku u
Prespu. On biva opkoqen i ubijen upravo sa onim krstom u rukama, koji mu je od Vladislava poslat kao zaloga iskrenih namjera.
Dakle, kopija pri~e o Hristu i Judi doìvqava vrhunac, povezana sa Hristovim stradawem upravo na drvenom krstu.
Po Vladimirovom upokojewu sveta~ki osnov sada dobija na
konkretnom zamahu. Oko wegovog groba se okupqaju razni nevoqnici i bolesnici, koji ozdravqaju. No}u uz mno{tvo svije}a, vi|a se „boànska svjetlost“. Pokajav{i se, i pla{e}i se sveta~kih
~uda Vladimirovih, Vladislav je odobrio Kosari da vrati wegovo tijelo u Dukqu. Ona to ~ini, i sahrawuje ga u crkvi Svete Marije u Krajini. Rodoslov detaqno opisuje Vladimira sada ve} kao
sveca: „Wegovo tijelo leì u cijelosti sa~uvano i miri{e kao da
je namazano mnogobrojnim mirisima, a rukom drì onaj krst koji
je bio dobio od cara. I u istoj crkvi svake godine se na wegov praznik okupqa mno{tvo naroda, te se, zahvaquju}i wegovim djelima
i wegovom posredovawu, tu i danas ~ine mnoga dobra onima koji se
iskrena srca mole.“
Epilog pri~e o Vladimiru kao svecu, prati i Kosarina sudbina. Ona postaje kalu|erica „ìve}i pobo`no i sveto, u istoj
crkvi okon~a ìvot i tu bi sahrawena, do nogu svoga muà. „Ni
Vladimirov ubica Vladislav ne moè pobje}i od boìje osvete.
Po rodoslovu, wegova sudbina je nadrealna, i ne odgovara drugim
vizantijskim izvorima. Prilikom opsade Dra~a, upravo za ve~erom, isto kada je i naredio da se pogubi Vladimir, Vladislavu se
prikazuje vitez u liku Vladimira. Vladislav poku{ava da pobjegne, i doziva u pomo} svoje dvorjane, ali ga Vladimirovi an|eli ubijaju. Kona~no, pisac rodoslova nagovje{tava da postoji ìtije Svetoga Vladimira, ali ne navodi od koga je i kada napisano, {to upu}uje na pretpostavku, da se on negdje sa wim susreo, tj.
~itao ga, ili wegove djelove ubacio u svoj rad. On upu}uje ~itaoca rije~ima „neka pro~ita kwigu o wegovim djelima, u kojoj su
wegova djela po redu opisana, pa }e zaista znati da je ovaj sveti
~ovjek bio jedan duh sa Gospodom i da je Bog bio sa wime, kome
~ast itd.“51
Jo{ neki detaqi iskazani u rodoslovu, mogu se identifikovati kao izvori za crkvenu istoriju, ili bar pokazuju izuzetnu hri{}ansku identifikaciju ovog djela. Bave}i se akcijom Stefana
Vojislava protiv Vizantije, tj. crmni~kom bitkom, pisac rodoslova detaqno opisuje Vojislavqevu taktiku pred bitku, sam tok
51. Nav. dj., 232-242.
76
i epilog bitke. Istina, on imeni~no ne poznaje Stefana Vojislava, ve} ga identifikuje kao „kraqa Dobroslava“. Ovu li~nost
drugi istorijski izvori ne poznaju. Ona se me|utim moè potpuno jasno identifikovati sa Vojislavom. Jedan od Vojislavqevih
sinova - Gojislav, ne prepoznaje oca, koji je usqed bitke krvav i
pra{wav, i misle}i da je Vizantinac ho}e da ga ubije. Vojislav uzvikuje: „Boè pomiluj!“ Sin ga prepoznaje i pada na koqena traè}i opro{taj. U ~ast svoga spasewa, Vojislav tome mjestu daje
ime „Boè pomiluj“. Svoj latinski identitet, pisac rodoslova
pokazuje odmah poslije toga detaqa, prevode}i te rije~i na latinski jezik.52 I sudbina vizantijskog komandanta u ovoj bitci-Kursilija donekle je vezana za vjeru. Iako rawen uspio je da pobjegne
i spusti se u ravnicu ka Skadru gdje je umro. Pisac rodoslova konstatuje da je na mjestu wegove smrti postavqen krst, a to mjesto se
i danas zove „Kursilijev krst.“53
U rodoslovu se mogu na}i i podaci o mjestima sahrawivawa
Vojislavqevi}a. Tako za Dobroslava, tj. Vojislava stoji: „Slavni
kraq Dobroslav vladao je dvadeset i pet godina i, po{to pade u
krevet, umre u Prapratni, u svom dvorcu. Wegovi sinovi, okupqeni oko wega, opla~u ga i sahrane u crkvi svetog Andrije, u wegovoj kapeli s velikom po~a{}u i slavom.“54 Ovdje pomenuta ùpa
Prapratna je jedna od niza dukqanskih primorskih ùpa, i prostirala se izme|u Ulciwa i Bara.
Pada u o~i u analizi rodoslova, da wegov pisac nije bio naklowen kraqu Bodinu. U ~itavom nizu doga|aja vezanim za wega,
on ga opisuje reklo bi se potpuno hladno, ili ~ak negativno. To
~ini i u vrijeme doga|aja ustanka Slovena u Makedoniji, gdje je
kao pomo} do{ao Bodin, i poslije prvih uspjeha se proglasio za
cara. Pisac rodoslova izginu}e Bodinove bra}e, na frontovima
protiv Vizantinaca pripisuje bo`jom kaznom za Bodinovu oholost, i krivokletstvo wihovog oca kraqa Mihaila. I u vezi sa
Mihailom mogu se na}i podaci o mjestu wegovog sahrawivawa, jer
stoji: „Bi sahrawen s velikim po~astima u manastiru svetih mu~enika Sergija i Bakha.“55 U istom manastiru sahrawen je i Bodin.56
52. Nav. dj., 251.
53. Nav. dj., 252.
54. Nav. dj., 255.
55. Nav. dj., 262.
56. Nav. dj., 270.
77
Poznato je da je gotovo polovina formalnog vladarskog ìvota Bodina, pro{la u sukobu sa bra}om i wihovim sinovima, koji
su u stvari bili pokrajinski udioni vladari bez titula kraqeva.
U jednom od takvih sukoba, oni su na{li uto~i{te u Dubrovniku.
Poslije niza sukoba sa Bodinom, koji je opkolio Dubrovnik, Bodin je pred ovim gradom pogubio jedan dio svoje bra}e i bratani}a, koji su ve} bili u wegovom zato~eni{tvu, kao primjer ovima u
Dubrovniku. Prema rodoslovu, ovi ~lanovi dinastije Vojislavqevi}a sahraweni su na ostrvu kod Dubrovnika, u manastiru Svetog Benedikta.57
Pisac rodoslova tako|e nije bio ni naklowen Bodinovoj supruzi kraqici Jakvinti. Wu uglavnom opisuje kao beskrupuloznu
ènu, sklonu najgorim spletkama, naro~ito poslije Bodinove
smrti, kada je do{lo u Dukqi prakti~no do gra|anskog rata me|u
Bodinovom bra}om i bratani}ima. Poslije serije sukoba kraq je
postao Vladimir, jedan od Bodinovih bratani}a. Poslije niza peripetija, i mije{awa ra{kog velikog ùpana Vukana, Jakvinti je
uspjelo da otruje kraqa Vladimira. On je po rodoslovu tako|e
sahrawen u manastiru Svetog Sr|a i Vakha na Bojani. Kona~no,
poslije Vladimirove smrti, Jakvinta se otresla i drugog konkurenta, svoga djevera Dobroslava, koga je Vladimir jo{ od ranije
drào u zato~eni{tvu. Dobroslava je stigla sudbina, toliko puta
karakteristi~na za period sredweg vijeka, za odba~ene pretendente i konkurente za presto. Dobroslav je tako bio izbavqen iz
tamnice, oslijepqen i kastriran, i poslat u manastir Svetih Sr|a i Vakha „gdje je, proìvjev{i dugo vremena sa kalu|erima, i
umro.“58
Poslije ovih dinasti~kih borbi, kraqevskog poloàja se dokopao Bodinov sin \or|e. On je vladao dvije godine, kada je ponovo do{ao u sukob sa svojim bliskim ro|acima, potomcima kraqa
Radoslava, brata kraqa Mihaila. Kako je bio poraèn, pobjegao je
u Ra{ku, a kraq je postao Grube{a. On je vladao sedam godina, kada ga je napao \or|e koji se vratio sa Ra{anima, i porazio u bitci kod Bara, gdje je Grube{a i ubijen. Rodoslov daje podatak da je
Grube{a sahrawen u Baru: „Bi sahrawen kako dolikuje u crkvi
svetog \or|a, sjedi{tu episkopa ovoga grada.“59 U rodoslovu se
moè na}i i podatak, da je u crkvi Svetog Sr|a i Vakha sahrawen
i posqedwi dukqansko-zetski kraq Gradihna (ili Gradiwa). Za
57. Nav. dj., 269.
58. Nav. dj., 272.
59. Nav. dj., 274.
78
wega je pisac rodoslova naveo da „bija{e bogoboja`qiv i bogoqubiv ~ovjek“.60
Svakako da se u pojedinim fragmentima, mogu crpiti i podaci
za klasi~nu crkvenu istoriju. Bez obzira {to je pisac rodoslova
neimenovan, niti se moè utvrditi vrijeme wegovog nastanka u
smislu godine, pa ~ak i decenije, nesumwivo on je bio sve{tenik
zapadne crkve. Istina, kroz svoj rad on nije naro~ito favorizovao zapadnu crkvu, tj. kasniju rimokatoli~ku. To se moè razumjeti, jer je bila relativno kratka vremenska distanca od velikog
crkvenog raskola, do pisawa wegovog rada. Podjela crkve jo{ uvijek nije predstavqala, ne samo crkveni, nego i civilizacijski karakter. On }e nastupiti tek od po~etka HÀÀÀ vijeka, sa velikim
krsta{kim pohodom protiv Vizantije. Pisac rodoslova gotovo
potpuno otvoreno favorizuje samostalnost dukqanske Crkve, {to
je razumqivo, s obzirom da je on bio iz Dukqe. Prakti~no, on u prvi plan stavqa favorizaciju dukqanske Crkve, u odnosu na dubrova~ku ili splitsku. Ovo pitawe wemu je prioritet, a ne da toliko pokaè razlike izme|u isto~ne i zapadne Crkve.
Malo je preciznih podataka u rodoslovu, korisnih konkretno
za crkvenu istoriju. Oni su opisni, i imaju legendaran karakter.
Uop{te, hronike ovog tipa i ovog vremena, svojstvene sredwem
vijeku, ne daju relevantne ne samo op{te, nego i podatke za crkvenu istoriju. Ni mjesta sahrawivawa dukqansko-zetskih vladara u
ve}ini ni istorijski dokumentaciono, a ni arheolo{ki nijesu potvr|ena. Uop{te, u nizu praznina ovog perioda istorije DukqeZete, pa i crkvenih prilika u woj, rodoslov moè posluìti kao
izvor, koji od po~etka treba uzeti sa rezervom, ali ga ipak i tretirati, jer jednostavno drugih podataka nema.
6. Osvrt na dràvni rad i mona{ki ìvot
Stevana Nemawe
Veliki crkveni raskol, a kasnije i u prvim decenijama HÀÀ vijeka naglo slabqewe dukqansko-zetske dràve, usqed sukoba oko
vlasti posqedwih Vojislavqevi}a, donije}e na wenim prostorima velike crkvene i dràvne pritivrje~nosti. Stvori}e se uslovi da se teritorije dukqansko-zetske dràve integri{u u ve}i dràvni prostor. Paralelno sa ovim procesom, Pravoslavqe }e po~eti da dominira nad Katoli~anstvom, iako taj proces ne}e biti
60. Nav. dj., 281.
79
brz i sveobuhvatan. Nesumwivo presudnu ulogu po oba pitawa, odigra}e dràvni rad Stevana Nemawe. Zapravo, i jednoj i drugoj
strani, bilo vizantijskoj, bilo papsko-rimskoj, najmawe je odgovarala jedna sna`na dràva na isto~nim prostorima slovenskog
Balkana.
Rim je èlio preko vjerskog uticaja, u smislu potvr|ivawa
kraqevskih zvawa, i daqwu kontrolu nad ovim prostorima, tj. sada ve} otvoreno katoli~ki uticaj. Vizantija je pak èqela ne samo potpunu dràvno-teritorijalnu kontrolu, nego i vjersku, tj.
pravoslavnu. Tu koncepciju i jednog i drugog vjerskog i dràvnog
uticaja, poremetio je Stevan Nemawa, bore}i se ne samo sa dràvnu emancipaciju Srba u duèm trajawu, nego i za stvarawe osnova
za egzistenciju nezavisne Crkve, koja po svom karakteru, ne bi bila dio vizantijskog dràvnog uticaja. Stoga se kasnija akcija wegovog najmla|eg sina Save, moè smatrati samo valorizacijom
Nemawinog djela i koncepcije.
Samo ime Nemawa moè se tuma~iti i tretirati dvojako. U
prvoj verziji dovodi se u vezu sa biblijskim imenom Naaman. U izvorima od HÀÀ do HÁ vijeka ovo je ~esto ime u jadranskom primorju, naro~ito na ostrvima Bra~u i Hvaru. Javqa se i kod hrvatskih
vlasteoskih porodica na Velebitu. U drugoj verziji ovo je ~isto
slovensko ime, izvedeno od termina i zna~ewa „neman“, tj. bi}a
natrprirodne mo}i. Tipovi ovakvog imena u slovenskim zemqama
srije}u se samo u ê{koj, u varijacijama Nemanov, ili pak umawenoj verziji Nemanica.61
Nemawino porijeklo i o~evo ime je dosta diskutabilno. Ako
se pogledaju izvori, naro~ito oni koje su pisali najprije wegovi
sinovi, Nemawa se pojavquje kao za~etnik dinastije. Prije wega,
od wegovog roda nema nikoga zna~ajnijeg. Kao prva grupa izvora
koju treba tretirati o Nemawinom porijeklu, svakako su ìtija
posve}ena wemu. @itija su ìvotopisi svetaca, {to zna~i da u su{tini imaju teolo{ki karakter. Vjerovatno bi prva grupacija
sredwovjekovnih izvora dala vi{e podataka, u vidu biografija,
koje su zna~ajno vi{e istori~nije, najprije po akcentu na temu, tj.
ìvot neke zna~ajne li~nosti. Jo{ vi{e podataka mogu dati rodoslovi, kao npr. Barski rodoslov, ukoliko su u wih uvr{teni za
istoriju zaista operativni izvori. Sve tri grupacije me|utim, u
sebi mogu imati i varijante drugih nabrojenih, naro~ito u vidu
tematike korisne za teolo{ko ili kwièvno izu~avawe. Stoga,
ako se u ovom slu~aju selektuju stvarne ~iwenice, vezane samo za
61. Kao nap. 25, str. 147.
80
istoriju, o Nemawinom porijeklu sem {turih podataka, ne dobija
se mnogo.
Name}e se zakqu~ak, a to je da wegovi biografiju u smislu ìtija, nijesu smatrali za shodno i va`no, da istaknu wegovo porijeklo, ime oca i predaka. Prvi Nemawin biograf bio je wegov najmla|i sin Sava, koji je napisao ìtije svoga oca. Drugi je bio tako|e sin Stefan Prvovjen~ani. U prilog ve} navedenom, nemogu}e je da oni nijesu znali makar ko im je bio djed, i odakle vode svoje porijeklo, tim prije {to bi im ga sam otac rekao, jer su ga naslijedili kao sasvim zreli qudi. Tre}i pisac Nemawinog ìtija
bio je Domentijan. Pretpostavqa se da je ro|en oko 1210. godine,
i da je bio u~enik Save Nemawi}a, kao i pratilac na Savinom hodo~asni~kom putu u Svetu Zemqu 1233-35. godine. Smatra se da je
Nemawino ìtije pisao 1264. godine, i da je ubrzo poslije toga
preminuo najvjerovatnije u Hilandaru. Dakle, i po pitawu Domentijana postojala je mala vremenska distanca, u kojoj nema prostora za neznawe o Nemawinim direktnim precima i porijeklu, tim
prije {to je on Savin savremenik i pouzdanik. Svi navedeni dakle pi{u ìtije Svetog Simeona. Wih Nemawa interesuje prvenstveno kao crkvena li~nost i svetac, mada deklarativno isti~u
wegovu samodrà~ku i svjetovno vladarsku vlast.
Druga grupa izvora koja svjedo~i o imenu Nemawinog oca i bra}e je posredna, i nije vezana direktno za Nemawu. Izvorni podaaci
o imenu Nemawinog oca vezuju se najprije za Miroslavqevo Jevan|eqe, pisano osamdesetih godina HÀÀ vijeka, po{to se Miroslav
pomiwe posqedwi put 1190. godine u izvorima. U tekstu stoji da je
pisano „knezu velikoslavnomu Miroslavu sinu Zavidinu.“62 Drugi
podatak vezan za ime Nemawinog oca opet je u vezi sa Miroslavom.
On se smatra ktitorom crkve Svetog Petra u Bijelom Poqu. Me|utim, i u ovom slu~aju ima indikacija da je Miroslav zapravo obnovio ve} stariji hram, sa kraja HÀ ili po~etka HÀÀ vijeka. Crkva je
tokom dugih vremena pretrpjela nekoliko rekonstrukcija, najprije 1254. godine, kada je dozidana priprata sa kulama. Krajem HÁÀÀ
vijeka pretvorena je u xamiju. Poslije oslobo|ewa Bijelog Poqa
od osmanske vlasti krajem 1912. godine, i prisajediwewa ovih krajeva Crnoj Gori, crkva je vra}ena prvobitnoj namjeni. U portalu
crkve je uklesan natpis koji nije datiran. U wemu stoji: „U ime oca
62. Stepan Kuqbakin, Paleografska i jezi~ka ispitivawa o Miroslavqevom
Jevan|equ, Sremski Karlovci, 1925; Jovan Kova~evi}, Oko Miroslavqevog
Jevan|eqa, Istorijski ~asopis, sv. 2, Beograd, 1959, 97-123.
81
i sina i svetoga duha ja sin Zavidin a imenom rab boì Stjepan,
Miroslav, knez humski sazidah crkvu svetoga apostola Petra oh“.63
Van ovih izvora, koji su nesumwivo i u smislu pisanog, a i materijalnog nesporni, kao izvor drugog reda moè se uzeti „Kraqevstvo Slovena“ Mavra Orbina. Nije na odmet opet pomenuti,
ono je u isto vrijeme i istorijski rad, po{to se moè smatrati da
je Orbin prvi jugoslovenski klasi~ni istori~ar, a i izvor, s obzirom na vrijeme wegovog nastanka. Orbin navodi stoga „bi}e dobro da najprije izloìm wegovo porijeklo i rodoslovqe.“ Po Orbinu Nemawin predak je bio „neki pop gr~kog obreda, nare~eni
Stefan“. On je ìvio u predjelu Luke u humskoj oblasti, i bio je
oèwen ènom tako|e iz svoga kraja. Sa wom je imao sina Qubomira, koji je postao poznat kao dobar ratnik, te ga je gospodar Huma imenovao za ùpana jedne oblasti pod imenom Trnovo. Ta oblast kasnije je po Qubomiru nazvana Qubomir. U sada{wim predjelima nekada{we humske oblasti ima nekoliko lokaliteta i sela
pod nazivom Qubomir.
O~evim stopama po{ao je i sin Uro{, kojem je tako|e potvr|eno ùpansko zvawe. Uro{ je bio uvu~en u dinasti~ke sukobe
postbodinovskih Vojislavqevi}a, tj. kraqa \or|a i Dragiwe. Bio
je zarobqen i odveden u Ra{ku, dok \or|e nije osvojio Ra{ku i
oslobodio ga. Uro{ev sin bio je Desa, a Desini Miroslav, Konstantnin i Nemawa.64 Ova pri~a okvirno potvr|uje neke naznake
iz ve} pomenutih ìtija, s tim da se kao Nemawin otac imenuje
Desa a ne Zavida. Sem dva navedena izvora o Zavidi, o wemu ne samo kao ocu Nemawinom, nego i uop{te kao li~nosti nema nikakvog pomena. Sa druge strane, Desa se pomiwe vi{e puta u vizantijskim izvorima, ali bez ikakve naznake da je Nemawin otac.
U Orbinijevoj pri~i, Desa se dovodi u vezu sa posqedwim
Vojislavqevi}em knezom Radoslavom, tj. sukobi se sa wim. Orbinijeva pri~a o popu Stefanu, gr~kom tj. pravoslavnom sve{teniku, kao Nemawinom pretku, prili~no je neuvjerqiva. Od Stefana
do Nemawe su tri generacije: Qubomir, Uro{ i Desa. Istori~ari uzimaju da se Nemawa rodio 1113. ili 1114. godine. Veliki crkveni raskol bio je 1054. godine. âk i po wemu, odre|ewe prema
rimokatoli~anstvu ili pravoslavqu je jo{ decenijama bilo malo
izraèno, mada se Vojislavqevi}i vezuju za pape, samim ~inom
dobijawa statusa Barske episkopije kao arhiepiskopije (nadbi63. Radivoje Qubinkovi}, Humsko eparhijsko vlastelinstvo i crkva sv. Petra
u Bijelom Poqu, Starinar, 9-10, Beoograd, 1959, 97-123.
64. Mavro Orbin, Kraqevstvo Slovena, Beograd, 2006, 20.
82
skupije). Humska zemqa opet je bila mawe pod wihovom kontrolom. Mogu}e je da je Stefan bio gr~ki sve{tenik, odnosno nazna~en kao takav jer je bio provizantijski ~ovjek.
Kontradiktornost ~itave Orbinove pri~e, dopuwava wegov
podatak, da je „vojvoda Desa volio rimokatoli~ku vjeru i bio bi
je bez daqwega prihvatio da se nije pribojavao da }e ga wegovi
slovenski velika{i li{iti vlasti.“65 Druga strana verzije ovog
podatka je tako|e mogu}a, s obzirom na kasniju ulogu Nemawinih
sinova. Stefan Prvovjen~ani prima kraqevsko zvawe od pape, a
Vukan ~ak i prima katoli~anstvo, dok Sava utvr|uje autokefalnost Srpske Crkve kao pravoslavne.
Izvori o Nemawinom porijeklu su vi{esmisleni. Analiziraju}i ih, ne moè se ste}u utisak, da li je wegovo porijeklo iz Zete ili Ra{ke? Postoje dvije osnovne varijante prema izvorima.
Prva je da je neko od wegovih predaka pobjegao iz Zete u Ra{ku, pa
se zatim vratio kao u svoju djedovinu. Druga je da je wegovo porijeklo iz Ra{ke, pa je neko od wegovih predaka pobjegao u Zetu, pa
se opet vratio u Ra{ku. Kako je ve} nazna~eno, Orbinovo djelo je
izvor drugog reda. Ono se moè uzimati samo kao pomo}na izvorna varijanta. Orbin nudi verziju o Nemawinom porijeklu ne iz
Zete, nego iz Huma. Potom wegov djed Uro{ biva zarobqen i odveden u Ra{ku. Orbin precizno ne kazuje da li se Uro{ po oslobo|ewu vra}a sa kraqem \or|em u Zetu, ili ostaje u Ra{koj? Na
kraju Uro{evog sina Desu, nazna~ava kao vladara Gorwe Zete.
Stoga se iz Savine konstatacije ne moè u navedenom smislu
ste}i jasan zakqu~ak, a ona glasi: „I, po{to obnovi o~evu djedovinu i boqe je utvrdi bo`jom pomo}u i svojom mudro{}u, danom mu
od Boga, i, po{to podiè propalu svoju djedovinu, pridobi od
primorske zemqe Zetu s gradovima“...66 U istom smislu je i jo{ jedan odjeqak u ìtiju o svome ocu Stefana Provjen~anoga: „A kad
se sveti vrati u dràvu svoju, na presto ota~astva svojega“...67
O tome gdje je ro|en Nemawa, i kako je kr{ten, kao izvor prvog
reda sluì wegovo ìtije, pisano od sina Save, u kome on navodi:
„Treba da saznate o ovom blaènom ocu na{em i ktitoru, gospodinu Simeonu, od ro|ewa pa do smrti. Ro|ewe mu je bilo u Zeti na
Ribnici, a ondje je primio sveto kr{tewe, i, kad je taj mladenac
bio iznesen ovamo, primi ga episkop crkve Svetih Apostola, i, dav
molitvu mladencu, mirom ga pomaza, pa i drugo kr{tewe primi. Jer
65. Nav. dj., 15.
66. Dimitrije Bogdanovi}, Stare srpske biografije, Beograd, 1968, 23.
67. Nav. dj., 41.
83
divno je bilo s muèm ovim, da kao mladenac primi dvoje kr{tewe.
I opet po{to primi sveti an|eoski lik, i tu primi dva blagoslova: mali lik i veliki“...68 Iako Sava u ovome tekstu precizno ne odre|uje po kome je obredu kr{ten Nemawa, na osnovu brojnih analiza istori~ara, zakqu~uje se da je kr{ten po latinskom obredu, a kao
razlog se navodi, da tada u Ribnici nije bilo pravoslavnog sve{tenika, {to name}e i {iri kontekst zakqu~ka, da ga uop{te nije ni
bilo u {iroj regiji, jer bi on do{ao, za kr{tewe jedne va`ne li~nosti iz vlasteoske porodice. Sve ovo name}e zakqu~ak, da je tada
rimokatoli~anstvo u Zeti bilo preovladaju}e. Po Savinim podacima, Nemawa je „drugo kr{tewe“ primio po povratku u Ra{ku.
Istorija je tako|e nesporno utvrdila da je Nemawa imao tri
brata, tj. starijeg Tihomira, i mla|e Sracimira i Miroslava. O
Nemawinoj èni nema mnogo podataka, ni od kojeg je roda. [turi
podaci o woj mogu se na}i u Savinom ìtiju svoga oca. Govore}i o
Nemawinom odricawu od svjetovne vlasti, i prelasku u mona{tvo,
on pomiwe i svoju majku pi{u}i: „U isti dan i bogodano mu podru`je, pre|e gospo|a sve srpske zemqe, Ana, i ona primi ovaj sveti lik.
I dano joj bi ime gospo|a Anastasija.“ Daqe Sava navodi, da je
wegov otac, sada ve} kao monah Simeon oti{ao u manastir, a „gospo|a Anastasija otide Svetoj Bogorodici u Rasu.“69 Prakti~no
iste, i {ture podatke nudi i Teodosije Hilandarac u ìtiju Svetog Save „uze po zakonu, sebi za ènu po imenu Anu. I ova ni~im ne
zaostaja{e u blagim obi~ajima iza muà svojega.“70 Mavro Orbin
ima odre|eniju verziju porijekla Nemawine ène. Opisuju}i borbu Nemawe i wegove bra}e sa zetskim knezom Radoslavom kaè:
„Okupiv{i, dakle, jaku vojsku uz pomo} bosanskog bana koji bje{e
tast Nemawin, po|o{e u Zetu protiv kneza Radoslava“...71
Vizantijski izvori pruàju razli~itu predstavu o Nemawi.
Idu od onih krajwe negativnih i oholih, do pozitivnih, naro~ito
u smislu Nemawe kao ~ovjeka. To je sasvim razumqivo. Gotovo ~itavu svoju vladavinu Nemawa je proveo ratuju}i sa Vizantijom, i to sa
promjenqivim ishodom, od poraza i bjeànija, do velikih pobjeda.
Pokazalo se da je bio vje{t politi~ar i dràvnik. Vje{to manevri{u}i izme|u interesa Mleta~ke Republike, Ugarske i Vizantije, korak po korak, nekada pristaju}i i na najve}a li~na ponièwa,
izgradio je dràvu. Stoga se Nemawa u odnosu na sve druge srpske
68. Nav. dj., 35.
69. Nav. dj., 28.
70. Nav. dj., 70.
71. Kao nap. 64, str. 16.
84
vladare, u prethodna bezmalo tri vijeka, moè nazvati idejnim
tvorcem i pregaocem jedne sna`ne i sveobuhvatne srpske dràvne
misli i djela, koje }e imati najduè trajawe iza sebe, {to prethodne dinastije, ukqu~uju}i tu i Vojislavqevi}e, nijesu imale.
Vizantijski istori~ar Nikita Honijat, koji je i Nemawin savremenik, prili~no nepovoqno opisuje Nemawu. To je sasvim razumqivo, s obzirom da je u vi{e perioda Nemawa bio protivnik
Vizantije, i slovenski vladar koji joj je oduzimao teritorije. Na
osnovu komparativne analize niza izvora, istori~ari kao godine
Nemawinog dolaska na vlast, uzimaju period izme|u 1166. i 1168.
godine. To je period vizantijskog cara Manojla Komnina. On je
1167. godine pobijedio Ugre u Sremu. Me|utim, Nemawa ima i dva
prethodna perioda vladawa. Kao prvi uzima se period 1142-1158.
godine, kada je on prakti~no bio feudalac-vazal velikog ra{kog
ùpana. Druga je od tada do 1168, kada je on bio veliki ra{ki ùpan. Tre}a je od tada, kada se on smatra vladarem {ireg podru~ja,
a ne samo Ra{ke. Analiziraju}i izvore, jedan dio istori~ara je
mi{qewa da se u wima poistovje}uju Desa i Nemawa.
Honijatovo kazivawe zapravo ozna~ava prve Nemawine akcije
protiv Vizantije. On navodi da je car Manojlo „doznao da je satrap
Srba, tada to bje{e Stefan Nemawa postao smjeliji nego {to treba i, budu}i ~ovjek koji r|avo koristi slobodno vrijeme, smatrao
neodmjerenost mudro{}u i zanose}i se nenasitim èqama i ìvio
nastoje}i da se pro{iri na sve tamo{we oblasti, èstoko napada
svoje saplemenike i ma~em se obra}a svome rodu i ne znaju}i za sopstvenu mjeru, on pot~iwava Hrvatsku i prisvaja vlast nad Kotorom“... Prili~no nepovoqan opis Nemawe, Honijat nastavqa i
konstatacijom: „Toparh Nemawa bija{e toliko pone{en drskim
uobraèwem, da odmah povede neobjavqeni rat i napadne Romeje.”
Nemawina nadmenost i oholost, po Honijatu je brzo splasnula, te je on prikazan i kao kukavica i neodlu~an ~ovjek. Nije se
upustio u odlu~an sukob sa Vizantijom, o ~emu Honijat pi{e: „A
kad car donese odluku da li~no krene u pohod protiv wega, onda se
on samo uzgred pojavi u borbi, i potom sakri, ponovo se zavukav{i u skrovi{ta gora i pe}ine iskoristiv{i kao zaklon. Neprestano pomalo smawuju}i i ublaàvaju}i pre|a{wu nadmenost, kona~no je svoju sopstvenu glavu stavio pred wegove noge, „visok duìnom svom se opruì.“72
72. Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom ÀÁ, Beograd, 2007,
144-147, obradili: Jovanka Ka~i}, Boìdar Ferjan~i}, Ninoslava Rado{evi}-Maksimovi}.
85
Jo{ jedan vizantijski izvor o Nemawi ima dvostruku formu.
Prva forma prati Honijatov trend, a druga ga opisuje kao izvanredog ~ovjeka. Radi se o opisu trijumfalne povorke cara Manojla
Komnina u Carigradu, u kojoj je u~estvovao i Nemawa. Me|u istori~arima postoji sporewe u vezi godine i povoda ovoga doga|aja.
Komparativnim analizirawem doga|aja na osnovu izvora, istori~ari pretpostavqaju da se radi o trijumfalnoj povorci cara Manojla 1172. ili 1173. godine, kada je okon~ao sukobe sa Ugarskom i
Mleta~kom Republikom. Nemawa je poku{ao da iskoristi ove sukobe da se osamostali, ali u tome nije uspio, te je do{ao sa carem
u Carigrad.
Autor ovog izvora je mitropolit Soluna Evstatije. On opisuje Nemawu ovako: „Ovdje ne bih èlio da pre}utim ni o Nemawi
koji mi je drugom prilikom, iako nevidqiv, izmamio sjajne rije~i, a prije kratkog vremena i o~i je moje zadivio ovaj ~ovjek, kojem nije stas onaj, koji priroda qudima dodjequje, nego uzrastom
veoma visok i izgledom nao~it. Prije toga on je oku{av{i se u muèvnosti i navikav{i se da diè ustanke hitro zagazio u rat, ali
je uskoro, ne{to strahom a jo{ vi{e ranama, prevaspitan na dobro, pa sada i sam u~estvuje u trijumfu.“ Daqe re~enice vezane za
ovaj opis Nemawin, pune su apologetike prema caru Manojlu. One
veli~aju wegove uspjehe, i govore o Nemawinim poku{ajima da ga
pobijedi, koji se na kraju zavr{avaju porazom „i kako je na kraju
bio pobije|en i bjeàwem poqe prekrio i kako je bilo tegobno i
kako je poslije svega pokoren.“73
Poslije smrti cara Manojla Komnina, u Vizantiji je do{lo do
rasula, te se poslije dinasti~kih sukoba u~vr{}uje nova dinastija An|ela. Nemawa je poku{ao da iskoristi vizantijske razdore
da bi jo{ vi{e u~vrstio i pro{irio svoju vlast. U grupu vizantijskih izvora koji govore o Nemawi, treba uvrstiti opet one u
autorstvu Nikite Honijata. Ovoga puta to su wegove Besjede. Honijat je najprije opisao borbe cara Isaka ÀÀ An|ela protiv Bugara, pa onda i protiv Nemawe, koga je porazio. Honijatove Besjede
su pune apologetike prema dva cara iz dinastije An|ela. U wima
se on tako|e krajwe negativno odnosi prema Nemawi. Tako Honijat navodi: „I stoga, za svako zlo spremni Nemawa, uni{ten bi
kao rastopqen vosak i on, bogata{ krivokletstvom kojim se svakodnevno, kao vinom i jelom bogato gostio, zakuka i zacvili na
loma~i jezivih muka, koju sam sebi maloumno bje{e pripalio.“74
73. Nav. dj., 218-220.
74. Nav. dj., 226.
86
Za ovaj rad od naro~itog zna~aja je Nemawino osvajawe Zete,
koje opet povla~i pri~u o wegovom porijeklu. Sava u ve} pomiwanom ìtiju svoga oca o tome navodi: „I, po{to obnovi o~evu
djedovinu i boqe je utvrdi bo`jom pomo}u i svojom mudro{}u, danom mu od Boga, i, po{to podiè propalu svoju djedovinu, pridobi od primorske zemqe Zetu s gradovima“...75 Ne{to {iri u obja{wewu ovih osvajawa je Savin stariji brat Stefan Prvovjen~ani, koji pi{e: „Povrati Dioklitiju i Dalmaciju ota~astvo i ro|ewe svoje, prvu djedovinu svoju, koju je nasiqem drào gr~ki narod, i gradove u woj, sazidane od ruku wihovih, tako da se prozvala gr~ka oblast, a kojima su imena: Daw grad, Sardoniki grad, Rosaf grad zvani Skadar, grad Sva~, grad Ulciw, grad slavni Bar. A
Kotor ostavi, utvrdi ga i prenese dvor u w, koji je i do danas.
Ostale gradove poobara, i poru{i, i pretvori slavu wihovu u pusto{, istrijebi gr~ko ime, da se nikako ne pomiwe ime wihovo u
toj oblasti, a narod svoj u wima nepovrije|en ostavi da sluì dràvi wegovoj sa strahom i sa ure~enim dankom od Svetoga.“76
Dakle, i po ovome izvoru potvr|uje se da je Nemawina postojbina Dukqa. Analizuraju}i ovaj izvor vidi se da je Nemawa zapravo oslobodio Dukqu od vizantijske vlasti, a da je posqedwi potomak Vojislavqevi}a bio vizantijski vazal. To potvr|uje i Stefanova konstatacija da Nemawa „istrijebi gr~ko ime“. O~igledno
se radilo o romanskom stanovni{tvu u gradovima Dukqe, naro~ito primorskim. Nemawa je ostavio slobodno slovensko stanovni{tvo, tj. svoje jednoplemenike „da sluì dràvi wegovoj“, a dvor
je stacionirao u Kotoru. Ostaje nejasno u kome se smislu moè
smatrati ovaj dvor, tj. da li je to bila samo jedna od nekoliko rezidencija u kojima je s vremena na vrijeme boravio, ili jedno vrijeme ~ak prestonica wegove dràve?
Neke pojedinosti o osvajawu Dukqe-Zete mogu se saznati iz
pisma barskog nadbiskupa Grgura splitskom kanoniku Gvalteriju.
Grgur navodi da je pro{le godine Nemawa ucijenio gra|ane Bara
da mu pla}aju 800 perpera godi{weg danka. Usqed opuste{enosti
okolnih krajeva, Barani to nijesu mogli da urade, te je Nemawa
po~eo da im prijeti. Jo{ jedan podatak u ovom pismu navodi na ve}
prezentovane izvore u smislu Nemawinog porijekla iz Zete. Grgur se nije mogao nadati u pomo} posqedweg dukqanskog vladara
kneza Mihaila, jer su ga kako kaè „pritijesnili wegova bra}a i
stri~evi.“ U izvorima je nepoznato ko su bila Mihailova bra}a i
75. Kao nap. 66.
76. Milivoje Ba{i}, Stare srpske biografije, Beograd, 1924, 40-41.
87
stri~evi, i da li ih je uop{te imao? O~igledno se ovdje radi o
Nemawi i wegovoj bra}i, koji se po nekoj liniji smatraju rodbinom posqedweg Vojislavqevi}a. Na ovaj zakqu~ak navodi i daqwi redosqed doga|aja. Oteàvaju}u okolnost za ta~no odre|ewe
vremena ucjene Bara, ~ini ~iwenica da je Grurovo pismo nedatirano.
Ako su Mihailovi stri~evi i bra}a wega pritijesnili, onda
su to ~inili za sebe, ili pak u dogovoru sa Nemawom, a takvih podataka nema u izvorima. Nameme}e se i zakqu~ak, da bi i oni po
Nemawinom osvajawu Dukqe-Zete morali negdje pobje}i, ili sa
Mihailom ili samostalno, ali ni o tome nema pomena u izvorima.
Osvajawem Dukqe-Zete, Nemawa je uni{tio i posqedwe ostatke
dinastije Vojislavqevi}a. Tako je èna posqedweg dukqanskog
kneza Mihaila-Desislava, do{la u Dubrovnik 20. avgusta 1189. godine. Sa wom su bili barski nadbiskup Grgur i posqedwi ostaci
dukqanske vlastele, predvo|eni ùpanima ^rnehom, Crepunom i
Grdomilom. Ona je dubrova~koj op{tini predala dva svoja broda,
vjerovatno u zamjenu za azil, {to govori da je izgubila nadu u povratak. Poslije toga gubi joj se trag u izvorima, kao i uop{te
ostacima Vojislavqevi}a i dukqanske vlastele dobjegle sa wom.
Pouzdano se zna da se ni Grgur vi{e nije vratio u Bar, ve} je ubrzo produìo u Zadar.77
Izvori o datumskom osvajawu Dukqe-Zete od strane Nemawe
su dosta kontradiktorni i neodre|eni. Svakako to nije bilo prije 1183. godine. Kao period se moè uzimati onaj izme|u 1183. i
1187. godine. Sve to govori da Nemawino osvajawe ovog podru~ja
nije bilo brzo i sveobuhvatno. Kona~no, godina odlaska kwegiwe
Desislave 1189, u formalno-pravnom smislu moè se uzeti kao godina potpunog Nemawinog ovladavawa Dukqom-Zetom. To navodi
na dvojan zakqu~ak. U prvoj varijanti, do te godine u Dukqi-Zeti
je opstala neka teritorija pod wenom kontrolom, kada je i ona
izgubqena. U drugoj varijanti, Nemawa je sa ostacima Vojislavqevi}a i wihove vlastele nekoliko godina odràvao kako tako
sno{qive odnose. Vjerovatno ih je tada kona~no otjerao, jer se nijesu uklapali u wegovu slobodno re~eno kadrovsku politiku u~vr{}ewa vlasti.
Od izuzetnog zna~aja za ovaj rad je i Nemawina crkvena politika, naro~ito sa aspekta perioda poslije ukqu~ewa Dukqe-Zete
u wegovu dràvu. Vrijeme HÀÀ vijeka predstavqa period ozbiqnih
potresa u Hri{}anskoj Crkvi, koji nijesu bili povezani sa veli77. Kao nap. 25, str. 153 (na osnovu Kukuqevi}a i Smi~iklasa).
88
kom raskolom. Radi se o pojavi velikog broja sekti, koje odri~u
zvani~no u~ewe Crkve, bilo one Rimokatoli~ke, bilo one Pravoslavne. Su{tina u~ewa ovih sekti, ima dugu genezu ve} od progla{ewa Hri{}anstva za jedinu zvani~nu religiju u Rimskom Carstvu. One se razvijaju pod razli~itim nazivima, u~ewima i predvodnicima. O wima se raspravqa ve} na prvim vaseqenskim i pomjesnim saborima Hri{}anske Crkve.
Ve} od H vijeka na daqe, usqed intenzivnih borbi carstva i
papstva u centralnoj i zapadnoj Evropi, te velikih socijalnih raslojavawa {to ih je donio feudalizam, i nesumwivom ulogom Crkve u feudalnom dru{tvu, sekte dobijaju novi zamah. One se defini{u kao jeresi. Kao osnovni podstreka~i jeresi od H do HÀÀÀ vijeka smatraju se dvije grupacije. Prva su katari, koji se pojavquju
u centralnoj i zapadnoj Evropi u HÀ vijeku. Ime su dobili po gr~koj rije~i katar-~isti. U Francuskoj su poznati kao albiàni,
nazvani po gradu Albi koji im je bio centar. U Lombardiji u Italiji, centar im je u Milanu, gdje nastupaju pod imenom humilijata
(humilis-ponizan). Javqaju se i pod imenom patarena (odrpanaca).
Varijacije ove jeresi naleze se i u Wema~koj.
Geneza katara dovodi se u vezu sa sektama poniklim na Bliskom Istoku, koje se zatim prenose preko Balkana u centralnu i
zapadnu Evropu. Uop{te ~itava ova rijeka jeresi ima izvori{te
u u~ewu manihijaca. To je u~ewe o stalnoj borbi dobra i zla, svjetlosti i tame. Ovo u~ewe usvaja vizantijska sekta pavlikijanaca.
Wu nasilno raseqavaju u H vijeku vizantijski carevi i Crkva u
Trakiju. Tu se sjediwuju sa ve} postoje}om sektom eutuhijanaca.
Smatra se da su oni osnova kasnijeg u~ewa bogumila ili bogomila (bogu-mili). Ova jeres se brzo ra{irila po Bugarskoj, a zatim
prelazi i na Srbiju, Makedoniju i Bosnu. Uobli~ava se u~ewem
katara o odràvawu vjere u ~istoti pred Bogom. Papa je po wima
izaslanik |avola, a katolici qudi ogrezli u zabludama i porocima. Katoli~koj crkvi katari suprostavqaju svoju, sa episkopima
i |akonima. âk imaju i svoga papu. U izvorima postoje indikacije da je on ìvio u Bosni.
Kao {to katari napadaju Rimokatoli~ku Crkvu, jeresi na
Balkanu napadaju i Pravoslavnu. Poslije progona bogumila iz
Bugarske, Srbije i Makedonije, wihovo stjeci{te postaje Bosna.
Tu se u najo~iglednijem smislu na Balkanu jeres uobli~ava u vidu
tzv. Crkve Bosanske, koja odri~e lojalnost i Rimokatoli~anstvu
i Pravoslavqu. Snaàn zamah bogumilstva u Bosni, vidi se ve} u
izvorima koji su iz Nemawinog vremena, tj. vremena bana Bori}a
i Kulina. U narednih gotovo vijek i po, Crkva Bosanska u Bosni
razvi}e svoju potpunu organizaciju. Ona }e na neki na~in postati
89
zvani~na crkva prvog perioda bosanske dràve. Pape preko ugarskih kraqeva, organizuju nekoliko minijaturnih krsta{kih pohoda na Bosnu, u ciqu uni{tewa ove jeresi, koju podràvaju i bosanski feudalci. I dràva Nemawi}a je isto tako neblagonaklona
prema Crkvi Bosanskoj.
Osnova masovnosti jeresi u Evropi toga doba, pa konkretno i
na Balkanu, nije bila toliko u vjerskom u~ewu, koje je nesporno
hri{}ansko, nego u socijalnoj demagogiji pokreta~a ovih jeresi.
Ve} je nazna~eno, to je bila faza tzv. razvijenog feudalizma, gdje
su klasne suprotnosti dovedene do vrhunca, i gdje u narednih nekoliko vjekova po~iwu masovni seqa~ki ustanci u Evropi protiv
feudalaca. Feudalni sistem podupire Crkvu, kao i ona wega. Socijalna demagogija, vezana sa varijacijama hri{}anskog u~ewa,
koja nudi povratak izvornom Hri{}anstvu, kao religiji siroma{nih i potla~enih, tako nalazi veliki broj pristalica me|u kmetovima i zanatskom sloju. U Bosni wu opet iz svojih razloga prihvata feudalni sistem, jer se time osloba|a davawa poreza i ktitorstva Crkvi.78
Sve ovo dovodi do jedne velike dileme vezane za crkvenu istoriju u vrijeme Nemawe. Kako se on odnosio prema bogumilskoj jeresi? Gotovo jednu tre}inu ìtija o svome ocu Stefan Prvovjen~ani posvetio je Nemawinom odnosu prema jeresi. Scena zapo~iwe time {to jedan Nemawin vojnik pada pred wega na koqena sa
rije~ima „usudih se javiti dràvi tvojoj, da se mrska ti vjera i
prokleta jeres ve} ukorjewuje u dràvi tvojoj“. Nemawa odmah
okupqa sve{tenstvo na ~elu sa arhijerejom Jeftimijem i obra}a
mu se sa porukom „da ~uvam ovo predano mi stado, koje vidite sada, da se ne posije kukoq lukavoga i odvratnoga |avola“... U daqwem obra}awu Nemawa dva puta pomiwe „bezumnog Arija“ kao
inicijatora toga u~ewa.
Scena se daqa nastavqa pojavom jedne ène, udate za „muà od
tih krivovjernih“, a ina~e k}erke jednoga od Nemawinih velmoà. Ona se obra}a Nemawi sa rije~ima „i vidjeh gospodaru, da zaista, sluè otpadniku od slave boìje, samome sotoni.“ Ona ga
moli „porazi krstom one koji se bore s nama, da nau~e ne~astivi
neprijateqi kako je mo}na vjera tvoja, gospodine.“
Epilog ove pri~e je Nemawin obra~un sa jereticima: „A Sveti, izvedav ovu pred sabor svoj, sabran protivu te lukave jeresi,
78. A. D. Uqancov, J. A. Kosminski, O. L. Vajn{tajn, Istorija sredweg veka,
Beograd, 1950, 360-361; Sima ]irkovi}, Istorija sredwovekovne bosanske
dràve, Beograd, 1964, 50-70, 101-113.
90
izobli~i krivovjerje wihovo, i savjetova se sa svetiteqem Jeftimijem i sa ~asnim monasima, i sa velmoàma svojim, i, ni malo ne
zadocniv, posla na wih vojsku, naoruànu od slavnih svojih“...
Nemawa je likvidirao jeretike, na taj na~in: „Kao nekada prorok
Ilija, koji je ustao na bestidne jereje, i on izobli~i bezbo{tvo
wihovo, i jedne popali, druge raznim kaznama kazni, tre}e progna
iz dràve svoje, a domove wihove i sve imawe sakupiv, razda prokaènim i ubogim. U~itequ i na~elniku wihovu jezik ureza u grlu wegovu, {to ne ispovijeda Hrista, sina bo`jeg, a kwige wegove
ne~astive spali, i izagna ga“...79
Po ovom izvoru dalo bi se zakqu~iti da je to jeres u obliku
arijanstva. Nazvana je po aleksandrijskom prezviteru Ariju, koji
je umro 336. godine. Wegovo u~ewe zasniva se na tvrdwi da lica
Svete Trojice nijesu jednaka. Jedini pravi Bog je Otac, dok su Sin
i Duh samo oru|a stvarawa svijeta. Oni su sami stvoreni, i nià
su i uslovna boànstva. Ovo u~ewe je osu|eno od Hri{}anske Crkve na Prvom Vaseqenskom Saboru u Nikeji 325. godine, kada je
utvr|eno da su sva tri lica jednaka i „jedinosu{na“. Po{to je
Arije po~eo da {iri svoje u~ewe, odlu~uju}i momenat je bilo predawe Svetom Petru Aleksandrijskom (300-311), aleksandrijskom
arhiepiskopu, kome se u viziji javio Hristos, sa iscijepanom haqinom i polunag. Na pitawe Petra upu}eno Hristu ko mu je pocijepao rizu, Hristos je odgovorio da je to Arije. Ova scena je vrlo
~esta u na{em sredwovjekovnom slikarstvu.80
U pohvali Svetom Simeonu i Domentijan pomiwe Nemawin
obra~un sa jeresi „iskorijeniv{i jereti~ku i mnogoboà~ku prevaru po cijelome svome ota~astvu, tako da svi hri{}ani sluè
jednome ìvome Bogu, mali i veliki, robovi i slobodni, mladi i
stari, bogati i ubogi“... Stefan Prvovjen~ani tako|e pomiwe
uni{tewe bogumila od strane svoga oca, {aqu}i odgovor na poslanicu svoga oca, upu}enu po hilandarskom igumanu Metodiju,
gdje tvrdi da Nemawa „odagna varqivi mrak bezbo`nih jeretika,
i uni{ti wihove jeresi, i razru{i wihove `rtvenike, i sakru{i
wihove idole, i zloslavnu wihovu uspomenu sasvim istrijebi, i
slavu wihovu bez ostatka ugasi“...81
Me|u istori~arima vladaju podjele u vezi sa ovim detaqima navedenim u ìtiju. Jedan, ne mali broj, mi{qewa je da se Nemawa
uop{te nije obra~unao sa bogumilima, nego sa katolicima u svojoj
79. Kao nap. 66, str. 42-43.
80. Lazar Mirkovi}, @ivot Svetog Save i Svetog Simeona, Beograd, 1938, 240.
81. Nav. dj., 274.
91
dràvi. Iz nekih navedenih detaqa, vidi se da jeres nije bila nimalo slaba i slabo organizovana, ~im je na wu krenuo sa vojskom. Jeretici imaju svoga na~elnika, {to upu}uje da imaju razvijenu crkvenu organizaciju, pa je mogu}e da je to neko i sa zvawem episkopa.
Jeretici imaju domove i imawa, {to opet upu}uje da se mo`da radi
i o jednom broju feudalaca. Buni ~iwenica u vezi kwiga ne~astivih koje se spaquju. Op{te je poznato, da su jeresi imale malo ili
nimalo crkvenih kwiga u kojima bi razvijale svoje u~ewe.
Kako je ve} re~eno, niz istori~ara i istori~ara kwièvnosti mi{qewa je da se radi o obra~unu sa katolicima. Tako Dimitrije Bogdanovi} pi{e: „Mora se, me|utim, oprezno primetiti da
tekst nigde ne spomiwe bogumile. Stru~na teolo{ka analiza moè na ovom mestu mnogo pre otkriti tragove „latinske jeresi“,
dakle rimokatolicizma. Ne upu{taju}i se u raspravu ovog sloènog pitawa, napomiwemo da je kod tuma~ewa ovakvih tekstova potrebna krajwa obazrivost te da i ove „bogumilske“ interpretacije podleù ozbiqnoj reviziji.“82
Sa druge strane, ~itava grupacija istori~ara tvrdi da se o~igledno radilo o uni{tewu bogumilske jeresi. Me|u wima su najzna~ajniji: Stanoje Stanojevi}, Stojan Novakovi}, Vladimir ]orovi}, Vatroslav Jagi}, Nikola Radoj~i} itd. U ovim tvrdwama
identi~an je i Georgije Ostrogorski, a tu su i bugarski istori~ari Mihail Popruènko, Dmitar Angelov i Ivan Klin~arov. Oni
tvrde da se u Srbiju bogumilska jeres pro{irila iz Bugarske i
Makedonije.
U ovom smislu kao oblik bogumilske jeresi ra{irene po Bugarskoj, Makedoniji i Srbiji naj~e{}e se pomiwe babunstvo, ili
babuni. Stjeci{te bogumila-babuna je bila planina Babuna u Makedoniji, odakle su {irili svoju vjeru. Na tom stanovi{tu je bugarski istori~ar Ivan Klin~arov, koji tvrdi da je na ovoj planini „bilo ogwi{te bogomila“.83 Iako opet neki istori~ari spore
babunstvo kao bogumilstvo, u prilog afirmativnoj ~iwenici o
identifikaciji babuna kao bogumila, govori i jedan izvor iz
1329. godine, u kome kraq Stefan De~anski {aqe svoga sina Du{ana u borbu protiv „bezbo`nih i paganskih babuna“.84 U ~lanu
85 Zakonika cara Du{ana predvi|ene su globe i tjelesne kazne, za
onoga „ko re~e babunsku rije~“.85 Po Nikoli Radoj~i}u babuni su
82. Kao nap. 66, str. 269-270.
83. Ivan G. Kli~arov, Pop Bogomil i wegovo vrijeme, Sofija, 1947, 280 (na bugarskom jeziku).
84. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 25.
85. Stojan Novakovi}, Zakonik Stefana Du{ana cara srpskog, Beograd, 1898, 197.
92
gnosti~ka jeres.86 Sasvim je izvjesno da se ova jeres nije iskorijenila u Nemawino doba, ~im se proteè do wegovih kasnih nasqednika De~anskog i wegovog sina Du{ana.
Neki tragovi o prisustvu jeresi u Dukqi, daleko prije Nemawinog vremena, odnosno iz vremena Vladimirovog, mogu se na}i i
u gr~kom @itiju Svetog Jovana Vladimira. Tu stoji da je on „uni{tio bogomile, krivovjerne masalijane, ru{io zablude i obnovio
vjeru“.87 O ovoj Vladimirovoj aktivnosti nema pomena u drugim
izvorima, pa ni u Barskom rodoslovu. Gr~ko @itije Svetoga Jovana Vladimira nastalo je vjekovima poslije wegove smrti, pa je mogu}e da je pratilo trend raznih drugih ìtija. Sasvim je realno da
se jeres masalijanstva, kao jedna od mnogih pro{irila preko Makedonije i na Dukqu, naro~ito kada je ona postala vazalna kneèvina u Samuilovio vrijeme. Na ovom stanovi{tu je i bugarski
istori~ar Dmitar Angelov, na osnovu analize @itija Svetoga
Klimenta, koje je pisao Teofilakt Ohridski, koji pomiwe da se
po Klimentovoj smrti 916. godine me|u wegovom pastvom pojavila
„jedna zla jeres“.88 Poznato je da je aktivnost Klimenta i Nauma
od strane papstva progla{ena za jeres, pa se otuda oni sa svojim
u~enicima sklawaju u Makedoniju i Bugarsku, gdje je mogu}e da je
do{lo do anomalije wihovog u~ewa, i povezivawa sa klasi~nom
jeresi.
Pored odnosa prema bogumilskoj jeresi, za tematiku kojom se
ovaj rad bavi, od izuzetnog je zna~aja i Nemawin odnos prema Rimokatoli~koj Crkvi, a naro~ito wenim djelovima u Dukqi-Zeti.
Ovo je dakle vaàn dio izu~avawa crkvene politike Stefana
Nemawe. Po jednoj grupi izvora, Nemawa i wegov sin Stefan kasniji Prvovjen~ani, imali su skladne odnose sa Rimokatoli~kom
Crkvom. To se da opravdati ~iwenicom u op{tem sklopu doga|aja, i naravno Nemawinih dràvnih interesa. U Vizantiji je tada
bjesnio gra|anski rat izme|u dinastija Komnina i An|ela. Nemawa je bio naklowen Komninima. Vr{io je pregovore sa Fridrihom À Barbarosom o savezu protiv Isaka An|ela. Nemawina politika je bila da {to vi{e oslabi Vizantiju, da bi oja~ao svoju dràvu i pro{irio joj granice na ra~un vizantijskih posjeda.
86. Nikola Radoj~i}, O zemqi i imenu bogomila, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. ÁÀÀÀ, Beograd, 1927, 150-151.
87. Frawo Ra~ki, Borba Ju`nih Slovena za dràvnu nezavisnost, Bogomili i patareni,
Beograd, 1931, 363-364.
88. Dmitar Angelov, Bogomilstvo u Bugarskoj, Moskva, 1954, 91 (na ruskom jeziku).
93
U vrijeme kada je Nemawa pregovarao sa Fridrihom, uputio je
25. novembra 1189. godine papa Kliment ÀÀÀ jedno pismo Nemawinoj bra}i Stracimiru i Miroslavu, kojim preporu~uje novopostavqenog nadbiskupa Dubrovnika Bernarda, ~ije su se ingerencije prostirale i na srpsku oblast. Nemawin sin Stefan primio
je prijateqska pisma i legate pape Ino}entija ÀÀÀ, i u svojim pismima pozivao se na primjer svoga oca prema Rimokatoli~koj Crkvi.89 U ìtiju o svome ocu Stefan pomiwe darove Nemawine, pored ostalog i crkvi Svetog Petra i Pavla u Rimu, i Svetog Nikole u Bariju.
No, idu}i daqe u pro{lost Nemawinog vladawa, vidi se da se
on zarad svojih dràvnih interesa mije{ao u rad Rimokatoli~ke
Crkve na prostorima koje je kontrolisao. Iako izvor drugog reda, Mavro Orbin tvrdi da se Nemawa avgusta 1177. godine spustio
u @upu kod Dubrovnika i poharao je, posjekav{i mnoge vinograde.
Formalni povod ovog napada je bio sukob izme|u dubrova~kog nadbiskupa Tribunija, ina~e rodom Mle~anina, i wegovog biskupa u
Kotoru. U namjeri da slomi otpor kotorskog biskupa, Tribunije
se obratio za pomo} papi Aleksandru ÀÀÀ koji je tada boravio u Beneventu. Kotorski biskup se opet obratio za pomo} Nemawi.
Nemawa je zbog toga napao Dubrovnik, i oduzeo dubrova~kom
nadbiskupu sve ingerencije u Dukqi. Tako su oslobo|eni ingerencije dubrova~kog nadbiskupa biskupi: Budve, Kotora, Ulciwa,
Sva~a, Skadra, Drivasta, Medeona, Srbije, Bosne, Trebiwa i Zahumqa. Orbini nazna~ava da su biskupi ovih gradova i oblasti ranije bili pod ingerencijom dukqanskog nadbiskupa Ivana.90 Iz
ovih tvrdwi Orbina, zapravo se vidi istovjetnost Nemawine politike sa politikom nekada{wih Vojislavqevi}a: Mihaila i Bodina. On jednostavno nije htio da dozvoli u dràvi koju je gradio,
ingerencije drugog crkvenog centra van we.
Iz poznog perioda Nemawine vladavine, datira natpis na zapadnom dijelu crkve Svetog Luke u Kotoru. Crkva je podignuta
1195. godine kao rimokatoli~ka. Vjekovima kasnije, mleta~ke vlasti su je ustupile 1657. godine pravoslavnima, naro~ito Grbqanima koji su pobjegli ispred Turaka u Kotor. U prili~no dugom
natpisu na latinskom jeziku, pomiwu se Nemawa i wegov sin Vukan, koji je ina~e bio naklowen rimokatoli~anstvu i kasnije.
Natpis glasi: „+U ime Hrista. Godine od ovaplo}ewa gospoda na{ega Isusa Hrista, hiqadu sto devedeset pete, indikacije trina89. Kao nap. 25, str. 158.
90. Kao nap. 64, str. 18.
94
este. Ja Mavro, sin Andrije Kazafranka, zajedno sa Bonom, suprugom svojom, k}erkom priora Bazilija, gradimo crkvu u ~ast Boga
i svetoga Luke, apostola i jevan|eliste, za spas du{a na{ih i svih
vjernih Hri{}ana; za vrijeme gospodina Nemawe-velikog ùpana
i wegovog sina Vukana, kraqa Dukqe, Dalmacije, Travunije, Toplice i Hvosna. Svi koji ovo ~itate, udostojite se za nas moliti,
e da Hristos vavijek bude ìvot na{. Amin+“91
U burnim i nimalo milosrdnim vremenima sredweg vijeka, kada je na Balkanu i u Evropi, svojstveno feudalizmu, radi vlasti
udarao brat na brata, sin na oca i obrnuto, Stefan Nemawa predstavqa zaista jedan od rijetkih pozitivnih primjera, jer se svojevoqno odrekao vlasti. Taj ~in odigrao se 1196. godine u martu,
na zemaqskom saboru vlastele i sve{tenstva. Kao prvi izvor
Nemawine predaje vlasti uzima se ìtije wegovog sina Save. U
prili~no dugom obja{wewu toga ~ina, Sava navodi wegov po~etak: „A kad se navr{i 37 godina wegova vladawa“... O~ito je Sava
ovdje uzeo za po~etak Nemawinog vladawa godinu kada je on u stvari postao feudalac vazal. Kako je ve} nazna~eno, istori~ari razlikuju tri perioda Nemawine vladavine.
Ukoliko se iz ovog izvora izuzmu teolo{ki detaqi, kao i oni
koji nesumwivo imaju upotrebu u kwièvnosti, kao i apologetika, ostaje dosta i za klasi~nu istorijsku nauku. Nemawa je svakako organizovao jedan masovan sabor plemstva i sve{tenstva, u
okviru kojega su bili i ~lanovi wegove porodice. Sava o tome
biqeì: „I, tako poslav, sakupi blagorodnu djecu svoju i sve izabrane boqare svoje, male i velike.“ Evidentno je da je on tu prakti~no izvr{io retrospektivu svoje vladavine, navode}i „u po~etku na|oh upropa{}enu zemqu“, ali tokom svoje vladavine on je
pro{irio svoje teritorije „i u duìnu i u {irinu.“
Ostaje nejasno {ta je Nemawa mislio po Savinom biqeèwu,
kada je prisutne podsjetio „i nau~ih vas da se drìte pravovjerne
vjere“. Da li je na temequ utvr|ewa u Pravoslavqu, u pitawu borba protiv bogumilske jeresi, ili rimokatoli~anstva, ostaje nepoznato. Svome nasqedniku i saboru Nemawa je uputio niz savjeta.
Svakako da po pisawu Save dominiraju teolo{ki detaqi. Svoju
besjedu Nemawa je zavr{io: „Mir budi s vama, vlastelo moja i
boqari!“92
91. \or|e Stratimirovi}, Natpis na crkvi Sv. Luke u Kotoru, [ematizam pravoslavne eparhije Bokokotorske, Dubrova~ke i Spi~anske za godinu 1893, 34;
Giusepe Gelsich, Memorie storiche sulle Bocche di Cataro, Zara, 1880, 82.
92. Kao nap. 66, str. 27.
95
Na ovom saboru Nemawa je odredio i svoga nasqednika. Bio je
to wegov sin Nemawa ÀÀ, nazivan i Stefan, kasniji Prvovjen~ani.
O tome Sava pi{e: „I on, blaèni starac, po{to ih kao otac posavjetova premudrim rije~ima da prestanu s jecawem i suzama, jer je
tako bo`ja voqa bila, izabra plemenitoga i dragog sina Stefanu
Nemawu, zeta bogom vjen~anog kir-Aleksija, cara gr~kog, pa im ga
predade govore}i: „Ovoga imajte umjesto mene! Korijen blagi koji
je izi{ao iz utrobe moje. I wega posa|ujem na presto u dràvi“...
Nemawa je o~igledno ostavio udionu dràvu, u kojoj je kasniji
Stefan Prvovjen~ani samo bio u po~etku prvi od dvojice bra}e.
Sava nije presko~io ni taj detaq, pa je napisao: „I drugoga plemenitog i dragog sina, kneza Vukana, blagoslovi i postavi za velikog kneza, i dade mu dovoqno zemqe.“93 Jo{ prije zvani~ne primopredaje vlasti, Vukan se sa Nemawinim znawem titulisao kao
kraq Dioklije, {to se vidi i po ve} citiranom kotorskom zapisu. Teodosije Hilandarac tako|e biqeì predaju vlasti od strane Nemawe, istina sa ne{to mawim detaqisawem od Save, i ìtiju posve}enom Savi. On tu pi{e: „I odmah dozva sina svojega Stefana. Ovoga Stefana vrlina i vite{tva i znawa u Bogu nije sada
lako iskazati“... Po svoj prilici, Stefan je u neku ruku krunisan,
~im Teodosije kaè „~asnim krstom i polagawem obojice na glavu, blagoslovi Stefana za velikoga ùpana, za gospodara i saamodr{ca sve srpske zemqe. I svi se blagorodnici pokloni{e, prose}i mu od Boga ìvota i govore}i: „Na mnogo qeta da bude!“94
Me|u istori~arima postoji sporewe kada je Nemawa predao
vlast? Sava u ìtiju svoga oca pi{e: „Razdav sve imawe svoje ubogima, izi|e iz dràve svoje i djece svoje i podru`ja svojega, Bogom
danoga prvoga vijenca, jer on ne bude u~esnik drugoga braka, i u~ini sebe udioni~arem neiskazanoga, i ~asnog, i svetoan|eoskog, i
apostolskog lika, maloga i velikog. I dano mu bi ime gospodin
Simeon, mjeseca marta 25. na sveto Blagovje{tewe, godine 1195.“95
Iz ovog izvora jasno se vidi, da je ovo datum Nemawinog primawa
mona{kog ~ina. Kada se datumski odrào sabor koji on pomiwe,
Sava ne kaè. Mogu}e je da se istog dana na saboru i odrekao vlasti i zakalu|erio. Druga dva ìtija Nemawina, u autorstvu sina
Stefana Prvovjen~anog i Domentijana, ne samo da uop{te ne pomiwu sabor na kome se Nemawa odrekao vlasti, nego i datum.
93. Nav. dj., 26.
94. Nav. dj., 87-88.
95. Nav. dj., 28.
96
Teodosije Hilandarac nudi u @itiju Svetog Save tako|e prili~no op{iran opis Nemawinog odricawa svjetovne vlasti. Sazivawe sabora on opisuje ovako: „I odmah napi{e zapovijesti, i
iza|u po svoj vlasti dràve wegove, sazivaju}i ipate i vojvode, tisu}nike i satnike, i ostale blagorodnike, i male s velikim, ozna~iv{i naro~iti dan sabora, i zapovijedaju}i da niko ne moè izostati“... Detaqno je opisan i po~etak sabora i wegov rad: „I, kad
do|e odre|eni dan, dolaàhu i blagorodnici, sa svih strana sabrani, i kad se steko{e svi toga dana, kao na neki neiskazano veliki sajam“...96 I ovdje nema bilo kakvog pomena datuma. Ve} je nazna~eno, me|u istori~arima postoji podjela u datirawu predaje
Nemawine vlasti. Tako npr. Vladimir ]orovi} operi{e sa datumom iskazanim od Save. \oko Slijep~evi} uop{te izbjegava da se
izjasni po ovom pitawu, jednostavno ga preska~e. Konstantin Jire~ek navodi mart 1196. godine, a Sima ]irkovi} samo proqe}e
1196. godine, dok Mihailo Dini} samo uzima 1196. godinu.
Nemawino zamona{ewe pratila je i wegova èna Ana. O wenoj sudbini ima malo podataka. Sava samo biqeì: „U isti dan i
bogodano mu podru`je, pre|e gospo|a sve srpske zemqe, Ana, i ona
primi ovaj sveti lik. I dano joj bi ime gospo|a Anastasija. Kad je
ovo sve bilo svr{eno, otac na{ gospodin do|e u na{ manastir, koji i sazida, Svetu Bogorodicu, dobrotvorku, a gospo|a Anastasija
otide svetoj Bogorodici u Rasu.“97 Teodosije Hilandarac nudi ne{to {iru verziju Nemawinog i Aniniog zamona{ewa. Iz ovog
Savinog biqeèwa vidi se samo kako se izvr{ilo mona{ewe Nemawe i Ane, ali gdje samo se naslu}uje? U Teodosijevoj verziji to
je bila Studenica, Nemawina zadu`bina: „Kad su sjutradan iza{li, otido{e u manastir presvete Bogorodice, koji je od samog
Nemawe sazidan u mjestu zvanom Studenica, i tu, pokloniv se pred
svetim dverima svetoga oltara, dade svoje zavjete Gospodu.“
Nemawu i Anu zamona{io je episkop Kalinik, te Nemawa „nazvan bi Simeon monah“. Anino zamona{ewe opisuje: „Tako isto i
podru`je wegovo blago~estiva Ana primi od istoga episkopa svetoga Kalinika an|eoski i ino~ki lik, mjesto Ana nazva se Anastasija monahiwa, koja, sabrav{i zbor crnorizica, provo|a{e u
postovima i molitvama Bogu.” Aninu sudbinu Teodosije daqe ne
prati, a Simeon je ostao u Studenici. Na osnovu Teodosijevog
pisawa, dalo bi se zakqu~iti da je Anastazija osnovala ènski
manastir.98
96. Nav. dj., 114.
97. Isto.
98. Nav. dj., 88.
97
Daqi Simeonov ìvotni i mona{ki put najboqe je opisan o
ìtijima o wemu, tj. bilo da se radi o ìtijima posve}enim direktno wemu, ili wegovom sinu Savi. Simeonova prepiska sa sinom Savom uticala je na wega da ode iz Studenice na Svetu Goru.
O Simeonovom odlasku na Svetu Goru Sava pi{e: „Zbog toga blaèni otac gospodin Simeon zaèqe i}i na Svetu Goru“... Sava
precizno navodi datume Simeonovog odlaska iz Srbije, kao i dolaska na Svetu Goru. Poslije sastanka sa vlastelom i sve{tenstvom, i sinom Stefanom: „I, dav im opet drugi blagoslov, otide
odatle u Svetu Goru, mjeseca oktobra 8, godine 1197“... O momentu
wegovog dolaska Sava navodi: „I on, Blaèni, do|e u Svetu Goru
mjeseca novembra, 2. dan. Bogonosni i pre~asni oci, koji ìvqahu
u Svetoj Gori, primi{e ga s rado{}u i s po~a{}u velikom. Useli
se najprije u Vatoped manastir“...99
Teodosije Hilandarac ne operi{e sa datumima Simeonovog
odlaska i dolaska na Svetu Goru. On opisuje kako je Simeon oti{ao, i odnio blago za davawe manastirima. Ispra}en je bio od
vlastele i sina Stefana „do gr~ke me|e“, tj. do granica Vizantije. Potom „stigav{i u Svetu Goru Aton, u|o{e u manastir Vatoped, od igumana i bra}e do~ekani i ~asno primani.“100 Poslije boravka u Vatopedu, i obilaska okolnih manastira, Simeon i Nemawa su do{li na ideju da naprave poseban manastir. Zbog toga je
Sava po{ao u prestonicu Vizantije Carigrad, kod cara Aleksija
ÀÀÀ. On je ina~e bio tast Savinog brata Stefana. Darovna poveqa
(hrisovuqa)na srpskom jeziku, vodila je manastir Hilandar kao
carski. Obuhvatala je skromu imovinu, tj. nekoliko sela u okolini Prizrena, koja su bila na vizantijskoj teritoriji, kao i nekoliko vla{kih sela u okolini dana{we Podgorice.101 Stefan, kasniji Prvovjen~ani dao je prilog za zidawe crkve posve}ene Blagovijestima, kao i stanova za monahe, zidove i kula oko manastira.102 Sava o ~itavom ovom postupku konstatuje „zaèqe na}i mjesto spasewa svima koji dolaze odasvud, i isprosi u cara, kirAlekse, prijateqa svoga, mjesto pusto radi podizawa manastira u
Svetoj Gori.“103 Izbor samog mjesta Sava je opisao ovako: „Jer
izi|e iz ota~astva svoga u svetu onu livadu, tj. u Svetu Goru, i na99. Nav. dj., 29.
100. Kao nap. 98.
101. Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii, Wiennae, 1858, 62-89.
102. Aleksandar Solovjev, Hilandarska poveqa velikog ùpana Stefana (Prvoven~anog) iz god. 1200-1202, Prilozi KJIF, Á, Beograd, 1925, 62-89.
103. Kao nap. 66, str. 118.
98
|e nekada{wi manastir, tj. Mileje, Vavedewa svete i preslavne
vladi~ice Bogorodice razvaqen odasvud od bezbo`nih ratnika. I
drugi boqi podiè i primi, i potrudi starost svoju“... Daqe Sava Navodi da je Simeon sakupio dosta monaha, i postavio izvjesnog Metodija za igumana. Po Savi Simeon je u novosagra|enom
manastiru proveo osam mjeseci, a u isto vrijeme je po Svetoj Gori
obilazio i druge manastire i „darovao ih preizobilno milostiwe na pomen sebi i nasqednicima svojim.“104
Teodosije Hilandarac nudi {iru pri~u o podizawu Hilandara, u odnosu na Savinu, {to je sasvim razumqivo, jer je wegovo djelo mnogo ve}e. Lokaciju za podizawe manastira on opisuje ovako:
„Pri ulazu u Svetu Goru, u mjestu zvanom Prosfora, bio je manastir koji je od po~etka imao crkvu Svetoga Simeona Bogomprimca. Ovaj je, dakle, bio razoren od najezde gusarske, a crkva zbog
krajwe zapu{tenosti bila pala. O tom iguman Vatopeda i bra}a
pomenu pre~asnima, a ovi, odu{eviv{i se tim mnogo, dado{e mnogo zlata, jer im mnogo dono{ahu od samodr`ca Stefana.”
O samoj gradwi zabiqeèno je: „Oni odmah podigo{e crkvu, i
ukrasi{e qepotom svakom, i sazida{e veliki pirg koji i do sad
stoji, i gradom ogradi{e, pa predado{e Vatopedu pre~istoj Bogomateri. Sazida{e unutra mnoge palate dvospratne i trospratne,
neke u ime oca neke u ime sina, posadi{e i mnoge vinograde, trpezariju pro{iri{e i ispisa{e, i metohije, isprosiv{i od cara
Aleksija, koji tada upravqa{e skiptrom gr~kim, priloì{e Vatopedu.“105
Me|u istori~arima vlada velika podjela o godini smrti Stefana Nemawe, tj. Simeona. Sam Sava je o vremenu Simeonovog boravka na Svetoj Gori konstatovao: „I provede sa mnom pre~asni
otac na{ u Gori Svetoj godinu i pet mjeseci.“106 Simeonovu bolest Sava datira: „I sedmi dan mjeseca februara po~e ne{to malo da pobolijeva ~asna starost wegova.“107 Daqe Sava nastavqa sa
dirqivim scenama Simeonovog bolovawa, i wegovog wegovawa,
punim religioznih scena. Okon~awe Simeonovog ìvota on po~iwe: „U 22. dan toga mjeseca vidjeh ga da se sprema na odlazak i rekoh mu“... Po Savi, Simeon je umro u toku no}i, tog datuma na naredni 23. februara: „A kad nasta no}, svi se oprosti{e i blago104. Nav. dj., 30.
105. Nav. dj., 91.
106. Nav. dj., 118.
107. Nav. dj., 30.
99
slovi{e u wega... I, to rekav, odmah ispusti preboànstveni duh
svoj u snu u Gospodu.
A ja, pav na lice wegovo, plakah gorko za dugo ~asova, i ustav
zahvaliv Bogu {to sam vidio takvu smrt ovoga pre~asnog muà.“108
Upravo navo|ewe 22. februara od strane Save, u tekstu izme|u datuma pobolijevawa Simeonovog, nazna~enog na 7. februar buni
mnoge istori~are i analiti~are. Sava je precizan i u godinama
Nemawine vladavine, i u godinama wegovog mona{tva, i u datumu
wegovog upokojeewa, kada navodi“I probavi opet na vladi 37 godina, a tada pak primi an|eoski lik, i poìvje u tome liku 3 godine, i cio wegov ìvot bi 86 godina. Prestavi se blaèni otac
i ktitor gospodin Simeon godine 1200, mjeseca februara u 13-i
dan preseli se u vje~no blaènstvo.“109
Iako se ovaj datum uzima kao zvani~an datum Simeonovog upokojewa, kako je ve} nazna~eno, u istorijskoj nauci vo|ene su ~itave polemike o na~inu Nemawinog kr{tewa, zatim godini wegovog ro|ewa, wegove starosti prilikom upokojewa, i kona~no godine. Qubomir Kova~evi} tvrdi da se Nemawa rodio 1123. godine, a
ne 1113. godine, te da je Leontije miropomazao Nemawu 1125. ili
1126. godine. Isto tvrdi i Ilarion Ruvarac. Na potpuno jasnom
stanovi{tu Nemawinog dvojnog kr{tewa bili su: Dragutin Anastasijevi}, Konstantin Jire~ek, Vladimir ]orovi} i \or|e Radoji~i}. Qubomir Stojanovi} misli da se Nemawa rodio u periodu 1128-1130. godine. Dragutin Anastasijevi} i Ferdo [i{i} datiraju 1132. godinu, a Stanoje Stanojevi} 1134. Jedan broj navedenih istori~ara je mi{qewa, da Sava u potpunosti nije ni napisao
ìtije Svetog Simeona. Idu}i uzro~no posqedi~nom relacijom,
na osnovu ovoga name}e se i godina Simeonovog upokojewa. Ona
ide od 1199. do 1200. U svakom slu~aju, Hilandarski tipik kao godinu i ta~an datum Simeonovog upokojewa uzima 13. februar 1200.
godine.110 Kako ova tematika direktno nije vezana za uì predmet
ovog rada, to vi{e ne}e ni biti razmatrana.
Kona~no, name}e se i pitawe vremena prenosa Simeonovih posmrtnih ostataka u Srbiju. U ìtiju Sava dosta precizno, iako sa
odre|enim stepenom apologetike, pomiwe taj postupak. Uop{te,
108. Nav. dj., 32-33.
109. Nav. dj., 35.
110. Ilarion Ruvarac, Ra{ki episkopi i mitropoliti, Glas SKA, Beograd,
1901; Miodrag Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredweg veka,
Hri{}ansko delo, sv. ÀÀÀ, Skopqe, 1937; Dragutin Anastasijevi}, Jo{ o godini smrti Nemawine, Glas SKA, Beograd, 1913.
100
nedugo po Simeonovom upokojewu, do{lo je do krupnih promjena
na Balkanu. Krsta{i-katolici napali su na Vizantiju i osvojili
wen znatan dio, proglasiv{i je pod patronatom papa za jereti~ku
dràvu, jer je Rimokatoli~anstvo Pravoslavqe posmatralo kao
jeres. Stoga je ovaj pohod tretiran kao krsta{ki rat. Na teritoriji Vizantije ubrzo je obrazovano nekoliko krsta{kih dràva,
od kojih je najzna~ajnija bila Latinsko Carstvo.
Sava precizno datira vrijeme prenosa Simeonovih posmrtnih
ostataka: „I kad provedoh tu osam godina, nastado{e mnogi meteì na toj strani, jer do|o{e Latini i zauze{e Carigrad, pre|a{wu gr~ku zemqu, pa i do danas ostado{e“... îtav postupak oko
prenosa posmrtnih ostataka, iniciran je po Savi od wegova dva
brata: Stefana Nemawe (tj. Stefana kasnijeg Provjen~anog) i
Vukana, koji mu pi{u: „Uzmi ~asne mo}i gospodina nam Simeona
i donesi nam ga ovamo da se blagoslov wegov pokaè ispuwen na
nama.” Potom je Sava otvorio Simeonov grob, i na{ao „tijelo
wegovo cijelo i nepovrije|eno, iako je bio tu u grobu osam godina. Jer tako dolikuje onima koji su Bogu ugodili“...
Da je prilikom prenosa Simeonovih posmrtnih ostataka od
strane Save bilo dosta te{ko}a, svjedo~i i sam Sava, kada navodi:
„I, uzev ~asne mo}i wegove, krenuh se na put, iako je mnogo meteà bilo u tim stranama, s bo`jom pomo}u i presvete vladi~ice
Bogorodice... pro|oh ono {to se kaè kroz ogaw i vodu cio i sa~uvan i ni~im nepovrije|en.“ Slobodno re~eno, po prispije}u u
Srbiju, Simeonovi posmrtni ostaci do~ekani su na najsve~aniji
na~in, i od najvi{ih dràvnih i crkvenih velikodostojnika, predvo|enih Stefanom i Vukanom. îtav epilog postupka Sava je opisao: „I poloì{e ga s velikom po~a{}u u svetoj ovoj crkvi, u odre|eni mu grob, koji Blaèni u po~etku sam sebi bje{e na~inio.
A ovo je bilo mjeseca februara, u 19. dan.“111 Stoga se ovo Savino
datirawe moè uzeti kao jedini siguran izvor, kada je i kako
obavqen prenos posmrtnih ostataka Simeonovih. Uzev{i navedeno u obzir, prenos je izvr{en 1208. godine. Istina Sava ne datira
kada je grob otvoren, ni koliko mu je trebalo da ostatke prenese,
ali precizno odre|uje dan i mjesec.
I Domentijan ima uglavnom istu verziju prenosa Simeonovih
posmrtnih ostataka, mada ne{to {turiju, i datumski prili~no
neodre|enu. Da je Simeon jo{ za ìvota jasno odredio svoju zadu`binu manastir Studenicu za grob, potvr|uje i Teodosije Hilandarac. U momentima kad je umirao, on je Savi predo~io: „Ako Bo111. Kao nap. 66, str. 34.
101
gu vremenom bude po voqi, sakupiv gre{ne moje kosti bijednoga
tijela, prenije}e{ ih u zemqu mojih qudi, i poloì}e{ ih u crkvu koju sam sazidao u mjestu zvanom Studenici, u manastiru presvete Bogorodice.“112
7. Osvrt na ìvot i crkveno djelo Save Nemawi}a
Sava Nemawi} nesumwivo predstavqa kamen me|a{ u istoriji Srpske Crkve, ili {ire srpskog Hri{}anstva. Slobodno se moè re}i, da se u periodizaciji srpske crkvenosti i uop{te Hri{}anstva, vrijeme moè podijeliti do Save i od Save. Kao {to
wegov ìvot i crkveno djelo mogu biti kamen me|a{, ili raskrsnica crkvenih tokova, on i wegovo djelo se u drugoj varijanti mogu uzeti i kao polazi{te. Nesumwivo, djelo Save Nemawi}a naslawa se na dràvno djelo wegovog velikog oca Stefana Nemawe.
Bilo je srpskih dràva kod Srba i prije wega, bilo je i jedno
Kraqevstvo: dukqansko-zetsko. Sve je to bilo me|utim kratkog
daha i zamaha, i bez dubqe dràvotvorne ideje u etni~kom smislu.
I raniji ra{ki i dukqansko-zetski vladari su istina imali odre|ene dràvne vizije. Oni su me|utim vi{e polazili sa stanovi{ta razmi{qawa vladara toliko svojstvenog feudalizmu:osvojiti {to ve}u teritoriju, i ubirati prihode sa wom, pa ma se sukobilo i sa najro|enijima.
Istina, ni u ~itavom periodu nemawi}ke sredwovjekovne istorije, nije bilo mnogo bratske romantike, ali je uvijek bila jasno
izraèna, bar sa toga pogleda i stanovi{ta feudalnog vremena,
etni~ka svijest i glavni dràvotvorni pravac u tom smislu. To se
ru{i sa Du{anom, koji na u{trb velike dràvne teritoriju koju
stvara, potiskuje tu karakteristiku. Gube}i to etni~ko jezgro, pa
moè se re}i i crkveno-etni~ko jezgro, mije{awem sa Grcima, ve}
za vrijeme wegovog prvog nasqednika dràva se rasipa, i nestaje
pod udarom Osmanlija. Bez djela Nemawinog nemogu}e je i djelo
Savino. No, sa druge strane, bez Savinog crkvenog djela, i Nemawino dràvno djelo bilo bi li{eno druge ideje vodiqe-crkvene,
koja vrhunac doìvqava stvarawem Patrijar{ije. Tako se pokazalo, da u dugim vjekovima robovawa srpskog naroda pod Osmanlijama, on iako li{en dràve, nije izgubio identitet, zahvaquju}i
djelu i viziji Save, tj. srpskoj crkvenosti. Stoga je ona bila polazi{te za jedno novo doba.
112. Nav. dj., 97.
102
Slikovito re~eno, taman kada je srpska crkvenost dogorela,
zamijenila je srpska dràvnost po~etkom HÀH vijeka. Ona je opet,
istina u jednom dugom toku od preko vijeka, i na vi{e strana, izgradila opet tu crkvenost. Jedna bez druge nijesu mogle. Istina, u
vremenima zna~ajnog po~etka srpske dràvne i crkvene emancipacije, posqedwih decenija HÀH, i prvih decenija HH vijeka, shvatawe i procjewivawe paralela srpske dràvne i crkvene ideje i
smisla, zasnovanih Nemawom i sinom mu Savom, bile su u odre|enoj mjeri optere}ene idealisti~kim romantizmom, i nau~nom nekriti~no{}u ve}ine istori~ara. Ipak, kad se ta naslaga skloni,
Nemawino i Savino djelo, ostaju nepobitni, i imaju nesporne
vrijednosti. Bez wih, srpski narod na bespu}ima vjekova istorije, izgubio bi svoj smisao i identitet, i ko zna da li bi ga danas, i
kakvog bilo?
a) Osvrt na ìvot Save Nemawi}a
Izvori o ìvotu Save Nemawi}a mogu se podijeliti u dvije
osnovne grupe. Prvu ~ine ìtija posve}ena samom Savi, ili
wegovom ocu Nemawi (Simeonu). Drugu ~ine klasi~ni izvori dokumentovanog tipa. @itija mnogo zna~ajnije rekonstrui{u sam
Savin ìvot, a u zna~ajnoj mjeri i wegovu crkvenu misiju. Stoga
se obje ove tematike smatraju potpuno istraènim. Savinim ìvotom i djelom, srpska istoriografija se po~iwe intenzivno baviti ve} sa po~ecima srpske dràvne emancipacije u HÀH vijeku.
Detaqi se mogu na}i i u vremenu prije ovoga vijeka, pa i u Crnoj
Gori.
Sava je ro|en oko 1173. godine. Svjetovno ime mu je bilo Rastko. Ro|en je kao najmla|e dijete Nemawe i Ane, i to dugo po ro|ewu starijih. O tome Teodosije Hilandarac kaè: „Mnogo vremena pro|e i ne rodi vi{e pomenuta blago~estiva Ana, jer je zakqu~a Bog kao nekada Liju Jakovqevu, da ona koja je ra|ala pre|e
ne rodi na vrijeme, zbog ~ega ju je wen mu` ukoravao i vrije|ao.
Zbog toga bijahu oboje u tuzi i àlosti, jer im du{e mnogo èqa{e da doìve jo{ jedno dijete.“ Nemawa i Ana molili su se Bogu, da im podari mu{ko dijete. Kona~no: „I tako zatrudwe sinklitika, i, kad se pribliìo dan, rodi mu{ko dijete kako su prosili u molitvama.“ Dijete je kr{teno „i dado{e mu ime Rastko“.
Budu}i dijete vladaoca, uz to i najmla|e, Rastko je bio maèn
i paèn, {to i Teodisije zapaà, kada tvrdi: „Roditeqi wegovi,
imaju}i natrprirodnu, bezmjernu qubav prema wemu, uvijek gledahu na w s nenasitom du{om“... Stoga je bilo sasvim realno da je
Rastko dobio dobro obrazovawe, a i da je pokazivao izvanredni
103
talenat i voqu za u~ewe: „A i dijete bija{e blagoobrazno, i veselo du{om, i u u~ewu napredno, da se divqahu razumu u djetiwem uzrastu, da svi govorahu: „Ovo }e dijete biti neko novo znamewe.“
Po onda{wem feudalnom obi~aju, kada je napunio petnaestu
godinu, roditeqi su mu dali dio dràvne teritorije. Uop{te, to
je bio obi~aj i praksa toga doba, kada je vladar bio prvi me|u jednakima, a dràve prakti~no udione dràve. Me|utim, Rastko je
vanredno pokazivao ne samo èqu za u~ewem, nego i preferirao
duhovnom opredjeqewu. Stoga Domentijan tvrdi: „A mladi}, okusiv od razuma boànstvenih svetih kwiga, ~e{}e ih pro~itava{e,
i odatle prima{e po~etak premudrosti... ne lijewa{e se u crkvi
cijele slu`be stajati, qubqa{e post“...
Kada je napunio sedamnaest godina, roditeqi su mu savjetovali da se oèni. Me|utim Rastko je to izbjegavao. Slu{ao je pri~e
o Svetoj Atonskoj Gori, i wenim monasima. Na Nemawinom dvoru
obrela se grupa monaha iz Svete Gore. O~igledno je konkretno za
odlazak na Svetu Goru Rastka zainteresovao jedan od wih, ina~e
Rus. Da bi prevario roditeqe, on je od wih zatraìo blagoslov,
da ode u lov na jelene u planinu. Me|utim, Rastko se obreo na Svetoj Gori. Saznav{i to, roditeqi su poslali jednog velmoù da ga
vrati. Kada je ta grupa na ~elu sa velmoòm Rastka prona{la na
Svetoj Gori, on ih je prevario, i dok su spavali primio mona{ki
postrig.
Istori~ari smatraju da se Rastko zamona{io u osamnaestoj godini, tj. 1191. godine. Stoga se u izvorima Domentijana i Teodosija, naslu}uju ne samo poku{aji Rastkovih roditeqa da ga vrate ku}i, nego i ~ak da ovo zamona{ewe proglase nevaè}im, a na osnovu crkvenih kanona. Naime, isku{enik je mogao postati dje~ak i
od deset godina, ali monah ne prije 19-20 godine. U svom djelu „Pravoslavno crkveno pravo“ poznati srpski kanonist, ina~e episkop
dalmatinski Nikodim Mila{ biqeì: „Kad je doti~no lice primqeno u manastir, ono moè odmah po~eti period odnosnog isku{ewa, i kad navr{i isku{ewe, a tada mu je ve} devetnaest ili dvadeset godina, moè tada biti udostojen odjejanija rasi, i dakle postati rasofornim kalu|erom, ako mu wegov duhovnik izda za to
propisanu svedoxbu. Polagawe kalu|erskih zavjeta mora kasnije
biti, i to, za kalu|ere... kada im je dvadest pet godina, a za kalu|erice kada im je ~etrdeset godina.“113
O~igledno da se rusko bratstvo manastira Svetog Pantaleimona nije dràlo ovih propisa. Moè se re}i, da je wih na neki
113. Nikodim Mila{, Pravoslavno crkveno pravo, Beograd, 1926, 702.
104
na~in impresioniralo, da tako jednu visoku li~nost iz vladarske
ku}e zamona{e. Uz to Nemawin izaslanik sa pratwom je pokazao
veliku odlu~nost da Rastka vrati ku}i. Sa druge strane, i potreba svega jedne godine do uvaèwa crkvenih kanona, uticala je na
ovu odluku bratstva.
Sava je na Svetoj Gori ostao {esnaest godina. Po dolasku na
Svetu Goru wegovog oca Simeona, kod wih se ra|a misao o podizawu srpskog manastira. Kako je ve} nazna~eno, to je bio Hilandar.
Zavr{en je u junu 1199. godine, {to zna~i nekih osam mjeseci prije Simeonovog upokojewa. Po svoj prilici, u momentu Simeonovog
upokojewa, u Hilandaru je za svetogorske prilike bio prili~no
skroman broj monaha, wih petnaest. Ubrzo je Sava oformio impozantnu mona{ku grupu u manastiru, tj. oko 200 monaha. O tome on
biqeì: „A kad blaèni otac na{ pre|e u vje~ni pokoj, ostaviv
meni gre{nom zavjetom manastir u nekom malom broju, iz koga mi
otide neki pre~asni mu`, po imenu Metodije, ostaviv me sampetnaestoga, te me obuze velika tuga i bojazan, jedno od pustiwe, a
drugo od straha od bezbo`nih razbojnika. Ali je qubav Bogomatere i nastavnice na{e htjela, i svetim molitvama gospodina Simeona, da se taj hram od neznatnoga i malog pretvori u veli~anstvenu pojavu. I sakupih poslije maloga vremena bratstva dvije stotine, i za sve se postarah {ta je za potrebu manastirsku.“114
Hilandar se sa vremenom, jo{ za Save pro{irio na grupu manastira, sa impozantnom imovinom, tako da se o wemu ubudu}e moè govoriti kao o dràvi u dràvi. Jo{ u Savinom vremenu on je
narastao na ~etrnaest manastira. Dva vijeka kasnije Hilandar je
imao trideset metoha sa 360 sela.115 U vremenu dovr{ewa Hilandara Sava je imao dvadeset i {est godina. Ra~una se da je ve} te godine napisao Hilandarski i Korejski tipik. Hilandarski tipik
je prerada tipika manastira Svete Bogorodice-Dobro~initeqke
iz Carigrada, ~iji su znatni ktitori bili Simeon i Sava. Ubrzo
po u~vr{}ivawu Hilandara, Sava se povla~i u svoju isposnicu u
Kareji.
Savini biografi, tj. pisci ìtija, jer se su{tinski sredwovjekovne biografije i ìtija razlikuju kao izvori, ali i vrlo ~esto mije{aju, Domentijan i Teodosije, imaju u pojedinostima razli~ite verzije o Savinom mona{kom napredovawu. Po Teodosiju,
114. Kao nap. 66, 33-34.
115. Radoslav Gruji}, Topografija hilandarskih metoha u solunskoj i strumi~koj oblasti od HÀÀ do HÁ veka, Zbornik radova posve}en Jovanu Cviji}u, Beograd, 1924, 518.
105
Sava je oti{ao u Solun, radi nekih poslova oko svoga manastira.
Tu je dobio zvawe arhimandrita od mitropolita i episkopa, sa
blagoslovom da nosi nabedrenicu kada sluì liturgiju. Domentijan pro{iruje, i navodi satvorewe i davawe no{ewa nabedrenice
i narukvice. Nabedrenik i narukvice su po obi~aju Gr~ke Crkve
samo potvrda ~ina arhijereja, a arhimandrit titula, koja je su{tinski zna~ila kandidata za episkopa.116
b) Rad Save Nemawi}a na stvarawu autokefalne Srpske Crkve
Stefan Nemawa je nesumwivo udario temeqe jednoj sna`noj i
etni~ki kompaktnoj dràvi, na ~ije se ostvarewe u eri sredweg
vijeka dugo ~ekalo kod Srba. Kako je ve} nazna~eno, raniji poku{aji u Ra{koj i Dukqi bili su kratkog daha. Kasniji uspon nemawi}ke dràve, predstavqa u stvari samo nadogradwu Nemawinog
djela, sa mawom ili ve}om nesporno{}u wegovih nasqednika. Iako je stvorio sna`nu dràvu u konkretnom smislu, Nemawa nije
stigao da je potpuno uobli~i, u smislu wenog potpunog dràvnopravnog suvereniteta, sa stanovi{ta onda{wih sredwovjekovnih
mjerila. Kao i kod Vojislavqevi}a, i u wegovoj dràvi, sa wenom
emancipacijom, nametnulo se i pitawe wene crkvene emancipacije. Bez we, wen suverenitet ne bi bio u potpunosti zaokruèn, a
wena teritorija u tom smislu, stalno je bila otvorena za mije{awe drugih dràva preko crkvenih pitawa u Srbiji.
Oba ova pitawa bi}e rije{ena ve} za vrijeme prvih Nemawinih nasqednika, iako ne bez pote{ko}a. Pote{ko}e }e poja~ati i
op{ta situacija na Balkanu. Koriste}i dinasti~ke sukobe u Vizantiji, poslije vi{e uzastopnih napada na wene posjede na Balkanu, krsta{i-katolici su kona~no u aprilu 1204. godine osvojili prestonicu Vizantije-Carigrad. Ipak, dràvni kontinuitet
Vizantije i daqe je opstao. On se ogledao u tri dràve:despotat u
Epiru pod dinastijom An|ela, carstvo u Nikeji pod Teodorom À
Laskarisom, i u Trapezuntu pod dinastijom Komnina.
Koriste}i udare krsta{a, i neki bugarski velikodostojnici
su nastojali da se okoriste. Poslije niza unutar bugarskih sukoba, istakao se kao vladar Kalojan, ili jo{ nazvan „lijepi Jovan“,
koji je poslije duè korespodencije sa papom Ino}entijem ÀÀÀ,
uspio za sebe da izdejstvuje kraqevsku krunu. Papin delegat ga je
proglasio za kraqa u Trnovu u novembru 1204. godine. Ve} sa pr116. Vlajko Vlahovi}, Liturgi~ki materijal u starim srpskim biografijama
HÀÀÀ veka, Bogoslovqe, god. ÁÀÀ, 1932, 234.
106
vim Kalojanovim kontaktima sa papom, istim primjerom kre}e i
Stefan Nemawi}, i to jo{ za posqedwe godine Simeonovog ìvota. On je jo{ 1199. godine omogu}io jedan regionalni sabor katoli~kog sve{tenstva u Baru, na teritoriji wegovog brata Vukana.
Prvi, veoma ozbiqan Stefanov poku{aj kolaboracije sa papom, u ciqu dobijawa kraqevske krune, poklapa se sa Kalojanovim.
Papa Ino}entije ÀÀÀ je ~ak imenovao za svoga delegata za Stefanovo krunisawe biskupa Albana iz Lacija. Me|utim, sve je to onemogu}io ugarski kraq Imre, kojem nije odgovarala jo{ jedna kraqevina na wegovim granicama. Po svoj prilici, u ometawe Stefanovog krunisawa upleo se i wegov brat Vukan, koji je jo{ u doba
Nemawine vladavine dobio Dukqu na upravu, i koji se titulisao
kao kraq, povode}i se za nekada{wim nasqedstvom zvawa kraqevine Vojislavqevi}a. Ubrzo je do{lo i do sukoba bugarskog vladara Kalojana sa ma|arskim kraqem Imreom, oko vizantijskih posjeda. U ovaj sukob na strani Imrea ukqu~io se Vukan, sa nadom da }e
u potpunosti preuzeti sve posjede svoga oca. Uspio je 1202. godine
da protjera Stefana. Stefan je potraìo pomo} od Kalojana, te je
1203. godine uspio da se vrati na presto. Ubrzo su i Ugarsku potresle unutra{we borbe, te je Imre umro 1204. godine.117
Gra|anski rat me|u dva Nemawina starija sina bio je u punom
jeku. To svjedo~i i ve} pomiwani vizantijski istori~ar Nikita
Honijat, koji je naveo: „Me|utim, ni ovi Nemawini sinovi ne istraja{e u bratskim odnosima do kraja nego zarativ{i jedan protiv drugoga stupi{e u kolo onih za koje maloprije rekosmo da su
zbog vlastoqubqa i pokvarene prirode zaboravili svoju krvnu vezu. Pokazav{i se ja~im, Vukan otjera Stefana sa vlasti i iz otaxbine.“118 Poslije Stefanovog protjerivawa, Vukan je dao potpuno
odrije{ene ruke rimskoj Crkvi. Kraq Imre je traìo od pape
Ino}entija da proglasi Vukana za kraqa. U tom smislu, papa je u
martu 1203. godine pravio planove da po{aqe jednog biskupa sa
teritorije Ugarske, da bi ovaj na Vukanovoj teritoriji vlastelu
i sve{tenstvo li{io zakletve carigradskom patrijarhu. Do ove
misije me|utim nije do{lo. Nagli upad Bugara izbacio je uticaj
Ugara u Srbiji, i povratio Stefana u wu u qeto iste godine.
Krsta{i katolici, formirav{i na teritoriji Vizantije tzv.
Latinsko Carstvo, ~ak su poku{ali i da fingiraju zna~ewe i formu nekada{wih carigradskih patrijarha. Oni ustoli~avaju tzv.
latinske patrijarhe. Prvi od wih bio je Mle~anin Tomazo Maro117. Kao nap. 25, str. 162-164.
118. Kao nap. 72, str. 166.
107
zini. Godine 1207, na tajanstven na~in umro je Kalojan prilikom
opsade Soluna. Wegova smrt dovela je do gra|anskog rata u Bugarskoj. Me|utim, donekle je olak{ala poloàj Srbije. Prvi razlog
Savinog povratka, bio je direktna posqedica latinskog uticaja u
Carigradu. Hilandar je stavqen pod jurisdikciju jednog od katoli~kih biskupa 1205. godine. Drugi razlog bio je spre~avawe sukoba Stefana i Vukana. Savin povratak u Srbiju zna~io je mnogo.
Centar duhovnog ìvota postaje opet manastir Studenica.
No, i pored toga, Sava nije mogao odvratiti Stefana od pribliàvawa papi. Sve to imalo je vrhunac u dobijawu kraqevskih
znaka od strane pape Honorija ÀÀÀ. Papski legat do{ao je u Srbiju i krunisao Stefana, sa zvawem „Stephanus, dominus Servie sive
Rasie“. Po jednoj verziji, Stefanovo pribliàvawe katoli~anstvu, bilo je pod utucajem wegove ène, koja je bila unuka mleta~kog du`da Enrika Dandola, i uop{te pod uticajem Mle~ana, koji
su kod pape lobirali za Stefana. Znatno ranije, Stefan se razveo
od vizantijske princeze Jevdokije. Zvani~an razlog bila je prequba. I Stefanovo krunisawe je prili~no u izvorima konfuzno
i nedore~eno, ba{ kao i ono Mihaila Vojislavqevi}a. Kao prvi
izvor Stefanovog krunisawa uzima se ve} pomiwani arhi|akon
Toma. Me|utim u zvani~nim registrima pape Honorija, nema podataka o krunisawu. U wih je une{eno jedno Stefanovo pismo od
1220. godine, u kome se on tituli{e kao kraq Srbije, Dukqe, Travunije, Dalmacije i Huma, i uvjerava papu u svoju odanost, i traì
blagoslov za svoju krunu i zemqu, i preporu~uje svoga izaslanika
episkopa Metodija.119
Po svoj prilici, ni Sava nije mogao sprije~iti Stefanovo
pribliàvawe katoli~anstvu. Sava se 1217. godine opet vratio na
Svetu Goru. Neki istori~ari vide razloge Savinog napu{tawa
Srbije, upravo zbog neslagawa sa Stefanovom prokatoli~kom politikom. Drugi opet tvrde, da je stvarni autor Stefanovog pisma
papi bio upravo Sava, i da je tada Srpska Crkva ve} izvojevala autokefalnost, ali da Sava nije èlio konfrontaciju sa papom. Godine 1219, Sava je krenuo u Nikeju u Malu Aziju, gdje je bila prestonica tzv. Nikejskog Carstva, koje je sebe smatralo dràvnopravnim nasqednikom Vizantije, a patrijarh u Nikeji nasqednikom carigradskog patrijarha. Savin odlazak u Nikeju ima potvrdu u dva osnovna izvora, ìtijima Domentijana i Teodosija.
Wihov opis motiva Savinog odlaska u Nikeju, boravka tamo, same
119. Kao nap. 25, str. 168-169.
108
pozicije cara i patrijarha, i davawa autokefalnosti Srpskoj Crkvi razlikuju se u detaqima.
U oba pomenuta ìtija nema pomena Nikeje. âk se javqa krupna gre{ka. Teodosije navodi da je Sava oti{ao u „u carski grad
Konstantinov“, {to je neta~no, jer je Konstantinopoq ili Carigrad tada bio pod vla{}u krsta{a. Vjerovatno je Teodosije poistovje}ivao Carigrad sa Nikejom u smislu zna~ewa prestonice.
Postupak Savinog zahtjeva za dobijawe arhiepiskopije, tj. autokefalnosti Srpske Crkve Domentijan opisuje ovako: „Skrbno i
pe~alno mi je, caru, jer moja zemqa nema svoga arhiepiskopa, a jo{
mnoge zemqe su okolo ota~astva mi u oblasti dràve na{e, no nijesu napredne boànstvenim ispravqewem.“120
Teodosije je po obi~aju op{irniji, i navodi: „Jedan nam je nedostatak, {to nemamo svoga arhiepiskopa da osve}uje u na{oj zemqi i da u~i o Gospodu. Toga radi molim milosr|e Va{e krotosti,
da dobijemo po molbi o ovom, da ti carstvo zapovijedi svetome ocu
vaseqenskom patrijarhu, da jednoga od bra}e moje osveti za arhiepiskopa zemqi na{oj, za osve}ewe na{e i pohvalu Va{ega blago~a{}a.“121 Sam ~in birawa srpskog arhiepiskopa je tako|e razli~it po pisawu Domentijana i Teodosija. Po kanonima, izbor se
mora vr{iti od nekoliko kandidata. U tome smislu, Domentijan
kao da smatra sasvim normalnim da to samo bude Sava. On ne opisuje sam na~in izbora, nego reakciju cara na Savino protivqewe
da on bude arhiepiskop. Car tako kaè: „Ne protivi se toliko
blagodati Svetog Duha, nije ti dostojno protiviti se Bo`joj zapovijesti“...122
Izbor arhiepiskopa je zapravo vr{en izme|u bratije koju je sa
sobom poveo Sava u Nikeju. Zbog toga Teodosije opisuje: „S rado{}u i veselom du{om ispuni}u tvoju molbu, ali ho}u da vidim koga brata kaè{, i, ako ga Bog blagovoli u du{i mojoj, re}i }u, a
takav treba da je vrlo dostojan... Oci moji a bra}a tvoja svi su ~asni i sveti, ali nijesam vrlo uvjeren da su oni dostojni tolike visine ~ina i apostolskog sjedi{ta. Tebe pak samog s Bogom izabra
du{a moja, jer se tvoj ìvot iz mladosti ne pokri mnogima od nas.“
Sava je odricao odre|ewe za arhiepiskopa, govore}i da nije dostojan toga zvawa. Poslije duèg ubje|ivawa, u kome je car pozvao
i patrijarha, Sava je kona~no pristao.123
120. Kao nap. 80, str. 114.
121. Kao nap. 66, str. 132.
122. Kao nap. 80.
123. Kao nap. 66, str. 132-133.
109
Posebno pitawe je na koji je na~in su{tinski potvr|ena autokefalnost Srpske Crkve? Domentijan je kra}i. On navodi da patrijarh dade „novoposve}enom i duhovno ro|enom sinu svome sve
potrebe wegova preosve}enoga ~ina, i svoj najpre~asniji {tap
(palicu, èzal) sa svakom boànskom vla{}u napisav{i mu svaku
zapovijest u svu vaseqenu.“ Gratka Gramata koju je Sava dobio od
patrijarha, moè se smatrati Tomosom o autokefalnosti Srpske
Crkve, jer je Sava potvr|en za „arhiepiskopa svih srpskih i pomorskih zemaqa.“ Svrhu progla{ewa Save za arhiepiskopa, i status wegove Crkve Domentijan je {ire opisao ovako „isprosi blagoslov od ~asnog patrijarha i od svega sabora vaseqenskoga, tako
da vi{e ne ide opet drugi arhiepiskop u vaseqenu na osve}ewe, no
samo da vr{i wegovo spomiwawe me|u prvima, i da bude samoosve}en u ota~astvu wegovu, kao {to je ovo i Bo`jom pomo}u samodràvno. Po istom ~inu i ovo satvori da je sa obje strane bezbri`no, no da se sastane taj sam arhiepiskop sa saborom svojih episkopa i tako da osve}uju sebi arhiepiskopa.“124
Teodosije tako|e biqeì sami ~in priznavawa autokefalnosti Srpske Crkve: „I sveti patrijarh, umoqen od cara, napi{e
blagoslov, da vi{e ne dolaze od srpske zemqe u Konstantinov
grad, kada ho}e da osvete sebi arhiepiskopa, nego da taj arhiepiskop sa saborom svojih episkopa to u~ini, ili pak da se sami episkopi sakupe i da osvete sebi arhiepiskopa. Rukom i ustima patrijarha i svi arhiepiskopi, mitropoliti i episkopi blagoslovi{e Svetoga, i blagoslovi{e i one koji }e po wemu biti, i zapovijesti blagoslovene, potpisav{i svaki svojom rukom, predado{e
Svetome.“125
Teodosije u nastavku svoga opisa potvrde autokefalnosti Srpske Crkve, tako|e pravi opet gre{ku: „Ja German, vaseqenski patrijarh, arhiepiskop Konstantinova grada, novoga Rima“... German tada nije bio vaseqenski patrijarh, nego Manojlo À Saranten
(1217-1222), a German je wegov nasqednik, i bio je patrijarh do
1240. godine. Tituli{u}i Germana kao arhiepiskopa Konastantinova grada, Teodosije je vjerovatno mislio na tradiciju carigradskih patrijarha, iako je odnosni patrijarh tada bio u Nikeji, i nije mogao imati nikakve veze sa Konstantinopoqem, jer su u wemu
bili krsta{i-katolici, i fingirani latinski patrijarsi.
Priznawe autokefalnosti Srpske Crkve me|u istori~arima
i crkvenim kanoni~arima bilo je predmet ~iweni~nog sporewa.
124. Kao nap. 80, str. 116.
125. Kao nap. 66, str. 134.
110
Ta okolnost iskori{tena je u posqedwe dvije decenije u Crnoj
Gori, od strane nekih istori~ara i publicista, za grube manipulacije, u svrhu osporavawa ne samo svetosavskog i srpskog karaktera Mitropolije Crnogorsko-primorske, nego i uop{te crkveno-kanonske legalnosti Srpske Crkve. Kako je ve} nazna~eno, krsta{i-katolici su 1204. godine zauzeli Carigrad (Konstantinopoq), i uni{tili Vizantiju, tj. tzv. prvo vizantijsko carstvo. Na
wegovoj teritoriji nastalo je nekoliko krsta{kih dràva. U poku{aju da fingiraju kontinuitet crkvenog legaliteta carigradskih patrijarha, krsta{i-katolici u saradwi sa papom, ~ak progla{avaju tzv. latinske patrijarhe u Carigradu.
Ve} je bilo govora, na pojedinim teritorijama Vizantije, koje
nijesu dospjele pod vlast krsta{a, formiraju se tri dràve, koje
poku{avaju da o~uvaju dràvno-pravni kontinuitet Vizantije, tj.
pozivaju se na wega, i smatraju sebe wegovim nastavqa~em. Paralelno sa time, dvije od ovih dràva, poku{avaju da o~uvaju i crkveno-pravni kontinuitet Carigradske Patrijar{ije, pozivaju}i se na wu, i predstavqaju}i sebe kao direktne nastavqa~e toga
kontinuiteta. Tako se stvaraju dva centra vizantijske dràvnosti i crkvenosti, onaj u Nikeji, i onaj u Epiru. Oni ne samo da se
sukobe sa krsta{ima-katolicima, nego osporavaju jedan drugoga, u
ciqu preuzimawa primata u slu~aju vaspostave Vizantije u opciji protjerivawa krsta{a.
Tako je za cara u Nikeji krunisan 1208. godine Teodor À Laskaris. Krunisawe je obavio novoizabrani patrijarh Mihailo ÀÁ
Avtorijan. Istovremeno je Mihailo À iz dinastije An|ela osnovao epirsku dràvu sa istom te`wom. Tako je do{lo ne samo do
sukobqavawa ovih dràva, nego i do sukoba na crkvenom nivou, izme|u Nikejske Patrijar{ije, i Ohridske Arhiepiskopije. Mihaila À An|ela, naslijedio je wegov polubrat Teodor À Komnin. Izborom Dimitrija Hometijana za ohridskog arhiepiskopa, po èqi Teodora À An|ela do{lo je do stalnih jurisdikcijskih sukoba
dviju crkava. Hometijan je 1225. godine krunisao u Solunu Teodora À An|ela, a to je odbio da u~ini solunski mitropolit Konstantin Mesopotamit. Ina~e, vaqa napomenuti da je Teodor À An|el
bio tast Savinog sinovca Radoslava, koji je bio najstariji sin
Stefana Prvovjen~anog.
Teritorije srpske dràve, do progla{ewa autokefalnosti
Srpske Crkve bile su pod jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije. U jednom od prethodnih poglavqa, ve} je nazna~eno, da je
Ohridska Arhiepiskopija prakti~no formirana kao bugarska crkva, i to jo{ u vrijeme cara Samuila. Wenu utemeqenost nije priznao Samuilov protivnik Vasilije ÀÀ „Bugaroubica“. Me|utim,
111
~im se obra~unao sa Samuilom i skr{io wegovu dràvu, on je opet
nanovo utemeqio Ohridsku Arhiepiskopiju, kako bi preko we u
crkvenom smislu imao kontrolu nad zna~ajnim dijelom Balkana.
U istoriografiji se uglavnom uzima, da su tzv. Nikejsko Carstvo, kao i Nikejska Patrijar{ija bili su{tinski kontinuitet
vizantijske dràvnosti i isto~ne crkvenosti. Sa druge strane,
uslijedili su poku{aji epirskih vladara da se i oni prikaù kao
takvi. Stoga je ohridski arhiepiskop Dimitrije Hometijan bio
vjerska marioneta Teodora À An|ela Komnina, koja mu je trebala
posluìti da se na samovoqan na~in proglasi carem. Teodor je u
stvari nastojao da Ohridska Arhiepiskopija preuzime kontinuitet Carigradske Patrijar{ije, tim prije, {to je solunski mitropolit Konstantin Mesopotamit odbio da ga kruni{e za cara.
Sa druge strane, podaci koje nude Domentijan i Teodosije svakako se kao izvori moraju li{iti apologetike u vezi sa Savom. To
naro~ito vaì za bratski i srda~an odnos cara i nikejskog patrijarha prema Savi, kao i sam izbor Save za arhiepiskopa, u kome on
nudi svoje pratioce, pa zatim odbija da se prihvati zvawa arhiepiskopa. Svakako da je Sava i po{ao u Nikeju sa namjerom da ga tamo proglase za arhiepiskopa, i da izdejstvuje autokefalnost Srpskoj Crkvi. Domentijanova i Teodosijeva pisawa uop{tenog smisla, da je on tamo oti{ao toboè radi manastirskih poslova, zvu~e prili~no neubjedqivo. Car i patrijarh u Nikeji svakako su
imali svojih dràvno-crkvenih razloga da proglase autokefalnost Srpske Crkve. Oni su potpuno opravdano ra~unali, da }e
prije ili kasnije do}i do sloma krsta{kih dràva na tlu Vizantije, i da }e se obnoviti wena dràvnost i crkvenost. U dràvnopoliti~kom smislu dràva Stefana Prvovjen~anog ve} je bila
me|unarodno priznata od pape, a samim tim i potpuni dràvni
pandam epirskoj dràvi. Kako je Ohridska Arhiepiskopija bila
ekspozitura epirskih vladara, Nikejska Patrijar{ija je svakako
vidjela interes da se Crkva u Srbiji osamostali, i da ona bude neka vrsta wene crkvene ekspoziture.
Upravo takvu namjeru osujetio je Sava, bez obzira {to je dobio
potvrdu autokefalnosti iz tog centra. Teodosije jasno pi{e da se
Sava direktno obratio caru, da on potvrdu autokefalnosti Srpske Crkve ne smatra u tome smislu, da svaki novi arhiepiskop mora dolaziti u Nikeju na hirotoniju (mada on navodi ne Nikeju nego „Konstantinov grad“) „nego da se ondje osveti od svojih episkopa“. Podrazumijeva se da misli na hirotoniju od svoje autokefalne crkve, a shodno kanonima.
Taj momenat Teodosije opisuje ovako: „A car, ~uv to, promijeni lice svoje zbog visoke molbe, jer i patrijarhu i svima blago112
rodnicima bje{e sasvim neugodno. Jer ho}ahu da ih osve}ewem i
vla{}u crkvenom imaju pokornim sebi, poslu{nim i daronosnim.
„O~igledno je nikejski patrijarh imao upravo takav plan, da od
Srpske Arhiepiskopije napravi, svjetovno tuma~eno, vazalnu crkvu. Otpor ~istoj hirotoniji na bazi potpuno autokefalne crkve,
o~igledno je postojao kod patrijarha i wegove jerarhije, ali je to
car prekratio, ~im Teodosije daqe nastavqa „pa, ako je i s mukom
uti{ao one koji negodovahu, u~ini Svetome po molbi.“126
Tako je Sava Nemawi} u potpunosti postigao autokefalnost
Srpske Crkve u rangu Arhiepiskopije 1219. godine. On dakle nije imao ni pri samom odlasku u Nikeju neku polovi~nu namjeru,
ve} namjeru da sa nezavisno{}u srpske dràve, napravi i paralelu sa nezavisnom crkvom. Weno ure|ewe je stoga izdejstvovano po
unutra{wem kanonskom poretku, a daqwa potpuna autokefalnost
je ispoqavana od svoje jerarhije shodno kanonima. Prvobitna namjera nikejskog patrijarha o poluzavisnoj Srpskoj Crkvi, ~iji bi
arhiepiskopi dolazili kod te stolice na hirotoniju nije se ispunila. Ovakvi oblici poluzavisnih crkava, kod srpskog naroda mogu se pratiti prakti~no do po~etka HH vijeka. Poslije nasilnog
i nekanonskog ukidawa tzv. Druge Srpske Crkve ili Pe}ke Patrijar{ije od strane sultana Mustafe ÀÀÀ 1766. godine, ~itave
srpske oblasti bile su pod jurisdikcijom Carigradske Patrijar{ije (izuzev Mitropolije Cetiwske i Karlova~ke). îtav razvitak sticawa autokefalnosti Crkve u Srbiji tokom HÀH vijeka,
imao je po~etni period upravo sa takvim scenarijom. Crkva u Makedoniji i Bosni i Hercegovini prakti~no je u{la sa takvim statusom u unifikaciju Srpske Crkve 1921. godine.
Sava Nemawi} je dakle izdejstvovao autokefalnost Srpske Crkve u istinskom smislu unutra{weg kanonskog ure|ewa. Tako pravilo ~etvrto svetog vaseqenskog sabora nikejskog (dakle upravo
nikejskog) od 325. godine kaè: „Episkop treba u op}e da bude postavqen od sviju episkopa, koji su u eparhiji, a ako je to mu~no, ili
zbog kakve hitne potrebe, ili zbog daqine puta, neka se barem tri
na jedno mjesto sakupe“...127 Prakti~no istovjetno je i pravilo trinaesto sedmog pomjesnog sabora carigradskog, odrànog 394. godine, u kome stoji: „Da episkop ne moè biti postavqen, nego od mnogih, a ako je potreba, tri da postavqaju episkopa.“128
126. Isto.
127. Nikodim, episkop dalmatinski, Pravila Pravoslavne Crkve s tuma~ewima, kw. À, Novi Sad, 1895, 175.
128. Nikodim, episkop dalmatinski, Pravila Pravoslavne Crkve s tuma~ewima, kw. ÀÀ, Novi Sad, 1896, 143.
113
Aspekti diskusije o kanoni~nosti progla{ewa autokefalnosti Srpske Crkve ovim ~iwenicama se ne zavr{avaju, nego se vra}aju na sam ~in progla{ewa autokefalije. Teritorije Srbije bile su pod crkvenom jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije, a
ve} je navedeno kako je ona nastala. Weno izvori{te je opet Carigradska Patrijar{ija. Upravo Samuilov poku{aj da mimo we
proglasi autokefalnost Ohridske Arhiepiskopije, Vasilije ÀÀ
„Bugaroubica“ nije priznao, a sa wime ni Carigradska Patrijar{ija. Kao {to je Vasilije u dràvno-svjetovnom smislu progla{ewe Samuila za cara smatrao uzurpacijom zvawa i dijela vizantijskih teritorija, tako je i ovu Samuilovu Arhiepiskopiju smatrao crkvenom uzurpacijom i samoprogla{ewem. Kad je Vasilije
likvidirao Samuilovu dràvnu tvorevinu progla{ava sa Carigradskom Patrijar{ijom istu takvu Arhiepiskopiju-Ohridsku,
daju}i joj crkveni legitimitet. Ohridska Arhiepiskopija, vi{e
je nego jasno, nije jedna od pet izvornih Crkava Hri{}anstva, u
koje spadaju i Carigradska i Rimska. Zato se ni izdvajawe Srpske
Arhiepiskopije iz we ne moè smatrati uzurpacijom i nekenonskim ~inom.
Izvori{te autokefalije Srpske Crkve je dakle Nikejska Patrijar{ija, koja je o~igledno nasqednica Carigradske, ili je su{tinski Carigradska, samo pod nenormalnim okolnostima katoli~ke uzurpacije Carigrada. Savin brat Stefan, stoga nije sam za
sebe proglasio crkvu na svojoj dràvnoj teritoriji autokefalnom, kako je to u~inio ranije Samuilo, niti je to u~inio Sava. U
smislu crkvene jurisdikcije, Sava nije tako|e imao nikakve veze
sa Ohridskom Arhiepiskopijom, jer je bio svetogorski monah, a
Sveta Gora nije bila pod jurisdikcijom ove Arhiepiskopije. Kona~no, zahvaquju}i Savinom posredovawu, i Crkva u Bugarskoj je
progla{ena autokefalnom 1235. godine, a do tada je tako|e bila
pod jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije.
Najo{triji protivnik ovog Savinog ~ina bio je sasvim razumqivo ohridski arhiepiskop Dimitrije Hometijan. On je uputio
jedno pismo Savi. Sa stanovi{ta crkvene korespodencije u smislu va`nosti i posqedica, ono prakti~no nema nikakav zna~aj.
Ono dakle nije bilo kakav sinodski akt ili odluka, odluka o ra{~iwewu, odluka o odlu~ewu (predavawu prokletstvu) i sl. Moè
se smatrati da je to prakti~no privatno protestno pismo i ni{ta
vi{e. U wemu Hometijan Savi pi{e: „Odavno nam je stigao glas o
tvojoj ~asnosti... Ve} si se preko granica pro~uo kao slavan me|u
monasima.” U istom pismu me|utim Hometijan negira same svoje
stavove prema Savi, optuùju}i ga „kao prestupnika zapovijesti
114
svetih i boànskih kanona i kao naru~ioca i smutiteqa crkvenog
ustava.“
Nikejski patrijarh je o{tro reagovao na ovo Hometijanovo
pismo, upozoravaju}i ga da se ne mije{a u ingerencije Patrijar{ije, i sada ve} autokefalne Srpske Crkve. Potom se Hometijan
smirio, pogotovo poslije poraza wegovog politi~kog patrona Teodora À An|ela, kome je uostalom i dugovao hirotoniju, od bugarskog cara Jovana Asena. Savu Nemawi}a su uostalom priznali i
svi ostali patrijarsi izvornih Crkava Hri{}anstva, i to:antiohijski, jerusalimski i aleksandrijski, kao i ~itava pravoslavna
Vaseqena. Kako?Tako {to su sa wim kao sa srpskim arhiepiskopom sasluìvali, kada je putovao dva puta u Svetu Zemqu na hodo~a{}a.129
Savin povratak u Srbiju nije bio brz. On je iz Nikeje oti{ao
na Svetu Goru, gdje je primije}en sa jo{ ve}om va`no{}u nego ranije, a sada ve} kao arhiepiskop jedne autokefalne Crkve. Domentijan i Teodosije biqeè masovne posjete svetogorskog mona{tva
Savi po dolasku, u stvari povratku na Svetu Goru. âk uzimaju}i
u obzir objektivnu kritiku istorijskih izvora, pa i onih iz domena crkvene istorije, i li{ewa svih apologetskih detaqa kod Domentijana i Teodosija, mora se priznati, da je Sava ve} tada bio
izuzetna li~nost u Pravoslavqu Balkana, ili jedan od nekoliko
najzna~ajwih qudi epohe sredwovjekovnog Pravoslavqa uop{te.
Poslije nekog vremena Sava je oti{ao sa Svete Gore i do{ao
u Solun, u manastir Filokal, ~iji je bio jedan od ktitora. U to
vrijeme mitropolit u Solunu je bio Konstantin Mesopotamit.
Solun je tada jo{ uvijek bio pod vla{}u krsta{a, a 1224. godine
wime je zavladao ve} pomiwani Teodor An|el, svjetovni patron
Dimitrija Hometijana. Za Savin boravak u Solunu od izuzetnog
zna~aja je nastanak Krm~ije. Ona se moè smatrati osnovom srpskog crkvenog zakonodavstva. Me|u istori~arima postoje polemike kako je nastala Krm~ija, tj. da li je wu pisao li~no Sava, nadzirao rad pisawa i davao uputstva, ili je samo preveo? Sude}i po
129. O samom progla{ewu Save za arhiepiskopa i ovoj problematici detaqnije u radovima: Radoslav Gruji}, Pravoslavna Srpska Crkva, Beograd, 1920;
\oko Slijep~evi}, Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, kw. À, Beograd,
1991; Branko Grani}, Odgovori ohridskog arhiepiskopa Dimitrija Hometijana na pitawa srpskog kraqa Radoslava, Svetosavski zbornik, kw. ÀÀ:
Izvori, Beograd, 1939; Georgije Ostrogorski, Pismo Dimitrija Hometijana Sv. Savi, Svetosavski zbornik, kw. ÀÀ: Izvori, Beograd, 1939; Blagota
Garda{evi}, Kanoni~nost sticawa autokefalnosti Srpske Crkve 1219,
Beograd, 1977.
115
Domentijanu i Teodosiju kao izvorima, Sava je makar djelimi~no
u~etvovao u stvarawu Krm~ije. Spisak polemi~ara je zaista dug.
To su: Ivan Sreznevski, Vatroslav Jagi}, Ni}ifor Du~i}, Stojan
Novakovi}, Nikodim Mila{, Georgije Leti}, Vladimir ]orovi}, Sergije Troicki itd.
Sava je iz Soluna krenuo u Srbiju, gdje je ve} na granici sa~ekan od naro~itog izaslanstva, koje je poslao wegov brat Stefan,
koji je bio u bolesni~koj posteqi. Sava se pro{av{i granicu uputio u Studenicu. Postoje indikacije da se Sava iz Soluna u Srbiju uputio sa ve} oformqenim mi{qewem gdje treba da bude sjedi{te Srpske Arhiepiskopije? To je bio manastir @i~a. Bio je
smje{ten u maloj plodnoj ravnici na u{}u rijeke Ibra u Zapadnu
Moravu. Kasnije se na udaqenosti od @i~e na otprilike jedan sat
hoda, zasnovala varo{ Karanovac, koja je poslije progla{ewa Milana Obrenovi}a za kraqa preimenovana u Kraqevo. Tu je bila
velika crkva „doma Spasova“. Jo{ tokom ovog vijeka, manastir je
usqed ratova opusto{en i spaqen. Ve} prvi Savin nasqednik Arsenije À, premjestio je stolicu Arhiepiskopije na izlasku iz pe}ke Bistrice, u plodnoj kotlini Bijelog Drima, na mjestu sa nekoliko pe}ina. Otuda i ime ovoga mjesta-Pe}.
Izvori o prvobitnoj organizaciji Srpske Crkve su malobrojni i prili~no konfuzni. Prvo pitawe wene organizacije je to, da
li je Sava odredio episkope na samostalnom, ~isto crkvenom saboru, ili je to uradio na svjetovno-crkvenom saboru, uz prisustvo
i saglasnost svoga brata Stefana. Domentijan ne pomiwe sabor.
On samo navodi da u @i~i Sava „izabra tu od svojih u~enika bogorazumne i bogoboja`qive i ~asne muève koji mogu upravqati
po boànstvenom zakonu i po predawu svetih apostola, i ~uvati
ukazawa svetih bogonosnih otaca. I osjetiv{i ih satvori ih episkopima, i raspisav{i krajeve ota~astva svojega, i posla svakoga
od wih u svoju enoriju po dostojanstvu kako koga zna|a{e, nau~iv{i ih bogopodobno i predav{i im svakome zakonske kwige.“130
Teodosije pi{e da je u @i~i koja nije jo{ bila ìvopisana,
Sava poslije pono}ne liturgije „od u~enika svojih koje zna|a{e
kao dostojne i podobne, osve}iva{e za episkope, i postavqa{e
svakoga za svaku stranu, nazivaju}i ih apostolskim u~iteqima,
u~iniv sve koliko treba{e, s boànskom vla{}u osve}ivawa.“
Poslije ovoga uslijedila su Savina pou~avawa novih episkopa u
savjetima. Po svr{etku @i~e, organizovan je veliki svjetovno
crkveni sabor. Stefan je sakupio svjetovnu vlastelu, a Sava „sa130. Kao nap. 80, str. 126.
116
zove opet svoje episkope, igumane i sve crkvene sluìoce, i svi se
sabra{e u velikoj crkvi u @i~i, u arhiepiskopiji.“ Tada je i Stefan progla{en kraqem ili krunisan. O tome Teodosije navodi
„prepasa ga i ukrasi bagrenicom i biserom i vjen~a ~asnu glavu
wegovu vijencem carstva, i, pomazav ga mirom, nazva ga u Bogu samodrìvim kraqem srpskim.“131 Otuda se u istorijskoj terminologiji i Stefan naziva „Prvovjen~ani“.
O broju episkopija koje je Sava ustanovio, tako|e me|u istori~arima postoje polemike. I tu je spisak polemi~ara poprili~an. S obzirom da Domentijan i Teodosije uop{te ne pomiwu broj
episkopija, i koje su to, jedini izvor je Sintagma Matije Vlastara, zapravo jedan wen kratki odlomak. U wu je une{ena poveqa o
osnivawu episkopija, izdata od samih Save i Stefana. Ovu Sintagmu je 1453. godine prepisao |akon Damjan u koporinskom manastiru. Kako Sintagma u originalu nije sa~uvana, polazi se od vjerodostojnosti prepisa Sintagme.
Uzimaju}i wu kao jedini izvor, Sava je osnovao osam episkopija: Zetsku, Ra{ku, Hvostansku, Humsku, Topli~ku, Budimqansku, Dabarsku i Moravi~ku. Izostavqena je dakle Prizrenska.
Rasprave o broju episkopija kre}u se od sedam, osam, devet, pa ~ak
i do dvanaest, kako je tvrdio Jovan Raji}. Istina on nije znao za
Vlastarevu Sintagmu. Pada u o~i da nije uvr{tena Prizrenska
Episkopija. Smatra se da je protestno pismo Dimitrija Hometijana upu}eno Savi u maju 1220. godine. Ono je bilo inspirisano
uklawawem prizrenskog episkopa koji je ina~e bio Grk sa katedre, i postavqawem novoga - Srbina. Teritorija dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske, ulazila je u sastav tri episkopije:
Zetske, Budimqanske i Humske. Sjedi{te Zetske Episkopije bilo je u manastiru Arhangela Mihaila na poluostrvu Prevlaci
kod dana{weg Tivta. Prvi zetski episkop bio je Ilarion. On se
smatra i osniva~em manastira na ostrvu Vrawini na Skadarskom
jezeru.
Tokom prve decenije svoga rada, Sava je pored Dimitrija Hometijana dobio jo{ jednoga novog, uslovno re~eno ako ne protivnika, a ono oteàvaoca djelovawa. Stefan Prvovjen~ani upokojio se 24. septembra 1228. godine. Po svjedo~ewu Teodosija, u samrtnom ~asu, Sava je Stefana zamona{io, dav{i mu ime Simon.
Taj momenat opisan je ovako: „Po tom ga sveti arhiepiskop ukrasi svetim i an|eoskim i velikim likom ino{tva, imenovav ga Simon monah mjesto Stefan. Tada i najstarijeg sina wegovog Rado131. Kao nap. 66, str. 138-140.
117
slava privede ruci wegovoj i Sveti zapovijedi da wemu preda
kraqevstvo.“132
Radosavqeva vladavina donijela je Srbiji konfuzno stawe.
Istori~ari ocjewuju da je u relativno kratkoj vladavini 12281234. godine bio nesposoban vladar, koji je na kraju i li~no tragi~no zavr{io. Majka mu je bila Jevdokija, k}erka epirskog vladara Teodora An|ela, koji je bio svjetovni patron Dimitrija Hometijana. Stoga se najblaè moè re}i, da je Radoslav bio grkofil. Za vrijeme wegove vladavine, u sjenci svoga epirskog djeda,
on je Srbiju prakti~no pretvorio u gotovo poluvazalnu epirsku
dràvu, i doveo u opasnost i opstanak Srpske Arhiepiskopije.
Ima istori~ara koji smatraju, da je malo hvalilo, da i u formalno-pravno-crkvenom pogledu opet podredi Srpsku Arhiepiskopiju Ohridskoj.
Ko zna kako bi se daqe u dràvnom-crkvenom pogledu razvijala sudbina Srbije i wene Crkve, da Teodora nije potukao 1230. godine godine bugarski vladar Asen ÀÀ. On je osvojio ve}i dio epirske dràve. Poslije Teodorove propasti, Radoslav je izgubio svaki oslonac. Wegov mla|i brat Vladislav postao je Asenov zet.
Svakako da je Sava ve} od ranije bio pritisnut i nezadovoqan
Radoslavqevom grkofilskom politikom. Po propasti Teodora,
sa novim oro|avawem sa Asenom, ta grkofilska politika zamijewena je probugarskom. Ubrzo po Savinom odlasku, srpska vlastela svrgnula je Radoslava, i proglasila Vladislava za kraqa.
Kao {to je u Radoslavqevo vrijeme Srbija prakti~no bila epirska poluvazalna teritorija, tako je sada postala i bugarska. Asen
se ~ak i potpisivao kao vladar Srbije.
Radoslav je nesumwivo bio nesposoban vladar, ne samo pod velikim uticajem svoga djeda po majci, nego i svoje ène. âk i za
krute sredwovjekovne prilike i pravila, ova èna bi se mogla
smatrati raspusnicom i bludnicom, kojoj je Radoslav bio samo
sredstvo i na~in obezbje|ivawa lagodnog ìvota. Teodosije je
konstatovao za Radoslava „da se poslije pokori èni, od koje i postrada umom“. Sve to dovelo je do sukoba Radoslava i Vladislava
„a vlastela, uznegodovav{i zbog maloumqa wegova, odstupi{e od
wega i pri|o{e mla|emu bratu wegovu Vladislavu.“134 Prema Teodosiju, Sava je poku{avao da pomiri bra}u, ali u tome nije uspio.
132. Kao nap. 25, str. 69.
133. Kao nap. 66, str. 150.
134. Nav. dj., 156.
118
Po svrgavawu, Radoslav je pobjegao u Dubrovnik sa ènom, gdje
je po~etkom februara 1224. godine izdao Dubrov~anima jednu
povequ, sa obe}anim povlasticama, ako se vrati na presto. Potom
je la|om otplovio u Dra~. Tu je doìvio najgore trenutke. Teodosije o tome navodi: „Radi qepote ène wegove zavi|ahu mu, i poslije malo dana bi li{en te zlonamjerne i lukave ène, jer bje{e
druga Dalila, kao prva Sampsonu. I ova se na|e gre{na svome krasnom gospodaru, jer po voqi wenoj, Frug veliki koji vlada{e gradom, ote je od wega, i na wega se okomi da ga potpuno ubije.“ Usqed
ovakve situacije, Radoslav je pobjegao nazad u Srbiju, gdje je bio
toplo i o~inski primqen od Save, na{av{i o~insku utjehu. Ubrzo ga je Sava zamona{io, a o tome Teodosije pi{e „ukrasi ga an|eoskim i ino~kim likom, nazvav ga Jovan monah mjesto Radoslav“.
Iako Teodosije navodi da Jovan „poìvje bogougodno“, wemu se
ubrzo u izvorima gubi trag.135
Sava je postupio na na~in toliko svojstven za sukobe vladara
u sredwem vijeku, tj. porodi~nim sukobima oko krune. Poraènog
pretendenta ili vladara je zamona{io, da bi o~uvao jedinstvo i
stabilnost dràve. Pojava toliko puta vi|ena prije i poslije, ne
samo u srpskim zemqama, nego i uop{te. Potom je krunisao Vladislava za kraqa. On je vladao od 1234. do 1243. godine. Osnovao je
manastir Mile{evu. Pomagao je i svetogorske manastire. Sava se
na saboru u @i~i, na neki na~in odrekao arhiepiskopskog poloàja, „i izabra jednog od u~enika svojih, Arsenija jeromonaha, za
koga ispitnije zna|a{e da je ukra{en bezlobno{}u i pravdom vi{e od drugih, muà predostojna u svem koji se uvijek boji Boga i
bri`qivo ~uva wegove zapovijedi.“136
Potom je Sava oti{ao na hodo~a{}e u Jerusalim. Vratio se
preko Nikejskog Carstva kopnenim putem, a onda je la|om preko
Crnog mora do{ao u Bugarsku. Tu je bio u posjeti caru Asenu ÀÀ.
Upokojio se u bugarskoj prestonici Trnovu 12. januara 1236. godine, te je sahrawen u novosagra|enoj crkvi ~etrdeset mu~enika.
Ve} sqede}e godine, wegov sinovac Vladislav posjetio je tasta
Asena, i na povratku prenio Savine posmrtne ostatke u Srbiju, i
sahranio ih 6. maja 1237. godine u Mile{evi.137
135. Nav. dj., 157.
136. Nav. dj., 158.
137. Kao nap. 25, str. 172-176.
119
ZETSKA EPISKOPIJA (MITROPOLIJA) OD OSNIVAWA
DO PADA POD OSMANSKU VLAST
1. Osvrt na istoriju Srpske Crkve od osnivawa do
pada pod osmansku vlast
O
snovni izvor za djelovawe Srpske Crkve u prvih 112 godina, tj. od osnivawa do wenog sticawa statusa Patrijar{ije, je djelo „@ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih.“
Sastavqa~ ovog djela je arhiepiskop Danilo ÀÀ. Sasvim je sigurno
da on nije u potpunosti sastavio ovo djelo, nego da je ono dopisivano. Danilo je najvjerovatnije sastavio ìvote arhiepiskopa od
Arsenija do Save ÀÀÀ. Prvi nastavqa~ je sastavio ìvote Nikodima i Danila ÀÀ, a drugi Joanikija, Save i Jefrema.1
Za ovo vrijeme se izmijewalo jedanaest arhiepiskopa. Za jedan
broj wih ima veoma malo podataka. Sa prvim ve}im pro{irewima
srpske dràve do{lo je i do pove}awa broja episkopija. Ve} je nazna~eno, me|u istori~arima postoje podjele, koje se episkopije u
Srpskoj Crkvi mogu smatrati izvornim, tj. ustanovqenim od Save. U tom pogledu nema spora za Zetsku Episkopiju, da je ona izvorna. Smatra se da je za vrijeme kraqa Milutina, kada su se desila prva ve}a pro{irewa srpske dràve, ustanovqeno jo{ nekoliko episkopija. To su bile: Lipqanska, Kon~uqska, Limska, Ma~vanska, Brani~evska i Beogradska. Milutin je 1282. godine definitivno osvojio Skopqe, i ubrzo je ustanovqena i Skopska
Episkopija. Ona je po progla{ewu Patrijar{ije postala prvostepena Mitropolija.2
Sa druge strane osnivawe jednog broja ovih episkopija u smislu crkvene tradicije je upitno. One svakako mogu biti novoosnovane u smislu pripadnosti Srpskoj Crkvi. Neke od wih imale su
i stariju crkvenu tradiciju, pa su u stvari obnovqene. Tako se
smatra da je Beogradska Episkopija mogla u}i u sastav Srpske Crkve globalno u Milutinovo vrijeme, a jo{ uè u Dragutinovo. Ar1. Nikola Radoj~i}, O arhiepiskopu Danilu ÀÀ i wegovim nastavqa~ima, Beograd, 1935.
2. Konstantin Jire~ek-Jovan Radoni}, Istorija Srba, kw. ÀÀ, Beograd, 1952, 64;
Radoslav Gruji}, Skopska Eparhija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko
-slovena~ka, kw. ÀÁ, Zagreb, 1929, 161.
120
hiepiskop Danilo biqeì da je tu ve} postojala mitropolitska
crkva, kada je Beograd u{ao u sastav srpske dràve, i da ju je pohodila kraqica Simonida. Tako je po svoj prilici ova Episkopija obnovqena na temeqima neke starije Mitropolije. Beograd je
bio sjedi{te i stjeci{te najva`nijih puteva na Balkanu, pa je sasvim realno da se u wemu vrlo rano oformila mitropolija.3 U doba Stefana De~anskog ustanovqena je i Ni{ka Episkopija. U jednom od prethodnih poglavqa navedeni su razlozi premije{tawa
sjedi{ta Arhiepiskopije 1251. godine, iz manastira @i~e u Pe}.
Obnova Vizantije 1261. godine, i stalna unutra{wa dinasti~ka i crkvena trvewa u woj, donijela su novi period borbe za crkvenu emancipaciju Srpske Crkve. Vizantijska dràvna i crkvena politika imala je od obnove ove dràve stalni dualizam. Jedan
je bio ~isto izvorni:vizantijsko-pravoslavni. Drugi je bio plod
svih pote{ko}a funkcionisawa ove dràve, suo~ene sa teritorijalnim tendencijama balkanskih naroda prema woj, u prvom redu
Srba i Bugara, a sa istoka Turaka i Persijanaca. Ovaj pravac je
poku{avao na}i protiv teù Srbiji i Bugarskoj u katoli~kim dràvama u wihovom zale|u, a u crkvenom smislu u sklapawu unije.
Pripadnik toga pravca bio je i vizantijski car Mihailo ÁÀÀÀ
Paleolog. On je u avgustu 1272. godine potvrdio stare poveqe koje je izdao Ohridskoj Arhiepiskopiji jo{ prilikom wenog obnovqewa po~etkom HÀ vijeka vizantijski car Vasilije ÀÀ „Bugaroubica“. Po ovim poveqama znatan dio teritorija Srpske i Bugarske Crkve na{ao se pod jurisdikcijom Ohridske Arhiepiskopije.
No, ovaj wegov ~in nije imao nikakvo operativno dejstvo. Bio je
to samo ~in nemo}nog kaprica. Mihailo je i{ao i daqe. Papi Grguru H Mihailo je poslao neka falsifikovana pisma, u kojima su
srpski arhiepiskop i bugarski trnovski patrijarh, navodno carigradskom patrijarhu Josifu, potvrdili spremnost za uniju.
Na Saboru u Lionu 7. juna 1274. godine, pojavilo se vizantijsko izaslanstvo na ~elu sa Georgijem Akropolitom. Ono je iznijelo tvrdwu da Srpska i Bugarska Crkva nijesu dobile autokefalnost u skladu sa kanonima, i traìlo od pape da interveni{e u
ciqu uspostavqawa pune jurisdikcije Ohridske Arhiepiskopije.
Ovaj poku{aj uni{tewa Srpske i Bugarske Crkve nije uspio, a
Mihailo je uskoro i poginuo. U na{oj istoriografiji razvile su
se rasprave oko Mihailovih pisama papi, sa navodnim pristankom ~elnika Srpske i Bugarske Crkve za uniju. U tome su pred3. Lazar Mirkovi}, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih od arhiepiskopa
Danila ÀÀ, Beograd, 1935, 73.
121
wa~ili Stanoje Stanojevi} i Nikola Radoj~i}. Su{tina ovih
rasprava bilo je utvr|ivawe ~iweni~nog stawa, jesu li te potvrde zaista bile falsifikati, ili je ubrzo kod samih ~elnika Srpske i Bugarske Crkve do{lo do predomi{qewa?4
U periodu od 1264. do 1276. godine, na arhiepiskopskom poloàju Srpske Crkve izmijenila su se tri arhiepiskopa, i to: Sava
ÀÀ (ina~e ~etvrti sin Stefana Prvovjen~anoga), Danilo À i Joanikije À. Sava ÀÀ i Joanikije À bili su Hilandarci i hodo~asnici u
Jerusalim. Istoriografija je do{la do vrlo skromnih podataka o
Danilu À. Na poloàju je bio vrlo kratko, od 8. februara 1271. do
jeseni 1272. godine. U svojim ìtijima Danilo ÀÀ je samo na dva
mjesta konstatovao da je wegov imewak „radi nekog slu~aja“ bio
smijewen sa poloàja.5 Suvi{e bi bilo naivno pomisliti da je
Danilo ÀÀ bio smijewen radi nekog ispada ili propusta li~ne
prirode. O~igledno se on suprostavqao planovima kraqa Uro{a À,
da u svojoj dràvi sebi pot~ini i Pravoslavnu i Katoli~ku Crkvu, i da ih pretvori u oru|a svoje dràvne politike. Polemike
po ovome pitawu naro~ito su vodili Stanoje Stanojevi} i Miloje Vasi}. Svjetovni uticaj na srpske arhiepiskope, pa ~ak i wihovo smjewivawe treba shvatiti sa svom sloèno{}u prilika
onda{weg sredweg vijeka i feudalizma, i obostranih proìmawa
uticaja svjetovne vlasti na crkvu, i obrnuto. U prilog tome ide i
~iwenica, da je i Joanikije À odstupio sa arhiepiskopskog poloàja kao pristalica Uro{a À, kada je ovaj 1276. godine bio zba~en
sa vlasti.6
Geneza borbe Pravoslavqa i Katoli~anstva na teritoriji nemawi}ke dràve bila je duga. Ona datira jo{ od Nemawinih sinova, pa se produàva kroz ~itav HÀÀÀÀ i po~etak HÀÁ vijeka. âk i
u doba cara Du{ana ona ima izvjesnih naznaka. Slobodno re~eno,
istoriografija biqeì niz slu~ajeva koketirawa Nemawi}a sa
papama, a u ciqu uspostavqawa unije. îtav ovaj proces treba
shvatiti sa kriti~no{}u i nau~nom analiti~no{}u, i povezati
ga, kako je ve} nazna~eno sa prilikama u i oko dràve Nemawi}a,
pa ~ak i u {irem evropsko bliskoisto~nom kontekstu.
Majka kraqeva Milutina i Dragutina, tj. èna kraqa Uro{a À
- Jelena, ~itavog svog ìvota ostala je nepopustqiva katolkiwa.
Rodom Anùjka, iz francuske dinastije koja je stolovala u Itali4. Dragutin Anastasijevi}, Lionska Unija, Narodna encioklopedija srpsko-hrvatsko
-slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 572-573; Konstantin Jire~ek-Jovan Radoni},
Istorija Srba, kw. ÀÀ, Beograd, 1952, 184; Kao nap. 3, str. 83.
5. Kao nap. 3, str. 208, 218.
6. Konstantin Jire~ek-Jovan Radoni}, Istorija Srba, kw. ÀÀ, Beograd, 1952, 63.
122
ji, pitawe je da li je uop{te i pre{la u Pravoslavqe kada se udala za Uro{a? Istina, ona je pomagala pravoslavne manastire, ali
je obnavqala i podizala nove katoli~ke, naro~ito u zetskom primorju. Za vrijeme Milutinove vladavine biqeè se ~ak ~etiri
wegova poku{aja sklapawa unije sa papama, od kojih je najozbiqniji 1308. godine. Za{to do unije nije do{lo, ima vi{e razloga.
Nemawi}i su ipak bili svjesni da se Pravoslavqe neizbrisivo od
Save ukorijenilo ne samo u Ra{koj, nego i u kontinentalnim djelovima Zete, a i kasnijih teritorija ka istoku, koje su bile u sastavu vizantijske i bugarske dràve.
Svakako da su Nemawi}i koji su razmatrali uniju imali prvenstveno svjetovno-dràvne razloge, a ne neke razloge sentimentalno-vjerske motivacije. Nepobitno su i srpski arhiepiskopi
imali velikog udijela u o~uvawu Pravoslavqa, pa su i sami Nemawi}i koji su razmatrali uniju, bili svjesni da bi do{li u opasnost da izgube vlast, ukoliko bi se odlu~ili na taj ~in. Od jedanaest arhiepiskopa Srpske Crkve, tj. od Save do uzdizawa u rang
Patrijar{ije, ~ak za wih sedam se pouzdano zna da su bili hilandarski monasi. Hilandar je tako|e bio neizbrisivo izvori{te i
utvrdi{te Pravoslavqa u nemawi}koj dràvi.7
U vrijeme trzavica i mogu}nosti vo|ewa unionisti~ke vjerske politike, isticalo se nekoliko arhiepiskopa, koji su prelomno uticali da do toga ne do|e. Jedan od oblika suprostavqawa
tome, bila je i grkizacija Srpske Crkve. To je naro~ito karakteristi~no za arhiepiskopa Danila ÀÀ. On je u Pe}i otvorio mona{ku {kolu u kojoj su gr~ki monasi ~inili ve}inu, a biqeì se i
mno{tvo crkvenih kwiga na gr~kom jeziku. U Pe}i je i podigao
crkvu Svete Bogorodice, koja se zove Odigitrija carigradska,
praznik Uspenija.8 Uvo|ewe gr~kog Pravoslavqa bilo je tako na
neki na~in odbrana od mogu}nosti unije.
Prvi srpski arhiepiskop poslije Save Nemawi}a bio je Arsenije, i to od 1234. godine. Upokojio se 28. oktobra 1266. godine.
Kako biqeì Danilo ÀÀ, Arsenije je bio „od sremske zemqe“. Ovaj
pojam ne treba identifikovati sa kasnijim Sremom. Pod ovom obla{}u u to vrijeme Nemawi}a smatrao se kolubarski i ma~vanski
kraj. Ne zna se gdje se i kada Arsenije zamona{io. Bio je Savin
u~enik i vaspitanik, i pro{ao je dug put sluèwa uz Savu. Nije
bio hilandarac. Jedno vrijeme bio je eklesijarh, tj. monah koji je
7. Dragutin Anastasijevi}, Sveta Gora u pro{losti i sada{wosti, Srpski
kwièvni glasnik, kw. HÁÀÀÀ, Beograd, 1907; Kao nap. 3.
8. Kao nap. 3, str. 280-281.
123
bio odgovoran za ~uvawe hrama, i ~itav proces organizovawa slu`be. Analiziraju}i spise Domentijana i Danila ÀÀ, vidi se da ga
je Sava prakti~no postavio za arhiepiskopa, a da nije bio biran
od ostalih episkopa.
Bez obzira na to, neki istori~ari podijeqeni su u mi{qewima o na~inu Arsenijevog izbora, tj. da li je on zaista postavqen od Save, ili biran za arhiepiskopa. U ovim raspravama predwa~e istori~ari nekoliko generacija: Ni}ifor Du~i}, Stanoje
Stanojevi}, Vladimir ]orovi} itd. Iz navedenih spisa vidi se da
je Sava odluku o imenovawu novog arhiepiskopa donio po{to je
obi{ao sve episkopije. Kriti~ki-nau~no analizirano i sagledano, Sava je po svoj prilici najprije obavio neku vrstu inspekcionog putovawa po svim episkopijama Srpske Crkve, i donio zakqu~ke o radu episkopa. Domentijan i Danilo biqeè i niz karakteristika iz Arsenijevog ìvota, koje svjedo~e o velikom crkvenom podvi`niku. Iako Arsenije nije bio episkop, nego jeromonah,
Sava se o~igledno opredijelio za wega, jer je on prakti~no bio
wegov mona{ki pitomac, u~enik i sqedbenik, u ~ije se crkvenoorganizacione i li~ne kvalitete dosta puta uvjerio.9
Spisi Teodosija Hilandarca svjedo~e da je zapravo arhiepiskop Arsenije bio inicijator prenosa Savinih posmrtnih ostataka iz Trnova u Srbiju, koje je operativno izvr{io kraq Vladislav, te da je Arsenije na granici Srbije organizovao sve~ani do~ek. Tri godine prije smrti Arsenije se razbolio. Vjerovatno se
radilo o te{kom sr~anom ili mo`danom udaru. Istori~ari nijesu mogli da identifikuju mjesto gdje ga je to zadesilo, u smislu geografske lokacije. Mjesto se zove Crn~a. Tvrdwe se kre}u od Hercegovine, preko Kraqeva, do Lima kod Bijelog Poqa. O~igledno
je da je Arsenije i{ao po nekom crkvenom poslu. Po ranijoj èqi
i planu, Arsenije je sahrawen u Pe}i.
Sedam godina po upokojewu, Arsenije je progla{en za sveca.
Wegov kult se iz Srbije pro{irio u Rusiju jo{ u HÀÁ vijeku.
Wegove mo{ti bile su u Pe}i do 1724. godine. Istori~ari nemaju
podataka kada su i za{to odatle odnijete? Po svoj prilici bilo
je to zbog opasnosti od Turaka. Tokom HÁÀÀÀ vijeka wegove mo{ti
bile su vi{e puta preno{ene iz manastira u manastir. Godine
1920, prenijete su iz manastira Kosijereva u manastir @drebaonik kod Danilovgrada u Bjelopavli}ima. Sveti Arsenije Sremac
slavi se u Srpskoj Crkvi 20. oktobra po starom, a 10. novembra po
9. Kao nap. 3, str. 178, 182-185, 187; Lazar Mirkovi}, Spisi Svetoga Save i Stevana Prvoven~anog, Beograd, 1939, 48-76-77.
124
novom kalendaru. Slu`ba posve}ena wemu nalazi se u Srbqaku.
Lik arhiepiskopa Arsenija ostao je sa~uvan u manastiru Matej~i
u Ariqu, i Krivoj Reci na Kopaoniku.10
Arhiepiskopa Arsenija naslijedio je Sava ÀÀ. U crkvenoj istoriografiji daju se naslutiti neke sumwe u identitet wegovog oca,
s obzirom da se uzima da mu je otac bio Stefan Prvovjen~ani, tj.
da je Sava ÀÀ bio ro|eni bratani} Save À (Svetog Save). Ro|en je
1200. ili 1201. godine. Postao je rano monah, i pripadao je grupi
srpskih arhiepiskopa, tzv. hilandaraca. Bio je i u Svetoj zemqi.
Po povratku odatle, opet je boravio u Hilandaru. Prije izbora
arhiepiskopa bio je humski episkop, te se kao takav pomiwe 1254.
godine. Me|u istori~arima postoje sporewa, da li je Sava ÀÀ uop{te bio humski episkop, i da li je hirotonisan poslije Arsenije
smrti 28. oktobra 1266. godine, kako tvrdi npr. Ni}ifor Du~i}.
Danilo ÀÀ koji je i sam bio humski episkop, ne pomiwe Savu kao
humskog episkopa, dok se kao takav sasvim sigurno nalazi u drugim izvorima.
Sporewe je i koliko je godina Sava ÀÀ bio arhiepiskop?Ono
proizilazi iz momenta hirotonije. Nije prihvatqivo da je Arsenije u vrijeme svoje bolesti, kada je gotovo ili potpuno bio nesposoban za arhiepiskopske poslove, obavqao tu djelatnost. Kao period
wegovog arhiepiskopovawa, uzima se sedam ili osam godina. Vjerovatno je Sava ÀÀ hirotonisan ve} za Arsenijevog ìvota, a Arsenije je svjostveno kasnijem ure|ewu i praksi u Crkvi, bio neka vrsta
umirovqenog arhiepiskopa.11 Sava ÀÀ sahrawen je u manastiru Svetog Apostola u Pe}i. Postoje indikacije da je bio progla{en za
sveca, mada se danas u Srpskoj Crkvi ne {tuje kao takav. Wegov lik
ostao je sa~uvan u: Sopo}anima, De~anima, Gra~anici i Pe}i.
Savu ÀÀ naslijedio je Danilo À, o kome je ve} bilo govora. On je
bio arhiepiskop samo do jeseni 1272. godine. Nije utvr|en ni mjesec. U nekim izvorima postoje indikacije da je tako|e bio hilandarac, pa ~ak i iguman manastira Hilandara. Me|u istori~arima
su se razvile rasprave zbog ~ega je Danilo odstupio sa arhiepiskopskog poloàja? Ve} je napomenuto da je mogu}e da je to bilo
zbog protivqewa kraqu Uro{u À, da se otvoreno mije{a u rad Crkve. Ostaje i u samim izvorima nejasno, da li je Danilo odmah na10. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 220; Stanoje Stanojevi}, Arhiepiskop Arsenije, Glasnik istoriskog dru{tva u Novom Sadu, kw. Á, sv.
3, Novi Sad, 1932, 12-13, 337.
11. \or|e Radoji~i}, Ko je otac Save ÀÀ, Bogoslovqe, god. À, Beograd, 1926, 343;
\oko Slijep~evi}, Humsko-hercegova~ka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219. do kraja HÀH veka, Bogoslovqe, god. HÀÁ, Beograd, 1939, 268-269;
125
slijedio Savu ÀÀ ili je to u~inio Joanikije À? Mogu}e je da je Danilo bio ~ovjek kraqa Dragutina, te da je arhiepiskop postao kada se Joanikije À privremeno uklonio sa ovoga poloàja kao Uro{ev pristalica. Sve to navodi na zakqu~ak da je hirotonisan na
nekanonski na~in.
Joanikije À bio je arhiepiskop od 1272. do 1276. godine, a umro
je 1279. Rano je postao monah. Sli~no odnosu Arsenija prema Savi
À, Joanikije À je imao isti odnos prema Savi ÀÀ. Bio je wegov pitomac i u~enik. Joanikije je svakako bio hilandarac, pa ~ak i ekonom i iguman ovog manastira. Na molbu Save ÀÀ u Jerusalimu je posve}en za |akona i jeromonaha od strane jerusalimskog patrijarha. Poslije iznenadnog smjewivawa Danila À, po spisima Danila ÀÀ,
preglo se u nalaèwu novog arhiepiskopa. Tako je Joanikije À izabran na saboru. Bio je privrènik kraqa Uro{a À, pa ~ak i vi{e
od toga - prijeteq. Poslije poraza u bici kod Gacka od sina Dragutina, Uro{ À se slijede}i stari obi~aj zakalu|erio i postao monah Simon. Umro je 1280. godine, i sahrawen je u svojoj zadu`bini
Sopo}anima.
Ako se spisi Danila ÀÀ li{e apologetike i hri{}ansko-romanti~arskog pristupa, objektivan crkveni istori~ar bi o napu{tawu arhiepiskopskog poloàja Joanikija À mogao ste}i dva osnovna zakqu~ka. Prvi je da je Joanikije À na neki na~in bio primoran od novoga kraqa Dragutina da odstupi sa arhiepiskopskog
poloàja. Drugi je, da budu}i da je bio li~ni privrènik i prijateq kraqa Uro{a À, nije imao ni voqe ni èqe da bude arhiepiskop uz novog kraqa, nego da se slijede}i sudbinu svoga prijateqa
i sam povukao.12 Ostaje nejasno prema tvrdwama Danila ÀÀ, da li je
Joanikije À oti{ao kod Uro{a À, tj. monaha Simona u Hum, i da su
tu zajedno ìvjeli jedno vrijeme kao monasi, ili je direktno oti{ao u Pilot, izme|u Skadra i Prizrena gdje je i umro?
U Pilotu su posmrtni ostaci Joanikija À leàli dvije godine
i devet mjeseci, kada su prenijeti u Sopo}ane, gdje je i Uro{ À sahrawen. Inicijator svega ovoga je bila èna kraqa Uro{a À, a majka novoga kraqa Dragutina Jelena Anùjska. Vjerovatno je ovaj
~in bio inspirisan velikim li~nim prijateqstvom biv{eg kraqa
i biv{eg arhiepiskopa. Prema Danilu ÀÀ, posmrtni ostaci na|eni
su netrule`ni, {to je bio motiv da se proglasi za sveca, a ~itav
proces prenosa ostataka iz Pilota u Sopo}ane, koji su relativno
blizu, trajao je dva mjeseca, i pravdan je zimskim vremenom i no{e12. Stanoje Stanojevi}, Srpski arhiepiskopi od Save ÀÀ do Danila ÀÀ, Glas
SKA, CLÀÀÀ, Beograd, 1933, 54; Kao nap. 3, str. 18, 220.
126
wem ostataka ru~no. Me|u istori~arima postoji nekoliko dilema
i rasprava po ovom pitawu. Kao dan upokojewa Joanikija À uzima se
28. maj, koji je i datum wegove kanonizacije. Kao drugi datum sa kojim se operi{e je 27. april. Mogu}a je i varijanta da su posmrtni
ostaci Joanikija À sahraweni u Sopo}anima 27. aprila. Drugi momenat sporewa je kada je i ko izvr{io kanonizaciju Joanikija À?
Jedna grupa izvora ga ne pomiwe kao sveca, a druga da.13
Iako se Joanikije À povukao sa arhiepiskopskog poloàja, novi arhiepiskop nije izabran sve do wegovog upokojewa. Novi arhiepiskop postao je Jevstatije À. On je obavqao ovo zvawe od 1279.
do 1286. godine. Slijede}i podatke Danila ÀÀ o wemu, Jevstatije je
vjerovatno bio iz neke vlastelinske porodice iz Budimqa, te je
od djetiwstva budu}i dobrog materijalnog poloàja svojih roditeqa, imao i kvalitetno obrazovawe. Od mladosti je pokazao veliko intetresovawe za mona{ki ìvot, i bio vrlo revnostan u
obavqawu mona{kih du`nosti. Zamona{io se u manastiru Svetog
Arhangela Mihaila na Prevlaci. Mona{ki ~in primio je od zetskog episkopa Neofita. Pripadao je grupi srpskih arhiepiskopa
tzv. hilandaraca, i bio je i iguman ovog manastira. Bio je i u Jerusalimu, gdje je po zapisima Danila ÀÀ kod wega bila velika dilema, da li da se uop{te vrati na Svetu Goru?
Jevstatije À je na saboru sve{tenstva i mona{tva izabran za arhiepiskopa. On se dvoumio da li da primi taj ~in, ali je to u~inio
na navaqivawe kraqa Dragutina. Odigrao je zna~ajnu ulogu u regulisawu odnosa izme|u Dragutina i Milutina, naro~ito prilikom Milutinovog stupawa na presto 1282. godine. Duè je bolovao,
te se tuma~ewe Danila ÀÀ da je sazvao sabor moè shvatiti dvojako.
Prvo, da je svjestan svoga skorog kraja okupio episkope i mona{tvo radi svoje sahrane, a drugo da bi jo{ za ìvota obezbijedio
izbor novog arhiepiskopa. Upokojio se 4. januara 1286. godine.
Po sopstvenoj èqi, i u ve} pripremqenoj grobnici, sahrawen je u manastiru @i~i. Wegov nasqednik arhiepiskop Jakov
prenio mu je posmrtne ostatke u Pe}, zbog nesigurnosti poloàja
@i~e usqed ratova. Prilikom prenosa, tijelo mu je prona|eno netrule`no. Svecem je progla{en ve} 1329. godine. Mo{ti su mu bile u Pe}i do 1739. godine, kada su bile prenijete u Crnu Reku.14
13. Stanoje Stanojevi}, Srpski arhiepiskopi od Save ÀÀ do Danila ÀÀ, Glas
SKA, CLÀÀÀ, Beograd, 1933, 54; S. Stanojevi}, Nav. dj, 55; Kao nap. 3, str. 200,
221, 224-225, 227-228, 231, 234-235.
14. Kao nap. 3; Radoslav Gruji}, Jevstatije Á, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatskoslovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 131; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 374, br. 1501.
127
Poslije upokojewa Jevstatija À novi episkop je postao Jakov,
od 1286. do 1292. godine. Danilo ÀÀ ne saop{tava dan i mjesec Jakovqevog upokojewa. Vjerovatno je to bilo u proqe}e 1292. godine. Ne zna se kada je i kako Jakov uvr{ten u red svetiteqa Srpske
Crkve, ali je to svakako u~iweno.15 Od 1292. do 1309. godine srpski arhiepiskop je bio Jevstatije ÀÀ. Izabran je poslije 3. februara 1292. godine, a upokojio se 16. avgusta 1309. godine. Iako se biografije srpskih arhiepiskopa od Jevstatija ÀÀ i daqe zvani~no
vode u autorstvu Danila ÀÀ, istori~ari su nepobitno utvrdili da
je ve} od wegove biografije autor prvi i bezimeni, tj. neutvr|eni
Danilov nastavqa~. Jevstatije ÀÀ je obnovio manastir @i~u, a u
izvorima ima ozbiqnih indikacija, da je obavqao za kraqa Milutina i diplomatske misije, borave}i u primorju, naro~ito u sporovima sa Dubrovnikom. Od vremena arhiepiskopa Jevstatija ÀÀ, u
sastav Srpske Crkve u{le su nove episkopije: Zve~anska, Limska
(sa sjedi{tem u manastiru Svetih Apostola Petra i Pavla) i
Skopska. Vrlo brzo po upokojewu, Jevstatije ÀÀ progla{en je za
sveca.16
Poslije wega arhiepiskop je postao Sava ÀÀÀ, i bio je na tom
poloàju od 1309. do 1316. godine. I on je pripadao grupi tzv. hilandaraca. Pro{ao je put od igumana manastira Hilandara, preko
prizrenskog episkopa, do arhiepiskopa. Izvr{io je èqu Save À
(Svetog Save) da Srpska Crkva daje pomo} Kareji. Posebnom darovnicom potvrdio je darovnicu kraqa Milutina manastiru Hilandaru. Postoje podaci o aktivnom u~e{}u arhiepiskopa Save ÀÀÀ
uz kraqa Milutina, na izgradwi manastira Bawske. Manastir je
me|utim zavr{en poslije upokojewa Save ÀÀÀ. Izgleda da je kraq
Milutin jo{ za ìvota Save ÀÀÀ proteìrao Danila ÀÀ da bude arhiepiskop po wegovom upokojewu, i poslao ga kod wega. To nije izvr{eno po upokojewu Save ÀÀÀ, a Danilo ÀÀ postao je humski episkop. Sava ÀÀÀ upokojio se 23. jula 1316. godine, i nije progla{en
svecem.17
Savu ÀÀÀ naslijedio je od 1317. do 1324. godine Nikodim. Bio je
postri`nik manastira Hilandara, te se tako moè re}i da je i on
pripadao grupi hilandaraca, a bio je i iguman ovog manastira. U
15. Kao nap. 3, str. 244; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi,
kw. À, Beograd, 1902, 13, br. 27.
16. Kao nap. 3, str. 245, 254, 283; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i
natpisi, kw. ÀÀÀ, 140-kw. ÀÁ, 5; Stanoje Stanojevi}, Srpski arhiepiskopi od
Save ÀÀ do Danila ÀÀ, Glas SKA, CLÀÀÀ, Beograd, 1933, 68-69.
17. Kao nap. 3, str. 246; Q. Stojanovi}, Nav. dj., kw. À, 21, br. 50; S. Stanojevi},
Nav. dj, 71.
128
prili~no konfuznoj biqe{ci jeromonaha Gevrasija, navodi se da
je Nikodim bio iz „zemqe ra{ke, zvane srpske“. Nikodimov u~iteq bio je arhiepiskop Danilo ÀÀ. I on je dao jednu prili~no konfuznu i vi{esmisleno tuma~e}u informaciju o Nikodimu, u vezi
sa kraqem Milutinom. Iz we se ~ak moè zakqu~iti da je bio sin
Milutinov (mogu}e i vanbra~ni), iako istoriografija ta~no odre|uje Milutinovu djecu. Mogu}e je da je bio u nekom srodstvu Milutinu, jer je bio vrlo prisan sa wim, {to pokazuju neki kasniji
doga|aji.
Vaìo je kao veliki sqedbenik i po{tovaoc djela Svetog Save, te je sa gr~kog preveo Tipik Svetoga Save Osve}enoga. Jo{ dok
nije bio arhiepiskop, ve} iguman manastira Hilandara, po nalogu kraqeva Dragutina i Milutina i{ao je za Carigrad. Proteìrao je delegaciju hilandarskih monaha kod Milutina, koja se zalagala za davawe oprosta wegovom sinu Stefanu (kasnijem De~anskom) i dozvolu povratka u Srbiju. Kasnije je on 6. januara 1321.
godine i krunisao De~anskog. Istori~ari su samo naga|ali zbog
~ega Danilo ÀÀ nije izabran za arhiepiskopa, iako ga je proteìrao kraq Milutin, nego Nikodim? Danilov nastavqa~ je naveo da
je dugo traèn novi arhiepiskop, i da je tek tre}i put izabran. To
o~igledno navodi na zakqu~ak, da Milutin nije mogao pred arhijerejskim saborom da obezbijedi izbor svoga {ti}enika, i da je
Srpska Crkva ve} tada imala punu nezavisnost u odnosu na svjetovnu vlast. Arhiepiskop Nikodim upokojio se 12. maja 1324. godine. Vrlo brzo progla{en je za sveca, i napisana mu je Slu`ba.18
Od svih srpskih arhiepiskopa poslije Svetog Save najvi{e
ima podataka o Danilu ÀÀ, koji je naslijedio Nikodima od 1324. do
1337. godine. To je sasvim razumqivo, jer je Danilovu biografiju
pisao neidentifikovani, ali sasvim je jasno nastavqa~ wegovog
djela, koji je nesumwivo bio wegov {ti}enik i u~enik. Ukratko
prezentovano, ne zna se gdje se i kada rodio Danilo ÀÀ, ni kako mu
je bilo svjetovno ime? O~igledno je bio iz vlastelinske porodice, ~im je bio pa` i pratioc kraqa Milutina. Prilikom jednog
putovawa, do{av{i u manastir Sopo}ane, posredstvom jednog kalu|era pobjegao je u manastir Svetog Nikole u Kon~uqu na Ibru,
i tu se zamona{io.
Jevstatije ÀÀ ga je rukopoloìo za jeromonaha, i bio je godinu
i po u wegovoj }eliji. Potom je poslat u Hilandar, gdje je postao
i iguman. Jedno vrijeme bio je i u isposnici Svetoga Save u Kare18. Kao nap. 3, str. 115, 126, 247, 275, 286; Q. Stojanovi}, 23, br. 52; S. Stanojevi}, 73, 76.
129
ji. U èqi da ga proteìra za novog arhiepiskopa, kraq Milutin
je doprinio da Danilo ÀÀ postane bawski episkop 1313. godine, i
tu ~uvar kraqeve riznice. Nije se dugo zadrào na tom poloàju,
nego se vratio u Hilandar. Potom je postavqen za humskog episkopa, a sjedi{te ove Episkopije bilo je tada u manastiru Svetih
Apostola Petra i Pavla na Limu. Za kraqa Milutina obavqao je
va`ne diplomatske misije. Izabran je za arhiepiskopa 14. septembra 1324. godine, i bio je na tom poloàju do 19. decembra 1337. godine. Obnovio je manastir @i~u. Jedna od najva`nijih karakteristika wegove biografije je pisawe djela „@ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih“, koje je od neprocjewive vrijednosti za izu~avawe srpske sredwovjekovne svjetovne i crkvene istorije. Podigao je u Pe}i crkvu Svete Bogorodice Odigitrije i crkvu Svetog Nikole. Tu je okupqao gr~ke monahe, koji su se bavili prepisiva~kom djelatno{}u, i pisawem novih crkvenih kwiga. Odigrao
je li~no va`nu ulogu u posredovawu kod kraqa Milutina, za povratak wegovog sina Stefana (De~anskog) u Srbiju.19
Danilov nasqednik bio je Joanikije od 3. januara 1338. godine.
On je do izbora bio logotet kraqa Du{ana. Ve} sam wegov izbor,
19. Kao nap. 3, str., 244, 254, 257, 270, 273, 276, 278-279, 288; \oko Slijep~evi},
Humsko-hercegova~ka eparhija i episkopi (mitropoliti) od 1219. do kraja HÀH vijeka, Bogoslovqe, god. HÀÁ, Beograd, 1939, 270; Miloje Vasi}, Arhiepiskop Danilo ÀÀ-monah i umetnik, Prilozi za kwièvnost, jezik, istoriju i folklor, kw. ÁÀ, sv. 2, Beograd, 1926, 243-244; Nikola Radoj~i}, O arhiepiskopu Danilu ÀÀ i wegovim nastavqa~ima, predgovor u djelu: Lazar
Mirkovi}, @ivoti kraqeva i arhiepiskopa...
O ovoj problematici detaqno pogledati radove: Teodor Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemawi}koj dràvi, kw. À, Beograd, 1931, 233; Stojan
Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredwega veka, Beograd,
1912, 677; Sergije Troicki, Crkveno-politi~ka ideologija svetosavske
Krm~ije i Vlastarove Sintagme, Glas SANU, CCXÀÀ, Beograd, 1953, 200;
Ilarion Zeremski, Iz istorije pe}ske patrijar{ije, Sremski Karlovci,
1931, 15; Aleksandar V. Solovjev, Zakonodavstvo Stefana Du{ana, cara
Srba i Grka, Skopqe, 71; Mihailo Dini}, Du{anova carska titula u o~ima savremenika, Zbornik u ~ast {este stogodi{wice Zakonika cara Du{ana, Beograd, 1946, 105; Stojan Novakovi}, Zakonik Stefana Du{ana, Beograd, 1898, 4-5; Dragoslav Strawakovi}, Srbi i Bugari u pro{losti, Glasnik srpske pravoslavne crkve, br. 9, Beograd, 1946, 157; Ni}ifor Du~i},
Istorija srpske pravoslavne crkve, Beograd, 1894, 142; Rajko Veselinovi},
Patrijarh Joanikije, Glasnik srpske pravoslavne crkve, br. 9, Beograd,
1946, 371; Radoslav Gruji}, Pe}ka patrijar{ija, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 371; Miodrag Jugovi}, Titule i
potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih, Bogoslovqe, god. ÀÁ, Beograd,
1934, 253-272; \oko Slijep~evi}, Istorija Srpske Pravoslavne Crkve, kw.
1, Beograd, 1991, 160-163.
130
kao svjetovnog lica, navodi da je Du{an zaobi{ao arhijerejski sabor. U Joanikijevo vrijeme, srpska dràva bi}e uzdignuta iz ranga Kraqevine u rang Carevine. [to je jo{ va`nije, za wegov period vezuje se uzdignu}e ranga Srpske Crkve od Arhiepiskopije u
Patrijar{iju, tj. ovaj ~in prethodi}e uzdignu}u dràve u Carevinu. Ovaj ~in izazva}e crkveni sukob sa Carigradskom Patrijar{ijom. Pozadina ovog sukoba ima {ire obja{wewe, a reakcija Carigradske Patrijar{ije je umnogome bila uslovqena svjetovnim
interesima vizantijske dràve.
Oko ovog pitawa u istoriografiji su se razvile ~itave rasprave nekoliko generacija op{tih i crkvenih istori~ara. Imena:Ni}ifora Du~i}a, Todora Taranovskog, Stojana Novakovi}a,
Sergija Troickog, Ilariona Zeremskog, Aleksandra Solovjeva,
Mihaila Dini}a, Dragoslava Strawakovi}a, Rajka Veselinovi}a,
Radoslava Gruji}a, Miodraga Jugovi}a, \oka Slijep~evi}a samo
su neka od niza. Svi navedeni, a i drugi, mawe ili vi{e, u svojim
raspravama i radovima, dotakli su se ove tematike. U sada{wici
je ona predmet grube manipulacije i insinuacije, ~itavog jednog
novog istoriografskog i istoriografsko-publicisti~kog pravca, zasnovanog na potpunom negirawu srpskog i pravoslavnog identiteta Crne Gore, a u poku{aju unija}ewa Crnogoraca.
Ukratko re~eno, u ~emu je su{tina sukoba Srpske Crkve sa
Carigradskom Patrijar{ijom? Kako je ve} nazna~eno, ona je nesumwivo u svjetovnom pitawu, sukoba dvije dràvne ideje: srpske
i vizantijske, i uticaju svjetovnih vlasti na crkvena pitawa. Vizantijski car Jovan Á Paleolog imao je devet godina, kada mu je
umro otac Andronik ÀÀÀ 15. aprila 1341. godine. Regentstvo je preuzela majka Jovana Á Ana Savojska, ali je 1342. godine po~eo gra|anski rat, koji je poveo Jovan ÁÀ Kantakuzin u borbi za vlast.
Gra|anski rat je okon~an 1347. godine, kada je sklopqen ugovor izme|u Jovana Á i Jovana ÁÀ 8. februara 1347. godine. Prema ovom
ugovoru Jovan Á imao se u svemu pokoravati Jovanu ÁÀ u upravqawu dràvom. Poslije isteka od deset godina, imala se izvr{iti
podjela vlasti.
Me|utim, Jovan ÁÀ je poklawao djelove dràve ~lanovima svoje porodice, prvenstveno svome sinu Matiji, kome je poklonio dio
Trakije, {to Jovanu Á nije odgovaralo. Jovan ÁÀ je po~etkom 1351.
godine povratio od Srba makedonske tvr|ave: Veriju, Edesu i Ginekokastron. Solun je prepustio na upravu svome tastu bugarskom
caru Androviku Asenu. Tada je Jovan Á stupio u pregovore sa carem Du{anom, budu}i da je Du{an bio upoznat sa sukobom Paleologa i Kantakuzina za vlast. Du{an je ponudio Jovanu Á da se
„spremno bori zajedno sa wim i povrati otetu o~insku vlast.“
131
Ovo je uostalom potvrdio kasnije i Jovan ÁÀ Kantakuzin, u svom
djelu, koje se sa stanovi{ta moderne identifikacije izvora, moè tretirati kao neka vrsta memoara. ûv{i za ovo, Jovan ÁÀ je
poslao majku Jovana Á Anu Savojsku u Solun, da odvrati sina od
pregovora sa Du{anom, {to je ova i uspjela, jer se Jovan ÁÀ obavezao da }e ga proglasiti za svoga nasqednika, i da }e mu odmah prepustiti Enos i gradove Halkidika u Gr~koj. No, ovoga obe}awa Jovan ÁÀ se nije dugo drào, iako je jo{ 1347. godine svoju k}er udao
za Jovana Á, i postao mu tast.
Jovan ÁÀ je htio da proglasi za cara svoga sina Matiju, ali je
patrijarh Kalist odbio da ga proglasi za cara, i jo{ ranije oti{ao iz Patrijar{ije. Dana 14. avgusta 1354. godine, Jovan ÁÀ je sazvao sabor, koji je po wegovoj èqi svrgnuo Kalista, i za novog patrijarha proglasio mitropolita Iraklije-Filoteja, koji je 1354.
godine krunisao Matiju za cara. No, to nije dugo trajalo, jer je Jovan Á uspio da se uz pomo} \enovqana iskrca u Carigrad 22. novembra iste godine, i primora Jovana ÁÀ da se drì ugovora, da }e
mu poslije deset godina dati dio vlasti. Tome je doprinijela i carigradska svjetina, koja se okrenula protiv Jovana ÁÀ, i primorala ga na abdikaciju 3. decembra. Ubrzo je Jovan ÁÀ primoran da se
zamona{i u manastiru Mangana, i dobio je mona{ko ime Joasaf.
Patrijar{ijsko zvawe povra}eno je Kalistu, koji je 1364. godine do{ao u Ser, sa namjerom da izvr{i pomirewe sa Srpskom
Crkvom, ali je tu umro. Godine 1375, u Prizrenu, srpskom carskom
gradu, pro~itana je odluka o izmirewu Crkava, tj. odluka patrijarha Filoteja. Tada ve} odavno car Du{an nije bio ìv, a ni
wegov nasqednik Uro{. Srpsko Carstvo se u momentu ovoga izmirewa ve} bilo raspalo, a vizantijsko je bilo na rubu propasti.
Turci su uveliko po~eli prodirati na Balkansko poluostrvo, a
bitka na Marici je bila okon~ana u wihovu korist. Oni su se ve}
nalazili na teritorijama srpske a i vizantijske dràve.
Za razmatrawe ove problematike, potrebno je sagledati jo{ nekoliko bitnih ~iwenica. Jovan ÁÀ Kantakuzin bio je uzurpator vizantijskog prestola, i tipi~an predstavnik krupnog feudalca koji
se bori za vlast, {to je bilo toliko ~esto u periodu sredweg vijeka. O wegovoj vjerolomnosti u vezi ugovora u~iwenog sa Jovanom Á
ve} je govoreno. Brojnim krupnim feudalcima toga doba, u borbi za
vlast, jedina svetiwa je bio wihov trenutni interes. Pored toga
{to nije imao skrupula prema konkurentu u domenu svjetovne vlasti, nije ga imao ni prema crkvi i crkvenom velikodostojniku. To
svjedo~i i smjena legalnog patrijarha, samo zato {to nije htio ispuniti wegove uzurpatorske interese, tj. da wegovog sina proglasi
za cara. Svakako da u domenu objektivne istoriografije, i kriti~132
kog sagledavawa ovog pitawa, ne treba idealizovati ni ulogu cara
Du{ana, u pomo}i zakonitom caru Jovanu Á. Svakako da je Du{an
imao svoje li~ne, dinasti~ke i dràvne interese.
Su{tina obja{wewa ~itavog ovog problema dovodi na ~isto
crkveno pitawe. Srpska Crkva proglasila se za Patrijar{iju
1346. godine. Za{to Carigradska Patrijar{ija nije jo{ u toku samog postupka progla{ewa za Patrijar{iju u~inila ne{to, da ovaj
~in sprije~i? Nije to ni u~inila po progla{ewu Patrijar{ije,
niti dala bilo kakvo odlu~ewe (anatemisawe). êkala je ~etiri
godine, i u~inila to 1350. godine. Odlu~ewe je izvr{eno tek kada
je bilo evidentno da se Du{an po~eo stavqati na stranu Jovana Á,
a Jovan ÁÀ pripremati teren za smjenu zakonitog patrijarha, jer
mu nije htio sina proglasiti za cara. Du{anovo krunisawe obavio je srpski patrijarh. Samu hirotoniju Joanikija À obavili su
svi srpski episkopi, zajedno sa patrijarhom bugarske trnovske
Crkve Simeonom, ohridskim arhiepiskopom Nikolom tj. legalnim patrijarhom jedne autokefalne Crkve. U hirotoniji su uzeli
u~e{}a i svetogorski monasi. Kanonski, Srpska Crkva je dakle
ispunila sve uslove, jer je imala autokefalan status, i najmawe
tri episkopa za hirotoniju svoga poglavara.
Sama godina anateme tako|e je sporna. Ovdje je navedena 1350,
a u ve}ini podataka se operi{e sa 1352. godinom, {to zna~i da se
na anatemu ~ekalo {est godina. Sami izvori koji se vezuju za anatemu, kao i „sin|elija“ patrijarha Filoteja o pomirewu iz 1375.
godine do sada nijesu prona|eni. O anatemi i „sin|eliji“ pomirewa zapravo se zna na osnovu izvora drugog reda. To su kazivawa hagiografskih pisaca, koji su pisali ìtija srpskog patrijarha Save ÀÁ, starca Isaije i patrijarha srpskog Jefrema.20
Kod istori~ara se razvila i rasprava, kako se zapravo titulisao prvi srpski patrijarh Joanikije À? Ve} je nazna~eno, Vizantiji a sa wom Carigradskoj Patrijar{iji nije najprije odgovaralo
{irewe srpske dràve, naro~ito ne ka istoku i jugu, gdje su se tradicionalno rasprostirali vizantijski posjedi. U istom smislu i
Carigradska Patrijar{ija je svako ja~awe Srpske Crkve, i {irewe wenih teritorija vidjela kao {tetu za sebe, tj. gubitak svojih teritorija, pastve i dobara na wima. Od progla{ewa Srpske
Crkve za Patrijar{iju, pa do smrti cara Du{ana, sticajem {irewa srpske dràve, na teritoriji Srpske Patrijar{ije na{le su
se ove episkopije Carigradske Patrijar{ije: Melni~ka, Fili20. Vladimir Mo{in, Sv. patrijarh Kalist i srpska crkva, Glasnik srpske
pravoslavne patrijar{ije, br. 9, Beograd, 1946, 196; Kao nap. 3, str. 289.
133
pejska, Hristopoqska, Serska, kao i Dramska Arhiepiskopija (sve
u isto~noj Makedoniji), Verijska (u zapadnoj Makedoniji), u Tesaliji Lariska, a u Epiru Naupaktska i Jawinska.21
Dio gr~kih episkopa je pruìo otpor pa je prognan, a jedan dio
se integrisao u Srpsku Crkvu. Jedan od episkopa koji su se odmah
integrisali bio je episkop Femesa Kiprijan, koji je od Du{ana
dobio naro~ite povlastice. Bez obzira na sve ovo, a suprotno Du{anovoj carskoj tituli, patrijarh Joanikije À nikada se nije titulisao kao patrijarh Grka. Joanikije À se upokojio 3. septembra
1354. godine. Konfuziju po ovome pitawu daju podaci iz doba Joanikijevog nasqednika Save ÀÁ, koji je bio patrijarh od 29. novembra 1354. do 29. aprila 1375. godine. Nadìvio je i Du{ana i wegovog nasqednika Uro{a. Neimenovani drugi nastavqa~ Danila
ÀÀ, navodi da je Sava ÀÁ izabran na saboru srpskom i gr~kom u Seru. Od {est u izvorima identifikovanih poveqa, Sava ÀÁ se samo
jednom potpisao kao patrijarh Grka.22
Carigradski patrijarh Filotej poslao je u Srbiju 1375. godine sve{tenomonahe Mateju i Mojseja, koji su na grobu cara Du{ana u manastiru Svetih Arhangela u Prizrenu pro~itali wegovu
gramatu, o skidawu anateme sa cara, patrijarha Joanikija À, Srpske Crkve i naroda. Iz opisa drugog nastavqa~a Danila ÀÀ ostaje
nejasno da li je sam patrijarh Joanikije prisustvovao ovom ~inu,
ali po svoj prilici nije, jer se ubrzo upokojio.23 Ovo skidawe anateme, i to u tre}em poku{aju, desilo se u vremenu potpunog rasula srpske i vizantijske dràve. Feudalni sukobi i anarhija na teritoriji biv{eg Du{anovog Carstva, povukli su u odre|enoj mjeri i crkvenu anarhiju. Drugi nastavqa~ Danila ÀÀ navodi da se pojavilo i kupovawe visokih crkvenih ~inova za novac.
Slijede}i ovaj izvor vidi se da izbor novog patrijarha nije
bio lak, jer je i sazivawe samog sabora bilo oteàno, i zasnovano
na ~iwenici da su knez Lazar Hrebeqanovi} i \ura| Bal{i}
imali svoje kandidate za patrijarha. I samo sjedi{te Patrijar{ije-Pe}, tada se nalazilo u posjedu \ura|a Bal{i}a. Zbog toga
nije ni izabran neko od aktivnih episkopa. Izbor je pao na monaha isposnika i pustiwaka (pustinoìteqa) Jefrema. On je po svoj
prilici bio podesan za svakoga, i nije bio opasanost za bilo kog
srpskog krupnog feudalca. Nije precizno identifikovano u izvo21. Miodrag Jugovi}, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih,
Bogoslovqe, god. ÀH, Beograd, 1934, 253-272.
22. Kao nap. 3, str. 289.
23. Kao nap. 3, str. 292-293; Stojan Novakovi}, @ivot srpskog patrijarha Jefrema, Starine JAZU, kw. HÁÀ, Zagreb, 1884, 37.
134
rima gdje je ro|en, ve} je navedeno da je ro|en „u oblasti bugarskoga carstva“, i to 1311. godine. Iz ove ~iwenice moè se ~ak navesti zakqu~ak da mo`da nije ni bio Srbin.
Zamona{io se u 23 godini. Jedno vrijeme ìvio je u Svetoj Gori, a potom je bio monah pustiwak kod De~ana. Nije ~ak bio ni
prisutan na saboru. Kada su mu javili o izboru bio je ogor~en, i
nije ga htio prihvatiti. Ubrzo poslije sre|ivawa prilika u Crkvi, oti{ao je u manastir Svetog arhangela u Prizrenu.24 Za novoga patrijarha izabran je Spiridon, od 1379. do 1389. godine. Po
svoj prilici on je bio ~ovjek kneza Lazara Hrebeqanovi}a, te se
pomiwe zajedno sa wime u nizu poveqa. Nije utvr|eno koje je godine umro Spiridon, ve} samo datum - 11. avgust. O~igledno nije dugo poìvio poslije kosovske bitke. Uzima se da je umro upravo te
godine. Patrijarh je nastavio da bude Jefrem, i to do kraja 1392.
ili po~etka 1393. godine. Potom se povukao i upokojio ra~una se
15. juna 1399. godine.25
Najkasnije prvih mjeseci 1393. godine za novog patrijarha izabran je Danilo ÀÀÀ. O wemu ima malo podataka. Pomiwe se u nekoliko poveqa u doba Stefana Lazarevi}a i wegove majke Milice.
Istori~ari nijesu uspjeli da identifikuju godinu wegovog upokojewa, ve} samo datum - 7. april. Ra~una se da se upokojio 1397. ili
1398. godine. Poslije wega patrijarh je postao Sava Á. O wemu ima
jo{ mawe podataka. Opojio je patrijarha Jefrema kada se upokojio,
i 1406. godine podigao mu grobnicu. Nije identifikovana godina
wegovog upokojewa. Zna se samo datum - 7. oktobar, koji je zabiqeèn u Danil~evom Tipiku. Kao vrijeme novog patrijarha Kirila,
ra~una se od 1407. do 1419. godine. O wemu postoji samo jedan siguran podatak, i to u doba despota Stefana Lazarevi}a. Despot Stefan Lazarevi} umro je u vrijeme patrijarha Nikona, za koga se ra~una da je bio patrijarh od 1420. do 1435. godine. On je inicirao
Konstantinu Filozofu da napi{e biografiju despota Stefana.
Istorijski izvori nemaju identifikaciju li~nosti srpskog
patrijarha od 1435. do 1446. godine. Od te godine pomiwe se Nikodim ÀÀ. To je bilo vrijeme despota \ura|a Brankovi}a. Nikodim ÀÀ
bio je najprije iguman manastira Studenice, a onda ra{ki mitro24. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902,
50, br. 157-52, br. 162, kw. ÀÀÀ, 73, br. 5042; Miodrag Purkovi}, Srpski patrijarsi sredwega veka, Glasnik skopskog nau~nog dru{tva, kw. HÁ-HÁÀ, 910, Skopqe, 1936, 312; Lazar Mirkovi}, Stare srpske biografije HÁ i HÁÀ
veka, Beograd, 1924, 61.
25. Q. Stojanovi}, Nav. dj, kw. À, 80, br. 250-90, br. 282-90, br. 292. br. 293; M.
Purkovi}, Nav. dj., 313-314; L. Mirkovi}, Nav. dj, 43, 88.
135
polit. Godine 1451, on se potpusuje na [estodnevu Jovana Zlatoustog, koji je po wegovom nalogu sa gr~kog jezika preveden na slovenski. Istori~ari wegovo upokojewe lociraju prema nekim izvorima izme|u 1453. i 1455. godine, kada ga nasle|uje Arsenije ÀÀ.
O wemu tako|e ima vrlo malo podataka. Istori~ari vjeruju da je
preìvio pad despotovine 1459. godine, i poslije toga jedno vrijeme bio patrijarh. Na osnovu nekih {turih izvora, zna se da je od
Turaka primio obavezu u ime Patrijar{ije za pla}awe velikih
poreza, {to ona vjerovatno nije mogla dugo izdràti. Ne zna se ni
godina wegovog upokojewa. Vjerovatno se sa wegovim upokojewem
izgasio i posqedwi plamen srpske crkvenosti u domenu patrijar{ijskog organizovawa i zvawa. Zato se ra~una kao posqedwi srpski patrijarh tzv. prvog perioda Patrijar{ije.26
2. Op{te karakteristike djelovawa
Zetske Episkopije (Mitropolije) od osnivawa
do kraja HÁ vijeka
U periodu od osnivawa Zetske Episkopije, do kraja HÁ vijeka,
tj. do pada Zete-Crne Gore pod osmansku vlast, na katedri zetskih
episkopa i mitropolita izmijewalo se wih petnaest. Za ve}inu se
ne moè utvrditi od kada do kada su bili episkopi i mitropoliti. Wihovo locirawe u genezi vr{i se uglavnom na osnovu godina
u kojima se u izvorima pomiwu. Neki od wih jednostavno u izvorima nijesu hronolo{ki locirani po godinama, ve} samo po tome da
su prije ili poslije drugih imali ova zvawa. Do 1346. godine imenovani su bili episkopi, a od tada mitropoliti. Te godine Srpska Arhiepiskopija uzdigla se na nivo Patrijar{ije. Sqedstveno
tome, jedan broj episkopija je uzdignut u rang mitropolija, tako da
se od tada moè govoriti o zetskim mitropolitima.
Crkveni istori~ari su nekoliko puta poku{avali da rekonstrui{u spisak zetskih episkopa i mitropolita, a kasnije i crnogorskih. [to je pro{lost bila dubqa, wihova identifikacija i
hronolo{ko locirawe je teè i mawe precizno, jer je bilo i mawe
izvora. Tokom istraìvawa, pojavqivala su se u do tada neobra|enim izvorima i nova imena episkopa i mitropolita. Prvi poku{aji mogu se na}i u „Istoriji Cerne-Gore od iskona do noviega vremena“, objavqenoj u Beogradu 1835. godine, u autorstvu Sime Milu26. Qubomir Kova~evi}, Nekoliko pitawa o Stefanu Nemawi, Glas SKA, LVÀÀÀ,
Beograd, 1891, 1-109; Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. À, Beograd, 1891.
136
tinovi}a-Sarajlije. Nakon wega spisak se moè na}i i kod Ni}ifora Du~i}a, u raspravi „Episkopije zetska i dabarska“, objavqenoj u Beogradu 1884. godine. Poslije wega u~inio je to Ilarion
Ruvarac, u ~lanku „Vladike zetske i crnogorske“, objavqenom u ~asopisu „Prosvjeta“, godina prva, sveska prva, na Cetiwu 1892. godine. Prave}i kompilaciju ova dva spiska, uporedno sa podacima koje je davao i Dimitrije Milakovi}, Du{an Vuksan je tako|e sastavio novi spisak, ili katalog episkopa i mitropolita, u cetiwskom
~asopisu „Zapisi“, kwiga HÀÁ, sveska 2, od avgusta 1935. godine.
Dva rada op{teg tematskog karaktera, tako|e dopuwuju sastavqawe spiska zetskih episkopa i mitropolita. Iz rada Miodraga
Purkovi}a, „Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka“,
„Hri{}ansko delo“, Skopqe, 1937, mogu se izvu}i wihova imena i
podaci za sredwovjekovni period. Decenijama poslije, episkop {umadijski Sava, objavio je djelo „Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka“ 1996. godine. Izvla~e}i podatke i iz ovog djela, tako|e
se moè sastaviti spisak zetskih episkopa i mitropolita.
Po godinama pomena, ili samo naznakama u izvorima da su pojedini episkopi i mitropoliti bili prije ili poslije nekih (bez
godine) moè se napraviti hronolo{ki spisak. On bi izgledao
ovako: 1) Ilarion À 1220-1242; 2) German À (?); 3) Neofit 1262-1270;
4) Jevstatije 1270-1278; 5) Mihailo À (?); 6) Andrija (?); 7) Jovan
1292-1305; 8) Mihailo ÀÀ (?); 9) Jeftimije 1405; 10) Arsenije 14051417; 11) David 1435; 12) Josif 1453; 13) Visarion À 1484/85; 14) Pahomije À 1491; 15) Vavila 1493-1495. Godine nazna~ene pored svakog
episkopa i mitropolita, su samo godine raspona od kada se oni prvi i posqedwi put pomiwu u izvorima. To ne zna~i da oni nijesu
bili na tim poloàjima prije ili poslije nazna~enih godina.
Ve} sa ustanovqewem Srpske Arhiepiskopije, mogu se na}i i
neki {iri istorijski podaci, koji se opet mogu podvesti pod crkvenu istoriju, tim prije {to dana{wa Mitropolija Crnogorskoprimorska ne obuhvata samo teritorije nekada{we Zetske Episkopije, nego i Budimqanske i Humske. U prethodnoj glavi ovog rada bila je razmatrana i problematika Nemawinog porijekla, i
wegovih najbliìh srodnika, tj. ko su oni bili i koliko ih je bilo? Odre|eni broj izvora o ovoj problematici je ~ak kontradiktoran jedan drugima, a na osnovu wih, i ~itav jedan niz istori~ara,
pa i crkvenih, imao je po ovim pitawima razli~ite tvrdwe.27
27. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902,
5-6; Dragutin Anastasijevi}, Spomenici iz starih crkava u Sanxaku neizdani ili s pogre{kom izdani, Bogoslovqe, god. ÀÁ, sv. À, Beograd, 1931, 72.
137
U vezi sa ovom problematikom, dugo je ostalo upitno i ko je
ùpan Prvoslav? Po ustanovqewu Srpske Arhiepiskopije manastir \ur|evi Stupovi na Limu, kod kasnijih Berana pretvoren je
u katedralni hram budimqanskih episkopa. Iz toga razloga dozidana je priprata i dva zvonika. Po karakteristikama sli~an je kotorskim crkvama iz HÀÀ i po~etka HÀÀÀ vijeka. Tokom vremena, u
odnosu na prvobitne verzije, manastir je stradao i spoqa i iznutra. Od ìvopisa su ostali samo fragmenti. Tokom rekonstrukcija ugra|eni su i kameni natpisi na latini~nom pismu done{eni iz Budimqe. Drugi natpisi ostali su samo u malim fragmentima. Sa~uvane su samo dvije grobnice u manastiru. Iznad jedne od
wih, koja se nalazi desno od vrata, u sredini do pjevnice, iznad
mjesta predvi|enog za episkopa, u ìvopisu na zidu stoji nepotpun tekst: ... „6. dan, prestavi se rab bo`ji Stefan ùpan Prvoslav, sin velikog ùpana Tihomira, sinovac svetoga Simeona
Nemawe ktitor mjesta ovoga, gdje je i grob wegov.“28
Iako tekst nije sa~uvan u po~etku i kraju, wegova osnova daje
potvrdu da je ktitor hrama ùpan Prvoslav, sin Tihomirov. Nekoliko istori~ara je poku{avalo da odgonetne godinu pravqewa
ovoga natpisa. Iako nema potpunih izvora ra~una se da je ovaj natpis sastavqen 1220. godine. O tome svjedo~i i Nemawin pomen sada ve} kao sveca. Poznato je da se prenos mo{tiju Svetoga Simeona iz Hilandara u Srbiju locira hronolo{ki na period izme|u
1204. i 1207. godine, a najvjerovatnije na 1206. godinu. Tada je i do{lo do prvog izmirewa wegovih sinova. Svakako se ni wegov kult
nije mogao ra{iriti za svega nekolike godine. Tako je sasvim
razumqivo da se natpis locira na ovu godinu.
Po ustanovqewu Srpske Arhiepiskopije izdata je Savina poveqa manastiru Svetog Nikole na Vrawini u Skadarskom jezeru.
Ova poveqa u stvari predstavqa davawe povlastica manastiru, koji postaje arhiepiskopski manastir, {to zna~i da je izdvojen iz
episkopske ingerencije. U woj se Sava tituli{e kao „bo`jom milosti arhiepiskop srpske zemqe i pomorske“. Episkop zetski Ilarion navodi se kao „hristoqubivi mu` Ilarion, uzvi{eni episkop zetski“ i „bogoqubivi episkop zetski Ilarion“. Tekst po28. Franz Miklosich, Monumenta Serbica, spectantia historiam Srbiae, Bosnae, Ragussi, Wiennae, 1858, 17, 19; Ilarion Ruvarac, Kami~ci i prilo{ci za drugi zetski dom, Manastir sv. Nikole na Vrawini u Skadarskom
blatu, Prosvjeta, god. ÀÀ, Cetiwe, 1893, 530-540; Stanoje Stanojevi}, Studije o srpskoj diplomatici, kw. HHÁ, Glas SKA, Beograd, 1935, 32-33; Vladimir Mo{in, Poveqa Svetog Save manastiru Svetog Nikole u Vrawini,
Sveti Sava-spomenica, Beograd, 1977, 79-117.
138
~iwe citatom iz Svetog Pisma, koje treba da obrazloì ono {to
}e u tekstu uslijediti. Su{tina i smisao teksta, kako je ve} navedeno, sastoje se u tome, da episkop zetski Ilarion, po{to je osnovao manastir „svetoga i prepodobnoga sveca na{ega ~udotvorca
Nikole, i okupio tu nekoliko crnorizaca u slavu bo`ju“, predaje
manastir arhiepiskopu Savi, i izuzima ga iz svoje ingerencije.
Po sredwovjekovnom obi~aju, i manastiri i crkveni posjedi
su bili svojevrsna feudalna organizacija u malom, koja je imala
svoj posjed, i mogla imati mawe ili ve}e povlastice date od vladara, feudalca ili crkvenog velikodostojnika. Tako i ovom poveqom Sava daje ekonomske povlastice i sigurnost manastirskom
dobru. Slijede i pravila i sankcije za prekr{ioce poveqe. Pravila se ogledaju u izboru igumana poslije smrti prvog, postavqawu starje{ina, onemogu}avawu mita ili nagovora po ovim pitawima, uzimawa manastirske imovine i sl. Sanksija je posqedwi
vid onemogu}avawa prekr{aja ove poveqe sa uvo|ewem termina
ko to u~ini da je proklet i triklet. Kona~no, Sava odre|uje granice manastirskog dobra koje se uklapa u metoh Plavnice, a kao
lokaliteti se pomiwu Leskovac i Gostiq. Poveqa je datovana na
1233. godinu.29
Druga poveqa koja se hronolo{ki i su{tinski nadovezuje na
Savinu, je poveqa kraqa Vladislava, sina Stefana Prvovjen~anoga. On se na kraju poveqe potpisuje kao „Stefan Vladislav s
pomo}u bo`jom kraq svih srpskih zemaqa i pomorskih“. Uobi~ajeno, i ova poveqa po~iwe pozivom na citate, i to psalamom 101,
Pogodinovim psaltirom 484, i glavom {esnaestom iz Jevan|eqa
po Marku. Pomiwe ulogu i zasluge episkopa Ilariona u stvarawu
manastira. Su{tinski, poveqa je posve}ena darivawu sela Godiwa manastirskom dobru Svetog Nikole, a kraq daruje radi izbavqewa od velikih muka.
U woj su detaqno opisane granice darovanog dobra: Bes, pa na
vrh Plane, brdom kako se kamen vaqa u Godiwe, na Micu pa pravo
na Blato (jezero). Granica je daqe dvije Guglave i Kru{evice, sa
me|ama na liniji: Budoìg, Lipov Prodol i na vrh U{itac, i potom u zlu Plo~u. Od Trnova ona je i{la kako se kamen kotrqa u
Ktuino, te prevoj izme|u Dupila i me|e Ktuina, iznad Godiwca
sredinom Debeqaka na Mali Debeqak i putem na Gomilicu. Od
Gomilice granice su i{le niz Br~av pravo u Rijeku, a s Rijeke
29. Franz Miklosich, Monumenta Serbica, spectantia historiam Srbiae, Bosnae, Ragussi, Wiennae, 1858, 25-27; Filip Radi~evi}, Starine, Prosvjeta,
sv. HÀ i HÀÀ, god. ÀÀ za novembar i decembar, Cetiwe, 1890, 319.
139
pravo u Vir i Bes. Ve}ina ovih lokaliteta poznata je i danas. Ova
poveqa datira na 1242. godinu.30
Interesantno je da je i grobno mjesto episkopa Ilariona bilo u manastiru Vrawini. U wemu su postojale najmawe tri grobnica sa natpisima. Izvorni manastir nije sa~uvan. U HÀH vijeku
je dva puta znatno o{te}en. Prvi put je to bilo 1843. godine kada
su ga Turci zna~ajno ruinirali i pretvorili u kasarnu, a drugi
put za vrijeme Drugog Omer-pa{inog pohoda na Crnu Goru. Za
prepis natpisa na nadgrobnoj plo~i episkopa Ilariona, ima se
zahvaliti mitropolitu crnogorskom Ilarionu ÀÀ Roganovi}u, koji je bio crnogorski mitropolit u prvom periodu vladavine kwaza Nikole. Mitropolit Ilarion je bio |ak igumana Isaije Brajkovi}a. Brajkovi} je bio iguman manastira Vrawine od 1840. do
1843. godine, i postavio ga je mitropolit Petar ÀÀ Petrovi}. Kasniji mitropolit Ilarion je tada zapisao ovaj natpis.
U opisu natpisa on je naveo da je bio na sarkofagu u priprati
na lijevoj strani pri zidu, na predwoj strani sarkofaga. Natpis
je nepotpun, i na kraju mu nedostaje godina. Stoji tekst: „Ovdje
predstavi se rab bo`ji Ilarion, episkop zetski Zidateq mjesta
ovoga svetoga...“
O~igledno je da nedostaje dio natpisa sa godinom. Povodom
toga mitropolit Ilarion je objasnio da se „qetobroj nije mogao
razabrati jer su nekakve neznalice, koiji nijesu vje{ti starinskijem brojnijem znacima, ~a~kaju}i oko wih, izgrebali i zamrsili ih tako da ih kasnije ni najvje{tiji starinar nije mogao raspoznati.” Postoji mogu}nost da je ovaj sarkofag ugra|en u novi manastir, koji je na istom mjestu podignut 1883. godine, i nije imao
nikakve arhitektonske veze sa starim.31 Na osnovu ovoga mitropolitovoga zapisa, isti je objavio Ni}ifor Du~i}.
Iz prvog perioda djelovawa Zetske Episkopije, jo{ jedan natpis predstavqa kombinaciju svjetovno-crkvenog izvora za izu~avawe istorije Mitropolije Crnogorsko-primorske. On pokazuje
i ko je ktitor svakako najzna~ajnijeg manastira na teritoriji Mitropolije iz nemawi}kog perioda-manastira Mora~e? Ktitor je
knez Stefan, sin Vukanov, a unuk Nemawin. Natpis se nalazi na
30. Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD,
kw. HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 174; Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. À,
Beograd, 1891, 146.
31. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 6; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, br. 17, 7;
Franz Miklosich, Monumenta Serbica, spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wienae, 1858, 45.
140
kamenom nadvratniku iznad glavnog ulaza u crkvu, i od sivog je
mermera. Predstavqa u stvari gredu-nadvratnik, duga~ku 156, a
{iroku 43 cm.
Natpis glasi: „Ovaj sveti hram presvete djeve Bogorodice sazdah i ukrasih u ime uspewa ja, Stefan, sin velikoga kneza Vuka,
unuk svetoga Simeona Nemawe. I ovo bija{e u vrijeme pobo`nog
kraqa na{ega Uro{a, u qeto 6760, indikta 10“. Datacija na nadvratniku je u vezi sa vizantijskom erom, i odgovara periodu od 1.
septembra 1251. do 31. avgusta 1252. godine.32
Po obliku slova i stilu, jasno se moè vidjeti da je jo{ jedan
natpis napisan u istom periodu i od istog majstora u mora~kom
manastiru. On se nalazi na nadvratniku unutra{weg portala, izme|u priprate i naosa. Sadràj je sqede}i: „U hram ìvota u|ite
qudi hvale}i i slave}i istinsku ìvotvornu trojicu.“ Nadvratnik je dug 1, 48, a {irok 0, 38 cm, dok su slova visoka jedanaest cm.33
U grupu nadovezju}ih poveqa po pitawu manastira Vrawine i
Nemawi}a, spada i poveqa o potvrdi povlastica ovom manastiru,
izdata od kraqa Uro{a À. Po{to je ova poveqa gotovo potpuno
uni{tena, iz we se mogu rekonstruisati samo fragmenti. Na
wenom kraju kraq Uro{ se potpisuje kao „Stefan Uro{ kraq Bogom postavqeni“. I u ovoj poveqi se javqa sankcionalni oblik za
prekr{ioce, i to najprije vjerski. Ako se na|e neko da ispakosti
neka mu budu suparnici Bog i Sveti Nikola. Na osnovu rekonstrukcije praznina izme|u rije~i koje su ruinirane, ispada da bi i
konkretni sankcionalni tekst izgledao „da primi gwev i nakazanije od kraqevstva mi i da plati kraqu 500 perpera.“ Na kraju ove
poveqe nema datuma. Me|utim, na osnovu prou~avawa podudarawa
drugih sa~uvanih poveqa iz Uro{evog vremena vladavine, tj. toga
doba, ova poveqa datira se vjerovatno na 1254. ili 1255. godinu.
Istori~ari su nepobitno utvrdili da je Uro{ 1254. godine boravio na primorju, i 23. avgusta potpisao mir sa Dubrov~anima.34
Po stilu i smislu, u vezi sa manastirom Vrawinom kontinuitet nastavqa i poveqa Uro{eve ène, kraqice Jelene Anùjske.
32. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih natpisa na Balkanu, Beograd,
1974, 43; Qubomir Kova~evi}, Nekoliko starih natpisa i biqeàka, Starine JAZU,
kw. H, Zagreb, 1878, 63.
33. Ivan Jastrebov, Prepis Hrisovuqe na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na
Vrawini, Glasnik SUD, HLVÀÀ, Beograd, 1879, 224-226; Stojan Novakovi},
Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 573.
34. Ivan Jastrebov, Prepis Hrisovuqe na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na
Vrawini, Glasnik SUD, HLVÀÀ, Beograd, 1879, 222-224; S. Novakovi}, Nav.
dj., 578-579.
141
U ovoj poveqi ona se tituli{e i predstavqa kao „raba Bo`ja Jelena kraqica“. Poveqa rekapitulira ranije poveqe, jer pomiwe
da je manastir sagradio episkop Ilarion sa znawem wenih svekrova Stefana Prvovjen~anog i Save „svekrovima Gospodina kraqa prvovjen~anoga Stefana svetopo{tenoga i Gospodina svetiteqa kir Save“. Zatim se poziva na djevera kraqa Vladislava i
wegove darove u qudima i zemqi ovome hramu, a opet u vezi sa prvobitnom poveqom Savinom.
Prije ovog teksta je uobi~ajeno citirawe i pozivawe na teolo{ke spise, u ovom slu~aju psalama 101 cara Davida. Iz poveqe
se saznaju imena qudi, lokacija i novca koji se daruje. Tako kraqica poklawa Gena Vogli}a sa bratom i djecom, Andriju Bujaka sa
bratom, Baksu sa bratom, Daminka Salkuta sa bratom, Bardonu sa
djecom, Mar{enovi}a i selo Krwice. O~ito je u poklon ura~unata i renta, koji crkva, tj. manastir ima pravo da uzima od trga Svetog Sr|a na Bojani svake godine po sto perpera. Pored svega toga
poklawa i uqanik na Kru{evici, i sa wim izvjesnog Pavla sa bratom. Nabrojena imena, ili ~lanovi porodice predstavqaju prakti~no kmetove manastirskog dobra.35 Iako poveqa nije sa~uvana u
originalu, ve} prema prepisu iz Zbornika monaha Gavrila iz
1721. godine, jedan od wenih analiti~ara-Stojan Novakovi} je datira oko 1280. godine.
Ve} je nazna~eno da je prilikom odre|ivawa episkopija, jo{
Sava Nemawi} za sjedi{te Zetske Episkopije odredio manastir
Svetog Arhangela Mihaila na Prevlaci kod Tivta. Godine 1262,
u Krm~iji zetskog episkopa Neofita, ovaj se hram pomiwe kao sjedi{te Episkopije.36 U Pqevaqskom pomeniku episkop Neofit se
tako|e pomiwe kao zetski episkop.37 Manastir Svetog Arhangela
Mihaila imao je brojne posjede. Na jednom od takvih, u selu Bogda{i}ima, Neofit je podigao crkvu posve}enu Svetom Petru.
Sredinom HÀH vijeka crkva je dogra|ena i produèna, kojom prilikom je natpis uzidan u novo pro~eqe. Nova obnova crkve usli35. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 74.
36. Miodrag Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredweg veka, Hri{}ansko delo, ÀÀÀ, 4-6, Skopqe, 1937, 17.
37. Franz Miklosich, Monumenta Serbica spactantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wienae, 1858, 50; Gerasim Petranovi}, Magazin srpsko-dalmatinski za godinu 1864, Zadar, 1864, 161; Gerasim Petranovi}, [ematizam
Pravoslavne eparhije Bokokotorske i Dubrova~ke za godinu 1874, 4; Ilarion, Natpis u Crkvi sela Bogda{i}i blizu Kotora, Glasnik SUD, sv. 21,
Beograd, 1867, 360; Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih natpisa na
Balkanu, Beograd, 1974, 44.
142
jedila je 1925. godine, te je tada osniva~ki natpis uzidan u zapadni dio crkve, desno od portala.
Ktitorski natpis episkopa Neofita glasi: „U ime oca i sina
i svetoga duha i svete Bogorodice i svetih i vrhovnih apostola,
ja, milo{}u bo`jom, zetski episkop Neofit sazdah hram ovaj u
oblasti svetoga Mihaila, u vrijeme blago~estivog i bogomo}nog i
svetorodnog gospodina kraqa Stefana Uro{a, sina Prvovjen~anoga kraqa Stefana, unuka Simeona Nemawe, u qeto 6777, indikta 12.“ Me|u istraìva~ima je vo|ena rasprava kada je su{tinski
nastao ovaj natpis, da li je Neofit Teofit, i identitetu wegovog zetskog episkopstva. Ovo je bilo iz razloga, {to je upravo u
tim detaqima plo~a bila o{te}ena i prelomqena. Poslije niza
analiza, natpis je datovan na 1269. godine, sa nespornim imenom
episkopa-Neofit, i zetskim identitetom wegovog episkopstva.38
Kontinuitet poveqa srpskih vladara Nemawi}a, kojima daruju
dobra manastiru Vrawini, moè se pratiti i kroz jedan relativno
kratki izvod Milutinove poveqe, jo{ dok je on bio prestolonasqednik. Na àlost, sa~uvan je u prepisu samo taj dio poveqe.
Milutin se u ovoj poveqi potpisuje kao „Gospodin Dalmacije, Travunije i Zahumqa“. On tu navodi „isprosih u gospodina mi i roditeqa mi previsokoga kraqa Uro{a“, koji mu omogu}ava da „dah
selo u @rmnici imenom Orahovo sa qudima i sa ve}inom mojegami
u tome selu.“ Pretpostavqa se da je Milutin ovo selo darovao 1273.
godine.39 U wemu se dakle Crmnica navodi kao @rmnica.
U {irem smislu ova poveqa razra|ena je kasnije, kada je Milutin bio ve} kraq. Prepisao je monah Gavrilo 1721. godine, a objavio na osnovu wegovog prepisa ruski konzul u Skadru Ivan Jastrebov. Kraq Milutin se u ovoj poveqi tituli{e kao „Stefan kraq
Bogom postavqeni Uro{“. I u ovoj poveqi se javqaju pozivawa na
Jevan|eqe, i to Jevan|eqe po Mateji, Jevan|eqe po Jovanu, zatim
Djela Apostolska, i Jevan|eqe po Marku. Kazne su tako|e u okviru
ve} do sada citiranog stereotipa, i to najprije teolo{kog karaktera. To je za prekr{ioca sukob sa Bogom i Presvetom Bogorodicom,
i nemawe pomo}i od ~asnog krsta. Konkretna feudalna globa je 300
perpera i prijetwa „gwevom i nakazanijem“ od kraqa.
38. Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD,
HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 187.
39. Ivan Jastrebov, Prepis Hrisovuqe na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na
Vrawini, Glasnik SUD, HLVÀÀ, Beograd, 1879, 224; Aleksandar Solovjev,
Odabrani spomenici srpskog prava, Beograd, 1926, 67; Stojan Novakovi},
Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 579.
143
Kraqev poklon manastiru sadrì selo Orahovo sa svim qudima
i me|ama, polu`drebicu [titare sa qudima i me|ama, zatim izme|u Bitoma i Crnice planinu Selca. Ona se nalazi izme|u dana{wih sela Gorweg i Doweg Seoca. Kona~no opet se javqa pravo crkve na apanaù od sto perpera od trga Svetog Sr|a i Vakha na Bojani. Ni ova poveqa nema datuma. Komparacijom sa sli~nim dokumentima iz Venecije, ona se datira na 1296. godinu, kada je kraq sli~na
dokumenta potpisivao, i pretpostavqa se boravio u Dra~u.40
U nizu natpisa na crkvama i manastirima koju su ranije prezentovani, vidi se da su oni naknadno u vidu kamenih plo~a ili
pravouganoika ugra|ivani u wih, ali su starijeg perioda. Jedan od
takvih primjera moè se na}i i u selu Azanu dvadesetak km od Berana, koje je u sredwem vijeku bilo u sastavu Budimqanske Episkopije. Kako je sada{wa Budimqanska Episkopija bila u sastavu
Mitropolije Crnogorsko-primorske, od 1931-1999. godine to nije
neva`no ista}i i ovaj primjer.
Selo Azane bilo je naseqeno jo{ u HÀÀÀ vijeku. Nesumwivo
prisustvo ste}aka u ovom selu vidqivo je na osnovu dva sa~uvana
materijalna ostatka. Jedan od wih uzidan je u temeqe crkve. To je
plo~a duìne 2,10, {irine 72, a debqine 36 cm. Ova crkva je postojala jo{ u sredwovjekovnom vremenu, kada je prilikom gradwe
ova plo~a i uzidana, a vjerovatno je na tom mjestu postojala ranije, tj. bila postavqena kao dio nadgrobne plo~e nekog ste}ka. Crkva je sru{ena za vrijeme vlasti Turaka, ali nije utvr|eno kada.
Ostao je dio zidova. Turci nijesu dozvolili obnovu crkve. Na
temeqima ostataka, nova je podignuta 2000. godine. O jakom crkvenom sredi{tu iz sredweg vijeka, svjedo~e i nazivi dva izvora iz
susjednog sela:nikoqa~a i popova~a.
O~igledno je nadgrobna plo~a uzidana u crkvu bila grobnica
nekoj poznatoj feudalno-vojnoj li~nosti. Neuvjerqivo je obja{wewe da je ona uzidana u temeqe crkve samo radi prostog materijala koji je lijepo geometrijski obra|en. Vjerovatno su potomci li~nosti koja se pomiwe na plo~i bili lokalni feudalci ili
ktitori crkve. Natpis na plo~i glasi: „Ovdje leì Daboje pod sivim kamenom. Ne postradah nikako na ovom lijepom svijetu {to je
potreba dobrom junaku.“41 Ovaj zapis se identifikuje sa krajem
HÀÀÀ i po~etkom HÀÁ vijeka.
40. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih natpisa na Balkanu, Beograd, 1974;
Petar \or|i}, Istorija srpske }irilice, Beograd, 1971, 104; Du{an Glumac,
O jednom natpisu iz Azane HÀÀÀ-HÀÁ, Starinar, HÀH, Beograd, 1969, 264.
41. Kao nap. 6, str. 63.
144
Prisustvo srpskog arhiepiskopa u Zeti zabiqeèno je u novembru 1301. godine u Budvi. Tada su Dubrov~ani pozvali arhiepiskopa da posjeti wihov grad, i u pozivu ga titulisali kao „dominum archiepiscopum de Rasa.“42 Ovo je bilo vrijeme vldavine
kraqa Milutina. Za ovo vrijeme vezuje se jo{ jedna u seriji darovnica srpskih vladara Nemawi}a manastiru Vrawini. Odnosi se
na Milutinovog sina Stefana Uro{a ÀÀÀ kasnijeg De~anskog, ~ovjeka koji je gledaju}i sa stanovi{ta svjetovnog ìvota i vladarske biografije, u ìvotu dosta propatio.
Iako ni na ovoj poveqi nema datuma, ona se vezuje za 1309. godinu. De~anski se nedugo prije toga povratio od Tatara, gdje je bio
talac. Dobio je zemqe svoje majke kraqice Jelene Anùjske. U
ovoj poveqi on se potpisuje kao „gre{ni Stefan po milosti boìjoj kraq mladi srpskih i pomorskih zemaqa.” Mladi kraq poklonio je manastiru Vrawini selo Trnovo, koje je sada u okviru
Rije~ke nahije. U okviru poklona su kobile i ovce, kao i po obi~aju sankcija za prekr{ioce:teolo{ka i konkretna od 300 perpera. Ova poveqa je veoma o{te}ena, te je sa~uvana u fragmentima.43
[ira verzija ove poveqe, ali u drugim prilikama moè se vidjeti i u jo{ jednoj. Ova zapravo proisti~e iz prethodno razmatrane. U woj se De~anski potpisuje kao „Stefan Uro{ kraq“.
Ona je zna~i ve} iz perioda wegove samostalne vladavine. Iako
ni u ovoj nema datirawa, smatra se da je izdata 1326. godine. Vjerovatno}a proisti~e iz ~iwenice da je te godine u martu kraq boravio u Dawu, gdje potpisao mir sa Dubrov~anima. Za razliku od
niza prethodno obra|enih poveqa, ova nema zna~ajniji teolo{ki
uvod, u smislu pozivawa na teolo{ke sadràje, sem u detaqu „k tebi ~udotvor~e Hristov Nikola“.
U woj De~anski navodi da je bio oklevetan kod oca od zlih
qudi, zbog ~ega je stradao. Potvr|uje ~iwenicu da je dok je jo{
vladao Zetom kao mladi kraq, poklonio manastiru Vrawini selo
Trnovo. Poslije progonstva u Carigrad, wegov otac kraq Milutin nije taj poklon poni{tio, nego ga je ~ak potvrdio. Ovoga puta
predmet poklona manastiru je selo Br~eli u Crmnici. I sam poklon ima dvostruku relaciju. De~anski zapravo potvr|uje poklon
kaznaca Dimitrija, koji je tada bio ìv. Dimitrije poklawa pomenuto selo poslije smrti svoje i svoje ène, ali da se od wega iz42. Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na Cetiwu, Glasnik SUD,
HÁÀÀ, Beograd, 1870, 56.
43. Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wienae, 1858, 112; Stojan Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 581; Kao nap. 42.
145
dràvaju za ìvota, a poslije smrti da se sahrani u manastirskoj
crkvi. Ukoliko bi se pak poslije wegove smrti èna preudala, gubila bi pravo na izdràvawe od sela.44
Istori~ari su u razmatrawu ovoga dokumenta razli~ito gledali na pojam kaznaca. Od 1300. pa daqe, kaznac se u srpskoj dràvi tretira kao neka vrsta ministra finansija. Pojam nije precizno me|utim fiksiran. Ozna~avao je i poreskog ~inovnika, koji
prikupqa da`bine sa odre|enog podru~ja. U Bosni je ovo bilo visoko dostojanstvo, a u dubrova~kom podru~ju ozna~avalo je seoskog
kneza. U svakom slu~aju kaznac Dimitrije nije bio bezna~ajna
li~nost. Ova poveqa je tipi~no predstavqawe onoma{wih feudalnih prilika, odnosno relacije vladara kao seniora (starijeg),
prema vlastelinu kao junioru (mla|em). Feudalac ne moè reaspolagati svojom zemqom bez odobrewa vladara. Udovica koja se
uda poslije muèvqeve smrti, gubi pravo na wegovu svojinu.45
Za zetsko primorje vezuje se ime graditeqa manastira De~ana,
zadu`bine Stefana De~anskog i sina mu Du{ana. Na portalu ju`nih vrata manastira postoji natpis koji glasi: „Fra Vita, mali
brat, protomajstor iz Kotora, grada kraqeva.“ Istori~ari su identifikovali ovu li~nost. Radi se o prezviteru Vitu Trifunovom
û~oli, mogu}e i û~i. On je bio opat crkve Svete Marije u Kotoru na Gurdi}u, tj. manastira ènskog fraweva~kog reda, koji se
obi~no naziva drugi red. Bio je i zastupnik male bra}e, tzv. prvog
reda manastira Svetog Frawe u Kotoru. Ovaj manastir je bio zadu`bina Nemawi}a. Evidentno je dakle da je Vita Kotoranin bio benediktanski opat, i da je jo{ {ire bio katoli~ki sve{tenik.46
Godine 1957, u crkvi Svetog Petra u Bijelom Poqu prona|ena
je nadgrobna kamena plo~a, duga 214, {iroka 0, 94, a debela 12 cm.
Ovo je bila teritorija sredwovjekovne Budimqanske Episkopije.
Na plo~i je natpis sqede}eg sadràja: „Mjeseca jula predstavi se
rab bo`ji Simon jeromonah qeta 6854“. Ovo je godina 1346. Grob
jeromonaha Simona bio je uz ju`ni zid crkve, tako da sa wega vjerovatno poti~e i ova plo~a. Te{ko je odgonetnuti ko je bio jeromionah Simon? Sigurno je bio neka va`na crkvena li~nost, ~im
mu je grob bio uz zid crkve. Postoje odre|ene indikacije, na osnovu izvora koji se ~uvaju u Rusiji u jednoj zbirci, da se radi o po44. Kao nap. 6, str. 18-19.
45. Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Vita Trifunov Kotoranin, neimar De~ana, Istoriski zapisi, god. ÁÀÀÀ, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 95-115.
46. G. Tomovi}, Morfologija }irilskih zapisa na Balkanu, Beograd, 1974, 61; R.
Qubinkovi}, Iskopavawa na crkvi Sv. Petra u Bijelom Poqu, Materijali,
ÀÁ, ÁÀÀ Kongres arheologa Jugoslavije-Herceg Novi, 1966, Beograd, 1967, 107.
146
znatom prepisiva~u crkvenih kwiga, koji se kasnije bavio i na
Svetoj Gori.47
Ve} je nazna~eno da je sjedi{te Zetske Episkopije ve} od
osnivawa u doba Save À bilo na Prevlaci kod Tivta. Samo ime
Prevlake javqa se u izvorima u razli~itim oblicima, i to kao:
Prevlacha, Preblacha, Prienlacha, Privilaqua, Prielaqua, Previlacha. Do HÁ vijeka za Prevlaku se koristio i naziv Tomba, tj.
izvodi i varijacije iz ovoga naziva: Tombe i Tumba. Ovaj naziv poti~e od izvoda dvije rije~i: Tumbos (gr~ki ) i Tumulus (latinski),
u oba prevoda humka ili breùqak.48
Iz prvog perioda poslije smrti cara Du{ana, vezuje se jedan
nadgrobni natpis. Uklesan je na sivoj granitnoj plo~i koja se nalazila ispred crkve Svetog Mihaila sve do 1893. godine, kada je
prene{ena u crkvu Svete Trojice. Ova plo~a je duìne 57, {irine 66, a debqine 19 cm. Kasnije je prene{ena u privremeni lapidarij po~etkom 80-ih godina HH vijeka. Na plo~i je tekst
sqede}eg sadràja: „Rab Hristu Joakim, a zvani \ura{, unuk ~elnika \ura{a Vraw~i}a koji bi u cara Stjepana tre}i vitez. Pisa se i prestavi mjeseca septembra isti dan.“
Joakim ili \ura{, pomiwe se za vrijeme kraqa Uro{a ÀÀÀ 1326.
g., kao svjedok u ugovoru sa Dubrov~anima sa zvawem ~elnika. Ubrzo 1331. g., stavqa se na Du{anovu stranu u borbi protiv De~anskog,
da bi 1335. g., bio zajedno sa sinovima i sinovcima Du{anov vojskovo|a u Skradinu. Posqedwi put \ura{ se pomiwe 1356. g., prilikom ustupawa Skradina Mle~anima. Zvawe ~elnika koje je imao
wegov djed tako|e \ura{, identifikuje se kao zvawe vojnog starje{ine, pa je prema tome i Joakim-\ura{ u po~etnom stadijumu svoje
slu`be imao ovo zvawe. Ova plo~a vjerovatno datira iz 1362. g.
Smatra se da je tada on ubijen od strane prvih Bal{i}a. \ura{evi}i su do prvih decenija HÁ vijeka kontrolisali ve}inu podru~ja
Gorwe Zete, tj. podlov}enske Zete, i izvjesne krajeve oko Kotora i
Budve. Ogranak \ura{evi}a su Crnojevi}i.49
47. Ivo Stjep~evi}, Prevlaka, Zagreb, 1930, 2.
48. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih zatpisa na Balkanu, Beograd,
1974, 73; Mladen Crnogor~evi}, Mihoqaski zbor u Boci Kotorskoj, Starinar, H, Beograd, 1893, 21-22; Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 79-80; Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi,
kw. À, Beograd, 1902, 43; Ilarion Ruvarac, \ura{ Ili} i \ura{evi}, Glasnik SUD, kw. HLVÀÀ, Beograd, 1879, 206-207.
49. Gordana Tomovi}, Morfologija }irilskih zapisa na Balkanu, Beograd,
1974, 78; Petar \or|i}, Istorija srpske }irilice, Beograd, 1970, 102-103;
Ivan Boì}, Zeta u drugoj polovini HÀÁ i u HÁ stoqe}u, Istorija naroda Jugoslavije, kw. À, Zagreb, 1953, 490.
147
U jednom od prethodnih poglavqa, koja su se ticala prvenstveno svjetovne istorije, kao neizostavne paralele za pra}ewe crkvene, pomenuto je da uspon Bal{i}a po~iwe vrlo brzo po smrti
cara Du{ana. Sudbina najstarijeg od trojice-Stracimira, istoriji je uglavnom malo poznata i prezentovana. Ona nesumwivo ima
i crkveni karakter. Stracimir je ìvot okon~ao kao monah Sava
1372. godine. Uzimawe za mona{ko ime ime prvog srpskog arhiepiskopa i svetiteqa od strane Stracimira, je jo{ jedan dokaz vi{e ukorijewenosti pripadnosti i tradicije o toj pripadnosti
Srpskoj Crkvi, i svetosavskom kultu kod Bal{i}a.
Dokaz o okon~awu Stracimirovog ìvota, nalazi se u vidu
jedne nadgrobne plo~e, koja je na|ena uz ju`ni zid crkve Svetog
Arhangela kod Prizrena. Plo~a je duìne 151, {irine 0, 72 i
debqine 19 cm. Kasnije je prene{ena u Kur{umli han u Skopqu.
Lijevi dio plo~e je o{te}en, te se zbog toga tekst u potpunosti ne
moè rekonstruisati. On glasi: ... „dan, prestavi se monah Sava, a
mirski nazvan Stracimir Bal{i}. I vje~na mu uspomena, u qeto
6880.“ Slijed doga|aja se istorijski poklapa i sa datumom na ovoj
plo~i, tj. godinom 1372. Godinu ranije kraq Vuka{in Mrwav~evi} ubijen je i poraèn u mari~koj bici. On je gospodario Prizrenom. Odmah poslije wegove smrti do{lo je do sukoba me|u
okolnim feudalcima oko wegovih teritorija, pa je \ura| Bal{i} zauzeo Prizren.50
Tokom arheolo{kih iskopavawa 1991. godine, u selu Kaludri
kod Berana, na mjestu zvanom ]elije, prona|eni su novi detaqi u
okviru ostataka crkve Svetog Luke. Prona|eni su zidovi debqine 70 cm, visine do dva i po metra. Na podu su bile pravilno pore|ane opeke, a na zidovima dvije o~uvane freske. Na zidovima
oltara prema ulaznoj strani na|en je dobro o~uvani simbol grba
Hrista. Pomenute freske li~e stilom na one iz manastira \ur|evih Stupova, a naos sa kupolom je sli~an onom u manastiru Dobrilovini.
Na ostacima oltarskog stuba prona|en je natpis na staroslovenskom jeziku sqede}eg sadràja: „Dionisije, koji u svetu crkvu
sa bratijom, o Hriste, u~inih op{teìtije. Ko bi ga sru{io neka
je proklet od gospoda Boga i ovih sveti, a m i n.“ Ovaj natpis i
izgradwa crkve datiraju se na kraj HÀÁ i po~etak HÁ vijeka. Vjerovatno je tada nastala kao neka vrsta pomo}ne crkve ili mana50. P. \or|i}, Istorija srpske }irilice, Beograd, 1970, 71, 107; Marko Vego,
Zbornik sredwovjekovnih natpisa BiH, ÀÀÀ, Sarajevo, 1964, br. 175, 180, 184.
148
stira u osnivawu, jer su budimqanski manastiri [udikova i \ur|evi Stupovi ve} bili ugroèni od Turaka.51
Okon~awe ìvota \ura|a ÀÀ Stracimirovi}a Bal{i}a, po~etkom HÁ vijeka donijelo je nekoliko poveqa koje je izdao pred
smrt. Nije datirano kada, ali je sasvim pouzdano, da je ulciwskom
manastiru Svetog Arhangela potvrdio posjede. Vjerovatno je to
bilo godinu ili dvije pred wegovu smrt, jer se pozivawe na ovu potvrdu ve} 1405. godine pomiwe u ugovoru sa Mle~anima.52
\ura| Stracimirovi} Bal{i} je umro u aprilu 1403. godine.
U vrijeme wegove smrti datira se poveqa, kojom manastiru Vrawini poklawa polovinu sela Rak. Pojedini istori~ari bili su u
nedoumici da lociraju ovo selo. Bilo je ~ak opcija da se radi o kasnijem selu Vraki, a tada Sveti Vra~i. No, ova opcija je ubrzo nau~no diskreditovana. O~igledno se radi o posjedu, a ne selu Rak,
po{to se u poveqi pomiwe i rijeka Cijevna koja je u blizini.
Original poveqe postojao je jo{ 1870. godine, kada je dio objavio
Ni}ifor Du~i}. Sa druge strane, pored nekoliko ve} pomenutih
poveqa, i ova je poznata u prepisanoj verziji monaha Gavrila iz
1721. godine. Iz toga razloga javqaju se i kolizije u vremenu datirawa poveqe na 1404. godinu, {to je nemogu}e, s obzirom na ve} pomenuto datirawe Bal{i}eve smrti.53
Odnose sa \ura{evi}ima popravio je Bal{a ÀÀÀ. \ura| \ura{evi} sa sinom \ura{inom upravqao je Pa{trovi}ima, Lu{ticom i brdskim krajevima oko Kotora i Budve. Odnosi izme|u Bal{e ÀÀÀ i ovih \ura{evi}a bili su toliko dobri, da su oni odbili
primamqive ponude Mle~ana da se odmetnu od Bal{e. O~igledno
se ovdje radilo o ve} pomenutom i za feudalizam poznatom odnosu seniora i juniora. Tako se \ura{ \ura{evi} sa sinom \ura{inom pojavquje kao prva li~nost uz Bal{u ÀÀÀ prilikom osnivawa manastira Svetog Nikole u Praskvici iznad Svetog Stefana u decembru 1413. godine, a sve to se navodi i u Bal{inoj pove51. Vasilije Markovi}, Pravoslavno mona{tvo i manastiri u sredwovjekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci, 1920, 149.
52. Stojan Novakovi}, Zakonski spomenici srpskih dràva sredweg veka, Beograd, 1912, 582-583; Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na
Cetiwu, Glasnik SUD, HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 191; Ivan Jastrebov, Popis
hrisovuqa na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na Vrawini, Glasnik SUD,
HLVÀÀ, Beograd, 1879, 226-227.
53. Andrija Dabinovi}, Kotor u drugom skadarskom ratu, Rad Jugoslovenske
Akademije Znanosti i Umjetnosti, Zagreb, 1937, 133-152; Mladen Crnogor~evi}, Manastiri pa{trovski u Boci Kotorskoj, Starinar, kw. HÀÀ, 1895,
67-68; Petar [erovi}, Poveqa o osnivawu manastira sv. Nikole u Praskvici i weni dodaci, Istoriski ~asopis, Á, (1954-1955), Beograd, 1955, 323-331.
149
qi. Kao svjedok u poveqi je naveden Aleksa Pa{trovi}, izaslanik vojvode Sandaqa Hrani}a, koji je i oènio Bal{inu majku, i
Bal{i postao veliki oslonac.
U ovo vrijeme Bal{a ÀÀÀ je bio siroma{ni feudalac, koji nije mogao davati velike priloge. I prilikom osnivawa ovoga manastira on je za wega dao samo zemqu, i postavio monahe. Oni su pak
od svoga imetka kupovali daqe vinograde i pravili manastir. U
osnivawe manastira ukqu~ena su i dva skromna priloga doma}ih
prolo`nika.54 Ova poveqa nije sa~uvana u originalu ve} u dva
prepisa, koji se u pojedinim detaqima razlikuju.
Bal{a ÀÀÀ je manastiru Bogorodice na Mora~niku na Skadarskom jezeru 1417. godine priloìo „guvno od solila“ u grbaqskom
poqu. Od ove soli svaki deseti kabao trebao je da se preda manastiru u Pre~istoj Krajinskoj.55 Posqedwa poveqa Bal{e ÀÀÀ ti~e
se poklona sela Karu~a crkvi Svetog Nikole na Vrawini. Poveqa je izdata u Br~elima. U woj se on potpisuje kao „Ja samodrìvi gospodar Bal{a po milosti bo`joj duka veliki i gospodar
zemqi zetskoj i svemu zapadnom pomorju.”
Po ovoj poveqi ìteqi sela Karu~a du`ni su da manastiru daju desetak od sve qetine, tj. ìta, vina, mlina, i da kopaju manastiru dva dana vinograde godi{we. Kao i u mnogim ranijim poveqama
kazne su teolo{ke i konkretne prirode. Teolo{ka je u sukobqavawu sa Bogom, Bogorodicom, ~asnim krstom i Svetim Nikolom.
Svjetovno-sankcionalna sastoji se u 500 perpera. Kao svjedoci u
poveqi se javqaju ~etiri Karu~a i milosnik Beka. Me|u istraìva~ima postoje razlike u lokalizaciji pomenutog sela. Sjeverno od
manastira postoji selo Karu|, ali je mogu}a i opcija da se radi o
selu Karu|i kod Limqana. I ova poveqa poznata je samo po prepisu monaha Gavrila iz 1721. godine. O~igledno je ona postojala u
originalu. Sve{tenik Filip Radi~evi} pomiwe da se kod wega nalazila u popisu crkvenih dobara, koje je on vr{io po nalogu mitropolita Ilariona Roganovi}a. No, kasnije joj se gubi trag.56
Odre|eni broj crkava i manastira na teritoriji Crne Gore vezuje svoje osnivawe za nemawi}ki period. No, mali broj wih zaista
54. Qubomir Stojanovi}, Poveqa Bal{e \ur|evi}a ÀÀÀ, Prilozi KJIF, HÀ, Beograd, 1931, 57-58; Ni}ifor Du~i}, Vrawina u Zeti i krisovuqe na
Cetiwu, Glasnik SUD, kw. HHÁÀÀ, Beograd, 1870, 190-191.
55. Ivan Jastrebov, Popis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru Svetog Nikole
na Vrawini, Glasnik SUD, kw.HLÀÀ, Beograd, 1879, 226-227.
56. Ivan Boì}, Nemirno pomorje HÁ veka, Beograd, 1979, 134; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 281.
150
u vidu izvora prvog reda moè to da dokaè. Uglavnom se wihovo
osnivawe vezuje za narodno predawe, ili samo naznake kroz druge
izvore, koje otvaraju diskutabilnost. Jedan od takvih manastira je
i u selu Reèvi}ima, u plemenu Pa{trovi}ima, koje se u vi{e navrata pomiwe u HÀÁ i HÁ vijeku. Osnivawe ovog manastira vezuje
se za Stefana De~anskog i sina mu Du{ana. Svakako da se tada Pa{trovi}i pomiwu kao teritorija, a ne pleme, po{to se plemenska
organizacija po~iwe stvarati tek po padu srpskih zemaqa pod
osmansku vlast na teritoriji dana{we Crne Gore.
Upravo za manastir u Reèvi}ima vezuje se natpis za ikonu
koja je do 1860. godine bila u wemu. No, ve} 1897. godine ona je nestala. Bez obzira na to, objavqeno je nekoliko prepisa ovog natpisa do wenog nestanka.57 Natpis na ikoni glasi: „Ovu ikonu pisa
gospodin otac iguman jeromonah Nikodim Reèvi}ki. Stvori sebi vje~ni pomen i dobar napredak i posqedak, godine 6931.“58 Natpis je zavr{en godinom po vizantijskom ra~unawu vremena, {to
prera~unato zna~i da je pisan i vjerovatno ikona oslikana 1423.
godine.
Ve} je nazna~eno da su u Boki i wenoj neposrednoj okolini bila poznata solila, koja su vlasnicima donosila velike zarade. Neka od wih nalazila su se u blizini manastira Svetog Arhangela
Mihaila na Prevlaci. Prema jednom izvoru iz 1425. godine, koji
se vezuje za instrukcije Mle~ana svome opunomo}eniku Fran~esku Kviriniju, za regulisawe granica sa posjedima despota \ura|a Brankovi}a, u reonu Prevlake bilo je ~ak 109 solila. U vlasni{tvu zetskog mitropolita bilo ih je 24. Po ovom izvoru, mitropolit je kotorskom vlastelinu Rajku Moneti poklonio ~etiri
solila.59
Poslije niza peripetija i ratovawa sa Mle~anima, oko nasqedstva Bal{i}a, \ura| Brankovi} je sa wima potpisao tri ugovora. Jedan je potpisan 12. avgusta 1423. godine u Svetom Sr|u.
Druga dva su potpisana u Vu~itrnu i Drivastu 1426. godine. Po
ovim ugovorima despotovini je pripala ju`na strana bokokotorskog zaliva, ukqu~uju}i i tu ùpu gdje se nalazio manastir Svetog
Arhangela Mihaila. Odredbom koja se vezuje za ove ugovore, zet57. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902,
74; Mladen Crnogor~evi}, Manastir Reèvi}i u Pa{trovi}ima, [ematizam eparhije Bokokotorske, Dubrova~ke i Spi~anske, Dubrovnik, 1897, 42.
58. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902,
74; Ivan Kukuqevi} Sakcinski, Slovnik umjetnikah jugoslovenskih, sv. Á, Zagreb,
1860, 369.
59. Kao nap. 6, str. 172-173.
151
ski mitropolit, koji je ubrzo po~eo stolovati u Budvi, mogao je
slobodno vr{iti svoje du`nosti i na mleta~kom zemqi{tu, tj. u
okolini Skadra, Qe{a i Ulciwa.60
Poslije smrti Sandaqa Hrani}a, wegova udovica Jelena, k}er
kneza Lazara Hrebeqanovi}a, a majka Bal{e ÀÀÀ pokrenula je radove za izgradwu skromne crkve na ostrvu Gorici na Skadarskom
jezeru poznatijim jo{ i kao Brezavica ili Be{ka. O~igledno je
da je crkva bila zavr{ena 1440. godine. Vjerovatno se radi o obnavqawu nekog starijeg crkvenog objekta koji je tu ve} postojao, i
bio posve}en Svetom \or|u. Na vratima crkve je natpis: „Izvolenijem oca i pospe{enijem sina i duha svetago posve{tenijem sazda se hram si presvetije Bogorodice s trudom i otkupom blago~estivoj gospogi Jele, d{teri svetopo~iv{ago kneza Lazara i podruìje gospodina \ur|a Stracimirovi}a v leto 6948.“ Prera~unom sa vizantijskog ra~unawa vremena ovo je godina 1440.
Za izradu ove crkve Jelena je utro{ila oko 600 dukata, koje je
dala na poklad Baraninu Lovru [igovi}u, kao i zemqu i masliwake oko Bara koje je prodala. Pred smrt 1442. godine je za starateqa ove crkve imenovala svoju k}er Jelenu, ènu bosanskog
vojvode Stefana Vuk~i}a Kosa~e. Pretpostavqa se da je sa Jelenom ve} od 1423. godine ìvjela i wena sestra Olivera, poznata i
pod imenom Despina, koja je bila jedna od èna sultana Bajazita À,
a tada ve} odavno i wegova udovica. Za Jelenu Bal{i} vezuje se i
izrada „Gori~kog zbornika“. Pretpostavqa se da ga je sastavio
wen duhovnik Nikon izme|u 1440. i 1442. godine, a na ukra{avawe
pozla}enim srebrom odnio u Kotor wen kancelar Dobrek Marini}. Za Nikona se smatra da se zakalu|erio i postao starac Jerusalimac Nikanor.61
Premije{tawe mitropolitske stolice u Budvu vezuje se za period vladavine djelovima Zete od strane despota \ura|a Brankovi}a, i to oko 1435. godine. Da bi ostvario prava na prevla~ka solila, despot je mitropolitu dao na upravu Budvu, kao i du`nost
budvanskog kastelana, koja savremenijoj terminologiji identifikacije odgovara upravniku grada. Despot je bio u sukobu sa Crnojevi}ima. Po svoj prilici u taj sukob je bio umije{an i zetski mitropolit. Iako su im Dubrov~ani garantovali bezbijednost, Crnojevi}i nijesu smjeli do}i u Dubrovnik na izmirewe sa despotom, iako su traìli posredovawe istih za izmirewe sa wim. Po{to je despot domamio u Dubrovnik nekoliko nepouzdanih qudi,
60. Nav. dj., 349.
61. Ivan Boì}, Istorija Crne Gore, tom 2, kw. 2, Titograd, 1970, 189-190.
152
i tamo ih okovao u tamnici, Crnojevi}i su se pribojavali iste
sudbine.
Despot \ura| boravio je u Dubrovniku u julu 1441. godine, i tu
domamio zetskog mitropolita, koga je okovao na brodu. Mitropolitu je uspjelo da sa broda pobjegne u grad. Dubrova~ki Senat
raspravqao je o ovom slu~aju, i nije dozvolio mitropolitu da ode
iz grada do Svetog Mihaila 29. septembra, a poslije toga je mogao
napustiti grad. Ubrzo po povratku, mitropolit je bio predmet
rasprave dubrova~kog Senata 6. oktobra. Dva Kor~ulanina àlila su se budvanskom sudu, da ih je mitropolit pozvao u kastel
(grad) sa wihove la|ice u kojoj su bili pred Budvom. Dok su oni
boravili u gradu wihova la|ica je opqa~kana, a dio proizvoda
uzeo je mitropolit za sebe. Ovo je ve} bilo u vrijeme kad je despot
\ura| Brankovi} poslije pada Novog Brda pod osmansku vlast,
pobjegao preko Dubrovnika i Sewa u Ugarsku. O~igledno je on normalizovao odnose sa mitropolitom, ~im se u februaru 1450. godine mitropolit i vlastelin Vuk Biomuèvi} pomiwu kao gospodari Lu{tice.62
Poslije despotovog bjegstva u Ugarsku do{lo je do raspri oko
wegovih posjeda u Zeti, izme|u Mle~ana i Stefana Vuk~i}a Kosa~e. Mle~ani su zahtijevali da im se preda Drivast, Budva i posjedi onih Crnojevi}a koji bi pristali u wihovu slu`bu. Mleta~ki Senat vije}ao je o sudbini Budve, koja je prakti~no bila u vlasni{tvu zetskog mitropolita. Predlagalo se da mu se za ustupawe
Budve dodijeli 500 dukata godi{we, na ime provizije za Skadar
koju su Mle~ani ranije davali despotu \ur|u. Bila je i opcija da
mu se daju na upravu sve despotove teritorije u Zeti. U isto vrijeme mleta~ki pregovara~i Marko Zeno, Alvizo Leredan i kotorski knez vodili su pregovore sa Kosa~om. Uporedno sa pregovorima Kosa~a je sa dijelom vojske vr{io prepade prema Budvi. Budu}i da nije imao snaga za zna~ajniju akciju protiv Mle~ana, on je u
prvoj polovini jula 1442. godine napustio Zetu.
To je dobro do{lo Mle~anima, koji su odmah stupili u kona~nu akciju. Budva se 1. avgusta predala Mle~anima, a oni su gradu
potvrdili privilegije koje je imao u doba despota \ura|a. Koriste}i op{tu konfuziju, Kotorani su svome gradskom distriktu
pripojili Lu{ticu, Bogda{i}e i Qe{kovi}e, i svu zemqu Svetomihoqske metohije. Tako je zetski mitropolit ostao bez prihoda
sa ovog metoha, kao i bez Budve. Nije poznato da li se odmah vratio u Pre~istu Krajinsku? Op{te bezna|e na Svetomihoqskom
62. Kao nap. 6, str. 396-397; Kao nap. 61, str. 194-195.
153
metohu vidi se i po tome, {to sve{tenik Bogi{a Radakovi}, koji
je odràvao crkve Svete Marije i Svetog Nikole na Prevlaci,
nije imao ni da kupi vosak, uqe i tamjan, dok posredstvom Crnojevi}a nije dobio pravo na {est mleta~kih stara p{enice.63
îm su Kotorani zaposjeli prevla~ki metoh, iskoristili su
nove prilike pod okriqem mleta~kih vlasti da suzbiju pravoslavno sve{tenstvo. Mleta~ki Senat se nije protivio predlogu Kotorana da pravoslavno sve{tenstvo zamijene katoli~kim. Savjetovao
je samo da to ~ine „malo po malo i na vje{t na~in“. Taj proces poku{avali su na terenu da sprije~e despotovi qudi. Sa druge strane
zetski mitropolit koji je ve} bio u Pre~istoj Krajinskoj, koriste}i konfuziju oko ekskomunikacije barskog nadbiskupa od strane
pape, posjedao je zemqu katoli~kih ùpa u sva~kom kraju.64
Ima indikacija da je sjedi{te Zetske Mitropolije kratko bilo u manastirskoj crkvi Svete Bogorodice na ostrvu Komu u Skadarskom jezeru. Vjerovatno je to bilo od premije{tawa sjedi{ta
iz Pre~iste Krajinske u Budvu. Ova crkva je bila vjerovatno zadu`bina Qe{a Crnojevi}a i wegovog brata \ura|a. Qe{ se u izvorima posqedwi put pomiwe 1435. godine, a \ura| je 1413. godine
bio vojvoda Bal{e ÀÀÀ. U crkvi su ~etiri grobne plo~e, tj. dvije sa
natpisom, i dvije bez. Desno od ulaza u crkvu, na podnoj grobnoj
plo~i je natpis: „Ova plo~a despota Stefana vojvode mu Qe{a Crnojevi}a.“ Ima ozbiqnih indikacija, da je u ovoj crkvi sahrawen i
Stefanica Crnojevi} 1464, ili po~etkom 1465. godine. Na to upu}uje drugi grobni natpis sa imenom wegove ène Mare.65
Stefanica Crnojevi} javqa se kao otvoreni za{titnik Pravoslavqa u Zeti. On je 15. novembra 1453. godine molio Mle~ane
da za{tite pravoslavce od Kotora do Qe{a. Zbog toga su oni svojim ~inovnicimana na tom podru~ju naredili da ne ~ine nikakve
pakosti pravoslavcima. Mleta~ka vlast nad Zetom bila je zaokruèna ve} 1455. godine, ali su pravoslavci sa ovih podru~ja uputili nekoliko apela Veneciji da Pravoslavna Crkva ima punu slobodu u odnosu na katoli~ku. Stefanica Crnojevi} je dio posjeda
Bogorodice Rata~ke dao Pravoslavnoj Crkvi, a dio svojim juniorima.66 Kona~no prihvatawe mleta~ke vlasti upravo se odigralo
6. septembra 1455. godine u manastiru Svetog Nikole na Vrawini.
Uz prisustvo mleta~kog opunomo}enika \ovanija Bolonija, i ve63. Kao nap. 61, str. 201-202.
64. Nav. dj., 204.
65. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 88; Filip Radi~evi}, Uspenski manastir na Komu, Prosvjeta, kw. À, sv. ÁÀ, Cetiwe, 1893, 210.
66. Kao nap. 6, str. 399-400.
154
likog vojvode Stefanice Crnojevi}a, predstavnici: Hota, Mataguà, Ku~a, Pipera, Luàna, Bjelopavli}a, Nik{i}a itd. prihvatili su mleta~ku vlast.67
Jedan u nizu poklona manastiru Svetog Nikole na Vrawini,
vezuje se upravo za jedno od nabrojenih plemena, a to su Mataguì.
Darovna poveqa datira po vizantijskom ra~unawu vremena na
6977. godinu, ili u prera~unu na 1468, sa odrednicom mjesta pisawa „u Vrawini“. Darodavci su: Nikola ]efalija, Lev Gruba~evi}, \er| Buza, Petar Pavle i Andreja. Oni su poklonili manastiru posjed Ue~, izme|u rijeke Plavnice i potoka Otkabeà, do
Mihoq Broda. Svjedoci poveqe su bili:iguman Josif i Nikadaro,
proiguman jeklisiarh Damjan, Jovan Vu~inovi}, ]iril i Lazar
[i{ojevi}i i ostala bratija manastira. Ovaj poklon je dat vjerovatno na nekom saboru Mataguà u manastiru.68
Prva darovnica Ivana Crnojevi}a vezuje se za 1469. godinu, i
to opet za manastir Svetog Nikole na Vrawini. On je manastiru
darovao selo Zabes ju`no od dana{weg Virpazara. U woj se on jednostavno potpisuje sa „Gospodar Ivan Crnojevi}“. Poveqom se
preciziraju me|e i granice koje se mogu na}i i u drugim poveqama. I ova poveqa poznata je samo na osnovu prepisa monaha Gavrila iz 1721. godine, koji je prepisao osnovnu povequ, i dio poveqe
islamizovanog sina Ivanovog Skender-bega Crnojevi}a, u kojoj se
on poziva na ovu povequ.69
Privrènost svetosavskoj Crkvi potvr|uje i jo{ jedna darovna poveqa Ivana Crnojevi}a iz iste godine, tako|e u vezi sa manastirom Svetog Nikole na Vrawini. U woj je on priloìo selo
Plavnicu manastiru, a u stvari potvrdio darovnicu arhiepiskopa Save Nemawi}a „selo Plavnica priloèno svetim arhiepiskopom bogonosnim ocem Savom“. U ovoj poveqi javqa se niz ispravki me|a i granica koje su su{tinski uzurpirali mnogi, a me|u wima i Mataguì, Opto~i}i, Dupiqani, Tomi}i i [i{ojevi}i. Ispravka sa uzurpatorima, za koje se koristi termin da su
„pritisnuli“ posjede manastira, odnosi se na darovnice kraqa
Milutina i \ura|a Stracimirovi}a Bal{i}a.70
Za sukobe Mle~ana i Ivana Crnojevi}a sa Turcima, vezuju se
i prvi kontakti Pravoslavne Crkve u Zeti sa Turcima. U maju
67. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. À, Beograd, 1952, 381.
68. Kao nap. 61, kw. HLVÀÀ, 231; Pavle Apolonovi~ Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom À, Cetiwe, 1993, 327.
69. Ivan Jastrebov, Prepis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru Svetog Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, kw. HLÀÀ, Beograd, 1879, 229.
70. P. A. Rovinski, Nav. dj., 328-329.
155
1478. godine po~ela je opsada Skadra od strane Turaka, kojoj se
ubrzo pridruìo i sam sultan Mehmed ÀÀ. Ne uspjev{i da osvoji
Skadar, sultan je krajem avgusta poslao rumelijskog beglerbega
Sulejmana da osvoji prestonicu Ivana Crnojevi}a-@abqak, {to
je ovaj i u~inio. Tada je sultan potvrdio posjed manastira Svetog
Nikole wegovim kalu|erima, i wima kretawe po wegovoj dràvi,
kao i da im niko ne smije ~initi bilo kakve zulume. U woj se sultan potpisuje kao „Silni car i veliki emir sultan Muhamed.“71
îtav niz sukoba u Zeti koji su se desili u dvije tre}ine HÁ
vijeka, nesporno je uticao i na materijalni poloàj Zetske Mitropolije, i pomjerawe wenih sjedi{ta. Iz niza segmenata u istorijskim izvorima toga doba, mogu se vidjeti i imena zetskih mitropolita. Jedno od sjedi{ta Zetske Episkopije bilo je u manastiru Pre~iste Krajinske. Ovaj manastir imao je svoje metohe u
vidu ostrva na Skadarskom jezeru sa crkvama na Star~evu, Be{ki
i Mora~niku. Zetski mitropolit Arsenije nalazio se u crkvi na
Mora~niku, kada mu je 1417. godine Bal{a ÀÀÀ izdao povequ. Ovu
povequ potvrdio je i drugi mitropolit David, koji je stolovao izme|u 1405. i 1417. godine. Pretpostavqa se da je Bal{a ÀÀÀ bio ktitor crkve na Mora~niku. Poslije Davida zetski mitropolit je
bio Jeftimije. O wemu se zna na osnovu zapisa o svjedoku Radi~u
Tutormiku koji je napisao mitropolit Jeftimije u manastiru
Pre~iste Krajinske. Ovom dokumentu me|utim hvali godina. Zna
se samo datum - 10. jul.
Iz tzv. Koporinskog qetopisa, koji je uradio |akon Damjan u
manastiru Kru{edolu na Fru{koj Gori, vidi se da je 1453. godine
zetski mitropolit bio kir Josif. U serijama sukoba sa zetskim
gospodarima tokom dvije tre}ine HÁ vijeka, a to su bili Bal{a
ÀÀÀ, despoti Stefan Lazarevi} i \ura| Brankovi}, te Crnojevi}i, Mle~ani su uvijek nastojali da istisnu Pravoslavqe sa wihovih teritorija, a uvedu Katoli~anstvo. Oni su po sklapawima mira to radili diskretno i uvijeno. Kada je Bal{a ÀÀÀ traìo od wih
1415. godine, da obnove prava pravoslavnim crkvama u oblasti
Skadra, wihov Senat nije dao odre|en odgovor, i pravdao se da ne
èli da zadire u privatna prava vjernika.
Grad Ulciw je dva puta dolazio pod vlast Mle~ana u prvoj polovini HÁ vijeka, i to 1405. i 1421. godine. Ulciwani su od Mle~ana traìli obezbje|ewe prava i posjeda manastira Svetog Mihaila koji se nalazio van zidina grada. Mle~ani su me|utim obes71. Ivan Jastrebov, Prepis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru Svetog Nikole na Vrawini, Glasnik SUD, kw. HLÀÀ, Beograd, 1879, 230.
156
mi{qavali wihove zahtjeve. Tako ve} 1433. godine u ovom manastiru nije bilo niti jednog kalu|era, a seqani Kruta uzurpirali
su manastirsku zemqu. Op{tu konfuziju koju je pratilo posijedawe Zete od strane Mle~ana, dopuwavala je i te{ka pozicija
uop{te Hri{}anstva na ovim prostorima, usqed sve u~estalijih
napada Turaka. I u ovim vremenima, kao uostalom i ranije i kasnije, kao jedna od brana prodoru Islama i Turaka, ispostavqala
se potreba sklapawa unije. Godine 1435, na osnovu odluka koncila
u Bazelu, poslata je delegacija sa tom idejom kod patrijarha u Carigrad. Ona je i{la preko Srbije, Makedonije i Bugarske. Po
istom poslu u Carigrad je 1437. godine i{ao i istaknuti katoli~ki teolog Dubrov~anin Ivan Stojkovi}. U izvorima ima indikacija, da je i despot \ura| Brankovi} podràvao ovu opciju.
Poku{aji unija}ewa mogu se pratiti upravo u to vrijeme. Ve}
krajem HÀÁ vijeka manastir Arhangela Mihaila na Prevlaci postepeno je zapustio. Koriste}i minorizaciju ovog va`nog pravoslavnog centra, Kotorani tridesetih godina HÁ dovode sve{tenika Mateja ]urilicu iz Sewa, tzv. „glagoqa{a“. Pedesetih godina zapaà se i akcija kotorskog episkopa Bernarda, koji je prema jednom izvoru preveo „mnoge stotine“ pravoslavaca u katoli~anstvo. îtavom ovom procesu najprije je pogodovalo premije{tawe mitropolitske stolice sa Prevlake u Krajinu, a zatim i
1442. godine iz Budve opet u Krajinu ili Vrawinu, jer je Budva
priznala mleta~ku vlast.72
Buna grbaqskog seqa{tva, koje je bilo u kmetovskom poloàju prema kotorskim vlastelinima, uglavnom katolicima, ugu{ena
je 1452. godine. Ve}ina grbaqskih seqaka bili su pravoslavci, pa
su zato kotorski katolici, i na ovaj na~in dobili povod za sprovo|ewe unija}ewa, bilo kroz plasirawe sve{tenika glagoqa{a
ili ~istih unijata. Dolazilo je i do konfliktnih situacija. Jedan
pravoslavni sve{tenik otjerao je 1455. godine iz Bogda{i}a ne
samo katoli~kog, nego i sa wime biskupa Bernarda, koji je do{ao
u obilazak novih vjernika i davawe krizme. Ovi poku{aji unija}ewa uglavnom su zavr{avali neuspje{no. Seoske mase ostajale su
vjerne Pravoslavqu.73
72. Kao nap. 6, str. 326-327; Ivan Boì}, O propasti manastira sv. Mihaila na
Prevlaci, Anali Filolo{kog fakulteta, ÁÀÀ, Beograd, 1967, 75-82; Ivan
Jastrebov, Jepiskopija zetska, Glasnik SUD, HLVÀÀÀ, Beograd, 1880, 402403; Miodrag Purkovi}, Srpski episkopi i mitropoliti sredwega veka,
Hri{}ansko delo, ÀÀÀ/4-6, Skopqe, 1937, 42; Ilarion Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosvjeta, Cetiwe, 1892, 16.
73. Kao nap. 61, str. 326-327.
157
Pretpostavqa se da zetski mitropolit „kir Josif“, koji se
pomiwe u Koporinskoim qetopisu 1453. godine, nije u to vrijeme
vi{e ni stolovao u Pre~istoj Krajinskoj. Ove godine mleta~ki
Senat je obe}ao Stefanici Crnojevi}u da ne}e ni{ta preduzimati protiv pravoslavnih sve{tenika „od Kotora do Qe{a“. Me|utim, to obe}awe Mle~ani su shvatali na svoj na~in. Ve} od 1452. godine, u Pre~istoj Krajinskoj stolovao je unijatski mitropolit Sava, koji je bio gr~kog porijekla. Ranije je bio episkop Termopila.
Ve} dvije godine kasnije u Pre~istoj Krajinskoj pojavquje se novi
mitropolit, koji je jo{ o~liglednije radio na unija}ewu. Bio je to
Pavle Du{man. Ranije je 1440. godine bio episkop u Trevizu, zatim
1440. u Sva~u, i potom 1444. u Drivastu. Papa ga je imenovao nuncijem za Srbiju 1454. godine, u doba kada su se frawevci àlili da ih
progoni despot \ura| Brankovi}. Preko nuncija Pavla, papa je
vje{to poku{ao manevar u unija}ewu, dav{i mu ovla{tewe, da po
Srbiji i Albaniji moè pozivati na rat protiv Turaka.
Oko Pavla je me|utim izbila ~itava afera. Papa je 1456. godine Drivast izuzeo iz nadle`nosti barskog nadbiskupa. Pavle se
tome usprotivio, i po~eo da propovijeda da je pravoslavqe prava
vjera, a ne katoli~anstvo. Nije dozvoqavao ni da se protiv wegovih postupaka podnosi apelacija rimskoj kuriji. Pona{ao se kao
autokefalan mitropolit, {to je dovelo do toga, da je 1457. godine
papa naredio da se protiv wega sprovede istraga, koja nije ni zavr{ena, jer je Pavle iste godine umro. Mle~ani nijesu ni ispo{tovali odredbu ugovora sklopqenog 6. septembra 1455. godine u
manastiru Vrawini, po kojoj unijatski episkop doveden u Pre~istu Krajinsku, nije imao nikakve crkvene ingerencije nad pravoslavnima.
Mitropolitsko sjedi{te zetskih mitropolita u Pre~istoj
Krajinskoj, je tako definitivno izgubqeno ve} sredinom HÁ vijeka. U tom centru ve} su se stacionirali unijatski mitropoliti,
uglavnom gr~kog porijekla, koji su bili pod ingerencijom barskog nadbiskupa. Oni su poslije smrti Pavla Du{mana otvoreno
po~eli da propovijedaju unijatsku politiku, i prakti~no se predstavqaju kao unijatski katoli~ki mitropoliti. Poslije Pavla
Du{mana u Krajini je mitropolit bio Jovan, porijeklom Grk sa
Krita, i privrènik mleta~ke politike. Potom je wegov nasqednik bio Hrvat Andrija Jamoneti} od 1476. godine, kao i Mle~anin
Fran~esko Kvirin od 1495. godine.
Kako je ve} nazna~eno, poslije Pre~iste Krajinske, Budve, pa
opet kratko Pre~iste Krajinske, mitropolitsko sjedi{te kratko
je bilo u manastiru Komu, pa na Vrawini, i onda na Obodu. Iz izvora se ne moè saznati ko je postavio za mitropolita Visario158
na?Postoje indikacije da se episkop Vavila, zapravo pojavio uz
zetskog mitropolita kao bjegunac iz nekog crkvenog sredi{ta van
Zete. Uop{te druga polovina vladavine \ura|a Brankovi}a, te
vladavina Stefanice Crnojevi}a, ozna~avaju period potpune konfuzije Srpske Crkve, uslovqene stalnim najezdama Turaka, i wihovim osvajawima komada po komada srpskih zemaqa. Vjerovatno
je da se tada po pojedinim srpskim oblastima koje su bile jo{ slobodne, pa i po Zeti, mitropoliti i episkopi postavqaju na saboru lokalnog feudalca sa sve{tenstvom i episkopima.
Tako se javqa potpuna podudarnost sudbine Zetske Mitropolije, sa sudbinom jednog od posqedwih oblasnih gospodara u srpskim zemqama Ivanom Crnojevi}em. Kako je on selio svoje prestonice pod pritiskom Turaka, tako je to i ~inila Zetska Mitropolija. Sjedi{te Mitropolije u manastiru Vrawini, bilo je teritorijalno vrlo blizu @abqaka. Kada je on pao, sjedi{te se pomijera sa Ivanovom prestonicom na Obod, pa potom i na Cetiwe.
Prilikom svog boravka u emigraciji, Ivan Crnojevi} je boravio i u Ankoni. Kako se u wenoj blizini nalazio hram Bogorodice u Loretu, to ga je on posjetio. Prema legendi tu se nalazila
wena sveta ku}a, koju su an|eli iz Dalmacije donijeli na to mjesto. Tu se on zavjetovao da }e ako se vrati u Zetu, podi}i woj u ~ast
hram.74 Kada se vratio u Zetu 1481. godine poslije smrti sultana
Mehmeda ÀÀ, Ivan je zapo~eo sa realizacijom tog zavjeta. Svjestan
~iwenice da ni Obod nije siguran, {to su pokazali i prija{wi
doga|aji, kada je morao pobje}i iz Zete, odlu~io se da sjedi{te
svojih posjeda prenese na cetiwsko poqe podno planine Lov}ena,
gdje su od ranije bili posjedi wegovih predaka.
U tom smislu preko glasnika Ivan se obratio dubrova~kom Vije}u Umoqenih, da mu omogu}i uvoz 2000 komada crijepa, {to mu je
i odobreno u septembru 1483. godine. Tako je nastala crkva Bogorodice a uz wu i manastir, u koji je prene{eno sjedi{te Mitropolije. Manastirsko zdawe je najvjerovatnije bilo zavr{eno do po~etka sqede}e godine, o ~emu svjedo~i i osniva~ka poveqa od 4. januara. Da o~igledno Ivan nije najprije preselio prestonicu, pa
tek onda izgradio manastir, svjedo~i i ova poveqa, gdje on navodi
da je pisao „u Rece“, tj. u Obodu iznad Rijeke, malog naseqa na kraju jezerske rijeke, iznad kojega je i bio Obod. O~igledno se on u naredne dvije do tri godine preselio i sa dvorom na cetiwsko poqe,
o ~emu svjedo~i i jedna presuda iz 1489. godine, gdje on navodi da je
74. Nav. dj., 323, 328-329.
159
done{ena u dvoru na Cetiwu.75 Bez obzira na navedeno, me|u istori~arima ipak ima polemika, jer se barata i sa godinom 1482.
Ivan je u zidove manastira stavio ktitorski natpis, koji glasi: „U ime ro`destva ti, presvete Bogorodice, sazidah ovaj sveti
hram tvoj, ja, gre{ni rab tvoj, Ivan Crnojevi}, qeta 7992.” Ova
plo~a je nesporno originalna. Stari Ivanov manastir sru{en je
1692. godine, kada su ga Mle~ani bjeè}i ispred Turaka minirali. Natpis je sa dijelom materijala uzidan u novi manastir od
strane vladike Danila 1704. godine. Pretpostavqa se da je prilikom davawa poveqe o osnivawu manastira, ili nedugo potom, izra|en i pe~at manastira. Wegov pre~nik je 46, 5 mm, a pre~nik
unutra{weg kruga 35 mm. Na wemu je predstava Ro`destva Bogorodice. Kru`no oko we je ugraviran tekst: „Pe~at manastira Cetiwa hram Ro`destva Presvete Bogorodice.“76
Kako je ve} navedeno, Ivan Crnojevi} je izdao 4. januara 1485.
godine povequ o osnivawu cetiwskog manastira. Original poveqe
nije sa~uvan, nego zvani~na kancelarijska kopija sa potpisom vladara. Ova poveqa nema samo va`nost za uù oblast izu~avawa crkvene istorije, nego govori o feudalno-socijalnim prilikama
onda{we Zete. Niz detaqa u ovoj poveqi, jasno ukazuju na slije|ewe ra{ko-nemawi}ke tradicije poveqa, i pozivawa na taj period.
U po~etku je simboli~an op{te hri{}anski znak krsta sa Hristovim inicijalima. Prili~no dugi uvod je iz citata Jevan|eqa po
Mateju, zatim Marijanskog Jevan|eqa, i kona~no Miroslavqevog
Jevan|eqa. Zatim Ivan obrazlaè uzroke podizawa manastira, koji su ve} pomenuti, i svoj zavjet Pre~istoj Bogorodici.
Darovana dobra manastiru su tako|e detaqno opisana, sa granicama priloènih imawa. To je vi{e parcela zemqe, vinogradi,
ribolovi, brda, vodenice i planina Lov}en. O~igledno sqedovawe sredwovjekovne prakse, po kojoj je i crkva bila svojevrsna feudalna institucija, vidi se po tome, da je Ivan darovao manastiru
seqake, koji su imali samo obavezu prema wemu, tj. bili su manastirski kmetovi. Pored toga on je priloìo i trideset perpera
godi{we od svojih prihoda za carinu, deset kablova soli od solila, drva sa imawa u Dubravi. Svaka ku}a bila je obavezna da mana75. Nav. dj., 329.
76. \or|e Radoj~i}, O natpisu Ivana Crnojevi}a i povodom wega o kwièvnim
uticajima Zapada i Istoka u Dukqi, Letopis Matice Srpske, Novi Sad,
jun 1962, 567-568; Risto Dragi}evi}, Nekoliko starih pe~ata, Starine Crne Gore, 1, Cetiwe, 1963, 8; Simo Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne
Gore od iskona do novijega vremena, Beograd, 1835.
160
stiru godi{we donese po osamdeset bremena drva. Kao breme ra~unalo se ono {to odrastao ~ovjek moè ponijeti na le|ima.
Poveqa uobi~ajeno ima sankcionalni dio. Ovaj dio je trodijelan. Ogleda se najprije u molbi, kletvi i kona~no duhovnoj, tj. teolo{koj kazni. Izme|u ostalog, za prekr{ioca je duhovna kazna da
je sli~an Judi, i da mu je suparnica Pre~ista mati na stra{nom sudu. O~igledno se ovdje vidi kopirawe poveqe kneza Lazara Hrebeqanovi}a manastiru @drelo iz 1380. godine, kao i \ura|a Brankovi}a manastiru Svetog Pavla na Svetoj Gori od 1413. godine.
Ove sankcije su opet preuzete iz poveqe cara Du{ana Hilandaru
iz 1347. godine, a koja je pisana upravo na Prevlaci Arhangela Mihaila. Jo{ ~itav niz teolo{kih sankcija preuzet je iz sankcionalne prakse poveqa Stefana De~anskog manastiru De~ani, Du{anove Hilandaru, patrijarha srpskog Spiridona manastiru @drelo, i
despota Stefana Lazarevi}a Hilandaru. Teolo{ke sankcije ovoga
tipa ti~u se citata iz Jevan|eqa po Mateju, Jevan|eqa po Jovanu i
Jevan|eqa po Nikoli. U ve} pomenutoj sankcionalnoj formi uzetoj iz Du{anove poveqe Hilandaru, pisane 1347. godine na Prevlaci, za prekr{ioca se navodi „da mu jesu suparnici sveti Simeon i sveti Sava.“77
Jo{ jedna poveqa Ivana Crnojevi}a slijedi ve} pomenuti {ablon ra{ko-nemawi}kog vremena. Istina, ona datira ne{to ranije od osniva~ke poveqe za cetiwski manastir, i iz 1482. godine
je. Original nije sa~uvan, ve} se nalazi u Cetiwskom qetopisu.
Prepisivawe ove poveqe po istori~arima datira u doba vladike
Save Petrovi}a, a za prepisiva~a se uzima vladika Vasilije 1747.
godine. Samo dio ove poveqe interesantan je za tematiku izu~avawa crkvene istorije. U vrijeme pisawa ove poveqe, Ivan Crnojevi} je ve} izgubio najve}i dio Dowe Zete. Stoga je on htio da
razgrani~i svoje posjede u Gorwoj Zeti, naro~ito prema Budvi i
Kotoru, tj. posjedima ovih distrikta.
Dio poveqe utvr|uje granice dobara manastira Svetog Nikole na Vrawini, a na osnovu ranijih poklona. Tako Ivan Crnojevi}
na po~etku poveqe kaè: „Milo{}u Bo`jom dogodi se meni gospodinu Ivanu Crnojevi}u do}i u mjesto Crmnicu sa mojom vlastelom... I potraìh granice Svetoga Nikole Vrawinskog, i na|oh
77. Simo Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do novijega
vremena, Beograd, 1835; Stanoje Stanojevi}, Studije o srpskoj diplomatici, Glas SKA, CLVÀÀ, Beograd, 1933, 201; Franz Miklosich, Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae, Bosniae, Ragussi, Wiena, 1858, 195, 278-279.
161
sve po imenu naba~ene kako pi{u hrisovuqe srpskih svetih careva, koji su pone{to zapisali i proloìli ovome svetome hramu.
Ja vi|eh i potvrdih, i jo{ od mojih metoha i ba{tina i ja Svetome Nikoli priloìh, sa molbom prizivaju}i svetog gospodweg
ugodnika u pomo} i zastupawe.”
Uvodnik „Milo{}u Bo`jom“..., predstavqa tipi~nu kopiju niza sli~nih poveqa iz ra{ko-nemawi}kog perioda, i to Save Nemawi}a i Stefana De~anskog. Na osnovu ovog {ablona i Bal{a
ÀÀÀ izdaje nekoliko svojih poveqa. Kona~no, biv{i upoznat preko
svoje dvorske administracije, i sam sultan Mehmed ÀÀ u svojoj
poveqi manastiru iz 1478. godine, slijedi ovaj {ablon.78
Iako je po smrti Ivana Crnojevi}a wegov sin \ura| zvani~no preuzeo upravu nad Zetom, o~igledno je Ivan jo{ za ìvota
planirao da pored wega, vlast dijeli i Stefan. Da je zaista moglo
biti govora o dvojno vladala~kom statusu Zete, govori i poveqa
iz 1495. godine, po kojoj \ura| i Stefan utvr|uju granice cetiwskog manastira. Dvovladarje ne predstavqa novinu. To je praksa
preuzeta iz duge geneze najprije Vojislava dukqanskog i wegovih
nasqednika, potom Nemawi}a, a dijelom i Bal{i}a.
I ova poveqa ima teolo{ki uvod, a zatim razradu u vidu potrebe davawa milostiwe, kako na molbu svih svetih, i nadom u
vaskrsewe treba slijediti sud Boìji, te da prema wemu treba da
sude zemaqske sudije. Tako se \ura| Crnojevi} obra}a djevi Mariji da ga zastupa pred Bogom, u ~ije ime on i ispuwava dug. U ovoj
poveqi se javqa i jasna titulacija izdava~a poveqe: „Mi gospodin \ura| i brat moj Stefan.“ U poduòj poveqi ta~no se navode
granice imovine cetiwskog manastira, kao i ranija prava na vinograde, sela, vodenice, dohotke od carina i brodova. Tako je ovaj
dio poveqe u stvari samo potvr|ivawe ranijih prava i imovine
cetiwskog manastira, koje je dao wihov otac Ivan.
Drugi dio poveqe odnosi se na novo darovawe manastiru. Tako su darovani kmetovi Beladina Humca sa djecom i parcelama,
zatim iz Zagore Bojka Radovanovi}a. Pa~ko Parac sa djecom trebao je da bude crkveni radnik, i da godi{we da manastiru tri
krbqe vina. Bra}a Crnojevi} su manastiru darivali i imawe na
Gorwem Dobru, koje su wihovi preci poklonili Mihailu Piperu,
78. Simo Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do novijega
vremena, Beograd, 1835; Marko Dragovi}, Krisovuq kwaza gospodara crnogorskog Ivana crnojevi}a, Cetiwe, 1885, 7-9; Marko Dragovi}, Prilozi za
istoriju Crne Gore, Letopis Matice srpske, ÀÀÀ, Novi Sad, 1891, 17-18; Jovan Tomi}, Crnojevi}i i Crna Gora od 1479-1528, Glas SKA, LVÀÀÀ, Beograd, 1900, 171.
162
kome su ga zbog nevjere oduzeli. Darivan je i jedan kabao p{eni~ne sedbe u Botunu.79
Ve} je nazne~eno da se sa teritorije Zete pojavquju graditeqi
nekih va`nih crkvenih objekata, poput Vite Kotoranina, koji je
gradio manastir De~ane, iako je bio katolik. Na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske ìvot je okon~ao jedan tako|e poznati neimar. O tome svjedo~i nadgrobni spomenik
prene{en 50-ih godina HH vijeka sa starog manastirskog grobqa
Svetog Luke u @upi kod Nik{i}a u Zavi~ajni muzej. Na wemu je
sqede}i natpis: „Godine 7000, mjeseca aprila 23. Ovaj krst je Rada Neimara, kako se prestavi u hramu svetoga Luke na \ur|ev dan.
I bi ìv 120 godina, i da je proklet ko ga obije.“
U narodnim pjesmama pokosovskog ciklusa, u nekoliko navrata se pomiwe ime Rada Neimara. Odnosi se na protomajstora Rada
Borovi}a. Jo{ bliè locirano, to je Rade Borojevi}, rodom iz
Bara. Pripadao je ne samo porodici, nego i grupi barskih graditeqa, koji su bili aktivni u Dubrovniku, i Srbiji Lazara Hrebeqanovi}a, i vremenu wegovih prvih nasqednika kwegiwe Milice i sina Stefana. Istori~ari imaju podijeqena mi{qewa o
locirawu godine ro|ewa Rada Borovi}a. U opticaju je najprije
1335. na osnovu natpisa na portalu manastira Qubostiwe, zadu`bine kwegiwe Milice Lazareve. Druga godina u opticaju je 1372.
Name}e se logi~an zakqu~ak, da je Rade posqedwi dio svoga ìvota proveo u manastiru Svetog Luke u @upi, jer je bio wegov graditeq, ili bar graditeq jednog wegovog dijela.80
3. Graditeqstvo, arhitektura, slikarstvo i vajarstvo
Kada je Zeta u{la u sastav Ra{ke, do{lo je do spajawa stilova gra|evinarstva i arhitekture. Romani~ki stil koji je bio dominantan u primorskim gradovima Zete, izvr{io je uticaj na stil
koji se identifikuje kao ra{ki. Postepeno dolazi do wihovog
mije{awa. Zeta je do tada u stvari bila podru~je sudara dva stila
i dvije koncepcije:vizantijske i romani~ke. Prodor romani~kog
stila u unutra{wost Ra{ke, s obzirom na ~iwenicu da je Zeta ukqu~ena u Ra{ku, naro~ito se odvijao preko majstora graditeqa, koji
su u zna~ajnoj mjeri bili iz zetskog primorja. Ve} pomiwani pri79. Glas Crnogorca, br. 11, 1887.
80. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. À, Beograd, 1902, 175;
\ur|e Bo{kovi}, Stari Bar, Beograd, 1962, 247; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 124.
163
mjeri Vite Kotoranina i Rada Neimara samo su jedni od mnogih.
Do prvih decenija HÀÀÀ vijeka u Zeti se te{ko razlikuju crkve isto~nog i zapadnog obreda, na osnovu wihovih gra|evinskih i arhitektonskih formi. Vizantijske graditeqske {eme kori{tene su
i za crkve zapadnog obreda, i obratno.
Crkva Svetog Petra u Bijelom Poqu po svojoj formi ne li~i
na prve objekte ra{kog stila. No, dogra|ivawem prerasla je u taj
stil. Crkvu je podigao humski knez Miroslav, brat Stefana Nemawe, o ~emu svjedo~i i natpis u portalu. Me|u istori~arima postoje sporewa kada je ona podignuta, ali se okvirno uzima godina
1190.81 Ova crkva postala je sjedi{te Humske Episkopije oko 1252.
godine, po{to je sjedi{te ove Episkopije premje{teno iz Bogorodi~inog manastira na Stonu.82 Po dolasku Turaka crkva je pretvorena u xamiju, i toj namjeni je sluìla sve do 1912. godine, kada su
Bijelo Poqe oslobodile jedinice crnogorske vojske u Prvom Balkanskom ratu, od kada je opet povra}ena wena prvobitna namjena.
Na osnovu arheolo{kih istraìvawa, jasno su utvr|ene nekolike etape u wenom dogra|ivawu. U tom smislu utvr|ena je i wena
osnova iz Miroslavqevog vremena. Tada je bila zasvo|ena jednobrodna gra|evina. Monumentalni romani~ki portal bio je na zapadnoj strani sa ktitorskim natpisom. On je kasnije premje{ten na
ulaz u prostoriju na sjevernoj strani, koja je dogra|ena za vrijeme
Turaka. Apsida je na isto~noj strani crkve. Ova crkva ima tri traveja. Crkva ima arhitektonski plan u osnovi, koji podsje}a na upisani krst sa kupolom, i trobrodan krov. êtvrtasta kupolica je uobi~ajena za crkve u dubrova~kom kraju. Pravougaona apsida je karakteristi~na za dalmatinske crkve u preromani~kom ili ranoromani~kom vremenu. Me|utim, krstoobrazna osnova je o~ito preuzeta od neke crkve iz kontinentalnog ra{kog podru~ja. Tako se graditeq crkve ugledao na vizantijska krstoobrazna rje{ewa.
Kule i narteks izme|u wih ugra|eni su na zapadnoj strani naknadno. Na narteksu je bio poluobli~asti svod, koji je leào na kulama. Iznad svoda bila je prostorija u koju se ulazilo sa ugla. Ovo
dogra|ivawe se vezuje za premije{tawe sjedi{ta Humske Episkopije u ovu crkvu, u doba kraqa Uro{a. Dvije simetri~ne kule sa nar81. Aleksandar Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd, 1962, fot. 29; Vladimir ]orovi}, Pitawe o
hronologiji u delima svetoga Save, Godi{wica Nikole ûpi}a, XLHÀH,
Beograd, 1940, 23, 34-36; Mihailo Dini}, Tri poveqe iz ispisa Ivana Lu~i}a, Zbornik Filozofskog fakulteta, ÀÀÀ, Beograd, 1955, 69-88.
82. Vladimir ]orovi}, Zna~aj humske eparhije, Spomenica eparhije zahumskohercegova~ke, Ni{, 1928, 59.
164
teksom izme|u wih predstavqaju tipi~an ra{ki stil. Dogradwa
prostorija na sjevernoj i ju`noj strani crkve vezuju se za vrijeme
kraqa Milutina izme|u 1317. i 1321. godine. Fragmenti kamene oltarske pregrade smatraju se tako|e izvornim iz doba kneza Miroslava. Tako crkva Svetog Petra predstavqa sloènu kombinaciju
romanskog oblika, u kome je vizantijska krstoobrazna {ema. Narteks, kule i paraklisi odslikavaju tipi~an ra{ki stil.83
U reonu Budimqa, nedaleko od kasnijeg naseqa Berana, nalazi
se i crkva (manastir) \ur|evi stupovi. Posve}ena je Svetom \or|u. Crkvu je podigao ùpan Prvoslav, sin velikog ùpana Tihomira, tj. bratani} Stefana Nemawe. Pri ovoj crkvi je bilo sjedi{te Budimqanske Episkopije, jedne od izvornih episkopija, ustanovqenih od samog aerhiepiskopa Save Nemawi}a. Crkva je pretrpjela nekoliko prepravki i dogradwi, ali se lako uo~avaju tri
faze. Zapravo radi se o graditeqskom kompleksu, koji ~ini sama
crkva, priprata dogra|ena uz wenu zapadnu stranu i kula. U produètku je i jo{ jedna priprata.
Crkva je jednobrodna gra|evina. Glavni ulaz joj je na zapadnoj
strani, a polukru`na apsida na isto~noj. Ima tri traveja, a iznad
sredweg je kupola. Nezgrapni prozori i slijepi lukovi na kupoli
upu}uju da su vjerovatno nastali nekom kasnijom rekonstrukcijom.
U tom smislu je i narteks, pa je o~igledno izme|u wega i glavne
gra|evine probijen prostor da bi se spojili. To je o~ito bilo nedugo poslije gradwe izvorne crkve, jer je gra|en sli~nim stilom,
kao i dvije pravougaone prostorije, koje su povezane svodom. Na
wemu se mogu razaznasti ostaci fresaka iz HÀÀÀ vijeka. Druga priprata je o~igledno kasnije ra|ena. Zbog toga crkva Svetog \or|a
(\ur|evi stupovi) li~i na kotorske crkve Svetog Luke i Svete
Marije. Sa druge strane ra{ki stil se ogleda kroz visoke bo~ne
lukove ispod kupole, kao i dogradwe priprata. Crkva je vjerovatno nastala u drugoj deceniji HÀÀÀ vijeka.84
83. Radivoje Qubinkovi}, Humsko eparhisko vlastelinstvo i crkva sv. Petra
u Bijelom Poqu, Starinar, IX-X, Beograd, 1958-59, 97; Ivan Zdravkovi},
Rezultati arhitektonskih ispitivawa na crkvi sv. apostola Petra u
Bijelom Poqu, Starine Crne Gore, I, Cetiwe, 1963, 83; Jovan Ne{kovi},
Konzervatorsko-restauratorski radovi na crkvi sv. Petra u Bijelom
Poqu, Starine Crne Gore, I, Cetiwe, 1963, 97; J. Ne{kovi}, Stari kameni
ikonostas crkve sv. Petra u Bijelom Poqu, Zbornik za{tite spomenika
kulture, HÀH, Beograd, 1968, 85-94.
84. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902,
5; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 50; Aleksandar Deroko, \ur|evi Stupovi u
Budimqi, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, HÀ, Skopqe, 1932, 123.
165
Svakako najzna~ajniji manastir ra{kog graditeqstva na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske je Mora~a.
Sabornu crkvu posve}enu Uspewu Bogorodice, podigao je Nemawin unuk, a Vukanov sin Stefan 1252. godine. O tome svjedo~i natpis uklesan na kamenom nadvratniku zapadnog portala. Manastir
je o~igledno nekoliko puta popravqan i prepravqan. Sude}i po
Trono{kom qetopisu, popravqen je u doba kraqa Milutina, da bi
to po drugi put bilo ve} u osmansko doba 1574. godine. No, ovo nijesu jedine prepravke i popravke.
Crkva je jednobrodna gra|evina sa kupolom koja dominira,
aneksima i pripratom na zapadnoj strani, koja je odvojena zidom od
naosa. Niske pravougaone pjevnice podignute su u popre~noj osovini potkupolnog prostora. Polukru`na apsida je na isto~noj strani spoqa i iznutra. U produètku su pjevnice uz isto~ni travej.
Paraklis posve}en Svetom Stefanu je uz sjevernu stranu priprate.
Prozori li~e na romanski stil razvijen u Kotoru. Dvojni prozor
je u apsidi, a ostali su jednostruki. Crkva u Mora~i ra|ena je po
uzoru na @i~u, naro~ito u smislu oltarskog prostora.85 Pretpostavqa se da je u ra{kom stilu bila sazidana i crkva Svetog Petra
u Bogda{i}ima u Boki. Sude}i po natpisu, crkvu je sazidao zetski
episkop Neofit 1269. godine. Me|utim, kasnijim prepravkama i
dogradwama ra{ka izvornost je gotovo potpuno naru{ena.86
Propast srpskog carstva u doba posqedweg Nemawi}a Uro{a
ÀÁ dove{}e do preispitivawa crkvenog graditeqstva i arhitekture {irom srpskih zemaqa, pa i u Zeti, u smislu odudarawa od
ra{kog stila. Od tada, pa gotovo vijek i po, razni oblasni gospodari rade crkvene gra|evine razli~itih karakteristika, povode}i se za brojnim uticajima, a i materijalnim prilikama, koje sa
osmanskim osvajawima postaju sve skromnije. Od vremena dràvnog haosa za Uro{a ÀÁ, pa u narednih pola vijeka, nekoliko reprezentativnih feudalnih porodica i pojedinaca: Mrwav~evi}i, Brankovi}i, knez Lazar (sa suprugom Milicom i sinom despotom Stefanom), ukqu~uju}i tu i Bal{i}e, ostvari}e niz osobenih crkvenih stilova, koji se opet uklapaju u op{ti kli{e. Vrijeme HÁ vijeka, opet ukqu~uje Bal{i}e, Kosa~e, i kona~no Crnojevi}e.
Moè se slobodno re}i, da je ovo bio svetogorski stil sa svim
svojim varijacijama. On je podrazumijevao crkve trikonhoznog pla85. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902,
br. 17, 7; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu
srpskog naroda, Beograd, 1950, 195.
86. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902,
br. 17, 23; V. Petkovi}, Nav. dj., 32.
166
na, sa jednom ili tri oltarske apside, bo~nim polukru`nim pjevnicama, naj~e{}e jednom pripratom, a ~ak i do pet kubeta. U Zeti se
crkve grade od pravilno tesanog ili pritesanog kamena, sa oblicima svodova, lukova, zvonika i prozora preuzetim od savremene romanike. O~igledan uticaj na graditeqstvo srpskih zemaqa postnemawi}kog perioda odigrali su svetogorski monasi, koji se
pojavquju po wima. Prakti~no jedan od posqedwih svesrpskih dràvnih sabora odràvanih 1374/75. godine u Pe}i i Prizrenu, bavio se i naseqavawem svetogorskih monaha. U narednom periodu se
iz niza fragmenata u izvorima, moè prepoznati zna~ajan uticaj
ovih monaha na duhovni ìvot i politiku feudalnih porodica
postnemawi}kog perioda, pa i onog u Zeti. Primjeri starca Nikona Jerusalimca u vezi sa Jelenom Bal{i}, te starca Makarija, koji
se pomiwe prije 1378. godine u Bogorodi~inom manastiru na Star~evoj Gorici na Skadarskom jezeru, samo su neki od mnogih.
Uticaj svetogorskog graditeqstva i stila, ne moè se samo
pratiti kroz izgradwu crkava. O~igledan uticaj tog stila, vidi
se i po ostacima kule-pirga na ostrvcu Topaoni na Skadarskom jezeru. Ovaj pirg je {titio prilaz drugim ostrvima u dubini jezera,
na kojima je u vrijeme od propasti srpskog carstva pa u narednom
periodu ìvjelo dosta brojno stanovni{tvo. Radilo se o mona{koj naseobini, koju su po svoj prilici {titila svjetovna lica,
neka vrsta posade u vidu mo`da i lokalnih stanovnika. Nije
iskqu~eno da su posadu ~inili i sami monasi. Zidovi su debeli
oko dva metra, ra|eni od lomqenog kamena. Svaka strana pirga duga je po dvanaest metara.
Da ne moè biti govora o gra|evini odbrambenog stila kakve
su u to vrijeme postojale u primorju, Zeti i Srbiji, svjedo~i niz
detaqa. Pilastri iska~u iz zidova ~itav metar, a raspore|eni su
na svakom uglu i sredini svake strane pirga. Ovdje se vidi potpuno kopirawe stila pirgova-kula oko manastira na Svetoj Gori
ili u svetogorskim lukama:Hilandaru, Vatopedu, Lavri, Pantokratoru itd.87
Broj zetskih crkava i manastira ovoga doba zapravo se ne moè ni utvrditi. Dva dokumenta vezana za Crnojevi}e ne nabrajaju
wihov broj, niti karakteristike. Godine 1444. Koj~in Crnojevi}
je u pismu mleta~kom Vije}u naveo da su posjedi manastira na je87. [ime Qubi}, Listine i odno{aji izme|u ju`noga Slovenstva i Mleta~ke Republike,
V, Zagreb, 1875, 7; Vasilije Markovi}, Pravoslavno mona{tvo i manastiri u sredwovekovnoj Srbiji, Sremski Karlovci, 1920, 148; \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. ÀÁ,
Beograd, 1931, 159.
167
zeru oduzeti. Molio je Mle~ane da se oni vrate, jer su ih podizali wegovi stari i druga zetska gospoda, koja se u wima sahrawivala. U istom smislu je i obra}awe Stefanice Crnojevi}a od
1460. godine, koji navodi ~etiri manastira u jezeru, ali ne navodi
koja. On tvrdi da su im prava i posjede obezbijedila stara i pro{la gospoda koja ih je podigla.88
Crkve (manastiri) na Skadarskom jezeru, podignuti na ve}im
ostrvima, ili mawim ostrvcima, mahom identifikovanim kao gorice, sa pravom se slikovito nazivaju „zetskom Svetom Gorom.“ Ve}inom su podignuti u epohi Bal{i}a. Najstariji je Bogorodi~in
manastir (Star~eva gorica) na ostrvcu Star~evo. Pretpostavqa se
da je izgra|en izme|u 1376. i 1378. godine. Me|u istori~arima postoje sporewa ko je ktitor manastira, da li \ura| Bal{i}, ili \ura| ÀÀ Stracimirovi}-Bal{i}? Zapaà se identi~nost gradwe tzv.
trikonhoznog stila sa Ravanicom i Lazaricom u Srbiji. To se opet
dovodi u vezu sa posqedwim zna~ajnijim crkveno-vlasteoskim saborom srpskih zemaqa, odrànim pod pokroviteqstvom i li~nim
prisustvom kneza Lazara i \ura|a ÀÀ Stracimirovi}a-Bal{i}a.
Istori~ari tako|e smatraju da je podignut zaslugom starca Makarija, te se stoga ubrzo i prozvao Star~evo, ili Star~eva gorica.
Ovaj manastir je ubrzo postao zna~ajan prepisiva~ki centar, i po{tovan ~ak i do HÁÀ vijeka. Stoga nije za~u|uju}e da je u wemu po
li~noj èqi sahrawen i poznati venecijanski {tampar vojvoda Boìdar Vukovi}-Podgori~anin, ~iji su posmrtni ostaci prene{eni
na Star~evo, i sahraweni u ju`noj bo~noj kapeli.89
Star~eva gorica je od svih trikonhoznih gra|evina na Skadarskom jezeru najjednostavnije arhitektonski rije{ena. Ona je jednobrodna, sa tri polukru`ne apside, tj. dvije na bo~nim stranama,
i jednoj isto~noj koja ima {irinu broda. Horizontalne kamene
grede su na prozorima na bo~nim zidovima, kubetu i glavnim vratima. Prozori apsida su polukru`ni. O~igledno je da se elementi gotskog stila mogu samo primijetiti u tjemenom prelomu podu`nog svoda. Crkva je gra|ena od fino tesanih kamenih kvadera
88. [ime Qubi}, Listine i odno{aji izme|u ju`noga Slovenstva i Mleta~ke Republike,
IX, Zagreb, 1890, 203-204; [. Qubi}, Listine i odno{aji ju`noga Slovenstva i Mleta~ke Republike, H, Zagreb, 1891, 154; Ilarion Ruvarac, Kami~ci-prilo{ci
za drugi Zetski dom, Prosvjeta, sv. ÀÀ, Cetiwe, 1894, 422.
89. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. IV, br. 6071, Beograd, 1923; Ilarion Ruvarac, Kami~ci-prilo{ci za drugi Zetski dom, Prosvjeta, sv. ÀÀ, Cetiwe, 1894, 478; Jorjo Tadi}, Testamenti Boìdara Vukovi}a, srpskog {tampara HÁI veka, Zbornik Filozofskog fakulteta VÀÀ-1,
Spomenika Viktora Novaka, Beograd, 1963, 337-359.
168
sloènih u horizontalne redove. Na~in wihovog zidawa otkriva
majstore pod zapadnim uticajem, vjerovatno sa primorja.
Iako je crkva relativno malih dimenzija, tj. iznutra je {iroka
svega 3,5 m, a duga~ka sa apsidom 6,5 m, pa ~ak nema ni poseban prostor za |akonikon, u woj se zapaà niz prakti~nih, pa ~ak moglo bi
se re}i i vrlo simpati~nih arhitektonskih rje{ewa kori{tewa
prostora. Postoji ~itav niz malih ni{a polukru`no zavr{enih,
koje su sluìle za dràwe crkvenih kwiga i stvari. U dnu apside,
ispod prozora je izidano episkopsko sjedi{te, koje je bilo odlika
naj~e{}e katedralnih crkava. Zato postoje indikacije da je ba{ na
Star~evoj gorici jedno vrijeme bilo i sjedi{te Zetske Mitropolije. Uop{te po ovom pitawu, moglo bi se re}i da u izvornom smislu izu~avawa, ne postoje podaci o locirawu mitropolitskog sjedi{ta po napu{tawu Prevlake Svetog Arhangela Mihaila, i novog
locirawa u Pre~istoj Krajinskoj, pa onda opet kratko poslije
napu{tawa Budve do Vrawine, u prvoj polovini HÁ vijeka.
Navedene odlike crkve predstavqaju prvu fazu gradwe. O~igledno je da je nedugo poslije ove faze, dogra|ena i jo{ jedna. Podignuta je pravougaona priprata. Kraj we su dvije bo~ne jednobrodne kapele sa polukru`nim apsidama. U ju`noj ve}oj je grob Boìdara Vukovi}a-Podgori~anina. Dozi|ivawe kapela je pra}ewe
prakse ra{kog stila, koji se praktikuje jo{ od XÀÀ vijeka. Nesporno, Star~eva gorica predstavqala je manastirski kompleks.
Nekoliko gra|evina u ru{evinama o tome svjedo~e. Zapadno od
crkve bila je ~etvorougaona gra|evina na sprat. Oko kompleksa je
opet bio visoki i debeli zid pravougaonog oblika. Sve~ani glavni ulaz je bio polukru`nog oblika i vodio je od pristani{ta u
maloj uvali ostrva do ulaza u dvori{te kompleksa.
Iako trikonhoznog karaktera, crkva na Star~evoj gorici ipak
odudara nekim svojim elementima od onda{weg moravskog i svetogorskog stila praktikovanog u Srbiji. To se prvenstveno odnosi na konstrukciju kubeta. Postoqe kupole nije ~etvrtasto, i ona
nije poduprta pilastrima koji izrastaju iz bo~nih zidova. Zidovi
spoqa nijesu oìvqeni plitkim pilastrima ili prislowenim
kolonetama, dekorativnom plastikom i izdubqenim ni{ama. Tambur nema osam do dvanaest prozora. Iako je po dimenzijama crkva
mala, ona ipak ima monumentalan karakter i proporcionalna je.90
90. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 150-152; \ur|e Bo{kovi},
Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. ÀÁ, Beograd, 1931, 159-161; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz
povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 44-45; Pavle Mijovi}, Star~eva
Gorica, Enciklopedija likovnih umjetnosti, 4, Zagreb, 1966, 306.
169
Nedaleko od Star~eve gorice je crkva Svetog \or|a na malom
ostrvu Gorici, poznatom i kao Be{ka ili Brezavica. Iako nema
ktitorskog natpisa ozbiqne su indikacije da je wen ktitor \ura|
ÀÀ Stracimirovi}-Bal{i}, ili wegova èna Jelena, k}er kneza
Lazara Hrebeqanovi}a. Na ovo upu}uje najprije naziv crkve, koji
je istovjetan sa imenom pomenutog Bal{i}a. Druga ~iwenica je
ta, da je decenijama kasnije, poslije smrti svoga drugoga muà
Sandaqa Hrani}a, Jelena pored ove crkve (manastira) napravila
sebi nadgrobnu crkvu. Preduzela je i wenu zna~ajnu opravku. Ona
je u svom testamentu navela: ...„i crkve svetago Georgija u Gorice
dadoh olovo, kupiv za 60 dukat, da se pokrije crkva, i o{te da im
se da za majstore 30 dukat.“ Crkvi je poklonila sasude i kwige, i
regulisala ovim testamentom wene svojinske odnose sa wom. Po{to je u testamentu naziva novom, o~igledno je da je crkva ve} bila zna~ajno ruinirana. Evidentno je da je izvorna crkva sagra|ena u posqedwe dvije decenije HÀÁ vijeka.91
Be{ka je ne{to blià moravskom stilu od Star~eve gorice.
Weno kube po~iva na isturenim pilastrima, a priprata je izgra|ena u isto vrijeme kad i crkva. Razlika je sa druge strane u suvi{e isturenim pilastrima. Kube se oslawa na sjevernoj i ju`noj
strani na polukalote bo~nih apsida. Priprata je svedena velikim
rebrastim svodom, i gotskog je stila. Svod je duga~ak i polazi iz
zidova. U wima nema kao u moravskom stilu prislowenih lukova.
Crkva slijedi praksu ostalih crkava na jezeru, jer je wen tambur
i spoqa i iznutra okrugao. On izlazi iz krovova pomo}u dosta
zakr`qalog kvadratnog postoqa. Ovaj detaq je identi~an sa arhitekturom srpskog graditeqstva van Zete. Na zidovima crkve i kubeta, vrata i prozori su dosta {iroki i pravougaoni, i blago su
lu~no zavr{eni.
Crkva je duga~ka i dosta niska. Fasada je zidana pa`qivo, i
iznad we se diè visoki i masivni zvonik u stilu preslice. Wen
ostali dio sastavqen je od pritesanog kamena, dosta nepravilno
sloènog. Nesporno je da je graditeqski na~in crkve zapadwa~kog stila, {to se vidi iz na~ina zidawa i konstrukciji rebrastog svoda, {to upu}uje na veliki uticaj gotike.
Uticaj Star~eve gorice je jasan, i on se vidi po obliku kubeta i obliku otvora. Uz crkvu, na 50-ak m udaqenosti postojala je
~etvorougaona gra|evina na sprat, i bila je visoka oko pet meta91. Qubomir Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma, kw. À, Beograd, 1929,
395-396.
170
ra. Pretpostavqa se da je nastala ne{to kasnije, i da je bila manastirski konak.92
Predmet nau~nog izu~avawa sa klasi~no istorijske, arhitektonske i gra|evinske svere svakako zasluùje i manastirski kompleks Pre~iste Krajinske. Istorijsko locirawe dubqe u pro{lost
moè se izvesti jedino iz Barskog rodoslova, u vezi pri~e o Vladimiru i Kosari, tj. Kosarinoj aktivnosti oko preno{ewa Vladimirovih posmrtnih ostataka iz Makedonije, sahrani na tom mjestu, i
wenog zamona{ewa. Iz ove pri~e me|utim ne dobijaju se nikakve
druge informacije o karakteristikama manastira. Tako se odre|eniji podaci mogu dobiti tek od po~etka HÁ vijeka. Propa{}u srpskog carstva, i potpadawem manastira Svetog Arhangela na Prevlaci pod teritorijalnu ingerenciju Mle~ana i uè Kotorana, stolica zetskih mitropolita nesumwivo se seli u Pre~istu Krajinsku.
Godine 1417, Bal{a ÀÀÀ poklonio je solila Pre~istoj Krajinskoj, i u okviru toga dokumenta navodi se „gospodin mitropolit
zetski Arsenije sa svim zborom i klirom Pre~iste Krajinske.“
Analiziraju}i ovaj dokument, dalo bi se naslutiti da je on bio
ktitor obnove ovog manastira, te da je svakako na tom mjestu postojao manastir, a Bal{a ÀÀÀ je ina~e po~eo vladavinu 1403. godine. Glavna manastirska crkva u Pre~istoj Krajinskoj posve}ena je
Uspewu Bogorodice. Na osnovu malih otkopavawa koja je preduzeo
\or|e Bo{kovi} 1930. godine, vidi se da je crkva imala osnovicu
sli~nu crkvi Svetog \or|a pod Goricom u Podgorici. No, Pre~ista Krajinska je umnogome ve}a.
Oltarski travej je ne{to dubqi od zapadnog traveja. Po tome
se crkva razlikovala od drugih na Skadarskom jezeru. Projektantu crkve je o~igledno bilo stalo da dobije na prostoru, da bi mogao smjestiti {to vi{e vjernika i monaha na molitvi, te nije izgra|en zid izme|u priprate i crkve. Izme|u wih su samo dva pilastra i razapeti luk. Sa strane bo~nih apsida bila je kupola, poduprta sa ~etiri luka nad ~etiri pilastra. Tako je kupola vrlo
sli~na karakteristikama moravske {kole. Konstruktivno gledano, sli~na je crkvi na Mora~niku.
Od crkava moravskog stila, crkva na Pre~istoj Krajinskoj se
razlikuje, {to je imala spoqwu pripratu sa zapadne strane, u obliku nepravilnog pravougaonika, dimenzija 14,5 x 7 m. Radi se o
vrlo zanimqivoj gra|evini. Imala je ~ak dozidanu kulu-zvonik na
sjeverozapadnom dijelu. Bila je spratna sa dvoslivnim krovom, i
92. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 154; \. Bo{kovi}, Nav. dj.,
162; V. Petkovi}, Nav. dj., 24; Vojislav \uri}, Be{ka (Brezavica), Enciklopedija
likovnih umjetnosti, kw. À, Zagreb, 1959, 357.
171
drvenim tavanom. Vjerovatno je ova prostorija sluìla za sastanke sve{tenstva i mona{tva, crkvene sabore i sl. Gra|evina ima i
tzv. katihumenu, ili mjesto za sjedewe vi{eg sve{tenstva ili
eventualno feudalaca prilikom liturgije. Mogla je biti i posebna prostorija za prepisiva~e kwiga, slikare ikona i sl.
Kula-zvonik je bila na pet spratova, spratiranih drvenim gredama, obloènim daskama, i povezanih drvenim stepeni{tem. êtvrti sprat imao je malu kapelu, sa poluobli~astim svodom i jednom apsidom. Posqedwi sprat imao je mawu lo|u, u kojoj su bila
smje{tena zvona. Lo|a je imala i dva prozora, na isto~noj i zapadnoj strani. Elementi gotike mogu se na}i u ovoj gra|evini samo na
blago oìvqenim lukovima nad otvorima lo|e. Vrlo zanimqivi
manastirski kompleks Pre~iste Krajinske sabrao je u sebi niz
karakteristika, uglavnom srpskog graditeqstva. Ima svetogorsku osnovu crkve, kako je ve} nazna~eno, rasprostrawenu u ve}ini
crkava na Skadarskom jezeru, i karakteristi~nu za gotovo vijek
po propasti srpskog carstva. Pritesani kameni kvadri, od kojih
je crkva sagra|ena, i lukovi na otvorima lo|e na kuli-zvoniku,
upu}uju na uticaj gotike. Kona~no, priprata i kula-zvonik odaju
tipi~an uticaj ra{kog stila katedralnosti.93
Po dimenzijama je na Skadarskom jezeru najmawa crkva na ostrvu Mora~niku, i iznutra je duga~ka oko {est metara. Tako|e se
pomiwe 1417. godine, u poveqi Bal{e ÀÀÀ, kada joj on daruje guvna od
solila. Crkva predstavqa prakti~no saètak svih graditeqskih
iskustava crkava na Skadarskom jezeru. Ona je po datumu gradwe
najmla|a od svih, i locira se na period poslije 1400. godine, a postoje opravdane indikacije da joj je ktitor upravo Bal{a ÀÀÀ. Crkva
je trikonhozna, i sa jednakim oltarskim i zapadnim travejem, te niskim apsidama. Kod crkve na Mora~niku javqa se identi~nost
okruglog kubeta koje izrasta iz okruglog postoqa kao i na Star~evu, sa ~etiri pravougaona prozora. Karakteristi~ni su vijenci od
zako{enih plo~a, koji su tako|e prisutni i na Star~evu.
Na svakoj apsidi je po jedan prozor, a na tamburu ~etiri. Oni su
pravougaoni i sa kamenim gredama. Samo zapadni portal ima polu93. Ni}ifor Du~i}, Kwièvni radovi, kw. ÀÀ, Beograd, 1892, 82-88; Ilarion Ruvarac, Vladike zetske i crnogorske, Prosvjeta, sv. À, Cetiwe, 1892, 16-22;
Thomas Ippen, Stare crkvene ru{evine u Albaniji, Glasnik Zemaljskog muzeja u Bosni i Hercegovini, sv. XÀÀ, Sarajevo, 1900, 92-94; Milojko Veselinovi}, Srpske kalu|erice, Glas SKA, Beograd, 1909, 169-170; Aleksandar
Deroko, U Bodinovoj prestonici, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. Á, Beograd,
1930, 145-146; \ur|e Bo{kovi}, Bogorodica Krajinska, Enciklopedija Jugoslavije, kw. À, Zagreb, 1955, 636; Vojislav \uri}, Bogorodica Krajinska, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 1, Zagreb, 1959, 418.
172
kru`nu linetu. Uz |akonikon i proskomodiju su tako|e ni{e na bo~nim zidovima pravougaonoig oblika. Pravougaona priprata je na zapadnoj strani crkve, i ne{to je {ira od crkve. Uz ju`nu stranu priprate je bila mala kapela sa polukru`nom apsidom i dvije ni{e za
proskomidiju i |akonikon. U neposrednoj blizini crkve na ju`nom
pravcu, nalazile su se i tri gra|evine. Jedna od wih je vjerovatno
sluìla za smje{taj kalu|era, i mogla je biti na jedan sprat. Pored
we je bila visoka ~etvrtasta kula, poput neke vrste utvr|ewa, koje je
moglo sluìti i za smje{taj kalu|era. Kao i u Pre~istoj Krajinskoj,
wen drugi sprat mogao je biti kapela. Gra|evina uz zapadni dio crkve, uop{te i {ira i duà od crkve, nepravilnog izduènog oblika,
mogla je biti manastirska trpezarija, ili objekat za sabor sve{tenstva i mona{tva. Uop{te gra|evine manastirskog kompleksa na Mora~niku, izvedene su od nepravilno tesanih kamenih kvadera, sloènih uglavnom vodoravno, i ne naro~ito idealno pore|anih.94
Za razliku od crkava na Skadarskom jezeru, Bal{i}i su bili
ktitori i crkava sa tipi~no ra{kim stilom. Reprezentativni oblik ovog graditeqstva u ktitorstvu Bal{e ÀÀÀ 1413. godine je manastirska crkva Svetog Nikole u Praskvici u Pa{trovi}ima iznad Svetog Stefana. Oteàvaju}u okolnost za izu~avawe ove crkve ~ini ~iwenica da je sa~uvan samo wen mawi dio, jer su je po~etkom HÀH vijeka poru{ili Francuzi. Sredinom istog vijeka
sagra|ena je nova. Bez obzira na to, na osnovu fragmenata, moè
se rekonstruisati izgled ove crkve.
Sjeverni zid crkve je ostao o~uvan u visini 3-4 metra. Duìna
crkve bila je zajedno sa pripratom i apsidom dvadesetak metara.
Izgra|ena je od tesanog kamena, i imala je kontra poloàj u odnosu na glavni dio hrama (transept), kao i prislowene lukove. Ovakva stilizacija upotrijebqena je prvi put za izgradwu @i~e, a redovno je kasnije upotrebqavana u drugim nemawi}kim hramovima.
Niski transepti upotrebqavani su za pjevnice.95 O~igledno je da
je sa Praskvicom pra}en uticaj nekih nemawi}kih crkava u Boki,
koja u doba Bal{i}a nije u ve}ini ni ulazila u sastav wihovih po94. Miloje Vasi}, @i~a i Lazarica, Beograd, 1928, 151-152; \. Bo{kovi}, Nav.
dj, 162-165; V. Petkovi}, Nav. dj., 39-40; Vojislav Kora}, Mora~nik, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 3, Zagreb, 1964, 492.
95. Petar [erovi}, Poveqa o osnivawu manastira Svetog Nikole u Praskvici, Istoriski ~asopis, kw. Á, Beograd, 1955, 323-333; Petar [erovi}, Manastir Praskvica, Glas Boke, br. 142-148, Kotor, 1935; Mladen Crnogor~evi}, Manastiri pa{trovski u Boci Kotorskoj, Starinar, kw. HÀÀ, Beograd, 1895, 76-78; Ivan Boì}, Sredwovekovni Pa{trovi}i, Istoriski ~asopis, kw. IX-X, Beograd, 1959, 182-183; Pavle Mijovi}, Praskvica, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 4, Zagreb, 1966, 16.
173
sjeda. Nemawi}ke zadu`bine u Boki u ve}ini slu~ajeva nijesu o~uvane. Na osnovu nekih o~uvanih fragmenata, jasno se vidi wihov
uticaj na Praskvicu. Crkva Svetog Petra u Bogda{i}ima u Boki,
je pripadala tipi~no nemawi}kom ra{kom stilu, i gra|ena je u
doba zetskog episkopa Neofita.96
Jedan dio teritorije Mitropolije Crnogorsko-primorske zahvatali su posjedi Kosa~a. U blizini Ostroga kod Danilovgrada,
na visu izme|u sela Graca i Brijesta, postoje ostaci crkve. U blizini ovoga lokaliteta bio je grad Ostrog. Ovo je bila teritorija
hercega Stefana sredinom HÁ vijeka.97 Uop{te vrijeme Kosa~a
donijelo je povratak klasi~noj ra{koj {koli graditeqstva, mada
u objektima ~iji su oni ktitori, ima i elemenata romanike. Povratrak ra{kom stilu mogao bi se tuma~iti izuzetnom blisko{}u hercega Stefana sa despotom \ur|em Brankovi}em, i po{tovawem prema ktitorskom modelu kneza Lazara.
Iz vremena hercega Stefana je crkva Svetog Luke, u zaseoku
Smokovcu iznad Risna u Boki. Ona je ra|ena po modelu crkve Svetog Georgija u okolini Gora`da, koja se smatra najreprezentativnijim primjerom ktitorstva hercega Stefana i uop{te Kosa~a.
Podignuta je 1454. godine. Ra{ki plan crkve Svetog Luke, kombinovan je sa poduìm goti~kim svodom. Crkva je duga oko osam metara, a {iroka oko 4,5. Ima polukru`nu apsidu, malo uù od osnovne konstrukcije, i niske pjevnice. Izgra|ena je od pritesanog kamena, i ima tri polukru`no zavr{ena prozora, tj. jedan na apsidi,
i dva na pjevnicama.98
Prestonica hercega Stefana bila je na sastavcima Pive i Tare. Na ovom lokalitetu postoje dvije crkve. Na desnoj obali Pive
je crkva posve}ena Svetom Stefanu, pa je po tome i predio dobio
ime-[}epan Poqe. Tu se nalazila crkva zidana od pritesanih kamenih kvadera, duga~ka oko 25 metara ukqu~no sa pripratom. Osnova je nesporno ra{kog stila. Crkva je jednobrodna, ima plitke
pravougaone bo~ne pjevnice, i na istoku se zavr{ava polukru`nom apsidom. Priprata je odvojena od naosa zidom na zapadu.
96. \ur|e Bo{kovi}, Dve bokeqske crkve, Glasnik Narodnog univerziteta Boke Kotorske, sv. VI-VÀÀ, Kotor, 1940, 33-37; Ivan Boì}, Bogda{i}i u sredwem veku, Istoriski ~asopis, kw. VÀÀ, Beograd, 1957, 117-119.
97. Maksim [obaji}, Starine u Zeti, Beograd, 1892, 9; Mihailo Dini}, Zemqe
Hercega Svetoga Save, Glas SKA, kw. CLHHXÀÀ, Beograd, 1940, 178-179.
98. Aleksandar Deroko, Nekoliko crkvica primorskoga tipa, Glasnik Skopskog
nau~nog dru{tva, kw. HÀÁ, Skopqe, 1934, 214; Vladimir Petkovi}, Pregled
crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 302.
174
Mnogo boqe je sa~uvana crkva na visu iznad [}epan Poqa, pod
gradom Sokolom. Spoqa je duga~ka {esnaest metara. [irina zapadnog zida je devet, isto~nog sedam, a visina jedanaest metara.
Crkva je jednobrodna, i postepeno se suàva prema zapadu, prakti~no na isti na~in kao i Mile{eva. Ima jedno kube i apsidu. U
tri je cjeline. Spoqa je trostrana, a iznutra polukru`na apsida
sa {irokim oltarskim prostorom. Ni{a za |akonikon je na jugu
~etvrtasta, a za proskomodiju na istoku polukru`na. Iznad sredi{weg dijela oltara je poduì {iqati svod goti~kog stila. Ozidana je kamenim kvaderima sredwe veli~ine. Qep{i na~in zidawa ve}im tesanicima prisutan je na uglovima crkve, i u dowim
djelovima apside i zapadnog traveja. Hram u globalu spoqa ne li~i na nemawi}ke crkve, ali je unutra{wim rasporedom tipi~no
takav. Sa sjeverne strane prizidana je uska kapela sa polukru`nom apsidom.99
Geografski relativno blizu, nalazila se i crkva u selu Po{}ewu u Drobwaku kod kasnije varo{i [avnika. Veliku sli~nost wene
arhitektonske osnove sa crkvom pod Sokolom uo~io je P. A. Rovinski. Oteàvaju}u okolnost za Rovinskog ~inila je ~iwenica da je
crkva bila u ru{evinama. Rovinski je vremenski locirao na period
Kosa~a, a posebno hercega Stefana. Nesporno, za Kosa~e se moè
vezati i crkva Uspewa Bogorodice u manastiru Savini kod Herceg
Novog. To je sasvim razumqivo, s obzirom na istorijat Novog.
To je jednobrodna gra|evina sa polukru`nom apsidom. Spoqa je
duga~ka preko deset metara, a {iroka i visoka po {est. Uobi~ajeno za period Kosa~a, kao i svetogorski stil karakteristi~an za
gra|evine Bal{i}a na Skadarskom jezeru, svod je u gotskom stilu,
prelomqen na tjemenu, a luk po~iva na pilastrima. Kao uostalom i
sve navedene gra|evine, samo je svod goti~kog stila. Crkva je kasnije u HÀH vijeku zna~ajno dogra|ena. Iako me|u istraìva~ima ima
odre|enih protivrje~nosti u datovawu crkve, koje idu u {irokom
rasponu od 1030. godine (legendarni podatak), pa sve do HÁÀÀ vijeka
kada se prvi put pomiwe Savina, evidentno je da je crkva od HÁÀ vijeka manastir, a lako je mogu}e jo{ od vremena Kosa~a.100
99. Svetozar Tomi}, Piva i Pivqani, Naseqa i poreklo stanovni{tva, kw. 31,
Beograd, 1949, 419-420; Mirko Kova~evi}, Crkva pod sredwovekovnim gradom Sokolom, Starinar, nova serija, kw. HÁÀÀÀ, Beograd, 1967, 221-224.
100. [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke, Zadar, 1876, 13-14; [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke, Zadar, 1877, 6; Mladen Crnogor~evi}, Manastir Savina u Boki Kotorskoj, Vesnik Srpske crkve, br.
HÀÀ, Beograd, 1901, 352-353; Pavle Mijovi}, Savina, Enciklopedija likovnih
umjetnosti, kw. 4, Zagreb, 1966, 175.
175
Uglavnom istom tipu hrama, pripada i crkva Svetog Save. Ona
je smje{tena stotinak metara na uzvi{ewu blizu manastira Savine. Ima ve}i broj ni{a za smje{taj kwiga i utvari od uspewske
crkve, i nema bo~nih pilastara i oja~avaju}eg luka kao uspewska.
Ozidana je od pritesanog kamena, a svod joj je izraèniji u smislu
gotike od uspewskog. Iz druge polovine HÁ vijeka, tj. iz perioda
Kosa~a, je i crkva Svetog Andrije u obli`wem Selu Kutima. Oblik ove crkve je prakti~no identi~an kao i crkve Svetog Save.
Dimenzije su ne{to kra}e, tj. 6,6 m (sa apsidom) x 4,10. Ima poduì prelomqen svod u gotskom stilu. Dogra|ena je u HÀH vijeku.
Najo~igledniji uticaj ra{kog stila kod Kosa~a ogleda se u
crkvi Svetog Sr|a i Vakha kod grobqa u selu Podi kod Herceg
Novog. Svod je kombinacija romani~kog i goti~kog stila. Potkrovqe crkve i kube imaju podudarnost sa cetiwskim manastirom
iz 1485. godine. Crkva je jednobrodna sa jednom polukru`nom apsidom, ba~vastim svodom, visokim transeptom i kupolom. Transept crkve ima visinu gotovo ravnu brodu, i to je detaq koji se jedino moè na}i u manastiru Bawska kraqa Milutina. Prostor za
pjevnice je dosta dubok zbog dubine pilastra. Zanimqivo je da se
javqa istovjetnost isklesanog krsta u lineti portala, kao i u
cetiwskom manastiru. Taj detaq ne moè se sresti ni kod jednog
drugog hrama, sem kod ova dva. Crkva u Podima se vezuje direktno
za hercega Stefana. I u ovom slu~aju me|u istraìva~ima postoje opre~nosti o wenom vremenskom datirawu, koje se kre}u od ÀH
vijeka na daqe.101
Epoha Crnojevi}a donijela je na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske najskromnije graditeqstvo i arhitekturu. Iako je period Crnojevi}a jedan relativno dug period,
prakti~no ni{ta mawi od Bal{i}a ili Kosa~a, Crnojevi}i su
ipak u odnosu na nevedene bili inferiorna feudalna dinastija.
Raspolagali su u odnosu na dvije pomenute feudalne dinastije i
znatno mawim prostorom, nekada ~ak i minornim. U ve}ini, prakti~no sve do poznog perioda Stefanice, a zatim i Ivana Crnojevi}a, oni su bili samo juniori u odnosu na Stefana Lazarevi}a,
101. [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke, Zadar, 1876, 33; Crkva sv.
Sr|a i Vakha na Podima, [ematizam eparhije bokokotorsko-dubrova~ke,
Zadar, 1892, 38-40; Mladen Crnogor~evi}, Bele{ke i podatci, [ematizam
pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik,
1894, 41; \or|e Stratimirovi}, O pro{losti i neimarstvu Boke Kotorske, Spomenik SKA, kw. HHÁÀÀÀ, Beograd, 1895, 25-27; Vladimir Petkovi},
Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskoga naroda, Beograd,
1950, 295.
176
\ura|a Brankovi}a i Mle~ane. Na{av{i se u `rvwu izme|u nevedenih, i wihovih interesa u Zeti, a kasnije i Kosa~a, Turaka i
Mle~ana, oni su se batrgali za opstanak, ~esto mijewaju}i seniore. Tek se od pozne vladavine Stefanice Crnojevi}a, a zatim i
Ivana, mogu prepoznati konture neke wihove ozbiqnije spoqwe
politike, i poku{aja stvarawa dràvnog identiteta.
Mala teritorija, skromni feudalni potencijal, i stalni ratovi sa svojim protivnicima, ukqu~uju}i tu na kraju i Turke, u~inili su, kako je ve} nazna~eno, da su ktitorske mogu}nosti i ostvarewa Crnojevi}a bili dosta skromni. Wihove prestonice su tako|e na visokim zabitim mjestima, geografski izolovanim i nepovezanim, poput @abqaka na Skadarskom jezeru, \ur|evca nad
Budvom, Sokola nad zetskom ravnicom, i Oboda nad kasnijom Rijekom. âk i posqedwa prestonica Cetiwe, tj. cetiwsko poqe,
izabrana je vi{e iz nu`de, geografski izolovana, da bi se bilo
bezbjedno od Osmanlija.
Na brijegu Komu naspram @abqaka je manastir Uspewa Bogorodice, zadu`bina \ur|a i Qe{a Crnojevi}a, vojvoda Stefana
Lazarevi}a. O ovom manastiru je ve} bilo rije~i u jednom od prethodnih poglavqa. Radi se o maloj jednobrodnoj crkvi. Duìna joj
je zajedno sa apsidom oko osam metara, a {irina oko 4,5. Ovakvi
gabariti crkve ukazuju da je u wu mogla stati samo mawa manastirska bratija. Prisutna su tri traveja, koja obrazuju po dva pilastra
na poduìm svodovima. Svod ima elemenata gotike, dosta je plitak i nepravilno izidan. U srewem traveju su bile pjevnice, a u
zidu izdubqene polukru`ne ni{e za ostavqawe kwiga.
Kasnije je probijen prozor na ju`noj ni{i, ~ime je ona o{te}ena. U sjeveroisto~nom dijelu crkve nazidana je mala trpeza za
proskomidiju. Mali pravougaoni otvor na zidu iznad polukalote
apside je originalan. Veliki prozor na apsidi je kasnije probijen. Originalni prozor, sa lukom i kamenim okvirima, postavqen
na ju`nom zidu zapadnog traveja je kasnije zazidan, vjerovatno u
HÁÀ vijeku, radi novog ìvopisawa crkve. Ina~e crkva je zidana
od sitnih kvadera tufa, sloènih u vodoravne redove. Pretpostavqa se da je sredinom HÁ vijeka, uz sjeverni zid crkve dozidana mala kapela sa apsidom. Istom vremenu dozi|ivawa pripada na ju`nom dijelu crkve pravougaona prostorija bez apside. Jugozapadno od crkve bilo je nekoliko pravougaonih prostorija, ~iji su zidovi dosezali i do deset metara, {to je potvrda bar jednog sprata
u wihovoj konstrukciji. Vjerovatno su to bili manastirski konaci, trpezarije i mjesta za okupqawe mona{tva. îtav kompleks
bio je oivi~en zidom. Komski manastirski kompleks je vjerovat177
no napu{ten prilikom osvajawa @abqaka 1478. godine od strane
Turaka.102
Kako je ve} nazna~eno, jedna od prvih prestonica Crnojevi}a
bio je \ur|evac. Nalazio se visoko u lov}enskim stranama prema
Budvi. Prvi put se pomiwe 1426. godine kao Stipanica, vjerovatno po svome gospodaru Stefanici, sinu \ur|a Crnojevi}a. Me|utim, ve} od 1426. godine, pomiwe se u mleta~ko-srpskom sporu pod
imenom \ur|evac, opet vjerovatno po Stefani~inom ocu \ur|u.
Grad je bio predmet spora i sru{en je 1435. ili 1436. godine. Iz
toga proizilazi da je crkvu kod \ur|evca podigao Stefanica Crnojevi}, i da je ona ostala poslije ru{ewa grada-utvr|ewa.
Ova crkva je mawa od komske, ali i qep{a. Sa apsidom je duga
5,5 m, a {iroka oko 3,5. Jednobrodna je i ima malu apsidu. Dosta
veliki tesanici od kojih je izgra|ena, pore|ani su uglavnom u
prave redove. Sa zapadne strane imala je jedan ulaz, ravno zavr{en spoqa, i sa prigwe~enim lukom iznutra. Polukru`na ni{a
bila je nad ulazom. Na ju`nom zidu i apsidi su uski pravougaoni
prozori, koji su {iri u drugim djelovima crkve. Svod je bio poluobli~ast. Dowi dio apside popuwen zidom sluìo je za ~asnu trpezu, po{to je crkva malih dimenzija. Na sjevernom dijelu oltara
je bila izdubqena pravougaona ni{a za proskomidiju.103
U selu [titarima izme|u Podgorice i Cetiwa, tako|e je bila jedna od prestonica Crnojevi}a, tj. Stefanice Crnojevi}a.
Kao vlasni{tvo Stefanice Crnojevi}a grad-tvr|ava Soko pomiwe se 1453. godine. U odnosu na \ur|evac je ve}i. \ur|evac je zapravo bio grad prema Mle~anima, a Soko prema Osmanlijama koje su sve intenzivnije napadale na Zetu. I crkva u Sokolu je ve}a
u odnosu na onu u \ur|evcu, mada je slabije o~uvana. Zajedno sa apsidom bila je duga oko osam metara, a {iroka oko 4, 5. U odnosu na
|ur|eva~ku crkvu skromnijih je arhitektonskih karakteristika.
Gra|ena je sitnim pritesanim kamenom i nepravilno sloènim.
102. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ
serija, kw. IV, Beograd, 1931, 159; Andrija Jovi}evi}, Manastir Kom, Zetski glasnik, god V, br. 73, Cetiwe, 30. septembar 1933, 4; Vojislav \uri}, Bogorodica na Komu, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 1, Zagreb, 1959, 419.
103. [ime Qubi}, Listine, IX, 7-14, 80-81; Mladen Crnogor~evi}, Crkve i manastiri u op}ini budvanskoj, [ematizam pravoslavne eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1901, 60-61; Mladen Crnogor~evi}, \ur|evac (Crkva Sv. Georgija u Poborima), [ematizam pravoslavne
eparhije bokokotorske, dubrova~ke i spi~anske, Dubrovnik, 1901, 39-41;
Miroslav Luketi}, \ur|evac-sredwovjekovno utvr|ewe Crnojevi}a, Starine Crne Gore, kw. ÀÀÀ-IV, Cetiwe, 1965-66, 203-207.
178
Svod je bio prili~no dug, i oja~an lukovima. Lukovi su se oslawali na dva para pilastra. U sredini crkve su dva groba koja nijesu
identifikovana.104
Vremenu Stefanice Crnojevi}a pripada i crkva na ostrvu Gorici (Be{ki) u Skadarskom jezeru. Iako nije zadu`bina Crnojevi}a, ona se ubraja u wihov period. Radi se zapravo o ktitorstvu
Jelene Bal{i}, iako se ona pod takvim prezimenom moè identifikovati samo dijelom svoga ìvota. Na nadvratniku zapadnog
portala stoji natpis: „Sazda se hram presvete Bogorodice s trudom i otkupom blago~estive gospo|e Jele, {}eri svetopo~iv{eg
kneza Lazara i èni gospodina \ur|a Stracimirovi}a, u qeto
6948“. Radi se zbrojano sa vizantijskog ra~unawa vremena o 1439.
godini.
Nedugo potom Jelena Bal{i} je sastavila testament u Gori~anima 1442. godine sa darovnicama crkvi. Ona je tako ovoj crkvi
kao i crkvi Svetog \or|a koja je bila zadu`bina wenog muà, darovala posude. Dio nakita i posu|a ona je ostavila Stefanu Vuk~i}u, sa obavezom da ga proda da se pokrije Bogorodi~ina crkva.
[est dukata ostavila je crkvi, prakti~no na ime toga {to se ona
u woj sahrawuje. Darovala je i vinogradima, masliwacima i solilima u Baru. Za ktitore nasqednike Jelena je odredila tako|e Jelenu, k}er Stefana Vuk~i}a, i vojvodinog sina Vladislava. Po
darovnici-testamentu, ona ih je molila da se o crkvi staraju i popravqaju je ukoliko ustreba.105
Zadu`bina Jelene Bal{i} na Be{koj je mala jednobrodna crkva. Spoqa je ukqu~uju}i jednobrodnu apsidu duga duga 6,5 metara,
a {iroka 4, 5. Apsida je ina~e polukru`na. Podijeqena je na dva
traveja sa po jednim bo~nim pilastrom na zidovima. Po jedna ni{a je uz apsidu sa svake strane za |akonikon i proskomodiju. Jedan
prozor je na apsidi, a dva na bo~nim zidovima isto~nog traveja.
Crkva je ozidana sredwim dobro oklesanim tesanicima, pravilno
pozidanim u redove. Fasada na ~elu ima zvonik na preslicu sa jednim polukru`nim otvorom na zvono. Ispod wega uzidan je medaqon sa krstom. Udubqena lineta je nad portalom sa polukru`nim
104. Marko Dragovi}, Ivan-begov grad i Jerinin grad, Glas Crnogorca, god.
HÁ, br. 19, Cetiwe, 13. maj 1886; \uro [padijer, Na Ivanovu gradu (Sokolu), Glas Crnogorca, god. HHIV, br. 46, Cetiwe, 11. novembar 1895; Andrija Jovi}evi}, Rije~ka nahija u Crnoj Gori, Srpski etnografski zbornik,
HÁ, naseqa 7, Beograd, 1911, 551, 557-558.
105. Qubomir Stojanovi}, Stare srpske poveqe i pisma, kw. I, Beograd, 1902,
br. 400; Miodrag Purkovi}, K}eri kneza Lazara, Melburn, 1957, 89-102;
Ivan Jastrebov, Podatci za istoriju srpske crkve, Beograd, 1879, 143-144.
179
likovima u dva nivoa. Hristov monogram isklesan je nad linetom
u malim kamenim medaqonima.
Crkva ima karakteristike jednobrodne bazilike sa oblicima
romani~kih lukova. Pretpostavqa se da je nedugo poslije wene
izgradwe, sa zapadne strane dogra|ena ~etvrtasta priprata, a sa
sjeverne i ju`ne strane jako uske i duga~ke kapele sa polukru`nim apsidama. Ju`na kapela je bila otvorena, a umjesto zida sa
ju`ne strane imala je ~etiri stupca, te je izgledala kao trijem.
Vjerovatno su sve ove prostorije bile pokrivene jednoslivnim drvenim krovovima i mogle su sluìti za sahrawivawe.106
îtav set malih jednobrodnih crkava vezuje se za period Crnojevi}a u basenu Skadarskog jezera, oblastima oko Bara, Spi~a i
Mrkojevi}a. Uglavnom su iste veli~ine, imaju produèni lako
prelomqeni svod sa polukru`nom apsidom. Izgra|ene su od lomqenog ili pritesanog kamena, sa pravougaonim prozorima. Pitawe ktitora ovih crkava je neizvjesno. Mogu}e je da su to seoske zajednice, lokalni feudalci-juniori Crnojevi}a, ili sami Crnojevi}i u zajednici sa tim lokalnim zajednicama. U ove crkve mogu
se ubrojiti Teki{a na Maski{u, u blizini sela Ckla na obali
Skadarskog jezera uz albansku granicu. Ova crkva ima polukalotu od osnovice apside kao i crkva na Komu. Pod utvr|enim gradom
Haj-nehajem, u blizini Spi~a (dana{we Sutomore) je crkva Svete
Petke, koja je sli~na gabaritom zadu`bini Jelene Bal{i} na Be{ki. Prakti~no istovjetna sa ovom crkvom je i crkva Svete Petke u dana{wem predgra|u Bara-[u{wu, u blizini Bogorodice Rata~ke. Na pravcu Bara prema Ulciwu, zapravo bliè Baru, u mjestu Dobre Vode je crkva Svetog Nikole, po obliku apside vrlo je
bliska crkvama na Komu i Maski{u. Sa gotovo istovjetnim tipom
polukotalne apside je i crkva Svetog Ilije na brdu Radomiru iznad Veqeg Sela, mada ne{to ve}ih dimenzija.107
Pozno zetsko crkveno graditeqstvo vezuje se za Ivana Crnojevi}a. Oko 1475. godine on je po~eo zgradwu Oboda iznad uskog je106. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ
serija, kw. IV, Beograd, 1931, 161-162; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 24; Vojislav
\uri}, Be{ka, Enciklopedija likovnih umjetnosti, kw. 1, Zagreb, 1959, 357.
107. Aleksandar Deroko, U Bodinovoj prestonici, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. V,
Beograd, 1930, 144; \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ serija, kw. IV, Beograd, 1931, 167; Andrija Jovi}evi},
Rije~ka nahija u Crnoj Gori, Srpski etnografski zbornik, HÁ, naseqa 7,
Beograd, 1911, 555-557; Andrija Jovi}evi}, Zeta i Qe{kopoqe, Naseqe i
poreklo stanovni{tva, 23, Srpski etnografski zbornik, HHVÀÀÀ, Beograd,
1926, 372-383.
180
zerskog zaliva, vi{e poznatijeg kao Rijeka, na ~ijem je kraju nastalo i naseqe, vrlo brzo identifikovano kao Rijeka Crnojevi}a. @abqak vi{e nije bio siguran, pa se stoga odlu~io za premije{tawe prestonice. Na jesen 1475. godine datira Ivanovo obra}awe Dubrov~anima za uvoz osam hiqada komada crijepa. Najvjeroivatnije je u okviru ovog komplkeksa gradwe sagra|ena i crkva
Svetog Nikole unutar zidina.
Ovaj kompleks je me|utim stradao od Osmanlija krajem HÁÀÀ
vijeka, tako da se o prvobitnom izgledu crkve Svetog Nikole moè ste}i utisak samo na osnovu fragmenata. Naime, umjesto stare
crkve 1743. godine podignuta je nova ra{kog stila. Sli~na je izvornoj crkvi u Praskvici kod Svetog Stefana, i crkvi hercega
Stefana u Gora`du, ili Svetog Luke u Smokovcu. Nije utvr|eno
{ta je od stare crkve ostalo? Postoji mogu}nost da je to samo kamena greda na nadvratniku portala. Ona ima ornamente srodne izvornom manastiru Ivana Crnojevi}a na Cetiwu.108
O nastanku cetiwskog manastira ve} je govoreno u prethodnom
poglavqu ovog rada. Izvorni manastir Ivana Crnojevi}a miniran je 1692. godine od strane Mle~ana. Sve do 1886. godine godine
postojali su ostaci ovoga manastira. Te godine je inicijativom
crnogorskog kwaza Nikole Petrovi}a podignuta na istom mjestu
crkva, koja je dimenzijama bila istovjetna sa Ivanovom manastirskom crkvom. No, nesporno je, tada su usqed podizawa nove crkve
uni{teni zna~ajni ostaci na osnovu kojih se precizno mogao rekonstruisati izgled Ivanove crkve.109
O izgledu manastira sa~uvan je izvorni prikaz. Naime, nekoliko mjeseci prije ru{ewa, na Cetiwu je boravio mleta~ki inèwer
\ovani Fran~esko Barbieri, i napravio plan manastira. Ovaj crte` je sa~uvan u mleta~kom arhivu. Crkva je bila velika i sa tri
apside na isto~nom zidu. [irina svjedo~i da je u pitawu trobrodna bazilika. No, Barbieri nije ucrtao unutra{we kolonade, pa se
to sa sigurno{}u ne moè re}i. Sjeverna, ju`na i zapadna strana
imale su trijemove sa stubovima. Ulaz u crkvu je bio na zapadnoj
strani. U blizini crkve na sjeverozapadnoj strani bila je jednobrodna kapela, sa polukru`nom apsidom, posve}ena Svetom Petru.
Ova arhitektonska jedinica imala je pravougaonu pripratu.110
108. Andrija Jovi}evi}, Rije~ka nahija u Crnoj Gori, Srpski etnografski
zbornik, HÁ, naseqa 7, Beograd, 1911, 529-530, 555, 557, 580.
109. Marko Dragovi}, Glas Crnogorca, god. HÁ, br. 19, Cetiwe, 13. maj 1886.
110. Ferdinand Ongania, Il Montenegro de relazioni dei provveditori veneti
(1687-1735), Roma, 1896, 110-111.
181
Drugi podatak o izgledu crkve moè se na}i kod arhitekte
Dragi{e Milutinovi}a. Isti je bio sin Sime Milutinovi}a-Sarajlije, a otac kasnijeg pukovnika (|enerala) Dragutina Milutinovi}a, komandanta Jadranskih trupa srpske vojske koje su 1918.
godine u doga|ajima ujediwewa bile stacionirane u Crnoj Gori.
Milutinovi} je ina~e za potrebe kwaza Nikole radio prostorni
plan Danilovgrada, nesu|ene prestonice Crne Gore. Prilikom
boravka na Cetiwu 1869. godine on je razgledao ru{evine manastirske crkve, i na osnovu toga sa~inio crte` koji postoji u wegovoj zaostav{tini. Po wemu, dowi dijelovi apsida bili su zidani od velikih blokova tesanog kamena. Dowi dio zida bio je u vidu vijenca kao neka vrsta banka. Ru{evina je imala poneki kapitel, i kanelirane stupce sli~ne anti~kim.111
Slikarstvo se do pada pod osmansku vlast na teritoriji Crnogorsko-primorske Mitropolije moè pratiti u nekoliko aspekata. To je najprije zidno slikarstvo, ili freskoslikarstvo, ikonopisi, ili slikawe na ikonama, i kona~no slikarstvo izraèno u
teolo{koj i teolo{ko kwièvnoj literaturi. S obzirom da je
problematika kojom se ovaj rad bavi crkvena istorija, to ostali
oblici slikarstva nijesu predmet izu~avawa ovog poglavqa. No,
sa druge strane se moè primijetiti, da je ve}ina onda{weg slikarstva bila teolo{kog karaktera, bilo u domenu tematike, ili
materijala na kome je iskazano (zidovi crkava i manastira, ikone
za upotrebu, teolo{ki radovi). Sredwi vijek ili feudalizam,
uop{te su poznati kao veliki istorijski period pod izrazitim
uticajem i dominacijom crkve, pa se stoga i ova problematika te{ko moè prou~avati i predstavqati izolovano od crkve. Mawe
ili vi{e, sa wom se mora dovesti u vezu.
Zidno slikarstvo, ili freske na teritoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske razlikuju ~etiri osnovna stila:ranoromanski, zatim romanski i gotski, komninsko-vizantijski, i kona~no
srpsko-vizantijski. Freske u crkvi Svetog Mihaila na Stonu,
pripadaju ranoromanskom periodu. Ipak one u sebi nose uticaj talasa vizantijske umjetnosti Komnina. Ovaj talas {irio se po
Italiji u HÀ i HÀÀ vijeku u predjelima izme|u Otranta i Napuqa,
Rima i Fo|e. On se daqe u HÀÀÀ vijeku {irio ka sjeveru na Toskanu i Lombardiju. Prevazilazi Italiju i dolazi i do Francuske i
Katalonije u [paniji. Odlike ovoga stila su jak i mrk crte`. Jaki potezi kontura daju likovima fosilan oblik. Ivice nosa, u{iju i usana su ispup~ene. U istom smislu su i nabori na nosu, u{i111. Pavle Mijovi}, Monodija o kamenu, Kru{evac, 1967, 12.
182
ma, o~ima i ~elu. [upqine su ispuwene grundiranim bojama. Likovi su reducirani i odgovaraju zidnom pe}inskom slikarstvu u
podzemnim kapelama biv{e vizantijske teme u Lombardiji.112
Crkva na Stonu ima dvije osnovne kompozicije. Prva je Istjerivawe iz raja, a druga stra{ni sud. Pored ove dvije kompozicije,
kao sekundarne javqaju se portreti, biblijske scene, hagiografske
i jedna istorijska. Prva kompozicija sa Adamom i Evom slikana je u
apsidi. Stoga ona ne slijedi biblijsku hronologiju, nego liturgi~ke tekstove vaskr{wih poruka. Komplikovana teolo{ka obja{wewa o Hristosu i wegovoj majci Mariji, prema kojima ona u apsidi
oli~ava Crkvu, preobraàvaju se u simboliku Adama i Eve, koji su
inicijatori ~ovje~anskoga grijeha, radi ~ega se i `rtvovao Hristos. Stoga je ova scena Isto~noga grijeha u apsidi crkve na Stonu
jedinstvena. Ona je ispoqena samo jo{ na jednom mjestu, i to vjekovima kasnije, kada se prakti~no okon~ava hri{}anska umjetnost
1804. god., u crkvici Svetog Anastasija u Sotoni}ima u Crmnici.113
Vizantijsko monumentalno slikarstvo javqa se u Zeti i prije
uspostavqawa vlasti Nemawi}a. O~igledno, majstori su bili Grci. Ovaj stil slikarstva mnogo brè je stizao u Zetu pomorskim
putem, nego dolinom Vardara. Najbrè se on ispoqio vezama sa
vizantijskim posjedima na jugu Italije, ili preko Dra~a. Odlike
ovog freskoslikarstva su ritam i uravnoteènost u kompoziciji,
linearna diferencijacija oblika i istan~anost palete. Prvobitno, ovo su bile odlike vizantijskog dvorskog slikarstva. Ono je
doìvjelo komninsko-makedonsku renesansu. [ire}i se daqe ka
jugu i zapadu, ono je dobilo provincijske forme, ne toliko kvalitetne, ali u odre|enim primjerima itekako.
Reprezentativni primjer vizantijskog monumentalnog slikarstva u Zeti je u crkvi Rize Bogorodice u Bijeloj kod Herceg Novog. Ova crkva je imala elemente episkopske. Dominiraju tri scene: Poklowewe `rtvi u dowoj zoni, i Bogorodica sa Hristom na
prsima sa po dva an|ela. Ove dvije scene su u konhi apside. U ni{i iza episkopskog prijestola je portret episkopa Danila. Komparirawem stila ovih scena, primje}uje se da imaju sli~nost sa
freskoslikama u nekim crkvama toga doba u Dalmaciji, {to svjedo~i da se stil vizantijskog monumentalnog slikarstva rasprostirao i mnogo zapadnije.
112. Svetozar Radoj~i}, O slikarstvu u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU,
CÀÀÀ, Beograd, 1953.
113. Radivoje Qubinkovi}, Predstava Prvog greha u apsidalnoj konhi u crkvi
sv. Mihaila kod Stona, Zbornik Narodnog muzeja, kw. IV, Beograd, 221229; Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966, 19-20.
183
Iako ove freske nijesu precizno datirane, uglavnom se identifikuju sa episkopom Danilom. Wegov portret je zna~ajno druga~iji. Inkarnat je u okeru i bez zelenih sjenki. Kod ostalih li~nosti portreti su okerasti samo djelimi~no, i to na osvijetqenim
mjestima i u podslikanim partijama. Podudarnost ovog stila moè se na}i u crkvi Svetog Nikole u Prilepu, ili u Nerezima. Detaqi sa pokrivenim rukama an|ela, i wihovim jako zalepr{anim
haqinama, odgovaraju istim prikazima u Svetoj Sofiji u Ohridu.
Sa druge strane, razli~iti pristup portreta episkopa Danila,
odgovara mozaiku Torcella blizu Venecije.
Datirawe ovih fresaka vi{e odgovara po~etku HÀÀÀ vijeka.
One se ipak u nekim detaqima razlikuju od makedonsko-komninskog stila. Zapravo mogle bi se identifikovati kao wegov pozni
period. Crte` je arhai~an. Modelirawe je pomo}u oker boje, i zelenog bolusa, {to ove freske ~ini mla|im u predstavi. Odlikuje
ih i zgusnuta predstava arhai~nosti. Od makedonsko-komninskog
stila nije iz Zete ostao vi{e ni jedan prikaz freskoslikarstva.
Samo malo o~uvani fragmenti, na|eni u {utu prilikom arheolo{kih iskopavawa na crkvi Svetog Tome u Kutima tako|e kod Herceg Novog, pripadaju ovom stilu freskoslikarstva.114
Makedonsko-komninski stil freskoslikarstva u Ra{koj i Zeti potpuno se gubi polovinom HÀÀÀ vijeka, i dobija osoben stil,
koje se sa pravom moè identifikovati kao ra{ki. Ovaj stil se
okre}e misaonom bi}u ~ovjeka i wegovim unutra{wim osje}ajima,
kao i obuzimawem qepote du{e i tijela. Ve} studeni~ki freskopis odbacuje makedonsko-komninsku monumentalnost, i tu monumentalnost ispoqava koloritnom ìvopisno{}u, i motivacijom
qudskog lika u vidu izraènije boje. Svakako da u manastiru Mora~i ovaj stil doìvqava vrhunac.
Osnovni uslov freskopisa-prostor, kao i wegova izraàjnost
i dopadqivost obezbje|ewem svjetlosti, dobili su u Mora~i sve
uslove. Crkva je izdignuta u visinu, razmaknuta u {irinu, i ra{~lawena po krakovima transepta. Time su dobijene velike povr{ine na svodovima i zidovima. Otvoreni su prozori na spratu apside i priprati, ~ime je dobijeno na svjetlosti. Naàlost, prilikom obnove manastira u HÁÀ vijeku, a po istraìvawima stru~114. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj o ispitivawu sredwovekovnih spomenika na ju`nom Primorju, Spomenik SKA, kw. LHHHÁÀÀÀ, drugi razred, Beograd, 1935,
27-28; Milivoje Vasi}, Arhitektura i skulptura u Dalmaciji, Beograd,
1922, 75; Petar [erovi}, Crkva „Riza Bogorodice“ u Bijeloj u Boki Kotorskoj, Glasnik Zemaqskog muzeja BiH, kw. HHXÀÀ, Sarajevo, 1920, 273-294.
184
waka, izvorne freske su sastrugane ili malter potpuno obijen.
Izuzetak je samo mali |akonikon.
Umjesto starih fresaka uglavnom su ìvopisane iste teme i
rasporedi u prostoru. To su liturgi~ke u oltaru, i ciklusi Velikih praznika i ûda Hristova u naosu. Stra{ni sud, Jesejeva loza
i Vaseqenski sabori su u priprati. U kapeli uz pripratu, ispod
novijeg ìvopisa, paraklisa Svetog Stefana, primje}uju se tragovi starog slikarstva, posve}eni za{titniku ktitora. Isti slu~aj je i u obnovqenom sloju. U ovom dijelu originalne su i freske
Bogorodice za{titnice (Odigitrije) sa Hristom i dva an|ela u
timpanima spoqwog i unutra{weg portala.
\akonikon ima oltarske teme i ciklus proroka Ilije, te se
zbog toga smatra da mu je ova prostorija bila posve}ena kao kapela. Na ravnom isto~nom zidu |akonikona je oltarska tema, tj. Deisis-Hristos u zelenom. Bogorodica i Jovan su sa strana u posebnim
plavim medaqonima. Oranta iznad udubqewa prozora je zami{qena kao da je u ~etvrtkaloti. Ilijin ciklus je svakako najzna~ajniji. Ciklus poti~e iz dva literarna dijela. Prvi je starozavjetni. Wemu pripada samo jedna scena, naslikana na sjevernom zidu iznad vrata u drugoj zoni. Drugi dio ciklusa ti~e se Prve i Druge
kwige o carevima. To je epizoda o su{i koju ~ine tri scene. Prva
je Prorok Ilija u potoku u Horatu. Druga je Prorok Ilija kod sareptske udovice. Tre}a predstavqa Proroka Iliju kako koqe la`ne proroke. Svakako je nasimpresivnija predstava Proroka Ilije, koji samuje kod potoka u planini, a gavran mu donosi hranu. Tamo je Ilija dospio gowen od Ahava, najsvirepijeg judejskog cara.115
Prelazni oblik od mora~kog stila ka sopo}anskom, u kome je
freskoslikarstvo dostiglo vrhunac, moè se vidjeti u freskama
u Voqavcu u Bihoru, u Bogorodi~inoj crkvi, ~iji je ktitor Nemawa. U arhitektonskom smislu ova crkva je jednobrodna bazilika
bez kubeta. Ima slijepe arkade iznutra i kontrafore na zapadnim
uglovima priprate, koja je kasnije dozidana. Freske predstavqaju
nekoliko portreta ktitora na zelenkastoj zale|ini. Na ju`nom
zidu je jedan vladarev. On je sa krunom i okrenut je u poluprofilu prema Bogorodici. Woj se naàlost vidi samo kraji~ak haqine. Drugi portret je na zapadnom zidu ju`no od vrata. Na sjevernoj strani od ulaza tako|e je predstavqen ktitor, vjerovatno
115. Vladimir Petkovi}, Freske XÀÀÀ veka u manastiru Mora~i, Vjesnik Hrvatskog arheolo{kog dru{tva, Zagreb, 1928, 31-33; Anika Skovran-Vuk~evi}, Freske
HÀÀÀ veka u manastiru Mora~i, Zbornik radova Vizantolo{kog instituta,
kw. ÁÀ, Beograd, 1958, 149-173; Svetozar Radoj~i}, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd, 1955, 87-88, 94-96.
185
obnoviteq crkve kraq Uro{ À. Pored wega je èna Jelena Anùjska i jedan monah. Ove freske me|utim nijesu sa~uvane. Ve} 60-ih
godina HH vijeka bile su pred ruinirawem. Stoga nijesu detaqno
izu~ene. Istraìva~i ~ak operi{u sa ~iwenicom, da su one u
stvari priprema, ili ponavqawe sopo}anskog djela.116
[irewe srpske dràve ka jugu i istoku u doba kraqa Milutina, krajem HÀÀÀ i prvih decenija HÀÁ vijeka postepeno }e donijeti
i novi uticaj na freskoslikarstvo, a samim tim i u Zeti. Taj vizantijski uticaj prenosi}e se preko Makedonije, jer u doba Milutina, sve ve}i dio ove teritorije ulazi u sastav wegove dràve.
Posqedwe decenije HÀÀÀ vijeka donijele su i propast Latinskog
Carstva, odnosno okupacije teritorija Vizantije od krsta{a rimokatolika. U obnovqenoj Vizantiji name}e se dinastija Paleologa za vladaju}u. Stoga se i ovaj stil freskoslikarstva naziva
„renesanskom Paleologa.“
Renesansa Paleologa nije bila samo uticaj koji je nametnut iz
Vizantije preko Makedonije srpskoj dràvi. Zapravo freskoslikarstvo onda{we Srbije u~estvovalo je u uobli~avawu ovog pravca. Dakle, javqa se obostrani proces. Neki od prvih elemenata
ovog stila mogu se na}i ve} u freskama Mora~e. One se ti~u uslo`wavawa sadrìne i produbqivawa simbolike. Milutinovo vrijeme je bilo vrijeme neprestanih ratova i osvajawa, dvorskih spletki i sukoba. Me|utim, teritorijalni polet donio je i materijalni. Vrhunac srpskog sredwovjekovnog graditeqstva desio se upravo u doba Milutina. Crkve i manastiri su imali monumentalan
karakter, bogato su ukra{avani i obdarivani. Gotovo da se moè
govoriti o napadnom rasipni{tvu u tom smislu. âk i Du{anovo
doba, u kome je srpska dràva bila zna~ajno ve}a, ni izdaleka nije donijelo takav graditeqski polet.
Dvorski ìvot i titulariji na wemu, naro~ito od dolaska
princeze Simonide, bili su jedni od najluksuznijih u onda{woj
Evropi. Milutin se najprostije nazna~eno, javqa kao svjestan takmac Paleologa. Srbija ve} tada zasjewuje Vizantiju. Ona postaje
Vizantija bez Vizantije u jugoisto~noj Evropi. Prvi dio Milutinove vladavine predstavqa prakti~no haoti~no ispoqavawe i
mije{awe svih dotada{wih stilova. Drugi dio po~iwe sa obnovom Hilandara 1301. godine. Zatim slijede: Bogorodica Qevi{ka,
116. Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih spomenika kroz povesnicu srpskog
naroda, Beograd, 1950, 33-34; Aleksandar Deroko, Nemawina crkva sv. Bogorodice u Bistrici, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. V, Skopqe,
1929, 305-308.
186
Sveti Nikita kod Skopqa, Kraqeva crkva u Studenici, @i~a,
Mu{uti{te, Staro Nagori~ane, i kona~no Gra~anica.
Renesansa Paleologa obuhvatila je i obodne krajeve Zetske
Episkopije, tj. crkvu Svetog Petra i Pavla kod Bijelog Poqa.
Zadu`bina humskog kneza Miroslava podignuta je prije 1196. godine na karavanskom putu izme|u Zete i Ra{ke. Bila je primorskog tipa i jednobrodna bazilika sa pravougaonom apsidom. Po
sredini broda bio je popre~ni brod uìh dimenzija, iznad kojeg je
bilo mawe kube. No, u takvom stawu nije se dugo odràla, po{to
su je 1254. godine o{tetili Bugari. Prvobitno freskoslikarstvo
je stoga u najve}oj mjeri o{te}eno. Poslije toga je Uro{ À izvr{io weno obnavqawe. Potpunu rekonstrukciju crkva je doìvjela u Milutinovo vrijeme, izme|u 1318. i 1321. godine.
Ostaci ovog freskoslikarstva predstavqaju vrhunsku kombinaciju monumentalnog srpskog iz HÀÀÀ vijeka, i renesanse Paleologa. U oltaru je Bogorodica na prijestolu sa an|elima. Na zidu
koji dijeli apsidu od naosa Blagovijesti sa~uvana je samo figura
Marije. Ispod we je jedan |akon u bijeloj albi. Uski popre~ni
transept svoda uslovio je da se Vaznesewe predstavi u dvije cjeline, tj. na zidu iznad apside, i na svodu sredweg dijela prvog traveja u oltaru. Scene Silaska u ad i Hristovog Ro|ewa su na sjevernom i ju`nom dijelu tog traveja. Ciklus velikih praznika: Sretewe, Preobraèwe, i Lazarevo vaskrsewe su u sjevernom i ju`nom
dijelu uzanog traveja. U najnièm dijelu kupole su dva Hristova
lika, na ubrusu i cigli. Velika kompozicija Uspewa Bogorodice
je na zapadnom zidu, a Duhovi na sjevernom. êtiri proroka su na
lukovima popre~nog broda od isto~nog do zapadnog traveja.117
Period od propasti srpskog carstva na teritoriji, od Du{ana
uzdignute Zetske Mitropolije, u smislu freskoslikarstva ostavio je malo tragova. Tako se o freskoslikarstvu iz doba Bal{i}a
moè saznati vrlo malo. Evidentno je da su manastirske crkve na
Skadarskom jezeru bile ìvopisane. O tome svjedo~e, iako vrlo
skromni fragmenti na zidovima. Oni postoje u Pre~istoj Krajinskoj. Ne{to ih ima na Gorici i Mora~niku. Najo~uvaniji freskopisi su na Star~evu. To su predstave jevan|elista u pandantifima, kao i djelovi fresaka u svodovima. Iz svih navedenih detaqa,
moè se vidjeti da su vizantijskog stila. Ratovi sa Osmanlijama u
HÁ vijeku, u {iroj okolini Skadra, definitivno su uticali na
117. Radivoje Qubinkovi}, Humsko eparhijsko vlastelinstvo i crkva Svetoga
Petra u Bijelom Poqu, Starinar, kw. ÀH-H, Beograd, 1959, 97-124; Svetozar
Radoj~i}, Majstori starog srpskog slikarstva, Beograd, 1955, 109-112.
187
ruinirawe ovih freskopisa. Ne treba zanemariti ni uticaj jezerske klime, naro~ito zimi, kada su velike vlage.
Ni djelovi tada{we Mitropolije Zetske, kasnije Crnogorske, i Crnogorsko-primorske, koji su pripadali Kosa~ama, nijesu
ostavili mnogo tragova u smislu freskopisa. êsta ruinirawa u
ratovima, kao i u~estale rekonstrukcije i dogradwe u primorju,
zna~ajno su uticali na ovu ~iwenicu. Izuzetak su neki detaqi u
crkvi Uspewa Bogorodice u Savini kod Herceg Novog. Ove freske su iz HÁ vijeka, ali kojeg perioda, te{ko je utvrditi? Detaqi
su u isto~nom traveju crkve i u apsidi. U dowoj zoni apside je kompozicija Poklowewa `rtvi, tj. predstava euharistije.
Kompozicija je vrlo zanimqiva. [est pognutih episkopa prilaze sredini apside, u kojoj je ~asna trpeza, na kojoj su vino u ~a{i i hqeb. U rukama su im razvijeni svitci sa tekstovima molitava, koje su u vezi sa euharistijom, i napisani su na starosrpskom
jeziku. Ciklus Hristovog stradawa po~iwe iznad wih. To su: Tajna ve~era, Prawe nogu, i Izdajstvo Judino. U ove scene je uba~ena
scena Pri~e{}a apostola. Najvi{i djelovi svoda su imali kompozicije:Blagovijesti, Ro|ewa, Sretewa, Oplakivawe Hristovo,
Mironosice na grobu, Silazak u ad i Duhove. Slika Bogorodice
„Znamewa“ je bila u polukaloti apside. Woj sa svake strane prilaze po tri an|ela.
Freske u Savini imaju nekoliko razli~itih karakteristika.
Ikonografski, one imaju vizantijsku dekoraciju, ali nijesu vizantijskog stila. Uvijeni pramenovi brada i oblici glava episkopa, iz scene Poklowewa `rtvi, pripadaju ve} pro{lom moravskom stilu. To potvr|uje i prozirnost namaza svijetlih boja, we`ni skladovi, otvoreno zelene sjenke, topli okeri sa inkarnatima. Me|utim, glave i draperije svetiteqa, naslikane su realisti~kim stilom. To otkriva da je slikar ovih fresaka vjerovatno
bio sa primorja. Tu su evidentna rje{ewa iz dubrova~kog slikarstva sredine HÁ vijeka. Ovaj slikar je izbjegao izobli~ewa figura koja su evidentna kod goti~kog naturalizma. Opet on nagla{ava uko~ene o~i svetiteqa, fine i tanke prste i izduèn vrat. Wegovane harmonije ìvih boja, i plemeniti oblici, svjedo~e o lirskom i idealisti~kom pristupu rje{ewa. Autora ovih fresaka
treba traìti u krugu sqedbenika Lovra Dobri~evi}a. Sumarno
gledano, ikonografija savinskih fresaka je klasi~no vizantijska, sa moravskim detaqima, a zapadwa~kim stilom.118
118. Jorjo Tadi}, Gra|a o slikarskoj {koli u Dubrovniku HÀÀÀ-HÁÀ vijek, kw. À,
Beograd, 1952, 79.
188
Freskoslikarstvo iz doba Crnojevi}a je vrlo malo sa~uvano.
Postoje samo mawi fragmenti u ru{evnoj crkvi u Sokolu, i na
fasadi Bogorodi~ine crkve na Gorici. Za bilo kakvu ozbiqniju
analizu, moè se uzimati samo ostatak freskopisa na Komu. Taj
ostatak je na zapadnoj fasadi crkve. On je ispod mla|eg sloja iz
HÁÀ vijeka. Ovaj sloj je vjerovatno pokriven tim starijim i izvornim slojem fresaka. Ostala je o~uvana jedino predstava Bogorodice sa ra{irenim rukama, koja drì malog Hrista na grudima.
Ova predstava je u polukaloti apside sjevernog paraklisa. Na glavi Bogorodice je gr~ka kapa, koja je u istoj boji, tj. blijedoplavoj
kao i wena haqina. Ogrnuta je tamnocrvenim moforionom. On je
obrubqen bijelim linijama izme|u kojih su ta~kasto ozna~ena zrna bisera.
U stilskom smislu i tehnici slikawa, evidentan je tanak nanos boje, koji slijedi vizantijsku tehniku HÁ vijeka. Osvjetqewa
ispod o~iju likova su nagla{ena, a lica u boji blijedog okera. Lica su obla i blago osjen~ena sivozelenkastom bojom. Sama providna tehnika namaza boja, i svijetla obojenost, govore o napu{tawu
tehnike predstavqawa starog tipa Bogorodice, tj. da se radi o nekom doma}em slikaru iz Zete. Ovaj stil na neki na~in podsje}a na
stil krajwe poznosti moravske slikarske {kole. Datirawe freske nesumwivo odbacuje mogu}nost prije dvije tre}ine HÁ vijeka.
Najvjerovatnije se radi o vremenu Ivana Crnojevi}a. To je vrijeme pred pad ili kad je pao @abqak, te se nije imalo prilike i mogu}nosti traìti nekog kvalitetnijeg slikara van Zete.119
Jedna od bitnih karakteristika srpskog slikarstva, je pored
freskoslikarstva slikarstvo u minijaturi i ikonoslikarstvo. Slikarstvo u minijaturi je dosta povezano sa sadràjem teolo{kih i
kwièvno-teolo{kih djela, s obzirom da se tek u poznom periodu
javqa {tamparska djelatnost. Jedna od najreprezentativnijih karakteristika slikarstva u minijaturi je Miroslavqevo jevan|eqe. Ono nastaje u predve~erje osnivawa Srpske Crkve, i u obodnom dijelu Zetske Episkopije. Pisano je na bijelom i tankom pergamentu, za humskog kneza Miroslava, Nemawinog brata. Dimenzije stranica su 41,8 h 28,4. Ono ima 296 minijatura, zastavica i inicijala na 181 listu.
Smatra se da je najve}i dio minijatura izradio Grigorije „dijak“. Prevedeno je sa gr~kog jevan|elistara iz carigradske crkve
119. \ur|e Bo{kovi}, Izve{taj i kratke bele{ke sa putovawa, Starinar, ÀÀÀ
serija, kw. ÀÁ, Beograd, 1931, 159; Vladimir Petkovi}, Pregled crkvenih
spomenika kroz povesnicu srpskog naroda, Beograd, 1950, 36.
189
Svete Sofije na starosrpski jezik zetsko-humske redakcije, te je
po tekstu aproks-jevan|eqe. U wemu je tretirana zoomorfna, ornitomorfna i biqna ornamentika. Ovo jevan|eqe prekida praksu ornamentike nastale u skriptarnicama Makedonije i Bugarske,
i prelazi na zapadwa~ki stil. Osnovne su boje rane romanske ornamentike:zelena, crvena i ùta. Glavni ukras jevan|eqa je crte` inicijala. Ra|en je perom, crvenim i kestewastim mastilom.
Tako se inicijal pretvara u posebnu vrijednost kwige.
Motivi su neobi~ni:zmije, ptice, ribe, lavovi, grifoni, jeleni, vukovi, ze~evi. Slikani su prakti~no u karikaturalnoj formi. Uvo|ewe ~ovje~ije figure, ~ak i sveta~ke u konstrukciju slova, predstavqa istorizovanu mla|u romani~ku minijaturu. Zna~ajniji trag vizantijsko-komninskog slikarskog slije|ewa minijatura predstavqa lik jednog od trojice jevan|elista na prvom listu. Jevan|eqe je i jevan|elistar sa kalendarom. Tako se vizantijski uticaj moè vidjeti za 20. avgust. Iz vizantijskog menologa
preuzet je lik Marije Magdalene.120
Me|utim, u jevan|equ se da primijetiti i uticaj arhaizama ra{kog slikarstva toga doba. Predstava Jovana Krstiteqa u arkadi
vedoma je sli~na arkadama \ur|evih stupova kod Rasa, zatim slikanim arkadama svih arhijereja i ratnika u Petru Kori{kom.
Slika Jovana Krstiteqa u arkadi Studenice, tako|e je bliska predstavi iz jevan|eqa. Sve ovo dovodi do Ostromirovog jevan|eqa,
ra|enog sredinom HÀ vijeka. Ono je ra|eno pod uticajem vizantijsko-bugarskih skriptorijuma u doba cara Simeona.
Uticaj slikovnih minijatura Miroslavqevog jevan|eqa, vidi
se i po drugom ostvarewu - Vukanovom jevan|equ. Ovo jevan|eqe
je pisano u Pe}i, i to prije Nemawine smrti. S obzirom na momenat nastanka djela, a naro~ito teritoriju gdje je nastalo, ono se ne
vezuje za prostore Zetske Episkopije, koja }e dvadesetak godina
kasnije nastati. No, sa druge strane upravo je Vukan nosio titulu
dukqanskog kraqa. Za ovo jevan|eqe je vaàn podatak, da jedan od
~etiri wegova autora, pripada zetskoj redakciji. Stoga se ovo djelo prakti~no moè uvrstiti u istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske. Iako nije utvr|en identitet tog autora, tekst od
strane 10-28 po slikovnim minijaturama nepobitno pripada zetskoj pravopisnoj redakciji.
120. Svetozar Radoj~i}, Stare srpske minijature, Beograd, 1950; Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966; Jovan Kova~evi}, Bele{ke za prou~avawe Miroslavqevog jevan|eqa i materijalne kulture HÀ i
HÀÀ veka, Istorijski ~asopis, kw. À, sv. 1-2, Beograd, 1949; Lazar Mirkovi},
Miroslavqevo jevan|eqe, Beograd, 1950.
190
O~igledan dokaz za to je npr. slovo V na desetom listu. Radi se
o strukturi bujnog {irokog lista uz pravu okosnicu stabla. Ono je
tipi~an primjer jednostavnih vegetabilnih inicijala iz Miroslavqevog jevan|eqa. Vukanovo jevan|eqe ima samo dvije minijature sa qudskim figurama. Prva je jevan|elist Jovan, a druga mladi Hrist. Obje minijature se ne vezuju za zetskog autora. No, i pored toga, u wima se opet ogleda uticaj iz Miroslavqevog jevan|eqa. Imenovani su prikazani golih nogu do koqena, i golih ruku
do laktova. Ovo je tipi~an zapadwa~ki naturalisti~ki motiv. On
je mogao prodrijeti samo pod uticajem istovjetnih rje{ewa iz
Miroslavqevog jevan|eqa.121
Za slikarstvo HÀÀÀ i HÀÁ vijeka sa teritorije Zetske Episkopije veliki zna~aj imala je tzv. kotorska slikarska {kola. Jedan
dio kotorskih slikara nesumwivo su bili rimokatolici. Stoga je
i jedan dio wihovih minijatura i ikona izraèn u rimokatoli~koj teolo{koj literaturi i ikonama. No, sa druge strane, oni su
ostvarili veliki broj radova za teolo{ka djela, ikone i freske
u Pravoslavnoj Crkvi. Naru~ioci ikona bili su upravo srpski
vladari Nemawi}i, i darovali su ih rimokatoli~kim bogomoqama. Stoga se u kotorskoj slikarskoj {koli, ili boqe re~eno stilu, ne moè napraviti ta~na granica pravoslavne ili rimokatoli~ke provinijencije i namjene. Ve}i dio autora kotorskog slikarskog stila ostao je nepoznat.
Kao najraniji primjerak ovog stila ra~una se ikona apostola
Petra i Pavla u Vatikanu. Donatori su kraqica Jelena Anùjska, koja je ina~e ~itavog ìvota ostala vatrena katolkiwa, i
weni sinovi kraqevi Dragutin i Milutin. Stil slikawa i predstave na ovoj ikoni identi~ne su na nekim drugim na sasvim drugim geografskim lokacijama. Na ovoj ikoni Pavle je predstavqen
}elav, guste crkne brade i tamnoput. Potpuno identi~na predstava nekoliko svetaca je i na jednoj ikoni u Sinaju. To potv|uju i
identi~ni biskupski ornati. Tu je o~igledan latinski uticaj.
Stilski detaqi obje ikone su tipi~an prikaz ranog izraza kotorskog stila. On je u osnovi vizantijski. Putem vizantijskih posjeda u ju`noj Italiji prenosi se u zetsko primorje, i tu oformqava
kao autohtoni. Wegova osnova je dakle vizantijsko-apulijska.
Vatikanska i sinajska ikona vremenski se lociraju na drugu
polovinu HÀÀÀ vijeka. Sinajska predstava apostola Pavla prakti~no je identi~na dowoj zoni fresaka u Ariqu oko 1296. godine.
121. Jovan Vrana, Vukanovo Jevan|eqe, Beograd, 1967; Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966.
191
Identi~nost predstava apostola Pavla prelazi i u HÀÁ vijek, i
javqa se u menologu de~anske priprate za 29. jun. Da je kraqica Jelena sa sinovima bila stalan naru~ilac ikona kod kotorskih slikara, svjedo~i i wen biograf arhiepiskop Danilo, koji je naveo
da se po zamona{ewu kraqice jedan dio ikona obreo i do Sinaja i
Raita, te da je ona u tom smislu potro{ila ogromno bogatstvo.
Vremensko locirawe stvarala~kog izraàja kotorskog slikarskog stila dovodi se u napon do sredine HÁ vijeka. Refleksije ovog stila javqaju se ~ak do prve decenije HÁ vijeka. Freske u
manastiru Rudenici, koje se vezuju ve} za period tzv. moravske Srbije, prve decenije ovog vijeka, biqeè kao autora Teodora Savina iz Kotora. On je bio u~enik Georgija Grka, koji se preselio
1377. godine u Dubrovnik, i tu se posqedwi put u izvorima locira na 1385. godinu. U terminologiji istori~ara umjetnosti za kotorski slikarski stil ili {kolu, uzima se i drugi naziv-gr~ka
slikarska {kola.
Stoga je ovaj stil su{tinski konglomerat. Osnova mu je vizantijska. Provla~e}i se od izvori{ta-Vizantije, preko wenih posjeda na tlu ju`ne Italije, ovaj stil je pokupio i latinske elemente i karakteristike. Pre{av{i preko mora u zetsko primorje, i ustaliv{i se u Kotoru, i tu je preuzeo odre|ene elemente.
Nesumwivo ga je oblikaovao i jedan broj slikara Grka, koji su se
obreli u Kotoru. Geneza vizantijske uprave Kotorom je duga, a
wen uticaj u gradu i okolini nesporan. I sam za{titnik gradaSveti Tripun je ~isto isto~ni, ili vizantijski kult. Kotorska
biskupija se dugo odràvala ne htijev{i da primi klasi~ne latinske karakteristike Dubrova~ke ili Barske Nadbiskupije.
Ona se radije opredijelila da bude pod jurisdikcijom Nadbiskupije u Bariju, dakle prekomorske, koja je opet genezu vukla iz vizantijskih posjeda.122
Poslije raspada srpskog carstva, iz vremena Bal{i}a postoji
relativno malo slikarskih ostvarewa. Na osnovu izvora, postoji
podatak da je Bal{a ÀÀÀ posjedovao ikonu Bogorodice, koja se smatrala djelom Svetog Luke.123 Prili~no komplikovan je i istorijat jednog teolo{kog djela iz doba Bal{i}a, tj. prve dvije decenije HÁ vijeka. Radi se o iluminiranom rukopisu koji se uslovno
identifikuje kao Cetiwski psaltir. Vjerovatno je bio vlasni122. Svetozar Radoj~i}, Staro srpsko slikarstvo, Beograd, 1966; Svetozar Radoj~i}, Srpske ikone od HÀÀ veka do 1459. godine, Beograd, 1960; Vojislav
\uri}, Ikone u jugoslaviji, Beograd, 1961.
123. Stanoje Stanojevi}, Bele{ke o nekim starim ikonama, Beograd, 1931, 9-10.
192
{tvo nekog od manastira na Skadarskom jezeru, pa je onda pred
Osmanlijama preno{en ka Cetiwu u ~iji je manastir i dospio.
Sada se nalazi u Sveu~ili{noj biblioteci u Zagrebu.
Tzv. Cetiwski psaltir nije originalno djelo. Pisac i slikar
minijatura u psaltiru ga je vjerovatno pisao i slikao po obrascu
nekog starijeg djela iz HÀÀÀ vijeka. U psaltiru dominiraju velika
slova ukra{enog tijela, motivi ìvotiwa koje gutaju li{}e ili
grizu tijelo. Ovdje su primijetni uticaji starijih djela srpske,
makedonske i bugarske minijature. Operativno, javqa se identi~nost uticaja Bolowskog psaltira, Beogradskog parimejnika u Vukanovog jevan|eqa. Genezu ovih predstava paganskog mitolo{kog
karaktera, o ~udovi{tima i zmajevima, treba traìti jo{ dubqe
u pro{losti, i to na razme|u dva milenijuma, u slovenskim djelima koja nijesu sa~uvana. Ona su stvarana pod uticajem Vizantije u
gr~kim prepisiva~kim centrima u Makedoniji. Jedan sli~an primjerak ~uva se u muzeju u Veriji. Cetiwski psaltir stoga predstavqa iìvqeni umjetni~ki model povratka na pro{lost, kao i
neki elementi manastira Praskvice u arhitektonskom smislu
vra}awa na ra{ki uticaj.124
Iz vremena Crnojevi}a u smislu slikarstva ostvarenog na minijaturama i ikonama prakti~no ni{ta nije sa~uvano. Ono {to
me|utim skre}e veliku pa`wu, je pojava grafike na ovim prostorima. Ona se reprezentuje prvom {tamparijom kod ju`nih Slovena. Ivanov sin \ura| (\ur|e ili \or|e) po~eo je sa relativno
kratkom vladavinom 1490. godine. Bio je oèwen djevojkom iz mleta~ke plemi}ke porodice. Op{ti sklop izvora o wemu, generalno
govori da je za ono vrijeme i mogu}nosti Zete bio i mecena i kulturni pregalac. Stoga }e nesumwivo wegov vladala~ki zna~aj i
biografija, uvijek ostati u sjenci velikog kulturnog doga|aja vezanog za {tampariju.
Retrospektivom izvora i wihovom analizom, da se zakqu~iti
da je {tamparija bila postavqena 1492. godine. Po~etkom sqede}e godine, prakti~no jedan {tamparski tim od osam qudi po~eo
je izradu prve kwige. Vo|a tog tima bio je cetiwski monah Makarije. Godinu dana kasnije, ili precizno 4. januara 1494. godine, iz
{tampe je iza{ao Oktoih prvoglasnik. Wegovo {tampawe je od
prvorazrednog istorijsko-kulturnog zna~aja. Bila je to prva {tampana kwiga ne samo kod Srba, nego i ju`nih Slovena. Iste godine
124. Radomir Gruji}, Psaltir Cetiwski, Nastavni vjesnik, kw. HÀH, Zagreb, 1911; Vladimir Mo{in, Opis }irilskih rukopisa Sveu~ili{ne biblioteke, Radovi Staroslovenskog instituta, kw. 5, Zagreb, 1964, 178-180.
193
22. septembra objavqen je Psaltir. Objavqene su jo{ tri kwige:
Oktoih petoglasnik, Jevan|eqe i Molitvenik. One nemaju datumska odre|ewa. Istraìva~i pretpostavqaju da je uz Oktoih prvoglasnik {tampan i petoglasnik. Logi~no je da su Jevan|eqe i Molitvenik {tampani do 1496. godine, kada je \ura| pred Osmanlijama morao pobje}i u Veneciju. Pretpostavqaju da je taj doga|aj
prekinuo {tampawe Cvijetnog trioda koje je po~elo. Od wega je
sa~uvan samo dio makulatornog primjerka.
Kwige u Crnojevi}a {tampariji opredijeqene su izgledom iz
tri centra:Venecije, zetskih primorskih gradova i same Zete. Sve
kwige sem izgubqenog Jevan|eqa i nekoliko makulatornih stranica Cvijetnog trioda opremqene su ukrasom. Ukrasi su u vidu:zastavica, inicijala i ilustracija. Po boji sve su u crno-bijeloj
tehnici. Uop{te, u wima je nepobitan uticaj starijih srpskih rukopisnih kwiga. Ornamentalni prepleti zastavica zavisili su
od sadràja rukopisa. Zastavice sa figurativnim predstavama redovno se javqaju u srpskim i gr~kim kwigama, a u latinskim vrlo
rijetko. O~igledan uticaj iz srpskih minijatura druge polovine
HÀÁ vijeka je vidqiv u zastavici pod brojem tri u Oktoihu Prvoglasniku, koja se pojavquje i u Petoglasniku, kao i dvijema u Psaltiru. To su motivi koncentri~nih krugova. Oni su ispreplijetani gustim jedno~lanim trakama.
Goti~ko-renesansni i ~isto renesansni stil zastavica upotrijebqen je samo za dvije zastavice, i to u Oktoihu prvoglasniku, a drugoj sa grbom Ivana Crnojevi}a. Prva zastavica ima pravougaono poqe i nacrtan ornament u okviru wega. Sastavqen je od
stilizovanih gran~ica koje se svijaju, i mjestimi~no rascvjetavaju i razlistavaju. Uspravqeni preplet uz zastavicu sa svake strane sli~an je prepletima na plastici moravskog stila. Druga zastavica sa grbom Ivana Crnojevi}a u sredini, je sa poqem prekrivenim postavqenim gran~icama i viticama. Inicijali \ura|a
Crnojevi}a su vidqivi na grbu. Ovaj grb je vrlo sli~an grbu Ivana Crnojevi}a postavqenom na plastici cetiwskog manastira,
kao i wegovom pozla}enom pe~atu. On je smje{ten u vijenac od lovorovog li{}a, i uveèn u trake koje drè dva an|ela. Grb koji
nose an|eli uobi~ajen je u renesansi, i pojavqivao se u plastikama Italije i Primorja. Tu je vidqiva kopija sli~nih grbova, koji su se ve} po~eli pojavqivati u mleta~koj {tampi.
Psaltir, Molitvenik i Oktoih prvoglasnik imaju ~isto zapadwa~ki ukra{ena inicijalna slova. I ovdje se javqa mleta~ki
renesansni uticaj. Osnovica inicijalnih slova je crna, a slova
bijela. Oko wih su gran~ice vinove loze koje se prepli}u i mjestimi~no razlistavaju. Sama tehnika inicijala je izrazito mle194
ta~kog uticaja. Do 1477. godine inicijali su naknadno ucrtavani
u tekst. Od tada se u Veneciji u nekoliko {tamparskih radionica
javqa tehnika izrade drvenog kalupa sa inicijalnim slovima, koji se otiskuju na materijal. Izme|u nekoliko {tamparskih radionica, inicijali u Crnojevi}a {tampariji najsli~niji su radionici majstora Ratdolda.
U Psaltiru odvajaju svojom qepotom ~etiri inicijala slova:
K, L, B i E. Ova slova imaju razne predstave:gran~ice sa cvjetovima, pti~ice, maske i ukrasne {titove, dje~ake bez krila, i ze~eve.
Preuzeta su iz tehnike kalupa venecijanskog {tampara Otavijana
Skota. On ih je po~eo upotrebqavati od 1484. godine. Kao najboqe ostvarewe Crnojevi}a {tamparije ra~una se Oktoih petoglasnik, koji naàlost nije u cjelini sa~uvan. U wemu su proèti svi
uticaji. Jedina zastavica koju ima preuzeta je iz srpskih rukopisnih kwiga. Mleta~kom {tamparstvu pripadaju dva inicijala sa
ornamentalnim ukrasom. Uticaj srpskog ili gr~kog ikonopisa, a
zatim i renesansne {tampe i gotskog slikarstva ogleda se u {est
ilustracija, kojima su o~igledno kalupi ra|eni u cetiwskoj {tampariji.
Simboli jevan|elista sa po~etnim slovima su u uglovima.
Oni su ukra{eni brojnim scenama i ukrasima. Tu je i grb \ura|a
Crnojevi}a u okviru od lovorovog li{}a. Na vrhu grba je ranorenesansna kruna sa krinovima. Oko grba i zastavica oko wega su
skra}enice: B G Gju Cr. One u stvari zna~e: Blagovjerni Gospodin
Gjurg Crnojevi}. Realizacija grba i motiva oko wega predstavqa
vrhunski domet grafi~ke umjetnosti onoga doba. Nesporno kalup
je ra|en pod uticajem mleta~kog {tamparstva, kao i mleta~ke renesansne kwige. No, \ura|ev autor napravio je svoju verziju, koja
ni u ~emu ne zaostaje za vrhunskim rje{ewima onda{weg mleta~kog {tamparstva. Vrhunske su i ilustracije: Melodi pred crkvom
na Cetiwu, Sabor Jovana Prete~e, Sabor Svetog Nikole, Sabor
besplotnih sila, Izdajstvo Judino i Vaskrsewe Hristovo. U wima
je o~igledan uticaj srpskog i gr~kog pravoslavnog ikonopisa.
Najboqe ostvarewe {tamparije Crnojevi}a - Oktoih petoglasnik otkriva i porijeklo majstora drvoreznih kalupa. On je nesporno radio po uputstvima jeromonaha Makarija, koja su bila
pravoslavni ikonografski obrasci. Samo je za okvire uzimao renesansne ornamente i figure. U umjetni~kom smislu on je bio slikar, koji je jo{ uvijek radio pod gotskim uticajem. To potvr|uje
uglasti crte`, i nesrazmjerne figure velikih glava. Tipologija
glava svetiteqa svjedo~i o ne zna~ajno stilski naprednom umjetniku. Vlasi wihovih kosa i brada su debele. O~i su im usko prore195
zane. Kod nekih svetiteqa karakteristi~ne su tonzure na tjemenu,
~ak i kada to nije predvi|eno pravoslavnom ikonografijom.
Istori~ari umjetnosti prepoznaju u svim ovim detaqima stil
dalmatinskih ili kotorskih slikara i grafi~kih rezbara kalupa, koji u osnovi poti~e od kotorskog slikara Lovra Dobri~evi}a, i wegova dva sina Vica i Marina, koji su se preselili u Dubrovnik. Vjerovatno u ovom krugu slikara i grafi~kih rezbara
treba traìti majstora koji je pored Makarija radio na ovom ostvarewu. Ova verzija je sasvim razumqiva, zbog toga {to su Crnojevi}i imali ~este kontakte sa Kotorom i Dubrovnikom, a ~esto
su i boravili u Kotoru i tu imali ro|ake.125
U izu~avawu skulpture na teritoriji Mitropolije Crnogorsko-primorske, tj. prostora koji se kroz vjekove mijewao u wenom
teritorijalnom smislu zna~ewa, i same wene okoline, treba napraviti jasnu razliku izme|u op{te skulpture, i skulpture u domenu izu~avawa crkvene istorije. U nekim slu~ajevima je vrlo te{ko razlu~iti te granice. Dràvna emancipacija Dukqe u odnosu
na Vizantiju, donijela je i u ovom smislu, izme|u ostalih, i autorsku emancipaciju. Tako sve vi{e u HÀ i HÀÀ vijeku skulptura prelazi iz ruku Romana po dukqanskom primorju, u ruke Srba. To je
pratio i proces gubitka identiteta zetskih gradova, u smislu
odseqavawa ili asimilacije Romana u Srbe, i preovla|ivawa ~isto slovensko-srpskog stanovni{tva.
Stoga se skulptura najvi{e vezuje za crkvene gra|evine ili
nagdrobne spomenike. Za ovaj period karakteristi~an je povr{inski stil, bez ve}ih skulptorskih dometa. On prati stil {ireg jadranskog podru~ja. Skulptura je povr{inska, plitka ili ~isto dekorativna. Wena osnova su geometrijske figure i stilizovani biqni motivi. Ponegdje se javqa i neki ìvotiwski motiv
ili qudska figura. Me|u ostalim primjercima, za temu kojom se
ovaj rad bavi to bi bila plo~a sa Prevlake, kao i plo~a iz crkve
Svetog Tome u Kutima kod Herceg Novog. Stilisti~ki tuma~eno,
to su u stvari povratci na ranohri{}ansku umjetnost i umjetnost
ÁÀ vijeka. Ima i uticaja kasnije preromanske i vizantijske skulpture. Takvi primjerci su Oboàvawe krsta iz crkve Svetog Tome,
koje se nalazi u muzeju u Herceg Novom.
Ve} u HÀÀ vijeku dolazi na teritoriji Zete do velikih promjena, naro~ito u posqedwe dvije decenije. Velike dràvno-poli125. \or|e Radoji~i}, O {tampariji Crnojevi}a, Glasnik Skopskog nau~nog
dru{tva, kw. HÀH, Skopqe, 1938; Dejan Medakovi}, Grafika srpskih
{tampanih kwiga HÁ-HÁÀÀÀ veka, Beograd, 1958, 5-26, 64-65, 84-110, 189-196.
196
ti~ke promjene, i ulazak Zete u dràvu Nemawi}a, prati}e i dominaciju romanskog stila. Tokom ovog perioda ni~e na zetskom
primorju ili wegovom uèm okruèwu nekoliko monumentalnih
crkvenih gra|evina. Kotor postaje veliki skulptorski centar,
odakle se razlu~uju lokalni stilovi. Ve} formirani romanski
stil prepli}e se u Kotoru sa vizantijskim uticajem. Sa~uvani
originalni kapiteli sa katedrale Svetog Tripuna u Kotoru, imaju o~igledan uticaj rane romanike, naro~ito wenih varijacija iz
Italije, tj. Apulije i Toskane. Ti elementi opet se mogu na}i u
skulpturnim rje{ewima prvog pravog ostvarewa ra{ke {koleBogorodi~inoj crkvi u Studenici. To je kapitel na ju`nom portalu Studenice, vrlo sli~an onom sa qudskom glavom u sredini iz
Svetog Tripuna. Iz oblika trodjelnog prozora kotorske katedrale, vidi se skulptorski uticaj trifora arhitekture u Studenici.
Tako je ra{ka {kola u stvari predstavqala dijelom slije|ewe
kotorsko-zetskog modela.
Preromanske stilske osobine ima i ostatak kamenog ukrasa iz
crkve Svetog Petra u Bijelom Poqu, za koga se pretpostavqa da
je mo`da bio dio ikonostasa. Iako zapadni portal ove crkve nije
sa~uvan, u ~ijem se timpanu nalazi i ktitorski natpis kneza Miroslava, wegove proporcije, ra{~lawenost i profilacija naslu}uju wegov prvobitni oblik. On li~i na studeni~ke portale.
Detaqi vijugave lozice sa trolisnim zavr{ecima, dvo~lani horizontalni trouglovi, koji se zavr{avaju u gorwem dijelu srcolikim listovima, imaju paralele sa rje{ewima u Dalmaciji i na Lopudu kod Dubrovnika.126
Nove forme HÀÀÀ vijeka, u kojima je prodor gotike uticao na
razvoj kasne romanike, bili su o~igledni na skulpturnim rje{ewima manastira Mora~e. Osnovni materijal za skulpturna rje{ewa ovog manastira je tamnosivi granit. U tome je wegov specifkum u odnosu na druge gra|evine nemawi}kog perioda, koje su mahom u skulpturnim rje{ewima odra|ene od ù}kastog svjetlucavog mermera. Tamnosivi granit odavao je strogost i teìnu. Sve
to se opet uklapalo u fantasti~ni pejza` manastira.
126. Jovanka Stojanovi}-Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi u Boki Kotorskoj, Spomenik SANU, kw. CÀÀÀ, Beograd, 1953; J. Stojanovi}-Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi na Crnogorskom primorju, Istoriski
glasnik, kw. 3-4, Beograd, 1951; Jovan Ne{kovi}, Stari kameni ikonostas
crkve sv. Petra u Bijelom Poqu, Zbornik za{tite spomenika kulture, kw.
HÀH, Beograd, 1968, 87-94; Aleksandar Deroko, Monumentalna i dekorativna arhitektura u sredwovekovnoj Srbiji, Beograd, 1953.
197
Zapadni portal je najdominantniji. I on se razlikuje od skulpturanih rje{ewa Studenice, Bawske i De~ana. On je stepenasto
uvu~en u fasadu. Ima srpasti arhivolt i timpan. Mora~a nema velike samostalne konzole lavova i grifone lijevo i desno od portala. Umjesto wih isklesan je plitki reqef sa istim motivima i
istom simbolikom. U Mora~i je prisutna skulptura vasiliska,
fantasti~ne ìvotiwe sredweg vijeka, pola ptice pola zmije, koja drì qudsku glavu u ustima. Ova skulptura je na sjevernom kapitelu ulaznog portala. Prati trend ~uvara portala, ali ovoga
puta umjesto ~este varijante sa lavovima.
Pored vasiliska isklesana je Bogorodica do pojasa, koja drì
malog Hrsista u naru~ju. Jo{ jedna ru`na ptica sa qudskom glavom u kanxama isklesana je na ju`noj strani istog portala. Pored
ove ostavqa upe~atqiv utisak i Raspe}e sa Hristom bez krsta i
nimba. Pored wih su male skulpture Bogorodice i Jovana jevan|eliste sa strane. U cjelokupnoj dekoraciji srpskog sredwovjekovnog crkvenog vajarstva, Mora~a ima jo{ jedan specifikum. To su
dvije male glave na bazama lijeve strane portala. Izgleda kao da
padaju odozgo sa kapitela.
Tema Bogorodice sa Hristom u naru~ju, i Raspe}em na drugoj
strani, predstavqa pra}ewe teolo{kog stereotipa toga doba.
Ona ozna~ava po~etak i kraj ìvota Hristovog ovozemaqskog ìvota. Ipak i ona je u Mora~i zna~ajan specifikum, jer se ova tema u sredwem vijeku uglavnom predstavqala na ikonama i drugim
crkvenim predmetima, a ne na portalima. Uop{te uzev skulptorska rje{ewa u Mora~i ne odaju neki ve}i umjetni~ki utisak. Ona
se defini{u kao rana gotika. Klesari u Mora~i su uspje{no geometrijski obavili svoj zadatak, ali je wegova nadgradwa u o~iglednoj skulpturi qudi i ìvotiwa jo{ neuka, i sli~na mitskoj i
paganskoj narodnoj skulpturi.
Stereotip toga doba prati i episkopski presto, i samo u fragmentima sa~uvani ikonostas. Episkopski presto ura|en je tako|e
od tamnog granita, i nalazi se na prvobitnom mjestu u oltarskoj apsidi. Po grifonima na stranama prestola on prati stereotip sli~nih episkopskih prestola u ju`noj Italiji toga doba. No, sa druge
strane u srpskom sredwovjekovnom vajarstvu i tom smislu, on je specifikum, jer takvih primjeraka vi{e nema. Slabo izraène strane
grifona, u dubqe umjetni~kom smislu i simbolici, tako|e ne simbolizuju autoritativnu crkvenost, nego elemente paganske mo}i.127
127. Jovanka Maksimovi}, Kamena dekoracija Mora~e, Zbornik za likovne
umetnosti Matice srpske, kw. 2, Novi Sad, 1966, 35-48.
198
Crkva Svetog Luke u Kotoru (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
Manastir Mora~a (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
199
Crkva Svetog \or|a u Podgorici
(snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
Vla{ka crkva, najstarija crkva na Cetiwu iz perioda prije
Ivana Crnojevi}a (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
200
Crkva Sv. Bogorodice sa pirgom, ostrvo Mora~nik
- Skadarsko jezero (snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
Crkva Sv. \or|a na ostrvu Gorica (Be{ka) - Skadarsko jezero
(snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
201
Crkva Svete Bogorodice, ostrvo Star~evo - Skadarsko jezero
(snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
Crkva Svete Bogorodice sa zvonikom, Krajina - Skadarsko jezero
(snimak sa kraja 60-ih godina HH vijeka)
202
Iz perioda Bal{i}a i Kosa~a, u smislu nekog ioqe zna~ajnijeg vajarskog ostvarewa na crkvenim objektima nema traga. Epoha
Crnojevi}a donosi zna~ajnija ostvarewa u ovom smislu, mada izdaleka ne toliko zna~ajna kao u doba Nemawi}a. Su{tinski, vajarstvo na crkvenim objektima u doba Crnojevi}a svodi se samo na
kapitele cetiwskog manastira, i grb Ivana Crnojevi}a. Evidentno je da su cetiwski manastir gradili dubrova~ki majstori. Od
wega je ostalo jedanaest velikih kapitela i jedna parapetna plo~a. Na spratu sada{weg konaka manastira ugra|eno je {est kapitela. Na ostacima originalnih stubova podignuto je pet oko nove
crkve na Cetiwu. Plo~a sa ukrasom ugra|ena je u apsidu crkve
cetiwskog manastira. Dimenzije svih kapitela su iste. Sa gorwe
strane oko 50h50 cm, a visina je 40 cm. Oni su mogli imati dvostruko svojstvo. Prvo, i logi~nije, da pripadaju kolonadama koje
su dijelile glavni od bo~nih brodova crkve. Mawe je mogu}e da su
pripadali trijemu na stubovima oko crkve.
Kapiteli se mogu podijeliti u tri grupe po motivima ukrasa.
Prvu grupu karakteri{e stilizovani akantus obavijen oko tijela
kapitela. Na gorwem dijelu uop{teno su dati debeli listovi, ispod kojih se pomaqaju obli pupoqci. Oni su razmje{teni po uglovima i po sredini sa svake strane. Ovi kapiteli pripadaju gotskom stilu. Predstavqaju stereotip kori{ten od polovine HÀÁ
do polovine HÁ vijeka u regiji Dubrovnika i Kotora. Zanimqivo
je da su ovakvi kapiteli prisutni i u zadu`bini cara Du{ana Svetim Arhangelima kod Prizrena. Uop{te, za ono vrijeme izgradwe
cetiwskog manastira oni su ve} skulptorski demode i zastareli.
âk {est kapitela pripadaju tzv. renesansnoj fazi. U wihovoj
sredini je stilizovani cvijet, a na uglovima volute. I na sredini
svake strane kapitela tako|e se nalazi po cvijet istog oblika.
Ipak, ova grupa kapitela opet se moè podijeliti na dvije grupe.
Prva od ~etiri pripada klasi~noj renesansi toga doba. To zna~i
da je ona u skulpotrskom smislu trend, kakav je ve} uobi~ajen na
palatama i crkvama u regiji Venecije, jadranskog primorja i Dubrovnika. Samo dva kapitela imaju dugu vajarsko idejnu genezu.
Oli~ena su sa ukrasima na jednoj strani stilizovanih lavqih glava u direktnom prikazu sa lica. Ovo je dugi genetski tren skulpture od kasne antike, Justinijanovog doba i Vizantije. Renesansa
ga je prihvatila i ugradila u sebe.
Tre}a grupa predstavqa samo dva kapitela, ali stilski najqep{a i skulpotrski najzahtjevnija. Cvjetovi su na wihovim ugaonim volutama. Izme|u wih su dvoglavi orlovi na jednoj, a na trima stranama stilizovane palmete. Ranu renesansu ve} od 60-ih godina HÁ vijeka odlikuje upotreba kapitela sa cvijetnim voluta203
ma i palmetama. Preko Venecije i jadranskog primorja, oni su tako kroz vjerovatno dubrova~ke ili dalmatinske klesare stigli na
Cetiwe.128
4. Teolo{ka i kwièvno-teolo{ka djela
Na samom obodu Zetske Episkopije, tj. u predve~erje wenog
formirawa, nastalo je kwièvno-teolo{ko djelo poznato pod nazivom Miroslavqevo jevan|eqe. Ono se ~uva u Narodnom muzeju u
Beogradu. Samo jedan list ~uva se u Publi~noj biblioteci u Volgogradu, raniji Lewingrad. Dimenzionalne karakteristike listova odnosa su 41,5h28,4 cm. Ima ukupno 181 list. Tekst je pisan u
dva stupca sa po 22 i 23 reda. Me|u istraìva~ima postoje dileme
gdje je povezano? Jedna je opcija krajem HÀÁ ili po~etkom HÁ vijeka u manastiru Svetog Petra u Bijelom Poqu. Druga je u manastiru Svetog Pavla na Svetoj Gori, koji su od 1354. godine preuzeli Srbi.
Ako je jevan|eqe pisano po prvoj opciji, nije utvr|eno kako je
stiglo do manastira Hilandara, pa je stoga druga opcija mogu}nija. U Hilandaru ga je 1854. godine vidio Porfirije Uspenski, i
uzeo iz wega list pod brojem 164. Tu je jevan|eqe ostalo do posjete kraqa Srbije Aleksandra Obrenovi}a 1896. godine Hilandaru,
kada mu je pokloweno, i odnijeto u dvor. Put najzna~ajnijeg srpskog sredwovjekovnog pisanog djela je i poslije toga bio komplikovan. Prilikom povla~ewa srpske vojske u Prvom svjetskom ratu, prene{eno je preko albanskih gudura na Krf, gdje je ostalo do
oslobo|ewa. Potom se ~uvalo u Glavnoj dràvnoj blagajni Kraqevine SHS (Jugoslavije), da bi 1935. godine dospjelo u dvor kneza Pavla. U wegovoj zaostav{tini preleàlo je i Drugi svjetski
rat. Prava je sre}a da ga Wemci nijesu odnijeli tokom rata, po{to bi mu se tada vjerovatno izgubio trag. Poslije rata dospjelo
je u Narodni muzej u Beogradu i tu se ustalilo do danas.
Istraìva~i pisawe jevan|eqa hronolo{ki lociraju na
osamdesete godine HÀÀ vijeka. Definitivno to nije bilo poslije
1190. godine, kada se humski knez Miroslav posqedwi put pomiwe
128. Jovanka Stojanovi}-Maksimovi}, O sredwovekovnoj skulpturi na crnogorskom primorju, Istoriski glasnik, kw. 3-4, Beograd, 1951, 71-72; J. Maksimovi}, Kotorski ciborij iz HÀÁ veka i kamena plastika susednih oblasti, Beograd, 1961, 21; Slobodan Nenadovi}, Du{anova zadu`bina manastir sv. Arhan|ela kod Prizrena, Beograd, 1966; Spomenica ~etiristogodi{wice obodske {tamparije, Cetiwe, 1895.
204
17. juna u ugovoru sa Dubrov~anima. Stoga je potpuno jasno da je od
wega naru~eno, i wemu posve}eno, ve} samim tekstom u ovome djelu, kada je naslovqeno „knezu velikoslavnome Miroslavu sinu
Zavidinu.” Dakle, Miroslav je bio Nemawin brat, a Savin stric.
Jevan|eqe jasno pokazuje dva stila pisawa sa pravopisom. Ve}inu
teksta napisao je anonimni pisar, a mawi dio Grigorije Dijak.
Tako se u djelu razlikuju dva pravopisa: zetsko-humski i ra{ki. Zetsko-humski pravopis koji je dominantniji u djelu, je u
stvari nastavak ortografije staroslovenskih pisanih djela. To je
prva faza razvitka srpske recenzije staroslovenskog jezika. Upotreba nekih rije~i zapadnog, tj. primorskog porijekla upu}uje u
prvom i ve}em dijelu teksta na uticaj glagoqa{kih tekstova sa
primorja. Mawi dio teksta, u autorstvu Grigorija Dijaka, govori
o upotrebi drugoga dijalekta i pravopisa. Neki istraìva~i smatraju da je u drugom i mawem dijelu jevan|eqa o~igledan ruski
uticaj, odnosno rusku recenziju i pravopis. To se obja{wava opcijom da je Grigorije Dijak bio me|u Rusima na Svetoj Gori, i potpao pod wihov uticaj. Uostalom i kod Save Nemawi}a vide se elementi ovoga uticaja. Tako prakti~no Grigorije Dijak i nema svoga pravopisa. On slijedi glavni pisarski trend i relikte staroslovenskih pisanih djela, ili sa druge strane ruski pravopis.
Stoga se Miroslavqevo jevan|eqe u redakcionom smislu moè
smatrati izvorno zetskim djelom.
Iako oba pisara pi{u tzv. ustavnom }irilicom, ona je razli~itog tipa. Prvi i ve}i dio napisan je uskim i izduènim slovima, sa arhai~nim elementima, koji se srije}u u nekim pisanim djelima u Makedoniji, npr. Dobromirovo jevan|eqe, Ohridski i Slep~evski apostol. Javqa se i prisustvo uticaja beneventanskog uglastog pisma. To govori da je glavni pisar pro{ao latinsko pisarsko obrazovawe. Za razliku od wega, Grigorije Dijak pi{e kvadratnim uskim pismom. Ono ogleda karakteristike kancelarijskih miniskula ra{kih }irilskih poveqa preloma dva vijeka.
Stoga je Miroslavqevo jevan|eqe jedan sloèni konglomerat
uticaja pisanih karakteristika i recenzije: arhai~no staroslovenske, zetske, zetsko-primorsko-latinske, ruske i ra{ke. Zato
bi ga pogre{no bilo identifikovati samo kao humsko. Izvori{te i osnov su mu zetski, refleksija ka humskoj, a vaàn zaokret
definitivno ka ra{kom stilu. Drugi mawi dio Grigorija Dijaka,
jasno pokazuje potpuni zaokret ka ra{koj recenziji, {to je nastala u~vr{}ivawem Nemawi}a na putu ka Zeti.
Tipski gledano kao djelo po sadràju i namjeni, Miroslavqevo jevan|eqe je pravoslavno izborno jevan|eqe, tj. aproks ili
jevan|elistar. To je jevan|eqe u kome je tekst pisan u vidu poglav205
qa (peritoma). Dakle, ono se ~ita po redu ~itawa na bogosluèwu, tj. ne ~ita se po svom tekstu od po~etka do kraja, kao {to je
slu~aj sa ~etvorojevan|eqima. Ovo jevan|eqe je potpuni aproks,
{to zna~i da ima ~itawe za svaki dan u godini. Nije dakle kra}e
ili potpuno izborno jevan|eqe. Ono je podijeqeno u dva teksta.
Prvi je pashalni, koji po~iwe ~itawem za Vaskrs. Odre|uje se
prema pokretnom pashalnom ciklusu. Drugi dio je kalendarski,
uslovqen prema crkvenoj godini, i po~iwe 1. septembrom.
Izme|u jevan|eqskih ~itawa, stoje alilujariji sa stihovima
iz psalama za ~itav bogoslu`beni proces tokom godine. Ve} tzv.
mjesecoslov, ili kalendar sa uputstvima na za~ela koja se ~itaju
svakog dana, vidi se uticaj nekih ranijih slovenskih jevan|elistara, kao npr.: Savinom kwigom iz HÀ vijeka, Ostromirovim jevan|equ iz 1057. godine, i glagoqskim Asamanovim jevan|eqem iz
HÀ vijeka. Ipak vizantijski uticaj na Miroslavqevo jevan|eqe
sveden je na minimum. Zato se pored ostalog i pojavquje opcija da
je ono pisano u manastiru Svetog Petra u Bijelom Poqu, jer je tu
vizantijski uticaj mogao biti mali. Ono sadrì vi{e od 120
~itawa koja se ne slaù sa ~itawem pravoslavne crkve, i drugih
slovenskih mla|ih aproksa. Tako ono predstavqa staroslovenske
aprokse, koji su ostali van uticaja liturgijskih promjena {to ih
je inicirala Pravoslavna Crkva u Vizantiji.129 Stoga Miroslavqevo jevan|eqe pripada klasi~no teolo{kim pisanim djelima.
Uticaji Miroslavqevog jevan|eqa, tj. zetsko-humske {kole
pravopisa o~igledni su u Nemawinoj poveqi Hilandaru iz 1199.
godine. Iako pisana brzopisom, i na àlost nestala tokom Prvog
svjetskog rata, o woj je sa~uvan odre|eni broj podataka u ovom smislu. Jo{ o~igledniji uticaj je i u Hilandarskom tipiku iz 1199.
godine. Postoje ozbiqne indicije da je wegov pisar bio direktno
iz Zete, {to se vidi po wegovim jezi~kim osobinama. Kao prelazni oblici od zetskog ka klasi~nom ra{kom pravopisu, ra~unaju
se Hilandarska poveqa Stefana Prvovjen~anog oko 1200/1202. godine, i Karejski tipik iz 1199. godine, koji se ~uvaju u Hilandaru.
Svakako skromnije je Vukanovo jevan|eqe. Ono se ve} ne moè
podvesti pod klasi~no zetski teolo{ko pisani rad. Ve} je nazna~eno da je pisano u Pe}i „kod grada Rasa“. I ovo djelo nalazilo se
na Svetoj Gori, pa ga je Porfirije Uspewski odnio u Rusiju. ûva
129. Lazar Mirkovi}, Miroslavqevo Jevan|eqe, Beograd, 1950; Jovan Kova~evi}, Oko Miroslavqevog jevan|eqa, Istorijski ~asopis, kw. 2, Beograd,
1951; Stepan Kuqbakin, Paleografska i jezi~ka ispitivawa o Miroslavqevom jevan|equ, Sremski Karlovci, 1925.
206
se u Publi~noj biblioteci u Volgogradu. Jevan|eqe ima 189 listova od pergamenta. Dimenzionalni odnos listova je 25,3h19,7.
Tekst je pisan u dva stupca po 26 redova. Jedan od pisara jevan|eqa
je starac Simeon. Idu}i po wegovom zapisu, ono je ra|eno za „velikoslavnog ùpana Vuka“, tj. Vukana, sina Nemawinog a brata
Savinog. Me|utim, me|u istraìva~ima postoji podijeqeno mi{qewe u vezi sa ovim. Jedna grupa smatra da je pisano za Stefana
Prvovjen~anoga. Svoje mi{qewe bazira na analizi djela, i tvrdwi da je podatak o naru~iocu redigovan, tj. obrisan i napisano Vukanovo ime. U prvoj opciji jevan|eqe bi trebalo da bude pisano
prije 1200. godine, tj. prije Nemawine smrti, jer je poslije we do{lo do sukoba me|u bra}om.
Jevan|eqe je pisalo ~etiri pisara, a ukqu~en je i peti kao korektor. Iako svi pi{u ustavnom }irilicom, razlike su o~igledne. Moglo bi se konstatovati da prva tri pisara pripadaju neozetskoj pisarskoj {koli, nalik na glavnog pisara Miroslavqevog
jevan|eqa. Razlika je u tome {to kod wih nema dalmatinsko-beneventanskih elemenata kao kod pisca Miroslavqevog jevan|eqa.
Tre}i pisac - Simeon je najdominantniji, i on pripada mla|oj pisarskoj {koli. Ipak, kod sve trojice je dominantniji ra{ki uticaj. êtvrti pisac, kao i korektor pokazuju jasne znake zetskog
stila, a naro~ito ~etvrti pisac.130 Tako i Vukanovo jevan|eqe
spada u tipi~no teolo{ko pisano djelo.
Za razliku od dva navedena jevan|eqa, tzv. Ilovi~ka krm~ija
predstavqa pisano djelo ~isto zetske provinijencije, i direktno
se moè dovesti u vezu sa istorijom Zetske Episkopije, i po naru~iocu, i po mjestu nastanka. Napisana je po naruxbi zetskog episkopa Neofita 1262. godine. Pisac je izvjesni Bogdan. Naru~ena
je za crkvu Svetog Arhangela u Ilovici. Radi se zapravo o manastiru Svetog Arhangela na Prevlaci kod Tivta. Krm~ija se sada
nalazi u Arhivu Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti
u Zagrebu. U tehni~kom smislu pisana je na pergamentu. Broji 400
listova dimenzija 31h24 cm. Vi{e listova me|utim nedostaje, a
gdje su nije utvr|eno.
Pisana je ustavnim tipom }irilice. No, dva tipa ukazuju na
dva autora. U djelu su glose i zapisi ra|eni brzopisom. Izu~avawe krm~ije pokazuje me|utim odre|ene nedoumice, ko je zapravo
wen pisac, i po kojem modelu je pisana? Nesporno je da je pisana u
srpskoj redakciji. Niz predloàka upu}uje da pisac nije bio ni
130. Jovan Vrana, Vukanovo Jevan|eqe, Beograd, 1967; O. Nedeqkovi}, Vukanovo jevan|eqe i problem punog aproksa, Slovo, sv. 18-19, Beograd, 1969.
207
Srbin, ni Bugarin, a ni iz Makedonije. Postoji niz predloàka
koji upu}uju na sjevernoruske i novgorodske izraze. Sve to govori
da je krm~ija ra|ena po modelu izvjesnog ruskog nomokanona, vjerovatno u svetogorskom manastiru Ksilurgu 1142. godine. Taj nomokanon je mogao biti priru~ni zbornik propisa o kaznama za
grijeh (tj. epitimijama). Ove kazne idavali su duhovnici prilikom ispovijesti. Ovaj nomokanon u stvari je mogao predstavqati
prepis pravila carigradskog patrijarha Jovana ÀÁ Posnika, koji
je djelovao posqedwih decenija ÁÀ vijeka. No, sa druge strane, krm~ija nema potvrdu u sli~nim ruskim nomokanonima toga ili ranijeg doba.
Ilovi~ka krm~ija se tako bitno razlikuje po svom karakteru
od dva ve} pomenuta jevan|eqa. Ona je nomokanon, tj. zbornik gra|ansko-crkvenih zakona i crkvenih kanona (izvedeno od gr~ke rije~i „kanones“ tj. pravila). Wena osnova je u vizantijskom crkvenom zakonodavstvu. Rije~ „krm~ija“ izvodi se od termina „krmano{“, ili episkop koji rukovodi crkvom i postupa po wenim pravilima, dakle vodi crkveni ìvot. Ilovi~ka krm~ija konkretno
ima kanonski zbornik vizantijskog pravnika Aristina, koji je nastao oko 1130. godine. I on je me|utim skra}ena verzija serije crkveno-zakonskih tekstova, i to: Sintagme Stefana Efeskog iz ÁÀ
vijeka, Sintagme Jovana Zonare iz 1159/69. godine, poslanice Nila Sinajskog, kao i svjetovnih zakona iz dopunskih djelova gr~kog
nomokanona.
Neki od istraìva~a smatraju da je osnovica Ilivi~ke krm~ije u {ablonu nomokanona, ~iji je prevodilac sa gr~kog bio sam
Sava Nemawi}. Za razliku od sli~nih krm~ija: Mora~ke, Pe}ke,
Mile{evske i Ra{ke, u kojima se pomiwe Sava, u ilovi~kom to
nije slu~aj. To opet dovodi u dilemu osnovu ovog nomokanona. Sa
druge strane pogovor u ilovi~koj je nedovr{en i prekinut, {to
upu}uje da je wen predloàk govorio o prevodu krm~ije od strane
Save. Generalno gledano, Ilovi~ka krm~ija nema osnovu u sli~nim ruskim, bugarskim i makedonskim krm~ijama. Istraìva~i
ipak imaju niz verzija wenog predlo`ka. Prva je da je ra|ena po
nekom predlo{ku iz svetogorskih manastira. Druga je da je ra|ena prema bugarskom prevodu Aristina i Zonare, koji je uobli~io
i redigovao sam Sava. Tre}a je da je Sava sam kompilirao nekoliko izvora koriste}i neku rusku redakciju. Kona~no, ~etvrta opcija upu}uje da je krm~iju sastavio sam Sava, koriste}i niz nomokanona prema gr~kim rukopisima.
Dakle, Ilovi~ka krm~ija je jedan od svetosavskih nomokanona,
jer je o~uvano jedanaest rukopisa srpske recenzije, i devet ruskih
prepisa. [ablon svetosavskog nomokanona je pretpostavqa se, na208
stao u dvije etape. Prva je za vrijeme Savinog boravka na Svetoj
Gori, u periodu 1192-1208. godina. Druga je poslije povratka iz
Nikeje, i tokom priprema za kanonsko ustrojstvo Srpske Arhiepiskopije. Prepis Savinih nomokanona prvi je izvr{io budimqanski episkop Teofil 1252. godine. Smatra se da je Ilovi~ka
krm~ija najstariji prepis tih Savinih nomokanona, nakon koga
nastaju i drugi: Mile{evska, Sarajevska i Hilandarska. U isto
vrijeme kada je nastala Ilovi~ka krm~ija, nastao je i prepis za
Bugarsku, na osnovu kojega je 1284. godine ura|en prepis za Rusiju,
poznat kao Rjazana~ka krm~ija.131 Stoga, generalno gledano, Ilovi~ka krm~ija predstavqa teolo{ko-pravno pisano djelo, sa vrlo
skromnim kwièvnim detaqima.
Jo{ jedan pisani rad predstavqa izvorno djelo nastalo u Zeti, i dovodi se direktno u vezu sa sada ve} Zetskom Mitropolijom.
Ovaj rukopis se uglavnom identifikuje kao Gori~ki zbornik. Pisac zbornika i sastavqa~ ve}eg dijela wegovog teksta je monah
Nikon Jerusalimac. To potvr|uje pretposqedwi list rukopisa,
gdje on navodi: „Ime moje Nikon Jerusalimac, monah“, i to na gr~kom jeziku. Na sqede}oj i posqedwoj strani on se potpisuje jo{
jednostavnije, i to srpski „smereni Nikon.“
Istraìva~i su uloìli velike napore da identifikuju li~nost Nikona Jerusalimca. Nekoliko godina prije sastavqawa Gori~kog zbornika, pojavquje se autor tako|e sa potpisom „smereni
Nikon Jerusalimac“. Najvjerovatnije je to ista li~nost. Radi se o
[estodnevniku, objavqenom 1439/40. godine, koji se ~uva u manastiru Savini kod Herceg Novog. U ovom djelu najzna~ajnije je poglavqe „Tuma~ewe sv. Georgija Sinaita na apostolske rije~i da
„nije na{ rat protiv krvi i tijela“ i {ta je to „rat“ i ko je „vojnik“ i {ta je „sveoru`je Boìje“.
Po svoj prilici Nikon je bio Grk. Na to upu}uje prisustvo
gr~kih tekstova u [estodnevniku. Nije me|utim dokazano da je on
uzeo u~e{}a u prepisivawu gr~kih tekstova u wemu. Idu}i komparaciono sa Gori~kim zbornikom, u ovom djelu se javqa veliki
broj gr~kih rije~i i grcizama, naro~ito u odlomku „Povijesti o
jerusalimskim crkvama.“ U svom potpisu ispod „Povijesti“ Nikon koristi kriptogram za rije~ monah. Taj kriptogram je izrazito gr~ki. No, sa druge strane, Nikon je mogao biti i Srbin, koji
131. Aleksandar Solovjev, Svetosavski nomokanon i wegovi prepisi, Bratstvo,
sv. 26, Beograd, 1932, 21-43; Sergije Troicki, Kako treba izdati Svetosavsku krm~iju (Nomokanon sa tuma~ewima), Spomenik, Beograd, 1952; Vladimir
Mo{in, ]irilski rukopisi Jugoslovenske akademije, kw. I, Zagreb, 1955, 48.
209
je mogao boraviti u Jerusalimu, na Sinaju i u Egiptu, u doba aleksandrijskog patrijarha Grigorija ÀÁ (1398-1412), i to kao hodo~asnik, te poprimiti i koristiti gr~ke izraze i rije~i.
Razlika u oslovqavawu, tj. imenu od Nikon do Nikanor ima
svoje obja{wewe. Kao svjedok testamenta Jelene Bal{i} od 25.
novembra 1442. godine pojavquje se Nikandar. Ovaj testament je
unijet u zvani~nu kwigu dubrova~kih testamenata. Tu je na dva
mjesta potpisan kao „duhovnik Nikandar starac jeruzalimski“,
kao i „rukom duhovwago mi oca starca Nikandra Jeruzalimca.“
Dakle, izme|u objavqivawa Gori~kog zbornika (31. avgusta 1442.
godine), i potpisivawa Jeleninog testamenta 25. novembra, on je
poloìo stroge zavjete velike shime, kada ve} zamona{eno lice,
koje je jednom dobilo mona{ko ime prilikom zamona{ewa, opet
mijewa to ime. Tako se sa velikom ta~no{}u moè na osnovu ovoga imena pratiti daqi put ove li~nosti, i poslije Jelenine smrti. On se pomiwe 1454. godine u manastiru Vrawini, a posqedwi
put, vjerovatno u dubokoj starosti kao proiguman ovog manastira
23. novembra 1468. godine, ve} za vladawa Ivana Crnojevi}a.
Ktitor, naru~ilac, ili obojako tretirano je Jelena Bal{i},
k}er kneza Lazara Hrebeqanovi}a, a èna \ura|a Stracimirovi}a Bal{i}a, koja se po drugi put udala za Sandaqa Hrani}a. Poslije wegove smrti 1435. godine, ona se vra}a u Zetu, sada ve} kao
dvostruka udovica. Zatekla je opustjele crkve i manastire u basenu Skadarskog jezera, usqed sukoba Mle~ana, posqedwih Bal{i}a i Crnojevi}a sa Turcima. Ona nastoji da obnovi duhovni ìvot. Vi{e je interesuje duhovni svijet. Misli na smrt. Zanosi se
mona{tvom i mona{kom literaturom. Vjerovatno je ve} bila pod
zna~ajnim uticajem djela i li~nosti monahiwe Jefimije, koja se
upokojila poslije 1405. godine. Jelena podiè crkvu Svete Bogorodice na malom ostrvu Gorici, tj. Brezovici ili Be{ki. Ono je
opet nedaleko od manastira i ostrva Mora~nika, kao i Star~eva,
na kojem je ve} bila u ru{evinama crkva Svetog \or|a.
Istorijat pronalaèwa i pohrawivawa Gori~kog zbornika
sli~an je mnogim srpskim sredwovjekovnim pisanim djelima. Svetozar Tomi} ga je 1902. godine kupio u Skopqu prilikom svoga
slu`bovawa. Na kraju je dospio u Arhiv SANU kao dio zaostav{tine Tomi}a. Po tehni~kim karakteristikama pisan je na papiru, i ima 273 lista dimenzija 21h24 cm. Neuka restauracija, neidentifikovana kada i gdje, i obrezivawe listova u~inili su da je
djelo znatno o{te}eno, tako da su prvi listovi prakti~no oderci.
Postoje indikacije da je djelo imalo i preko 273 lista, ali da nijesu sa~uvani. Drvene korice presvu~ene koòm su najvjerovatni210
je originalne. Djelo je pisano u manastiru Svete Bogorodice na
Gorici pretpostavqa se najmawe godinu prije zavr{etka.
U tehni~kom smislu pisawa, tekst je sa poluustavnom }irilicom, ali sa elementima brzopisa sa minuskulnim i kurzivnim elementima. Nikon koristi jednojerovi pravopis resavskog sistema,
sa kwièvnim srpskoslovenskim jezikom, ali sa mno{tvom gr~kih rije~i i grcizama. Zbog o{te}ewa prvih sedam listova teksta, i nestanka ve}eg dijela sqede}e sves~ice, moè se samo djelimi~no pratiti pismo Nikona Jeleni. Ona mu daje odgovor od {esnaestog lista u vidu „Otpisania bogoqubnog“. Od osamnaestog
lista je Nikonov „Otvet vatorago poslanija.“ Sa listom 49 po~iwe „Epistolija tretija“. U woj Nikon izlaè detaqe biblijske istorije. Daje kratke odgovore na Jelenina pitawa o raznim
teolo{kim i dogmatskim problemima. Tu on koristi biblijske
tekstove i navode iz patristi~kog predawa.
Moglo bi se re}i da od lista 102 Nikon postaje klasi~ni istori~ar, jer on Jeleni govori o wenim precima. On koristi stare
rodoslove i qetopise, a potom i @itije Svetog Simeona od Stefana Prvovjen~anog, i @itije Svetog Save od Teodosija. Izvla~i
pouke i iz ìvota Svetog Save. Od lista 165 Nikon postaje klasi~ni teolog i tuma~ teolo{kih {tiva, jer ta glava nosi naziv
„Pravilo skitskago prebivanija.“ To sastavqa prakti~no po Jeleninoj naruxbi „za crkvu i }eliju“ Jelenine zadu`bine Svete
Bogorodice. Ovo su pravila tzv. skitskog mona{kog ìvota. Bazirana su na navodima iz djela Jovana Zlatoustog, Paterika i
Svetog pisma.
Drugi Nikonov spis po~iwe od lista 258. On je kosmografskog karaktera, i sa naslovom „Povest o prouvedeniji vaseqenej.”
Ve} od lista 265 je sastav sa naslovom „Povest jerusalimskim crkvam i mestom va pustiwah, Jafatu, Jordanu i vasem bli`wim tamo, jeè sli{ahom i videhom ta povem i hristoqubiju va{emu.“
Ovo je putopis posve}en Jeleni. Nakon ovoga je ispovijedawe vjere, posveta sa molbom za opro{taj, ako se kod pisawa grije{ilo,
i sa pozdravom. Kona~no, listovi 272-273 donose zavr{no Jelenino pismo. U wemu „smerena Jelena“ potvr|uje da je primila djelo
svoga duhovnika Nikona kao „bogodahnoveni organ“(bogonadahnuti instrument). Pismo potvr|uje Jeleninu namjeru da rukopis poklawa „hramu presvetije Vladi~ici na{ej Bogorodici, Blagove{teniju, iè va Gorici.“ Zavr{na je molitva Bogorodici, te zapis Nikona Jerusalimca sa datumom pisawa zbornika.
Gori~ki zbornik je teolo{ki spis, odnosno teolo{ko pisano
djelo. Mona{tvo je glavna wegova tema, i uop{te teolo{ka pitawa, jer i Nikon i Jelena me|usobno korespondiraju na toj relaci211
ji. Nikon odgovara Jeleni za{to se qudi klawaju ikonama i krstu,
kada su oni djelo qudskih ruku, ba{ kao i idoli, a Bog je preko
proroka zabranio klawawe idolima. Nikon obja{wava i razliku
poklowewa ikonama sa po{tovawem svecima na wima. Zbornik
prati vizantijski trend mona{ke isihasti~ke teolo{ke literature, koja se razvija od HÀÁ vijeka, a posve}ena je skitskim pravilima. Wihov spisak je dug. Ti~e se propisa o molitvama i postu,
borbi protiv gre{nih misli i o epitimijama za grijehe, metaniju
(tj. klawawu i poklonima). Glavna pouka i smisao zbornika je
spas du{e kroz dobro djelo, {to vodi ka sveta{tvu.
Sa druge strane ovaj zbornik otkriva karakter li~nosti, teolo{ko znawe i uop{te intelektualni nivo dva korespodenta:Nikona i Jelene. Jelena je vladarka. @ena koja je pripadala visokom
feudalnom i bogatom sloju. K}er je poznate li~nosti, a èna dva
poznata muà, dràvnika, politi~ara, vojskovo|a. Proìvjela je
burno vrijeme ratova i diplomatskih zavrzlama, {to ih je donijelo pojavqivawe Osmanlija na Balkanu i wihova osvajawa. Ona je
tako|e dràvnik, diplomata i feudalni ekonomik svojih posjeda.
Me|utim, svo to ovozomaqsko iskustvo pretpostavqa ona religioznim idealom ìvota. Ona je nesumwivo visoko teolo{ki obrazovana, ~ak i za vladaju}i feudalno-dràvni~ko-upravqa~ki sloj.
Toliko, da ~ak ne zaostaje za dobro obrazovanom crkvenom li~no{}u. Bez obzira na to, ona od Nikona traì odgovore.
Nikon je nesumwivo vrhunski obrazovani teolog. Poznaje do
perfekcije patristiku, isihasti~ku kwièvnost, kao i prirodne
nauke na nivou toga doba. Sastavi u [estodnevniku, kao i sam Gori~ki zbornik name}u wegovu kvalifikaciju mistika-isihasta. U
„Povesti o jerusalimskim crkvama“ Nikon dostiè vrhunac osobenog stila, koja ga razlikuje i uzdiè iznad teologa toga doba.
Da bi se shvatio niz nedore~enih asocijacija, i misaone lirike u
ovom poglavqu, potrebno je znawe biblijske istorije i geografije. Stoga je ovo poglavqe pisano od Nikona sa o~iglednim literarnim pretenzijama, i od ~isto teolo{kog djela, prelazi u kwièvno djelo, sa svim osobenostima sredwovjekovne teolo{ke kwièvnosti.
Va`na komponenta Gori~kog zbornika je isihazam. Ovaj pravac je u srpske teritorije do{ao sa Svete Gore, posredno ili neposredno pod uticajem Grigorija Sinaita, koji je skon~ao ìvot
u Paroriji u Bugarskoj, okruèn u~enicima Grcima, Rusima, Bugarima i Srbima. Bio je svetogorski monah, koji je dio ìvota
proveo na Sinaju, Svetoj Gori, i skon~ao u Paroriji. On je bio
propagator klasi~nog i izvornog hri{}anskog mona{tva, nastalog u Egiptu jo{ u ÀÀÀ vijeku. Askezom se prelazila granica qud212
skog, i poku{avano da se pre|e u sveru boànskog ìvota. Ova
ideja egipatskih pustiwaka, sinajskih, palestinskih, sirijskih i
maloazijskih kalu|era pre{la je u ÀÁ vijeku u Evropu preko Vizantije.
Osnova ove mona{ke ideje je najstarija mona{ka literatura
iz Á i kasnijih vjekova: Lavsaik, Izreke otaca, spisi Evgarija i
Makaia, zatim predstavnika sinajskog pravca Jovana Lestvi~nika, Filoteja, i kona~no Isihija. Na wu se nadovezuju djela Grigorija Sinaita, Grigorija Palame itd. Osnov isihasti~kog asketizma je „isihija“ ili mirovawe, tihovawe. Odvaja se u osami, kojom
se postiè ne obi~na, nego umna molitva, i teorija molitve. Ciq
je posti}i teorijom molitve mogu}nost ulaska u boànske tajne,
isto onako kako su je apostoli na Tavoru vidjeli kada se Hristos
preobrazio. Isihazam se iz Vizantije prenosi u drugoj polovini
HÀÁ vijeka u srpske zemqe. Stoga uop{te uzev, i kroz Gori~ki
zbornik, i kroz svoja ktitorstva, o~igledno i pod uticajem isihazma, Jelena Bal{i} nastoji da napravi pandam sve o~iglednijem
mleta~ko-katoli~kom Hri{}anstvu, koje prodire u skadarski basen i primorske krajeve, pod tezom organizacije otpora osmanskim osvajawima.132
Pored Gori~kog zbornika, kao tipi~no zetsko pisano djelo je
i Vlastareva sintagma. Weno pisawe je zavr{eno 17. maja 1453. godine. Naru~io ju je zetski mitropolit i arhiepiskop Josif. Autor je izvjesni |akon Damjan. Po napisu u woj, ona je napisana „va
meste rekomem Koporiwa.“ I pored velikih napora, istraìva~i
nijesu usojeli da lociraju to mjesto, ali se slaù da je svakako ono
moralo biti u basenu Skadarskog jezera, te da nema apsolutno nikakve veze sa manastirom Koporinom kod Velike Plane u Srbiji.
Istraìva~i tako|e nijesu mogli da identifikuju put sintagme,
od nastanka do velike seobe Srba ka Ugarskoj pod patrijarhom
ârnojevi}em krajem HÁÀÀ vijeka. U svakom slu~aju, nepobitno je
da se ona od tih doga|aja na{la u manastiru Kru{edolu na Fru{koj Gori, da bi poslije Drugog svjetskog rata dospjela u Muzej
SPC u Beogradu.
U tehni~kom smislu sintagma je ra|ena na papiru, i ima 342
lista dimenzija 27h19 cm. Tekst ima po 28 redova na svakoj strani,
i u cjelini je o~uvan. Pisana je polustavnim pismom, i predstavqa varijacije izme|u ra{ke i resavske {kole. \akon Damjan
je u stvari uradio redakciju teksta Sintagme Matije Vlastara iz
132. \or|e Radoji~i}, O smernoj Jeleni i wenom otpisaniju bogoqubnom, Delo, kw. 5, Beograd, 1958.
213
1335. godine, koja je prevedena na srpski jezik otprilike nekoliko godina kasnije. Stoga se ona i naziva Vlastareva sintagma. Damjanov tekst odgovara prepisu sintagme koji je ura|en oko 1380.
godine u manastiru P~iwi, a koji se nalazi u Biblioteci Patrijar{ije SPC. Damjanova sintagma sadrì osnovnu Vlastarevu
sintagmu, zatim Vlastarev dodatak, kao i niz dopunskih sastava, i
to:djelove iz pravila Svetog Jovana Posnika, kanonske odgovore
mitropolita iraklijskog Nikite, pravila Ni}ifora Ispovijednika, zatim navodni odgovor episkopa kitro{kog Jovana antiminsima, rang-listu eparhija Carigradske Patrijar{ije, te jedan
mali latinski rje~nik. Kona~no, od lista 335 slijedi tzv. Stariji srpski qetopis.
Kako je ve} nazna~eno, osnovni {ablon Damjanove-zetske Vlastareve sintagme je sintagma Matije Vlastara. Sintagma ili zbornik je sastav, sklop ili sre|ivawe zbrke u globalnom smislu ili
prevodu. Vlastareva sintagma stoga predstavqa nomokanonski, tj.
gra|ansko-crkveni pravni zbornik. Sa~inio ga je Matija Vlastar
1335. godine. On je bio monah najprije na Atosu, a potom u manastiru Svetog Isaka u Solunu. Sintagma je grupisana u tzv. „sastave“ po redu gr~kog alfabeta, tj. 24. Propisi o predmetima po~iwu
odgovaraju}im slovom. Tako ima ukupno 303 glave, tj. predmeta. Primarni su kanoni, nakon ~ega dolaze gra|anski zakoni. No, i oni su
tretirani samo toliko koliko se ti~u crkvenih pitawa. Vlastar
u svojoj sintagmi koristi pravne komentare Jovana Zonare, a naro~ito Teodora Valsamona, ~ija su kanonska tuma~ewa napisana u
periodu 1169-1177. godina.
Postoje dva originala Vlastareve sintagme:carigradski (gr~ki) i ohridski, i me|u wima nema bitnijih razlika. Oba originala su{tinski odraàvaju vizantijsku hegemonisti~ku crkvenu i
dràvnu politiku, tj. isto~no-vizantijski dràvni i isto~no-papisti~ki crkveni totalitarno unitaristi~ki koncept. Ona je
trebala da obezbijedi vizantijsku dràvnu, crkvenu i kulturolo{ku dominaciju. Kako je ve} nazna~eno, Vlastar je dominantnije
kao izvor koristio Teodora Valsamona, crkvenog pravnika koji je
nastojao da da primat interesima Carigrada svojim pravnim nazorima i tuma~ewima. Po Valsamonovim stavovima, svjetovna vladarska li~nost Vizantije ima neograni~enu mo}. Ona ima dominaciju i nad crkvom, te tako vladar postaje i duhovna i svjetovna
centralna li~nost, koja se izjedna~ava sa svetom tajnom sve{tenstva. On tu vlast prenosi na patrijarha, koji treba da va`no ograni~i autokefalna svojstva pomjesnih pravoslavnih crkava. Dakle, su{tinski radi se o poku{aju pravoslavnog papizma, ili borbe za katoli~ki koncept ure|ewa Pravoslavqa.
214
Ovakav koncept je u duhu vizantijskog velikodràvqa, koje se
naro~ito te{ko mirilo sa dràvnom emancipacijom Slovena na
Balkanu, a sa wome i odgovaraju}om crkvenom emancipacijom.
Vlastareva sintagma nije priznavala autokefalnost Srpske i Bugarske Crkve, niti pravo ovih Slovena da svoje dràve uzdignu na
nivo carstava. Stoga prevod Vlastareve sintagme u srpske zemqe
nije mogao do}i direktno, tj. nije ga mogao inicirati ni srpski
vladaju}i sloj, a ni Srpska Arhiepiskopija, ba{ zato jer u doba
wegovog nastanka po~iwe uspon Du{anove Srbije ka carskom
zvawu, a prate}i taj trend i Srpske Arhiepiskopije ka Patrijar{iji. On je mogao do}i spoqa, od vizantofilskih krugova.
Propa{}u srpskog carstva poslije Du{anove smrti iniciraju
se od Vizantije prevodi sintagme, da bi se pokrenule sile razdora me|u samim srpskim feudalnim tvorevinama i lokal-vladarima, koje bi dovele do neophodnosti ponovnog uspostavqawa dràvnog jedinstva sa wom. Vlastareva sintagma, ili konkretno Koporiwska sintagma, predstavqa pre~i{}eni relikt vizantijskog
crkvenog zakonodavstva, koji pada u vrlo specifi~no vrijeme. Jedinstvene srpske dràve vi{e nije bilo. âk ni biv{i zetski
prostori mladih kraqeva Nemawi}a nijesu bili jedinstveni. To
je bilo razme|e nestanka Bal{i}a, i potpune afirmacije Crnojevi}a, kombinovano sa penetracijom Mle~ana u Zetu. Ni jedinstvene Srpske Crkve prakti~no vi{e nije bilo. Koporiwska sintagma nastaje u doba propasti ostatka Vizantije. Stoga je generalno
gledano, ona pravno-crkveni relikt povratka na dràvno-crkveno izvori{te:vizantijsko i isto~no-hri{}ansko, iz koga je nastao obrazac srpske dràvnosti i crkvenosti.133
Na Koporiwsku ili Damjanovu sintagmu, iako ~esto, mo`da i
neopravdano tretiranu kao Vlastarevu sintagmu, uklapa se, ili je
nastavqa Koporiwski ili Srpski qetopis. îtava ova genetska
relacija vi{e nego ubjedqivo potvr|uje, ne samo nemawi}ku dràvnu tradiciju Zete od propasti srpskog carstva, nego i svetosavsku crkvenu tradiciju Zetske Mitropolije. Stoga je Koporiwski qetopis najstariji prepis Srpskog qetopisa. Ve} je nazna~eno, Srpski qetopis je posqedwi dio Vlastareve-Koporiwske-Damjanove sintagme.
Qetopisi predstavqaju mla|i, napredniji i istorijski provjereniji vid pisanih djela od rodoslova. Stari srpski rodoslovi
133. Stojan Novakovi}, Matije Vlastara Sintagmat, Beograd, 1907; Sergije
Troicki, Crkveno-politi~ka ideologija Svetosavske krm~ije i Vlastareve sintagme, Glas SANU, sv. 212, Beograd, 1953; S. Troicki, Dopunski
~lanci Vlastareve sintagme, Beograd, 1956.
215
uglavnom su ra|eni sa tendencijom da pokaù genetsku povezanost
srpskih prednemawi}kih dinastija, pa i samih Nemawi}a, sa ve}im i priznatijim istorijskim li~nostima, koje prakti~no nemaju nikakve etni~ke veze sa srpskim narodom, i geografski su udaqenije od wega i wegovih kretawa u prvom periodu sredweg vijeka. Uostalom to je ve} vi|eni trend, koji vodi daleko u pro{lost,
jo{ od prvih rimskih rodoslova, koji dovode Eneju u vezu sa trojanskom dinastijom.
Stoga su qetopisi u stvari hronike pojedinih vladara i wihovih dinastija, koje utvr|uju wihovo porijeklo, bitne doga|aje
iz wihovih ìvota, a izloène u razumnim hronolo{kim i geografskim periodima i prostorima. Legendarnost je znatno smawena, a provjerenost ~iwenica, i wihovo selektovawe zna~ajno
poboq{ani. âk se pojavquju i prve upotrebe istorijskih izvora,
{to ih klasifikuje kao prva istorijska djela. Relikti rodoslova
na srpskim prostorima pojavquju se od propasti srpskog carstva,
a paralelno sa time i vrhunca bosanske dràve pod Tvrtkom, kada
je trebalo preko wih dokazati Tvrtkovu nemawi}ku genezu. Nastavqaju se sa Stefanom Lazarevi}em, koji u kontaktima sa zapadom preko Ugarske tako|e nastoji da uspostavi genezu najprije sa
Nemawi}ima, a preko Nemawi}a, nemawi}ku sa carom Konstantinom Velikim.
Za razliku od wih, qetopisi na srpskim prostorima imaju matricu vizantijskih hronika, ~iji je osniva~ Georgije Amartol koji
je ìvio u ÀH vijeku. Te vizantijske hronike se kasnije prevode na
srpski jezik, i daqe razra|uju. Osnovne odlike qetopisa preuzete
iz Vizantije su mona{ko-religiozni duh. Istina, oni su podre|eni
vanistorijskim i neistorijskim kategorijama ponekad. Smatra se
da je prva prevedena redakcija Amartolovog djela kod Srba izvr{ena na Svetoj Gori polovinom HÀÁ vijeka. Od Amartola se najprije preuzima matrica u vidu tzv. Skazanija. To je prakti~no istorija svijeta od Adama do savremenih dana. U woj ima dosta detaqa
koji se mogu identifikovati sa biblijskom istorijom, ali ka savremeno{}u, ona sve vi{e prerasta u istoriju Vizantije. Prvi srpski prevodioci u Skazanije ubacuju i mawe detaqe iz srpske istorije. Tako se javqa u Skazaniju jedna kombinacija op{te istorije,
koja je dominantna, sa nacionalnom i nacionalno-crkvenom.
Srpski qetopisi se dijele u dvije kategorije:starije i mla|e.
Stariji su malobrojniji, i ima ih oko pet u vidu prepisa, a mla|ih
oko 50-ak. Stariji jo{ uvijek imaju elemente rodoslova, a mla|i su
konkretniji, i seù sve do HÁÀÀÀ vijeka. Mla|i dakle predstavqaju osnovu za prve poku{aje identifikacije srpske moderne istorije sa kraja HÁÀÀÀ vijeka. Koporiwski qetopis je jedan od najstari216
jih, ako ne i najstariji srpski qetopis iz plejade grupe starih srpskih qetopisa. Damjanov qetopis ima najprije Skazanije, koje ima
elemente biblijske istorije, i provodi ga do pokr{tavawa Bugara
i Rusa, {to zna~i da ga suàva u domen slovenske i balkanske istorije, a opet povezuje sa istorijom Vizantije do 1425. godine.
Mla|i qetopis se zatim bavi ìtijem Nemawi}a, i na momente prati i srpsku crkvenu istoriju, da bi se kona~no zavr{io
okon~awem vladavine cara Uro{a ÀÁ (Du{anovog) i pogibijom
Vuka{ina i Ugqe{e. Pisac oba qetopisa, koji bi se mogli savremenim tretmanom identifikovati kao op{tom i nacionalnom
istorijom, je nesumwivo Damjan. Evidentno je da se on u drugom ìtiju koristio kao izvorom ìtijima Savinim, Stefana Prvovjen~anog, Teodosija i Danila. Interesantno je me|utim, da se u tekstu ne nazire kori{tewe Domentijana. Stoga se Damjan sa pravom
moè tretirati kao jedan od prvih srpskih sredwovjekovnih istori~ara, koji aktivno koristi izvore. Dakle, ulazi u domen klasi~nog istorijskog stvarala{tva.134
Na teritoriji Zetske Mitropolije nastalo je jo{ nekoliko
pisanih radova prvenstveno teolo{kog karaktera. Na àlost jedan dio wih odavno je oti{ao sa teritorija dana{we Crne Gore,
i tokom vjekova i decenija dospio do udaqenih lokacija, na kojima im se i gubi trag. Vjerovatno se neki primjerci jo{ uvijek nalaze u raznim privatnim kolekcijama, zatim bibliotekama i arhivima {irom Evrope i svijeta, a da ih crnogorska istoriografija nije locirala. Tako je Qubomir Stojanovi} identifikovao
da se tzv. Vrawinsko ~etvorojevan|eqe nalazilo „u privatnim rukama u Odesi“ jo{ prije Prvog svjetskog rata. Napisao, ga je jeromonah Mina 1436. godine. Priloìo ga je manastiru iguman tog
manastira jeromonah Roman. To je u~inio jer je vidio da to sveto
mjesto nema ni jednog „tetrajevan|eqa“.135
Ne{to sli~no u~inio je, kako je napisao „gre{ni i nedostojni rab Isu Hristov pop Nikodim“, i to 1443/44. godine. Radi se o
Triod mora~kom. Tu kwigu, zajedno sa jo{ jednim triodom i Praksapostolom on je priloìo Bogorodi~inoj crkvi na Mora~i. Na
àlost, ovaj primjerak nalazi se u Dràvnoj biblioteci u Berlinu, a tu ga je locirao tako|e Qubomir Stojanovi}.136 U Univerzi134. Detaqi iz radova iz nap 139; \or|e Radoji~i}, Doba postanka i razvoj
starih srpskih rodoslova, Istoriski glasnik, kw. 2, Beograd, 1948, 21-36;
Qubomir Stojanovi}, Srpski rodoslovi i letopisi, Beograd, 1883.
135. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÁÀ, Beograd,
1926, 5565.
136. Nav. dj., 280.
217
tetskoj biblioteci u Torinu, zavr{io je Prazni~ni minej, ili kako se naziva „Sabornik ~etirem mesecem“ iz vremena Ivana Crnojevi}a 1483/84. godine.137 Iz 1486. godine datira âslovac Nikole Kosijera. Ovaj pisar identifikovan je i kao Nikola Dijak.
Djelo je napisano na traèwe „velemudrago logofeta Boìdara
Grka“. Da je Ivan Crnojevi} tada ve} bio u vazalaskim odnosima
prema Osmanlijama, potvr|uje i tekst, da je djelo napisano u doba
„bogohranimago gospodara zeckago gospodina Ivana Crnojevi}a“,
ali i „va carstvo zelo krepkago i previsokago izmailtaskago cara sultan Bajazita, jemuè popusti Bog silu krepost nad hristijani greh radi na{ih i bezakoni.“138
Jedno pisano teolo{ko djelo, identifikuje se kao Cetiwski
psaltir. ûva se u Sveu~ili{noj biblioteci u Zagrebu. Ono svakako nije pisano na Cetiwu. Mo`da je negdje u Zeti, ali nije locirano gdje? Na osnovu vodenih znaka na wemu, moè se utvrditi
da mu je hronolo{ko locirawe nastanka izme|u prve ~etvrtine i
prve polovine HÁ vijeka, iako je na wegovom po~etku i kraju pomenut manastir Svete Bogorodice, zadu`bine Ivana Crnojevi}a,
koji tada jo{ nije ni bio podignut. Ornamentika ovog djela upu}uje na uticaj ju`ne Italije, zetskog primorja i makedonskih manastira. Neki teratolo{ki elementi u wemu kopirani su iz {ablona iz H vijeka, dakle jo{ prije Miroslavqevog jevan|eqa. Nije
nemogu}e da ga je Ivan Crnojevi} ve} imao sa sobom, i pohranio u
manastir prilikom osnivawa. Postoji opcija da je ve} bio negdje
u nekom od manastira u skadarskom basenu, pa je tu donijet otprilike u to vrijeme.139
Kada je sagra|en cetiwski manastir vjerovatno je osnovana
wegova biblioteka. Put wenog kwi{kog fonda u istorijskim izvorima nije identifikovan, niti je ona u klasi~nom smislu tada
i osnovana, mada se sa sigurno{}u moè identifikovati kao takva. Dio kwiga nepobitno je do{ao sa Ivanom Crnojevi}em, wegovom malobrojnom vlastelom, kao i mona{tvom. Vjerovatno su to
bili ostaci kwi{kog fonda crkava i manastira iz skadarskog basena, koji su opustjeli usqed osmanlijskog osvajawa. Logi~no, dio
kwiga mogao je biti done{en i iz crkava i manastira sa primorja, jer su se tu ve} u~vrstili Mle~ani. S obzirom da ima djela iz
HÀÁ vijeka, i ona su se vjerovatno nosila kako su se Osmanlije
137. Nav. dj., 353.
138. Nav. dj. 355.
139. Vladimir Mo{in, ]irilski rukopisi Nac. sveu~ili{ne biblioteke, Zagreb,
178-180.
218
u~vr{}ivale u {irem okruèwu: Srbiji, Makedoniji, Kosovu i
Metohiji i slovenskim djelovima dana{we Albanije.
Iz HÀÁ vijeka u cetiwski manastir su pohrawene rukopisne
kwige sa datumima nastanka: Apostol Uspenske crkve iz Suhogrla
iz 1370/80; Stihovni prolog za septembar-decembar iz 1375/85; Panegirik (zbornik ìtija i besjeda za praznike) iz 1370/80. Odakle
je u cetiwski manastir dospio Slu`beni minej za maj, napisan od
strane monaha Teofila, iz 50-ih godina HÀÁ vijeka iz Makedonije, tako|e se ne zna. Tu su jo{: Paterik gre{nog Nikite napisan
oko 1390; Puna sintagma Matije Vlastara prepisana 1387; u makedonskoj redakciji prepisa iz 1370. godine je Qestvica sinajskog
igumana Jovana, vizantijskog pisca iz ÁÀÀ vijeka; Besjede Svetih
Otaca 1365/75; tri zajedno povezana rukopisa Pou~enija Svetih
Otaca; Kanonski zbornik pisan 80-ih godina HÀÁ vijeka. Sa kraja
ovog vijeka datira se i prepis zbornika P~ela. To je zbir prepisa
izreka Svetih Otaca, gr~kih filosofa, besjednika, pjesnika, i
istori~ara. Jedan wen dio pripisuje se kao prvom sastavqa~u Maksimu Ispovijedniku, jo{ na razme|u decenija ÁÀ i ÁÀÀ vijeka. Niz
djela je i iz HÁ vijeka. To su: Slu`beni minej iz oko 1400. godine;
êtvorojevan|eqe iz prve polovine HÁ vijeka; Slu`benik iz prve ~etvrtine HÁ vijeka; @itija Svetih iz druge ~etvrtine HÁ vijeka, kao i Besjede Svetih Otaca iz druge polovine HÁ vijeka.140
Poslije sagledavawa nekih reprezentativnih pisanih djela
nastalih na terotoriji Zetske Episkopije (Mitropolije), ili u
wenom neposrednom okruèwu, ali sa refleksijama prema woj i
od we, potrebno je sagledati i neke detaqe op{te upotrebe teolo{ke literature za prakti~ki rad. Na svom vrhuncu u doba cara Du{ana, kada se uzdigla do Patrijar{ije, Srpska Crkva obi~avala
je da zahtijeva od svoga sve{tenstva osnovnu teolo{ku literaturu. Tako je svaki sve{tenik morao imati ova teolo{ka djela:apostol, jevan|eqe, liturgiju, triod, nomokanon, psaltir, oktoih, gospodskim praznikom slu`bu, i ~tenija za pou~enije qudem.
Na teritoriji sada ve} Zetske Mitropolije, teolo{ka literatura uglavnom se nabavqala iz Srbije i Makedonije. Tu literaturu su lokalni sve{tenici i monasi opet prepisivali po svojim
crkvama i manastirima. Sa provalama Osmanlija nastupile su neredovne prilike, pokreti stanovni{tva, i postepeno opustjelost
mnogih crkava i manastira. Usqed feudalne anarhije, ~estih me|usobnih ratova, te ratova sa Osmanlijama i Mle~anima, srpski
140. Vladimir Mo{in, ]irilski rukopisi Cetiwskog manastira, Qetopis JAZU, sv. 61,
Zagreb, 1956, 280-284.
219
feudalci tro{e sve mawe sredstava na podizawe i obnavqawe crkava i manastira, a samim tim i bogatiji prepis teolo{ke literature.
Kada je osnovan manastir na Cetiwu, trebalo je upotpuniti
wegov kwi{ki fond. Otprilike u vrijeme gradwe manastira prepisan je „zbornik ~etiri mjeseca.“ Ve} je pomenuto, dijak Nikola
Kosijer je po naruxbi Boìdara Grka prepisao 1486. godine jedan
~aslovac. Vjerovatno je jo{ Ivan Crnojevi} uvidio potrebu nabavqawa {tamparije, ìve}i u progonstvu u Italiji, i upoznav{i se sa {tamparskom tehnikom. Ipak na prelomu primopredaje
vlasti sa svojim sinom \ura|em, on }e kao wegov nasqednik tek
ostvariti tu zamisao. Po Ivanovom povratku u Zetu, nepobitno
wegovi povjerenici su odlazili u Veneciju, a naro~ito je poslije
ènidbe \ura|eve sa Jelisavetom Erico uobli~ena ova ideja.
Istraìva~i nabavku {tamparske prese, alata i papira, i wihovo dono{ewe u Zetu datiraju na period 1491/92. godine, {to zna~i kada je ve} potpuno vladar bio \ura|. Oni su tako|e odbacili
mogu}nost da su olovna slova, matrice za inicijale i ornamentiku, pa ~ak i ~itave ilustracije tako|e done{eni iz Venecije. Nesumwivo su oni ura|eni u Zeti. Stoga su kwige ura|ene u Crnojevi}a {tampariji autohtono kulturno djelo, tim prije {to se uzima da }irilske kwige do tada uop{te nijesu ni {tampane u jugoisto~noj Evropi. Zabiqeèno je da je 1491. godine [vajpolt Feol
u Poqskoj u Krakovu {tampao }irilske kwige, ali mu je Katoli~ka Crkva ve} sqede}e godine to zabranila. Me|utim, Feolova aktivnost nije imala nikakve veze sa \ura|evom, odnosno \ura|u
posluìti kao tehni~ko iskustvo ili podstrek.
Prva kwiga {tampana u Crnojevi}a {tampariji bila je Oktoih prvoglasnik. Iz predgovora i pogovora u woj, dobija se podatak
da je {tampawe obavio „smereni sve{tenik mnih Makarije ot
êrnije Gori“. Uz wega je bilo jo{ sedam pomo}nika. Rad na prvoj
kwizi zavr{en je 4. januara 1494. godine. Od we je sa~uvano dosta
primjeraka. Druga kwiga Psaltir sa posqedovawem, zavr{ena je
22. septembra 1494. godine. Ostale kwige nijesu vremenski locirane, niti u potpunosti sa~uvane. Svakako nijesu {tampane poslije 1496. godine, kada je \ura| pobjegao u Veneciju.
Istraìva~i stoje na stanovi{tu da su sve kwige iskqu~ivo
{tampane na Cetiwu. U prilog tome ide ~iwenica, da se niti u
jednoj od wih ne pomiwe Obod. U Psaltiru se Cetiwe izri~ito
pomiwe kao mjesto {tampawa. U jednoj ilustraciji Oktoiha petoglasnika prikazana je cetiwska crkva. Kolizija ~iwenica za ovu
tvrdwu sa suprotnom, dovodi do toga, da ako je {tamparija nabavqena 1491. ili 1492. godine, gdje je ona do tada bila, s obzirom da
220
manastir jo{ nije bio napravqen. Mogu}e je da je ve} negdje bila
smje{tena na Cetiwu. Te{ko je shvatiti i ~iwenicu, da se te{ka
{tamparska tehnika sa svim prate}im materijalom, mogla tek tako i olako, svakih godinu do dvije prenositi sa Oboda na Cetiwe,
po besputnom kra{kom i strmovitom kraju, i to prvenstveno na
nose}oj stoci poput kowa i magaraca.
Nasuprot ovim ~iwenicama, kao jedna od uzimaju}ih u obzir,
da je {tamparija prvo po~ela raditi na Obodu, je u podatku mitropolita Petra À. U svojoj istoriji Crne Gore on o tome navodi:
„Vide}i ovi Georgije Crnojevi} veliku oskudicu kwigah crkovnijeh dobavi o svome tro{ku tipografiju i namjesti je pri Crnojevi}a Rijeci u ku}i koju mu pokojni otac bje{e za to ogradio.“141
Me|utim, ovaj mitropolitov podatak treba primiti sa krajwom
~iweni~nom rezervom. Ve} u nastavku teksta, on navodi da \ura|
nije imao djece, te da je na nagovor ène napustio Zetu, tj. Crnu
Goru. Te ~iwenice su apsolutno neta~ne. \ura| je imao djece, a
pod pritiskom sultana je napustio Zetu. I Vuk Karaxi} navodi da
je borave}i u Crnoj Gori slu{ao predawe qudi, da je na Obodu prvo bila {tamparija, i da su tu qudi nalazili pune {ake slova.142
Dakle, Karaxi} je samo konstatovao ono {to je ~uo, ali se nije bavio istraìvawem. On je prvi put boravio u Crnoj Gori u doba mitropolita Petra ÀÀ Petrovi}a-Wego{a. Daleko duè od
wega je boravio Sima Milutinovi}-Sarajlija. I on je na stanovi{tu, mada ne obja{wava zbog ~ega, da je {tamparija radila u Obodu. Obra|uju}i period \ura|a Crnojevi}a i dono{ewa {tamparije, on tvrdi „namjesti je kod rije~kog Oboda i po~e {tampati crkvene kwige, i svuda ih po svojoj i turskoj zemqi narodu i sve{tenstvu davati“... Navodi podatak da je Petar ÀÀ na{ao jedan
list Osmoglasnika kod nekog Pje{ivca iz Povije.143
U analizi rada Crnojevi}a {tamparije, postavqa se pitawe
{ta je bilo sa wome od odlaska \ura|a Crnojevi}a u Veneciju,
kao i sa {tamparskim osobqem? Postoje dvije varijante. Prva je
da je sa sobom odnio u Veneciju \ura|. Istina, ona je mogu}a, ali
teè ostvarqiva, jer je on po sultanovom ultimatumu imao samo
tri dana da napusti Zetu. Te{ko je zamisliti da je on mogao organizovati transport preko besputnih krajeva do Kotora u takvoj
brzini. Druga i mogu}nija varijanta, je da je {tamparija ostala na
141. Grlica, Cetiwe, 1835, 64.
142. Vuk Stef. Karaxi}, Crna Gora i Boka Kotorska, Srpska kwièvna zadruga, Kolo HHHÀÁ, kw. 161, Beograd, 1922, 27.
143. Simeon Milutinovi}-Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do noviega vremena, Beograd, 1835, 30.
221
Cetiwu, pa onda vjerovatno po wegovom savjetu prenijeta na Obod
ili wen ve}i dio. Odatle je ona mogla biti razno{ena ko zna gdje,
ukqu~uju}i tu i slova, pa ~ak i dio {tampanih kwiga, {to obja{wava ~iwenicu koju je dao Sima Milutinovi}, da je Petar ÀÀ jedan list kwige prona{ao ~ak u Pje{ivcima. Evidentno je da se
rad {tamparije nije nastavio, ali i da je ve}ina kwi{kog fonda
ipak ostala na Cetiwu.
Rje{avawe pitawa {tamparskog osobqa je lak{e. Evidentno
je da je ono oti{lo sa \ura|em, ili svako za sebe, po{to se tako|e aktivnost ove grupe vi{e ne pomiwe u izvorima. Glavna {tamparska li~nost „mnih Makarije ot êrnije Gori“, nastavio je svoju aktivnost u Trgovi{tu, u periodu 1507-1520. godine, {tampaju}i slovenske kwige za potrebe vla{kih crkava. Pred kraj ìvota
obreo se u Hilandaru. Tu je bio iguman i 1526. godine {tampao je
geografski spis „Tlkovnije“. Ona ima obiqe podataka o Dakiji,
ali i zemqi Crnojevi}a, gdje je ranije ìvio. Za drugog {tampara-Pahomija, postoje ozbiqne indikacije, da je u periodu 15071520. godine radio za Boìdara Vukovi}a-Podgori~anina u Veneciji, na {tampawu Psaltira i Slu`benika.
Relikti i uticaji Crnojevi}a {tamparije osje}ali su se u HÁÀ
vijeku u raznim krajevima. Tako se ve} 1514. godine dubrova~ki
kancelar Luka Primojevi} obratio dubrova~kom Senatu, sa molbom za odobrewe otvarawa }irilske {tamparije. Naveo je da bi
slova wegove {tamparije bila sli~na crnojevi}kim, koja su vrlo
hvaqena i cijewena. I u radovima {tamparija u Gora`du, Mile{evi i Beogradu u HÁÀ vijeku osje}aju se uticaji Crnojevi}a
{tamparije.144
U {tampariji \ura|a Crnojevi}a od{tampano je pet kwiga.
Prva od wih je svakako najzna~ajnija. To je Oktoih prvoglasnik.
Istraìva~i pretpostavqaju da je wegovo {tampawe krenulo po~etkom 1493. godine, a zavr{eno je, kako je u wemu i navedeno 4. januara 1494. godine. U tehni~kom smislu djelo ima 269 listova, dimenzija 28,6h20,2. Na svakoj strani je po trideset redova. Po svoj
prilici tokom samog {tampawa vr{ene su prepravke, jer me|u pojedinim primjercima postoje razlike. Ina~e, sa~uvano je preko
deset primjeraka ovog djela.
144. Proslavna spomenica ~etiristogodi{wice Obodske {tamparije, Cetiwe,
1895; Qubomir Stojanovi}, Stare srpske {tamparije, Srpski kwièvni
glasnik, sv. 41-42, Beograd, 1902; \or|e Radoj~i}, O {tampariji Crnojevi}a, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, sv. HÀH , Skopqe, 1938, 133-172.
222
Sam Oktoih (osmoglasnik) je jedna od najva`nijih kwiga u
Pravoslavnoj Crkvi. Wegova koncepcija formirana je jo{ u ÀH
vijeku. U Crnojevi}a Oktoihu on se sastoji od niza vizantijskih
pisaca, autora duhovnih pjesama. To su prije svega pjesme Jovana
Damaskina, koji je umro jo{ 753. godine, i bio monah palestinskog
manastira Svetog Save, poznati teolog i braniteq ikona. Pored
wega zastupqeni su bili:episkop majumski Kozma (iz ÁÀÀÀ vijeka),
Anatolije (ÁÀÀÀ-ÀH vijek), Mitrofan (ÀH vijek), Teodor Studit
(ÀH vijek), Josif Tudit (ÀH vijek), te carevi Lav Mudri (886-912),
i Konstantin Porfirogenit (913-959).
Ove pjesme su raznovrsne po oblicima i temama, jednostavnosti ili sloènosti. Raspore|ene su u Oktoihu po glasovima, kojih ima osam. Oni predstavqaju osnovu melodijske formule vizantijske crkvene muzike. Svaki glas obuhvata pjesme za bogosluèwa za svaki dan u nedjeqi, a glasovi se mijewaju od prvog do osmog,
iz nedjeqe u nedjequ, u neprekidnom kruèwu „stolpova“, tj. osmoglasnih ciklusa. Kako je sadrìna ciklusa obimna, Oktoih je
obi~no prepisivan u dva dijela, a kasnije i {tampan. Zato se i prva ~etiri glasa nazivaju „prvoglasnik“, a od petog do osmog „petoglasnik“, jer po~iwe od petog glasa. Oktoih je vrlo rano po~eo
biti prepisivan na slovenski jezik, uveliko iz prakti~nih razloga. Postoji i verzija nepotpunog Oktoiha, koji ne podrazumijeva
svaki dan, nego samo pjesme za nedjequ i Vaskrs.
Sudbina Oktoiha petoglasnika je bila mnogo komplikovanija
od prvoglasnika. Su{tinski, on je nastavak prvoglasnika, jer podrazumijeva dane u nedjeqi od petog do osmog. Me|utim, istraìva~i prakti~no do polovine HH vijeka ili nijesu uop{te razmatrali da je on {tampan u Crnojevi}a {tampariji, ili su to primali
sa velikom rezervom. Dok je prvoglasnik kako je nazna~eno, sa~uvan u preko desetak primjeraka, do po~etka Drugog svjetskog rata,
bilo je poznato samo osam listova iz petoglasnika, ~uvanih u Narodnoj biblioteci u Beogradu. Oni su propali prilikom wema~kog bombardovawa u Aprilskom ratu 1941. godine, tj. izgoreli.
Petoglasnik je jedini ilustrovan od svih crnojevi}kih kwiga,
{to potvr|uju ilustracije na dva lista od pomenutih sedam. Tragovi o ovim listovima ostali su samo u reprodukcijama.
U muzeju na Cetiwu ~uva se jedan list sa ilustracijom, ali
razli~it od tzv. beogradskih. U manastiru De~anima, prona|eno
je ~ak 37 listova ovog djela, u kojima su ~etiri ilustracije, od kojih je jedna istovjetna sa cetiwskom. Prvi je pitawe petoglasnika kao djela Crnojevi}a {tamparije na~eo Lukijan Mu{icki jo{
1823. godine. Na osnovu wegove neobjavqene bibliografije, potpuno je u ovom stavu stao otvoreno Pavle [afarik 1865. godine.
223
Iste godine arhimandrit Antonin je u manastiru Slep~e kod Bitoqa vidio jedan primjerak ovog Oktoiha. Me|utim, ta kwiga je
kao proizvod Crnojevi}a {tamparije dugo bila osporavana. Detaqnom analizom ~iwenica decenijama, istraìva~i su bez obzira {to nije sa~uvan ni po~etak ni kraj petoglasnika, a komparirawem Antoninovog otkri}a, sa tzv. cetiwskom, de~anskom i beogradskom verzijom, nesumwivo utvrdili da je petoglasnik proizvod Crnojevi}a {tamparije. [tampan je i objavqen u isto vrijeme kad i prvoglasnik. U tehni~kom smislu imao je 272 lista, sa po
31 retkom na svakoj strani. Listovi su veli~ine 26,5h18 cm.
U cjelosti je sa~uvan, i ne ostavqa dileme po pitawu sadràja Psaltir sa posqedovawem. Ima svega nekoliko primjeraka. Pored prvoglasnika, jedino je on datovan na 22. septembar 1495. godine, i to na Cetiwu. Dakle, nesporno potvr|uje da je {tamparija
bila na Cetiwu, makar u drugoj fazi svoga djelovawa. Ima 348 listova, dimenzija 20,4h14,1 cm, sa samo 27 redaka po strani. To je
starozavjetna kwiga, tj. zbirka najboqih pjesama hebrejske religiozne lirike. Ona je nastavila da se upotrebqava u hri{}anskoj
eri, i postala je okosnica bogosluèwa. Psaltir je na svoj na~in
uxbenik kwièvne estetike, na kome se stvarala vizantijska himnografija. Na wemu je oblikovan ne samo vizantijski, nego i srpski sredwovjekovni izraàj.
Trebnik tako|e pripada te{ko identifikovanim djelima Crnojevi}a {tamparije. Jedan list Trebnika prona{ao je Pavle [afarik u muzeju u Pragu jo{ 1831. godine. Na osnovu sedam listova
koji se ~uvaju u Publi~noj biblioteci u Sankt Peterburgu (Lewingradu), Aleksandar Pogodin je 1848. godine izvr{io analizu.
U manastiru Svete Trojice kod Pqevaqa prona|eno je 184 lista.
U crkvi sela Crkoleza u Metohiji prona|en je 41 list. Troji~inski i crkole{ki listovi se me|utim ne dopuwuju. Ipak na osnovu
svih raspoloìvih djelova, izvodi se jedinstven zakqu~ak, da su u
tehni~kom smislu listovi dimenzija 24,5h21 cm, a strane imaju po
23 ili 24 retka. Pretpostavqa se da je dovr{en u julu 1495. godine. Trebnik ima uobi~ajene ~inove i molitve za razne prilike,
po~ev od zamona{ewa, do ~inova svetih tajni (kr{tewa, miropomazawa i sl.), molitava za osve}ewe crkava, ili podizawa ~asnog
krsta. Stoga se ~esto naziva i Molitvenik.
Peta kwiga Crnojevi}a {tamparije nije sa~uvana ne samo niti u jednom primjerku, nego ~ak ni jedanom jedinom listu originala. Radi se o êtvorojevan|equ. O wemu se saznaje tek po izvoru
tre}eg reda. Rukopisni prepis êtvorojevan|eqa izradio je prezviter Vuk, od 15. maja do 14. avgusta 1548. godine, a po nare|ewu
arhiepisopa beogradskog i sremskog Longina. Stoga se ono naj~e224
{}e u istorijskoj terminologiji naziva Bu|anova~ko ~etvorojevan|eqe, jer je prepisano u selu Bu|anovcima u Sremu. Preziter
Vuk je naveo da je jevan|eqe prepisao „ot formi Crnojevi}a, ot
sloènija Makarijeva.“ Nije me|utim naveo kada je i gdje {tampan original sa koga je izvr{io prepis.
Istraìva~i {tampawe originalnog ~etvorojevan|eqa rasteù na period od polovine 1495. godine, do \ura|evog bjegstva iz
Zete 1496. godine. Prema istraìvawu \or|a Radoji~i}a pred
Drugi svjetski rat je ovo ~etvorojevan|eqe dospjelo u vlasni{tvo
patrijarha Gavrila, ali se tokom rata i okupacije, ili u prvim
posqeratnim godinama izgubilo. Sa~uvani su samo neki fotografski snimci i biqe{ke, tj. sada ve} izvor tre}eg reda. Gdje se
obrelo ovo neizvorno ~etvorojevan|eqe nije utvr|eno? Radoj~i}
je me|utim ne{to u svom ~lanku iz 1948. godine nagovijestio, da }e
ubrzo biti prilike da se ono detaqnije analizira. No, nikada to
nije ura|eno, niti je ono prona|eno.
Me|u istraìva~ima je jedno vrijeme bio aktuelno i pitawe
navodnog {tampawa i {este kwige Crnojevi}a {tamparije, tzv.
Cvijetnog trioda. Do ovoga se do{lo otkri}em u rukopisima manastira De~ana, gdje su sa~uvana ~etiri makulaturna lista. Ovu
opciju poredvodio je \or|e Radoj~i}. U drugoj opciji koju je predvodio Vladimir Mo{in ovo je negirano tvrdwom, da su to samo
listovi Trebnika. O li~nosti {tampara Makarija ve} je govoreno. Najnoviji detaqi, naro~ito crnogorske istoriografije, bez
ikakvog pokri}a, i vrlo pompezno, identifikuju ga kao Ze}anina,
tj. Crnogorca rodom, {to nikada u bilo kojem izvoru nije dokazano. Wegov potpis moè da zna~i samo da je kao stru~wak-najamnik,
bez obzira {to se radilo o crkvenom licu, radio i stvarao u Crnoj Gori. Opet, neki istraìva~i poput ve} navedenog Radoj~i}a,
tvrdili su da je kasniji mitropolit ugrovla{ki Makarije ÀÀ bio
u stvari taj Makarije, {to su dovodili u vezu sa wegovom nespornom pojavom i radom u Trgovi{tu. Iako je Radoj~i} nesporno zna~ajno nau~no ime, mnogi drugi zna~ajni nau~nici smatrali su ovu
teoriju vrlo klimavom.145
145. \or|e Radoj~i}, Bele{ke o {tamparijama u Crnoj Gori u HÁ i HÁI veku,
Istoriski zapisi, kw. 2, Cetiwe, 1948, 1-7; \. Radoj~i}, Karakter i glavni momenti iz pro{losti starih srpskih {tamparija (HÁ-HÁÀÀ veka),
Istoriski zapisi, kw. 6, Cetiwe, 1950, 255-270; \. Radoj~i}, Dve na{e bibliografske retkosti, Istoriski zapisi, kw. 8, Cetiwe, 1952, 1-10; \. Radoj~i}, O {tampariji Crnojevi}a, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, sv.
HÀH, Skopqe, 1938, 133-172.
225
Odlomak iz Miroslavqevog Jevan|eqa
Odlomak iz Vukanovog Jevan|eqa
226
Odlomak iz Gori~kog zbornika
Odlomak iz Vlastareve sintagme
Oktoih Prvoglasnik
Crnojevi}a {tamparija
Psaltir s posledovawem
Crnojevi}a {tamparija
227
DOBA TEOKRATIJE
1. Osvrt na istoriju Crne Gore u doba teokratije
D
ruga polovina HÁ vijeka po~e}e u upotrebu da uvodi novi naziv za Zetu-Crna Gora. Eskalaciju preloma upotrebe teritorijalnog odre|ewa u ovom smislu, predstavqa}e prelom dva
vijeka, kada prakti~no u prvim decenijama HÁÀ vijeka iz~ezava
naziv Zeta. Termin Crna Gora nije bio nepoznat u Zeti ni do druge polovine HÁ vijeka, ali se prvenstveno odnosio na mawe lokalitete ili oblasti. U pokrajini Zeti, ime Crna Gora se prvi put
upotrebqava u poveqi kraqa Milutina manastiru Vrawini, pisanoj 1296. godine. U woj se kaè: „I je{te pridah ot êrne Gore,
ot Arbanas, Vasiqa sa decom da jest tako`de rabotnik svetome
Nikole.“1 O~igledno se ovdje radi o nekom mawem kraju, koji u
{irem kontekstu opredjequje selo Arbanase u kasnijem Ceklinu.
Pokrajinsko ime Crna Gora prvi put se upotrebqava u dubrova~kim izvorima. Tako je dubrov~aninu \ivu Puci}u upu}en poziv
za sud po~etkom decembra 1379. godine, a tekst odnosan sa ovom temom glasi: „I ako te ovo pismo zatekne u Zeti s ove strane Crne
Gore (Cernagora)...2 U kotorskim izvorima ime Crna Gora se prvi
put pomiwe 1397. godine kao Montenegro, a 1458. godine izvorno
Cernagora.3 Nekoliko razli~itih termina za Crnu Goru upotrebqava se i u ugovoru despota \ura|a Brankovi}a sa Mle~anima iz
1435. godine sklopqenom u Smederevu. Predmet ovoga ugovora bila je Lu{tica, koju su oni posjeli u vrijeme odmetni{tva Crnojevi}a, a zadràli planinski kraj izme|u Budve i Kotora. Ovi krajevi se u ugovoru pomiwu kao katuni Crne Gore (Catunos Cernagore). U uputstvima mleta~kog Senata za ove pregovore, upotrebqava se ~etiri puta termin „Monte Zernagora“ i „Cernagora“.4
Ipak, sve do okon~awa HÁ vijeka, naziv Crna Gora obuhvatao
je samo odre|enu regiju u okviru Zete. U poveqama iz 1485. i 1489.
1. Ivan Jastrebov, Prepis hrisovuqa na Cetiwu o manastiru sv. Nikole na
Vrawini, Glasnik Srpskog u~enog dru{tva, kw. XLVÀÀ, Beograd, 1879, 226.
2. Jorjo Tadi}, Pisma i uputstva dubrova~ke republike, Beograd, 1935, 396.
3. Ivo Stijep~evi} i Risto Kovijani}, Prvi pomeni Crne Gore u kotorskim
spomenicima, Istorijski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 232.
4. Ivan Boì}, Katuni Crne Gore, Zbornik Filozofskog fakulteta u Beogradu, kw. X, Beograd, 1968, 245, 247.
228
godine, Ivan Crnojevi} se predstavqa kao „gospodin zetski“.
Predstavnike Wegu{a, ]ekli}a, Ceklina i Ugawa on naziva
„vlastelom od êrne Gore“. Na po~etku „Oktoiha“ iz 1494. godine, \ura| Crnojevi} sebe predstavqa kao „vojvodu Zete“.5 U vezi
sa problematikom {ta je tada zaista predstavqao geografski pojam Crne Gore, otvara se i pitawe podjele Zete. U nizu izvora ve}
iz druge polovine HÀÁ i ~itavog HÁ vijeka, pomiwu se geografski pojmovi Dowe i Gorwe Zete. Iako u izvorima ima odre|enih
opre~nosti u ta~nom razgrani~avawu, globalno se mogu razdvojiti dvije cjeline. Dowa Zeta obuhvatala je primorske krajeve od
Bojane do Kotora, i ravni~arski basen oko Skadarskog jezera.
Gorwa Zeta obuhvatala je brdsko-planinske krajeve izme|u wih,
oivi~ene dowim tokom rijeka Mora~e i Zete.
Prema prvim prevodima u izvorima Mle~ana, Dubrovnika i
Kotora na latinski i italijanski jezik, stoga se oblast Crne Gore naziva: Motanga Negra, Monetenegro ili Monte Negro. Su{tinski, prevodi se kao crna brda, crne planine ili crna {uma. I zaista, ova oblast nekada je obilovala {umom, naro~ito lov}enski
masiv, koji je od primorja bio najbliì Dubrovniku i Kotoru. Naziv Crna Gora ne predstavqa nikakav specifikum. U Evropi ima
nekoliko desetina vrlo sli~nih ili identi~nih naziva za oblasti ili pokrajine koji se ovako identifikuju, a prevode od slu~aja do slu~aja na romanske, germanske i slovenske jezike. âk i u
okviru Gorwe Zete, moè se razdvojiti izrazito planinska oblast pogodna za qetwe sto~arstvo i stalno nenaseqena, tj. oblast
katuna, iz koje nastaje kasnija Katunska nahija u doba osmanske
uprave, srce i jezgro te Crne Gore, iz koje }e se u doba Petrovi}a
pojaviti dràvotvorno àri{te. Tako se na razme|u dva vijeka
(HÁ i HÁÀ), i dvije epohe: predosmanskom i osmanskom, Gorwa Zeta preuobli~ava u novi geografski pojam - Crna Gora, dok Dowa
Zeta u potpunosti iz~ezava kao geografsko odre|ewe, i biva poklopqena osmanskom ili mleta~kom upravom.
Sva tri sina Ivana Crnojevi}a zavr{ila su ìvot na teritoriji osmanske dràve. \ura| je ìvio na svom spahiluku u Anadoliji, i u izvorima mu se gubi trag 1514. godine.6 Stefanu se gubi
trag u izvorima poslije 1504. godine. Posqedwi Stani{a (Stanko) u Carigradu je boravio od 1485. godine, gdje je primio islam, i
5. Cetiwski qetopis, fototipsko izdawe, Cetiwe, 1962, 32, 37a, 38; Predwego{evsko doba, drugo izdawe, Titograd, 1966, 89.
6. Risto Kovijani}, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima
(HÀÁ-HÁÀ vijek), kw. I, Titograd, 1963, 147.
229
vratio se u Crnu Goru 1513. godine kao Skender-beg Crnojevi}. O
wegovom boravku u Carigradu u izvorima nema podataka. Od formalnog padawa Zete-Crne Gore pod osmansku vlast 1499. godine,
otpor stanovni{tva nije jewavao. Osmanlije su preko lokalnih
garnizona i vojske skadarskog vezira, u nekoliko navrata kretale
da skr{e otpor stanovni{tva. Ono se protivilo i pla}awu poreza, kao i uzimawu mladi}a u osmansku vojsku.
U takvoj situaciji su se u Carigradu sjetili Skendera Crnojevi}a. Sultan je izveo politi~ki manevar, u namjeri da preko
islamiziranog potomka vladaju}e dinastije u~vrsti svoju vlast.
Tako je Crna Gora pretvorena u poseban sanxak, tj. izdvojena od
skadarskog. Sjedi{te novog sanxaka bio je @abqak, stara prestonica Skenderovog oca Ivana. Uop{te pojava Skender-bega Crnojevi}a u Crnoj Gori predstavqa dio ve} oprobanog scenarija u~vr{}avawa osmanske vlasti u pograni~nim krajevima prema Mleta~koj Republici, Ugarskoj i Austriji. Za to u~vr{}ivawe uzimani su potomci hri{}anskih lokalnih feudalnih porodica, koji su primili islam, i koji su bili spona izme|u osmanskih vlasti, i lokalnog hri{}anskog stanovni{tva, da bi osmansku vlast
lak{e primilo. Povla{}eni poloàj islamiziranih hri{}anskih feudalaca, trebao je i da u o~iglednom primjeru pospje{i
islamizaciju stanovni{tva.
Stoga kod takvih islamiziranih feudalaca, postoje relikti
pona{awa prvog talasa uspostavqawa osmanske vlasti na Balkanu,
kada su bili aktuelni vazali. Islamizirani hri{}anski feudalci
jo{ uvijek poku{avaju da u odre|enoj mjeri opona{aju oblasne gospodare, svjesni su svoga porijekla i identiteta, ali i sve bezizlasnosti svoga poloàja van osmanske vlasti. Kako je ve} nazna~eno,
ove pojave prisutne su u pograni~nim krajevima prema Mleta~koj
Republici, Ugarskoj i Austriji, gdje ve} u prvoj polovini HÁI vijeka otpo~iwe proces islamizacije. To su odre|eni krajevi Albanije, Crne Gore, Hercegovine, Bosne, pa ~ak i Dalmacije.
I Skender-beg Crnojevi} (zapravo sanxak-beg) se pona{a tako. On se ne pona{a kao obi~an sanxak-beg. Poku{ava da napravi
neku vrstu svoga dvora na @abqaku, gdje drì i muslimane i hri{}ane. On sam u jednom izvoru kaè da èli da vlada zemqom „djeda i oca na{ego“, {to svjedo~i o prisutnoj svijesti ne samo o
wegovom srpskom i hri{}anskom, nego i o vladarskom identitetu.
U istom smislu je i wegovo titulisawe kao sanxaka crnogorskog
„vsoj dioklitijanskoj zemqi gospodina.“7 Wegove dvije sestre bi7. Franz Miklosich, Die Serbischien Dynasten Crnojevi}, Wien, 1886, 4, 15, 22.
230
le su udate u Kotoru, te je tako rodbinski bio povezan sa kotorskom vlastelinskom porodicom Drago.8
Uprava Skender-bega àbqa~kim sanxakom bila je obiqeèna te{kim nametima na lokalno stanovni{tvo, bez obzira {to
se radilo o wegovim sunarodnicima. Zato je u nekoliko navrata
dolazilo do vrlo sna`nih pokreta protiv osmanskih vlasti, koji
bi se mogli identifikovati kao ustanci. Da bi suzbili ove pokrete, Osmanlije su morali dovoditi vojske iz drugih sanxaka. Tako se Skender-beg odrào na upravi u Crnoj Gori, samo zahvaquju}i osmanskoj oruànoj sili. Poslije po~etnih kratkotrajnih
sno{qivih odnosa sa Mle~anima, naro~ito onima u Kotoru, Skender-begova uprava i u tome pravcu bila je obiqeèna stalnim krizama. Skender-beg bio je tipi~an primjer onda{wih osmanskih
dràvnih upravnika pokrajina: lukav, gramziv i ohol. U narodnom
sje}awu i predawu, wegova uprava o~evinom nije ostala u nimalo
lijepoj uspomeni. Godine 1527. povu~en je sa poloàja, jer prakti~no nije ispunio niti jedan od globalnih zadataka koje su mu dale osmanske vlasti {aqu}i ga u o~evinu.9
Ve} u HÁÀ vijeku otpo~iwe period organizovanijeg otpora
Crnogoraca osmanskoj upravi, koji ne}e proisticati od wih. Uè
gledano, Crnogorci se u ovome pogledu uklapaju u {iri kontekst
doga|awa u srpskom narodu. Srbi }e kao narod, a i Crnogorci kao
jedan wegov dio, poku{ati da se oslobode osmanske vlasti u~e{}ima u ratovima, koje su hri{}anske dràve vodile sa Osmanskim
Carstvom. To je period HÁÀ i HÁÀÀ vijeka. Konkretno, Crnogorci }e uglavnom biti angaòvani u odbrani mleta~kih posjeda u
Boki, te Budve, Bara i Ulciwa.
Napadom na Krf koji je bio u mleta~kom posjedu 27. avgusta
1537. godine, Osmansko Carstvo je zaratilo sa Mleta~kom Republikom. Republika je ovaj rat na svaki na~in nastojala da izbjegne. Me|utim, Osmansko Carstvo u naponu snage èqelo je pro{irewe novih teritorija, naro~ito u isto~nom Sredozemqu.
Svjesna da se sama ne moè oduprijeti Osmanskom Carstvu, Mleta~ka Republika nastojala je da zainteresuje druge hri{}anske
dràve, koje su se osje}ale ugroènim od osmanske dràve. Poslije duìh pregovora, 8. februara 1538. godine sklopqen je savez izme|u cara Karla V, i Mleta~ke Republike pod pokroviteqstvom
8. Konstantin Jire~ek, Istorija Srba, kw. I, Beograd, 1952, 405.
9. Jovan Tomi}, Crnojevi}i i Crna Gora, Beograd, 1901; Bogomil Hrabak, Dubrova~ke vesti o Skender-begu Crnojevi}u i Crnoj Gori pod wegovom vla{}u, Anali, kw. VI-VÀÀÀ, Dubrovnik, 1957-59.
231
pape, poznat kao Sveta Liga. Poslije obimnih priprema u Madridu, pre{lo se na wihovo sprovo|ewe.
Kombinovana {pansko-mleta~ka flota, pod komandom poznatog admirala Andree Dorije 27. oktobra 1538. godine oslobodila
je od osmanlija Herceg Novi. Na grad su istaknute tri zastave:
{panska, mleta~ka i papska. Ubrzo je bez borbe oslobo|en i Risan. Protivno ugovoru, [panci su u Novi smjestili garnizon od
4000 vojnika. U Carigradu je gubitak Novoga te{ko primqen, te
je odlu~eno da se on povrati. Poslije bezuspje{nih mleta~kih diplomatskih poku{aja za dogovor sa Osmanlijama, na grad je krenuo
poznati admiral Hajrudin Barbarosa. Poslije èstokog otpora
[panaca, Novi je zauzet 7. avgusta 1539. godine. U okviru Barbarosinih operacija povra}en je i Risan, a izvr{en je i demonstrativni napad na Kotor. Na drugoj strani osmanski odredi su napadali i pusto{ili Bar i Ulciw sa okolinom. Ovaj rat okon~an je
mirom 1540. godine. U wemu je jedino Grbaq uspio da se oslobodi
od osmanske vlasti, i pri|e Mleta~koj Republici.
Za Crnogorce i Crnu Goru je mnogo vi{e zna~aja imao tzv. Kiparski rat (1570-1573). Osmanska dràva je u maju 1570. godine dala Mle~anima ultimatum o predaji Kipra. Oni su to odbili, te je
do{lo do rata. Mleta~ka Republika je 21. maja 1571. godine sklopila savez sa papom i Austrijom, poznatiji jo{ pod nazivom Levantska liga. Ovoga puta, za razliku od ranijih sukoba sa osmanskom dràvom Mle~ani su nastojali da {to vi{e aktiviraju doma}e stanovni{tvo u primorju i crnogorskoj zale|ini, nalaze}i
u wemu prirodnog saveznika protiv Osmanlija. Krajem aprila
1571. godine, iz Carigrada su upu}ene jake kopnene snage ka Balkanu, a pomorskim putem flotila pod komandom Ferhat-pa{e.
Ne biv{i sposobni da brane gradove na ju`nom jadranskom
primorju, Mle~ani su ih ostavili na milost i nemilost Osmanlijama. Tako je osmanska flota krajem jula zauzela Ulciw poslije
osmodnevne opsade. Oko 800 italijanskih najamnika i francuskih
hugenota predalo se Ferhat-pa{i. Ubrzo po~etkom avgusta predao
se i Bar. Nakon toga su osmanske snage zauzele i Spi~. Potom je
osmanska flotila napala Budvu i te{ko je razorila, iako nije
uspjela da je zauzme. Osmanska flota je zatim u{la u Boku, {to }e
biti po~etak duge kampawe za zauzimawe Kotora. Pad Ulciwa i
Bara pod osmansku vlast, ima}e dalekose`ne posqedice za etni~ku, vjersku i civilizacijsku kartu toga kraja, jer Mleta~ka Republika vi{e nije uspjela da ih povrati. Tako }e za krajeve oko wih
otpo~eti osmanska era, koja }e trajati bezmalo tri vijeka, do
1878. godine.
232
Mleta~ki poku{aj preotimawa Herceg Novog krajem maja
1572. godine nije uspio, a tokom qeta Osmanlije su otpo~ele sna`nu kampawu za zauzimawe Kotora. Tek krajem januara 1573. godine Mle~ani su uspjeli da deblokiraju Kotor. Kiparski rat okon~an je mirom od 7. marta 1573. godine izme|u sultana Selima ÀÀ i
mleta~kog opunomo}enika Marka Antonija Barbara. U ovom ratu
Mleta~ka Republika bila je materijalno iscrpqena. Izgubila je
Kipar, a na jugu jadranskog primorja dvije vrlo zna~ajne strate{ke i materijalne baze gradove Ulciw i Bar.10
Krajem HÁÀ vijeka otpo~e}e aktivnosti hri{}anskih dràva
protiv Osmanskog Carstva, u kojima one èle da za svoj uspjeh angaùju i balkanske hri{}ane. Ove dràve ra~unale su na wih kao
na veliku bazu ustani~kog vojnog materijala, koji je iznutra trebao da destabilizuje osmansku upravu i odvu~e dio osmanskih snaga. Kao i nekoliko puta ranije, inicijator borbe sa Osmanlijama
biva jedan od rimskih papa-Kliment ÁÀÀÀ 1592. godine. Na ovu inicijativu, i pod wenim uticajem nadovezuje se austrijsko-osmanski
rat (1593-1606). Be~ je imao plan o dizawu na ustanak stanovni{tva Bosne, Hercegovine i Crne Gore. U ovu kampawu ukqu~io se
u ime hri{}anskog stanovni{tva Bosne Frawo Brtu~evi}, koji
dospijeva do austrijskog cara Rudolfa. Pod wegovim uticajem car
je sredinom aprila 1595. godine objavio proglas hri{}anima Bosne i okolnih krajeva, da ih uzima u svoju za{titu.
Brtu~evi}eva misija odnosila se i na crnogorskog vladiku Ruvima (Rufima). Preko dva svoja povjerenika on se obratio Ruvimu. Ruvim je podrào ovu ideju napisav{i 15. juna 1597. godine, i
ustvrdiv{i „i da i mi budemo pomo}nici vjere kristianske i da
uzdièmo ove puke na{ega vladania, suprotiva ovim nevjernikom,
koi nam dicu prodaju i meso na{e jedu, a krv piju, i obe}aju}i nam
da }e brzo do}i bandera svetoga cesara... Ja re~eni vladika i biskup obetujem sa svimi prvimi glavami na{e zemqe da }emo biti
svi sinovi posluha svitlosti cesarevoj, i ako bude od potribe
umriti na wegovoj slu`bi, ne kratimo se.“11 Ovo pismo moè se
smatrati kao prvi politi~ki dokument crnogorskih vladika, u
kome oni na sebe preuzimaju ulogu politi~kih predstavnika Crne Gore. Evidentno je da je Ruvim podrào potpadawe Crne Gore
10. Gligor Stanojevi}, Istorija Crne Gore, tom 1, kw. 3, Titograd, 1975, 24-65.
11. Antun Ivi}, Nekoliko }irilskih spomenika iz HÁÁ i HÁÀÀ vijeka, Vjesnik
kraqevskog hrvatsko-dalmatinskoga Zemaqskoga arhiva, kw. HÁ, Zagreb,
1913, 96.
233
pod austrijsku vlast, {to se uostalom poklapalo i sa koncepcijom
srpskog patrijarha Jovana.
Da li pod uticajem Ruvima ili ne, u svakom slu~aju 1597. godine do{lo je do poja~anih akcija u okolini Crne Gore. Po~etkom
1597. godine pobunili su se Bjelopavli}i. Pobuna je izbila i oko
Bara i Ulciwa. Pod vo|stvom nik{i}kog vojvode Grdana do{lo je
do akcija u Drobwaku, Pivi, Nik{i}u i okolini Gacka. U prili~no kontraverznim izvorima, ne moè se utvrditi da li je to
bio {iri ustanak ili tek po~etak ustanka sa nekoliko akcija? U
ovim godinama javqa se niz kontakata patrijarha Jovana i nik{i}kog vojvode Grdana sa papom, kao i vladarima evropskih dràva, u èqi za koordinacijom i podr{kom za ustanak.
Centar kontakata postaje Napuq u Italiji, koji je bio pod
vla{}u [panaca, i gdje je stolovao wihov vicekraq. [panija je
tih godina imala ambicije za jedan {iri krsta{ki rat sa osmanskom dràvom, u kome bi pobunila balkanske hri{}ane, i naravno po pozitivnom ishodu rata prisajedinila ih sebi. Uz vojvodu
Grdana, kao pristalica [panaca, javqa se tada i ku~ki glavar Lale Drekalov. [panci me|utim i pored kontakata sa patrijarhom
i Grdanom, nijesu preduzeli zna~ajnije korake ka otvarawu fronta na Balkanu. Potom su ostvareni kontakti sa savojskim vojvodom Karlom Emanuelom À. Poslije nekoliko dogovora i kontakata, glavari pograni~nih hercegova~kih krajeva sastali su se u Kosijerevu po~etkom marta 1608. godine, i donijeli odluku da priznaju savojskog vojvodu za vladara, ako ih ovaj oslobodi osmanske
vlasti.
Kontinuitet opcije oslobo|ewa, ~iji bi inicijator bio savojski vojvoda i daqe se nastavio novim, i jo{ ve}im glavarskim skupom u manastiru Mora~i krajem aprila iste godine. Tu je i sastavqeno jedno pismo na italijanskom jeziku papi Pavlu Á, koje je
potpisalo 32 vojvoda i knezova, a me|u wima i odre|eni broj spahija. Kako se akcija savojskog vojvode stalno odlagala, 13. decembra iste godine odràn je jo{ ve}i skup u manastiru Mora~i.
Wemu su prisustvovali glavari Zadrime, Brda, Crne Gore i ju`ne
Hercegovine, a uz wih i patrijarh Jovan i vojvoda Grdan. Na ovome skupu zvani~no je priznato nasqedno kraqevsko pravo savojskom vojvodi. No, od akcije nije bilo ni{ta.
Jo{ dok su preko posrednika bili u kontaktu sa Napuqom i
Torinom, povjerenici patrijarha Jovana uspostavili su veze i sa
mantovanskim vojvodom Vin}encom À Gonsagom, zetom Karla Emanuela. I ova epizoda poslije niza peripetija zavr{ila se bez rezultata. Mantovanski vojvoda poslao je vojvodi Grdanu brod sa
oru`jem, koji u avgustu 1611. godine nije uspio da u okolini Du234
brovnika istovari oru`je. Posqedwi u nizu poku{aja patrijarha
Jovana i vojvode Grdana vezuje se za kontakte sa toskanskim vojvodom Kozimom ÀÀ Medi~ijem. Smr}u vojvode Grdana i patrijarha Jovana Kantula okon~ana je epizoda poku{aja ne samo {ire srpskih
nego i crnogorskih vezawa za pojedine italijanske dràve.
Obijaju}i pragove Rima, Napuqa, Torina, Mantove i Firence
delegati patrijarha i Grdana, dobijali su samo prazna obe}awa,
koja su se su{tinski bazirala na raspaqivawu ideje o ustanku, koju bi papa ili vladari ovih dràva potom iskoristili da zavladaju ustani~kim podru~jima. Po~eci ideja za ove akcije na dvorovima italijanskih dràva, naj~e{}e se vezuju za razne politi~ke
avanturiste i probisvijete, koji su u èqi da se dokopaju brze zarade i plemi}kih zvawa pruàli vladarima ovih dràva idealizovane prilike na Balkanu za ustanak. Ti prikazi uglavnom su se
svodili na predstavu, da osmanska vlast samo {to nije pala, a ovi
vladari samo to treba da iskoriste. Me|u tim avanturistima predwa~e Aleksandar Nikolin iz Pa{trovi}a (koji je ~ak kasnije
uzeo drugo ime Aleksandar Makedonski!), Jovan Renezi, porijeklom Albanac itd. Oni opet kao posrednici pronalaze sli~ne tipove, ili qude sa balkanskih podru~ja, koji bivaju delegati patrijarha Jovana i vojvode Grdana. Prili~no bogatu diplomatsku
aktivnost u okviru svih ovih procesa zabiqeìo je kalu|er Damjan Qubibrati}.12
Sedamnaesti vijek donije}e Crnoj Gori jo{ konkretniji oblik angaòvawa za zbacivawe osmanske vlasti. Ovoga puta vi{e
ne}e biti lutawa u traèwu saveznika. Jo{ od vremena Crnojevi}a, Crna Gora je bila prirodno i privredno upu}ena ka primorju,
gdje je vlast dràla Mleta~ka Republika. Poslije gubitka Ulciwa i Bara, wena vlast imala je centrum u Kotoru. Stoga je kao
jedina pri ruci, i konkretno najblià, mleta~ka vlast odigrala
kqu~nu ulogu saaveznika Crne Gore. U ovom vijeku desila su se
dva velika sukoba Mleta~ke Republike sa osmanskom dràvom,
koja su izazvala sna`ne pokrete ne samo u Crnoj Gori, nego i krajevima oko we: Brdima, Hercegovini, i djelovima Albanije.
Prvi veliki rat-kandijski (1645-1669) po prvi put donio je veliko interesovawe i mleta~kih i osmanskih vlasti za stanovni{tvo nabrojenih teritorija, na koju stranu da se opredijeli. Shvataju}i Veneciju kao svoga prirodnoga saveznika, i nalaze}i u woj
jedinog konkretnog pomaga~a u borbi za oslobo|ewe, Crnogorci
su se u najve}oj ve}ini opredijelili za wu. Stoga po~etak kandij12. Kao nap. 10, str. 76-88.
235
skog rata nije bio i po~etak crnogorske akcije protiv osmanskih
vlasti. Stalni nemiri, mawi ili ve}i sukobi, i odbijawe pla}awa poreza osmanskim vlastima, bili su stalna praksa u crnogorskim i br|anskim plemenima, sa ne malim refleksijama i ka
nekim krajevima Hercegovine i sjeverne Albanije.
U kandijski rat Crna Gora je u{la sa ve} pozama{no izgra|enom svije{}u svoga stanovni{tva o unutra{woj samoupravi i individualitetu. Ve} od po~etka HÁÀÀ vijeka javqaju se jasno izgra|ene institucije op{teplemenskog zbora na Cetiwu kod manastira. Zboru je mogao prisustvovati svaki odrasli mu{karac, a nerijetko i ène i djeca. Na zboru se sakupqalo i do 2.000 qudi. On je
postao neka vrsta op{teplemenske skup{tine, ~ije su odluke bile obavezuju}e. Iz zbora se opet izdvaja skup{tina glavara, kao
operativno tijelo, ili neka vrsta vlade. Poku{aj osmanskih vlasti da imenovawem doma}ih hri{}anskih spahija u Crnoj Gori drè stanovni{tvo u pokornosti, i nametnu mu obavezu pla}awa poreza uglavnom nije uspio na duè staze. Ova faza prve polovine
HÁÀÀ vijeka, tako biqeì kao spahiju Dimitrija iz Podgorice.
Svakako najpoznatiji je bio Vujo Raj~ev, kao i wegov sin Mir~eta
Vujovi} sa Qubotiwa.
Ve} na po~etku kandijskog rata, po~etkom 1648. godine, kao oblik ove svijesti o posebnosti i autonomiji, javqa se obra}awe crnogorskih glavara na ~elu sa mitropolitom Visarionom Kolinovi}em, da se stave na stranu Mleta~ke Republike. Ovo je ve} drugi jasan pokazateq prisustva elemenata teokratije. Poslije vi{e
korespondencija sa mleta~kim vlastima u Boki, kao prvi pokazateq crnogorsko-mleta~ke saradwe bio je napad na Bar u januaru
1649. godine. U wemu je u~estvovalo oko hiqadu Crnogoraca, a udarnu snagu ~inili su prido{li dalmatinski uskoci. Grad me|utim
nije oslobo|en, a vojska Br|ana i pored obe}awa nije se ni pojavila. Crnogorci i Pera{tani su ubrzo uz pomo} Mle~ana sredinom februara oslobodili Risan od Osmanlija. U isto vrijeme
Nik{i}i su oslobodili Grahovo.
Bez znawa centrale u Veneciji, i generalnog providura, kotorski providur Filip Bolduo u{ao je sa oko 800 mleta~kih vojnika 10. avgusta 1649. godine na Cetiwe. Wegov odred ~inili su
uglavnom: Grbqani, Maiwani, Pobori, Pa{trovi}i i ne{to najamnika. Crnogorci nijesu bili mnogo odu{evqeni ulaskom Mle~ana na wihovu teritoriju. Da bi ih smirio, Bolduo je predloìo
daqu akciju ka Podgorici. Mleta~ki logor je me|utim no}u 28.
avgusta bio napadnut od osmanskih snaga iz Podgorice i rasturen.
Poslije ovoga, do{lo je do prili~ne pasivizacije Crnogoraca.
Koriste}i to, nekolika osmanska odreda su krenula do kraja godi236
ne, i pokupila hara~ u Pivi, Drobwaku i Nik{i}ima. Da bi u~vrstili svoju vlast u br|anskim plemenima, Osmanlije su preko skadarskog sanxak-bega u qeto 1650. godine po~ele da podiù gradutvr|ewe u Kola{inu.
Jedna od zna~ajnih epizoda kandijskog rata u primorju, bio je
osmanski napad na Perast 15. maja 1654. godine, koji je uspio da se
odbrani. U odbrani grada u~estvovalo je cjelokupno stanovni{tvo. Od proqe}a 1657. godine otpo~ele su osmanske pripreme za
napad na Kotor. Vo|a pohoda bio je skadarski sanxak-beg Varlac.
Wegov }ehaja je zauzeo Cetiwe, a vojska je opqa~kala cio kraj.
Stanovni{tvo je primorano da o~isti puteve za vojsku ka Kotoru,
i vu~e topove volujskim kolima od Virpazara ka Kotoru. Osmanski napad na Kotor trajao je od 30. juna do po~etka oktobra i nije
uspio.
Intenzitet crnogorsko-mleta~ke saradwe dobija novi zalet
od 1660. godine. Jo{ od maja ove godine vo|eni su pregovori da Crna Gora prizna mleta~ku vlast, koji su krunisani potpisivawem
sporazuma u Kotoru. U namjeri da suzbiju poku{aj otpora na granici Hercegovine i u br|anskim plemenima Osmanlije su rije{ile da pokose cvijet glavara ovih krajeva. Po~etkom 1662. godine,
hercegova~ki sanxak-beg pozvao je u Kola{in 57 glavara iz Nik{i}a, Pive, Drobwaka i Mora~e. Po nare|ewu velikog vezira
utamni~io ih je, a potom ih umorio najstra{nijom smr}u. Neke je
ìve odrao pa ih nabio na kolac, nekima rasporio utrobu i tjerao
da je nose dok nijesu umrli, nekima isjekao ruke i noseve. Poslije ovoga Osmanlije su poharale Nik{i}e. Pri okon~awu kandijskog rata, 6. aprila 1667. godine primorje je zadesila velika prirodna nepogoda-katastrofalni zemqotres. Naro~ito je stradao
Kotor, a zatim i Budva. [ire gledano, ovaj potres okon~ao je tzv.
zlatno doba Dubrovnika, koji se vi{e nikada materijalno nije
oporavio. Kandijski rat okon~an je 1669. godine, bez zna~ajnijih
grani~nih promjena na primorju i u Crnoj Gori, sem {to je Grbaq
opet potpao pod osmansku vlast.13
Na novi rat se nije dugo ~ekalo. Refleksije austro-poqskog
rata protiv osmanske dràve, i osmanski poraz pod Be~om 12. septembra 1682. godine, osjetile su se i u Veneciji. Na inicijativu
pape 11. marta 1684. godine i Mleta~ka Republika se pridruìla
ovom savezu poznatom kao Sveta liga, da bi ve} 29. aprila ona i
zvani~no objavila rat Osmanskom Carstvu. Kao povod, posluìla
joj je osmanska povreda ranijeg mirovnog ugovora u Dalmaciji.
13. Nav. dj., 115-150.
237
Ovaj rat poznat je kao Morejski. U wemu }e crnogorsko-mleta~ka
saradwa jo{ vi{e biti intenzivirana. Po obi~aju, u ratna dejstva
na strani Mle~ana, sa mawe ili vi{e intenziteta, ukqu~i}e se i
br|anska plemena, Hercegovina i djelovi Albanije. Ve} na po~etku rata, okolne kneìne iznad Budve ka Cetiwu, izjavile su lojalnost Mle~anima, i to: Pobori, Maine, Braji}i, O~ini}i, Ugwi
i Bjelice.
Angaòvawe crnogorskih plemena u unutra{wosti na po~etku rata, bilo je me|utim suzdrànije. Pou~eni lo{im iskustvima
iz ranijeg rata, Crnogorci su nastupali obazrivije. Vladika Ruvim je li~no u septembru do{ao u Kotor, i u razgovoru sa providurom Zenom potvrdio ve}e angaòvawe Crnogoraca, tek kada
Mle~ani napadnu Herceg Novi ili se sa vojskom pojave na granicama Crne Gore. Morejski rat dove{}e do vrhunca i usko~ku djelatnost u Boki. Wen sinonim posta}e haramba{a Bajo Nikoli}Pivqanin. Mno{tvo ranijih hajduka se obrelo u Boki i Dalmaciji, i tu postalo uskocima. @ivjeli su na mleta~kom tlu u Boki i
Dalmaciji, i operisali protiv Osmanlija u Crnoj Gori, Hercegovini i Boki.
Ve} na po~etku rata, u januaru 1685. godine umro je vladika Ruvim, pobornik saradwe Crnogoraca sa Mle~anima. Ubrzo poslije
vladi~ine smrti Crnu Goru je posjetio egzarh pe}kog patrijarha
Arsenija ÀÀÀ ârnojevi}a, i do{ao i u Kotor, gdje se susreo sa providurom Zenom. Zen nije krio svoje nastojawe da se za novog vladiku postavi li~nost odana Veneciji, i za to preporu~io Visariona Borilovi}a iz Bajica, po majci Pa{trovi}a. Ubrzo, krajem
maja to je i ostvareno. îm se vratio iz Pe}i, Borilovi} je posjetio Zena u Kotoru, i zahvalio mu se na podr{ci.14
U me|uvremenu, osmanske snage napale su na Cetiwe. Crnogorci su se obratili za pomo} Mle~anima, koji su im poslali usko~kog haramba{u Baja Pivqanina. Znatno ja~e osmanske snage su po~etkom maja razbile Bajov odred na Vrtijeqci kod Cetiwa. U boju je poginuo i sam Bajo. Po tradiciji, sahrawen je pred Vla{kom
crkvom na Cetiwu. Smrt Baja Pivqanina bila je veliki gubitak
za polet ratovawa u ovom dijelu Crne Gore, {to su priznali i sami Mle~ani, kroz pismo providura Zena, koji je naveo: „Od kako
je nestalo haramba{e Baja, na krajini nema starje{ine koji bi
znao rukovoditi ~etama hajdu~kim.“15
14. Jovan Tomi}, Iz istorije Crne Gore, Zemun, 1901, 5-6.
15. J. Tomi}, Posledwe dve godine ìvota i rada hajdu~kog haramba{e Baja Nikoli}a Pivqanina, Beograd, 1901, 32-34.
238
Poslije pobjede na Vrtijeqci, pa{a je u{ao na Cetiwe, i tu
se zadrào ~etiri dana. Natjerao je prisutne Crnogorce da mu
plate globu, a zatim popalio Cetiwe i sela oko wega: Qubotiw,
Bjelo{e, Ugwe, O~ini}e, Trnovo.16 Evidentno je prilikom ovog
pohoda Osmanlija, da je jedan dio Crnogoraca kolaborirao sa
wima. Bitka na Vrtijeqci sa pravom je pokazala bojazni sada ve}
pokojnog vladike Ruvima. Ona je jo{ pokazala, da se Mle~ani
osmanskoj vojsci na tlu Crne Gore mogu suprostaviti samo brojnijom svojom vojskom, a ne mawim odredima hajduka i uskoka, i potpunim angaòvawem Crnogoraca.
Od tada, nastupila je potpuna osjeka angaòvawa Crnogoraca
na strani Mle~ana. Br|anska plemena dràla su se, sem izuzetka
Ku~a tako|e uglavnom pasivno. Ostala je samo Hercegovina. Krajem 1685. godine za velikog vezira postavqen je Sulejman-pa{a, te
je to bio po~etak pacifikovawa i Hercegovaca. Sulejman je bio
rodom iz Mile{eve. Poslao je svoga bratra Husein-agu da sazove
hercegova~ke glavare, i obe}a im bezbjednost, u zamjenu za pacifikovawe, i pla}awe samo tributa sultanu.17 No, Sulejman-pa{a
htio je jo{ vi{e, tj. angaòvawe Crnogoraca, Br|ana i Hercegovaca protiv Mle~ana. Kada je vladika Visarion oti{ao u Pe} kod
patrijarha, Sulejman je traìo od Crnogoraca da mu daju taoce,
kao garant da se ne}e di}i protiv wega.18
Pa{a je natjerao Crnogorce i da ~iste puteve ka primorju za
pohod wegovih trupa. U me|uvremenu vladika Visarion se vratio
iz Pe}i. Oti{ao je u Kotor i sastao se sa Zenom, uvjeravav{i ga
da }e se Crnogorci di}i na ustanak ako Mle~ani krenu na Herceg
Novi. Po povratku na Cetiwe pisao je Zenu: „Svi smo mrtvi od
straha i ne o~ekujemo drugo nego poput ovce koja ~eka no` da je
zakoqu na klanici.“ Uspjev{i da primora zna~ajan dio Crnogoraca, Ku~a i Klimenata da sa wegovom vojskom krenu u pohod na Budvu i Grbaq, pa{a je traìo i od Visariona da do|e u wegov logor. On je to u~inio, ali je odmah izvijestio Mle~ane u Kotoru o
snazi osmanske vojske. Sredinom avgusta 1685. godine pa{a je napao na Budvu i Grbaq, ali je bio suzbijen.19
Odmah poslije ovoga napada vladika Visarion se sastao sa Zenom u Budvi, i poku{avao da se opravda kod Zena. Zen je bio hladan i uzdràn. Uvaìo je me|utim vladi~inu pomo}, ali i traìo
16. Jovan Tomi}, O crnogorskom ustanku u po~etku morejskog rata, Novi Sad,
1903, 34-37.
17. J. Tomi}, Patrijarh Arsenije ÀÀÀ Crnojevi}, Beograd, 1906, 20.
18. J. Tomi}, Crna Gora za morejskog rata, Beograd, 1907, 42.
19. Nav. dj., 311.
239
angaòvawe Crnogoraca u borbi sa Osmanlijama.20 Ono {to su
Crnogorci dugo traìli i o~ekivali, najzad im se i ispunilo.
Poslije uspjeha u Dalmaciji, Mle~ani su rije{ili da likvidiraju osmansko upori{te Herceg Novi, koji im je svojim strate{kim
poloàjem bio kost u grlu. Poslije priprema u bazi na Hvaru, oko
6000 mleta~kih vojnika, i oko 150 ratnih i trgova~kih brodova
napalo je na Novi. On je oslobo|en 30. septembra 1687. godine. U
napadu na Novi u~estvovalo je oko 2000 dalmatinskih uskoka,
Bokeqi i oko 300 Crnogoraca. Crnogorci su se najvi{e i istakli, razbiv{i vojsku bosanskog vezira Husein Topal-pa{e, koja je
do{la opsa|enima u pomo}.21 Na po~etku operacije za oslobo|ewe
Herceg Novog, iz Hercegovine je sa nekoliko porodica do{ao
Mle~anima u pomo} mitropolit Savatije Qubibrati}, i naselio
se u Toploj. Sa ovim doseqenicima Savatije je kasnije u~estvovao
u nizu bojeva sa Osmanlijama.22 Oslobo|ewe Herceg Novog imalo
je velikog odjeka za u~vr{}ivawe saradwe Crnogoraca i Hercegovaca sa Mle~anima, i zna~ajno ih ohrabrilo. Ono }e naro~ito
podsta}i migracije stanovni{tva iz Hercegovine u novski kraj.
Poslije toga Sulejman-pa{a je napao na Katunsku nahiju. Dopro je do Cuca, ]ekli}a, Bjelica, Zalaza i Wegu{a, i popalio
mno{tvo ku}a. Katuwanima je ipak uspjelo da ga suzbiju uz osjetne gubitke.23 Veliki udarac Sulejman-pa{i zadali su i Ku~i 20.
marta 1688. godine, kada su potukli wegovu vojsku od oko 7000 vojnika. Sulejman-pa{ina vojska imala je 1500 poginulih, a zarobqeno je hiqadu pu{aka i 200 kowa. Ku~ki glavari su potom slavodobitno oti{li u Kotor kod Mle~ana, i odnijeli devet zaplijewenih zastava. Poslije toga ku~ki vojvoda Ivan pisao je kotorskom vlastelinu Bolici: „Turke pobismo i u~ini se juna{tvo kakvo se nije u~inilo ni na Kosovo.“24 Pobjeda Ku~a imala je velikog odjeka u drugim br|anskim plemenima i me|u Nik{i}ima.
Na osnovu niza kontakata izme|u vladike Visariona i Mle~ana, a pod opasno{}u novog Sulejman-pa{inog napada na Crnu Goru, Mle~ani su uputili jedan odred na Cetiwe. Precizno se ne mogu prema izvorima odrediti mleta~ke snage koje su iza{le na
20. Nav. dj., 51-53.
21. Kao nap. 10, str. 180.
22. Slavko Miju{kovi}, Jedan dokument o u~estvovawu mitropolita Savatija Qubibrati}a u bitkama morejskog rata, Istoriski zapisi, kw. IX,
sv. 1, Cetiwe, 1953, 266-267.
23. Il Montenegro de relazioni dei provveditori veneti (1687-1735), Roma, 1896,
3-4.
24. Nav. dj., 25-26.
240
Cetiwe. One su bile pod vo|stvom Ivana Bolice i nadintendanta Perinija. To je bio jedan bataqon klasi~nih Italijana, 500
prekomoraca i odred hajduka. Pomognut Crnogorcima, ovaj odred
je razbio Sulejman-pa{ine snage koje su prodrle do Ozrini}a
(êva).25
Ovi uspjesi imali su odjeka i na mleta~ko usmjeravawe ka Hercegovini. Mle~ani prodiru u ovu oblast. Tokom austro-mleta~kog
rata sa Osmanlijama, do{lo je do surewivosti Austrije i Mle~ana, naro~ito po pitawu budu}e podjele teritorija u slu~aju istjerivawa Osmanlija. U sve to bio je uvu~en i srpski patrijarh Arsenije ârnojevi}. Spona mleta~ke saradwe sa patrijarhom bio je
upravo crnogorski vladika Visarion, kao izrazito promleta~ki
~ovjek. Istraìva~i nijesu uspjeli da utvrde kada je patrijarh
stigao u Crnu Goru? U svakom slu~aju on je 12. septembra 1689. godine pisao nadbiskupu Zmajevi}u da zahvaquje Bogu {to se izbavio od Osmanlija. Na osnovu mleta~kih izvora vidi se da je prvo
boravio u Ku~ima, gdje je zaprijetio prokletstvom svakom onom
ko bi se stavio pod komandu Osmanlija. Potom je oti{ao u Nik{i}e. Patrijarh je svuda upu}ivao poziv narodu da se stavi na
raspoloèwe Mle~anima.26
O~igledno da Austrijancima nije odgovaralo patrijarhovo agitovawe u korist Mle~ana. îm su saznali za wegov boravak u Crnoj Gori, oni su mu uputili kapetana Petra Sokolovi}a, rodom
Srbina, sa manifestom grofa Badenskog srpskom narodu. Badenski je li~no pozvao patrijarha da pozove narod na ustanak. Ova pisma patrijarh je dostavio Mle~anima.27 Sokolovi} se ubrzo pojavio u okolini Nik{i}a, i po~eo pozivati narod da se stavi pod
zastavu be~kog cara. Ovo je zbunilo narod i glavare. On je ~ak zaprijetio patrijarhu da }e ako se ne pridruì caru pro}i isto kao
da je osmanski saradnik. Sve to bilo je u duhu manifesta grofa
Badenskog, koji je stavio do znawa, da }e svak onaj ko se ne prudruì Austriji biti smatran kao Osmanlija ili Tatarin. Kada su
Austrijanci doprli do Prizrena i Pe}i, pozvali su patrijarha da
se vrati nazad, uz prijetwe da }e postaviti novog, ukoliko to Arsenije ne u~ini.28
U ovom vremenu javqa se i aktivnost hercegova~kog mitropolita, koji je po nagovoru generalnog mleta~kog providura oti{ao
25. Nav. dj., 34-36.
26. Kao nap. 17, str. 40-42.
27. Kao nap. 23., str. 52-53; Kao nap. 17, str. 37.
28. Kao nap. 17, str. 37, 46.
241
u Nik{i}e, i tu ugovorio sastanak sa patrijarhom u Kotoru. Austrijski rezident u Dubrovniku Koradini, tako|e je preko hercegova~kog mitropolita uspostavio kontakt sa patrijarhom, zahtijevaju}i da se sastanu. Patrijarh mu je sredinom novembra 1688. godine odgovorio sa Cetiwa da prihvata sastanak. Do oba sastanka me|utim nije do{lo, iako je patrijarh imao korespodenciju sa obje
strane. Pritisnut prijetwama Austrijanaca da se vrati, patrijharh je to i u~inio. Po povratku u Pe}, patrijarh je potpuno stao
na stranu Austrije, pa ~ak je uputio poziv crnogorskim, br|anskim
i hercegova~kim plemenima da se pridruè austrijskoj vojsci.29
Vrlo brzo patrijarh je pozvao vladiku Visariona u Pe}. To se
nije nimalo dopalo Mle~anima. Visarion je odlu~io da po|e, iako ga je mleta~ki funkcioner Bolica odvra}ao.30 Uskoro je me|utim do{lo do sloma austrijske ofanzive. Austrijska vojska po~ela je da se povla~i u neredu. Sa wom se povla~io i patrijarh Arsenije ârnojevi} sa mno{tvom sve{tenstva i naroda. U isto vrijeme od Kosova do Bijelog Poqa izbila je kuga. Tako je otpala opcija eventualnog stavqawa vladike Visariona pod austrijski uticaj. Austrija i Mleta~ka Republika suvi{e su rano po~ele trvewa oko teritorija, dok jo{ istjerivawe Osmanlija na Balkanu nije bilo zavr{eno.
Mleta~ka posada po izlasku na Cetiwe, nije predstavqala ve}u garanciju bezbjednosti Crnogoraca, niti pokreta~a novih akcija protiv Osmanlija. âk {ta vi{e, zapala je u letargiju i neaktivnost. Ova prili~no {arolika postaja, sastavqena od prekomoraca, Italijana, Bokeqa, Crnogoraca i Br|ana bila je slabo organizovana, i nevoqna za borbu, tako da su po~ela i dezerterstva. Samo u no}i 13. jula 1689. godine iz ~ete od 95 qudi pobjeglo je 44.31
Da bi aktivirao ovu posadu, sa prido{lim snagama, u ukupnoj ja~ini od oko hiqadu vojnika, mleta~ki guvernadur u Crnoj Gori Zano
Grbi~i} krajem jula napao je na Bar. Ovo je me|utim bio samo demonstrativni napad, koji nije imao ve}eg rezultata, sem {to je
skadarskog Sulejman-pa{u naveo da krene na Crnu Goru.32
Poslije niza mawih sukoba sa Sulejman-pa{om, u kojima je on
popalio Crmnicu u drugoj polovini avgusta 1689. godine, Crnogorci su su se sukobili u Komanima sa podgori~kim kapetanom
Mehmed-agom Parmakovi}em 23. maja 1691. godine, i te{ko ga pora29. Nav. dj., 59-60.
30. Kao npr., 23, str. 55-56.
31. Nav. dj., 48.
32. Kao nap. 18, str. 132-133.
242
zili. Novi prodor Sulejman-pa{e na Crnu Goru odbijen je u julu
iste godine. Sqede}e 1692. godine umro je vladika Visarion Borilovi} poslije duge i te{ke bolesti. Poslije vi{emjese~nih priprema, Sulejman-pa{a je 12. septembra 1692. godine krenuo iz Skadra na Crnu Goru. Wegov ciq bio je direktno Cetiwe. Poslije
o{trih borbi, u kojima je u svoju vojsku nasilno uveo i Ku~e i Klimente, on je 25. septembra izbio na cetiwsko poqe. Sa druge strane, iz Kotora je sa odre|enim snagama prispio providur Eriko.
Poslije kratkotrajne borbe, mleta~ka posada bila je opkoqena
u reonu manastira. Potpuno demoralisana, ona je bila spremna na
predaju, koju joj je ponudio Sulejman-pa{a. Sklopqen je ~ak ugovor
od jedanaest ta~aka o predaji. Prvom ta~kom bilo je predvi|eno da
se mjesto Cetiwe sru{i, a da se manastir i crkva sa kalu|erima
ostave u miran posjed. Posqedwom ta~kom pa{a se obavezao da }e
dati amnestiju svima koji su protiv wega do tada u reonu Cetiwa
bilo {ta radili.33 Iako su se naizgled ovim ugovorom mnogo brinuli o poloàju Crnogoraca i wihovog manastira, Mle~ani su postupili krajwe nevite{ki i podmuklo. Ostavili su barut da gori.
Kad su ve} oti{li, a grupa Osmanlija u{la u manastir, do{lo je do
eksplozije. U woj je manastir potpuno uni{ten, a prema raspoloìvim izvorima, ubijeno je od 100-300 osmanskih vojnika.34
Pa{a se svega nekoliko dana zadrào na Cetiwu. Nije globio
narod ni palio ku}e, drè}i se svoje obaveze iz ugovora, sem {to je
uzeo taoce. Sredinom maja 1694. godine crnogorski glavari i Zbor
izabrali su za novog vladiku Savatija. Minirawe manastira i
povla~ewe Mle~ana sa Cetiwa, ostavili su mu~an utisak na Crnogorce. Prvo, pokazali su da Mle~ani su{tinski ne mogu da za{tite Crnu Goru iako su Crnogorci Republici izjavili lojalnost. Te{ko je primqeno i minirawe manastira, kao ~in nepo{tovawa crnogorske vjere. Od tada crnogorsko-mleta~ki odnosi dolaze u kriznu fazu. Iako su poslije odre|enog vremena kontakti nastavqeni,
prakti~no u Crnoj Gori i Brdima nema zna~ajnijih akcija protiv
Osmanlija. Sa druge strane, Mle~ani su zabiqeìli ozbiqne
uspjehe u Hercvegovini, i ovladali wenim znatnim dijelom.
Morejski rat okon~an je pregovorima u Karlovcu, a mirovni
ugovor potpisan je 26. januara 1699. godine u 32 ~lana. Ovim ratom
Mleta~ka Republika izgubila je ve}inu tekovina svojih ratnih
uspjeha. Izgubila je potpuno Hercegovinu. Istina, ona je zaokruìla posjede u Boki. Dobila je Ledenice i Herceg Novi. No, u po33. Kao nap. 23, str. 91-94.
34. Nav. dj., 94-97.
243
sjedu osmanske dràve ostali su Grbaq, Pobori, Maine i Braji}i.
Kada je kona~no Hercegovina 1701. godine bila evakuisana od
mleta~kih postaja, za wima je u Boku nagrnulo i mno{tvo naroda.
Slobodno se moè re}i, da je morejski rat izazvao dramati~ne migracije srpskog stanovni{tva iz Hercegovine u Boku. Iz Trebiwa, Popova Poqa i Zubaca tada je u Boku pre{lo 208 porodica sa
1530 stanovnika. Ove porodice i stanovni{tvo, sa ugra|enim elementima plemenske organizacije, ve} u prvoj polovini HÁÀÀÀ vijeka nadja~a}e dotada{we domicilno pravoslavno boke{ko stanovni{tvo.
Morejski rat je definitivno pokazao ve} u~vr{}enu instituciju teokreatije u Crnoj Gori, kroz li~nosti vladika Ruvima, a
jo{ vi{e Visariona. Visarion se pojavquje kao centralna li~nost Crne Gore. On okupqa crnogorska, a dijelom i br|anska plemena za borbu sa Osmanlijama. Posrednik je sa Mle~anima, koji u
wemu vide centralnu li~nost za vrbovawe Crnogoraca i Br|ana
za borbu sa Osmanlijama. Ta relacija se produàva ka srpskom patrijarhu Arseniju. Istina, Visarion jo{ nema operativna svojstva strogo izraène politi~ke i vojne li~nosti, kakve }e imati
wegovi nasqednici. Cetiwski manastir i Cetiwe kao sjedi{te
Mitropolije, tako|e definitvno postaju sredi{we mjesto Crne
Gore i wena matica. U sjenci svih ovih doga|aja, desio se za ne samo istoriju Crne Gore, nego i uè istoriju wene Mitropolije
vanredan doga|aj - izbor za novog vladiku Danila [}ep~evi}a Petrovi}a sa Wegu{a 1697. godine. Od tada po~iwe jedna nova epoha
u istoriji Crne Gore i wene Mitropolije, koja }e teokratiju potpuno uobli~iti i dovesti je do vrhunca.
Proces islamizacije po~eo je na~iwati Crnu Goru ve} od
stvarawa àbqa~kog sanxaka na ~elu sa Skender-begom Crnojevi}em. Zalet je dobio i stavqawem Ulciwa i Bara pod osmansku
vlast 1571. godine, a tako|e i Herceg Novog i Risna. Idu}i linijom od Skadra, preko @abqaka i Podgorice, ka Hercegovini, pa
opet ka Herceg Novom, ovaj proces je u vidu potkovice sve vi{e
po~eo stezati Crnu Goru. Po~etkom HÁÀÀÀ vijeka on je intenzivno po~eo zahvatati i samu Crnu Goru. Na~eo je i samo weno jezgro
Cetiwe sa okolnim selima i plemenima. Stoga se vladika Danilo na{ao pred velikim izazovom i dilemama. Doma}i islamizirani Crnogorci, tzv. poturice, postajali su sve o~iglednija {teta
Crnoj Gori. Oni nijesu bili udaqene Osmanlije, koje su s vremena na vrijeme prodirale u Crnu Goru i potom odlazile iz we.
Predstavqali su svakodnevni ìvot, a nerijetko samo jo{ uvijek
prvu ili drugu islamizoranu generaciju ro|aka, kom{ija, kumova
244
i seqana. Rat sa wima zato je bio teì. Predstavqao je svakodnevnicu, a i ustezawe zbog navedenih obzira.
Vladici Danilu postalo je jasno da ako se poturice ne neutralizuju, za odre|eno vrijeme }e Crnu Goru preplaviti ovaj proces,
i potpuno izmijeniti wen ne samo vjerski nego i civilizacijski
identitet. Sukob sa wima bio je dakle neizbjeàn. Crnogorcima
je u ovaj sukob bilo jo{ teè u}i, i jer su bili svjesni da iza poturica stoje jake osmanske vlasti. Sa druge strane, poslije morejskog rata uvjerili su se da od Mle~ana ne mogu ra~unati na bilo
kakvu ozbiqniju pomo}. Izu~avawe doga|aja zvanog „istraga poturica“ oteàno je zbog ~iwenice, da o wemu sem jednog zapisa vladike Danila nema primarnih, tj. savremenih izvora. I ovaj izvor
tako|e nije sa~uvan u originalu, nego u prepisu, mada je te{ko
sumwati u vjerodostojnost ovog prepisa.35
Po ovom zapisu, istraga je te{ko zapo~iwala. Vladika Danilo je ~ak izvjesne glavare morao i da potkupi. Oni su dva puta obe}avali da }e krenuti na poturice ali su iznevjerili. Prave}i
komparaciju podataka sa ovim izvorom, ali i sa narodnom tradicijom, koja je opet na razne na~ine po~ela da se biqeì od kraja
HÁÀÀÀ vijeka, prvi su na poturice udarili ~etiri (u nekim izvorima pet) brata Martinovi}a iz Bajica, i Vuk Borilovi}, ro|ak
vladike Visariona. Oni su to tek uradili kada im je vladika dao
na raspolagawe svoje momke (prakti~no tjelohraniteqe) Vu~ka
Wegu{a, Stani{u Velestovca i Marka Dupiqanina.
Me|u istori~arima ve} decenijama postoje rasprave da li je
istraga poturica bila jedan doga|aj sna`nog zamaha (neke vrste
crnogorske vartolomejske no}i), i na teritoriji ~itave Crne Gore, ili se radilo o procesu koji je trajao vi{e godina, sa nizom
mawih okr{aja? Ova dilema uslovila je i novu, kako vremenski
locirati ovaj doga|aj? Sude}i po jedinom sa~uvanom savremenom
izvoru, ovaj doga|aj po~eo je na Boì} 1707. godine. Neki istori~ari ga me|utim vezuju sa 1709, ili prave raspon wegovog trajawa
od 1707. do 1709. godine. Ima i takvih koji ga produàvaju i do
1711. godine. U svakom slu~aju, ovaj doga|aj jo{ jednom potvr|uje,
da je u to vrijeme teokratija u Crnoj Gori ve} sna`no uzela maha.
Istraga poturica moè se tuma~iti sa stanovi{ta istorijske
nauke kao dvojak doga|aj. Ona je najprije imala politi~ki, pa ~ak
i karakter embriona dràvne emancipacije. Nikako se naravno
ne moè odbaciti i ~isto vjerski motiv (vjerski rat), odnosno
35. Jevto Milovi}, Zbornik dokumenata iz istorije Crne Gore (1685-1672),
Cetiwe, 1956, 17-18.
245
motiv uni{tewa vjere koja se ukorijenila kao posqedica osmanskog osvajawa. Crnogorci su nesumwivo ovim doga|ajem sa pravom
{titili svoj etni~ki, vjerski i teritorijalni identitet, a mo`da ~ak i dràvni, s obzirom na jo{ uvijek jako razvijenu svijest
tradicije srpske sredwovjekovne dràve, i wenog relikta u obliku feudalne tvorevine Crnojevi}a (Ivanbegovine).
Vaàn segment teokratije u Crnoj Gori, i wenog potpunog u~vr{}ewa, ogleda se i u spoqwoj politici, koju vode cetiwske vladike. Ve} u drugoj polovini HÁÀÀ vijeka ova karakteristika teokratije moè se sasvim izvjesno uo~iti, a vrhunac dobija aktivno{}u
vladike Visariona Borilovi}a. On predstavqa stavove Crne Gore i pred Osmanlijama i pred Mle~anima, a ima izvjesne kontakte
i sa Austrijom. Ove dràve opet se preko wega radi ostvarewa
svojih interesa, kao kqu~noj li~nosti obra}aju Crnogorcima, u
zna~ajnom dijelu Br|anima, a nerijetko i Hercegovcima (iako oni
imaju svoga vladiku). Me|utim, do vladike Danila ovaj dijapazon
teokratije bio je prili~no sku~en. Wegove najdaqe relacije bile
su Pe} i srpski patrijarh, lokalni sanxak-begovi (uglavnom skadarski), Mle~ani u Kotoru, a ponekad i Dubrov~ani.
Epohalni preokret u istoriji Crne Gore sa dolaskom na vladi~anski poloàj Danila Petrovi}a, u jo{ jednom segmentu predstavqa i povezivawe sa jednom novom dràvom, Crnogorcima
uglavnom nepoznatom. To je bila Rusija. Od dolaska na carski presto Petra Velikoga, Rusija je ubrzanim koracima grabila ka poloàju i statusu velike sile. Do tada udaqeno, i na ivici evropskog kontinenta smje{teno i izolovano carstvo, upli}e se u tokove velikih evropskih zbivawa, i zna~ajno uti~e na wih. Penetracija ruskih dràvnih i civilizacijskih interesa na Balkanu, zapravo po~iwe sa Crnom Gorom. Sa druge strane, Crna Gora u venecijanskoj republici nikada nije mogla na}i istinskog i iskrenog prijateqa, pokroviteqa i za{titnika. Ova su{tinski civilizacijski strana dràva Crnoj Gori, kao neslovenska i rimokatoli~ka, nikada nije u Crnoj Gori gledala svoju istinitu interesnu sveru. Mnogo puta do tada, Crnogorci su se uvjerili, da u woj
ne mogu na}i istinskog pokroviteqa i za{titnika.
Kada je 1710. godine Rusija zaratila sa Osmanskim Carstvom,
car Petar Veliki obratio se balkanskim hri{}anima za pomo}.
U Crnu Goru poslao je po savjetu grofa Save Vladislavi}a, ina~e
rodom Hercegovca, pukovnika Mihaila Milorodavi}a, kao i kapetana Ivana Luka~evi}a, rodom iz Podgorice. Po~etkom juna
1711. godine, Miloradovi} se iskrcao u Grbqu i pozvao Grbqane
u borbu protiv Osmanlija, {to su ovi odu{evqeno prihvatili.
Potom se Miloradovi} uputio na Cetiwe, gdje se sreo sa vladi246
kom Danilom. Ve} u julu u ku}i vladike Danila na Lov}enu, odràno je savjetovawe 24 najuglednija crnogorska glavara, kojom
prilikom je odlu~eno da se ide na ustanak, ~im stigne vijest o nekoj ruskoj pobjedi. U me|uvremenu, na Cetiwe su se sjatile brojne
delegacije br|anskih plemena i Hercegovine.
Na rusku pobjedu nije se ni ~ekalo. Ustanici iz Crne Gore,
Brda i Hercegovine napali su na Grahovo, Trebiwe, Gacko, Nik{i}, i Spu`. Ove akcije me|utim nijesu dale zna~ajnijih rezultata. Dok su one trajale, Rusi su bili poraèni na Prutu, i potpisali su mir 12. jula. Za ovaj ruski poraz u Crnoj Gori se jo{ nije
znalo, a i kada se saznalo, bilo je to preko Mle~ana, u {ta Crnogorci u prvi mah nijesu vjerovali. Mle~ani i Dubrov~ani nerado
su primili vijesti o dolasku ruske delegacije u Crnu Goru, i uop{te pokretu tamo{wih plemena protiv Osmanlija. Naro~ito su
Mle~ani smatrali Crnu Goru, Brda i djelove Hercegovine svojom
interesnom sverom. Budu}i nesposobni da vojni~ki za{tite Crne
Goru, a {to su pokazali i u morejskom ratu, oni su èqeli da im
ona kao stalno nemirna provincija, bude tampon zona prema Osmanlijama.36
Aktivnosti crnogorskih ~eta nastavile su se i tokom prve polovine 1712. godine, naro~ito od proqe}a. Stoga je u Carigradu
odlu~eno da se Crna Gora vojni~ki potu~e i kazni, kao i da se uspostavi potpuna kontrola vlasti na ovom prostoru, izme|u ostaloga, i {to }e se sru{iti manastir na Cetiwu. Vladiku Danila i
pukovnika Miloradovi}a svakako je trebalo uhvatiti. Vo|a pohoda bio je Ahmet-pa{a, koje je po~etkom jula 1712. godine prodro u
Crnu Goru, i i{ao linijom od Podgorice preko Qe{anske na Katunsku nahiju i Cetiwe. Jedan od bitnih detaqa ovih doga|aja je i
pitawe boja na Carevom lazu. Nesporno je da je pa{a na kraju prodro na Cetiwe i spalio manastir. Tu se zadrào nekoliko dana i
krenuo nazad za Podgoricu. I prilikom prolaska ka Cetiwu, i
povratka od wega, pa{ine snage imale su velike gubitke.
Narodna tradicija i kasniji izvori, naro~ito o bitci na Carevu lazu, izme|u ostaloga i u istorijama Crne Gore od mitropolita Vasilija i Petra À, dovodili su broj osmanskih snaga koje su
napadale Crne Goru, i wihove gubitke na Carevu lazu do fantasti~nih razmjera. Boj na Carevu lazu odigrao se 17. jula 1712. godine. U istoriografiji su povodom ovoga pitawa razvijene ozbiqne polemike, da li je do ovoga boja na tome mjestu uop{te do{lo, tj. da li se na tome mjestu odigrala klasi~na bitka, ili vi36. Kao nap. 10, str. 252-254.
247
{e mawih bojeva u {irem reonu ove lokacije, a izme|u ostaloga i
na woj. Vojno-topografski gledano, na ovom mjestu nemogu}e je
koncetrisati ve}u vojnu grupaciju za borbu. Radi se o brdovitom
i te{ko prohodnom kra{kom terenu. U svakom slu~aju, o~igledno
je da se ve}ina crnogorske vojske u reonu ovoga lokaliteta sukobila sa jednim ili nekolika osmanska odreda, i te{ko ih porazila. Stoga se od tada naziv ovog mjesta moè i prevesti sa „le{evi
(lazine) careve vojske“ - Carev laz.37
Rat izme|u Rusije i osmanske dràve obnovqen je sredinom novembra istre goidine. Vladika Danilo je i ovoga puta agitovao
me|u Crnogorcima da se aktivnije ukqu~e u borbe sa Osmanlijama. Me|utim, ovoga puta nije bilo ve}ih akcija. âk se i vladika
Danilo tajno sastao sa izaslanikom novog skadarskog sanxak-bega
Haxi-Mehmeda Huseinom, u novembru 1713. godine i vodio pregovore u Virpazaru.38 Poslije neuspjeha ovih pregovora, u Carigradu je odlu~eno da se Crna Gora potpuno suzbije. Po~etkom oktobra 1714. godine bosanski vezir Numan-pa{a ]uprili} je sa oko
30.000 vojnika napao Crnu Goru, a prvenstveno Katunsku nahiju. I
pored èstokog otpora Katuwana zauzeo je Ozrini}e (êvo), Wegu{e i Cetiwe, i do{ao do same granice iznad Boke. Mleta~ka
Republika je na svaki na~in nastojala da zadrì neutralan status.
Postavila je niz straà na granici, koje su spre~avale Crnogorce da pobjegnu na mleta~ku teritoriju. Ipak jedan dio naroda i
vladika Danilo uspjeli su da se prebace u Boku. Odredi Numanpa{e krstarili su po terenu, palili dobra i ku}e, ubijali ili odvodili neja~ u ropstvo. Uop{te u istoriji Crne Gore, Numan-pa{in pohod ra~unao se kao najgori po wu.39
Osmanska dràva dugo je po svr{etku morejskog rata vrebala
priliku da opet zarati sa Mle~anima. Kao povod joj je posluìlo
primawe crnogorskih izbjeglica. Numan-pa{a je odlu~no zahtijevao od Mle~ana da crnogorske izbjeglice u Boki izru~e, {to su
oni odbili. Ve} sredinom decembra 1714. godine Osmansko Carstvo zaratilo je sa Mle~anima. Pred Mle~anima se na{ao teàk
37. Jovan Tomi}, Turski pohod na Crnu Goru 1712. godine, Glas SKA, kw. XCVI,
Beograd, 1920, 171-172; Nikola Vuk~evi}, Pitawe boja na Carevom lazu,
Beograd, 1968; Du{an Vuksan, Bitka na Carevom lazu, Zapisi, kw. V, sv. 3,
Cetiwe, septembar 1929, 129-134.
38. Slavko Miju{kovi}, Doga|aji u Crnoj Gori od pojave Miloradovi}a do Numan-pa{inog pohoda (1711-1714), Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe,
1955, 205.
39. Jovan Tomi}, Pohod Numan-pa{e ]uprili}a na Crnu Goru 1714, Glas SKA,
Beograd, 1921, 87-96.
248
zadatak da Crnogorce opet aktiviraju za borbu. U istom smislu
bilo je aktivirawe Br|ana i Hercegovaca. Crnogorske izbjeglice u Boki jedva su do~ekale po~etak rata i opet krenule u akciju.
Mle~ani su ubacili i svoje odrede sa Crnogorcima u Hercegovinu. U jednom takvom sukobu poginuo je poznati crnogorski junak
Vuk Mi}unovi} u qeto 1715. godine pred Trebiwem.
Poslije Numan-pa{inog pohoda vladika Danilo oti{ao je u Rusiju. Bio je u Be~u, i odatle krenuo u Rusiju krajem 1714. godine.
Vladika je u Rusiji boravio nekoliko mjeseci. Bio je primqen i
kod Petra Velikog. Dobio je pomo} od 13.400 rubaqa i 2.000 ~ervonaca. Date su mu i dvije carske gramate. Wima se Crna Gora obavezala da }e u slu~aju rusko-osmanskog rata zaratiti sa osmanskom dràvom, „po jedinovjeriju i jedinojazi~iju“ sa Rusijom. Danilo se potom uputio nazad u Be~, gdje se sreo sa princom Eugenom Savojskim,
i izloìo mu svoja vi|ewa borbe sa Osmanlijama. U me|uvremenu je
i Austrija u{la u rat sa Osmanskim Carstvom. U Crnu Goru vladika Danilo vratio se sredinom aprila 1716. godine. Smjestio se u
manastiru Mainama kod Budve, na mleta~koj teritoriji.
I pored kontakata sa Rusijom i Austrijom, vladika Danilo se
po povratku, poslije izvjesnog dvoumqewa opet okrenuo Mle~anima. Po~etkom septembra 1717. godine, on se u Herceg Novom sastao sa mleta~kim generalnim providurom. Novim sastankom krajem mjeseca u Kotoru, konkretizovana je crnogorsko-mleta~ka saradwa u vidu napada na Bar. Do napada je do{lo sredinom oktobra,
i u wemu je u~estvovalo oko 1.200 Crnogoraca. Vladika Danilo je
u napadu pokazao i veliko li~no juna{tvo. Napad je me|utim bio
odbijen. On je imao mnogo ve}i politi~ki nego vojni zna~aj.40
Ideja vladike Danila bila je da Crnu Goru uvrsti u mleta~ki dràvni suverenitet poslije rata, i da sebi potpuno osigura vjerska
prava nad pravoslavnima u Boki. Stoga se on u aprilu 1718. godine uputio sa predstavnicima Crmni~ke i Rije~ke nahije u Veneciju, po{to oni nijesu ranije kao Katunska nahija primqeni pod
okriqe Republike. Kada je vladika stigao u Split, generalni
providur nije mu dao dozvolu da nastavi daqe, ve} je samo propustio predstavnike Crmni~ke i Rije~ke nahije. Wima je dukalom
od 7. maja potvr|en prijem pod okriqe Republike.41
Mleta~ko-austro-osmanski rat okon~an je mirom u Poàrevcu 21. juna 1718. godine. Po wemu, Mleta~ka Republika dobila je
40. Kao nap. 10, str. 268-273; Milo{ Milo{evi}, Oko poku{aja osvajawa Bara
i Ulciwa 1717 i 1718. godine, Istoriski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 4, Titograd,
1960, 788-795.
41. Kao nap. 10, str. 274.
249
Grbaq, Majine, Pobore i Braji}e, a sjeverno od Risna Krivo{ije,
Uble i Ledenice. Ove teritorije ra~unale su se do tada kao crnogorske. Tako su Crnogorci u ovome mleta~kom teritorijalnom
pro{irewu vidjeli uzurpaciju svoje teritorije, koja se do tada
ra~unala kao peta crnogorska nahija. Bez obzira na ranije mleta~ke dukale, Crna Gora je ostala sastavni dio osmanske dràve.
Ovim ratom okon~ana je gotovo dvovjekovna saradwa Crne Gore i
Mleta~ke Republike. Ve} koncem HÁÀÀ vijeka u ju`noslovenskom
dijelu Balkana, a osobito srpskim teritorijama, kao bitan faktor de{avawa pojavquje se najprije Austrija, a potom i Rusija. To
su bile nove sile, ~ija mo} ubrzano istiskuje mleta~ki uticaj na
jadransko primorje, a naro~ito wegovu zale|inu.
Poslije ovoga rata, Mleta~ka Republika u narednim decenijama ubrzano grabi ka nemo}i, dràvnom posrnu}u i anahronizmu.
Bila je nemo}na za bilo kakva ve}a pregnu}a. Uostalom, krajem
HÁÀÀÀ vijeka ona }e kao dràva nestati sa istorijske pozornice.
Od ovog rata Crna Gora sve vi{e svoju spoqwu politiku bazira u
osloncu na Rusiju i Austriju. Istina, veze sa Mleta~kom Republikom, odnosno wenim posjedima u Boki bi}e i daqe intenzivne,
ali bez ve}ih pregnu}a i realizacije.
Jo{ jedna u nizu ~iwenica, koja potvr|uje izraènu viziju dràvne emancipacije vladike Danila, koja ga toliko pozitivno
razlikuje od wegovih prethodnika, je i formirawe neke vrste
zemaqskog suda. Ovo tijelo stvoreno je 1713. godine, i na wegovom
~elu bio je Vukadin Vukoti} sa êva. Imalo je dvanaest glavara.42
Ovoj ~iwenici treba dodati i jo{ jednu. Budno prate}i praksu
pro{losti prije wega, on se ve} za ìvota postarao da vladi~anski poloàj poslije wegove smrti ne ostane upra`wen. Bio je
svjestan svih te{ko}a koje su se u takvim situacijama de{avale po
Crnu Goru i Crnogorce. Pored unutra{we anarhije i sukobqavawa, ovakve situacije bile su idealna prilika ne samo za mije{awe osmanskih i mleta~kih vlasti u personalna rje{ewa, nego i
pe}kih patrijarha, koji su opet kao fanarioti bili pod uticajem
tih osmanskih vlasti. Po samom okon~awu mleta~ko-austroosmanskog rata, po~etkom 1719. godine, Crnu Goru je posjetio pe}ki patrijarh Mojsije, i tom prilikom hirotonisao u episkopski
~in Danilovog sinovca Savu.43
Vladika Danilo upokojio se 1735. godine. Jo{ jedan detaq
upotpuwuje crnogorsku teokreatiju toga doba, i svjedo~i o svoj
42. Kao nap. 23, str. 125.
43. Kao nap. 10, str. 287.
250
Danilovoj politi~koj i dràvnoj dalekovidosti. Pou~en iskustvima wegovih prethodnika, vidio je da su tokom vremena i oni
bili podlo`ni ne samo uticajima stranih sila, nego se u nekim
elementima rukovodili i svojim sitnim plemenskim i nahijskim
interesima. Vladika Danilo obezbijedio je samim ~inom hirotonije za episkopa svoga sinovca Save dinasti~ku teokratiju, koja
}e bezmnalo, po~ev od wega, trajati vijek i po u Crnoj Gori. Stoga se jo{ jednom moè konstatovati, da je li~nost i djelo vladike
Danila, bilo od epohalnog zna~aja za istoriju Crne Gore.
On je bio duhovni poglavar, diplomata, vojni rukovodioc, ~ak
i li~ni junak i ratnik. U~estvovao je u nekoliko bojeva na ~elu
Crnogoraca, i pokazao ne samo vojni~ki talenat, nego i li~no juna{tvo. Po narodnom predawu, u boju na Carevu lazu komandovao
je centralnim dijelom crnogorske vojske i bio rawen. Iako u mona{koj odje}i i vladika, on je sebe doìvqavao kao svjetovnog
vladara. Nesumwivo, svijest o odràwu tradicije srpske sredwovjekovne dràve, i wenog relikta Ivanbegovine, kod wega je bila
ìva. Stoga se ne moè smatrati pretencioznim, niti plodom
wegove uobraziqe, kada je sebe na jednom rukopisnom Jevan|equ
darovanom manastiru De~ani, potpisao kao: „Danil vladika Cetiwski Wego{ vojevodi~ srpskoj zemqi.“44
U godini upokojewa vladike Danila Rusija je zaratila sa
Osmanskim Carstvom. Povode}i se za obavezom potpisanom jo{
1726. godine, Austrija je stala na stranu Rusije, i 14. jula 1737. godine objavila rat Osmanlijama. Ne{to ranije, 15. juna, austrijski
car Karlo ÀÁ izdao je proklamaciju balkanskim hri{}anima da
stupa u rat na strani Rusije, i pozvao ih da pomognu Rusiji i Austriji. U danima pred rat, Austrija je ve} uspostavila kontakte sa
pe}kim patrijarhom Arsenijem ÀÁ [akabentom, radi angaòvawa
Srba. Austrijski vojskovo|a feldmar{al Sekendorf, obratio se
tako|e proglasom Srbima, iz logora kod Para}ina 19. jula. Povode}i se za ova dva proglasa, patrijarh Arsenije krenuo je sa glavarima: Vasojevi}a, Ku~a, Pipera, Bratonoì}a, Hota i Gruda u austrijski {tab u selu Te{i}u kod Ni{a, gdje je stigao 24. jula. Ve}
nekoliko dana kasnije, austrijska vojska oslobodila je Ni{ i Novi Pazar. Ku~ki vojvoda Radowa Petrovi} podnio je Sekendorfu
jedan memorandum, u kome je predloìo da Br|ani stupe u austrijsku vojsku kao pla}eni vojnici.
44. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÀ, Beograd, 1903,
br. 2606, 91.
251
U me|uvremenu je u ra{koj oblasti i Brdima buknuo ustanak
protiv Osmanlija. Po povratku u Pe}, osmanske vlasti su uhapsile patrijarha. On je me|utim 8. avgusta pobjegao, i sklonio se u
Vasojevi}e. Tu je okupio oko 3000 Br|ana i do{ao pred Novi Pazar, ali je zatekao praznu varo{, jer su austrijske trupe ve} odstupile. Patrijarh je zatim sa dijelom naroda krenuo za austrijskom
vojskom. Ostatak br|anske vojske razmilio se po Bihoru i opqa~kao ga. Vojvoda Radowa Petrovi} oti{ao je u Ni{ kod Austrijanaca, gdje se zadrào nekoliko dana. Vra}aju}i se bolestan,
i razo~aran u Austriju umro je u Starom Vlahu. Na samrtnoj posteqi napisao je pismo kotorskom plemi}u Nikoli Bolici, u kome je Mle~anima preporu~io svoga sina Iliju. Ubrzo su osmanske
trupe 16. septembra 1737. godine povratile Ni{, {to je bila prekretnica u ratu.45 Rat je okon~an 1739. godine. On za Crnu Goru
nije imao nikakvih terotorijalnih posqedica.
Poslije okon~awa ovog rata, odnosi vladike Save sa Mle~anima bili su zategnuti. Razlog za to bilo je nekoliko pqa~ka{kih
upada Crnogoraca u pograni~ne krajeve Boke. Mle~anima se nijesu svidjeli ni vladi~ini kontakti preko povjerenika, u ciqu
vrbovawa Crnogoraca u regimentu napuqskog kraqa 1740. godine.
Poslije nekoliko kontakata sa ruskim poslanikom u Carigradu
Vi{wekovim, vladika Sava se odlu~io da ode u Rusiju po~etkom
oktobra 1742. godine. Kupio je brodi} i otplovio do Zadra. Potom je i{ao na Rijeku, Qubqanu i Be~, a odatle u Rusiju. Dugo je
putovao jer se usput zadràvao, te je u Petrograd stigao trek u
aprilu 1743. godine.
Tu je bio dobro primqen od krugova oko carice Jelisavete Petrovne. Ona je ukazom izdala obilatu pomo} Savi. Ispla}ene su
sve ranije subvencije. Narodu Crne Gore data je stalna godi{wa
pomo} od 3000 rubaqa, i vladici Savi jo{ hiqadu za putne tro{kove. Sem nov~ane pomo}i, i deklarativnih fraza u cari~inoj
gramati od 21. maja 1744. godine, Rusija nije Crnoj Gori obe}avala
nikakvu politi~ku podr{ku. No, vladika Sava je bio zadovoqan
posjetom. Zbog zime, on je Petrograd napustio tek u maju 1744. godine. U oktobru iste godine stigao je u Zadar, gdje se sreo sa mleta~kim generalnim providurom Kverinijem. Put u Rusiju bio je
Savin jedini zna~ajniji spoqwopoliti~ki potez. Od tada wegov
ugled u Crnoj Gori slabi.
45. Mita Kosti}, Ustanak Srba i Arbanasa u Staroj Srbiji protiv Turaka 17371739. i seobe u Ugarsku, Glasnik Skopskog nau~nog dru{tva, kw. VÀÀ-VÀÀÀ,
Skopqe, 1930, 208-220.
252
Dok je Sava boravio u Rusiji, zamjewivao ga je wegov bliski
ro|ak arhimandrit Vasilije. Vasilije je bio su{ta suprotnost
Savi. On je iskoristio Savino odsustvo, i sa grupom glavara se
uputio u Zadar po~etkom aprila 1744. godine, gdje se sreo sa Kverinijem. Petnaestak dana kasnije obreo se i u Veneciji. Tu je mleta~kom Senatu uputio niz predstavki sa potpisima glavara, u kojima je traìo normalizaciju crnogorskog prisustva u Kotoru,
plate za glavare, i predimenzionirano predstavqao svoj zna~aj u
Crnoj Gori. Ve}inu ovih pisama i predstavki sam je pisao, pe~atio i falsifikovao potpise glavara. Ne{to od ovih zahtjeva Senat je i usvojio.
Vasilije se vratio u Crnu Goru ne{to prije Save. Me|utim,
~im se Sava vratio izme|u wih je do{lo do ozbiqnih mimoilaèwa. Sava je mleta~kim vlastima Vasilija predstavio kao falsifikatora i uzurpatora. Wihov sukob podijelio je i glavare.
Me|utim, zna~ajan dio glavara i naroda bio je uz Vasilija. Sava je
~ak uspio da u Rusiju preseli odre|eni broj Crnogoraca, hvale}i
se Mle~anima da su to Vasilijeve pristalice. Uop{te, ve} tada je
do{lo do ozbiqnog koncepcijskog razmimoilaèwa Save i Vasilija. Sava je bio prakti~ar i sitni interesxija. Glavni oslonac
wegove spoqwe politike bila je mleta~ka vlast u Boki. Iako
oronula, ova dràva je po wemu bila tu i uvijek pri ruci, iako
Crnogorcima nije mogla obezbijediti ve}u podr{ku u borbi za
slobodu. Bio je i pristalica krajwe popustqivosti prema Osmanlijama. Nije mu se ulazilo u sukobe sa wima.46
Prvi Vasilijev spoqwopoliti~ki istup bio je u Be~u 1850. Tu
je dospio kao patrijarhov egzarh. Uputio je carici Mariji Tereziji jedan op{iran memorandum, u kome je htio da Crna Gora u|e u
austrijsku interesnu sveru. Tipi~ne karakteristike teokratske
uprave u Crnoj Gori, on je naveo time {to je wu predstavio kao republiku, i konstatovao: „Ovom republikom vlada wen mitropolit ne samo u crkvenim stvarima nego i u svjetovnim on postavqa
zvawa.“47 Ovaj memorandum je me|utim ostao potpuno nezapaèn,
zbog drugih problema u koje je upao vladika Vasilije. Vasilije je
sredinom jula 1751. godine stigao u Zadar, a potom se vratio u Crnu Goru. Uop{te, wegov prvi me|unarodni istup u Austriji, istina pod ~isto crkvenim motivima, bio je potpuno neuspje{an.
Po povratku u Crnu Goru ubje|ivao je vladiku Savu u neophodnost svoga odlaska u Rusiju. Kada je dobio preporuku Save i glava46. Kao nap. 10, str. 300-306.
47. Kao nap. 10, str. 327.
253
ra, to je i u~inio u proqe}e 1752. g. U Trstu ga je stigao serdar Stano Popov Stani{i}, pa su zajedno produìli u Be~. Vasiliju nije
odgovarala Stanova pratwa, pa je nastojao da ga se otarasi. Stani{i}a je u Be~u primio car, a potom je on oti{ao u Rim, i vratio se
u Veneciju. Tako je Vasilije stigao u Petrograd. Poslije kra}eg boravka tamo, po~etkom 1753. godine obreo se u Moskvi. Tu je mjesecima obilazio zna~ajne kancelarije ruske dràvne administracije, i
napisao brojne predstavke. Upoznao je mno{tvo zna~ajnih li~nosti. Vrhunac wegovog boravka u Rusiji, bilo je to, da je sluìo slu`bu u dvorskoj crkvi u prisustvu carice Jelisavete i carevi}a Petra. Carica je ~ak primila pri~e{}e iz Vasilijevih ruku.48
Vasilijev boravak u Rusiji osta}e u sjenci doga|aja koji se
upravo desio u tom boravku. Za istorijsku nauku u srpskom narodu,
a osobito u Crnoj Gori, od velikog je zna~aja {to je on tu, tj. u Moskvi 1754. objavio istoriju Crne Gore. Bi}e to prva istorija Crne Gore uop{te. Su{tinski, ova istorija je zapravo bila jedan {iri memorandum, zasnovan na globalnim, u jednom odre|enom broju
slu~ajeva ~ak ne samo istorijski nepotvr|enim, nego i neta~nim
~iwenicama. Zbog svega toga, ona ima relativno malu vrijednost
kao istorijski rad. Kasnijim istori~arima vi{e je posluìla kao
izvor. Sa zna~ajnim stepenom sigurnosti, mogu se uzeti ~iwenice
za posqedwih stotinak godina. Bilo je to vrijeme u kome je bilo
jo{ ìvih svjedoka doga|aja, ili makar je wima neko od wihovih
o~eva i djedova interpretirao verzije tih doga|aja. Sve to zasnivalo se na vrlo ìvoj usmenoj tradiciji u Crnoj Gori. Ova istorija Vasilija Petrovi}a, zapravo je imala politi~ku namjenu. Ona je
trebala da zainteresuje rusko javno mwewe za pomo} Crnoj Gori, i
uzimawe Crne Gore pod pokroviteqstvo Rusije. U woj je Vasilije
mnoge ~iwenice idealizovao.49
Ne pre{u{taju}i ni{ta slu~aju, Mle~ani su prvi odmah po
objavqivawu preveli na italijanski jezik ovu istoriju. Tako je generalni mleta~ki providur za Dalmaciju Fran~esko Grimani bio
porvi kriti~ar ove istorije. On je ocijenio da se radi o politi~kom memorandumu, zasnovanom na istorijskim ~iwenicama, da bi se
zadobilo pokroviteqstvo Mleta~ke Republike i Rusije. Vasilijev
savremenik, a jedno vrijeme i saborac iguman Teodosije Mrkojevi},
bio je mnogo kriti~niji od Grimanija. On je u nizu ~iwenica, potpuno opovrgao Vasilijeve tvrdwe u pomenutoj istoriji.50
48. Nav. dj., 328.
49. Vasilije Petrovi}, Istorija o êrnoj Gori, Moskva, 1754.
50. Jovan Tomi}, O istoriji Crne Gore crnogorskog mitropolita Vasilija
Petrovi}a, Godi{wica Nikole ûpi}a, kw. 22, Beograd, 90-92.
254
U svakom slu~aju, Vasilijev boravak u Rusiji moè se smatrati
uspje{nim. Dobio je novac za putne tro{kove i pomo} cetiwskom
manastiru. Prilikom povratka svratio je u Be~, i bio primqen kod
austrijskog cara. Potom je oti{ao na Trst i odatle u Crnu Goru,
gdje do{ao sredinom septembra 1755. godine. Dok je Vasilije boravio u Rusiji, i vra}ao se u Crnu Goru, Sava je dvostruko djelovao. U nekoliko posjeta mleta~kim ~elnicima u Kotoru, sa ve}im
brojem glavara izjavqivao je lojalnost Republici, za {ta su on i
glavari bili obilato nagra|eni. Mle~anima je odgovaralo mirno
stawe u Crnoj Gori prema osmanskim vlastima. Sa druge strane
Sava je preko odabranih glavara imao ìve kontakte sa bosanskim vezirom. Vezir je ~as prijetio, ~as lijepo primao glavare.
Traìo je hara~. Sava je bio spreman na velika popu{tawa u ciqu
odràvawa mira.
Savinu koncepciju potpuno je poremetio Vasilijev povratak.
Iskrcao se 12. septembra 1754. godine u Budvi, i odmah produìo
na Stawevi}e. Vasilije je odmah krenuo i u antimleta~ku, i u antiosmansku agitaciju. Potpuno pravilno uo~io je da je Mleta~ka
Republika prevazi|ena, nemo}na i zastarela dràva, te da svako
zna~ajnije oslawawe Crne Gore na wu, ne}e Crnoj Gori donijeti
ve}u korist u borbi za svoju dràvnu emancipaciju. Ta emancipacija naravno nije mogla ni biti ostvarena ako bi se pla}ao hara~
Osmanlijama. Zato Mle~ani pribjegavaju i najradikalnijim poku{ajima u anulirawu Vasilija. Od kraja 1755. do novembra 1756. godine Inkvizitori su tri puta izdavali nalog za Vasilijevo trovawe, s obzirom da bi poku{aj direktnog atentata bio suvi{e o~igledan. Ovo djelo trebali su da sprovedu Domeniko Bubi} i Marko Kaànegra.51 Me|utim, Vasilije je bio oprezan. Zvani~no i
formalno, i on je odràvao dobre odnose sa Mle~anima, ali je
znao {ta se krije ispod te maske.
Vasilije je svakako bio pod utiskom svoje posjete Rusiji. Pa`wu koja mu je tamo ukazana preuveli~avao je u svojoj uobraziqi.
Pred Crnogorcima je htio da predstavi Rusiju kao glavnog partnera Crne Gore. Glavarima i narodu dijelio je obilato novac done{en iz Rusije. Htio je da Crnoj Gori prisajedini zale|inu u Boki
koja je bila pod mleta~kom upravom, a prva odrednica u toj wegovoj politici bio je Grbaq. Glavno wegovo upori{te u tom kraju bio
je guvernadur Petar Lazarevi} i wegov brat. Wih su Mle~ani ubr51. Jovan Tomi}, Crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi} u Crnoj Gori po
povratku iz Rusije (1754-1756), Glas SKA, kw. 88, Beograd, 67-73; J. Tomi},
Mleta~ki poku{aji trovawa mitropolita Vasilija Petrovi}a, Glas
SKA, kw. 90, Beograd, 123.
255
zo uhapsili i utamni~ili. Zbog toga se Vasilije obra}ao mleta~kim vlastima i ruskim ambasadorima u Be~u i Carigradu.52
Rezultat Vasilijeve antiosmanske politike vidio se vrlo brzo. Kada su se osmanske hara~lije poslije Gospo|indana 1755. godine pojavile na Cetiwu, jedva su iznijele ìvu glavu. Bosanski
vezir Haxi-Mehmed-pa{a Kukavica obratio se zbog toga Vasiliju pismom sa prijetwama, da }e ga na kolac nabiti. Vasilijev odgovor bio je {aqiv i cini~an, pa mu je napisao: „Razumjeh (kano
~ovjek ne bezuman) da u onoj kwizi nijesu ono tvoje istovetne rije~i, jer su odve} manite. More bit, da je tvoj pisar mimo tebe i
mimo tvoji zapovijedi to u~inio, pa je napisa da on zapovijeda vjetru koji more da potopi qu|e.“53
Poslije niza peripetija, poku{aja vladike Vasilija da aktivira Bokeqe, nekoliko odrànih op{teplemenskih skup{tina, te
pregovora sa Osmanlijama koji nijesu uspjeli, osmanski napad na
Crnu Goru bio je neizbjeàn. U julu 1756. godine smijewen je bosanski vezir Mehmed-pa{a Kukavica, a na wegovo mjesto do{ao je
]amil Ahmet-pa{a. Poslije dugih priprema osmanska vojska krenula je na Crnu Goru. U tako te{koj situaciji, vladika Vasilije je
11. novembra 1756. godine, no}u, u pratwi igumana Teodosija Mrkojevi}a pobjegao iz Crne Gore. Bio je u smrtnoj opasnosti. Da su ga
u tom bijegu uhvatili Mle~ani, vjerovatno bi ga ubili, ili ga predali Osmanlijama. Ovo je bila jedina, ali i velika mrqa vladike
Vasilija u wegovoj politi~koj i duhovnoj biografiji.
]ehaja Ahmet-pa{e krenuo je od Nik{i}a i zauzeo êvo. Vojska iz Hercegovine pod komandom begova êngi}a i Qubovi}a do{la je u Cuce i uskoro se preko wih probila na êvo. Prilikom
prodora, osmanska vojska je palila i pqa~kala. Pod no` je stavqeno sve {to je bilo strarije od osam godina. Crnogorska vojska
pod komandom guvernadura Radowi}a hrabro se odupirala osmanskoj. Ki{a a zatim i snijeg ometali su osmansko napredovawe, koje je zaustavqeno u boju na Tomi}ima. Po jedinom autenti~nom izvoru, u ovom boju raweni su }ehaja i beg Qubovi}.54 Iako ovaj
osmanski napad na Crnu Goru nije uspio, u nekoliko sastanaka izme|u osmanskih velikodostojnika i crnogorskih glavara, Crnogorci su se obavezali da }e pla}ati hara~. Sa druge strane bosanski vezir se obavezao da }e Crnogorcima biti dozvoqeno kretawe
i trgovawe po gradovima na osmanskoj teritoriji.
52. Nav. dj., 138-139.
53. Kao nap. 35, str. 242.
54. Gligor Stanojevi}, Jedan dokument o crnogorsko-turskom ratu 1756. god,
Istorijski zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 2, Titograd, 1960, 314-321.
256
Pobjegav{i iz Crne Gore, vladika Vasilije do{ao je u Rijeku.
Tu je poslao niz predstavki ruskim velikodostojnicima. U to vrijeme u Trstu su boravili ruski oficiri Pu~kov i Stefan [arovi}, rodom Srbin, koji su se ubrzo povezali sa Vasilijem. Ovim
susretom bi}e otvorena akcija preseqewa Crnogoraca u Rusiju.
Ovom idejom vladika Vasilije se zanosio i prilikom svoje prve
posjete Rusiji. Kako ova tema nije predmet izu~avawa ovog rada,
to ne}e biti zna~ajnije razmatrana. U svakom slu~aju, poslije niza peripetija i pregovora, [arovi} se iskrcao u Pa{trovi}ima,
i odveo u dva broda pod austrijskom ztastavom 140 Crnogoraca u
Rusiju. Iseqenici su preko Trsta krenuli na Hrvatsku i Ugarsku,
i potom dospjeli do Minska. Odatle su do{li u Kijev sredinom
decembra 1757. godine, pa u Moskvu.
Vladika Vasilije se preko Trsta u dru{tvu nekoliko crnogorskih glavara uputio za Be~, a odatle u septembru 1757. godine
u Rusiju. U Kijevu je Vasilije ostao zbog bolesti, a u Petrograd je
stigao po~etkom marta 1758. godine. Tu je po obi~aju uputio niz
predstavki, molbi i memoranduma ruskim vladaju}im krugovima, a
izme|u ostaloga ruskoj carici Jelisaveti Petrovnoj. One su se
kao i do tada odnosile na poku{aje dobijawa pomo}i od Rusije, i
uzimawa Crne Gore pod wen protektorat. Ta traèwa i{la su ponekad i do detaqa smije{ne banalnosti. Vasilije je naime dva puta bio primqen u audijenciju kod carice. Prvi put bilo je to u
dru{tvu sa guvernadurom Radowi}em, koji je od carice traìo ni
vi{e ni mawe, nego da mu izda potvrdu da je potomak cara Du{ana. Tome se Vasilije suprostavio, tvrde}i carici da je bratstvo
Petrovi}a „od najstarijih vremena plemi}kog porijekla.” Carica je odbila Vasilijev zahtjev da Crnu Goru uzme pod svoju za{titu.55 Oba ova primjera me|utim, svjedo~e o dvijema nepobitnim
~iwenicama. U Crnoj Gori je jo{ uvijek bila ìva srpska nemawi}ka dràvna tradicija, i namjera da se ona nastavi preko tada{we Crne Gore. Drugi primjer me|u mnogima, svjedo~i o tada
ve} uveliko ukorijewenoj teokratiji u Crnoj Gori.
Ne moè ostati nezapaèno, da je ve} tada po~eo da se razvija
antagonizam izme|u Petrovi}a i Radowi}a. U ovom periodu on je
kulminaciju doìvio upravo u Rusiji. Grupa glavara prido{la
tamo sa Vasilijem i guvernadurom, podijelila se u dva klana, i
klevetala se i osporavala me|usobno. Sukob je donekle po Vasilija po{ao pozitivnim tokom kada je guvernadur Stano Radowi}
i umro tamo 17. marta 1758. godine. No, sukob je nastavio guverna55. Kao nap. 10, str. 346-349.
257
durov brat \or|e. Za Vasilija je naro~ito oteèvaju}e djelovalo,
{to se na \or|evu stranu svrstao wegov doju~era{wi najbliì
saradnik iguman Teodosije Mrkojevi}.56
Su{tina Vasilijeve misije u Rusiji nije ostvarena. Kao i do
tada, Rusija je odbila da uzme Crnu goru pod svoj protektorat.
Istina, carica je odobrila Vasiliju li~no hiqadu rubaqa, a sve
tro{kove puta crnogorske misije tako|e je snosila Rusija. Prilikom povratka, obreo se u Be~u u junu 1759. godine. Tu je posjetio
mleta~kog ambasadora, koji mu je izdao paso{, ali je odbio da mu
da preporuku za du`da, po{to je Vasilijeva namjera bila da ode u
Veneciju. Iz Be~a je stigao u Trst, gdje mu se pridruìo Stefan
Justinovi~ Pu~kov, i jedan inèwer, koji je u Crnoj Gori trebao
da istraì rudna bogatstva.57
Vasilije je ve} ranije poslao poruku u Crnu Goru o svome povratku. Iskrcao se u blizini Budve 9. avgusta 1759. godine. Do~ekala ga je masa naroda uz {enluk iz pu{aka i kubura. U pompeznoj
atmosveri, on i ruski delegat Pu~kov otpra}eni su u manastir
Maine. Ovaj manastir opsjeli su i glavari primorskih sela, a do{li su i Br|ani. Sve ovo me|utim, nije se svi|alo Mle~anima, a
Teodosije Mrkojevi} je u nizu pisama mleta~kim vlastima klevetao Vasilija kao ruskog ~ovjeka. Sa Pu~kovom Vasilije je obi{ao
Crmni~ku i Rije~ku nahiju, kao i Cetiwe. Organizovao je skup
glavara u manastiru Stawevi}ima, na kome su iznijete ideje da se
formira glavarski sud.
U Crnoj Gori je Pu~kov bio do 20. septembra. Potom je oti{ao
u Dubrovnik, gdje je ostao deset dana, da bi se preko Barlete i
Napuqa vratio u Rusiju. Svoje utiske o Crnoj Gori podnio je Kolegiju inostranih poslova 21. marta 1760. godine. Od svih Rusa koji su ikad posjetili Crnu Goru, pa mo`da i svih stranaca, Pu~kovqev izvje{taj o woj je daleko najgori i najmra~niji. On je sa
krajwim pesimizmom ocijenio uspje{nost eventualnih ulagawa
Rusije u Crnu Goru, i uspostavqawe pravnog sistema u woj. Crnogorce je opisao kao primitivan, lukav i potkupqiv narod. Konstatovao je da u Crnoj Gori postoje tri struje: pravoslavno-crnogorska, mleta~ka i osmanska, te da }e Crnogorci i}i za onim ko
im da vi{e novca. U ovom izvje{taju, Pu~kov se nije nimalo pohvalno izjasnio ni o vladici Vasiliju.
56. Gligor Stanojevi}, Jedna predstavka Georgija Radowi}a ruskom dvoru iz
1758. godine, Istorijski zapisi, kw. IV, sv. 2, Cetiwe, 1954, 232-236.
57. Kao nap. 10., str. 352.
258
Za Vasilija je zna~ajno bilo da je na svoju stranu poslije Pu~kovqevog odlaska pridobio vladiku Savu. To je o~igledno postalo jasno poslije zbora na Cetiwu. Zbor se pored ostalog bavio i
pitawem igumana Teodosija Mrkojevi}a. Na insistirawe Vasilija, zbor je donio jednoglasnu odluku da se bra}a Mrkojevi}i ubiju,
da im se imovina opqa~ka i ku}a spali, po{to je i Teodosijev
brat Ivo ìvo u~estvovao u kampawi protiv Vasilija kao mleta~ki ~ovjek. Majiwani su opqa~kali imawe bra}e Mrkojevi}a, i
htjeli i ku}u da im spale, ali su bili sprije~eni od jednog dijela
plemenika. Teodosije i Ivo pobjegli su u Kotor, a Vasilije je Teodosijevu glavu ucijenio sa 100 dukata.58
Pu~kovqev izvje{taj imao je nepovoqne posqedice po Vasilija. Iako su Sava i Vasilije uputili tri pisma novoj carici Katarini ÀÀ 1762. godine, pa ~ak i poslali svoje sinovce Nikolu i
Ivana u Rusiju, odgovor je bio veoma hladan. Delegatima su ispla}eni putni tro{kovi, vladikama poslate medaqe, ali i Vasiluju
poru~eno da je nepoèqan u Rusiji. Ve} sqede}e 1763. godine u
Crnoj Gori je izbila velika glad zbog su{e. Vasilije je molio Dubrov~ane za pomo} „da u~inite na{oj crkvi i narodu ~ernogorskomu jednom sumom od pet asprih kako Serbi Serbima i svojijema susjedima.“59
Vasilije je na svaki na~in radio da normalizuje odnose sa Rusijom. Po~etkom juna 1765. godine iz Budve je krenuo na put. Sa
wime su bili jeromonah Josif Vuki}evi} i jero|akon Petar Petrovi}. Wega je Vasilije vodio na {kolovawe u Rusiju. Uz Vasilija je bio i Teodosije Mrkojevi}, sa kojim se u me|uvremenu izmirio. Teodosije ga je me|utim pratio samo do Be~a. Tu je Vasilija primila u audijenciju carica Marija Terezija. Austrijske vlasti nijesu mu daqe dozvolile putovawe preko svoje teritorije, te
je Vasilije sa delegacijom preko Bavarske, Pruske i Kijeva, dospio u Petrograd u oktobru 1765. godine. Dobio je vrlo skroman
smje{taj, pa je i po tome pitawu uputio nekoliko predstavki ruskim velikodostojnicima. U niz primjera crnogorske teokratije,
pa i one iz Vasilijevog doba, moè se uvrstiti i odlomak iz wegovog pisma carici Katarini, u kome se on hvali: „Tako je svoj
Evropi poznato da sam ja nad onim bogodanim narodom poglavar i
upraviteq.“60
58. Nav. dj., 354-356.
59. Kao nap. 35, str. 280.
60. Kao nap. 10, str. 365-366.
259
Vasilije je vrebao svaki povoqan trenutak da skrene pa`wu
carice i ruskih dràvnih krugova, koje je opteretio brojnim
predstavkama i molbama. Taj momenat mu se ukazao po~etkom novembra, kada je carica poslije liturgije u pridvornoj crkvi u~inila prijem za crkvene velikodostojnike. Tom prilikom Vasilije je caricu pozdravio u ime naroda Crne Gore. Ubrzo je u januaru
1766. godine, opet uputio jedan memorandum Kolegiju inostranih
poslova. U o~ekivawu odgovora iznenada se razbolio. Izdiktirao
je testament u prisustvu jero|akona Petra Petrovi}a i jeromonaha Josifa Vuki}evi}a. Smrt ga je me|utim sprije~ila da ga potpi{e. Upokojio se 21. marta 1766. godine. U testamentu je ruskoj carici preporu~io crnogorski narod. Po wenoj naredbi, sahrawen
je uz najve}e po~asti u Blagovje{~enskoj crkvi u Petrogradu.
Ukupan tro{ak pogreba na ra~un dràve iznosio je blizu 1.200
rubaqa. U ovoj crkvi po~ivale su ina~e poznate ruske li~nosti,
me|u kojima i vojskovo|a Suvorov.61
Po cari~inom nare|ewu, Vasilijeva zaostav{tina trebala je
biti prenijeta u Crnu Goru. Za to je ona odredila potporu~nika
Mihaila Tarasova, kome je pridodat tuma~ Ivan [efer. Zajedno
sa wima vra}ali su se i Petar Petrovi} i Josif Vuki}evi}. Tarasov je upu}en i u diplomatsko-istraìva~ku misiju. Trebao je
da prou~i prilike u Crnoj Gori, i o tome izvijesti dràvni vrh.
Sa carskom gramatom, Tarasov je stigao u Crnu Goru sredinom novembra. Tu je odmah vladika Sava sazvao zbor. Tarasovqev izvje{taj bio je mnogo povoqniji od Pu~kovqevog. Potpuno realan,
ruskom dràvnom vrhu pruìo je sasvim druga~iju sliku o Crnoj
Gori.62
Po Vasilijevom upokojewu, nestalo je u Crnoj Gori centralne
politi~ke li~nosti, li~nosti sa dràvnom vizijom i {irokom
akcijom. Vasilije je mnogo htio, i imao krupne planove. Rastrzan
me|utim izme|u velikih planova, i skromnih mogu}nosti Crne
Gore wegovog vremena, malo je {ta i ostvario. U razvitku crnogorske teokratije on je mnogo doprinio. Imao je jasnu predstavu
{ta je Crnoj Gori potrebno:unutra{we ure|ewe, konsolidacija
vlasti, finansije, vojna organizacija... Bio je svjestan da ona to
sama ne moè formirati i imati za jedan kratak period, budu}i
pritije{wena Osmanlijama i Mle~anima, pasivna i sa potpuno
kulturno-prosvjetno zaostalim narodom. Istorija mleta~ko-crnogorskih odnosa pou~ila ga je da se u ovu dràvu, kao katoli~ku
61. Nav. dj., 367.
62. Gligor Stanojevi}, Crna Gora pred stvarawe dràve, Beograd, 1962, 20-24.
260
i neslovensku, Crna Gora nikada ne}e mo}i pouzdati. Potpuno
pravilno je uo~io, i da je to dràva u istorijskom posrnu}u, prevazi|ena svojom organizacijom. Stoga on sve nade baca na Rusiju.
Moè se slobodno re}i, da je od vladike Vasilija nastala prekretnica u crnogorsko-ruskim odnosima. On je taj koji je Crnoj
Gori {irom otvorio vrata u Rusiji.
Vasilije je uporno nastojao i da odrì primat ku}e Petrovi}a u prvenstvu u Crnoj Gori. Za wegovo vrijeme, osje}aju se prve
ozbiqne varnice sa konkurentskom ku}om guvernadura Radowi}a
sa Wegu{a. Sve to me|utim sunovratio je wegov stariji koadjutor
Sava. Ubrzo po Vasilijevom upokojewu, on je za vladiku hirotonisao svoga sestri}a igumana Arsenija Plamenca, li~nost ina~e
potpuno nesposobnu, bez zna~aja, a moè se re}i i omraènu u Crnoj Gori, koja najprije svojim li~nim ìvotom i postupcima nije
bila dostojna jednog vladike, ma kakav on bio. Jedini pozitivni
atribut vladike Arsenija, bila je pripadnost jednom poznatom
glavarskom bratstvu, i ~elnom u Crmni~koj nahiji.
îtav niz takvih ~iwenica, tj. nesposobnost vladike Save da
se nametne za vo|u, opsjednutost perifernim i sitnim poslovima,
i hirotonisawe nesposobnog i omraènog sestri}a, doveli su do
pojave samozvanca u Crnoj Gori. Bio je to [}epan Mali. U istoriji i izvorima poznat jedino pod tim imenom. Po opisima savremenika, prilikom pojave u Crnoj Gori imao je oko 35 godina, sredweg rasta i ruàn. U Crnu Goru dospio je iz manastira Savine
kod Herceg Novog. Bavio se i u Mainama i Stawevi}ima kao travar. O wegovom porijeklu istori~ari su samo naga|ali. Evidentno je da je bio ~ovjek sa srpskog govornog podru~ja, po{to u izvorima nije zabiqeèno da je sa te{ko}om govorio srpski jezik, tj.
da ga je negdje ranije nau~io. Prema tome nesporno je bio prirodni Srbin. Posqedwe nekolike decenije, u istoriografiji su donijele nekoliko prili~no senzacionalisti~kih radova, u kojima
se nastojalo odgonotnuti wegovo porijeklo. U tome je naro~ito
predwa~io dr Rastislav Petrovi}.
U manastiru Mainama zapravo je po~eo [}epanov vladarski
uzlet. Tu se nametnuo Teodosiju Mrkojevi}u, Josifu Vuki}evi}u,
kapetanu Marku Tanovi}u i drugima. Ova grupa pro~itala je pred
kapijom Budve 25. septembra 1767. godine [}epanov proglas, u kome on nagovje{tava novo doba. Izvori su prili~no konfuzni i u
pokazivawu jo{ jedne bitne ~iwenice oko [}epana Malog. Ko je
zapravo pokrenuo teoriju o tome da je on ruski car Petar ÀÀÀ, koji je pobjegao od svoje ène Katarine u Crnu Goru, znaju}i za
qubav i odanost Crnogoraca Rusiji?Mogu}e je da je to pokrenuo
sam [}epan, vidje}i kao dosta dobar vidar svu zaostalost Crno261
goraca, i sklonost neznancima. To navodi na zakqu~ak da [}epan
sasvim sigurno nije bio iz Crne Gore, a ni iz obli`wih primorskih, br|anskih ili hercegova~kih krajeva, jer budu}i da se radi
o malom prostoru, i me|u qudima dosta kontaktnom, brzo bi bio
razobli~en. Evidentno je on bio sa prostora {ire srpske zale|ine, i ~ovjek koji je dosta proputovao i vidio.
Sa druge strane, mogu}e je da je pri~u lansirala i navedena
grupa. Oni su bili u Rusiji, i vidjeli su cara Petra ÀÀÀ. îtav scenario pri~e mogao je najprije krenuti naivno, na osnovu wihove
uobraziqe. Moè se nametnuti i zakqu~ak, da je navedena grupa i
namjerno smislila taj scenario, u poku{aju da od [}epana stvori
svoju marionetu, i vlada preko wega iz sjenke. Po Crnoj Gori se
pronijela vijest o pojavi ruskog cara u Mainama. Poslije nekoliko zborova, [}epan je i progla{en za gospodara. U po~etku nije
izlazio u Crnu Goru. Bio je u Mainama. I sam Sava ushi}eno je poslao pismo 3. oktobra 1767. godine mleta~kom generalnom providuru, sa tvrdwom da je to ruski car.
Ipak, Sava je bio sitni~av ~ovjek, ra~unxija i nepovjerqiv,
koji ni{ta nije prepu{tao slu~aju, pa se 23. oktobra obratio pismom ruskom ambasadoru u Carigradu Obreskovu, za razja{wewe
ove situacije. Iako je ubrzo stigao odgovor da se radi o samozvancu i varalici, sve je ve} bilo kasno. [}epan je iz Maina po~eo da
poziva Crnogorce na red i mir, i u januaru sqede}e godine postao
potpuni gospodar situacije. Uspio je ~ak da pritvori Savu i grupu wegovih ro|aka, ali ih je ubrzo pustio kao bezopasne. U aprilu je pre{ao na Cetiwe, i po~eo da se pona{a kao potpuni gospodar. Drào je skupove sa glavarima, i primao u audijencije glavare i narod iz primorja, Brda, Hercegovine i Albanije.
Pojava li~nosti koja tvrdi da je ruski car, i koja je uvela red
u Crnoj Gori, sasvim je logi~no, ubrzo je izazvala pa`wu i podozrivost najprije dvije okolne dràve koje su imale kontakta sa
Crnogorcima: Osmanskog Carstva i Mleta~ke Republike, a potom i Rusije. Nijednoj od wih nije odgovarala [}epanova pojava.
Mleta~ki Inkvizitorski sud donio je odluku u septembru 1768.
godine da se [}epan otruje. Povodom toga mleta~kom providuru u
Kotoru upu}en je otrov i 200 cekina kao nagrada izvr{iocu. Mle~anima me|utim nije uspjelo da se infiltriraju u [}epanovu
okolinu i to urade. I Rusija je preko nekoliko veza obavije{tena
o [}epanovoj pojavi. I on sam je poku{ao da po{aqe jednu delegaciju u Rusiju. Carica Katarina je ~ak poslala tajno uputstvo
svim gubernatorima pograni~nih gubernija za veliki oprez i provjeru lica, koja bi eventualno do{la u Rusiju, a mogla bi do}i iz
krajeva oko Crne Gore i we same.
262
Nijesu mirovale ni osmanske vlasti. Bosanski vezir je sredinom marta 1768. godine poslao pismo vladici Savi i glavarima da
[}epana protjeraju. Oteàvaju}u okolnost za [}epana predstavqala je i ~iwenica, da je tada u Crnoj Gori boravio i odbjegli
(posqedwi) srpski patrijarh Vasilije Brki}. U maju je izdan sultanov ferman za napad na Crnu Goru. Po~etkom septembra osmanska vojska napala je glavninu crnogorske vojske od oko 2000 qudi u
Ostro{kom klancu, i potpuno je razbila. U masovnoj bjeàniji
[}epan Mali, koji je ina~e komandovao Crnogorcima, bio je jedan
od prvih. Poslije toga je jedno vrijeme is~ezao skrivaju}i se.
Crnu Goru tada je spasio i splet ~udnih okolnosti. U osmanskom logoru pukao je grom u barut, koji je eksplodirao, pa se znatan dio vojske razbjeào, misle}i da se radi o upadu Crnogoraca.
Obilne ki{e skvasile su barut, i u~inile ga neupotrebqivim. U
septembru je izbio novi rusko-osmanski rat, koji je u~inio da se
osmanski pohod obustavi. Rusija je u{la u rat sa po ve} toliko puta vi|enim planom o ustanku balkanskih naroda. Ukazom carice,
za komandanta ove operacije 9. februara 1769. godine imenovan je
grof Aleksej Orlov. Kao Orlovqev pomo}nik, odre|en direktno
za Crnu Goru i okolna podru~ja, imenovan je knez Georgij Dolgorukov.
Preko Italije Dolgorukovqeva grupa 11. avgusta 1769. godine,
iskrcala se u âwu, izme|u Bara i Kastel Lastve (Petrovca). Na
Preobraèwe je na Cetiwu sazvan op{tecrnogorski zbor, gdje su
pro~itani Dolgorukovqev manifest i cari~ina gramata. Tu je
Dolgorukov izdao zvani~an dokument da je [}epan varalica, i potom je uhap{en. Me|utim, Dolgorukov je u Crnoj Gori po~eo da se
pona{a kao pravi gospodar. Kritikovao je Crnogorce, i nastojao
da ih podvrgne svojoj voqi i }udima, ~ime je samo izazvao wihovu
odbojnost. Vide}i da [}epan ne predstavqa opasnost po Rusiju,
Dolgorukov mu je potvrdio vlast. Dolgorukovu nije uspjelo ono za
{ta je poslat u Crnu Goru - da aktivira Crnogorce u borbi sa
Osmanlijama. Svjestan svoje odbojnosti, a boje}i se osmanskih i
mleta~kih likvidatora, Dolgorukov je u no}i 25. oktobra, tajno,
prakti~no bjeè}i, zajedno sa ~lanovima svoje misije napustio
Crnu Goru. Sa wim je po{ao i posqedwi srpski patrijarh Vasilije Brki}, koji je bio u veoma zategnutim odnosima sa vladikom
Savom.
Poslije ovoga, u narednih nekoliko godina, bilo je jo{ poku{aja uspostavqawa odnosa sa Rusijom. Rusija je ~ak iz dva puta poku{avala da u Crnu Goru po{aqe svoje qude, ali su oni od mleta~kih vlasti administrativnim zabranama onemogu}avani da u|u
u wu. I Mle~anima i Osmanlijama [}epan Mali predstavqao je
263
kost u grlu. Wima nije odgovaralo uspostavqawe bilo kakvih
atributa svjetovnih vlasti u Crnoj Gori. [}epan Mali okon~ao
je ìvot tragi~no. Ubio je ga sluga, Grk po narodnosti, 22. septembra 1773. godine. Po svoj prilici, u ovom ubistvu prste je imao
skadarski vezir, koji je Grku obe}ao povratak u otaxbinu. [}epan
je sahrawen u crkvi Svetog Nikole u Br~elima u Crmnici.
U politi~ko-dràvnom pogledu, mogu se razlikovati dva perioda uprave [}epana Malog. Prvi i kra}i je do osmanskog pohoda
1768. godine. Do tada on je u Crnoj Gori bio potpuni gospodar. Kukavi~ko dràwe pred Osmanlijama zna~ajno je srozalo wegov ugled.
Na to je do{lo i potpuno razobli~avawe od strane Dolgorukova.
Ipak, on je u Crnoj Gori u zna~ajnoj mjeri suzbio krvnu osvetu,
pqa~ku i plemensku samovoqu. Od 1768. godine on je ve}inu vremena provodio u Crmnici, gdje su bili vladika Sava i wegov sestri}
Arsenije. To je naru{ilo tradiciju cetiwskog sjedi{ta u manastiru, {to nije moglo pro}i bez negodovawa Katuwana, pripadnika
centralne crnogorske nahije. Epizoda [}epana Malog, za {est godina je naru{ila period crnogorske teokratije.63
Poslije [}epanove smrti, anarhi~no stawe u Crnoj Gori se
brzo povratilo. [}epan je jo{ za ìvota u velikoj mjeri ograni~io teokratiju. Tome je zna~ajno doprinio i sam karakter vladike Save, i wegova nezainteresovanost za svjetovne poslove. U tom
smislu [}epan je Savu doveo do poloàja iskqu~ivo duhovnog velikodostojnika. âk, {ta vi{e, nekom vrstom pakta Save i [}epana, [}epan je Savi obezbijedio podr{ku prilikom hirotonije
Arsenija Plamenca. Sa druge strane, guvernadurska ku}a Radowi}a nastojala je da iskoristi [}epana za svoju promociju.
Od po~etka HÁÀÀÀ vijeka na guvernadurskom poloàju izmijenile su se tri ku}e u Crnoj Gori. To zvawe je zna~i bilo izborno,
te je svaki ugledni glavar mogao ista}i sebe za to zvawe. Suprotno tome, jo{ je vladika Danilo obezbijedio ku}i Petrovi}a, na
iako neformalan, ali ipak podrazumijevaju}i na~in, birawe za
vladiku. Sve to naru{io je Sava promovisawem svoga nesposobnog
sestri}a. Guvernaduri su najve}i uticaj imali u Katunskoj nahiji,
dok je on u ostalima bio znatno slabiji. Vladike Petrovi}i ima63. [ime (Simo) Qubi}, Spomenici o [}epanu Malome, Glasnik Srpskog U~enog dru{tva, kw. 2/ÀÀ, Beograd, 1870; Marko Dragovi}, Jedna biqe{ka o
[}epanu Malome, Cetiwe, 1887; Jovan Tomi}, Kako se [}epan Mali dokopao vlasti u Crnoj Gori, Cetiwe i Crna Gora, Beograd, 1927; Gligor Stanojevi}, Jedan prilog o [}epanu Malome, Istoriski zapisi, kw. HÀÁ, sv. 12, Titograd, 1958; Stjepan Antoqak, Misija kneza Dolgorukova u Crnoj Gori, Cetiwe, 1949.
264
li su uticaj po cijeloj Crnoj Gori. Guvernadur Jovan Radowi}
uspio je da isposluje 1770. godine potvrdu od [}epana za nasqedno zvawe guvernadura u ovoj ku}i, ~ime }e sukob Petrovi}a i Radowi}a u}i u novu, zna~ajno radikalniju fazu.64
U takvoj situaciji, zna~ajno poquqane teokratije, i integriteta ku}e Petrovi}a, izlazi na istorijsku pozornicu jedna nova
li~nost, koja }e je u potpunosti u~vrstiti. Bio je to arhimandrit
cetiwskog manastira Petar Petrovi}. U vrijeme wegovih prvih
zna~ajnijih iskoraka, u Skadru }e vezirstvo dobiti porodica Bu{atlija. Predvo|ena Mehmed-pa{om, ova porodica je ve} 1774. godine izvr{ila poharu Ku~a. U Crnoj Gori su glavari bili nezadovoqni Rusijom, po{to ova nije ni pomenula crnogorsko pitawe, u miru od 21. jula iste godine sa Osmanskim Carstvom u Ku~uk
Kajnarxiju.
Poslije jedne op{irne predstavke ruskom dvoru, koju je u~inio guvernadur Jovan Radowi} u avgustu 1775. godine, Petar Petrovi} je postao svjestan ~iwenice, da guvernadur ho}e da se nametne Rusiji, kao prva i odlu~uju}a li~nost u kontaktima sa Crnom Gorom. Zato se on odlu~uje na samostalnu akciju, i skretawe
pa`we na sebe. Samo pitawe koga je i {ta predstavqala delegacija koja je krenula u Rusiju je dosta diskutabilno. Iz Dubrovnika
su se u Be~ uputili: Petar Petrovi}, Stefan Zanovi}, kalu|er
Vasilije Ivanov, ina~e bratani} vladike Save, i sve{tenik Nikola Davidovi}, zvani Kapa, paroh pravoslavne crkve u Budvi. Bjeladinovi} i [arovi} na{li su se sa wima u Be~u. Delegacija za
Petra nije bila mnogo afirmativna, po{to su je najprije ~inili
ve}inom Bokeqi, koji i nijesu mogli predstavqati Crnu Goru.
Nekolicina putnika kasnije }e biti poznati kao pustolovi i samozvanci, naro~ito Budvanin Stefan Zanovi}. Wihovi poku{aji
da ih u Be~u prime dràvni velikodostojnici Austrije ostali su
bez uspjeha. Ruski ambasador je ~ak odbio da im da paso{e za daqi
put. U izvorima nema daqwih podataka kako je ova delegacija pro{la u Rusiji ni kada se vratila.
Po povratrku, crnogorski glavari izabrali su novu delegaciju za put u Rusiju, koju su ~inili: arhimandrit Petar Petrovi},
guvernadur Jovan Radowi}, i serdar Ivan Petrovi}, brat vladike
Save. Krajem 1777. godine ova delegacija stigla je u Be~. Potom je
oti{la u Rusiju, gdje po svoj prilici nije ni{ta oposlila. Vjerovatno je neki negativan izvje{taj o Crnoj Gori doprinio tome.
Prilikom povratka, ova delegacija je u Be~u kontaktirala i sa
64. Vladan \or|evi}, Ispisi iz be~kih dràvnih arhiva, Beograd, 1931, 7.
265
austrijskim kancelarom Kaunicom, koji je na osnovu tih kontakata carici Mariji Tereziji 22. aprila 1779. godine dostavio referat, u okviru koga je predstavio i jedan crnogorski memorandum, u
vidu nu|enog ugovora Austriji. Jo{ dvije delegacije iz Crne Gore dospjele su u Be~, {to je stvorilo potpunu konfuziju. U svakom
slu~aju sve ove delegacije nijesu ni{ta odre|eno isposlovale u
Be~u. Austrija se jedino sloìla da }e poslati svoje emisare u
Crnu Goru da prou~e tamo{we prilike.65
Vladika Sava Petrovi} upokojio se 7. marta 1781. godine. Vjerovalo se u narodu da je umro u stotoj godini. Od svih vladika Petrovi}a on je bio najmawe sposoban. O~igledno je da nije bio obdaren politi~kom sposobno{}u. Nije imao zna~ajnije vizije u dràvnoj emancipaciji Crne Gore, i kako ih konkretno posti}i.
Nepobitno, on je bio dobar imovni crkveni starje{ina. Bri`qivo je ~ivao mitropolitsku imovinu, a naro~ito cetiwskog manastira, i uve}avao je. Wegova glad za uve}avawem crkvene imovine nije ga naro~ito popularisala kod obi~nih Crnogoraca. Nerijetko je davao crkveni novac pod interes Crnogorcima, a kada ne
bi mogli da ga vrate plijenio wihova imawa, i dodavao ih crkvenoj imovini.
U spoqwoj politici Sava je bio isuvi{e spor i neinicijativan. Ne moè se sporiti ~iwenica da je i on bio rusofil, kao uostalom sve vladike Petrovi}i. On je me|utim Rusiju doìvqavao
kao jednu veliku i udaqenu dràvu, koja je malo toga konkretno
Crnogorcima mogla ponuditi. Slijepo se drào Mleta~ke Republike i wenih vlasti u Boki. U izvorima se moè na}i niz wegovih izraàvawa lojalnosti ovoj dràvi i wenim velikodostojnicima, koje idu ne samo do otvorene servilnosti, ve} i banalne
smije{nosti. Ova dràva je nesporno u drugoj polovini HÁÀÀÀ vijeka bila u potpunom posrnu}u. Nesposopbna vi{e za ikakve ratove, naro~ito sa Osmanskim Carstvom, svojim ure|ewem kao aristokratska republika prevazi|ena i u ekonomskoj stagnaciji, ona
je biqeìla posqedwe decenije svoga postojawa. Bio je potreban
samo neki krupniji doga|aj na me|unarodnoj sceni da ona nestane.
Ipak, takva kakva je, ona je po Savinoj logici bila tu, u svakoj prilici na raspolagawu i na pragu ku}e. Prema osmanskoj dràvi Sava je tako|e bio miroqubiv. Svjestan da u bilo kakvoj ve}oj neprilici Crnoj Gori niko ne}e prite}i u pomo} u sukobu sa wom, tolerisao je do krajwih granica. Nije ni pomi{qao da {iri vlast
65. Nav. dj., 16-22; Vladan \or|evi}, Crna Gora i Austrija u HÁÀÀÀ veku, Beograd, 1912, 4-22.
266
na susjedna br|anska i hercegova~ka plemena, i vi{e ih integri{e u Crnu Goru.
Sava je prekinuo nit prakse izbora na vladi~anski poloàj iz
ku}e Petrovi}a sa Wegu{a. To je uradio povode}i se za najbanalnijim porodi~nim surewivostima. âk {ta vi{e, izbor novog
vladike odnosio se na li~nost sasvim nepodobnu u svakom smislu
za taj poloàj. Sve je pripremio da po svojoj smrti taj izbor bude
odràn. Iako je ve}ina naroda bila za mladog arhimandrita Petra Petrovi}a, ipak se prilikom izbora Arsenije Plamenac odrào na poloàju vladike. [to pomo}u Mle~ana, {to iz pijeteta
prema po~iv{em Savi, Crnogorci su odràli wegovu èqu. Arsenijevo prisustvo i bilo kakvu inicijativu Crnogorci nijesu ni
osje}ali. Sklonost ka alkoholizmu, i kona~no rawavawe od strane jednog sve{tenika, definitivno su wegov poloàj u Crnoj Gori u~inili bezna~ajnim.
Svu tu situaciju nastojao je da iskoristi guvernadur Radowi}.
On je u maju 1781. godine sa grupom glavara oti{ao u Be~, nose}i
sa sobom falsifikovanu odluku crnogorskog zbora, koji uop{te
nije ni odràn. U Be~u je ova delegacija predstavila stawe u Crnoj Gori krajwe te{kim i anarhi~nim, i po starom obi~aju traìla da Austrija uzme Crnu Goru pod svoj protektorat. Austrijski
dràvni krugovi rezervisano su primili ovaj predlog. Poslije
duìh konsultacija, car Josif ÀÀ je u oktobru odlu~io je da se u
Crnu Goru po{aqe jedna misija, koja bi tamo detaqno ispitala
stawe. Tu misiju su ~inili: kapetan Fridrih Ore{kovi}, potporu~nik Filip Vukasovi}, i opat Frano Dol~i. Na wenom ~elu je
bio pukovnik Pauli}.
Po dogovoru sa guvernadurom Radowi}em, ova misija je putovala preru{eno, izdaju}i se za {tampare kwiga rodom iz austrijskog dijela Poqske. Me|utim, ubrzo po povratku, i sam guvernadur Radowi} je tajno sa{ao u Kotor, i obavijestio {efa mleta~ke obavje{tajne slu`be Vrakjena o kakvim se qudima radi. Dolazak stranaca izazvao je veliku pa`wu i podjele kod Crnogoraca.
Crmni~ki glavari osje}ali su da su dolaskom ove misije zaobi|eni od guvernadura Radowi}a i Katuwana. Poslali su nekoliko pisama mleta~kim vlastima u Kotoru, u kojima su izjavili lojalnost
Mleta~koj Republici. Me|u wima predwa~ili su protopop Teodor, i serdar Moja{ Plamenac, brat vladike Arsenija.
Ova delegacija uzbunila je i Mle~ane i skadarskog vezira Mahmut-pa{u Bu{atliju. Mle~ani su zatvorili kotorski pazar za
Crnogorce, a Mahmut je pozivao Crnogorske glavare na podvorewa u Skadar, i prijetio napadom na Crnu Goru. Poslije pregleda
stawa na terenu, austrijska delegacija je napustila Crnu Goru 15.
267
maja 1782. godine iz manastira Stawevi}a kod Budve. Wu su ispratili Grbqani i arhimandrit Petar Petrovi}. Pukovnik Pauli}
je na osnovu ove misije podnio caru tri op{irna izvje{taja 10. avgusta 1782. godine. On je prili~no realno ocijenio stawe u Crnoj
Gori. Na osnovu wegovih izvje{taja, car je donio kona~nu odluku.
Po wemu, ulagawa u Crnu Goru u mirnodopsko vrijeme bila bi finansijski neisplativa. Od Crne Gore u slu~aju rata sa Osmanskim
Carstvom, Austrija ne bi imala ve}e koristi, u odnosu na ono {to
bi uloìla u wu u mirno doba.66
Stawe je u Crnoj Gori bilo potpuno anarhi~no. Krah nade u
Austriju, na osnovu austrijske misije pod Pauli}em, zna~ajno je
kod Crnogoraca diskreditovao ugled guvernadura Radowi}a. Sa
druge strane ikakav zna~aj vladike Arsenija gotovo da se nije ni
osje}ao. Boravio je uglavnom u Crmnici, star, bolestan i sklon
pi}u. Zbog toga je grupa crnogorskih glavara: Ivan Petrovi}, Mojsije Plamenac i Nikola \ura{kovi}, uputila krajem juna 1783.
godine zahtjev karlova~kom mitropolitu Mojsiju Putniku, da arhimandrita Petra Petrovi}a hirotoni{e za vladiku. Krajem jula Petar se uputio u Be~ kod cara, da traì dozvolu za hirotoniju u Karlovcima. Na putu do Be~a, Petar se u Trstu krajem oktobra na{ao sa guvernadurom Radowi}em, koji ga je jednim pismom
preporu~io kod cara za hirotoniju.
Po{to je u Be~u dobio od cara dozvolu za hirotoniju, Petar se
uputio u Karlovce. Me|utim, na putu mu se desila nesre}a. Ispao
je iz kola i slomio ruku. Poslije oporavka stigao je u Karlovce,
gdje je 13. oktobra 1784. godine hirotonisan za episkopa, od strane mitropolita Arsenija Putnika. U me|uvremenu, u Crnoj Gori
se 15. maja upokojio vladika Arsenije Plamenac. Petar se po hirotoniji vratio u Be~. Tu se u novembru obratio ruskom kancelaru Potemkinu, i po starom obi~aju crnogorskih vladika traìo
da do|e u Rusiju. U decembru se obratio ruskom patrijarhu, sa informacijom o svome izboru, i apelovao na wega, da ne daje bilo
kakvu pomo} cetiwskom manastiru bez wegovog pismenog svjedo~anstva.
U o~ekivawu odgovora od kancelara Potemkina koji nije dobijao, vladika Petar je oti{ao na imawe generala Zori}a u [klov,
ina~e rodom Srbina. Zajedno sa opatom Franom Dol~ijem do{ao
je u [klov u avgustu 1785. godine. Tu nije zatekao generala, pa je
66. Slavko Miju{kovi}, Politi~ki manevri guvernadura Jovana Radowi}a,
Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 166-180; Vladan \or|evi},
Crna Gora i Austrija u HÁÀÀÀ veku, Beograd, 1912, 34-51.
268
produìo za Rusiju. Glavni vladi~in neprijateq Sofronije Jugovi} u Rusiji je kasnije tvrdio da je Petar u [klovu bio sedam mjeseci. U ovu prili~no komplikovanu pri~u, uklapa se i boravak
poznatih pustolova bra}e Zanovi}a iz Pa{trovi}a u [klovu.
Oni su ubrzo uhva}eni u falsifikovawu velikih koli~ina ruskih rubaqa, i od strane austrijskih vlasti uhap{eni.
Istori~ari na osnovu nedostatka izvora, ne mogu rekonstruisati koliko je Patar boravio u [klovu, niti kada je krenuo za Rusiju? U svakom slu~aju, tri dana po pristignu}u u Petrograd, ruska policija je Petru naloìla da do pono}i 8. novembra 1785. godine napusti ovaj grad, i krene nazad. Petar je to odbio, i traìo
je obja{wewe. Ruske vlasti su ga me|utim jednostavno strpale u
kola i najurile iz prestonice. Istori~ari su dugo naga|ali {ta
je ruske vlasti motivisalo na ovakav postupak? Vjerovatno se radilo o kombinaciji intrige, i dovo|ewa u vezu Petra sa nekim
li~nostima koje su u ruskim dràvnim vrhovima tretirane kao
{arlatani i pustolovi. U opticaju ovih kombinacija i li~nosti,
naj~e{}e se pomiwu Sifronije Markovi}-Jugovi} i David Neranxi}. Ako se na to doda i slu~aj bra}e Zanovi}, ispostavqa se
dosta kombinacija.
Petar se na povratku iz Minska 17. decembra obratio jednom
o{trom notom ministru spoqwih poslova Rusije. I u ovom pismu
mogu se na}i jazni znaci izgra|ene teokratije, jer je Petar naveo
da „pomenutijem narodom crnogorskim ve} od trista godina poslije posqedwg kwaza crnogorskoga \or|a Crnojevi}a, pa i do sada, upravqaju mitropoliti, koje bira narod na op{tem saglasawu.“67 Tako je neslavno zavr{io prvi kontakt vladike Patra sa
Rusijom. Ovakav postupak ruskih vlasti duboko ga je ogor~io. No,
nikada nije pokolebao wegovu qubav prema Rusiji, niti opredjeqewe u globalnom politi~kom planu prema woj.
Dok se Petar bavio u Austriji i Rusiji nad Crnom Gorom se
nadvila velika opasnost. Ona }e sudbinski povezati dvije li~nosti. Wihov sukob ne}e biti samo tradicionalni crnogorsko-osmanski, nego i li~ni. Bi}e to sukob dva ~ovjeka razli~itog smisla ìvota i politi~kih koncepcija. Bio je to Mahmut (Mahmud)pa{a Bu{atlija. Poticao je iz porodice koja je blizu sedam decenija upravqala skadarskim pa{alukom (1765-1831). Za ovu porodicu karakteristi~na su nekolika slu~aja odmetawa od centralne
osmanske vlasti u Carigradu, i poku{aja pravqewa nekakve drà67. Marko Dragovi}, Materijal za istoriju Crne Gore, Glasnik SUD, kw. 72,
Beograd, 1891, 72, 224, 245-246.
269
ve u dràvi. Mahmut-pa{a bio je u toj porodici najreprezentativnija li~nost. Kada mu je 1779. godine umro otac Mehmed-pa{a, a
Mahmut preuzeo vezirski poloàj u Skadru, poveo je osionu politiku pritisaka ne samo prema Crnoj Gori i Brdima, nego i lokalnim osmanskim begovatima u Podgorici, Spuù i Baru.
U nekoliko pisama on je prijetio Crnogorcima i guvernaduru
Radowi}u. Vi{e puta je domamqivao crnogorske i brdske glavare
u Skadar, pa ih vje{ao, sjekao ili tamni~io. Crnogorci su se vi{e puta obra}ali za pomo} mleta~kim vlastima u Kotoru. No,
Mle~ani su se vje{to izvla~ili, davav{i obja{wewa da ne mogu
intervenisati u sukobu dviju strana podanika osmanske dràve.
Tako su Mle~ani po ko zna koji put iznevjerili Crnogorce. Su{tinski, Mleta~ka Republika vi{e nije bila niti spremna niti
sposobna za bilo kakav ozbiqniji sukob sa bilo kime, pa ni jednim osmanskim pograni~nim pokrajinskim upravnikom. Sa druge
strane se i Mahmut obra}ao Mle~anima, zahtijevav{i da zatvore
granicu kad udari na Crnu Goru, i ne pruàju pomo} Crnogorcima, na{ta su se oni i obavezali.
Mahmut-pa{a je sredinom juna 1785. godine do{ao sa 18000 vojnika u Podgoricu. Jednim pravcem od Podgorice i Qe{anske nahije ka Uli}ima krenuo je on, a drugim wegov brat Ahmet-pa{a, koji
je krenuo preko Zagara~a na êvo. Ve} 23. juna Mahmutove snage sjedinile su se sa Ahmetovim u Rijeci Crnojevi}a, po{to je Ahmet zauzeo êvo, i odatle se spustio na Rijeku Crnojevi}a. Crnogorci su
pruìli sporadi~an otpor na nekoliko mjesta, ali je o~igledno da
nije do{lo do jedinstvenog djelovawa, i da je posrijedi bila nesloga glavara, pa ~ak i kolaboracija nekih od wih sa Mahmutom. Tako
su Mahmutove snage istog 23. juna dospjele na Cetiwe. Vojska je popalila stotinak ku}a u cetiwskom kraju. Zapaqen je i manstir, a jedini monah koji se u wemu zatekao je obje{en.
Poslije toga Mahmut se 29. juna spustio preko Braji}a u Pa{trovi}e. Iako su Pa{trovi}i bili mleta~ki podanici, Mahmut
je traìo da izraze wemu lojalnost, {to su glavari koje je pozvao
kod sebe odbili. Nakon toga Mahmut je bespo{tedno opqa~kao
Pa{trovi}e, i nemilosrdno pobio zna~ajan dio naroda, koji je
pruìo otpor. Wegova vojska je zatim u{la u Bar, a nakon toga se
vratila u Skadar. Iako se radilo o wenoj teritoriji, Mleta~ka
Republika nije prstom mrdnula da je odbrani. Napad na Crnu Goru i drski prolazak i pqa~kawe kroz Pa{trovi}e, bili su prvi
dio Mahmutovog separatisti~kog plana. Po{to je pokorio Crnu
Goru i Pa{trovi}e, on je namjeravao da uspostavi potpunu kontrolu nad sjevernom i centralnom Albanijom. Prakti~no od pohoda na Crnu Goru otpo~e}e kontinuirani Mahmutov sukob sa
270
centralnom osmanskom vla{}u u Carigradu, koji }e sa mawim prekidima trajati sve do wegove smrti.68
Podstrekavana od Engleske osmanska dràva je 26. jula 1787.
godine objavila rat Rusiji. Ovim je osmanska dràva samo preduprijedila planove Rusije i Austrije da zarate sa wom, po{to je
1782. godine postignut dogovor izme|u ruskog i austrijskog dvora
o likvidaciji osmanske uprave na Balkanu, i podjeli interesnih
svera. Novi rat Rusije i Austrije sa osmanskom dràvom, otvorio
je ve} vi|eni scenario ovih dràva o ustanku prvenstveno srpskog
naroda na Balkanu. Kao jedno od centralnih àri{ta trebala je
da bude Crna Gora. Stoga se i ovoga puta po Crnoj Gori pojavquju
ruske i austrijske misije, u namjeri da dignu Crnogorce, Br|ane i
Hercegovce na organizovan ustanak. Ove misije tako|e su se propagandno sukobile u Crnoj Gori u borbi za uticaj.
Prvi se u Crnoj Gori kao ruski emisar pojavio major Sava
Mirkovi}. U martu 1788. godine u Budvu su se iskrcali austrijski
emisari kapetan Filip Vukasovi} i Ludvig Pernet. Ubrzo je u
aprilu jedan austrijski brod u Budvu iskrcao devet ~eta vojnika i
izvjesnu koli~inu namirnica, koji su krenuli za Cetiwe. Mirkovi} je oti{ao iz Crne Gore ubrzo po dolasku austrijske delegacije, ali je krajem juna u wu do{ao pukovnik Marko Iveli}, rodom
iz Risna. Poslije wega ubrzo su prispjeli i pukovnik Tutolomin
i major Dra{kovi}. Pod austrijskim uticajem, Crnogorci su uz
pomo} pristiglih austrijskih ~eta napali na Podgoricu, Spu` i
@abqak. Me|utim, zna~ajniji rezultati su izostali. Poslije neuspjeha ovih akcija, u~estala su me|usobna optuìvawa za neuspjeh akcije. Bilo je o~igledno i do tada, a naro~ito po tom doga|aju, da Vukasovi} nije uspio da animira Crnogorce za odlu~niju
bitku sa Osmanlijama. Stoga se on u no}i 17. septembra sa svojim
qudstvom gotovo tajno povukao iz Crne Gore.
Boravak dvije misije u Crnoj Gori: ruske i austrijske, prakti~no na istom zadatku, potpuno je podijelio Crnogorce. Vladika
Petar sa ve}inom glavara bio je nepobitno za Rusiju. Pa i akcije
koje su organizovane protiv Osmanlija prema Podgorici, Spuù
i @abqaku, organizovane su tek kada je on pospje{io Crnogorce
da to urade. Dvije misije su na terenu iskazale gotovo netrpeqivost jedna prema drugoj, iako su wihove dràve bile u savezni{tvu. Sa druge strane guvernadur Radowi} je sa mawom grupom
glavara bio uz austrijsku misiju. Ve} tada se u Crnoj Gori mogla
68. Nav. dj.,422-426.
271
nazrijeti duboka strate{ka pukotina izme|u dvije ku}e:Petrovi}a i Radowi}a.
Nije bez razloga vladika Petar javio ruskom generalu Ivanu
Zaborovskom „na{ narod polaè svoju nadu samo u Rusiju kao jednovjernu i jednorodnu s nama, iako je ovaj rat savezni~ki i op{ti,
ipak na{ narod je jedino predan Rusiji. Ruske vojnike on drì za
bra}u, a druge uop{te ne moè trpjeti. Ovo ukorijeweno mi{qewe ne moè niko da nam iz glave izbije.“69 O te{kom poloàju
guvernadura Radowi}a kao austrijskog ~ovjeka u Crnoj Gori, govori i on sam, u pismu pisanom sredinom septembra 1790. godine, austrijskom kancelaru Kaunicu, gdje kaè: „Narod je protiv mene za
uzrok e sam se odvoio od rosinskoga dvora i priqepio k visoko
slavnomu dvoru austrijskom.“70
Rusko-austro-osmanski rat zavr{en je sa dva mira. Prvi je sa
osmanskom dràvom potpisala Austrija u Svi{tovu septembra
1791. godine. Ona je uspjela da izdejstvuje pomilovawe podanika
obje dràve koji su u ratu u~estvovali na strani protivni~ke, pri
~emu je kao oblast pomenuta i Crna Gora. Rusija nije u~inila za
Srbe, pa uè za Crnu Goru ~ak ni to. Mirom od 9. januara sqede}e
godine u Ja{iju, ona nije ni pomenula osmanske podanike. Sve je
ovo po ko zna koji put u~inilo mu~an utisak u Crnoj Gori na svoje saveznike.
Tokom ovog rata stari crnogorski neprijateq Mahmut-pa{a
Bu{atlija tako|e nije mirovao. Austrijski poku{aj da iskoristi
wegove sukobe sa centralnom vla{}u u Carigradu, i aktivira ga
protiv osmanske dràve zavr{io se potpunim fijaskom. Naime,
sa Cetiwa je dio austrijske misije oti{ao sredinom juna 1788. godine kod Mahmuta u Skadar na pregovore. Bila su uzaludna opomiwawa Crnogoraca da se paze pa{e kao opakog i vjerolomnog ~ovjeka. I zaista je bilo tako. Poslije lijepog do~eka, pa{a je naredio
da se ~lanovi misije pobiju. Wihove glave nekoliko dana bile su
izloène na skadarskim bedemima, a zatim preparirane i poslate preko bosanskog vezira Selim-pa{e sultanu. Ovim je Mahmut
jasno htio da stavi do znawa sultanu svoju lojalnost.71
69. Du{an Leki}, Spoqna politika Petra I Petrovi}a-Wego{a (1784-1830),
Cetiwe, 1950; Dimitrije Milakovi}, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, 184
-187; Du{an Vuksan, Petar I Petrovi}-Wego{ i wegovo doba, Cetiwe,
1951, 46-47;
70. Kao nap. 64, str. 216.
71. Du{an Leki}, Spoqna politika Petra I Petrovi}a-Wego{a (1784-1830),
Cetiwe, 1950, 81.
272
Ovaj okrutni i vjerolomni ~ovjek time je uspio da se potpuno
i zvani~no abolira kod sultana 1789. godine. Porta je to uradila
u namjeri da ga aktivira za borbu protiv Austrije. Me|utim, Mahmuta nije interesovala borba za osmansku dràvu na {irem prostoru i za wene interese. Iako se ne moè ta~no definisati wegov uslovno re~eno politi~ki program, on je u ve}ini svoje karijere snivao san o nekakvoj svojoj poludràvi, sastavqenoj od Crne Gore, Brda, dijela Hercegovine, basena Skadarskog jezera, te
sjeverne i centralne Albanije. Sno{qivi odnosi sa centralom u
Carigradu nijesu dugo trajali. Porta je u novembru 1793. godine
poslala vojsku na Skadar koju je Mahmut razbio.
Ovaj wegov uspjeh silno je odjeknuo me|u Crnogorcima i Br|anima. U proqe}e 1796. godine bilo je jasno da }e Mahmut pokrenuti pohod. Wegova meta bila su dva wemu geografski najblià br|anska plemena: Bjelopavli}i i Piperi. Vladika Petar bio je prvi crnogorski vladika, koji je jasno spojio sudbinu crnogorskih
sa br|anskim plemenima, i imao viziju o wihovoj neodvojivosti i
jedinstvu. Stoga je wegova rije{enost da ih sa Crnogorcima brani bila potpuno prelomqena. Kao hri{}anin i pastir on je najprije poku{ao da Mahmuta odvrati od krvoproli}a. Uvjeravao ga
je „da su Br|ani moja bra}a koliko i Crnogorci.” Apelovao je na
wega da se „pro|e sirotiwe brdske da se prava krv ne prolijeva;
ako li ne}e{, hvala da je Bogu, a mi }emo se od tvoje sile i napasti s pomo}u Bo`jom braniti dokle jedan te~e.“72
Poslije niza priprema, i odrànih skup{tina glavara i naroda, na kojima nije ba{ sve i{lo glatko u dono{ewu odluke da se
Mahmutu pruì otpor, vladika Petar je definitivno porevagnuo
kod Crnogoraca, u rije{enosti za obra~un sa Mahmutom. Ujediwena vojska Crnogoraca, Bjelopavli}a i Pipera, od oko 10.000
qudi, sukobila se sa Mahmutovom od oko 35.000 11. jula 1796. godine, u okolini Spuà u Martini}ima. Okupqenim vojnicima vladika Petar je pred bitku pored ostalog rekao: „Za to na oru`je i
na krvavo poqe, mili vitezi! da pokaèmo neprijatequ {to su kadre juna~ke gore! da pokaèmo da u nama neuga{eno srbsko srce
kuca, srbska krvca vrije, da pokaèmo kako gorskije junaka mi{ica juna{tvom nadma{uje na bojnom poqu svakog du{manina!“73
Mahmutov poraz bio je potpun. Rawen je jedva uspio da pobjegne u utvr|eni Spu`, a potom se prebacio u Podgoricu. Vladika
Petar je u septembru izvijestio austrijskog cara Leopolda ÀÀ, a
72. Dimitrije Milakovi}, Istorija Crne Gore, Zadar, 1856, 201-203.
73. Milorad Medakovi}, Povjesnica Crne Gore, Zemun, 1850, 92-93.
273
potom i rusku caricu Katarinu ÀÀ o pobjedi na Martini}ima. U
oba slu~aja je pored svojih pisama dostavio i opis bitke dat od
strane ruskog |akona Aleksija, porijeklom Rusa, koji je tada bio u
vladi~inoj slu`bi. Pored vladi~inog pisma kotorskom providuru
od 17. jula, ovaj opis ra~una se kao prvorazredan izvor o bitci na
Martini}ima. Aleksijev opis je prili~no subjektivan, a u nekim
elementima i spektakularan po pitawu crnogorske pobjede.74
Mahmut-pa{a nije mirovao. Ozloje|en i uvrije|en, spremao se
za novi obra~un. On je uslijedio nekoliko mjeseci kasnije. Odlu~io je da ovoga puta napadne direktno na Crnu Goru. U mjestu Krusi u Qe{anskoj nahiji, po drugi put u istoj godini, Crnogorci su
se sudarili sa Mahmutovom vojskom. I ovoga puta vladika Petar
hrabrio je Crnogorce govorom pred bitku, tj. rije~ima: „Ustremite se na neprijateqa na{e vjere, na{eg predragog imena srbskog i
na{e draàj{e voqnosti, u~inite, slavni vitezi! da dana{wim
danom pokaèmo to {to }e vi vje~ni spomen me|u rodom i potomstvom ostaviti.“75
Mahmutova vojska brojala je 23000 vojnika, a crnogorska oko
4000. Wegov poraz bio je potpun. Poginuo je u samoj bitci 22. septembra. Po narodnom predawu, glavu mu je posjekao Bogdan Vukov
iz sela Zalazi iz Cuca. Mahmutova glava odne{ena je na Cetiwe,
i tu se ~uva u manastiru. Iako su ove bitke od mnogih istori~ara
predstavqane kao velika prekretnica u sjediwavawu Crne Gore
sa Brdima, a posebno sa Bjelopavli}ima i Piperima, one su to bile samo djelimi~no. Nesporno, sa wima otpo~iwe proces integracije br|anskih plemena sa Crnom Gorom, a prvenstveno Bjelopavli}a i Pipera. No, on }e biti jo{ vrlo dug, bezmalo skoro pola
vijeka. Tek od vlade kwaza Danila, moè se u potpunosti govoriti o integraciji nekih br|anskih plemena sa Crnom Gorom.
U vrijeme vladike Petra, desili su se na me|unarodnom planu
krupni doga|aji, koji }e refleksiju imati i u neposrednom okruèwu Crne Gore, prvenstveno u Boki. Ti procesi otvori}e interesovawe vladike Petra za pro{irewem Crne Gore na ovu oblast.
Istina, veze Crne Gore i Boke bile su vjekovne i vrlo ~vrste.
Wih nije mogla razbiti ni mleta~ka uprava u Boki, i vrlo promjenqiva i varqiva mleta~ka politika. Slobodno se moè konstatovati, da se u obje provincije radilo o narodu istog etni~kog
identiteta i globalnog htijewa. Ta istovjetnost identiteta i
74. Kao nap. 64, str. 221-225.
75. Kao nap. 73, str. 98-99.
274
htijewa, stalno je podgrijavana neprestanim migracijama stanovni{tva iz Crne Gore u Boku.
Upravo u vrijeme kada se vladika Petar sukobio sa Mahmutom,
na istorijsku pozornicu Evrope, velikim koracima zakora~io je
budu}i veliki dràvnik i osvaja~ Napoleon Bonaparta. Tokom
1796/97. godine, on je kao francuski vojskovo|a porazio Austriju
i Mleta~ku Republiku. Maja 1797. godine on je ukinuo ovu dràvu.
Time je okon~ana vi{evjekovna mleta~ka uprava Bokom. Koriste}i to vladika Petar je sredinom jula 1797. godine zapisio Budvu i
okolinu, u namjeri da ove krajeve pripoji Crnoj Gori. No, sve to
bilo je kratko. Po dogovoru sa Napoleonom, Austriji je pripala
Boka, te su austrijske trupe ve} krajem avgusta u{le u Budvu i
okolinu. Svjestan da ne moè sam ratovati sa jednom jakom i velikom dràvom, vladika Petar se povukao.
Po~etak HÀH vijeka, zapravo 1803. godina, otvori}e u Crnoj
Gori tzv. slu~aj Dol~i. Ovaj slu~aj bio je samo povod za obra~un
sa vladikom Petrom, od strane nekih krugova iz Rusije, a svakako
mu je doprinijela i Austrija, s obzirom na veoma zategnuto stawe
u vezi sa manastirima Podmainama i Stawevi}ima, koji su ostali
na austrijskom tlu. Opat Frano Dol~i bio je katoli~ki sve{tenik rodom iz Dubrovnika. Iako ne formalno, on se odavno prestao baviti ovim pozivom. Wegovo ime susre}e se jo{ nekoliko
decenija ranije po Be~u, Trstu i Rijeci, u kontaktima sa Crnogorcima i wihovim glavarima sa Mleta~kom Republikom i Austrijom. Na po~etku dràvni~ke karijere, jo{ dok je bio arhimandrit
vladika Petar se susrijetao sa wime po Trstu, Rijeci i Austriji.
Iako u izvorima ima vrlo malo podataka o tome, izgleda da je Petar jo{ kao arhimndrit prvi put putovao u Rusiju upravo sa wime.
Te{ko da bi se moglo definisati {ta je zapravo bio opat
Frano Dol~i? Slobodno re~eno, on je bio nezvani~ni diplomatski me{etar, najprije u ime svoje koristi, a potom u ime dràva
koje bi ga angaòvale - Mleta~ke Republike i Austrije. Pojavqivao se i kao diplomatrski me{etar i posrednik za ra~un nekih
italijanskih dràva sa Crnogorcima. Kretao se u dru{tvu poznatih pustolova i samozvanaca posqedwih decenija HÁÀÀÀ vijeka.
Bez obaveze prema bilo kome i kojoj dràvi, on se tako obreo i u
Crnoj Gori kao sekretar vladike Petra.
Po~etkom 1804. godine u Kotor dolazi ruska delegacija predvo|ena sada ve} generalom Markom Iveli}em i arhimandritom
Stefanom Vu~eti}em, rodom Bokeqom, koji je do tada boravio u
Rusiji kao crnogorski delegat. Ova delegacija se stacionirala u
Kotoru, i formalni razlozi wenog dolaska bili su anulirawe
Frana Dol~ija kao navodno francuskog ~ovjeka i {pijuna, koji je
275
vladici Petru nastojao da naturi francuski uticaj. Operativno,
ovaj projekat koji je su{tinski imao namjeru da anulira vladiku
Petra, vodio je ruski konzul u Dubrovniku Fonton. Iveli} i Vu~eti} su nekoliko puta poku{ali da namame vladiku Petra u Kotor, ili neku drugu lokaciju na austrijskom tlu u Boki, gdje bi ga
bukvalno kidnapovali, i poslali brodom u Rusiju. No, vladika nije nasjeo na ovu igru. I on je wima predlagao pregovore, ali na crnogorskom tlu. Oni su to odbijali, jer su bili svjesni ~iwenice
da nemaju nikakvog upliva me|u Crnogorcima. Poslije niza peripetija, i odrànih skup{tina crnogorskih glavara, na kojima su
se oni obratili ruskom caru i Sinodu, ova ruska delegacija je
opozvana.
Poslije toga je otvoren novi ruski konzulat u Kotoru, a za
konzula je imenovan Aleksandar Mazurovski. On je po~etkom avgusta 1804. godine do{ao u Kotor i stupio na du`nost. Ubrzo je
do{ao na Cetiwe, i bio dobro do~ekan od vladike i guvernadura
Radowi}a. Tu je do{lo do izmirewa vladike Petra sa Iveli}em i
Vu~eti}em. Ubrzo je me|utim i Mazurovski podlegao intrigama
vladi~inih protivnika, i ultimativno traìo od vladike da se
Dol~iju sudi. Vladika je to odbio, i traìo posebnu komisiju za
utvr|ivawe tobo`we Dol~ijeve dou{ni~ko-propagandne akcije u
korist Francuza.
Mazurovski je iskoristio vladi~in odlazak u Crmnicu, i u
manastiru Stawevi}ima organizovao sud glavara. Saslu{avao je,
tukao i mu~io Dol~ija. Iako nije ni{ta dokazao, glavarski sud se
povinovao voqi Mazurovskog, i Dol~ija osudio na doìvotnu robiju. Potom je Dol~i utamni~en u austrijsku tvr|avu, gdje je iako
okovan, 27. aprila 1805. godine zvani~no izvr{io samoubistvo u
}eliji vje{awem. O~igledno je tu ubijen. Katoli~ka crkva shodno
zvani~noj verziji wegove smrti, iako je bio sve{tenik, odbila je
da ga sahrani po katoli~kom obi~aju. Ne{to prije Dol~ijeve smrti, u martu je u Crnu Goru do{ao novi ruski izaslanik Sankovski,
koji je donio obilnu nov~anu pomo}, i zvani~nu carsku gramatu,
kojom su otklowene sve sumwe u vladiku Petra, a on wome prakti~no rehabilitovan. O~igledno je to bila smi{qena rusko-austrijska igra, koja je trebala da pokrije Dol~ijevu likvidaciju.76
Dolazak Sankovskog u Crnu Goru i Dol~ijeva likvidacija nijesu bili slu~ajni. On je trebao da pripremi Crnogorce za aktivirawe za predstoje}i rat sa Francuskom. I zaista, samo nekoliko mjeseci nakod dolaska Sankovskog, otpo~eo je rat koalicije
76. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I i Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 38-64.
276
vi{e dràva protiv Napoleonove Francuske. Me|utim, koalicione snage bile su potu~ene od Napoleona kod Ulma i Austerlica,
te je 26. decembra 1805. godine sklopqen mir u Poùnu. Po ovome
miru, nekada{we mleta~ke provincije, Austrija je morala predati Francuskoj. Time je otvoreno pitawe Boke.
Ve}ina stanovni{tva Boke, naro~ito onog pravoslavnog
èqela je ujediwewe sa Crnom Gorom. Crnogorski zbor je 15. februara 1806. godine donio odluku na Cetiwu da se Bokeqima pruì pomo}. Iako su Austrijanci otezali da predaju gradove i utvr|ena mjesta, dolazak ruske flote iz pravca Krfa 22. februara definitivno je doprinio evakuaciji Austrijanaca. Tako je sva Boka
izuzev Kotora bila oslobo|ena. U nastojawu da obezbijedi boqe
poloàje za napad na Boku, francuski general Loriston je sredinom maja posjeo Dubrovnik. Ovim je po~ela agonija stare Dubrova~ke Republike, koja }e ubrzo dovesti do wenog nestajawa.
Crnogorci i Bokeqi pod komandom vladike Petra do{li su
do Dubrovnika, u ~ijoj su se okolini razvile ogor~ene borbe. Kada je Rusija mirom u Tilzitu 8. jula 1807. godine prihvatila francuske uslove, ruski car se tajnim aneksom mira obavezao da }e istisnuti Crnogorce iz Boke. U istorijat crnogorsko-francuskog
sukoba oko Boke, ulazi i ~uveni sastanak vladike Petra sa francuskim mar{alom Marmonom kod tvr|ave Trojica jugoisto~no iznad Kotora, 10. avgusta. To nijesu bili obi~ni pregovori, nego sudar dvije politi~ko-dràvne i eti~ke koncepcije. Vladika Petar
se jo{ jednom sreo sa francuskim predstavnikom, i to generalom
Loristonom u manastiru Lastvi 14. oktobra. Tada je Loriston poku{ao da od Petra dobije odobrewe za ustanovqewe francuskog
konzulata na Cetiwu. U tome nije uspio.77
Poraz Napoleona u pohodu u Rusiji 1812. godine, uslovio je
wegov potpuni poraz sqede}e godine. Tada se otvorilo pitawe
{ta daqe sa Bokom? Vladika Petar je nadaju}i se engleskom prodoru uspio da do sredine oktobra ove godine oslobodi sva mjesta
u Boki, uglavnom bez ve}ih borbi. Jedino je Kotor ostao pod
francuskom kontrolom. Francuska posada u wemu odbijala je predaju Crnogorcima, i jedino je ovaj grad èqela predati Englezima. U me|uvremenu, u ciqu ujediwewa Crne Gore i Boke, obrazovana je pod pokroviteqstvom vladike Petra Centralna komisija.
Ovo je bio privremeni organ vlasti od po devet ~lanova iz Crne
Gore i Boke. Na istorijskoj skup{tini u Dobroti kod Kotora,
odrànoj 29. oktobra 1813. godine, predstavnici Crne Gore, kao i:
77. Nav. dj., 74-77.
277
Pa{trovi}a, Maina, Braji}a, Pobora, Budve, Grbqa, Kotora, Lu{tice, [kaqara, Mua, Pr~awa, Stoliva, Dobrote, Perasta, Risna, Orahovca i Herceg-Novog, proglasili su ujediwewe Crne Gore i Boke.78
Me|utim, ova odluka nikada u smislu konkretne prakse nije
sprovedena. Uzaludna su bila nastojawa vladike Petra da uspostavi kontakt sa ruskim carem i dràvnim vrhom. Sam ruski car
Aleksandar zape~atio je sudbinu Boke u Parizu 30. maja 1814. godine, kada je prepustio Austriji. Operativno-formalno, ova odluka utana~ena je na kongresu u Be~u od novembra 1814. do 9. juna
1815. godine, kada je ~itava Boka, Dalmacija i Istra u{la u sastav
Austrije. Vladika Petar ni u narednom periodu nije mogao oboriti ove odluke, i to na mawim kongresima u Ahenu 1817. i Veroni 1822. godine. Time je sudbina Boke bila zape~a}ena.
Svjestan ~iwenice da bi svako daqe pretendovawe na ovaj prostor izazvalo sukob sa jednom velikom silom kakva je bila Austrija, vladika Petar od tada gubi interesovawe za Boku. Takve
politike dràli su se i wegovi nasqednici. Tek se uo~i Prvog
svjetskog rata i tokom wega, za vrijeme kraqa Nikole, u pregovorima o posqeratnim granicama Crne Gore, javqa se weno ìvo
interesovawe za prisajediwewem Boke, u slu~aju propasti Austrougarske. Nije bezna~ajno napomenuti, da je naro~ito u vremenu odlaska Francuza iz Boke, i otvarawa pitawa wenog statusa,
ve}ina katoli~kog stanovni{tva u woj, ostvarila zna~ajne aktivnosti u namjeri da se ova oblast prisajedini Austriji, a ne Crnoj
Gori. U toj namjeri, boke{ki katolici preduzeli su ìvu diplomarsku aktivnost ka Austriji.
Prvi srpski ustanak pod vo|stvom Kara|or|a donio je nove
momente u istoriji Crne Gore. Ve} poslije prvih ustani~kih
doga|awa u Srbiji, uspostavqena je korespodencija izme|u vladike Petra i Kara|or|a. Niz doga|aja u Crnoj Gori i Srbiji omeli
su ve}u akciju u sadejstvu Crne Gore i Srbije toga doba. Svakako
je to najprije bilo vladi~ino angaòvawe u Boki. Kada su stvoreni uslovi za akciju ka ra{koj oblasti, do{lo je do naglog preokreta na frontu u Srbiji prema Ni{u. Kao posqedwa zna~ajnija
akcija protiv Osmanlija izvedena u doba vladike Petra, ra~una
se napad na Mora~u. Vojska bosanskog vezira Xelaludin-pa{e, kojom je komandovao Deli-pa{a napala je 1820. godine iz Kola{ina
na Mora~u. Poslije po~etnih uspjeha osmanske vojske, Mora~ani78. Ujediwewe Crne Gore i Boke 1813-1814. godine, zbornik radova, urednik dr
Jovan R. Bojovi}, Titograd, 1991.
278
ma su u pomo} stigli Crnogorci i Rov~ani, i razbili pa{inu vojsku. Ovaj doga|aj ozna~io je prodor Crne Gore u br|anska plemena ka drugom pravcu. Sa wime je otpo~ela integracija Mora~e i
Rovaca u Crnu Goru.79
U doba vladike Petra crnogorska teokratija je dobila potpuno izraènu formu. On se za razliku od wegovih prethodnika,
pojavquje kao centralna li~nost u Crnoj Gori. Vladika Petar je
diplomata, vojni komandant i inicijator svih zna~ajnijih de{avawa u Crnoj Gori wegovog doba. Ono {to ga razlikuje od wegovih
prethodnika, je ve} potpuno izgra|ena vizija {irewa Crne Gore
van wene tradicionalne ~etiri nahije, i to prema br|anskim plemenima i Boki. Nesumwivo, on ima projekat uspostavqawa dràvne nezavisnosti Crne Gore, iako ga konkretno nikada u formalnopravnom smislu nije potezao. Wegovi nasqednici samo prakti~no
realizuju osnove koje je on postavio u tome smislu.
Kao kruna teokratske aktivnosti vladike Petra ra~unaju se
dva pravna spomenika. To su tzv. Stega, i Zakonik op{~i crnogorski i brdski. Stega je u stvari akt o ujediwewu Crne Gore i Brda,
i done{en je 18. avgusta 1796. godine, neposredno poslije martini}ke bitke. Imala je {est ~lanova. U posqedwem {estom ~lanu,
konstatuje se da svaka nahija ima da ~uva po jedan primjerak ovog
dokumenta, a jedan da se ~uva u Mitropoliji. Ona se dakle pojavquje kao glavna i centralna institucija, jer se u woj ~uvaju gramate i hrisovuqe carske. Proizilazi ve} povr{nom analizom ovog
~lana, da je Mitropolija utemeqiva~ dràvnog identiteta.80
Istori~ari i pravni istori~ari gaje ozbiqne indikacije da
je vladika Petar sastavqa~ jo{ jednog, i mnogo zna~ajnijeg pravnog akta - Zakonika op{teg (op{~eg) crnogorskog i brdskog. Usvojen je u manastiru Stawevi}ima 30. oktobra 1798. godine, kada je
usvojeno sedamnaest ~lanova. Sa jo{ {esnaest pro{iren je na op{tecrnogorskoj skup{tini na Cetiwu 29. avgusta 1803. godine.
^lanom dvadesetim ovog Zakonika predvi|eno je davawe poreza.
Za inicirawe toga procesa upravo je imenovan mitropolit Petar
Petrovi}. Od wega po~iwe davawe poreza, tj. od cetiwskog manastira, a zavr{ava se opet u manastiru, gdje se sabira porez. I na
ovaj na~in vide se o~igledni primjeri ve} uveliko uobli~ene teokratije u Crnoj Gori.81
79. Petar I Petrovi}, Freske na kamenu, Titograd, 1965, 211-212.
80. Istorija dràva i prava jugoslovenskih naroda, Beograd, 1978, 331.
81. Nav. dj., 322.
279
Vladika Petar nije imao sre}e u izboru nasqednika, ako se to
tako moè re}i. Prvi je bio Mitar, sin wegovog najstarijeg brata Stijepa, ali je mlad umro. Poslije Mitra vladi~in izabranik
je bio sin wegovog brata Sava-\or|ije, koji je 1825. godine upu}en
u Rusiju na {kolovawe. Privu~en vojni~kim ìvotom po~eo je da
izu~ava za kowi~kog oficira, te je 1828. godine vladici pisao da
ga razrije{i obaveze nasqednika. Da je vladika bio upoznat sa
ovom \or|ijinom odlukom, vidi se jo{ iz pisma Jeremiji Gagi}u
iz 1827. godine. No, sa druge strane vladika je ve} tada mislio o
novom nasqedniku, jer je Gagi}u napisao: „Ima jo{t sinovacah u
mene, a osobito jedan koji je stajao godi{te i po danah kod jeromonaha Josifa Tropovi}a na Toplu“...
Odluku o nasqedniku vladika Petar ozvani~io je tek posqedweg dana svoga ìvota, nekoliko ~asova pred smrt, svojim testamentom, gdje je pored ostalog naveo: ...„a ja na moje mjesto nasqednikom, upraviteqem i ~uvateqem od svega mojega, narodskoga i
cerkovnoga ~inim i ostavqam sinovca mojega Rada Tomova Petrovi}a, u kojega se nadam, da }e biti ~oek od posla i od razuma, koliko je preblagi otac nebesni blagovolio podariti, i kojega Bogu i caru na{emu i svemu narodu cernogorskomu i brdskomu za vijeka preporu~avam svojim sercem i svojom du{om“... Istoga dana,
na Lu~indan 18. oktobra 1830. godine, vladi~in sekretar Simeon
Milutinovi} uputio je prepis testamenta ruskom vicekonzulu u
Dubrovniku Jeremiji Gagi}u. U izvorima i istoriografiji ima
indikacija da su neki osporavali autenti~nost ovog testamenta.
Najprije je to iz li~ne koristi ~inio guvernadur Vuk Radowi},
osjetiv{i da }e u novom crnogorskom vladici imati nepokolebqivog suparnika. I u djelu Milorada Medakovi}a ima elemenata osporavawa testamenta, tj. da je takav testament sastavio kao
li~ni pristalica novog vladike Simeon Milutinovi}.82
Vladi~in testament je potvr|en od strane glavara ve} 20. oktobra, te je tako Radivoje-Rade Tomov postao novi gospodar Crne
Gore. Istog dana se zamona{io, dobiv{i ime Petar. Tako je u crnogorsku istoriju u{ao jo{ jedan vladika i gospodar pod imenom
Petar, tj. Petar ÀÀ Petrovi}-Wego{. Pod imenom Petar po~eo je
sluìti tek po{to je rukopoloèn za jeromonaha i proizveden za
arhimandrita 31. januara 1831. godine. Rukopoloèwe za jeromonaha i proizvo|ewe u ~in arhimandrita izvr{io je prizrenski
82. êdomir Lu~i}, Mitropolit Petar Prvi Petrovi}, Titograd, 1991, 118119; Milorad Medakovi}, P. P. Wego{ posledwi vladaju}i vladika crnogorski, Novi Sad, 1882, 48-51.
280
vladika Ananije u manastiru Komu na Skadarskom jezeru. Me|utim, Petar ÀÀ je sebe i daqe ~esto potpisivao, ili od Crnogoraca
bio tretiran kao vladika Rade, ili Radivoje Tomov.
Wegovom erom otpo~e}e posqedwi dio crnogorske teokratije, ~ime }e ona biti dovedena do vrhunca. Na osnovu istorijske
analize, moè se sa sigurno{}u konstatovati da se Petar ÀÀ vi{e
pona{ao kao svjetovni vladar, nego kao duhovni poglavar Mitropolije. Ve} na jesen 1831. godine on je krenuo sa u~vr{}ivawem dràvne uprave. Istina, ovakvi poku{aji postojali su i za vrijeme
wegovog prethodnika. Stega i Zakonik iz doba Petra À slabo su se
me|utim sprovodili u praksi. Petar ÀÀ uvodi Senat i Gvardiju.
Senat je bio centralni organ vlasti u Crnoj Gori. Sublimirao je
u sebi elemente skup{tine, vlade i vrhovnog suda. Prvi predsjednik Senata bio je Ivan Ivanovi} Vukoti}, a potpredsjednik Matija Vu~i}evi}. Senatora je bilo ~etrnaest, i to: Savo Markov
Petrovi}, serdar \uro Popovi}, serdar \iko Martinovi}, i serdar Manojlo Vukoti} (iz Katunske nahije); \okica Uskokovi} (iz
Qe{anske nahije); serdar Filip \ura{kovi} i pop Matija Drecun (iz Rije~ke nahije); serdar Marko Plamenac i knez Stanko
Kneèvi} (iz Crmni~ke nahije); pop Jovan Martini} (Radovi}) i
serdar Mihailo Bo{kovi} (iz Bjelopavli}a); vojvoda Tomica (iz
Pipera); pop Spaho Drakulovi} (iz Ku~a); vojvoda Mina Radovi}
(iz Mora~e).
Predsjednik i potpredsjednik Senata zapravo i nijesu bili
izvorni Crnogorci. Oni su jo{ ranije sluìli kao povjerenici
Petra À na ruskom dvoru. Vukoti} je bio rodom iz Podgorice, koja je tada bila pod osmanskom vla{}u, a Vu~i}evi} je bio wegov sestri}. U Crnu Goru dospjeli su u septembru 1831. godine. Tom prilikom Vukoti} je donio zaostalu pomo} iz Rusije od oko 7.000 dukata, koja nije ni ispla}ivana od 1807. do 1825. godine. Na putu iz
Rusije, u Be~u su se sreli sa Dimitrijem Milakovi}em, rodom
Hercegovcem, koji je sa wima produìo za Crnu Goru, i ubrzo postao sekretar Petra ÀÀ. Vukoti} je uskoro napisao jedan Zakonik
od dvadeset ~lanova, poznat pod imenom „Zakonik ota~astva“. Istraìva~i pretpostavqaju da se on kratko i sprovodio u praksi,
ali da je zbog strogosti odstrawen.
Kako je Vukoti} ubrzo po~eo da poku{ava da koncentri{e
vlast u svoje ruke kao predsjednik Senata, Petar ÀÀ je nastojao da
ga se otarasi, jer to nije odgovaralo wegovom poimawu su{tine
teokratije. Vukoti} i Vu~i}evi} su napustili Crnu Goru po~etkom 1834. godine, i vratili se u Rusiju, gdje su postali protivnici i klevetnici Petra ÀÀ. Ubrzo po u~vr{}ewu Petra ÀÀ Crnu Goru je napustio u martu 1831. godine i Simeon-Sima Milutinovi}281
Sarajlija, i to kao protivnik Petra ÀÀ. Wihovi odnosi su se kasnije popravili. Gvardija je bila niì sudski organ, koji je sudio
za niè delikte. Weno sjedi{te bilo je na Rijeci Crnojevi}a. U
vrijeme Petra ÀÀ kao prete~a àndarmerije pojavquju se perjanici. Ime su dobili po karakteristi~nim perjanicama na kapama.
Bili su tjelohraniteqi Petra ÀÀ, a u isto vrijeme privodili
okrivqene Gvardiji i Senatu, a po potrebi mu{ketali (strijeqali) osu|enike. Petar ÀÀ je imenovao i prvih dvanaest plemenskih kapetana, koji su u svom djelokrugu vlasti sublimirali niè
sudske, upravne i vojne poslove.83
Vrhunac teokratije u Crnoj Gori predstavqa i likvidacija
guvernadurstva. Kako je ve} nazna~eno, za vrijeme guvernadura Jovana-Joka Radowi}a zao{travaju se odnosi sa Petrom À. Joko nastoji da anulira uticaj Petra À i svede ga na marginalnu ~isto
vjersku figuru u Crnoj Gori. Ve} tada se uo~avaju dvije su{tinske
suprotnosti izme|u ove dvije ku}e uop{te, ili institucije guvernadura i vladika (mitropolita). Guvernaduri su mleta~ki, a kasnije i austrijski ~inovnici ili povjerenici u Crnoj Gori, prakti~no kao neki doma}i ambasadori u woj. Oni dakle ozna~avaju
uticaj su{tinski katoli~kih i neslovenskih dràva. Nasuprot
wima, institucija crnogorskih mitropolita definitivno se od
Petra À kristali{e kao àri{te ruskog uticaja.
Koncept svoga oca Joka, naslijedio je i posqedwi guvernadur
Vuko (koji se ina~e u izvorima jo{ pomiwe kao Vukale ili Vukolaj). Narodna skup{tina na Cetiwu je 10. oktobra 1818. godine
ukinula guvernadursko zvawe. No, na Vukovo insistirawe, ono mu
je opet vra}eno dvije godine kasnije. Od tada Vuko je sa vladikom
Petrom À odràvao dobre odnose. Iako je posqedwi potpisao priznawe Petra ÀÀ za gospodara Crne Gore nije mirovao. Agitacijama u narodu osporavao je testament vladike Petra À. âk je sakupio odre|eni broj qudi, i sa wima agitovao po plemenima za zbacivawe Petra ÀÀ. U tom smislu odràvao je stalni kontakt sa austrijskim funkcionerima u Kotoru. Kada su ti kontakti otkriveni, crnogorski zbor mu je sudio 17. novembra 1830. Osu|en je na
smrt, ali je zauzimawem Petra ÀÀ oslobo|en. Oduzeto mu je guvernadurstvo, i vra}en je u zvawe prostog Crnogorca. No, u agitacijama je nastavio i daqe, te mu je 4. januara 1832. godine, tada ve}
formirani Senat sudio. Done{ena je odluka da se on i wegov brat
Marko uhapse. Za ostale potomke Joka Stankova odlu~eno je da se
83. êdomir Lu~i}, Vlast i spoqni uticaji u Crnoj Gori (1499-1851), Srpsko
Sarajevo-Podgorica, 2002, 381-394.
282
protjeraju iz Crne Gore. Takvih je bilo {est ku}a sa 26 osoba. Vuko i Stanko kasnije su tako|e protjerani, i ku}e su im spaqene na
Wegu{ima. Oti{li su na austrijsku teritoriju. Vuko je umro u
Kotoru 18. maja.84
Na op{tecrnogorskom zboru odrànom na Cetiwu 23. maja 1833.
godine, odlu~eno je da arhimandrit Petar otputuje u Rusiju radi hirotonije u ~in episkopa. O ovoj odluci obavije{ten je ruski konzul u Dubrovniku Gagi}. On je opet o toj inicijativi obavijestio
svog nadre|enog, ruskog ambasadora u Be~u Tati{~eva. Kada je sve
ure|eno, Petar je otputovao po~etkom juna. Po{to je do{ao u Petrograd, car se po informisawu svog ministra spoqwih poslova
sloìo sa ovom idejom. Odredio je ~ak i 15.000 rubaqa za tro{kove hirotonije. Prilikom boravka u Rusiji, Petar ÀÀ je ostvario
brojne kontakte sa uticajnim ruskim li~nostima, a dobio je i donacije od ruske vlade. Za svoj novac, tj. oko 3000 rubaqa kupio je
{tampariju. Po dopremawu u Crnu Goru, ona je bila smje{tena u
manastiru. U Crnu Goru se vratio krajem novembra.85
U jednoj od prostorija manastira Petar À je otvorio i prvu
osnovnu {kolu u Crnoj Gori. Prvi u~iteq u ovoj {koli bio je Petar ]irkovi} iz Kotora. U doba Petra ÀÀ u~iteqi {kole bili su
i: Lazar Vlahovi}, Teodor Ivan~ik i Milorad Medakovi}. Pored
{kole na Cetiwu, otvorena je i druga u Dobrskom selu, tj. u manastiru Dobrskoj }eliji.86 U {tampariji u manastiru (kwigope~atwi) Petar ÀÀ je ve} 1834. godine {tampao dvije zbirke svojih
pjesama: Pustiwak cetiwski, i Lijek jarosti turske. Potom su
{tampane sqede}e kwige: Dika crnogorska od Sime Milutinovi}a 1835. godine; Srpski bukvar za crnogorske {kole, i Poslovice
Vuka Karaxi}a 1836. godine; Srpska gramatika (prvi dio) od Dimitrija Milakovi}a 1838. godine; Istorija svijeta za djecu od
[lacera, u prevodu Dimitrija Milakovi}a 1839. godine. Od 1835.
do 1839. godine u ovoj {tampariji {tampan je ~asopis-kalendar
Grlica. Za potrebe parohijskog sve{tenstva {tampan je i Trebnik. To zna~i da je ova {tamparija imala i elemente crkvene
{tamparije.87
84. Nav. dj., 394-403.
85. Risto Dragi}evi}, Crna Gora za vrijeme prvog Wego{evog odlaska u Rusiju,
Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 155-173.
86. Perko Vojinovi}, Crnogorska inteligencija od polovine HÁÀÀÀ vijeka do
1918. godine, Nik{i}, 1989, 50-56.
87. Risto Dragi}evi}, Crnogorske {tamparije (1493-1918), Istoriski zapisi,
kw. XÀÀ, sv-1-2, Cetiwe, 1956, 28-31.
283
Spoqwu politiku Petra ÀÀ treba opredijeliti u tri pravca:
odnosi sa osmanskom dràvom, odnosi sa Austrijom, i odnosi sa
Rusijom. U doba Petra ÀÀ nije bilo ve}ih sukoba sa osmanskom dràvom, koji bi se mogli podvesti pod velike vojne pohode i bitke.
No, postojale su stalne ~arke na granicama, koje su nekada prerastale u ozbiqne konflikte. Poku{aji Petra ÀÀ da uspostavi mir
na granici prema Hercegovini, u zale|u Nik{i}a februara 1834.
godine propali su. On je dogovorio mir sa Hasan-begom Resulbegovi}em iz Trebiwa, i sinom Ali-pa{e Rizvanbegovi}a. No, nije
stigao ni da se vrati na Cetiwe, a hercegova~ke Osmanlije su po
nare|ewu Hasan-bega posjekle pet Crnogoraca. Kao osvetu za napade lokalnih osmanskih stanovnika pored Skadarskog jezera,
Crnogorci su 1835. godine zauzeli kratko utvr|ewe @abqak na
jezeru. Dio utvr|ewa su razru{ili, a sa wega su na Cetiwe odnijeli dva topa.
Ono {to karakteri{e spoqwu politiku Petra ÀÀ je poku{aj
pro{irewa Crne Gore ka hercegova~kim plemenima. Grahovsko
pleme izme|u Nik{i}a i Trebiwa tako postaje predmet sporewa.
Godine 1836, Grahovqani su odbili da osmanskim vlastima pla}aju hara~, a Petra ÀÀ priznali za gospodara. Zbog toga su Osmanlije 6. avgusta ove godine izvr{ile pohod na Grahovo. Grahovqanima
je u pomo} do{lo oko 300 Crnogoraca. Oni su zakasnili, po{to je
osmanski odred ve} bio zauzeo Grahovo i po~eo sa paqevinom ku}a. Vje{tim manevrom osmanski odred je navukao Crnogorce na
êlinski potok na ivici grahovskog poqa, i tu ih potukao. Tu je
poginuo vladi~in brat Joko, zatim Stefan Petrovi}, stariji
brat kasnijeg kwaza Danila, i jo{ jedan Petrovi}. Kolale su pri~e da je Petrovi}e pobio poznati junak i lokalni osmanski velikodostojnik Smail-aga êngi}. Ova pogibija Petrovi}a, a naro~ito svoga brata, vladici Petru ÀÀ je te{ko pala. Grahovqani su
bili prinu|eni da plate hara~.
No, time pitawe Grahova nije bilo rije{eno. Novi ugovor je
potpisan na Cetiwu 20. oktobra 1838. godine sa punomo}nicima
bosanskog i hercegova~kog vezira. Wime su se Grahovqani obavezali da }e Osmanlijama davati dio proizvoda, a dio sultanu.
Osmanlije me|utim nijesu imale pravo da sude i upravqaju po Grahovu. Naro~ito je interesantna peta ta~ka ovoga ugovora, po kojoj
se ustanovqava „mir me|u nezavisnom oblasti crnogorskom s jedne strane... od vrha Koma Ku~koga do Dragaqa“. Ovim se po prvi
put u crnogorsko-osmanskim odnosima ne samo defini{e linija
crnogorske teritorije, u koju se ukqu~uju djelovi Brda i Hercegovine, nego {to je jo{ va`nije Crna Gora tretira kao nezavisna
oblast. Istina, ugovor ne potpisuje osmanska dràva striktno,
284
nego wene pokrajinske administrativno-teritorijalne jedinice:bosanski i hercegova~ki pa{aluci.
Ugovor me|utim nije precizirao koliko }e Grahovqani pla}ati osmanskim vlastima na ime hara~a. Radi precizirawa vladika Petar ÀÀ je bosanskom veziru Vexihi Mehmed-pa{i poslao u
Travnik delegaciju grahovskih glavara, na ~elu sa Jakovom Dakovi}em. Kao vladi~in direktni emisar sa wima je bio perjanik Radovan Piper. Delegacija je u Travniku utana~ila sa vezirem pla}awe hara~a u iznosu od 200 talira. Me|utim, u povratku, kod hercegova~kog vezira Ali-pa{e Rizvanbegovi}a u Mostaru, glavari
su zadràni i utamni~eni, a perjanik je propu{ten. Vladika Petar ÀÀ se àlio bosanskom veziru. Traìo je od Ali-pa{e da se
glavari puste. Oni su pu{teni tek u aprilu 1839. godine, ali su
zamijeweni taocima. êtiri Grahovqanina koji su do{li da vide
zemqake, Ali-pa{a je ~ak nabio na kolac. Tao~ka kriza okon~ana
je tek u julu 1839. godine, wihovim pu{tawem. Ugovor potpisan na
Cetiwu nije mnogo izdrào. Tome je doprinijela i jedna i druga
strana. Crnogorci su 1840. godine izveli niz mawih napada oko
Nik{i}a i Klobuka. U ovima napadima uzeli su u~e{}a i austrijski podanici Krivo{ijani.
Jedan od najprepoznatqivijih doga|aja vladavine Petra ÀÀ bio
je ubistvo gata~kog zabita Smail-age êngi}a. Ubistvo se nije
uklapalo samo u stereotip crnogorsko-osmanskih sukoba, koji su
bili ~esti. Imalo je dimenzije li~ne osvete vladike Petra ÀÀ. Kako je ve} nazna~eno, vladika je nosio li~nu mr`wu na Smail-agu
zbog ubistva svojih ro|aka Petrovi}a, a posebno brata Joka. Vrebao je priliku da mu se osveti. Smail-aga se jo{ ranije istakao zajedno sa Ali-agom Rizvanbegovi}em, prilikom gu{ewa pobune bosanskog begovata pod vo|stvom Husein-kapetana Grada{~evi}a iz
Grada~ca (kako je pompezno nazivan „Zmaja od Bosne“) , protiv
centralne vlasti u Carigradu. Smail-aga i Ali-aga su tom prilikom ostali vjerni sultanu, i zna~ajno doprinijeli da se hercegova~ki begovat opredijeli za sultana.
Po ugu{ewu pobune, Smail-aga je od sultana dobio po~asno
zvawe kapixi-ba{e (~uvar sultanovih odaja). Bio je gata~ki zabit
(upraviteq regije). Znatno je uve}ao svoja dobra. Koriste}i te zasluge, obogatio, a budu}i i vrlo otresit i hrabar ~ovjek, nije mnogo fermao ni bosanskog a ni hercegova~kog vezira. U odnosima sa
rajom isticao se okrutno{}u. Pored ostalih, imao je timare i u
Drobwaku. Poslije niza peripetija i oklijevawa, vladici Petru
ÀÀ je uspjelo {to mitom, {to hrabrewem, a {to obe}awima za
davawe glavarstva, da nagovori grupu drobwa~kih prvaka, na ~elu
sa \okom Malovi}em i Novicom Cerovi}em, da ubiju Smail-agu.
285
Kombinacijom lukavstva, poltronstva, i udarawa u aginu sujetu,
da se toboè me|u narodom pri~a da ne smije do}i u Drobwak da
pokupi hara~, ovi glavari su uspjeli da ga tamo domame. U iznenadnom napadu grupe Drobwaka i Uskoka, u zoru oktobra 1840. godine, na poqani Mqeti~ak u Drobwaku, napadnut je agin logor i
pratwa od oko 70-ak qudi. Tom prilikom Smail-aga je ubijen.
Prema narodnom predawu i tvrdwi o~evidaca, ubio ga je Novica
Cerovi}, a glavu mu je posjekao Uskok Mirko Aleksi}.
Smail-agina glava i oru`je odne{eni su vladici na Cetiwe.
Novica Cerovi} je darovan titulom vojvode, a kasnije je postao i
senator i vladi~in intimus. Ovo ubistvo zna~ilo je prekretnicu u
emancipaciji Drobwaka i Uskoka od osmanske vlasti, i prikqu~ewu Crnoj Gori. Iako ga ubistvo Smail-age nije mnogo potreslo,
zbog konkurencije i osionosti, bosanski vezir je radi u~vr{}ewa
osmanske vlasti ubrzo napao na Drobwake i popalio ih. U namjeri
da pomognu Drobwake, do{li su Bjelopavli}i, koji su naro~ito izginuli na Borovoj glavi. No, osmanska vlast nikada se vi{e nije
~vr{}e odràla u Drobwaku i Uskocima. Stoga ve}ina istori~ara
uzima godinu ubistva Smail-age êngi}a, kao godinu prisajediwewa ova dva hercegova~ka plemena Crnoj Gori.88
Ubistvom Smail-age otvoreno je tzv. usko~ko pitawe. Ali-pa{a Rizvanbegovi} je traìo od vladike Petra ÀÀ da uskoke raseli
sa granice u unutra{wost, {to je ovaj odlu~no odbio. Poklopilo
se da je u doba otvarawa ovog pitawa, u oblasti dalmatinsko-hercegova~ke granice i tih pitawa, boravio delegat Porte Selimbeg. On se zainteresovao za ovo pitawe. Stupio je u kontakt i sa
ruskim konzulom u Dubrovniku Gagi}em. Posredovawem wih dvojice, vladika Petar ÀÀ se sastao u Dubrovniku 6. jula 1841. godine
sa Selim-begom. U ovom slu~aju, Selim-beg je nastupao kao Alipa{in delegat. Sklopqen je mir izme|u Crne Gore i Hercegovine. Me|utim, on je trebao da stupi na snagu tek po{to ga Ali-pa{a potvrdi, a ovaj to nije uradio. Ugovor ili mir je u stvari bio
potvrda ve} pomiwanog cetiwskog ugovora. Wime Ali-pa{a nije
bio zadovoqan, tim prije {to usko~ko pitawe tada nije ni otvarano, a i sklopqen je inicijativom bosanskog vezira.
Ne uzimaju}i ovaj ugovor u Dubrovniku kao potvr|en, hercegova~ke Osmanlije pod vo|stvom trebiwskog Hasan-bega Resulbegovi}a napale su u februaru 1842. godine Grahovo. Popalili su ne88. @arko Lekovi}, Drobwak u prvoj polovini HÀH vijeka, Podgorica, 2001,
111-123; Hajrudin ]uri}, Ilirske narodne novine“ o pogibiji Smail-age,
Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 476-483.
286
{to ku}a, oteli dosta stoke, ubili ne{to Grahovqana, a ne{to
odveli kao robqe u Mostar. Iako je u vrijeme ove akcije Ali-pa{a i sam spremao napad na Grahovo, od toga je odustao, jer su pokrenuti pregovori. U prvoj polovini septembra u Dubrovniku su
se ovoga puta direktno sastali vladika Petar ÀÀ i Ali-pa{a. Poslije trodnevnih pregovora, zakqu~en je mir, a vladika i pa{a su
se pobratimili. Rok trajawa ovog mira bio je 1. januar 1844. godine. I ovoga puta u ugovoru je Crna Gora tretirana kao nezavisna
oblast.
Ni ovaj ugovor nije dugo trajao. Pitawe Grahova i Uskoka je i
daqe trajalo. Stoga je Ali-pa{a traìo nove pregovore. Po svoj
prilici su centralne vlasti u Carigradu vr{ile pritisak na
Ali-pa{u da se ugovor revidira. U tom smislu kod wega je do{ao
u martu 1843. godine Portin }ehaja. Ali-pa{inu ideju za novim susretom vladika Petar ÀÀ je rado prihvatio. Poslije nekoliko mjeseci priprema za sastanak, utana~eno je da pa{a i ne treba da ide
na wega, ve} da je dovoqno da se vladika sastane sa wegovim delegatima. Utvr|eno je da pa{ini delegati do|u 22. jula u Nik{i},
gdje }e do}i vladi~in delegat, i obavijestiti ih gdje }e se na}i sa
vladikom. Vladika je bio obazriv u utvr|ivawu mjesta sastanka,
jer je sumwao da bi na nekoj neutralnoj lokaciji mogao biti ubijen od Osmanlija. âk je i imao obavje{tewa da su osmanski delegati pripremani za to.
Osmanska delegacija u kojoj je bio i poznati trebiwski Hasanbeg Resulbegovi} do{la je u Nik{i}. Tu je on ispao iz ~lanstva
delegacije. Delegacija je produìla za manastir Ostrog. Me|utim, vladika je tu nije ni primio. Na osnovu obavje{tewa nije ni{ta htio da rizikuje. Prilikom povratka, osmanska delegacija
koja je brojala dvadesetak qudi sa pratwom, na Ba{inoj vodi bila
je napadnuta od Crnogoraca. Jedan broj wih Crnogorci su pobili,
a jedan je propu{ten, i me|u wima je bio Ali-pa{in sin. Ne{to
prije ovoga doga|aja, Ali-pa{a je sa vojskom iza{ao na Gacko, da
bi u septembru krenuo sa jo{ ve}om vojskom na Grahovo. Tamo se
sa vojskom uputio i vladika Petar ÀÀ. Poslije niza ~arki bitka se
nije otvorila. Ali-pa{a je vladici ponudio mir, nakon ~ega se sa
vojskom povukao u Mostar.
Novi sporazum izme|u vladike Petra ÀÀ i Ali-pa{e postignut
je u jesen 1843. godine. Ovaj sporazum se opet odnosio na pitawe
Grahova, i davawe amnestije odbjeglim Bawanima. Vladika je pristao da poru{i kule na Humcu i Grahovu, koje je u me|uvremenu podigao. Za to je od pa{e dobio od{tetu od 8.000 dukata. Sporazumom
je predvi|eno da ni jedan Hercegovac ne moè u}i u Crnu Goru bez
paso{a, kao ni Crnogorac u Hercegovinu. Bjegunci iz obje teri287
torije morali su biti predavani mati~noj teritoriji. Vladika je
~ak na ime izdràvawa neke vrste pograni~ne policije od pa{e
primio novac za prvu godinu. I na ovaj na~in Crna Gora je tretirana kao nezavisna oblast, tj. oblast van ingerencije osmanske dràve, ~im je za ulazak u wu trebao paso{.
Dok je vladika bio sa vojskom na Grahovu septembra 1843. godine, skadarski vezir je sa vojskom napao na crnogorska ostrva na
Skadarskom jezeru Vrawinu i Lesendro, i zauzeo ih. Na Lesendru
je vladika ~ak bio podigao i jedno malo utvr|ewe. Uzaludni su bili vladi~ini poku{aji da ih povrati. U narodu je ostala izreka,
da kada neko ne{to àli {to je izgubio, kaè se: „Izgore ka vladika za Lesendrom.“ Petar je ~ak nastojao da u korespodenciji sa
skadarskim vezirom probudi wegovu nacionalnu svijest, potenciraju}i wegovo srpsko porijeklo, ali uglavnom u tome nije uspio.
âk {ta vi{e, skadarski vezir se vremenom pokazao kao veliki
vladi~in neprijateq, i neprijateq Crne Gore. Podbuwivao je pojedina plemena i Crnogorce protiv vladike. Koristio je gladne
godine, naro~ito 1846, i podmi}ivao glavare i plemena da ustaju
protiv vladike. To je naro~ito do{lo do izraàja po~etkom 1847.
godine u Crmnici, za vrijeme vladi~inog odsustva iz Crne Gore.
Vladi~in brat od strica \or|ije, je sa oko 2.000 Crnogoraca, po
nalogu vladi~inog brata Pera, ina~e predsjednika Senata, oti{ao u Crmnicu i ugu{io pobunu. Po povratku, vladika je ~ak
strijeqao grupu Crnogoraca, optuènu za kolaboraciju sa skadarskim vezirom.89
Poslije sklapawa sporazuma sa Ali-pa{om 1843. godine, odnosi sa hercegova~kim Osmanlijama uglavnom su bili dobri. Wih nije mogao pomutiti ni osmanski napad na Uskoke oktobra 1847. godine, kada je oko 7.000 osmanskih vojnika bilo razbijeno. Ali-pa{a
Rizvanbegovi} je na kraju neslavno zavr{io. Kako je ve} nazna~eno,
prilikom bune bosanskog begovata na ~elu sa Husein-kapetanom, on
se stavio zajedno sa Smail-agom na stranu sultana. Po slomu bune u
Bosni, da bi nagradio wegovu lojalnost, sultan je odvojio Hercegovinu od bosanskog pa{aluka u poseban pa{aluk, sa sjedi{tem u Mostaru, a Ali-agi Rizvanbegovi}u dao zvawe vezira.90
Tokom godina Ali-pa{a je po~eo graditi kult svoje li~nosti
po Hercegovini. Vodio je sopstvenu politiku, a sve mawe se osvr89. Kao nap. 83, str. 406-409.
90. Pavi} \uki}, Petar Petrovi} ÀÀ i Ali-pa{a Sto~evi}, Zapisi, kw. HÀÀÀ,
sv. 4, Cetiwe, april, 1935, 201-216; Hajrudin ]uri}, Crnogorsko-hercegova~ki ugovor u Trebiwu (28. IX 1843), Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 486-495.
288
tao na centralnu vlast u Carigradu. U narodu je ostao upam}en, da
je po imenovawu rekao, da vi{e niko nema potrebe i}i kod sultana u Stambol, kada ima sultana u Mostaru. Postepeno, wegova politika i htijewa, postali su istovjetni kao i oni nekada Huseinkapetana. Sultan je po~etkom 1851. godine u Hercegovinu poslao
Omer-pa{u Latasa sa redovnom vojskom (nizamom) da ugu{i separatisti~ki pokret hercegova~kog begovata. Ali-pa{a je zarobqen, i javno ponièn kroz Mostar. Svezan je i proveden naopa~ke
ja{u}i na magarcu kroz ~ar{iju. Poslat je kao zarobqenik za
Bawa Luku. No, putem, toboè se straàru slu~ajno pu{ka omakla, i ubijen je.
I odnosi vladike Petra ÀÀ sa Austrijom su varirali. Za vrijeme boravka u Be~u, krajem 1836. i po~etkom 1837. godine, vladika je sa austrijskom vladom pokrenuo pitawe razgrani~ewa sa Crnom Gorom. On je bio zainteresovan za ovo pitawe iz dva razloga.
Prvo, {to su bili ~esti pograni~ni sukobi oko me|a i imawa.
Drugo, ovim bi se opet na neki na~in Crna Gora tretirala kao nezavisna oblast, i to bez u~e{}a i posredovawa osmanske dràve.
Sa razgrani~ewem se po~elo septembra 1837. godine, a izvr{eno
je tek jula 1841. godine. Sve to govori da je ono i{lo te{ko. Nije
bilo lako odrediti granicu, naro~ito izme|u Pa{trovi}a i Crmnice. Na Pa{trovskoj gori je ~ak 28. jula 1838. godine do{lo do
ozbiqnog incidenta, u kome je bilo poginulih na obje strane.
Jedan broj delegata u komisiji za razgrani~ewe tako|e je iz
raznih razloga bio odsutan. Razgrani~ewe je dijelom omela i smrt
guvernera Dalmacije grofa Lilienberga marta 1840. godine, ina~e poznatog po netrpeqivosti prema pravoslavacima uop{te, kao
i vladici Petru ÀÀ. U razgrani~ewu je uzeo u~e{}a u delegat ruskog cara A. V. êvkin. Pod wegovom inicijativom, ono je ubrzano. No, i kada je razgrani~ewe izvr{eno, ono je uglavnom bilo na
{tetu Crne Gore. Svi crnogorski posjedi koji su ostali na austrijskoj strani, morali su biti prodati, {to je izazvalo wihovo
negodovawe.
Ozbiqan grani~ni incident desio se po~etkom 1848. godine.
Grupa austrijskih grani~ara napala je pod izgovorom da su pre{li granicu grupu crnogorskih ~obana iz sela Zalaza, i zaplijenila im stoku. Ubrzo su Crnogorci na to odgovorili u februaru.
Oko 200 wih pod komandom wegu{kog kapetana Lazara Prorokovi}a, ina~e vladi~inog ujaka, upala je u sela Dobrotu i Qutu kod
Kotora. Tom prilikom oni su popalili izvjestan broj ku}a,
opqa~kali stoku, i poku{ali napad na tvr|avu Trojica. Poslije
toga svaki saobra}aj Crne Gore sa Bokom je prekinut. Tek posli289
je niza peripetija, vladici Petru ÀÀ je uspjelo da na sastanku u Dobroti izgladi pograni~ne odnose.91
Po~etkom 1844. godine vladika Petar ÀÀ je otputovao u Trst i
Be~. U Trstu se zadrào tri dana, a u Be~u vi{e od mjesec i po. Tu
se obratio austrijskom kancelaru knezu Meternihu za posredovawe Austrije za povratak ostrva na Skadarskom jezeru. Ovaj
potez, bio je u sklopu op{te vladi~ine kampawe za povratak ovih
ostrva. Poku{avao je da po Be~u od tamo{wih Srba sakupi novac
za gradwu vojnih la|a, i nabavku topova, ali nije uspio. Zbog odbijawa da mu da novac za te potrebe, do{ao je u konflikt i sa detronizovanim knezom Srbije Milo{em Obrenovi}em, koji je tada
boravio u Be~u.
Na povratku iz Be~a, vladika se duè vremena zadrào u Trstu. Koriste}i ~iwenicu da je parabrod iz Trsta za Kotor i{ao
samo jednom mjese~no, ~etiri dana boravio je u Veneciji. Na Cetiwe se vratio 9. aprila. U Be~ je ponovo otputovao krajem septembra 1846. godine, a u Crnu Goru se vratio krajem marta sqede}e godine. Krajem februara je u Be~u zavr{eno {tampawe wegovog najboqeg djela „Gorski vijenac“. Prilikom povratka, oti{ao
je u Veneciju dvadesetak dana. Tu je vrijeme proveo bave}i se u arhivu, i prou~avaju}i dokumenta vezana za [}epana Malog, {to }e
mu koristiti za pisawe kwièvnog djela o wemu.
Revolucionarna 1848. godina, otvorila je u austrijskoj monarhiji i nacionalno-teritorijalna pitawa. Separatisti~ki pokret
Ma|ara pod Lajo{em Ko{utom teìo je formirawu nezavisne ma|arske dràve. Sa druge strane javqa se tendencija za stvarawe
federalne jugoslovenske jedinice u okviru austrijske monarhije,
sastavqene od Hrvata i Srba. Koriste}i ta htijewa, be~ki dvor je
lukavo koristio Hrvate i Srbe za borbu sa Ma|arima, daju}i im
la`ne nade. Kona~no, i u Veneciji se stvorila revolucionarna
vlada, koja se zanosila idejom o obnovi Mleta~ke Republike, u koju bi opet bile ukqu~ene Dalmacija i Boka.
Vladika Petar ÀÀ odmah je podrào ideju Hrvata i Srba. âk
se {tampanim proglasom od 20. maja 1848. godine obratio narodu
Boke, da podrì bana Jela~i}a, a osudio ideju vaspostave mleta~91. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 226-251;
Milo{ Milo{evi}, Wego{ev stav prilikom austro-crnogorskog razgrani~avawa na podru~ju Dobrote (1837-1841), Istoriski zapisi, kw. HH, sv.
3, Titograd, 1963, 425-455; \oko Pejovi}, Protokol o razgrani~ewu izme|u
Jovi~i}a i Ugwana 1838, Istoriski zapisi, kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 473476; Petar [erovi}, Jedno pismo austriskog sreskog na~elnika upu}eno
Wego{u 1845, Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 350-353.
290
ke dràve, ili podràvawa Ma|ara. Srpskom dràvniku Iliji
Gara{aninu obe}ao je pomo} za Srbe u Vojvodini od 2.000 Crnogoraca, ako im se otvori put da odu u Vojvodinu. Komandanta srpskih
ustanika u Vojvodini, i progla{enog vojvodu (po majskom saboru u
Sremskim Karlovcima) Stevana Kni}anina, odlikovao je Obili}a medaqom. Svi ovi doga|aji me|utim, na kraju su kod vladike
Petra ÀÀ svojim epilogom izazvali razo~arewe.92
Odnosi Petra ÀÀ sa Rusijom nijesu imali imali duboko konfliktnih situacija kao u doba Petra À. Istina, stariji scenariji
klevatawa crnogorskog vladike koji su dospijevali do Rusije,
ponavqali su se i u wegovo vrijeme. Vukoti} i Vu~i}evi} su pisali klevetni~ka pisma protiv vladike Petra ÀÀ. âk su instruisali i pojedine crnogorske glavare da to ~ine. Da bi te postupke
preduprijedio, vladika Petar ÀÀ je u novembru 1836. godine odlu~io da krene za Rusiju. Prije odlaska za svoga zamjenika u upravi
zemqe, odredio je ostro{kog arhimandrita Josifa Pavi}evi}a.
Oti{av{i u Be~, ~ekao je od ruskog ambasadora odobrewe za put
~ak mjesec i po dana.
Iz Be~a je krenuo u Rusiju 6. februara 1837. godine. Me|utim,
po prelasku granice, po nare|ewu ruskog cara, zadràn je u Pskovu, dok se ne provjeri istinitost tvrdwi koje su dospijevale do ruskog dvora. Car je naredio konzulu Gagi}u da ode u Crnu Goru, i tu
se na licu mjesta uvjeri u istinitost tvrdwi Vukoti}a, Vu~i}evi}a i wihovih sqedbenika. Gagi} je oti{ao u Crnu Goru, i tu sazvao skup{tinu glavara, koji uglavnom nijesu imali zamjerki na
vladi~in rad. Jedine promjedbe su bile, da se vladika ~esto bavi
lovom, i igra karte sa austrijski oficirima u Kotoru. Kad je ovo
obavje{tewe stiglo do cara, vladici je dopu{teno 15. maja da krene daqe u Petrograd.
Tamo je stigao tri dana kasnije. Uglavnom je postigao sve {to
je htio. Ruska pomo} Crnoj Gori pove}ana je sa hiqadu na 9.000 dukata. Iz Petrograda je oti{ao nazad 12. juna, i u Crnu Goru stigao u prvoj polovini avgusta. Sa vladikom je u Crnu Goru do{ao i
potpukovnik J. N. Ozerecovski. On je trebao da na terenu prou~i
prilike u woj. Boravio je dva mjeseca. Na osnovu wegovog izvje{taja, car je 1838. godine poslao pomo} Crnoj Gori od nekoliko
hiqada xakova bra{na i raznog ìta. Uop{te u nekoliko nared92. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I i Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 256269; Henrik Batovski, Jedan prilog pitawu: Wego{ i 1848, Istoriski zapisi, kw. HHÀÀ, sv. 4, Titograd, 1965, 653-527; Andrija-Qubomir Lisac, Petar Petrovi} Wego{ prema Sloveniji i Slovencima, Istoriski zapisi,
kw. HH, sv. 3, Titograd, 1963, 349-377.
291
nih godina, Crnoj Gori je iz Rusije stizala pomo} u ìtu. Rusija
je pla}ala i tro{kove prevoza do Crne Gore. Ozerecovski je za
svoj iscrpan izvje{taj o Crnoj Gori nagra|en ~inom pukovnika i
brilijantnom tabakerom.
Na osnovu tvrdwi Ozerecovskog, da na Zlatici kod Podgorice, gdje je obilazio i ostatke predslovenskog hri{}anskog hrama,
moè biti zlatne rude, car je u Crnu Goru poslao rudarskog
inèwera Jegora Kovaqevskog. On je u Crnu Goru stigao krajem
maja 1838. godine. Zadrào se oko ~etiri mjeseca. Vladika Petar
ÀÀ je u po~etku bio sumwi~av prema Kovaqevskom. Sumwao je da je
on poslat po sasvim drugim razlozima. Glavni od wih je bio nadzirawe crnogorskih odnosa sa Austrijom. I zaista, Kovaqevski je
vladici to ubrzo i priznao. On je me|utim vladiku uvjerio da Crna Gora u wemu ima odlu~nog prijateqa. U vrijeme wegovog boravka u Crnoj Gori, desila se u odnosu sa Austrijom ozbiqna kriza.
Kovaqevski je zna~ajno doprinio da se sa Austrijom izvr{i razgrani~ewe.
Ve} u jesen 1849. godine zdravstveno stawe vladike Petra ÀÀ se
zna~ajno pogor{alo. U proqe}e 1850, on je po savjetu qekara si{ao u Boku, gdje se u Pr~wu zadrào oko dva mjeseca. Tu je 20. maja napisao testament. Potom je krenuo za Italiju. Prilikom odlaska iz dubrova~ke luke, testament je dostavio konzulu Gagi}u. U
propratnom pismu mu je objasnio, da ako se dogodi da umre, testament po{aqe u Crnu Goru da se otvori. Ukoliko mu se poboq{a
stawe, da mu ga Gagi} vrati. Iz Dubrovnika vladika Petar ÀÀ je
krenuo za Trst, potom za Veneciju i Padovu. Bolest mu se pogor{ala, pa se osmi dan po dolasku u Padovu, vratio nazad u Trst. Tu
je svoje djelo „La`ni car [}epan Mali“, dao tr{}anskom trgovcu Andriji Stojkovi}u da ga {tampa. Iz Trsta se vratio u Crnu
Goru. Na ovom putovawu vladiku Petra ÀÀ su pratili Dimitrije
Milakovi}, vladi~in sestri} Stevan Perovi}-Cuca i Novica
Cerovi}.
Zdravstveno stawe vladike se tokom qeta 1850. godine poboq{alo. Zdrava hrana i doma}i vidari su unekoliko doprinijeli tome. Zato se on odlu~io po~etkom novembra na novo putovawe
u Italiju. Wegova zadwa odrednica bio je Napuq. Imao je blagu i
suvu mediteransku klimu, pogodnu za lije~ewe tuberkluoze. Vladika je dospio u Trst, a zatim oti{ao u Be~. Tu je izvr{io jednu va`nu misiju. Izmirio je patrijarha Josifa Raja~i}a sa budimskim
vladikom Platonom i drugim arhijerejima. U Be~u je ostao oko
dvije sedmice. Preko Trsta, Venecije, Milana, \enove i Rima, stigao je u Napuq 17. januara 1851. godine. U vladi~inoj pratwi bili
su: Andrija Perovi}, serdar \uko Sredanovi} i perjanik Vukale.
292
Stacioniran u Napuqu, vladika Petar ÀÀ pravio je izlete u
Rim. Peo se na Vezuv, a posjetio je i Pompeju. Od velike je va`nosti za biqeèwe posqedwe godine vladi~inog ìvota, i uop{te
wegovog boravka u Italiji, dolazak u ovu zemqu i Qubomira-Qube Nenadovi}a. U svojim „Pismima iz Italije“, posve}enim uglavnom druèwu sa vladikom, on je dao nemjerqivi literarni, eti~ki
i istorijski doprinos osvjetqavawu vladi~inog ìvota. Nenadovi} se obreo u Italiji bave}i se finansijskim poslovima prognanog kneza Srbije Milo{a Obrenovi}a, i to na dvoru napuqskog
kraqa Ferdinanda ÀÀ. Sa vladikom se sreo u martu 1851. godine.
Vladika Petar ÀÀ je 12. aprila napustio Napuq. U dru{tvu sa
Nenadovi}em opet je bio u Rimu. Sa wim je bio i u Pizi i Firenci. Tu su se rastali, a vladika se vratio u Livorno. U Be~ je stigao 11. maja. Tu se zadrào do polovine jula. Namjeravao je da ide
u Rusiju, tj. u Olomuc, gdje je tada boravio ruski car Nikolaj À.
Vladika je namjeravao da traì pomo} od Rusije, jer je strahovao
od pohoda Omer-pa{e Latasa na Crnu Goru, po{to je on ve} bio u
misiji umirivawa bosansko-hercegova~kog begovata, sa kojim se
surovo obra~unao. No, nije dobio dozvolu da ode. Car se vjerovatno bojao kontakata sa vladikom u vrijeme otvarawa tzv. „isto~nog
pitawa“, koji bi se kod drugih velikih sila mogli protuma~iti
kao pospje{ivawe Crne Gore za rat sa osmanskom dràvom.
Jo{ na putu od Trsta ka Be~u, vladika je proka{qao krv, i
zdravstveno stawe mu se naglo pogor{alo. Na tu vijest u Be~ su
krenuli Dimitrije Milakovi} i perjanik Vido Bo{kovi}. I u
Be~u se zdravstveno stawe vladike s vremena na vrijeme popravqalo. Tu se opet sreo sa Nenadovi}em. Mnogi poznati Srbi, Hrvati i Slovenci tada su se srijetali sa vladikom. Vra}aju}i se iz
Be~a, vladika se petnaestak dana zadrào u Trstu. Potom je krenuo za Crnu Goru. Iskrcav{i se po posqedwi put u Kotor, stigao
je na Cetiwe 10. avgusta. Upokojio se 31. oktobra 1851. godine, u
deset sati prije podne. Jo{ za ìvota, 1845. godine podigao je crkvicu na Jezerskom vrhu na Lov}enu, i posvetio je Svetom Petru
Cetiwskom. Prilikom podizawa ove crkvice, a i kasnije u toku
bolovawa, kada je naslu}ivao svoj kraj, vladika je izrazio èqu da
se sahrani na tom mjestu, {to je kasnije po wegovoj voqi i u~iweno.93
93. Petar Popovi}, Crna Gora u doba Petra I i Petra ÀÀ, Beograd, 1951, 143146, 246-251; Qubomir Nenadovi}, Odabrana dela, Pisma iz Italije, Beograd, 1971, 59-185.
293
Nepoznati autor, Zakletva nad kov~egom Petra À za
~uvawe me|usobnog mira
Nepoznati autor, Izbor Rada Tomova za gospodara
294
Artur Tejlor, Cetiwski manastir
]eni Kvinto, Crnogorski pop poziva na borbu sa Turcima
295
Valerio Teodor, Crnogorski pop u ratnoj opremi
koji nosi crkvenu zastavu
Vudvil Katon, Blagosiqawe zastave i oru`ja
novomobilisanih ratnika u Crnoj Gori
296
Valerio Teodor, Naricawe pred manastirom
Orou August, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ sa pratwom
297
2. Osvrt na djelovawe Srpske Crkve od pada pod
osmansku vlast do 1766. godine
Poslije prodirawa u srpske zemqe nakon mari~ke bitke 1371.
godine, uslijedile su decenije sukobqavawa Osmanlija sa srpskim
feudalnim gospodarima. One su okon~ane tek krajem HÁ vijeka,
padom posqedwe srpske feudalne tvorevine Zete-Crne Gore Crnojevi}a. Razumqivo je da je u ovom periodu od oko 130 godina na
{irokom prostoru srpskih zemaqa, pa i wegovom blièm okruèwu ka Gr~koj, Bugarskoj i Albaniji, dolazilo do velikih seoba
stanovni{tva, koje se povla~ilo pred Osmanlijama. Usqed stalnih sukoba sa wima, ili prelazaka u vazalni poloàj, mnogi srpski feudalci bili su izloèni ogromnim tro{kovima ratovawa,
ili davawa vazalne obaveze. Sve to imalo je posqedica i za Srpsku Crkvu. Nesporno velika ulagawa u podizawe crkava i manastira, ili obnavawe starih, poklona u nekretninama, prepisivawima kwiga, oslikavawima ikona prestala su. Tako se period
od pada srpskih zemaqa pod osmansku vlast, do obnavqawa Pe}ke
Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve 1557. godine, moè smatrati kao
period potpunog klonu}a Srpske Crkve. Po svojim karakteristikama, ono se moè mjeriti jedino sa poluvjekovnom vladavinom
komunista, koja se desila pola milenijuma kasnije.
Stoga nije ~udo, {to su se prvi ve}i potresi u Srpskoj Crkvi
desili oko Kosovskoga boja i poslije wega. Ve} nekoliko godina
poslije wega, jedan hroni~ar je zapisao kako „bi zapusto{ewe i
tuga velika od bezbo`nih Ismaili}ana kakvih nikada nije bilo
niti }e biti.“94 Posqedice jednog od osmanskih upada u Despotovinu 1428. godine, kada su doprli do Dunava zabiqeìo je monah
Visarion kako „bezvernici, koji do|o{e u na{ kraj, sve na{e od
nas oduze{e, a i nas same su hteli povesti i oduze{e dela na{ega
truda od nas tako da smo jedno vreme morali stranstvovati.“95 Visarion je do{ao iz Svete Gore i osnovao skit blizu Dunava.
Me|utim, ovakva osmanska politika bila je prvenstveno namijewena frontu. Tamo se usqed ratnih operacija, i stimulisawa
vojnika za ratovawe pqa~kalo na svakom koraku, i ubijalo nemilice. Brojni izvori navode da su cijene zarobqenog stanovni{tva, prakti~no na pijacama robova drasti~no pale, tako da su se
94. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. I, Beograd, 1902,
br. 182, 57.
95. Nav. dj., br. 250, 82.
298
mogli kupiti najqep{i mladi}i i djevojke po veoma niskim cijenama. U dubini osvojene teritorije vladao je red, i nije se smjela
napraviti bilo kakva {teta materijalne prirode ili nasiqe stanovni{tvu. O tome u „Jawi~arevim uspomenama“ Konstantin Mihailovi} iz Ostrovice, i sam nekada jawi~ar navodi da su Turci
bili „pravedni me|u sobom, a isto tako svojima pot~iwenima, kako hri{}anima, tako Jevrejima, i svima koji su pod wima, jer car
sam o tome vodi ra~una“...96
Brojni izvori govore ~ak o ukqu~ewu hri{}ana u osmansku
vojku, prvenstveno u komori. Oni su nabavqali osmanskoj vojsci
hranu i druge potreb{tine, i prodavali joj ih po razumnim cijenama. Nesporna je ~iwenica da se hri{}ansko stanovni{tvo ubrzo po osmanskom uspostavqawu vlasti vrlo brzo apsorbovalo na
tu vlast, i nastavilo svoju ekonomsku egzistenciju. Osmanski feudalni sistem za ~itavo vrijeme svoga postojawa su{tinski je bio
parazitski i neproduktivan. U prvo vrijeme dok su trajala osvajawa gotovo do kraja HÁÀÀ vijeka, on se zasnivao na pqa~ki osvojenih teritorija, i poglavito sno{qivom vlastodrà~kom i ekonomskom pona{awu prema hri{}anskoj raji, pa ~ak i crkvi, pa
konkretno i Srpskoj Crkvi kada je bila obnovqena.
Nove osvojene zemqe nudile su obiqe materijalnih dobara i
qudstva u pqa~kawu. Sluìle su i za dijeqewe novih posjeda zaslu`nim ratnicima-kowanicima, tj. spahijama. îm je to prestalo od kraja HÁÀÀ vijeka, ovaj u su{tini neproduktivni isto~wa~ki feudalni sistem, okre}e se slikovito re~eno crpqewu svoje
supstance. Nasiqa i eksploatacija hri{}anskog stanovni{tva
postaju sve ve}i. Osmanlije su u ratnim dejstvima, kako je ve} nazna~eno surovo pqa~kale i uni{tavale. Jedan izvor poslije osvajawa Beograda 1521. godine svjedo~i o wihovim daqwim upadima u
Srem: „O ~uda, tada tolika tuga prekri tu zemqu, zvanu Srem, divni gradovi i sela zapuste{e, a crkve i gradove razori{e, a slavni Beograd Ugri i nehote}i predado{e Ismaili}anima.“97
Nasiqa Turaka su bez obzira na mirna vremena i uredno stawe
bila ~esta. Godine 1537. iguman manastira Svete Trojice kod
Pqevaqa Vasilije imao je sa Turcima mnogo problema, jer je zapisao da „{to smo imali imawa sve su nam uzeli, jedni dolaze}i a
drugi odlaze}i i sve {to smo bili stekli odnoso{e.”98 Dakle, u
96. Konstantin Mihailovi} iz Ostrovice: Jani~arove uspomene ili Turska
hronika, Spomenik SANU, CVÀÀ, odeqewe dru{tvenih nauka, serija 9, Beograd, 1959, 12.
97. Kao nap. 94, kw. ÀÀÀ, br. 5590, 151.
98. Kao nap. 94, br. 492, 158.
299
ovom slu~aju radi se o direktnom ataku na manastirsku imovinu,
tj. Crkvu kao instituciju. Me|utim, ve} u prvim decenijama HÁÀ
vijeka, sa izgradwom osmanske feudalne organizacije na Balkanskom poluostrvu, pa i u srpskim zemqama, pored ve}inske pojave
spahija islamske vjeroispovijesti, pojavquje se i jedan broj wih
hri{}anske. Pojavquju se i pojedini sve{tenici i monasi kao posjednici timara. Ti timari su{tinski su nekada{wa manastirska
dobra, i bili su oslobo|eni davawa poreza, a u obavezi da daju dva
do tri oklopnika za osmansku vojsku. Jedan od takvih timara bio
je i manastir Ravanica.99
Prve decenije HÁÀ vijeka donijele su i prve masovnije prelaske pravoslavnih na islam. Ti prelasci nijesu bili plod prisiqavawa. Monah Marko Trebiwac je 1509. godine tvrdio da „mnogi
ni od koga ne mu~eni otstupi{e od pravoslavqa i pristado{e uz
wihovu veru.“100 Pop Vuk iz Sarajeva je {est godina kasnije ustvrdio: „A u te dane i u toj zemqi bi veliko umnoàvawe agarjanskih
~eda i veliko smawewe pravoslavne vere u toj zemqi kako nikada
nije bilo.“101 Sa druge strane zabiqeèno je da je Mehmed-pa{a
Sokolovi} u Sremu i Beogradu sru{io tri crkve i jednu sinagogu
da bi se mogao podignuti bezistan i karavan seraji. To je u~inio
koriste}i ~iwenicu da se radilo o zapustjelim crkvama i sinagogi, u kojima nije vr{ena slu`ba.102
Niz izvora iz toga doba, naro~ito putopisnih, svjedo~i o redovnom radu crkava i manastira. To potvr|uje Benedikt Kuripe{i}, koji je 1530. godine proputovao prostor od sredwe Bosne do
Sofije, konstatuju}i da su Osmanlije osvojiv{i poslije krvavih
ratova i otpora srpske zemqe bili tolerantni prema Srbima, koji su se „sami pokorili ako im se vjera ostavi.“103 Kuripe{i} nije zaobi{ao ni Kosovo, gdje je vidio stawe ovako: „Gotovo u svakom selu je crkva i sve{tenik, koja vr{i na vrijeme obrede po
ustanovah sv. Pavla, a za to wega, ènu mu i djecu, dok je ìv uzdràje cijela ob}ina.“104
99. Branislav \ur|ev, Hri{}ani spahije u severnoj Srbiji u HÁ veku, Godi{wak Istoriskog dru{tva BiH, Sarajevo, 1952, 167.
100. Kao nap. 94, br. 404, 125.
101. Nav. dj., br. 427, 130.
102. Petar Matkovi}, Putovawa po Balkanskom poluostrvu, Putopis Marka Antuna
Pigafette ili drugo putovawe Antuna Vran~i}a u Carigrad 1567. godine, Rad JAZU, kw. C, Zagreb, 1890, 134.
103. Nav. dj., kw. LVI, 1881, 176.
104. Nav. dj, 180.
300
Izgleda da je manastir Mile{eva bio vaàn centar srpskog
Pravoslavqa pod osmanskom okupacijom, i prije obnavqawa rada
Pe}ke Patrijar{ije. Jedno mleta~ko poslanstvo je po~etkom januara 1533. godine i{lo za Carigrad, i svratilo i u manastir Mile{evu. Tu je vidjelo kalu|ere „koji ìve i odevaju se gr~ki, a govore slovenski. Pokazuju putnicima telo Svetog Save, koje je jo{
celo i lepo, a ve}u im milostiwu daju Turci i Jevreji, nego hri{}ani.“105 Mleta~ki ambasador u Carigradu Katarin Zen je putovav{i 1550. godine obi{ao Mile{evu, koju je okarakterisao kao
„crkvu slovenskih kalu|era, koji se zovu Srbima.” On je zatekao
u manastiru pedeset kalu|era koji su ~uvali mo{ti Svetog Save.
Na wihovom ~elu kako je on zapisao bio je „governo“. To je svakako morao biti episkop mile{evski.106 Niz zapisa iz HÁÀ vijeka,
od kojih su neki bili i poslije obnavqawa Pe}ke Patrijar{ije,
govori o Mile{evi kao sna`nom centru Pravoslavqa, sa velikim
brojem kalu|era, i to: Melhior Sejdlic 1556. godine - 60 kalu|era, mleta~ki bailo Marko Konterini 1581. godine - 80 kalu|era.
I manastir Ravanica bio je u to doba vaàn centar srpskog
Pravoslavqa. Mleta~ko izaslanstvo pod vo|stvom Marka Pigafete je putuju}i za Carigrad 1567. godine obi{lo ovaj manastir,
i tu vidjelo mo{ti kneza Lazara, koje Turci nijesu dirali. Posjetiocima je bila izloèna samo kneèva ruka, na kojoj je na jednom
prstu bio prsten sa prekrasnim rubinom. Oni su zapazili uglavnom isto, tj. da manastir i mo{ti „Turci nikad nisu dirali, dapa~e povlastice wekojih turskih careva dopu{taju kalu|erom ovoga manastira, da slobodno ìve po obredih svoje vjere; samo {to
ne smiju zvoniti zvoni, nego ipak kad{to zvone, ali vrlo tiho...
Kalu|eri ìve o radu svojih ruku.“107
Nije sporno, da je osmanska vlast u prva gotovo dva i po vijeka
svoga vladawa srpskim zemqama, Pravoslavnu Crkvu, ~ak i kada
ona nije zvani~no obnovqena kao institucija, a naro~ito kada je
obnovqena 1557. godine, tretirala kao svojevrsnu feudalnu instituciju, koja joj je bila potrebna za popuwavawe svoje dràvne
kase. Stoga su manastirska dobra radila i djelovala kao feudalne institucije sa svojim prihodima, ~iji je dio opet odlazio putem poreza Osmanlijama. Nije za~u|uju}e {to je jo{ jedan putopisac-Stefan Gerlah zabiqeìo da je u periodu od 1573/78. godine,
dakle kada je Srpska Crkva ve} obnovila rad, u manastiru Pe}ke
105. Nav. dj, 214.
106. Nav. dj., kw. XÀÀ, 1882, 71.
107. Nav. dj., kw. C, 1890, 132.
301
Patrijar{ije bilo 100-150 monaha, te da „svi oni rade kojekakve
zanate, te se hrane, ili obra|uju poqa, vinograde, livade, gaje vo}e i drugo.“108
Kako je ve} nazna~eno, Crnojevi}a {tamparija je bila prva
{tamparija ne samo kod Srba, nego i na slovenskom jugu. Ona je
imala o~igledan uticaj na niz {tamparija, koje se pojavquju u vremenu prije obnove Srpske Crkve 1557. godine. Tako se pojavquju
{tamparije u manastiru Rujnu 1537. godine, i u Gra~anici 1539. godine. U Mile{evi {tamparija traje duè, od 1544. do 1557. godine. U Mrk{inoj crkvi u Beogradu, u {tampariji Trojana Gunduli}a srpski monasi 1552. godine {tampaju jedno jevan|eqe.109
Posqedwe decenije HÁ i prva polovina HÁÀ vijeka ostavqa
pitawe definisawa crkvene jurisdikcije nad srpskim zemqama.
Iako o tome nema zvani~nih dokumenata, evidentno je da se sa padom despotovine po~iwe {iriti jurisdikcija Ohridske Arhiepiskopije. Me|utim, ovaj gotovo vijek, pokazuje niz primjera samostalnog djelovawa srpskih mitropolita i episkopa. Evidentno je
da Ohridska Arhiepiskopija nije imala nikakvih ingerencija nad
zetskim i hercegova~kim mitropolitom, pa ~ak ni od po~etka
HÁÀ vijeka. Ni beogradski mitropolit nije bio u bilo kakvoj obavezi prema Ohridskoj Arhiepiskopiji, samom ~iwenicom, da je
tada Beograd bio pod upravom Ugara. Op{tu konfuznost po ovom
pitawu, predstavqa i podatak, da je sofijski mitropolit Kalevit
1500. godine dolazio u Srem da zamona{i despota Maksima Brankovi}a. Srem je tada bio pod vla{}u Ugara. Opet, te{ko je zamisliti da bi oni dozvolili pohodovawe po svojoj teritoriji jednog
mitropolita pod osmanskom kontrolom. To otvara pitawe, koliku je jurisdikciju imala Ohridska Arhiepiskopija i nad krajwim
grani~nim srpskim oblastima pod osmanskom vla{}u, pa i onim
~isto bugarskim i gr~kim?110
Potpadawe hercegova~kih mitropolita pod jurisdikciju Ohridske Arhiepiskopije vidi se i po potpisu hercegova~kog mitropolita Maksima, 1532. godine, na akta ohridskog sabora. Wima je
osu|en smederevski episkop Pavle.111 Jo{ ranije, 1524. godine,
pomiwe se mitropolit Marko, kao onaj koji „pridràva presto
108. Nav. dj., kw. CHÁI, 1893, 55-56.
109. Radoslav Gruji}, Manastirske {tamparije, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. IV, Zagreb, 1929, 1058.
110. Kao nap. 94, br. 351, 111.
111. \oko Slijep~evi}, Humsko-hercegova~ka eparhija i episkopi i mitropoliti od 1219. do kraja HÀH vijeka, Bogoslovqe, god. HÀÁ, Beograd, 1939,
254-255.
302
Svetoga Save srpskog.“ Me|u istraìva~ima postoje dileme. Dok
jedni smatraju da se radi o mitropolitu hercegova~kom, drugi
tvrde da je on bio mitropolit pe}ki.112 Dok joj je sjedi{te bilo u
Mile{evi, ugled Hercegova~ke Mitropolije bio je svakako veliki. Dok jedan zapis iz 1506. godine potvr|uje pot~iwenost srpskog
mitropolita Jawi}ija Ohridskoj Arhiepiskopiji, drugi desetak
godina kasnije, biqeì obra}awe za pomo} beogradskog mitropolita Teofana, ruskom velikom knezu Vasiliju ÀÀ Jovanovi}u.113
Teofanova molba predstavqa poku{aj okretawa ka Ruskoj Crkvi.
Nekoliko konfuznih i nedore~enih izvora, upu}uju na indikaciju, da su mo`da postojali srpski titularni arhiepiskopi u to
vrijeme, te da su izvjesne mitropolije nekada{we Srpske Crkve,
imale neformalan autonoman status prema Ohridskoj Arhiepiskopiji, ili su priznavale wenu jurisdikciju, samo toliko koliko im je odgovaralo to trenutno. Tako se u dva zapisa 1508/09. godine pomiwe arhiepiskop Jovan, bez odrednica o svojstvu. Godine
1508. prepisao je dijak Vladislav @ivot Svetoga Save. Na kwizi
je zabiqeìo da je u to vrijeme „obdràvao presto Svetoga Save
preosve}eni arhiepiskop kir Jovan.“ Marko Trebiwac pomiwe
tako|e arhiepiskopa Jovana, kao i episkopa Visariona. To bi mogao biti hercegova~ki mitropolit koji se pomiwe 1517. godine.114
Arhiepiskop Vasilije bez naznake i svojstva, pomiwe se i 1532.
godine od strane dijaka Jovana.115 Ra{ki episkop Simeon bio je
Vasilijev savremenik, te je 1526. godine kupio jednu Krm~iju za
svoju crkvu. On je 1550. godine postao ohridski arhiepiskop, ali
su ga poslije samo pola godine Grci svrgnuli.116 U ovim decenijama kao srpski episkopi pomiwu se 1553. godine u Bor~u kod Kragujevca Makarije, zatim 1552. godine budimqanski Matija. U periodu 1530/1551. godina pomiwe se mitropolit gra~ani~ki Nikanor. Prema dostupnim izvorima, wega je u Jawevu posjetio 1548.
godine ohridski arhiepiskop Prohor, ina~e veliki protivnik
osamostaqewa Srpske Crkve.117
112. Ilarion Zeremski, Srpska crkva pod Ohridskom arhiepiskopijom, Glasnik Srpske pravoslavne patrijar{ije, Beograd, 1930, 189.
113. Qubomir Stojanovi}, Srpska crkva u me|uvremenu od patrijarha Arsenija ÀÀ do Makarija oko 1459-63. do 1557. g., Glas SKA, CVI, Beograd, 1923,
124.
114. Kao nap. 94, br. 404, 125.
115. Nav. dj., br. 457, 144.
116. Radoslav Gruji}, Pravoslavna srpska crkva, Beograd, 1920, 72.
117. Kao nap. 94, br. 464, 148.
303
Me|u crkvenim istori~arima je ve} posqedwih decenija HÀH
i u prvoj polovini HH vijeka vo|eno i objavqeno niz rasprava i
radova, u kojima je izno{eno nekoliko razloga za prestanak postojawa Srpske Crkve, i wenog jurisdikcijskog pot~iwavawa Ohridskoj Arhiepiskopiji. Me|u wima najzna~ajniji su: Ilarion Ruvarac, Ni}ifor Du~i}, Rajko Veselinovi}, Vladimir ]orovi},
Konstantin Jiri~ek, Dragutin Anastasijevi}, Qubomir Stojanovi} itd. Mi{qewa variraju. Svi se uglavnom slaù, da nije postojao akt kojim je Pe}ka Patrijar{ija sama sebe ukinula, niti su to
Osmanlije uradile, za razliku od drugog puta 1766. godine.
Kako je ve} nazna~eno, pojedine episkopije i mitropolije, poput Zetske, Hercegova~ke, Budimqanske itd, decenijama kasnije
po padu despotovine nijesu imale nikakvih obaveza prema Ohridskoj Arhiepiskopiji, niti su priznavale wenu jurisdikciju. Pitawe je i po padu Zete-Crne Gore, koliko je Cetiwska Mitropolija uop{te imala bilo kakve veze sa Ohridskom Arhiepiskopijom u prvoj polovini HÁÀ vijeka? Kao jedan od glavnih razloga,
pomenuti crkveni istori~ari navode materijalni, jer je jednostavno Srpska Crkva usqed svih tih osmanskih osvajawa materijalno posrnula, i mogla je funkcionisati lak{e u okviru kanonski starije Ohridske Arhiepiskopije. Kao drugi razlog ili momenat, jedan broj istraìva~a navodi odluku vizantijskog cara
Manojla ÀÀ o potvr|ivawu svih prava Ohridskoj Arhiepiskopiji,
na episkopije Pe}ke i Trnovske (bugarske) Patrijar{ije koje su
osvojile Osmanlije. To je ura|eno 1410. godine na molbu ohridskog arhiepiskopa Mateja.118
Prvi poku{aj obnove Pe}ke Patrijar{ije biqeì se od 1528.
do 1533. godine, mada je on tiwao i gotovo deceniju kasnije. On je
zapravo bio pobuna protiv jurisdikcije Ohridske Arhiepiskopije, ~ak i ne{to vi{e od toga-poku{aj podvla{}ivawa Ohridske
Arhiepiskopije Srpskoj Crkvi. Istraìva~i po~etak ove akcije
uglavnom vremenski lociraju na 1531. godinu. Glavni predvodnik
ove akcije bio je smederevski mitropolit Pavle. On je stavio pod
svoju kontrolu Pe}ke Patrijar{iju, i tu se proglasio arhiepiskopom i patrijarhom. Nepobitno, on je imao podr{ku Srba, i to
zna~ajnijih, koji su imali upliva kod Osmanlija. Istraìva~i ne
odbacuju ni mogu}nost da je imao i podr{ku osmanskih vlasti tih
krajeva, koje su htjele da zadovoqe Srbe. Ovom ~iwenicom otvara
se ve} pomenuta opcija, koju je naro~ito zastupao crkveni istori118. Dragutin Anastasijevi}, Makedonija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko
-slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 647.
304
~ar Ilarion Zeremski, o izvjesnoj autonomiji srpskih eparhijija
u okviru Ohridske Arhiepiskopije. Tako on ne odbacuje mogu}nost ni postojawa arhijerejskog srpskog sabora, koji bi birao svoga mitropolita ili nominalnog arhiepiskopa.
Pri~a je u izvorima dosta konfuzna. Naravno da ohridski arhiepiskop Prohor nije sjedio skr{tenih ruku. Na saboru svojih
episkopa odrànom 13. maja 1532. godine u Ohridu, on je osudio
Pavlov rad. Izgleda da je ubrzo postignut kompromis, pa je Pavle
priznao Prohorovu jurisdikciju, ali ne za dugo. Po svoj prilici
Pavle je za svoju akciju imao podr{ku i odre|enih vi{ih struktura osmanskih vlasti, ~im mu je uspjelo da zbaci Prohora, i
utamni~i ga, a isto tako i jedan broj wegovih mitropolita. Prohor je me|utim uspio da se oslobodi tamnice. Uz pomo} carigradskog patrijarha on je odrào 20. jula 1541. godine novi sabor, na
kome su Pavle i wegove pristalice bili anatemisani i ra{~iweni. Uz Pavla to su bili:lesnovski episkop Neofit, kratovski
Pahomije i zvorni~ki Teofan. Poslije ovoga mitropolitu Pavlu
se u izvorima gubi trag, {to upu}uje da je utamni~en ili ~ak likvidiran. Detaqi u izvorima govore da je bio vrlo energi~an, i da
je ranije putovao u Rusiju, Vla{ku i Poqsku traè}i materijalnu pomo}.119
Iako generalno neuspjela, akcija mitropolita Pavla, jasno je
osmanskim vlastima stavila do znawa, da je ovakvo stawe u Ohridskoj Arhiepiskopiji neodrìvo, i da ako èle mir me|u Srbima,
moraju po tome pitawu traìti alternativu. Ovo tim prije, jer su
Osmanlije kretale u daqwe prodore i u~vr{}ewa vlasti u Ugarskoj, djelovima Hrvatske, Dalmacije, i biv{eg zetskog primorja,
te im je trebao koliko toliko sno{qiv odnos sa Srbima, ili ~ak
wihova naklonost, kao npr. prilikom osvajawa Temi{vara. Osmanlije su tako|e uvidjele da i u smislu feudalne eksploatacije Crkve putem poreza, sa ovakvim stawem ne}e posti}i puni efekat.
Stoga je kod Osmanlija sazrelo uvjerewe, da se Srbima moraju na}i neke alternative ispoqavawa identiteta, ali ne po {tetu
wih. Tako je akcija i naum mitropolita Pavla bila uvod u vaspostavu Pe}ke Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve.
O samoj vaspostavi Pe}ke Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve nema mnogo izvora. Ne zna se ko je, i na koji na~in pokrenuo to
pitawe. Nepobitno, bilo je to u doba sultana Sulejmana, ili kako
je jo{ nazivan „Veli~anstvenog“ ili „Zakonodavca“. Dakle, bio
119. Radoslav Gruji}, Pavle, arhiepiskop pe}ki, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 260.
305
je to vrhunac snage osmanske dràve. Svakako da je uloga Mehmedpa{e Sokolovi}a u ovom ~inu koji se desio 1557. godine nezaobilazna. Mnogi istori~ari, naro~ito autori pregledno-uxbeni~kih
publikacija, gotovo stereotipno su za ovaj ~in iznalazili patriotsko-sentimentalne Sokolovi}eve motive. Uglavnom, takva postavka je neopravdana. Sam Sokolovi} je ve} odavno izgubio osnovnu nit etni~ke svjesnosti i veze sa svojim narodom, budu}i da je
bio jawi~ar. Svoju sudbinu vezao je za sasvim drugi svijet i civilizaciju, i radio za wih. On je bio Osmanlija. Ne moè se sporiti wegov diplomatski dar i sposobnost, ~im je u jednom surovom
svijetu, potpuno otrgnut i sam, bez potpore dospio do zvawa velikog vezira.
Sama li~nost prvog patrijarha vaspostavqene Srpske CrkveMakarija u izvorima je dosta slabo osvijetqena. Istraìva~i nikada do kraja i decidno prema izvorima nijesu dokazali, da li je
Makarije bio Mehmedov brat ili ro|ak? Evidentno je da ipak nije bilo slu~ajno da je on do{ao na poloàj patrijarha. Prije nego
je postao patrijarh, Makarije je bio arhimandrit Hilandara. Tu je
po izvorima izgleda imao povla{ten poloàj, budu}i da je bio
brat ili ro|ak velikog vezira. To ne iskqu~uje mogu}nost da je
mnogo brè i napredovao u crkvenoj hijerarhiji. Nikada nije utvr|eno da je Makarije i oti{ao na hirotoniju za patrijarha u Carigradsku Patrijar{iju, ili se drào prava koje je dobio jo{ Sava
Nemawi}, da svi poglavari Srpske Crkve poslije wega ne moraju
tamo i}i na hirotoniju.
Pred patrijarhom Makarijem na{ao se veliki izazov. Prakti~no je trebalo po~eti sve iznova, napraviti episkopije, protopopijate i parohije, kanonski, organizaciono i materijalno urediti Crkvu, tim prije, {to su osmanske vlasti prije i poslije svega, insistirale na ekonomskoj isplativosti po wih postojawa jedne od pravoslavnih crkava. Makarije je pokazao prakti~nost i
trezvenost. Insistirao je na etni~kom sklopu svoje Crkve. Sasvim realno, nije poku{avao da pridobije za svoju Crkvu episkopije na krajwem jugu i istoku, koje su nekada za Du{anovo vrijeme
u{le u Srpsku Crkvu kao posqedica wegovih osvajawa, i prakti~no nasilne unifikacije. Tako je Pe}ka Patrijar{ija iako crkvena institucija, na neki na~in postala paradràva, koja je po prvi
put ujedinila ve}inu Srba, {to nije postignuto ni u Du{anovo
vrijeme.
Stoga nije ~udo {to je dr Volfgang Lanc u karti koju je izradio 1572. godine ovaj prostor ozna~io kao „Rascia“ (Ra{ka). Tako
su u sastav Srpske Crkve u{le ne samo teritorije Srba-pravoslavaca pod osmanskom, nego i austrijskom i mleta~kom vla{}u. Ako
306
o li~nosti patrijarha Makarija ima malo izvora, to je o wegovim
titularijima sa~uvano vi{e. Ti wegovi titulariji govore i o {irem kontekstu zna~ewa Srpske Crkve, moglo bi se re}i politi~ko-paradràvnom. Evo nekih od wih: „prvi patrijarh po drugom
obnovqewu ovoga ~asnoga prestola sve srpske zemqe, zapadnog
Primorja i severnim krajevima“, „patrijarh sve srpske zemqe i
pomorske i severnih krajeva i ostaloga“ (1557. g.), „arhiepiskop
pe}ki (na Jevan|equ iz 1563. godine u Kratovu),” „patrijarh pe}ki Makarije, koji pridràva srpsku vlast“ i „patrijarh Bugara i
pomorskih krajeva“ (na kwizi iz Sarajeva iz 1564. godine), „pridràva presto srpske zemqe“ (1568. g.), „op{ti otac i u~iteq i
patrijarh svim Srbima i Bugarima i zapadnoga Primorja i severnih strana (1568. g.),” „arhiepiskop pe}ki i patrijarh svih Srba i
pomorskih krajeva i ostaloga“ (1569. g. ), „arhiepiskop pe}ki i
patrijarh svih Srba i severnih krajeva i ostaloga“ (u Gra~anici
1570. g. ),” „upravqa~ prestolom pe}ke oblasti sa mnozini episkopi“ (1573. g. ).120
Titulisawe pe}kog patrijarha i sa bugarskim krajevima, svjedo~i da je Srpska Crkva obuhvatala i prelazne etni~ke krajeve,
koji su bili popuweni mje{ovitim stanovni{tvom:srpskim i bugarskim. Srbi i Bugari su u tim krajevima na{li zajedni~ki interes, jer je pritisak gr~kog sve{tenstva i Carigradske Patrijar{ije bio veliki i na jedne i na druge. Tako su u sastav Pe}ke
Patrijar{ije u{li krajevi iznad Strumice, Velesa, Ki~eva i Debra. Ohridskoj Arhiepiskopiji ostali su krajevi ju`no od Tetova, Skopqa, Velesa i [tipa. Iz ovih titularija pe}kog patrijarha, vidi se da je Srpska Crkva obuhvatala veliki prostor Srbije,
pograni~nih djelova Bugarske, Zete, Hercegovine, Bosne, zapadnog primorja, i gorweg podunavqa. Ona ima jurisdikciju i u Slavoniji. Zbog toga su Rimska kurija i Be~ krenuli u akciju unija}ewa stanovni{tva zapadnih srpskih krajeva.121
Paradràvni karakter Pe}ke Patrijar{ije, ili na jedan specifi~an na~in crkvenog vazalstva sa elementima dràvnosti pod
osmanskom vla{}u, ogledao se u mnogim karakteristikama. U prvom periodu Patrijar{ija je sultanu pla}ala danak od 100.000 ak~i godi{we, {to je bila velika svota. U Bosni i drugim katoli~kim krajevima patrijarsi su uzimali porez i od katolika, poziva120. Kao nap. 94, kw. I, ÀÀÀ, IV, (kroz razne izvore).
121. Radoslav Gruji}, Ohridska arhiepiskopija, Narodna enciklopedija srpskohrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 251; R. Gruji}, Pe}ka Patrijar{ija,
Narodna enciklopedija SHS, kw. ÀÀÀ, 376.
307
ju}i se na od sultana date privilegije. Pe}ki patrijarh je imao
povlastice kao i vaseqenski u Carigradu. Priznato mu je pravo
nasqe|ivawa dobara i imawa sve{tenika, episkopa i mitropolita bez nasqednika. Sudio je u bra~nim i ~isto gra|anskim sporovima, potvr|ivao po varo{ima pravila hri{}anskih esnafa zanatlija. Su|ewe je vr{eno po Du{anovom zakoniku, Vlastarevoj
sintagmi i obi~ajnom pravu. Tako srpski narod nije zna~ajnije ni
imao potrebe da se obra}a osmanskim sudskim organima. U ovom
slu~aju, moè se govoriti o tzv. etnarhiji, ili patrijarhu kao etnarhu, tj. crkvenom velikodostojniku koji preuzima pored ~isto
crkvenih, i ingerencije svjetovnog vazalnog vladara.
Makarije nije bio patrijarh do kraja ìvota. Istraìva~i su
mi{qewa da je on osje}aju}i se starim i iznemoglim odstupio sa
poloàja, vjerovatno u periodu od septembra 1570. do novembra
1571. godine. Biv{i svjestan te{ko}a koje su prebro|ene da se izdejstvuje obnavqawe Srpske Crkve, a koriste}i jo{ uvijek poloàj Mehmed-pa{e Sokolovi}a, on je to u~inio potpuno pravilno.
Nije htio da dozvoli da usqed wegove smrti, Ohridska Arhiepiskopija i Carigradska Patrijar{ija iskoriste konfuziju i anuliraju Srpsku Crkvu. Tako se ve} od 1571. godine kao patrijarh pomiwe Antonije, biv{i hercegova~ki mitropolit, a Makarije se
upokojio 1574. godine. Bar prema jednom izvoru, postoje ozbiqne
indikacije, da je Antonije bio Makarijev bratani}. Antonije je
me|utim umro samo godinu poslije Makarijevog upokojewa.
Poslije toga patrijarh je bio Gerasim od 1575. do 1586. godine.
Wegov nasqednik bio je tako|e biv{i hercegova~ki mitropolit
Savatije. On je bio postri`nik trebiwskog manastira. Istraìva~i me|utim nijesu utvrdili kako je mogu}e da je bio patrijarh,
kada se posqedwi put pomiwe 1585. godine, dakle dok je jo{ Gerasim bio ìv. Vjerovatno je i Gerasim odstupio sa poloàja sli~no Makariju. Osniva~ki zapis manastira Pive iz 1573. godine,
biqeì za Savatija da je kasnije bio „patrijarh pe}ki i svim Srbima.“ Jedna od fresaka na ju`nom zidu ovog manastira prikazuje
jednog osmanskog velikodostojnika. Iako nema zapisa o kome se
radi, istraìva~i pretpostavqaju da je to Mehmed-pa{a Sokolovi}. Ovo moè imati veze sa ~iwenicom, da postoje izvorne indikacije da je Savatije bio bratani} patrijarha Makarija. Ova opcija je mogu}a, mada prili~no neuvjerqiva. Ako je Makarije bio
ro|eni brat Mehmed-pa{e, postavqa se pitawe, koliko je onda
Mehmed imao bra}e, da bi imao toliko bratani}a? Vi{e je mogu}e da se u slu~aju Antonija i Savatija radilo o nekim bliskim ro|acima, koji su jo{ od djetiwstva, s obzirom na ~iwenicu da su u
308
rodu sa velikim vezirom i patrijarhom, spremani za visoke crkvene funkcije.122
Nakon Savatija patrijarh je bio Jerotej, o kome postoje dva podatka, iz 1589. i 1590. godine. Od 1591. godine patrijarh je bio Filip, da bi ga ubrzo naslijedio Jovan Kantul, koji je relativno dugo ostao na poloàju patrijarha, tj. do 1614. godine. Do Jovana
Kantula moè se razlikovati prva epoha patrijar{ijskog egzistirawa, koja se naj~e{}e naziva i makarijevska. Su{tina makarijevske epohe Patrijar{ije bila je naslawawe na osmanski vladaju}i sistem. Zadovoqni obnavqawem Patrijar{ije, ovi patrijarsi nijesu sebe i funkcionisawe Srpske Crkve u dràvnom smislu
vidjeli van osmanske carevine. Podre|eni feudalni poloàj i
poreske obaveze prema ovoj dràvi, koja je bila su{tinski antipod hri{}anske i evropske civilizacije, oni su smatrali potpuno normalnim. Sve to treba i razumjeti i povezati sa onim vremenom i prilikama. Osmansko Carstvo je bilo na vrhuncu mo}i, i
tendencijom daqweg {irewa.
Iako je bio vrlo preduzimqiva li~nost, o Jovanu Kantulu se
dosta malo zna. Wegovo prezime upu}uje na vla{ko porijeklo, ali
je on svakako bio u duhu slu`be srpskom narodu i Crkvi. On je nosioc jedne nove koncepcije Srpske Crkve, kada ona ulazi u dvovjekovnu fazu pokreta~a oslobodila~ke borbe srpskog naroda, jer on
nije imao organizovanije svjetovne grupacije da to uradi. Srpska
Crkva u ovome poslu traì naslon na zapadne hri{}anske dràve, prvenstveno katoli~ke. U op{tem sklopu, ve} nekoliko puta
do tada vi|enom, nosioc je ovoga puta bio papa Kliment ÁÀÀÀ, koji je poku{ao da obrazuje koaliciju hri{}anskih dràva: [panije, Mleta~ke Republike i Austrije protiv Osmanskog carstva. Tako je na razme|u HÁÀ i HÁÀÀ vijeka do{lo do ozbiqnih kretawa
protiv osmanske vlasti u srpskim zemqama i oko wih. Osmanski
poraz pod Siskom na Vidovdan 1593. godine doprinio je uvjerewu
Srba da je mogu}e oslobo|ewe.
Ve} sqede}e 1594. godine odigrala se velika bitka izme|u
osmanske i austrijske vojske na Dunavu. Osje}ale su se sna`ne
usko~ke akcije u Dalmaciji i Boki, vrewa i akcija bilo je u sjevernoj Albaniji, Crnoj Gori i Hercegovini. U takvoj situaciji
desio se jedan nemio i po Srbe kao narod, a i Srpsku Crkvu teàk
doga|aj. Istraìva~i nijesu precizno uspjeli da lociraju godinu,
122. Miodrag Jugovi}, Titule i potpisi arhiepiskopa i patrijarha srpskih,
Bogoslovqe, god. IX, Beograd, 1934; Svetozar Tomi}, Piva i Pivqani, Beograd, 1949, 44-45.
309
ali svakako je to bilo u aprilu 1594. ili 1595. godine. Na Vra~aru u Beogradu Sinan-pa{a je naredio da se spale mo{ti Svetog
Save.123 Uop{te u tim godinama niz izvora govori o sve ve}em
pritisku i nasiqima osmanskih vlasti na Srpsku Crkvu. U~estavaju pqa~ke i otima~ine, kao i teror nad sve{tenstvom i mona{tvom.
Patrijarh Jovan Kantul je u to vrijeme odràvao kontakte sa
sa papom Klimentom ÁÀÀÀ. Me|utim, Katoli~ka Crkva uop{te tada a i kasnije, u svim pokretima na srpskim prostorima imala je
uvijek prostu i nepokolebqivu ra~unicu-otpo~eti prema Srbima
i Srpskoj Crkvi proces unija}ewa. To je kulminiralo otvorenim
zahtjevom 24. aprila 1599. godine. Patrijarhova veza sa Kurijom u
Rimu bio je kalu|er Damjan Qubibrati}. On je opet bio povezan
sa katoli~kim sve{tenikom fra Dominikom Andrija{evi}em,
rodom Hercegovcem. Andrija{evi} je od 1595. godine imao kontakte sa hercegova~kim mitropolitom Visarionom.124
Damjan Qubibrati} do{ao je u Dubrovnik u avgustu 1597. godine, sa izvjesnim kalu|erom Pavlom. Tu su oni stupili u kontakt
sa papskim izaslanikom Tomom Orsinijem, koji im je dao preporuku da odu daqe u Rim. U Rimu su iznijeli papi patrijarhov projekat za obnovom srpske dràve. Patrijarh je dobio odgovor 1598.
godine. I sqede}e 1599. godine, Damjan je putovao u Rim kao delegat patrijarha i hercegova~kog mitropolita sa istim predlogom.
Papini odgovori bili su me|utim neodre|eni, i svodili su se na
~ekawe na pravi trenutak.
I sa novim papom Pavlom Á patrijarh Jovan je odràvao veze,
nastoje}i da osujeti papinsku unijatsku politiku. Unija}ewe je
ve} po~elo da uzima maha u Boki, a 1609. godine patrijarh nije
uspio da pokupi danak u Pa{trovi}ima, koji su bili podstrekavani od katoli~kog sve{tenstva u Kotoru da ga ne daju. Kao vo|a akcije hri{}anske koalicije u ovim godinama javqa se [panija. Na
jednom zboru narodnih glavara 1608. godine, uz prisustvo patrijarha, za srpskog kraqa je izabran savojski vojvoda. Od svih tih
pokreta nije bilo me|utim ni{ta na kraju. Kao posrednici izme|u Srba i Srpske Crkve sa zapadnim hri{}anskim silama i papskom stolicom, pojavquju se tih godina razni avanturisti i profiteri. Oni su u zapadnim centrima predstavqali idealno prilike za akciju.
123. \or|e Radoji~i}, Dva primera Ruvar~eve ta~nosti, Spomenica Ilariona
Ruvarca, Novi Sad, 1955, 123-147.
124. Jovan Radoni}, Rimska Kurija i ju`noslovenske zemqe od HÁÀ do HÀH veka,
Beograd, 1950, 9-10.
310
Sam patrijarh Jovan je tih godina ~esto putovao, odràvao crkvene sabore, sabore uglednijih Srba po pokrajinama, hirotonisao episkope i proizvodio sve{tenike. I on kao i wegovi prethodnici sebe tituli{e kao patrijarha Bugara. Wegova velika zabluda bila je vjerovawe u zapadne katoli~ke dràve. One su imale svoje interese na Balkanu, koji su se ~esto me|usobno konfrontirali. Povrh svega, i Katoli~ka Crkva sa papama, opet je u svoj
toj akciji gledala svoje uske interese. Wu je pokretawe akcije
protiv hri{}anskog neprijateqa-Osmanskog Carstva, interesova~lo samo toliko, koliko je mogla da pounijati pravoslavne krajeve. Aktivnosti patrijarha Jovana nijesu mogle ostati tajna za
Osmanlije. Uhvatili su ga, odveli u Carigrad i objesili 14. oktobra 1613. godine. Sahrawen je blizu Jeni-kapije.125
Jovanov nasqednik bio je Pajsije, koje je na mjestu patrijarha
bio od 1614. do 1648. godine. Rodio se u Jawevu, i bio je sve{teni~ki sin. Tako je od mladih dana prvo u ku}i bio opismewen, a kasnije i dovr{avao teolo{ko znawe, najvjerovatnije u manastiru Gra~anici. Za novobrdskog mitropolita izabran je 1612. godine, i vjerovatno je bio {ti}enik i u~enik patrijarha Jovana. Za patrijarha je izabran na saboru u Gra~anici 4. oktobra 1614. godine. To govori da su crkveni i narodni krugovi ve} bili svjesni da se Jovan
ne}e vratiti iz Carigrada, po{to je obje{en deset dana kasnije.
Sabor vjerovatno nije htio da rizikuje nenormalno stawe, i prepusti Osmanlijama da se oni mije{aju u izbor novog patrijarha.126
Za razliku od Jovana, o Pajsiju ima vi{e podataka. U svakom
smislu on je izvanredna li~nost. U ono vrijeme osmanske okupacije i svega negativnog u kulturolo{kom i civilizacijskom smislu
{to je ona nosila, on se moè tretirati kao najobrazovaniji do
tada od svih srpskih patrijarha, pa ~ak i bibliofilom. Pou~en
jalovim oslawawem na zapadne katoli~ke sile i Rim, on se okre}e jednoj novoj sili, sasvim prirodnoj za Srbe u svakom smislu,
istina dalekoj-Rusiji. Pajsije je osujetio i namjeru Ohridske Arhiepiskopije da sebi pot~ini Srpsku Crkvu, te je u tom smislu i
putovao u Carigrad 1641. godine. Druga polovina wegovog patrijarhovawa, u koju spada i ovaj put, zabiqeèna je intenzivnim
putovawima i aktivnostima {irom Patrijar{ije. Pred kraj ìvota, u periodu 1646/47. godine putovao je u Jerusalim.127
125. Kao npr. 94, br. 1012, 281.
126. \oko Slijep~evi}, Pajsije, arhiepiskop pe}ki i patrijarh srpski kao jerarh i kwièvni radnik, Beograd, 1933.
127. Nav. dj.
311
Pajsijev nasqednik bio je Gavrilo Raji}. Kao vrijeme wegovog
patrijarhovawa uzima se od 1648. do 1655/56. godine. Prije nego je
postao patrijarh, bio je ra{ki mitropolit. Rodom je bio iz Staroga Vlaha. Jedan detaq upu}uje na ~iwenicu, da je Gavrilo bio najprije sve{tenik, koji se potom zamona{io. Naime, u izvorima je sa~uvan podatak iz 1719. godine, da se knez Avram Raji} iz sela [titkova predstavqao kao unuk Gavrilov. Mo`da je taj Avram bio unuk
nekog od bra}e patrijarha Gavrila? I Gavrilo je bio veliki preduzetnik. Kao i Jovan Kantul i on odràva veze sa Rimom i nekim zapadnim silama, ali i sa Rusijom. On zapravo traì modalitet
oslobo|ewa svoga naroda. U po~etku on je odràvao korektne odnose sa osmanskim vlastima, {to svjedo~i i wegov odlazak u Carigrad
1649. godine, gdje je odnio danak. Zna~ajno je pomenuti da je u wegovo vrijeme, na teritoriji Srpske Crkve boravio i jerusalimski patrijarh u manastiru Kru{edolu 25. septembra 1654. godine.
Wegova bogata prakti~no diplomatska aktivnost, dovela je do
toga da se 1652. godine u \ur|evim Stupovima sastao sa biskupom
Pavlinom, a 20. juna iste godine sa prizrenskim biskupom Franom
Stojmirovi}em. Ovi razgovori i sastanci su bili ~isto politi~ke prirode. Razgovori su vo|eni i o uniji. Ve} sqede}e godine Gavrilo se preko Vla{ke i Moldavije uputio u Rusiju. On se tu povezuje u Trgovi{tu sa vla{kim vojvodom Matijom Basarabom, i
poku{ava da izgladi vojvodin spor sa ukrajinskim prvakom Bogdanom Hmeqnickim. Borave}i tu, stanovao je zajedno u jednom manastiru sa antiohijskim patrijarhom Makarijem.
U Rusiju je dospio po~etkom 1655. godine. U februaru ga je dva
puta primio ruski car. Povezao se sa ruskim patrijarhom Nikonom, i bio wegov zastupnik za vrijeme crkvenih smutwi u Rusiji. U
komplikovanim prilikama u Rusiji odlu~io je da tamo ostane, i
svoju pratwu poslao natrag. Preko we je poru~io da se bira novi
patrijarh. Poslije izvjesnog vremena se predomislio. U Rusiji su
ga izgleda te{ko pustili da ode, i to tek po{to je tvrdio da ide u
Jerusalim. Umjesto toga vratio se u otaxbinu. Istorijska nauka
raspolaè sa malo ~iwenica o Gavrilovim aktivnostima od kretawa u Rusiju preko Vla{ke i Moldavije, i uop{te wegovom boravku i ulozi u doga|ajima u Rusiji. Zvani~no, Gavrilo se na taj dugi
put odlu~io u namjeri da traì materijalnu pomo} za svoju Crkvu.
Wegove aktivnosti od kretawa u Rusiju Osmanlijama svakako
nijesu ostale nezapaène. Po povratku, do{lo je do ozbiqnog raskola izme|u novog patrijarha Maksima i Gavrila. Osmanlije svakako vi{e nijesu razmatrale opciju Gavrilovog povratka na patrijar{ijski poloàj. U nekoliko dosta konfuznih izvora, poenta informacija je u tome, da je Gavrilo navodno bio oblagan i
312
oklevetan kod sultana od vezira, da je nagovarao ruskog cara da zarati sa Osmanskim Carstvom. Ima nekih indikacija da je u klevetama u~estvovao i patrijarh Maksim. U svakom slu~aju Gavrilo je
ubijen. I u tome smislu postoje opre~ni izvori. Po jednima on je
obje{en u Brusi izme|u dva duba, a po drugima udavqen gajtanom.
Sahranio ga je 18. jula 1659. godine prezviter Pavle. U Srpskoj
Crkvi progla{en je za sveca.128
Patrijarh Maksim bio je rodom iz Skopqa. Prije stupawa na
patrijar{ijski poloàj bio je ra{ki mitropolit. Vrlo je indikativno iz niza primjera, da su za srpske patrijarhe birani upravo
ra{ki mitropoliti. Kako je ve} nazna~eno, on je na patrijar{ijski poloàj stupio u vrijeme Gavrilovog boravka u Rusiji, tj. kada
je Gavrilo preko svoje pratwe poru~io da se ne}e vra}ati u otaxbinu, i da Srpska Crkva bira novog patrijarha. Tako se kao godine po~etka Maksimovog patrijarhovawa uzimaju 1655. ili 1656. I
on je dosta putovao po Patrijar{iji i van we. U manastiru Hilandaru boravio je 1658. godine, odakle je donio êtvorojevan|eqe. U
izvorima nema zna~ajnijih podataka za{to je putovao u Vla{ku
1661. godine, sem da je tamo boravio radi prikupqawa priloga. Nekoliko izvora ga prikazuje sa dodatkom „haxi“ ili „poklonik groba Boìjega“. Jasno je na osnovu toga da je bio u Jerusalimu, ali istraìva~i nijesu uspjeli da odgonetnu kada?
Istraìva~i smatraju da se patrijarh Maksim povukao zbog bolesti 1674. godine, te da je u wegovo ime, prakti~no kao egzarh Patrijar{ijom upravqao Arsenije ÀÀÀ ârnojevi}. U svakom slu~aju,
na osnovu nekoliko izvora, moè se vidjeti da je posqedwe godine
svoga ìvota proveo kao oduzet (vjerovatno u nekom svojstvu paralizovan), te da se upokojio 29. ili 30. oktobra 1680. godine. U izvorima ima tragova da je bio u sukobu sa carigradskim patrijarhom.
Po~etak wegovog patrijarhovawa vezuje se za pregovore sa Rimom,
oko uspostavqawa unije, {to nije ni prvi ni posqedwi primjer u
istoriji srpskih patrijarha. Poznati izu~avalac ovog pitawa Jovan Radoni}, utvrdio je me|utim da je Maksim vrlo brzo prekinuo
kontakte sa Rimom, biv{i svjestan namjera Rima. No, ni ovo pitawe ne treba shvatati idealisti~ki. U izvorima ima indikacija, da
je on u pregovorima sa Rimom traìo novac, i pravo oporezivawa
katoli~kih vjernika na teritoriji Patrijar{ije. U kasnijem periodu pojavquje se on kao energi~an radnik u zapadnim srpskim oblastima, koje su bile prve na udaru unijatske politike. U~rvr{}ivao
128. Stevan Dimitrijevi}, Odno{aji pe}kih patrijarha s Rusijom u HÁÀÀ veku,
Glas SKA, LVÀÀÀ, drugi razred 37, Beograd, 233-270-; Kao nap. 31, str. 331.
313
je crkvenu organizaciju u Sremu, Slavoniji i Vojvodini, te kod srpskih grani~ara u vara`dinskom generalatu.129
Nasqednik Maksimov postao je Arsenije ÀÀÀ ârnojevi} (Crnojevi}). Svakako on spada u red najzna~ajnijih srpskih patrijarha tzv. druge Srpske Patrijar{ije, ako ne i najzna~ajniji. Za
wegovo patrijarhovawe vezuju se burni doga|aji istorije srpskog
naroda, i uè crkvene istorije. Veliki doga|aji, ili veliko vrijeme, tako su ga na odre|eni na~in i izbacili na pijedestal, kako
to obi~no biva u istoriji. Iako o wegovoj mladosti i {kolovawu
gotovo nema nikakvih podataka, ozbiqne su indikacije da je on ro|en 1633. godine u Crnoj Gori, u neposrednoj okolini Cetiwa, te
da pripada pobo~noj liniji posqedwe srpske feudalne dinastije
do pada pod osmansku vlast - Crnojevi}ima. Ova ~iwenica me|utim, dugo je u na{oj istoriografiji HÀH i po~etka HH vijeka suvi{e pompezno, nacional-romanti~arski i nau~no-nekriti~ki
isticana. U istom smislu treba konstatovati i ~iwenicu o porijeklu barskog nadbiskupa i patrijarhovog savremenika Andrije
Zmajevi}a. I on je poticao od pobo~ne linije Crnojevi}a, koji su
odselili u Boku i tu se pounijatili, a zatim pokatoli~ili.130
Evidentno je da je Arsenije bio u~enik i {ti}enik Maksimov.
Prvo je bio pridvorni monah, a 1665. godine izabran je za igumana
manastira Pe}ke Patrijar{ije. êtiri godine kasnije, biva hirotonisan za mitropolita pe}kog. Srpska Crkva se pod vo|stvom
patrijarha Arsenija ÀÀÀ uplela u vrtlog velikih doga|aja na Balkanu, koji su bili inicirani od strane pape Ini}entija HÀ, zasnovanog na ve} vi|enom konceptu koalicije hri{}anskih dràva
protiv Osmanskog Carstva. Ubrzo po hirotoniji Arsenije se obreo na primorju, i tu se sreo sa nadbiskupom Zmajevi}em. Zmajevi} je tada o patrijarhu zabiqeìo da je „u dobu 35-40 godina, lijepa i dostojanstvena izgleda i u opho|ewu vrlo qubazan.“ O samom zna~ewu patrijarha i odnosima sa wim Zmajevi} je tako|e zapisao: „Na{ drag prijateq, i u vladawu re~enoga kraqevstva Servije (koga se kada i mi nedostojni na~elnik po obi~aju Svete Rimske crkve nahodimo)kako je dru`benik, dao Bog, da u posluhu Svetoga Prestoqa bude kao i Sveti Sava, na mjesto koga i sjedi.“131
Arsenije je dosta putovao po svim eparhijama svoje Crkve, te u
tome smislu ima niz izvora. Prema svome dnevniku koji je vodio,
129. Radoslav Gruji}, Maksim Skopqanac, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatskoslovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 652; Kao nap. 31, str. 345.
130. Petar Kolendi}, Andrija Zmajevi} o patrijarhu Arseniju ÀÀÀ, Glasnik
Skopskog nau~nog dru{tva, kw. ÀÀ, sv. 1-2, Skopqe, 1927, 291.
131. Kao nap. 124, str. 363; Kao nap. 130, str. 291.
314
dospio je i do Jerusalima, i tu se poklonio Hristovom grobu 22.
marta 1683. godine.132 Poslije Vaskrsa patrijarh Arsenije se vratio u otaxbinu. Nije mnogo pro{lo, a veliki doga|aji su krenuli.
Na osmanskom prestolu tada je bio sultan Mehmed ÀÁ (1648-1687).
Godine 1683. otpo~eo je Be~ki ili Morejski rat. Osmanski komandant Kara Mustafa-pa{a, sa oko 200.000 vojnika krenuo je na Be~.
Ta ogromna osmanska sila prelivala se preko srpskih zemaqa ka
Be~u. Razularene osmanske mase su u{le u Be~ i po~ele da pqa~kaju, ali je pristigla vojska poqskog kraqa Jana Sobjeskog i razbila ih. Ovaj veliki doga|aj, koji je vjerovatno okrenuo to~ak
evropske istorije desio se 18. septembra 1683. godine.
Kako je ve} nazna~eno, na inicijativu pape Ino}entija HÀ sklopqen je 5. marta 1684. godine savez poznat pod imenom Sveta Liga.
Wega su ~inile: Austrija, Mleta~ka Republika i Poqska. Papina
inicijativa nastavila se i daqe, pa je 6. maja 1686. godine savez
dopuwen koalicijom Poqske i Rusije. Poslije osmanskog poraza
kod brda Har{awa u okolini Moha~a 12. avgusta 1686. godine, nade
Srba u mogu}nost izbacivawa Osmanlija sa wihove teritorije, i
oslobo|ewa jo{ su se vi{e probudile. Iste godine Srbi Banata digli su se na ustanak. Austrijski vojskovo|a Maks Emanuel je 6. septembra tako|e 1686. godine oslobodio Beograd od Osmanlija. Op{ta ofanziva austrijske vojske se nastavqala, i po~ela je novim
osmanskim porazom kod Bato~ine, ju`no od Beograda. Srpske mase
su se u zapadnim krajevima listom dizale na ustanak, i pridruìvale austrijskoj vojsci kuda je prolazila. Pod uticajem Mle~ana, do
vrewa i sukoba dolazi u Crnoj Gori, primorju, Brdima i Hercegovini. Osmanska vojska se povla~ila sve do Ni{a. Jedan krak austrijske vojske i srpskih ustanika dopro je do Pirota, a drugi do
Prokupqa.
Patrijarh Arsenije na{ao se u velikom isku{ewu, kuda da se
opredijeli? Pristajawe uz hri{}anske katoli~ke sile nije zna~ilo mnogo pozitivne garancije za wegovu Pravoslavnu Crkvu. I
ranije, u sli~nim prilikama, Austrija, Mleta~ka Republika i
Rimska Kurija su u zapadnim krajevima Srpske Crkve na svaki na~in nastojale da pounijate pravoslavce. Sa druge strane u~estala
su nasiqa Osmanlija kako su se ratni uspjesi ovih katoli~kih dràva pove}avali. Tokom ratnih operacija Osmanlije su zapalile
i opqa~kale manastire: Hopovo, Mile{evo, Ra~u i Ravanicu.133
Jegen-pa{a je u proqe}e 1688. godine opqa~kao blago Pe}ke Pa132. Kao nap. 94, br. 1815, 432.
133. Nav. dj., br. 1895, 446.
315
trijar{ije, i odnio oko 100.000 talira, srebrninu, zlatni krst sa
dragim kamewem, arhiepiskopske {take, bogate mitre itd. Patrijarha je odveo na magarcu i htio ga ubiti, po optu`bi jednog kalu|era da krije novac poslat od be~kog cara za uzbuwivawe Srba.
Arsenije se spasio dav{i jo{ 10.000 talira pa{i.134 Ni De~ani
nijesu bili po{te|eni. Pa{a Ga{li od Fisa Ga{u napao ih je
1690. godine, opqa~kao i mu~io igumana, koji je poslije tri dana
mu~ewa umro.135
U Pe}i se Arsenije sastao sa austrijskiom generalom Enejom
Sivijem Pikolominijem. On je me|utim umro 9. novembra 1689. godine od kuge. Ubrzo je uslijedila sna`na osmanska ofanziva. Osmanska vojska je izvojevala pobjedu kod Ka~anika 2. januara 1690.
godine, a zatim krenula u napredovawe, da bi iste godine 24. septembra osvojila Smederevo, a 8. oktobra i Beograd. Potom je pre{la Savu i Dunav. U ratnim operacijama koje su se daqe odvijale,
osmanska vojska doìvjela je strahoviti poraz 19. avgusta 1691. godine kod Slankamena. Vezir Mustafa-pa{a ]urpili} je poginuo
sa osamnaest pa{a, i oko 20.000 vojnika. U ovoj bitci u~estvovalo
je oko 10.000 srpskih dobrovoqaca pod komandom Jovana Monasterlije.
Ka~ani~ki poraz austrijske vojske okrenuo je to~ak istorijskih zbivawa nazad. Iako se istorija ne bavi pitawima i dilemama {ta bi bilo kad bi bilo, evidentno je da bi u slu~aju istjerivawa Osmanlija sa srpskih zemaqa, istorijski put srpskog naroda
bio mnogo lak{i i boqi u svakom smislu. Za austrijskom vojskom
povla~io se patrijarh Arsenije, nekoliko episkopa, mno{tvo kalu|era i sve{tenika. Uz wih je pristalo mno{tvo naroda i narodnih prvaka, koji su se istakli u borbi protiv Osmanlija. I{li su
na Novi Pazar, Studenicu i do Beograda. Prilikom povratka
osmanska vojska je po svim krajevima palila, pqa~kala i masakrirala srpsko stanovni{tvo. Jedan dio krenuo se u zbjegove po brdima i planinama. Tako je otvoren u perspektivi prostor za naseqavawe Albanaca na Kosovo i Metohiju i djelove Makedonije.
Prije pada Beograda, u junu 1690. godine, odràna je neka vrsta
sabora. Patrijarh, pet episkopa, sedam igumana, jedanaest dobrovoqa~kih kapetana i drugih narodnih prvaka, odlu~ili su da u
Be~ po{aqu jenopoqskog episkopa Isaiju \akovi}a, da traì od
cara milost i mjesto za naseqavawe. Ti zahtjevi uobli~eni su
134. Rajko Veselinovi}, Arsenije ÀÀÀ Crnojevi} u istoriji i kwièvnosti, Beograd, 1949, 15.
135. Kao nap. 94, br. 1918, 450.
316
kroz tzv. Privilegije, izdate od austrijskog cara 21. avgusta 1690.
godine. Bez obzirana to, bujica srpskog narodnog zbjega ve} se
prelila preko Save i Dunava u Srem, i daqe u Ugarsku na sjever
do Budima i Sent Andreje. Poslije Karlova~kog mira 1699. godine, povu~ena je granica izme|u Austrije i Osmanskog Carstva. Izbjegli patrijarh Arsenije ÀÀÀ upokojio se u Be~u 27. oktobra 1706.
godine, poku{avaju}i da izbori vjerska prava i svjetovne povlastice izbjeglog srpskog naroda na novom stani{tu. Dolaskom patrijarha Arsenija na austrijsku (tj. ugarsku) teritoriju, tako }e
po~eti neka vrsta crkvenog dvovla{}a, ili dvocrkvenosti. Jedna
}e biti i daqe u Pe}i pod kontrolom Osmanlija, a druga na austrijskoj teritoriji.
Bez obzira na odlazak patrijarha Arsenija i zna~ajnog dijela
episkopa, mona{tva i sve{tenstva na austrijsku teritoriju, Pe}ka Patrijar{ija nastavila je svoje djelovawe. Istraìva~i kontinuitet djelovawa Patrijajr{ije vremenski lociraju ve} na
1691. godinu, dakle ve} tokom pokreta patrijarha ka Ugarskoj. Novi patrijarh bio je Kalinik À. Po svoj prilici Kalinik je bio rodom iz Skopqa ili okoline, jer ga De~anski spomenici nazivaju
„Kalinik ot Skopqe“, i nije izabran na saboru episkopa. Stoga
ga niz godina poslije hirotonije, veliki broj episkopa ~ak i na
osmanskoj teritoriji, nije priznavao za patrijarha. Ni cetiwski
episkop Danilo Petrovi} nije htio oti}i na hirotoniju kod Kalinika, nego je oti{ao kod Arsenija u Se~uj 1700. godine, o ~emu
}e svakako biti vi{e detaqa u narednom poglavqu.136
Brzi nastavak djelovawa Pe}ke Patrijar{ije crkveni istori~ari obja{wavaju i inicijativom osmanskih vlasti, iz ~isto po
wih koristoqubivih razloga. Poslije prvog talasa nasiqa osmanske vojske kuda se vra}ala, Osmanlije su mislile na svoju feudalnu egzistenciju. @eqele su da sprije~e daqi odliv srpske raje ka
Ugarskoj, i normalizuju stawe, kako bi mogao profunkcionisati
da`binski sistem. Ima i opre~nih mi{qewa o Kalinikovim identitetu. Dok jedni istraìva~i smatraju da je bio Skopqanac rodom, jedan mawi broj na ~elu sa Jovanom Radoni}em, smatraju da je
bio Grk, i ro|ak Aleksandra Mavrokordata, visokog spoqwopoliti~kog osmanskog eksperta, rodom Grka, koji je imao zna~ajnu
ulogu pri sklapawu Karlova~kog mira. Po tim indikacijama, on
je prona|en u Skopqu, gdje je bila mala gr~ka zajednica, i radilo
se o potpuno minornoj li~nosti.
136. Serafim Risti}, De~anski spomenici, Beograd, 1864, 83; Radoslav Gruji}, Kalinik I, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 223.
317
Kalinik je me|utim bio ~vrsti pravoslavac, i veliki protivnik unijatskih me{etarewa. Pored Mavrokordata, o~igledno je
veliki uticaj na wegovo postavqewe imao veliki vezir Ahmet-pa{a ]uprili}. Bez obzira na sve, Kalinik se tokom vremena pokazao kao uzoran crkveni pastir. Po{to se u nekim izvorima pomiwe sa dodatkom „haxi“, to je sigurno putovao i u Jerusalim, ali istraìva~i nijesu hronolo{ki uspjeli da lociraju kada? Bio je i u
Jedrenima, {to su zabiqeìli izvori. Upokojio se u Temi{varu
16. avgusta 1710. godine. Ono {to me|utim ~udi, s obzirom da je bio
pod kontrolom osmanskih vlasti, je to, da je nekoliko mjeseci ranije - 16. maja, potvrdio autonomiju Karlova~ke Mitropolije. Tim
postupkom jasno je pokazao svoju nacionalnu i crkvenu svijest, i
zvani~no otvorio mogu}nost funkcionisawa Srpske Crkve i na
austrijskom tlu, dakle nezavisno od osmanskih vlasti.137
Na patrijar{ijskom prestolu Kalinika je naslijedio Atanasije À, koji je na tom poloàju bio kratko, od 1711. do 23. aprila
1712. godine. Prije dolaska na patrijar{ijski poloàj bio je skopski mitropolit.138 Naredni patrijarh bio je Mojsije Rajovi}, i to
od 6. oktobra 1712. do 1726. godine. Rodom je bio iz ra{ke oblasti.
Bio je eklisijarh pe}kog manastira, a potom od 1704. godine i ra{ki mitropolit. Puno je putovao i obilazio teritorije Patrijar{ije, a nije zaobilazio ni Crnu Goru.
Od vremena patrijarhovawa Mojsija Rajovi}a po~iwe pozni
period tzv. Druge Srpske Patrijar{ije, koja ulazi u krizu koja }e
trajati vi{e od pola vijeka do wenog ukidawa. Godine 1718, bogati kalu|er manastira Ivera sa Svete Gore Timotej, kupio je od
sultana poloàj srpskog patrijarha, i uspio da sa wega ukloni
Mojsija. Potom je Timotej sa carskim beratom do{ao u Pe} i preuzeo poloàj. Tada su me|utim pravoslavne crkve pokazale svoje
jedinstvo. Dana 21. jula 1718. godine odràn je sabor pravoslavnih
patrijarha u Carigradu, koji je stao na Mojsijevu stranu, i prokleo Timoteja. Istina, uz obilatu nov~anu sumu, sultan je anulirao svoje postavqewe Timoteja.139
Novi rat hri{}anskih dràva protiv Osmanskog Carstva
uslijedio je 1714. godine. Rat je prvo izbio izme|u Mleta~ke Republike i Osmanskog Carstva oko Peloponeza. Kao izgovor za
rat, Osmanlijama je posluìlo navodno pomagawe Mle~ana Crno137. Radoslav Gruji}, Kalinik I, Narodna enciklopedija SHS, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 224.
138. Kao nap. 94, br. 2085, 480.
139. Radoslav Gruji}, Pe}ki antipatrijarh Timotej 1718, Glasnik Skopskog
nau~nog dru{tva, kw. XÀÀÀ, Skopqe, 1934, 212-213.
318
gorcima. Dvije godine kasnije u rat se umije{ala i Austrija. Poslije nekoliko pobjeda nad osmanskom vojskom, austrijska vojska
je u{la u Srem, jugoisto~ni Banat i sjevernu Srbiju. Mleta~ka
Republika bila je poraèna, i morala je Osmanlijama predati Peloponez. Mirom u Poàrevcu od 1718. godine, Austrija je pro{irila svoje posjede u srpskim zemqama. Granica je uspostavqena od
u{}a Timoka na Zapadnu Moravu, Drinu i obuhvatala uzak pojas
bosanske posavine. I u ovom ratu na strani Austrije borilo se
mno{tvo srpskih dobrovoqaca.
Poslije novoga rata poloàj Pe}ke Patrijar{ije postao je
jo{ teì. Iako je Mojsije odràvao veze sa Karlova~kom Mitropolijom, iz wegove ingerencije izuzete su ~etiri eparhije: Beogradsko-sremska, Vaqevska, Vr{a~ka i Temi{varska. Ovo je do{lo kao posqedica istjerivawa osmanske vlasti, i uspostavqawa
austrijske. To je jo{ vi{e smawilo prihode Pe}ke Patrijar{ije.
Tokom svog ìvota Mojsije je za nasqednika odredio Arsenija ÀÁ
Jovanovi}a-[akabentu, koji je ro|en 1699. godine u ra{koj oblasti. O~igledno se radilo o Mojsijevom u~eniku i {ti}eniku, jer
se [akabenta ve} 1721. godine pojavquje kao ra{ki mitropolit i
egzarh. O Arseniju ÀÁ ima veliki broj podataka u izvorima, koji
svjedo~e da je dosta putovao i obilazio svoju Patrijar{iju.
Novi rat Osmanskog Carstva sa Austrijom od 1736. do 1739. godine, opet je ukqu~io veliki broj Srba na strani Austrije. I ovoga puta po obi~aju, srpski patrijarh se ukqu~uje u borbu sa Osmanlijama. Represalije Osmanlija odmah su u~estale. Samokovskog
mitropolita Simeona Osmanlije su uhvatile, okovale ga i bacile u tamnicu, gdje je proveo 26 dana. Iz tamnice je odveden u Sofiju. Tu ga je vezir ]uprili} primoravao da pre|e na islam, ali Simeon nije pristao te je bio obje{en 21. avgusta 1737. godine. Austrijska vojska je u prvoj fazi rata postigla nekoliko pobjeda,
ali je potom uslijedilo povla~ewe.
Patrijarh je bio prinu|en da sa pratwom bjeì iz Pe}i. Preko Rugovske klisure obreo se u Vasojevi}ima, a odatle je do{ao do
Novog Pazara, koji je austrijska vojska sa srpskim ustanicima ve}
napustila. Potom je oti{ao ka Moravi, zatim u Kragujevac, a potom u Ni{. Kako je Ni{ ve} bio ugroèn od osmanske vojske pobjegao je u Beograd, gdje je stigao 16. septembra 1737. godine. Iz
Beograda je pre{ao u Sremske Karlovce i Petrovaradin. Tu se
sreo sa sremskim sve{tenstvom. U pratwi ra{kog episkopa Jeftimija 16. decembra krenuo je u Be~. Zajedno sa patrijarhom, iz
svojih episkopija povukli su se: episkop ni{ki Georgije Popovi}, ra{ki Jeftimije Dimitrijevi}, i uì~ki Aleksije Andrejevi}. Prema potpisanom miru u Beogradu 18. septembra 1739. godi319
ne, granica izme|u Austrije i Osmanskog Carstva ustalila se Savom i Dunavom, i ona }e kao takva opstati bezmalo sve do 1878. godine. Sa patrijarhom, episkopima i sve{tenstvom povukao se dio
naroda sa prvacima, naro~ito sa Kosova i Metohije i isto~ne Srbije. Bila je to tzv. Druga seoba Srba, koja }e jo{ vi{e etni~ki
oslabiti srpski prostor na Kosovu i Metohiji.
Pre{av{i na austrijsko tle, Arsenije je i daqe zadrào patrijar{ijsku titulu, koju mu je i sama Austrija priznala. Upokojio se relativno mlad, u 49 godini ìvota, 7. januara 1748. godine
u Sremskim Karlovcima, a sahrawen je u manastiru Kru{edolu.
Prisustvovao je saboru u Sremskim Karlovcima 1744. godine, gdje
je be~ki dvor potvrdio tzv. Privilegije Srbima. Imao je niz te{ko}a da ga austrijska carica Marija Terezija potvrdi za crkvenog starje{inu pravoslavaca u svojoj dràvi. To je kona~no ura|eno 21. oktobra 1741. godine.140
Ve} je nazna~eno, posqedwa ve} na~eta faza postojawa Pe}ke
Patrijar{ije, u{la je u jo{ drasti~niju formu od upokojewa Arsenija ÀÁ. Od tada dolazi do ozbiqnog iskrivqewa wene forme,
smisla i identiteta. Prethodnih gotovo vijek i po, pokazali su
Osmanlijama da se srpskim patrijarsima, i uop{te Srpskoj Crkvi nikada ne moè vjerovati, niti u wima na}i istinskog podràvaoca svoje vlasti. Stoga osmanske vlasti nalaze modalitete
da na ~elo Srpske Crkve postavqaju tzv. neautenti~ne patrijarhe, koji }e poku{ati da promijene wen identitet. Rje{ewe za to
na}i }e u Grcima, koji }e opet poku{ati jelinizaciju, tj. grkizaciju Srpske Crkve. Gr~ki narod u to doba jo{ nije zapo~eo svoju
oslobodila~ku borbu, i borbu za svoju dràvnu emancipaciju.
Stoga je on odgovarao Osmanlijama.
[akabentin nasqednik bio je Joanikije (Jawi}ije) Karaxa.
Poticao je iz ugledne fanariotske porodice. Nije biran od srpskih episkopa na saboru, ukoliko je wih uop{te i bilo, poslije
[akabentinog odlaska. Hirotonisan je u Carigradskoj Patrijar{iji u maju 1739. godine, a od sultana je dobio poseban berat.141 Karaxa poku{ava da vr{i intenzivnu jelinizaciju, tj. fanariotizaciju Srpske Crkve. Za episkope i sve{tenike postavqao je Grke.
To gr~ko ili fanariotsko sve{tenstvo opet je poku{avalo da narodu naturi bogosluèwe na gr~kom jeziku. Na ovom jeziku poku140. Radoslav Gruji}, Arsenije IV Jovanovi}-[akabenta, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, kw. ÀÀ, Zagreb, 1927, 160-162.
141. Dimitrije Aleksijevi}, Prilozi za istoriju srpske crkve, Vesnik srpske
crkve, Beograd, 1909, 755-756.
320
{avano je i obrazovawe budu}ih monaha i sve{tenika pri crkvama i manastirima. Karaxa je dosta putovao po Patrijar{iji. U crkveno-narodnom sje}awu ostao je upam}en kao osioni i grabe`qivi sakupqa~ poreza, koji je kao represivno sredstvo koristio
osmanske vlasti. Svoje patrijarhovawe zavr{io je po Srbe na mu~an na~in. Uzeo je blago patrijar{ijske riznice, i oti{ao za Carigrad, {to je zabiqeìo i crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi}, o ~emu }e vi{e pomena biti u narednom poglavqu.
Po Karaxinom odlasku, naslijedio ga je Atanasije ÀÀ Gavrilovi}, koji je bio skopski mitropolit. Istraìva~i razli~ito hronolo{ki lociraju godinu Atanasijeve hirotonije - 1746. ili 1747.
Wegovim dolaskom u zna~ajnoj mjeri su se popravile prilike u
Srpskoj Crkvi. Bio je ro|eni Srbin. Odràvao je dobre odnose sa
Karlova~kom Mitropolijom, a crnogorski mitropolit Vasilije
Petrovi} mu je bio egzarh. Po~etkom 1749. godine obilazio je Crnu Goru i primorje, a doma}in mu je bio crnogorski mitroplit
Sava.142
Vrijeme poslije Atanasijevog upokojewa, donosi prili~no
konfuzne informacije o sqede}em patrijarhu po prezentaciji istraìva~a i izvora. Po jednima to je bio mitropolit sarajevski
Gavrilo Miki}. No, tu mogu}nost negira ~iwenica da je tog mitropolita smijenio travni~ki vezir Ahmet-pa{a ]uprili} u maju 1752. godine.143 îtava serija izvora pomiwe patrijarhe pod
imenom Gavrilo, a vrlo je te{ko odgonetnuti da li se pod tim
imenom izmijewalo nekoliko wih. Patrijarh Gavrilo ÀÀ pomiwe
se u izvorima 1755. godine.144 Krajwe nepovoqno ga pomiwe crnogorski mitropolit Vasilije, tj. da je do{ao na patrijar{ijski
presto bez izbora episkopa, i da je postavqen od osmanskih vlasti. Po Vasiliju, Gavrilo je bio gramziv, mu~io je srpske episkope i sve{tenike, zato~avao ih, a na wihova mjesta dovodio Grke
koji su episkopske poloàje kupovali za novac, a crkvene da`bine ubirali uz pomo} osmanskih vlasti.145
142. Radoslav Gruji}, Pe}ka patrijar{ija, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatskoslovena~ka, kw. ÀÀÀ, Zagreb, 1928, 378-379; \or|e Milovi}, Djelatnost mleta~kih vlasti u vezi dolaska pe}kog patrijarha Atanasija u Primorje
1749. godine, Istoriski zapisi, god. IX, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 287-288.
143. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. ÀÀ, Beograd,
1903, br. 3173, 202
144. Qubomir Stojanovi}, Stari srpski zapisi i natpisi, kw. IV, Beograd,
1923, br. 10289, 134.
145. Du{an Vuksan, Prepiska mitropolita Vasilija, mitropolita Save i
crnogorskih glavara 1752-1759, Spomenik SKA, LHHHÁÀÀÀ drugi razred
69, Beograd, 1938, 26-27.
321
Iz 1759. godine datira jedan izvor od jereja Filipa, koji navodi da je za patrijarha hirotonisan u Ni{u neki Gavrilo.146 Sami
~in hirotonisawa u Ni{u, a ne u Pe}i, stoga je vrlo problemati~an, i dovodi u sumwu da je to opet ura|eno posredstvom osmanskih
vlasti i fanariota. Tim prije, {to De~anski spomenici dopuwuju ovu informaciju da je Gavrilo bio Grk.147 Nekoliko izvora iz
te godine, potpuno potvr|uju antisrpski rad i djelovawe tog Gavrila. Gavrilo je bio zba~en u martu 1758. godine.
Me|utim, u nekoliko {turih izvora, iz vremena patrijarhovawa Gavrila, kao patrijarsi se pojavquju i Srbin Vi}entije Stefanovi}, i Grk Pajsije ÀÀ. To upu}uje na mogu}nost da je u to doba
bilo nekoliko patrijar{ijskih prevrata, te da se moè govoriti
o istoj li~nosti pod imenom Gavrilo, ali koja se poslije zbacivawa opet progla{avala za patrijarha. Tako se moè identifikovati kao Gavrilo ÀÀ, ÀÀÀ i ÀÁ ista li~nost. Kona~no, ovakvu konstataciju opravdana nekoliko izvora, koji ovla{ konstatuju za
pet godina vi{evlasnost u Srpskoj Crkvi.
Konfuziju daqe nastavqa podatak o Gavrilovom nasqedniku
Kirilu, koji se kao patrijarh pomiwe ve} 1759. godine. Akt o Kirilovom postavqewu konstatuje upra`wenost srpskog patrijar{ijskog mjesta, ali i da je Gavrilo podnio ostavku i vratio se u
Carigrad.148 Kirilo je bio Grk iz Halkidona, i u izvorima se posqedwi put pomiwe 1762. godine. On je 1759. godine za sarajevskog
mitropolita postavio Vasilija Brki}a. @ivotni put posqedweg
patrijarha Srbina tzv. Druge Pe}ke Patrijar{ije-Vasilija Brki}a bio je prili~no zanimqiv. Ro|en je 1719. godine u Sremskim
Karlovcima, {to upu}uje da je pripadao izbjeglim Srbima. Otac
mu se zvao Jovan, i bio je u~iteq. Po{to je 1749. godine pobjegao
iz Sremskih Karlovaca, ne zna se zbog ~ega, dospio je do Ptuja u
[tajerskoj (Slovenija), a potom se 1752. godine obreo u Toploj
kod Herceg Novog. U izvorima ima naznaka da je bio episkop novobrdski ili kosovski, ali nije locirano kada?Kako je ve} nazna~eno, 1759. godine hirotonisan je za sarajevskog episkopa, ali je u
Sarajevo dospio tek u septembru 1760. godine.
Li~nost Vasilija Brki}a upu}uje da se radilo o kombinaciji
pustolova i politi~ara, koji je najmawe bio crkvena li~nost.
Stoga nije ~udo, {to u izvorima ima naznaka, da je on prakti~no
reìranom zavjerom, kod Osmanlija kompromitovao Kirila, pa su
146. Kao nap. 144, br. 3148, 197.
147. Serafim Risti}, De~anski spomenici, Beograd, 1864, 24.
148. Kao nap. 141, str. 757.
322
ga oni zbacili. Vasilije se u izvorima pomiwe kao patrijarh od
1763. godine. Na isti na~in je oklevetan od Kirilovih ro|aka,
smijewen, uhap{en i zato~en na Kipru. Odatle je pobjegao, i dospio u Boku, pa onda u Crnu Goru. Bilo je to ve} u vrijeme po~etaka [}epana Malog. Hladno primqen od mitropolita Save Petrovi}a, Vasilije je oti{ao sa ruskim knezom Dolgorukovim u Italiju. Dolgorukov je tada bio u misiji u Crnoj Gori.
U Livornu se prikqu~io ruskom admiralu Alekseju Orlovu.
Za Orlova je Brki} napisao „Opis turskih oblasti i u wima hri{}anskih naroda, a naro~ito naroda srpskog.“ To djelo je zavr{io
29. marta 1771. godine. Preko Trsta je dospio do Be~a, gdje je austrijskom dvoru ponudio svoje usluge u slu~aju rata sa Osmanskim
Carstvom. Tu su se ve} nalazili wegovi raniji drugovi sa karlova~kog mitropolitskog dvora: mitropolit Jovan Georgijevi} i
ba~ki episkop Mojsije Putnik. Oni o~ito nijesu be~kom dvoru dali afirmativne karakteristike za Brki}a, te mu je nare|eno da
napusti u roku od osam dana Be~. Prakti~no cjewkaju}i se i traè}i milost, od wih dvojice je dobio neki novac za put, i oti{ao
u Rusiju, gdje je i umro. Istraìva~i nijesu uspjeli da hronolo{ki lociraju vrijeme wegovog upokojewa. Opcije idu od 27. juna
1771. do 26. februara 1774. godine.149
Kako je ve} nazna~eno, patrijarh Vasilije Brki} je bio posqedwi srpski patrijarh tzv. Druge Srpske Patrijar{ije. O samom ukidawu Pe}ke Patrijar{ije, tj. Srpske Crkve postoje najprije formalno-pravni, a zatim i su{tinski razlozi. Formalnopravni razlozi, bili su u stvari samo izgovor, ili povod za su{tinske. Tako se u smislu prou~avawa, formalno-pravni razlozi
mogu podijeliti u tri osnovna izvora. Prvi izvor je neki navodni
dug Georgija Spartakisa. Bio je arhont i Portin povjerenik za
Vla{ku. Radilo se dakle o Grku, hri{}aninu sa plemi}kom titulom, i tipi~nom visokom osmanskom funkcioneru, nekoj vrsti diplomate. On je svoj ìvot okon~ao vrlo neprijatno. Postoje indikacije da je otkrio neku zna~ajnu dràvnu tajnu, nakon ~ega je smijewen, zatvoren i ubrzo obje{en 15. avgusta 1765. godine. Po sultanovom nare|ewu nije ~ak ni sahrawen, nego mu je tijelo ba~eno
u more. Carigradski patrijarh Samuilo je ~ak zabranio da mu se
drì pomen i moli za du{u, vjerovatno opet pod pritiskom sulta149. Radoslav Gruji}, Pe}ki patrijarsi i karlova~ki mitropoliti u HÁÀÀÀ
veku, Glasnik istoriskog dru{tva u Novom Sadu, kw. IV, sv. 2, Novi Sad,
1931, 239-241; Radoslav Gruji}, Vasilije Brki}-Jovanovi}, Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovena~ka, kw. I, Zagreb, 1925, 275.
323
na. Po onda{wem osmanskom obi~aju, predvi|enom za izdajnike
dràve, svo imawe mu je konfiskovano.
U svakom slu~aju, oko godinu poslije Spartakisove smrti otvoreni su wegovi dokumenti, tj. arhiva. U woj su u vidu priznanica na|eni dokumenti o zaduèwu Pe}ke Patrijar{ije, tj. Kalinika ÀÀ i
nekih episkopa. Kako Pe}ka Patrijar{ija te dugove nije mogla da
isplati dràvi, to se Carigradska ponudila da to u~ini, ali pod
uslovom da se Pe}ka sa wom sjedini, tj. izgubi svoj identitet. Kako
Pe}ka Patrijar{ija nije bila u stawu da isplati dug, to je u~inila Carigradska, i time formalno-pravno sebi obezbijedila uslove
da se kod sultana izdejstvuje odluka o wenom ukidawu.
Neki crkveni istori~ari smatraju ovu verziju ukidawa Pe}ke
Patrijar{ije prili~no neuvjerqivim, jer su stanovi{ta da jedan
broj srpskih episkopa nije priznao ovo sjediwewe. Postoji i sumwa u samu vjerodostojnost priznanica na|enih u Spartakisovoj
arhivi, tj. da su one namjerno falsifikovane. Sa druge strane me|utim, verzija o zaduìvawima pe}kih patrijarha, i episkopa patrijar{ije je ta~na. Patrijarsi su, naro~ito od druge ~etvrtine
HÁÀÀÀ vijeka, kada je Srpska Crkva do{la pod kontrolu fanariota, i kada su kako je ve} nazna~eno potpuno iskrivqeni wen smisao, djelovawe i namjena, uzimali ovakve pozajmice kod arhonata,
koji su ih davali u ime dràve. Isto su ~inili episkopi koji bi
primali episkopiju, ili prelazili iz jedne u drugu. Pri tom je dug
uziman li~no na ime, ali ga je vra}ala institucija, tj. Patrijar{ija ili odnosna mitropolija ili episkopija. Tako je fanariotsko sve{tenstvo ova zvawa uzimalo i tretiralo kao neku vrstu lakog li~nog biznisa. Novac nije vra}alo ono, nego institucija.
Dio crkvenog poreza ono je opet uzimalo za sebe, dio ulagalo u instituciju, a dio vra}alo dràvi. Stoga nije ni ~udo, {to se osmanskim dràvnim velikodostojnicima davao novac (mito), kako bi
se izdejstvovalo dobijawe crkvenog poloàja, koji bi omogu}avao
li~no boga}ewe.150
Tako je dakle dug bio osnov za ukidawe Pe}ke Patrijar{ije.
Povode}i se za anulirawem duga, tj. preuzimawa obaveze isplate
duga, carigradski patrijarh Samuilo podnio je sa svojim mitropolitima i episkopima sultanu molbu za ukidawe Pe}ke Patrijar{ije. U woj je on iznio niz razloga za takav ~in. Neki od wih bili
su nesporno istiniti sa jedne strane, ali sa druge je pitawe ko je
Pe}ku Patrijar{iju doveo u takvo stawe koje je opisano? Uglav150. Nikola Radoj~i}, Spomenici o ukidawu Pe}ke patrijar{ije, Bogoslovski
glasnik, kw. HÁ, Beograd, 1909.
324
nom, parafrazirani u tezama, ti razlozi su ovi:upra`wenost mjesta patrijarha, koja je dovela do situacije da se pojedinci sami progla{avaju patrijarhom, i da to zvawe sluì za gramzivo boga}ewe;
shvatawe zvawa patrijarha kao zanimawe zarad li~nih interesa;
uzimawe novca na dug, a taj novac kori{ten je za li~ne potrebe, a
ne za potrebe Patrijar{ije, ~ime je ona finansijski dovedena do
propasti; u~estvovawe odre|enih pokrajinskih vlasti u postavqawu samozvanih patrijarha, koji su opet sa svoje strane uz pomo}
tih vlasti udarali bespotrebne poreze na raju; pod uticajem pokrajinskih vlasti samoprogla{eni patrijarsi i episkopi nijesu ~ak
ni pripadali mona{tvu, niti su svojim obrazovawem i dru{tvenim
staleòm bili dostojni da imaju ova zvawa, {to je bilo osnova za
prodirawe latinske propagande i kolaboraciju sa wom; preduprije|ivawe svih ovih pojava, da one ne bi postale jo{ gore.151
Tako je Pe}ka Patrijar{ija 11. septembra 1766. godine ukinuta od strane sultana Mustafe ÀÀÀ. Svakako da u kanonskom smislu
ukidawe Srpske Crkve nije imalo opravdawe, bez obzira na ove
teze, koje su izne{ene opravdawa radi. Episkop dalmatinski dr
Nikodim Mila{, o ovom ~inu je naveo da „to nije bio zakoniti,
kanoni~ni opravdani ~in, nego prosta protuzakonita uzurpacija,
izvedena uslijed malo pohvalnih pobuda.“152 \oko Slijep~evi} je
o ovome konstatovao: „I po formi i po su{tini ono je bilo jedan
nasilni akt, a time i nezakonitost. Svako drugo tvr|ewe i argumentacija bila bi prosta sofistkiwa.“153
Novica Kova~evi}-Graovski je o ovome problemu napisao: „Dva
su ozbiqna razloga, koja pori~u pravosposobnost ovom ukinu}u, naime, s jedne strane je gruba sila, ~ije nare|ewe traje dok traje te sile, a s druge otpor srpskih episkopa i sve{tenstva, kao i to, {to
nije dokazano, da su oni episkopi molili i sinodalno zakqu~ili,
kako bi pe}ska patrijar{ija prestala bitisati.”154 I Qubomir
151. Glasnik, kw, IX, Beograd, 1859; \ura Vuki}evi}, Da li se srpska patrijar{ija godine 1766. kanonski ukinula i kona~no ugasila, Novi Sad, 1904; Dimitrije Ruvarac, O ukinu}u pe}ke patrijar{ije, Srpski Sion, Sremski
Karlovci, 1904; Ilarion Ruvarac, Iz istorije Pe}ke patrijar{ije, Sremski Karlovci, 1931; \oko Slijep~evi}, Ukidawe pe}ke patrijar{ije,
Bogoslovqe, br. 3-4, Beograd, 1938.
152. Nikodim Mila{, Kanoni~ko na~elo pravoslavne crkve pri razre|ivawu
crkvenih vlasti. K pitawu o jerarhi~kom poloàju sarajevske mitropolije, Zadar, 1884, 13.
153. \oko Slijep~evi}, Ukidawe pe}ke patrijar{ije 1766, Bogoslovqe, Beograd, 1939, 52.
154. N. Gr. (Novica Kova~evi}-Graovski), Glas Crnogorca, Cetiwe, br. 13, 25.
mart 1904, 3.
325
Durkovi}-Jak{i} se pozabavio ovom problematikom, i naveo: „Carigradska patrijar{ija nezakonito je razorila 1766. srpsku crkvenu organizaciju u Pe}koj patrijar{iji, i tzv. ukidawem ove i pot~iwavawem najve}eg wenog dijela pod svoju vlast u~inila je nekanoni~ki ~in.“155
Svi ovi formalno-pravni razlozi, dovode do su{tinskih. Su{tinski se mogu opet izvorno podijeliti u dvije grupe: razloge
Carigradske Patrijar{ije, i razloge osmanske dràve. Postojala je duga, prakti~no vi{evjekovna geneza su{tinske netrpeqivosti Carigradske Patrijar{ije prema Srpskoj Crkvi, i uop{te
crkvenoj emancipaciji balkanskih naroda, koja je konkretno poticala jo{ od progla{ewa Srpske Crkve za Patrijar{iju u doba
Du{ana. Ona je proisticala iz vizantijske velikodràvne ideje,
koja je nastojala, ~ak i kada je bila u padu dràvne snage, ili i{la
~ak ka potpunoj minorizaciji, da odrì svoj civilizacijski (crkveno-kulturni) uticaj na Balkan. Bez obzira na propast vizantijske dràve (ostatka ostataka Vizantije) sredinom HÁ vijeka,
Carigradska Patrijar{ija, tj. su{tinski jelinska (gr~ka) Crkva
pokazala je izuzetnu vitalnost u prilago|avawu osmanskoj dràvi i wenom civilizacijskom uticaju. Slobodno se moè re}i, da je
ona, bez obzira kakva je bila prema Srbima i drugim balkanskim
narodima, globalno sprija~ila potpunu pobjedu isto~wa~ko-islamskog civilizacijskog koncepta u jugoisto~noj Evropi.
Iako je vizantijska dràva nestala, Carigradska Patrijar{ija je odràvala wen duh i civilizacijski koncept. Crkvenu
emancipaciju balkanskih naroda, pa i srpskog, pod osmanskom vla{}u, ona je primila kao nu`no zlo, koje nije mogla da sprija~i, jer
je ona dolazila od we same. Konzistentno i sistematski ona je
podrivala rad Srpske Crkve, i nastojala da se mije{a u wega. Koristila je svaki momenat da kod osmanskih vlasti dovede u pitawe
postojawe Srpske Crkve. Zloupotrebqavala je za to svoj su{tinski poloàj izvori{ta Pravoslavqa, i svog sjedi{ta - Carigrada, koji je ujedno bio i osmanska prestonica.
Carigradskoj Patrijar{iji dobro je do{lo konfrontirawe
srpskih patrijarha i uop{te Srpske Crkve sa osmanskom dràvom,
ve} od po~etka HÁÀÀ vijeka, i wihova kolaboracija sa hri{}anskim
dràvama u ratovima. Taj trend nastavqen je i tokom prvih decenija HÁÀÀÀ vijeka. Uop{te, u ratovima i pokretima koje su hri{}anske dràve od po~etka HÁÀÀ vijeka vodila sa Osmanskim Carstvom,
155. Qubomir Durkovi}-Jak{i}, Odre|ivawe me|ucrkvenog poloàja Crnogorskoj Mitropoliji, Istorijski zapisi, kw. IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 64.
326
radi wegovog istiskivawa iz Evrope, gr~ki narod i Carigradska
Patrijar{ija nijesu u~estvovali. Blizina centruma osmanske dràve, za wih je bila oteàvaju}a okolnost. Stoga su oni u o~ima
osmanskih vlastodràca stekli utisak potpune lojalnosti i neopasnosti. Uop{te Grci su bili potpuno lojalan narod Osmanskom
Carstvu. Ne samo u Gr~koj, nego i u Carigradu i drugim osmanskim
gradovima, te obodnim krajevima prema Srbima, Bugarima i Albancima, oni su u gradskim sredinama predstavqali imu}an sloj trgovaca, kamata{a i krupnih zanatlija, sa unosnim poslovima. Nijesu htjeli da se upu{taju u bilo kakav rizik sukobqavawa sa osmanskim vlastima, koji bi doveo u opasnost wihov lagodan ìvot.
Gr~ka borba za nacionalnu, dràvnu i crkvenu emancipaciju,
bila je potpuno druga~ijeg metoda i toka od srpskog. Prije ulaska
u borbu za svoju dràvnu emancipaciju i oslobo|ewe, Grci su nekoliko vjekova poradili na svojoj jasnoj crkvenoj, kulturnoj i
prosvjetnoj emancipaciji i wenom identitetu. âk {ta vi{e, za
razliku od Srba, oni su u ovim vidovima prodirali i u druge etni~ke sredine, naj~e{}e preko Carigradske Patrijar{ije i wene
vjerske kadrovske politike. Grci poku{avaju da jelinizuju Srbe,
Bugare, Albance i Rumune. Osamnaesti vijek stoga predstavqa zavr{nu fazu utemeqewa gr~ke oslobodila~ke i dràvno emancipatorske politike. Zato ve} sa prvim ozbiqnim potresima u Srpskoj Crkvi, Grci nastoje da na|u podudarnost sa osmanskim interesima, kako bi svoje ostvarili.
Od ukidawa Srpske Crkve jelinizacija srpskih teritorija se
nastavqa u punom smislu, ne samo nastojawem da se vi{i crkveni
klir potpuno uobli~i kao gr~ki, nego nastojawem da se u bogosluèwe uvede gr~ki jezik, otvaraju gr~ke {kole i gr~ke kulturne
ustanove. Dok su Grci po srpskim pograni~nim sredinama imali
jasno oformqeni i bogati gra|anski sloj, Srbi ga prakti~no ili
nijesu imali, ili su imali takav, da je u wemu bilo te{ko napraviti razliku izme|u gr~kog, srpskog, bugarskog i cincarskog. Zato }e generalno gledano, gr~ki narod u prvim decenijama HÀH vijeka mnogo brè i lak{e izboriti svoje oslobo|ewe i dràvnu
emancipaciju od srpskog.
Su{tinski gledano, ukidawe Srpske Crkve do{lo je kao posqedica voqe i interesa osmanskih vlasti, na koje su se samo poduprli interesi Carigradske Patrijar{ije. Dakle, Carigradska
Patrijar{ija presudno nije mogla uticati na ukidawe Srpske
Crkve. Ona je poku{ala i da sprije~i obnovu Srpske Crkve 1557.
godine, i da je do we bilo, ona se nikada ne bi ni obnovila. U tom
svom naumu, nije se me|utim mogla konfrontirati sa interesima
i voqom osmanske dràve. Tokom vremena, naro~ito od po~etka
327
HÁÀÀ vijeka pa idu}i decenijama daqe, osmanska dràva se na nizu primjera uvjerila, da u srpskim patrijarsima i Srpskoj Crkvi,
nikada sebi ne moè na}i lojalne qude i instituciju. Niz doga|aja je uvjerio, da }e u prvom pogodnom momentu, srpski patrijarsi i
Crkva, kao i ~itav srpski narod biti protiv we, i podràvati
svoje prirodne saveznike-hri{}anske dràve. Emancipacijom Rusije kao velike sile krajem HÁÀÀ vijeka, osmanska dràva se jo{
vi{e uvjerila u to.
Ona je poku{avala da sa vremena na vrijeme stavi Srpsku Crkvu pod svoju kontrolu, najprije likvidacijom neposlu{nih patrijarha i mitropolita, a zatim mijewawem wenog smisla i identiteta kroz fanarioticaciju. U svemu tome imala je me|utim samo kratkotrajnih uspjeha. Razloge ukidawa Srpske Crkve od strane osmanskih vlasti treba sagledavati i u {irem kontekstu doga|aja na jugoistoku Evrope, i ekonomskoj strukturi funkcionisawa Osmanskog Carstva. Kako je ve} nazna~eno, osmanska osvajawa okon~ana su u drugoj polovini HÁÀ vijeka. Ve} poslije Sulejmana „Veli~anstvenog“ Carstvo opada. Su{tinski, Osmansko Carstvo je u ekonomskom smislu funkcionisalo kao neproduktivni
parazitski model isto~wa~kog feudalizma. On stoga nije bio
predodre|en za ekonomski civilizacijski progres, nije mogao
pratiti zapadnoevropski model feudalizma, niti se transformisati u kapitalizam.
Dok je bilo osvajawa, novih teritorija, pqa~ke dobara na wima,
i dobijawa obiqa zarobqeni~ke, prakti~no polurobovske radne
snage, Carstvo je ekonomski funkcionisalo kao klasi~an parazit, koji nije sam po sebi bio sposoban za reproduktivnu ekonomiju. Zato su osmanske vlasti i obnovile Srpsku Crkvu. Preko we su
èqele jo{ vi{e eksploatisati srpski narod, ali i davawem
vjerskih prava tom narodu, dràti ga u nacional-oslobodila~koj
pasivi. îm su osvajawa prestala, Osmansko Carstvo se u ekonomskom pogledu okre}e crpqewu sopstvene ekonomske supstance.
Izrabqivawe hri{}anske raje postaje sve bezobzirnije. Ona prakti~ni ima tri poreska optere}ewa: jedno na dràvu, jedno na lokalnog feudalca (spahiju), i jedno na sopstvenu crkvu. Zato u~estavaju ustanci, a svaka akcija hri{}anskih dràva biva poduprta od te raje, koja kao jedinu nadu svog oslobo|ewa i qudskog ìvqewa vidi u nestanku osmanske vlasti.
Srpska Crkva je trpila stalna poreska optere}ewa od osmanske dràve. U ratovima su ~esto uni{tavana wena dobra. Fanariotizaciojom u HÁÀÀÀ vijeku ona je jo{ vi{e uni{tavana. Nemaju}i
vi{e nikakvog povjerewa najprije u wenu lojalnost, a zatim i biv{i svjesna da je ona po wu finansijski neisplativa, osmanska dr328
àva rije{ila je da je ukine. Poslije ukidawa Pe}ke Patrijar{ije, u narednim decenijama, a prakti~no i u jednom zna~ajniom
dijelu HÀH vijeka, po~e}e da tiwa pitawe wenog pravnog nasqednika, time prije, {to se na austrijskom tlu ve} formirala jo{
jedna srpska crkvena organizacija, predvo|ena Karlova~kom Mitropolijom. U ovo pitawe od ukidawa Pe}ke Patrijar{ije mije{a}e se i najprije dràve pod ~ijem vla{}u je bio srpski narod:
Austrija, Mleta~ka Republika i Osmansko Carstvo. Sa oslobodila~kom borbom srpskog naroda u HÀH vijeku, i wegovom dràvnom
emancipacijom u vidu Srbije i Crne Gore, u ovo pitawe uplijeta}e se i moglo bi se re}i separatisti~ki dràvno-dinasti~ki interesi. Sve ovo rastaka}e srpsko crkveno tkivo, i oteàvati vaspostavu jedinstvene Srpske Crkve.
3. Mitropolija Crnogorska u doba teokratije
Pad posqedwe srpske feudalne tvorevine postdu{anovskog
perioda-Zete Crnojevi}a, koja je imala i atribute poku{aja dràvnosti, pod osmansku vlast, moè se smatrati po~etkom zasnivawa jedne specifi~ne forme, koja predstavqa kombinaciju svjetovne i duhovne vlasti. Ako se izvr{i detaqna analiza doga|aja
i ure|ewa balkanskih i dru{tava u jugoisto~noj Evropi u naredna tri vijeka, ovakav oblik uprave predstavqa specifikum samo
u Crnoj Gori. Kako je ve} nazna~eno, u Crnoj Gori dolazi do o~igledne pojave teokratije. Ona predstavqa sublimaciju svjetovne i
duhovne uprave nad jednim prostorom u jednoj li~nosti, tj. crkvenom poglavaru. U ovom slu~aju to je crnogorski, tj. cetiwski mitropolit, i Mitropolija kao crkvena ustanova i organizacija koja stoji iza wega. Stoga se u narednom periodu, u zna~ajnom broju
doga|aja i istupa crnogorskih mitropolita, ne moè napraviti i
jasna granica izme|u wihove svjetovne ili vjerske konotacije. U
tom smislu ide i istoriografija.
Osnovne konture svjetovne istorije Crne Gore u doba teokratije, stoga su obra|ene u prvom poglavqu ove glave. One upotpuwavaju i uobli~avaju glavni tok domena crkvene istorije. Razmatraju}i navedenu problematiku, name}e se i pitawe za{to se
ba{ teokratija uspostavila u Crnoj Gori, a ne u nekom drugom
prostoru srpskih zemaqa, gdje se isto tako o~uvala crkvena organizacija? Nepobitno, i Crna Gora je potpala pod osmansku vlast,
bar u formalno-pravnom i prakti~kom pogledu. Kako je ve} nazna~eno, ne{to sli~no se ne pojavquje ni u bilo kom drugom evropskom
dijelu koji je potpao pod osmansku vlast.
329
Pe}ki patrijarh Arsenije ÀÀÀ ârnojevi}, potomak pobo~ne grane
Crnojevi}a. Poveo prvu seobu Srba sa Kosova pred osmanskom najezdom
330
Pe}ki patrijarh Arsenije ÀÁ Jovanovi} - [akabenta
(rodom iz Vasojevi}a). Poveo drugu seobu Srba sa Kosova pred
osmanskom najezdom
331
Razloga za razumijevawe ove ~iwenice ima vi{e. Osmanske
vlasti ~ak ni u prvim decenijama svoga uspostavqawa, nijesu uspjele da ostvare zna~ajniju kontrolu nad brdsko-planinskim i zaba~enim krajevima Crne Gore. Najprije ne u vojni~kom smislu. On je
bio osnov za uspostavqawe administrativne uprave i feudalnoporeskog i svojinskog sistema. êste pobune Crnogoraca i granica sa Mleta~kom Republikom, koja je opet vodila ~este ratove sa
Osmanskim Carstvom doprinijeli su tome. Osmanski poku{aj da
izvr{i potpuni prodor u ove krajeve, a i kontrolu nad wima, u
smislu integracije kao i svakog drugog svog dijela, i{ao je toliko
daleko, da je za relativno mali prostor obezbije|en poseban administrativni status. To je ura|eno odvajawem prostora Crne Gore
iz Skadarskog sanxaka, i stvarawem @abqa~kog sanxaka.
Osmanske vlasti su ra~unale da }e instalirawem Skender-bega Crnojevi}a pospje{iti integraciju Crne Gore u svoj dràvni
prostor. Pored toga sa wime je kao o~iglednim primjerom trebalo inicirati i proces islamizacije. Sve to me|utim nije uspjelo
u zna~ajnijoj mjeri. Blizina mleta~kih posjeda i jaka veza sa
wima, formirawe plemenskog dru{tva, brdsko-planinski krajevi
u kojima osmanske vlasti nijesu mogle duè da se zadrè sa ve}im
vojnim formacijama, i kona~no uticaj Crnogorske Mitropolije i
wenih mitropolita, doprinijeli su vrlo brzo zaìvqavawu osnovnih karakteristika teokratije.
Uspon teokratije u Crnoj Gori nije bio brz i sveobuhvatan,
ali zato jeste konstantan. Epizoda sa Skender-begom Crnojevi}em, i uop{te ta koncepcija osmanske politike u Crnoj Gori na
kraju se i po wega li~no, i uop{te zavr{ila neslavno i neuspjehom. Ja~awe mitropolitskog uticaja, i uop{te Mitropolije moè se pratiti jo{ u doba posqedwa dva Crnojevi}a. S obzirom da
se radilo o relativno malim feudalnim posjedima Crnojevi}a, tj.
malom prostoru, i ~iwenici da oni nijesu imali ioqe {ire razgranatu i bogatu vlastelu ispod sebe, prostor za uticaj Mitropolije i wenih mitropolita brzo se otvarao u doba sumraka slobode. Ivan i \ura| tako bivaju upu}eni na mitropolite i uop{te
Mitropoliju kao instituciju. Oni postaju wihov glavni oslonac
i saradnik. Mitropolija nije bila obi~na feudalna institucija
koja se mogla olako mijewati po svom karakteru i namjeni od vladara do vladara, i od feudalne prilike do prilike. Kona~no, ona
je u tim turobnim vremenima posqedwih posrtaja slobode, i
padawa u ropstvo zna~ila {iri koncept i smisao. To je bila borba protiv islama u svom wegovom zna~ewu i smislu.
Nikada me|utim crnogorski mitropoliti, naro~ito od potpunog razmaha teokratije, od druge polovine HÁÀÀ vijeka, nijesu zabo332
ravili svoj mitropolitski zadatak i djelo, tj. djelo duhovnih pastira. Na osnovu niza komparativnih istraìvawa u izvorima, tako se
moè i sastaviti spisak crnogorskih mitropolita u doba teokratije. Vi{e podataka u izvorima od HÁÀÀ vijeka, donose i ve}u mogu}nost hronolo{kog locirawa crnogorskih mitropolita, najprije u samom odre|ewu od kada do kada su bili na ovom poloàju. Za
neke od wih navedene su samo godine u kojima se pomiwu u izvorima. Spisak tako glasi: German ÀÀ (1520), Pavle (1530), Vasilije À
(1532), Nikodim (1540), Romil (1530-1550), Makarije (1550-1568),
Ruvim À (1561), Pahomije ÀÀ (1568), Gerasim (1575), Venijamin (1582
-1591), Ruvim ÀÀ (1593-1640), Mardarije (1640-1659), Ruvim ÀÀÀ Boqevi} (1673-1685?), Vasilije ÀÀ, Visarion ÀÀ Borilovi} (1682-1692?),
Sava À (1694-1697), Danilo Petrovi}-Wego{ (1697-1735), Sava ÀÀ Petrovi}-Wego{ (1735-1782), Vasilije ÀÀÀ Petrovi}-Wego{ (kao koadjutor 1750-1766), Arsenije Plamenac (1782-1784), Petar À Petrovi}-Wego{ (1784-1830), Petar ÀÀ Petrovi}-Wego{ (1830-1851).156
Skender-beg Crnojevi} je po dolasku na poloàj àbqa~kog
sanxak bega, nastojao da odràva mirne odnose sa mleta~kim vlastima u Boki. Wegova uloga je bila da bez tenzija, pod parolom
mirne integracije Crnogoraca u osmanski dràvni i feudalni
sistem, bude i most ka wihovom islamizirawu. Stoga se iz niza
izvora moè vidjeti wegov blag i pravedan nastup prema Crnogorcima. U istom smislu je i bila politika tolerancije prema
mleta~kim vlastima u Boki. On sebe u nizu izvora predstavqa
prakti~no kao feudalca za sebe, tj. potomka starih vladara ove
zemqe, na koju on ima pravo. No, sa druge strane wegova politika
u Crnoj Gori i wenom mleta~kom okruèwu bila je puna kontrasta. On nekada nastupa kao silnik i bezmilosnik. Bez obzira {to
je bio islamizirani hri{}anski i srpski koqenovi}, on se uklapao u op{tu sliku i karakter osmanskih velikodostojnika. Bio je
do kraja gramziv. Vodio je ra~una o sticawu li~nog bogatstva.
Na lukav na~in htio je da se dokopa solila na mleta~koj teritoriji u Boki, pravdaju}i da su ona nekada bila vlasni{tvo wegovog oca i djeda. No, mleta~ke vlasti su to bez kompromisa suzbile, iako na lukav i diplomatski na~in. Skender-beg je odràvao i
ìve veze sa svojim daqwim ro|acima i zetovima u Kotoru. Da bi
izgladio krizu oko pitawa solila, on je ~ak u Veneciju poslao jednog kalu|era, sa jasnim porukama èqe dobrosusjedskih odnosa.
Siworiji je poslao jedno rebro Svetog Stefana opto~eno sre156. Du{an Vuksan, Katalog zetskih i crnogorsko-primorskih episkopa i mitropolita, Zapisi, kw. HÀÁ, sv. 2, Cetiwe, avgust 1935, 72-73.
333
brom sa gr~kim natpisom. U Veneciji je povodom toga 3. avgusta
1514. godine organizovana procesija oko crkve Svetog Marka. Relikvija je no{ena u jednom tabernakulu oko crkve. Potom je uz misu smje{tena u oltar. Po svoj prilici ovome je data velika va`nost u Veneciji, ~im su procesiji prisustvovali vicedu`d i
nadbiskup Venecije.157
O~igledno da Skender-beg Crnojevi} nije uspio u svojoj misiji, niti uop{te integracije Crne Gore u osmanski dràvni i feudalni sistem zbog Crnogorske Mitropolije i wenih mitropolita. Teokratija je u Crnoj Gori imala naslon na ~iwenicu da je \ura| Crnojevi} predao prilikom svog odlaska svjetovnu vlast mitropolitu. Iako u tome smislu u izvorima ima samo indicija, evidentno je da se u tim vremenima formirawa plemenskog dru{tva
i kasnije, kada je ono potpuno zaìvjelo, uostalom kao i teokratija, javqa kult kod naroda u tome smislu. Ta ideja neprestanog
kontinuiteta tvorevine Crnojevi}a sa Crnogorskom Mitropolijom, bila je polazi{te za kasnije stvarawe dràvne organizacije.
Stoga nije za~u|uju}e, da niz crnogorskih mitropolita, zapravo i ne pravi granicu svojih postupaka i rada izme|u ~isto crkvenih i svjetovnih. Godine 1530, neki Crnogorci su poku{ali da
ospore vlasni{tvo cetiwskom manastiru, na jedan vinograd koji
mu je priloìo Ivan Crnojevi}. Vladika Romil iznio je pred wih
hrisovuqu Ivana Crnojevi}a, nakon ~ega su oni odstupili u zahtjevu.158 Kontinuitet vlasti Crnojevi}a sa vlastima cetiwskih
mitropolita, moè se vidjeti u jo{ nizu primjera. Stanovnici sela Humci na Cetiwu, tako|e se pozivaju na Hrisovuqu Ivana Crnojevi}a u svom sporu sa cetiwskim manastirom 1638. godine. To
je o~igledno i u primjeru iz doba mitropolita Save Petrovi}a.
Tada su hri{}ani i muslimani iz Qe{anske nahije dali u zakup
Mitropoliji planinu Kowsko „kako ni pi{e rusovoq Crnojevi}a Ivan-bega.“159
Grupa crnogorskih glavara (guvernadur Vukadin, serdar Savi} i dr. ) pozivala se u pismu mleta~kom izvanrednom providuru
u Kotoru Vin}encu Gritu, od 27. novembra 1747. godine, na sve zasluge koje su Crnogorci do tada u~inili Mle~anima, pa i ru{ewe
manastira na Cetiwu zbog wih „a sve za sve cvijet na{ koji bi sagra|en ot Ivan-bega Crnojevi}a, govorimo crkvu i manastir na
157. Giuseepe. Valentinelli, Rapporti della Republica veneta con Slavi Meridionali brani
e tratti dai Diarii manoscritti di Marin Sanudo 1496-1533, HÁÀÀÀ, Venezia, 397-398.
158. Marko Dragovi}, Prilozi za istoriju Crne Gore, Starine, kw. HÀH, 254.
159. Du{an Vuksan, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÀH, sv. 3, Cetiwe, mart
1938, 163.
334
Cetiwe koju dasmo za odbranu na{ega principa.“160 I mitropolit
Sava Petrovi} predstavqao je sebe kao potomka Crnojevi}a.161
Ovaj trend insistirawa na kontinuitetu Crnojevi}a sa Crnogorskom Mitropolijom moè se vidjeti i na po~ecima crnogorske
istoriografije. To se o~igledno vidi iz istorije Crne Gore u autorstvu mitropolita Petra À Petrovi}a. Situaciju primopredaje vlasti, pred odlazak \ura|a Crnojevi}a u Veneciju on opisuje
ovako: „Ja bih vas savjetovao, da izaberete jednoga ~ovjeka izme|u
vas i da ga primite i poznate za svojega vladateqa; al znaju}i, da
se vi u izboru ne}ete saglasiti me|u sobom, iz tog vam uzroka
ostavqam mjesto za sebe Mitropolita Germana, a po wem budu}e
mitropolite, dokle, eda Bog promisli za srbski rod na drugi
boqi na~in. German je ob{ti duhovni otac i arhipastir, a ovo je
va{a ob{ta crkva i manastijer, u kojemu on prebiva; tko moè, dakle boqe i usrdnije za dobro va{e raditi od va{ega duhovnoga
oca? I vi ste wegova po duhu svetome ~eda i ovce slovenskoga stada Hristova, za koje je on duàn, kao pastir, ìvot svoj poloìti.
Dogovarajte se s wim i slu{ajte wegove sovjete i nauke, a ja mu eto
ostavqam i grb, kojega su blaènopo~iv{i cari na{i, a po wima
praroditeqi i roditeqi moji i ja upotrebqavali.“162 Kroz posqedwu konstataciju, uo~ava se dakle ne samo svijest o kontinuitetu teokratije u Crnoj Gori sa feudalnom tvorevinom Crnojevi}a, nego sa srpskom nemawi}kom dràvnom tradicijom.
Koncepciju primopredaje vlasti od \ura|a Crnojevi}a na mitropolita, nastavio je i Sima Milutinovi}. On je to opisao ovako: „Zbog toga \ura| sakupi narod, objavi svima da odlazi za Italiju, kako bi kratki ostatak ìvota proveo u ti{ini i bez glavoboqe, a da Crnu Goru Bogu i starome vladici preporu~uje. Sve
{to je imao priloì crkvi, kako bi barem vladika od toga mogao
ìvjeti i u cijeloj mitropoliji zetskoj kao svetiwu narodnu slobodu i vjeru ~uvati, kao najve}i bo`ji amanet... A Crna Gora ostade na brigu i pod vladavinom svojih arhijereja, koji su taj skupi
amanet jedan drugome u nasle|e, uz sve ve}e iskustvo u upravqawu
narodom, dodavali, po{to ve} nemado{e kome drugome iz naroda
tu dragocjenost kao va`ni amanet povjeravati, i prenositi na
gra|ansku dobronamjernost i znawe.“163
160. Kao nap. 35, str. 190-191.
161. Jovan Radoni}, Rimska kurija i ju`noslovenske zemqe od HÁÀ do HÀH veka,
Beograd, 1950, 613.
162. Kao nap. 79, str. 463-464.
163. Simeon Milutinovi} Sarajlija, Istorija Crne Gore od iskona do noviega vremena, Beograd, 1835, 31-32.
335
Sa dolaskom Osmanlija po~iwe proces prodora islama ne samo u obliku vojnih osvajawa, i klasi~nog utvr|ivawa civilnih i
vojnih elemenata osmanske vlasti. On se ogleda i u otvarawu procesa islamizacije doma}eg stanovni{tva. Kako je ve} nazna~eno,
jedan od razloga instalirawa Skender-bega Crnojevi}a, i pretvarawa Crne Gore u poseban sanxak bio je upravo ovaj. Mno{tvo
crkava i manastira su u ratnim operacijama ruininirani ili sru{eni. Osmanske vlasti su vrlo ~esto koristile materijal sa ovih
hri{}anskih objekata za izgradwu svojih. Centralna vlast je
1560. godine naredila sanxak-begu Skadra i podgori~kom kadiji,
da uzmu dovoqno mermera od jedne poru{ene crkve u Podgorici,
za potrebe izgradwe hamama u Qe{u u Albaniji.164 Crkva Svete
Petke u Herceg Novom iz nemawi}kog perioda, sru{ena je u tre}oj ili ~etvrtoj deceniji HÁÀ vijeka. Kada su [panci zauzeli
grad 1538. godine, na wenom mjestu su podigli crkvu Svete Ane,
koju Osmanlije po povratku u grad nijesu dirale.165 Neke crkve bile su izloène ~estom ruinirawu. Tako je crkvi Svetog \or|a u
Podgorici probijeno kube, a zidovi o{te}eni.166
Proces islamizacije najprije se na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske po~eo odvijati u gradskim sredinama. Tu se po~ela javqati potreba za izgradwom xamija, mesxida, tekija i sl. Usqed u~estalih potreba zbog pove}awa broja stanovnika islamske vjeroispovijesti, osmanske vlasti bilo na ve}em, bilo na lokalnom nivou vodile su ra~una i o ekonomi~nosti
izgradwe ovih objekata. Stoga su pribjegavale praksi, da od ruininiranih crkava i manastira uzimaju materijal za gradwu svojih
objekata. U drugom slu~aju one su na mjestima istih, odre|enom rekonstrukcijom prilago|avale svojim potrebama ta zdawa. U xamije su pretvorene na teritoriji dana{we Mitropolije Crnogorsko-primorske crkva Svetog \or|a na @abqaku na Skadarskom
jezeru, kao i Svete Gospo|e u Herceg Novom. U defteru od 1519.
godine, crkva Svete Gospo|e upisana je kao crkva, dok se u onom iz
1585. striktno navodi da je pretvorena u xamiju. Postoje ozbiqne
indikacije da je Dra~ka xamija u Podgorici tako|e nekada bila
crkva.167 Niz crkava u Skadru, Baru i Ulciwu tako|e je pretvoren
u xamije. U po~etku su crkve u Baru zadràle svoju autenti~nost,
na osnovu povlastica sultana Selima 1571. godine. No poslije
164. Milan Vasi}, Istorija Crne Gore, kw. 3, tom 1, Titograd, 1975, 591.
165. Isto.
166. Maksim [obaji}, Starine u Zeti, Beograd, 1892, 62.
167. Isto; Andrija Lainovi}, Podgorica pod Turcima, Podgorica, 1940, 88.
336
1630. godine one dolaze pod udar. Nekoliko katoli~kih crkava u
Baru i neposrednoj okolini pretvoreno je u xamije. I pravoslavna crkva Svetog Nikole doìvjela je istu sudbinu. Na mjesto katedralne crkve Svetog Teodora koja je spaqena, podignuta je crkva Svetog \ur|a, za{titnika grada. No, i ona je pretvorena u xamiju.168
Kako je ve} nazna~eno, proces islamizacije na~eo je prvo gradske sredine. Po popisu iz 1485. godine, u Podgorici u nasequ van
tvr|ave su bili samo hri{}ani. Nepun vijek kasnije, po popisu iz
1582. godine bile su 94 muslimanske ku}e prema 223 hri{}anske.
Da je proces islamizacije bio konstantan, govori i podatak da je
od 94 muslimanske ku}e, za wih 39 upisano da su glave porodice
„sinovi roba bo`jeg“, {to zna~i da su im o~evi bili hri{}ani, tj.
da se radi o prvoj generaciji islamiziranih. Podgorica je 1612.
godine imala 900 ku}a, i hri{}ani su jo{ uvijek bili u ve}ini.
Po popisnim podacima iz sela Podgori~ke nahije, vidi se po imenima popisanih da su tako|e prva generacija islamiziranih. U
Tuzima je Osman sin @iva, a Ibrahim sin Goja{a. U Grudima Hizir je sin Vu~ine, Mezid sin \er|a, Mahmut sin Prida{a, Alija
sin Andrije, Mehmed sin \ona, Mezid sin Vuksana. U selu Srpska
Rizvan je sin Radice, a u Rogamima Alija sin Dragi{e. Proces
islamizacije u po~etku nije zahvatao cijele porodice. Ima niz
primjera da su neka bra}a primila islam, a neka ne. âk se javqaju primjeri da su o~evi primili islam, ali ne i sinovi.
Medun je vrlo brzo postao dominatno islamsko naseqe. Vojna
utvr|ewa oko kojih se razvijaju gradovi bila su jezgra islamizirawa. Vojnici u utvr|ewima u prvim vremenima osmanske okupacije morali su biti iskqu~ivo muslimani. Tako je po popisu iz
1582. godine u Medunu bilo samo dvije hri{}anske ku}e. Nekoliko imena opet ukazuje da se radi o prvoj generaciji islamiziranih, i to: Alija sin Vu~ine, Alija sin \ukice. I u @abqaku muslimani postaju dominantni po ovom popisu. Tu je 36 ku}a muslimana, prema 28 hri{}anskih. Islamizacija je dominantno zahvatila i Rijeku Crnojevi}a, mada ona nije popisana.169
Osmanske vlasti sa~uvale su zna~ajan dio imovine crkava i manastira, i uklopile je u svoj feudalni sistem. Ova imovina, tj. imawa, registrovana su kao crkveni i manastirski vakufi. Pod ovim
168. Kao nap. 161, str. 110, 289, 291, 428.
169. Kao nap. 164, str. 535-536; Branislav \ur|ev, Sitni prilozi iz istorije
Crne Gore, Godi{wak Dru{tva istori~ara Bosne i Hercegovine, VI, Sarajevo, 1954, 57-59.
337
imenom na popisu iz 1582. godine, registrovana su u defteru imawa
Star~eve Gorice, Koma i Pre~iste Krajinske. Ona su opet uklopqena u hasove, zijamete i timare. Nekoliko manastirskih imawa,
me|u kojima i ona Svetog Nikole na Rijeci Crnojevi}a, i Svete Gospo|e na Cetiwu evidentirana su kao hasovi. Kao timar jednog novskog spahije, registrovana su imawa crkava Svete Gospo|e i Svete
Petke (500 ak~i), kao i manastira Savine (400 ak~i). Me|utim, tokom vremena crkvena i manastirska imawa su konfiskovana. Tako
u popisu iz 1582. godine postoje podaci da su konfiskovawa neka
imawa Star~eve Gorice.170 Praksa konfiskacije crkvenih i manastirskih imawa sve je bila u~estalija u HÁÀÀ i HÁÀÀÀ vijeku, kada
dolazi do otvorene otima~ine. Oko 1717. godine begovi Mu{ovi}i
su prakti~no oteli zgradu Mitropolije u Popima, pored samog grada Nik{i}a, te je time bio onemogu}en rad mitropolita.171
Proces islamizacije po selima otvorio je mogu}nost daqwe
uzurpacije crkvene i manastirske imovine. Po defteru iz 1570.
godine zabiqeèni su ve} muslimani na Cetiwu, Bokovu i Dobrskom Selu.172 Da je o~igledno do{lo do poku{aja uzurpacije manastirske imovine, govori i podatak iz 1568. godine. Crnogorski
mitropolit Pahomije i{ao je u Carigrad, da tuì àbqa~ke age
koje su poku{ale da mu otmu manastirske ribwake Ola~ i Karu~.173 Ne{to sli~no desilo se po~etkom 1575. godine, kada su se
kalu|eri nekoliko manastira na Skadarskom jezeru àlili sultanu, da spahije od wih uzimaju desetinu, iako im je pla}awe da`bina odre|eno odsijekom. Zbog toga je sultan Murat ÀÀÀ uputio
ferman podgori~kom kadiji, koji im je naredio da se sprije~i
mije{awe spahija u posjede sve{tenika.174 Kako je ve} nazna~eno,
poku{aji uzurpacije crkvene imovine dolazili su i od hri{}anaseqaka, koji su se grani~ili sa wom, i pod raznim izgovorima poku{avali da je prisvoje. Cetiwski mitropoliti branili su se od
ove pojave pozivawem na hrisovuqe Ivana Crnojevi}a, autoritetom Crkve i kletvom.
Iz nekoliko detaqa mogu se vidjeti i primjeri me|uvjerske
tolerancije toga doba. To se tuma~i ~iwenicom da je etni~ka
170. Kao nap. 164, str. 600.
171. Petar [obaji}, Nik{i} (Onogo{t), Beograd, 1938, 54-55.
172. Branislav \ur|ev, Turska vlast u Crnoj Gori u HÁÀ i HÁÀÀ veku, Sarajevo, 1953, 64.
173. Branislav \ur|ev, O odlasku crnogorskoga vladike Pahomija u Carigrad u
drugoj polovini HÁÀ veka, Istoriski ~asopis, kw. ÀÀ, Beograd, 1951, 140-142.
174. Hamid Haxibegi}, Turski dokumenti u dràvnom muzeju na Cetiwu, Istorijski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 117-118.
338
osnova stanovni{tva ista, a da se ono putem pokatoli~avawa ili
islamizacije odvajalo od svog pravoslavnog osnova. Ipak, za dugo
vremena nije zaboravqalo taj osnov. Naro~ito su bile jake veze
Crne Gore sa Bokom, koja je tada bila pod mleta~kom vla{}u.
Mleta~ka vlast je bila uto~i{te mnogim Crnogorcima. Pravoslavna ve}ina stanovni{tva, koja se u dugom vremenskom periodu
naseqavala iz Crne Gore i Hercegovine, upotpuwavala je tu ~iwenicu. Crnogorci su opet mleta~kim vlastima bili saveznik
protiv Osmanlija.
Suìvot katolika i pravoslavaca u Boki, pa i dolaze}ih Crnogoraca, bio je u ve}ini vremenskih prilika pozitivan. Crnogorci su dolazili na proslave Svetog Trifuna, za{titnika Kotora. Na proslavu su rado dolazili i zbog to~ewa vina o tro{ku
komune. Tro{ak je obi~no iznosio osamdeset dukata. Ali nekada
centrala u Veneciji nije gledala blagonaklono na to, smatrav{i
da se na ~a{}ewe Crnogoraca bespotrebno tro{i novac, kao 1556.
godine, kada je potro{eno ~ak 130 dukata. Pored toga, Crnogorci
su pijani dràli brojne zdravice i bili skloni kavzi. Senat u Veneciji je odlu~io da se za tro{kove vina za dan Svetog Trifuna
moè potro{iti samo deset dukata, i to za one koji pale vatre na
dan sveca. Iz Kotora su zbog toga protestovali, pravdaju}i tro{kove brojnim prakti~nim razlozima.175 Sa druge strane, na sve~anosti na Troji~in dan, na Lov}en su izlazili Bokeqi, a bilo je
i muslimana.176
Austrijsko-osmanski rat od 1593. do 1606. godine, bio je prvi
poku{aj Austrije da izazove pokret balkanskih hri{}ana protiv
osmanskih vlasti, prvenstveno Srba u Bosni i Hercegovini i Crnoj Gori. U okviru tih aktivnosti, pomiwe se i crnogorski mitropolit Ruvim. On tada pi{e o spremnosti Crnogoraca da se
ukqu~e u ovu borbu. Ovo pismo koje je ve} obra|eno u prvom poglavqu ove glave, predstavqa prvi politi~ki iskorak na me|unarodnoj sceni crnogorskih mitropolita. Po nekim {turim izvorima, po svoj prilici je 1597. godine do{lo do op{teg ustanka u
Crnoj Gori.
Nezaobilazno ime ovih doga|aja svakako je i nik{i}ki vojvoda Grdan. On se stavio na ~elo pokreta hercegova~kih plemena:
Nik{i}a, Drobwaka, Pive, kao i br|anskih: Pipera, Ku~a, Bjelopavli}a i Klimenata. Kao posrednici izme|u pe}kog patrijarha i
175. Kao nap. 164, str. 45.
176. Risto Kovijani}, Pomeni crnogorskih plemena u kotorskim spomenicima
(HÀÁ-HÁI vijek), kw. ÀÀ, Titograd, 1974, 74.
339
lokalnih glavara Crne Gore, Brda i Hercegovine, pa i vojvode Grdana, pojavquju se razni probisvijeti i pustolovi, uglavnom porijeklom sa srpskih prostora ili Albanije. Oni bivaju posrednici
sa evropskim dvorovima u Be~u, Gracu, Madridu, Rimu, Napuqu i
Torinu. Povezuju se sa patrijarhom i lokalnim glavarima. Potom
odlaze na ove dvorove, da bi vladarima servirali razne fantasti~ne podatke, o spremnosti ovih krajeva na borbu sa Osmanlijama, i èqom da prihvate wihovu vlast. U tim svojim posredovawima, za sebe su traìli velike nov~ane sume, ili visoke plemi}ke titule po oslobo|ewu tih krajeva od Osmanlija. O~ajni Srbi,
me|u kojima i patrijarh i vojvoda Grdan, u èqi da se oslobode
osmanske vlasti, vrlo ~esto su lakovjerno prihvatali posredovawa ovih li~nosti.
Neke od ovih li~nosti imale su i ozbiqniji karakter. Kao posrednici patrijarha Jovana i vojvode Grdana 1597. godine pojavquju se kalu|eri Damjan Qubibrati} i neki Pavle. Po wima dvojici patrijarh je poslao pismo papi, u kojem je izraàvao odanost
Rimskoj Crkvi, i traìo pomo} za oslobo|ewe srpskog naroda.
Ovo pismo je posluìlo papi kao pogodan momenat da predloì
patrijarhu uniju. U proqe}e 1601. godine patrijarh Jovan je poslao kalu|era Damjana, i ovlastio ga da prihvati uniju. Qubibrati} je u Rimu na srpskom jeziku dao ispovijed prave vjere, odrekao se jeresi, i zakleo se na Jevan|equ da }e se dràti zakletve.177 Ovo prihvatawe unije nije imalo nikakvog prakti~nog i
vjerskog odjeka u Srpskoj Crkvi. Narod o tome ni{ta nije znao.
Izjava kalu|era Qubibrati}a u Rimu bila je ceremonijalnog karaktera, pa makar i po ovla{tewu datom od patrijarha. Kako od
pape nije bilo ozbiqnije pomo}i, to je smjer nastojawa patrijarha Jovana i vojvode Grdana oti{ao u drugom pravcu.
U uèm kontekstu prostora, koji se ti~e Mitropolije Crnogorske, poku{aj prihvatawa unije moè se pratiti u prvoj polovini HÁÀÀ vijeka. I pored odre|enih suprotnosti s vremena na
vrijeme, antagonizam izme|u Pravoslavqa i Katoli~anstva u to
doba bio je mali. Wegovo odsustvo bilo je posqedica stalnih ratova sa osmanskom dràvom, i wenom {irom simbolikom u vidu
islama. Dakle, u jeku globalnog sukoba na Balkanu izme|u osmanske dràve kao predstavnika islama, i Mleta~ke Republike kao
predastavnika hri{}anstva, malo se pa`we poklawalo unutarhri{}anskom antagonizmu.
177. Kao nap. 124, str. 10-11.
340
U obodnim krajevima Boke ka Baru, javqa se i praksa crkava
sa dva oltara, u kojima su bogosluèwa imali i rimokatolici i
pravoslavci. Pod ingerencijom barskog biskupa \or|a Bjankija
bile su dvije takve crkve: Svetog Jovana i Svete Tekle.178 Prvi na
udaru unija}ewa bili su Pa{trovi}i. Oni su bili u ~estim sukobima sa Crnogorcima. Ve} po~etkom HÁÀ vijeka u Pa{trovi}ima
se pojavquju katolici. Jedan dio bratstva Medina je primio katoli~anstvo, pa je jedan wegov ~lan postao frawevac. Kako u Pa{trovi}ima nije bilo katoli~kog sve{tenika, jedan dio tih Medina vratio se u pravoslavqe.179
Pa{trovski zbor je 5. aprila 1636. godine uputio ~etiri delegata kotorskom biskupu Vi}entiju Bu}i, sa predlogom da èle da
se ujedine sa Rimskom Crkvom, da priznaju papu kao vrhovnog poglavara, ali da zadrè svoj pravoslavni obred. Bilo je dogovoreno da jedna delegacija u tome smislu otputujeu u Rim.180 Ubrzo je
23. septembra imenovan za misionara Pa{trovi}a Frano Leonardi, sa titulom apostolskog vikara. On je u Pa{trovi}ima zatekao
24 katoli~ke ku}e od sedamdeset doma}instava.181 Po~etkom marta 1637. godine Leonardi je stigao u Kotor. Mleta~ki providur
Molin nije bio siguran da li da dopusti Leonardiju odlazak u Pa{trovi}e, jer se nije konsultovao sa generalnim providurom u Zadru. Leonardi je me|utim pokazao Molinu instrukcije za rad, koje mu je dao sekretar Kongrecaije Fran~esko Ingoli. Po Ingolijevim instrukcijama, Leonardi je po dolasku u Pa{trovi}e trebao da okupi sve{tenike i glavare, i saop{ti im da je do{ao da
spasi wihove du{e, a ne da promijeni wihovu vjeru. U tim instrukcijama je stojalo, da je dovoqno da pravoslavci ispovijedaju svoju vjeru prema formuli koju je papa {tampao za isto~nu crkvu, i
pridràvaju se odluka Fjorentinskog crkvenog sabora.182
Ve} na samom po~etku rada u Pa{trovi}ima, Leonardija su
blagonaklono gledali sve{tenik Nikola Stefanovi} i wegov
sin Josif, jeromonah manastira Gradi{ta.183 Pa{trovi}i su me|utim bili samo Leonardijeva po~etna ta~ka misije. Wegov plan
je bio da privoli mitropolita Mardarija na uniju. Mardarije je
tako|e pokazivao ìvo interesovawe za Leonardijev rad. Kada je
178. Nav. dj., 99.
179. Kao nap. 10, str. 109.
180. Kao nap. 124, str. 116.
181. Carolus Neì}, De pravoslavibus jugoslavis saec. HÁÀÀ ad catholicam fidem reveresis, Vaticanus, 1940, 38.
182. Kao nap. 179.
183. Kao nap. 124, str. 122.
341
u decembru 1637. godine obi{ao pa{trovske manastire, htio je da
se sastane sa Leonardijem. Ovaj mu je me|utim odgovorio da je zbog
praznika Svetog Nikole zauzet, ali da }e prvom prilikom posjetiti Cetiwe.184
Loeonardi je podr{ku dobio od kotorskog vlastelina Frana
Bolice, koji je bio vrlo ugledan me|u Crnogorcima. Bolica je po~etkom 1638. godine posjetio Cetiwe, i tu razgovarao o uniji sa
mitropolitom. Mitropolit je pristao, i ubrzo do{ao u Kotor,
gdje se li~no sastao sa Leonardijem, i prihvatio uniju.185 Mitropolitova èqa je bila da li~no otputuje za Rim, i tu da izjavu o
prihvatawu unije. Krajem maja 1639. godine on je opet do{ao u Kotor, sa planom da preko Venecije ode u Rim. Taj put je trebao biti obavqen u strogoj tajnosti, jer bi imao neugodnosti ukoliko bi
za wega saznale osmanske vlasti. Bolica je ubijedio mitropolita
u nepotrebnost toga puta. Preporu~io mu je da u Rim otputuju dva
kalu|era i mitropolitov bratani}. Mardarije je iz Kotora pisao
papi, a to pismo Bolica je preporu~io Ingoliju.186
Tako je i bilo. U Rim su upu}ena dva kalu|era i bratani}. Mardarijevo pismo papi bilo je puno snishodqivosti i laskawa.187
Kongregaciji se Mardarije obratio sa molbom da mu bude ista
plata kao i katoli~kom biskupu.188 Ovaj poku{aj primawa unije je
propao. Naime, poslije dva sukoba podgori~kih Osmanlija i Crnogoraca, u kojima je bilo me|usobnih ubistava i otimawa robe,
u~iwen je mir u avgustu 1640. godine. Podgori~ani su trebali da
plate nov~anu od{tetu, a Crnogorci da vrate opqa~kanu robu.
Kako su Crnogorci odugovla~ili da vrate robu, ~etrdeset odva`nih Podgori~ana upalo je u no}i 22. avgusta u selo Siwac na Mora~i, gdje se trenutno nalazio mitropolit Mardarije, otelo ga i
odvelo u Podgoricu. Crnogorci su sazvali Zbor, i odlu~ili da
vrate robu da bi otkupili mitropolita.189
Kada je pu{ten, mitropolit Mardarije se ispovijedio prema
propisima pape Urbana ÁÀÀ i Kongregacije za propagandu. U Majinama je Mardarije obavio sve~ano ispovijedawe. U pismu kardinalu Barberinu detaqno je opisao svoje hap{ewe i tamni~ewe u
Podgorici. Traìo je i pomo}. Po svoj prilici neka nov~ana pomo} iz Rima je i data, ~im je Leonardi u pismu od 9. oktobra 1640.
184. Kao nap. 181, str. 24.
185. Kao nap. 124, str. 25.
186. Kao nap. 181, str. 26.
187. Nav. dj., 73-75.
188. Kao nap. 124, str. 137.
189. Nav. dj., 145-147.
342
godine, naveo da cetiwski manastir ne bi mogao isplatiti svoje
dugove bez te pomo}i.190
Idu}i postepenom linijom za unija}ewe, Leonardiju je od Pa{trovi}a i mitropolita Mardarija ostala posqedwa karika, a to
je bio patrijarh Pajsije. I ovoga puta se kao posrednik pojavio
Frano Bolica. On je u julu 1641. godine do{ao na Cetiwe, i tu
imao dug razgovor sa kalu|erima i Mardarijem. Ugovorio je da poslije Boì}a Leonardi i dru{tvu jednog kotorskog fratra po|e
u Pe}. To se oteglo, pa je patrijarh u septembru 1642. godine poslao dva kalu|era na Cetiwe, da dovedu Leonardija u Pe}. U oktobru se Leonardi obreo u Pe}i. Patrijarh Pajsije je me|utim odbio svaku pomisao o primawu unije.191 Tako je propao poku{aj globalnog unija}ewa Srpske Crkve.
Leonardijev nasqednik misionar Paskvali nastavio je poku{aje unija}ewa Crne Gore. Intenzivno je radio sa mitropolitom
Mardarijem, da Crna Gora prizna mleta~ku vlast. To se poklapalo sa ~iwenicom da je po~eo Kandijski rat, u kome su Mle~ani nastojali da dignu na ustanak plemena u Albaniji, Crnoj Gori, Brdima i Hercegovini.192 Gledano uè, ni ~in mitropolita Mardarija nije imao nikakvu operativnu va`nost ni teìnu. Sve{tenici i monasi na teritoriji Mitropolije malo su se razumijevali u
sloène dogme Katoli~anstva i Pravoslavqa. Oni su svoj posao
radili po ustaqenoj praksi, koja je ~ak u nekim slu~ajevima odudarala i od pravoslavnih dogmi. Rad mitropolita Mardarija na
uniji, bio je u globalnom smislu slije|ewe politike patrijarha
Jovana. Srpski narod i wegovi crkveni velikodostojnici, kao vo|e naroda, traìli su svaku alternativu osmanskoj okupaciji, i
hvatali se za bilo {ta, i bilo kakvu pomo} sa zapada. Kako je ve}
nazna~eno, u dugoj istoriji od preko dva vijeka, bilo je jo{ ovakvih crkvenih i politi~kih poku{aja, sa prostom namjerom, po
svaku cijenu poku{ati se otresti osmanske okupacije i islama koju je ona donosila. U tom procesu se pojavquje na desetine lica sa
podru~ja Albanije i raznih srpskih teritorija, koja mawe ili vi{e ozbiqno, od klasi~nih probisvijeta i avanturista, do ozbiqnih patriota bivaju posrednici.
Na pitawe unija}ewa crnogorskih i brdskih plemena, nadovezuje se i pitawe odràvawa dva sabora u manastiru Mora~i, na kojima su toboè donijete odluke u tom smislu. Teze o odràvawu
190. Nav. dj., 148.
191. Nav. dj., 168; Kao nap. 181, str. 12-13.
192. Kao nap. 124, str. 184.
343
ova dva sabora, i odluke u navedenom smislu, zasnivaju se na izvorima vatikanskog arhiva Kongregacije za propagandu vjere. Radi
se o saborima koji su navodno odràni 1648. i 1653. godine. Podaci o ova dva sabora posluìli su nekim istori~arima da dokaù
da su operativno donijete odluke o unija}ewu Crne Gore i br|anskih plemena.
Prvi se zna~ajnije u obarawu teze o odrànim saborima ukqu~io episkop zadarski dr Nikodim Mila{. Na samom dokumentu
navedeno je da je sabor odràn 1. decembra 1654. godine, {to je u
koliziji sa drugim podacima koji ga lociraju na godinu ranije.
Operativnu ulogu u sastavqawu ovog dokumenta imao je maloruski unijatski misionar Pavlin Demski. O svemu tome Mila{ je
konstatovao: „Nai{ao je taj Pavlin na onog vladiku avanturistu,
koga mu obe}awima nije bilo te{ko slomiti, i od wega izmamio
mu pe~at; na{ao je dva tri bezna~ajna, a po svoj prilici i nepismena kalu|era, i od wih izmamio pe~at manastira Mora~e, i tada sastavio u svojoj glavi nekakav sabor, i u ime tog izmi{qenog
sabora sam sastavio za papu saborsku poslanicu, koju su imali toboè da ponesu u Rim dva mora~ka kalu|era, a koju je me|utim sam
on ponio.“193
Na Mila{evom stanovi{tu kasnije je bio i dr Jovan Radoni}.
On je ustvrdio da je misionar Pavlin „sastavio akt mora~kog sinoda, nabavio od nekud pe~at ’ariqskog’ mitropolita Jeftimija,
a mo`da ga i falsifikovao.“ Po Radoni}u „mora~koga sabora, dakle, u istinu nije bilo, niti je na wemu pretsedavao mitropolit
Jeftimije.“194 Kao glavni dokaz za svoju tvrdwu, Radoni} je naveo
pismo apostolskog misionara Domenika Bubi}a. Kao Pavlinov
nasqednik, Bubi} je podnio referat Kongregaciji 1657. godine.
Na zasijedawu Kongregacije 7. maja, ista je zapisni~ki konstatovala, da Bubi} tvrdi „da su onaj iguman mora~ki i drugi Srbin,
koji su bili dovedeni u Rim 1654. od pokojnog Pavla Demskog s
pretpostavkom da su bili poslani od sinoda i pe}kog patrijarha
da izraze poslu{nost Na{emu gospodinu, do{li s la`nim pismima, jer im oni nisu povjerili uop{te takvu misiju.”195
Za prou~avawe pitawa odràvawa mora~kih sabora o prihvatawu unije, svakako je zna~anije ono o prvom saboru, navodno
odrànom 1. februara 1648. godine. Jedan od glavnih zagovornika
iz starije jugoslovenske istoriografije, koji su pozitivno gleda193. Nikodim Mila{, Sveti Vasilije Ostro{ki, Dubrovnik, 1913, 35.
194. Kao nap. 124, str. 320.
195. Nav. dj., 321.
344
li na istinitost odràvawa ovih sabora bio je Janko [imrak. On
je za ovaj sabor zapisao da se „moè nazvati i prvim unionisti~kim saborom, jer je glavna tema rasprave na wemu bila unija s katoli~kom crkvom.“196 Tekst navodne poslanice sa mora~kog sabora, prvi je sa latinskog na italijanski jezik preveo Euzebio Fermencin. Potom je Janko [imrak objavio prevod na srpski jezik.197
Dio ove navodne poslanice u dana{wem prevodu glasi: „I dade
nam bog dobrostivi zgodu za ispuniti na{u misao. ûdnim na~inom
svemogu}a bo`ja sila iz ruku otomanskih oslobodila presvetloga
gospodina moskovskoga carevi}a Jovana Vasilijevi}a [ujskoga velikoga kneza velikopermskog koji imaju}i put za vratiti se na svoje vladawe ima voqu i u Rimu biti i svetim mo{tima se pokloniti
a biv{i on odavna na{ gospodin i patron i od crkve ktitor preporu~ismo u skut wegova veli~anstva od svoga sabora na{ega izabranoga brata velike lavre bogorodice strane carske od Mora~e iz
Primorja srbskoga velikoga logofeta i eklisarha Teodosija radi
lemozini s carskom risovuqom kojemu dadosmo ovu kwigu na{u da
ima predati do presvijetloga i previsokoga svetoga sabora rimskoga na{u poniènu molitvu za koju molimo va{u vedrinu dopustite
nam od wegovi svetiwi prevedroj oblasti i ~estitosti papinoj
imati blagoslov i testir za na{ega nare~enoga poklisara radi
utvr|ivawa vi{e re~enoj na{oj potrebi.” Na kraju poslanice stoji: „I u mjesto drugih mitropolita i episkopa i u mjesto igumana
Grigoria sa bratstvom i svega sabora ruku priloìl. Smireni Pajsej boìjom milo{}u mitropolit budimqanski i arbana{ki i svih
mjesta smireni pe~atnik jeromonah Josif.“198
Za izu~avawe pitawa ove poslanice i wene originalnosti,
potrebno je najprije pojasniti ko je bio jeromonah Josif? Radi se
o kalu|eru iz Pa{trovi}a Josifu Be~i}u. Ve} je nazna~eno da je
on odmah pruìo podr{ku Franu Leonardiju po dolasku u Pa{trovi}e. Josif je ve} 20. decembra 1637. godine uputio pismo
kardinalima Kongregacije kako èli „ìviti i umrijeti u jedinstvu svete rimske crkve.“199 Josif je bio odre|en za pomo}nika
Leonardiju, pa mu je Kongregacija i odredila platu.200 Leonardi je
~ak predloìo da se Josif postavi za unijatskog episkopa u Pa196. Janko [imrak, Mar~anska eparhija, Bogoslovska smotra, br. 1, Zagreb,
1931, 68-69.
197. Janko [imrak, De relationibus Slavorum Meridionalium cum Sancta Romana Sede Apstolica aaeculis HÁÀÀ et HÁÀÀÀ, vol. I, Zagreb, 1926, 85-86.
198. Isto.
199. Carolus Neì}, De pravoslavis Jugoslavis, Romae, 1940, 95.
200. Kao nap. 124, str. 123.
345
{trovi}ima, ali je kasnije odustao od te ideje.201 U drugom pismu
kongregaciji od 25. avgusta 1640. godine, Josif je izrazio nadu „da
}e do}i do sjediwewa svijeh ovieh vejernih sa svetom crkvom sabornom i rimskom.” Potpisao se kao „iguman od svetoga Nikole
od Gradi{ta.“202 Poslije toga Kongregacija je odredila na sjednici od 3. decembra 1640. godine Josifu za wegov misionarski rad
godi{wu pomo} od 200 {kuda na tri godine.203
Leonardi je svoju daqu akciju prenio na crnogorskog mitriopolita Mardarija, pa je onda poku{ao i na patrijarha. To zna~i da
mu Josif vi{e nije zna~ajnije trebao. Zato je Leonardi pisao 29.
januara 1643. godine Kongregaciji da se obustavi plata Josifu, jer
je u toku akcija primawa unije od strane patrijarha, pa usluge Josifove vi{e nijesu potrebne.204 Josif je uputio pismo Kongregaciji 26. avgusta 1644. godine, u kome je naveo svoje zasluge, i potvrdio vjeru za unija}ewem.205 Ubrzo je Leonardi postavqen za nadbiskupa barskog. Po povratku iz Rima, 28. januara 1645. godine, Leonardi je u pismu Kongregaciji opet potvrdio da je Josif „bio i sada je mnogo plodan kod onih naroda za uniju sa svetom stolicom.“206 Iste godine me|utim Leonardi je umro. Obavijest o wegovoj smrti poslao je Kongregaciji apostolski misionar Josip
Buonaldi 21. septembra, koji ga je i naslijedio na stolici barskog
nadbiskupa.207
Unijatska djelatnost kalu|era Josifa, po svoj prilici zavr{ena je sa sastavqawem poslanice sa famoznog sabora u manastiru Mora~i 1. februara 1648. godine. Izgleda je je Josif ve} tada
bio smijewen sa mjesta igumana manastira Gradi{ta. To potvr|uje jedan ugovor od 27. juna 1649. godine, tj. presuda pa{trovskog suda o ujmu manastirske zemqe. U ugovoru se kao iguman pomiwe
Stefan Davidovi}.208 Josif je umro 1655. godine. To se saznaje iz
izvje{taja maloruskog unijatskog misionara Pavlina Demskog,
koji je iz Kotora podnijet Kongregaciji 21. jula 1655. godine. On
se pohvalio da je nakon smrti igumana manastira Svetog Nikole
201. Nav. dj., 123-126.
202. Kao nap. 199, str. 97.
203. Nav. dj., 40.
204. Kao nap. 124, str. 176.
205. Kao nap. 199, str. 99-100.
206. Kao nap. 124., str. 180.
207. Kao nap. 199, str. 14.
208. Aleksandar Solovjev, Pa{trovske isprave HÁI-HÁÀÀÀ veka, Spomenik
SKA, kw. LHHHÀÁ, Beograd, 1936, 16.
346
u Pa{trovi}ima Josifa, zauzeo wegovo mjesto, te da mladim kalu|erima predaje „slovensku i latinsku gramatiku.“209
Druga va`na li~nost ovog navodnog sabora u manastiru Mora~i je moskovski carevi} Jovan Vasiqevi}-[ujski. U izvje{taju
Kongregaciji od 1654. godine Pavlin Demski je naveo da je [ujski
bjeè}i od osmanskog ropstva stigao u manastir Mora~u, gdje su
bili svi crkveni dostojanstvenici Srpske Crkve okupqeni poslije smrti patrijarha Pajsija, te da su tu izabrali za novoga patrijarha Gavrila, koji ìvi u Patrijar{iji. Prate}i stereotip
uqep{avawa, Demski je naveo kako su arhijereji tu postali svjesni da su iznevjerili papu, te da ih Bog za to ka`wava osmanskim
jarmom. Oni su odlu~ili da po{aqu misiju u Rim koja bi utvrdila primawe unije, kao {to je to ura|eno sa Rutenima u Poqskoj.
Knez [ujski je htio da po|e sa delegacijom, a kao delegat je odre|en Teodosije. Demski je priloìo kopiju sinodskog pisma kojim
se odlu~uje o prijemu unije.
Li~nost carevi}a Jovana Vasiqevi}a [ujskog je u stvari li~nost samozvanca. Radi se o Timoteju-Timo{ki Akundinovom. Car
Vasilije [ujski zba~en je sa prijestola 1610. godine i umro je u
Poqskoj. Timo{ka je lutao po evropskim dvorovima izdaju}i se
za carevi}a, traè}i materijalnu pomo}, i podr{ku odre|enih
dràva koje bi ga instalirale na presto Rusije ratuju}i sa wom.
Desna Timo{kina ruka bio je Kosta Jevdokimovi} Kowuhov, koga
su 1652. godine [ve|ani predali Moskvi, nakon ~ega je on u
saslu{awu detaqno opisao Timo{kina pute{estvija. Kowuhov je
Timo{ku opisao kao izuzetno obrazovanog ~ovjeka, koji je nekoliko puta mijewao vjeru. Primio je islam po dolasku u Osmanko
Carstvo. Potom se obreo u Rimu, gdje je primio katoli~anstvo.
Dospio je i do [vedske gdje je postao luteran. Hol{tajnski vojvoda je Timo{ku kona~no predao Moskvi. Tu je na saslu{awu suo~en
sa majkom, i na kraju 28. decembra 1653. godine ra{~ere~en.
Kako je ve} nazna~eno, li~nost Timo{ke Akudinova, uklapa se
u ~itavu galeriju samozvanaca, avanturista i probisvijeta, koji su
do po~etka HÀH vijeka prodefilovali srpskim i balkanskim prostorima. Izvori biqeè da se Timo{ka oslobodio iz ropstva u
Carigradu krajem 1647. ili po~etkom 1648. godine, te da je potom
stigao na Stari Vlah. U Rimu se obreo u junu. Kre}u}i se od Starog Vlaha namjera mu je bila da ode u Dubrovnik, ali se obreo u
manastiru Mora~i. Tu se povezao sa kalu|erom Josifom, i preko
Kotora i Venecije dospio u Rim. Sinodska poslanica zapravo je
209. Kao nap. 124, str. 323.
347
trebala Timo{ki da posluì kao preporuka u Rimu, da bi ostvario svoje li~ne ambicije. Poznati crkveni istori~ar Vladimir
Mo{in, je o aktivnosti Timo{ke Akudinova potpuno pravilno
konstatovao da je bio „u balkanskim zemqama-u Bugarskoj, u Srbiji i u Kotoru, nastoje}i da iskoristi slovenofilsko raspoloèwe i nade koje su Ju`ni Sloveni polagali u Rusiju za oslobo|ewe od turskog ropstva.“210
Ova dva famozna mora~ka sabora, na kojima je toboè done{ena odluka o prihvatawu unije, posluìla su kao izvorni osnov
mnogim istori~arima i crkvenim istori~arima prokatoli~ke
provinijencije sa jugoslovenskih prostora. Taj trend po~eo je ve}
od druge polovine HÀH vijeka. Bio je u svrsi dokazivawa postojawa elemenata unije u Crnoj Gori, pa i na {irim prostorima van
we. Mawe ili vi{e zastupqeno, ovi pitawe posredno je obra|ivano i kroz mnoge radove op{te srpske i srpske crkvene istorije,
sve do tre}e ~etvrtine HH vijeka.
Za istoriju Mitropolije Crnogorsko-primorske vrlo je zna~ajno djelo „Opis Skadarskog sanxakata“. Nastalo je 1614. godine.
Wegov autor je kotorski vlastelin Marijan Bolica. Bio je nastavnik u plemi}koj {koli u Modeni 1636. godine. Bavio se i kwièvno{}u. Evidentno je da je ovo putopisno-analiti~ko djelo nastalo kao plod wegovih direktnih putovawa po Crnoj Gori i skadarskoj oblasti. Nesumwivo, budu}i po rodu Kotoranin, on je dobro poznavao ove krajeve, s obzirom da su bili blizu Kotora, a i
zbog ìvih veza Kotorana sa wima. Rukopis ovog djela ~uva se u biblioteci Svetog Marka u Veneciji. Prvi je na wega obratio pa`wu wema~ki istori~ar Leopold Ranke, u svom djelu „Srpska revolucija“ (Die Serbicshe Revolution). U potpunosti ga je prvi objavio
Fransoa Lenorman, u svom djelu „Turci i Crnogorci“ (Turcs et
Montenegrins) 1866. godine. Potom je objavqen u ~asopisu „Starine“, u izdawu Jugoslovenske Akademije Znanosti i Umjetnosti u
Zagrebu 1879. godine. Objavio ga je i Pavle Apolonovi~-Rovinski,
u svom djelu „Crna Gora u pro{losti i sada{wosti.“
Kre}u}i u opis Crne Gore, on prvo navodi @abqak Crnojevi}a na jezeru. Konstatuje da u wegovoj okolini ima 250 ku}a, ~iju
„ve}inu ~ine hri{}ani srpskog obreda.“ On konstatuje ono {to je
ve} prezentovano u ovoj glavi, a to je proces islamizacije kroz
promjenu identiteta crkvenih objekata, tj. da je crkva Svetog
210. Vladimir Mo{in, Prepiska ruskog samozvanca Ivana Timo{ke Akudinova s Dubrovnikom g. 1648, Historijski zbornik, kw. V, sv. 1-2, Zagreb, 1952,
72-77.
348
\or|a pretvorena u xamiju.211 Kod Bolice se susrije}e i prvi izvorni opis Cetiwa. On tako navodi: „Cetiwe je smje{teno u vrlo
plodnoj ravnici, dugoj 4 a {irokoj 2 miqe. Na jednom kraju ravnice na ~etiri velika i dobro ure|ena izvora, ~ija je voda vrlo
hladna, slavni gospodar i knez Ivan Crnojevi} izgradio je mali
ali veoma lijep manastir-za kalu|ere reda sv. Vasilija, srpskog
obreda. U wemu je rezidencija episkopa, ìvi u wemu 25 kalu|era,
a opsluùje ga jo{ 40 drugih crkvenih qudi i slugu. Taj prelat,
kao mitropolit, duhovni je vladar (commanda nel spirituale) svih
stanovnika Crne Gore i nad sobom priznaje samo vlast pe}kog patrijarha.“212 Ova Boli~ina konstatacija samo potvr|uje potpunu
unificiranost Crnogorske Mitropoije u Pe}ku Patrijar{iju.
Manastiri na Skadarskom jezeru su funkcionisali i po~etkom HÁÀÀ vijeka, {to potvr|uje Boli~in zapis: „Na wemu se nalazi pet ostrvcadi, a svako od wih nosi ime nekog od manastira u kojima ìve srpski kalu|eri. Glavni manastiri su: Sv. Nikole na
Vrawini, zatim: Kom, Be{ka gorica, Star~eva gorica, Mora~nik.“213 Bolica je na svom putovawu dospio i do Pe}i. Detaqno je
opisao rezidenciju tada{weg patrijarha Jovana, i naveo: „Duhovnoj vlasti patrijarha pe}kog podlijeù (svakako, samo oni koji su
srpskog vjerskog obreda) sva Srbija, zatim Podgorica, Crna Gora
i @upa. Me|u tim zemqama je i Kotor, kako }emo daqe vidjeti.“214
Kako je ve} nazna~eno, prva polovina HÁÀÀ vijeka osta}e obiqeèna u istoriji Mitropolije Crnogorske po nastojawu Rima da
izvr{i unija}ewe ne samo ove Mitropolije, nego i Pe}ke Patrijar{ije uop{te. Mitropolija je samo trebala da bude most prema
tom projektu, a Pa{trovi}i polazi{te za penetraciju. Centralna li~nost ove pri~e bio je mitropolit Mardarije. Me|u crkvenim istori~arima, izbile su dosta ozbiqne podjele o samom identitetu mitropolita Mardarija. Osnovna pitawa koja su se nametala, i bila predmet polemika su ta, da li je on bio domicilni
Crnogorac ili Makedonac, na koji na~in je postavqen za mitropolita crnogorskog, i da li se uop{te radilo o istoj li~nosti u
kontinuitetu od polovine HÁÀÀ vijeka? Da bi se rekonstruisalo
ovo pitawe, potrebno je opet vratiti se na ve} tretiranu problematiku poku{aja unija}ewa.
211. Pavle Apolonovi~-Rovinski, Crna Gora u pro{losti i sada{wosti, tom I,
Cetiwe, 1993, 568.
212. Nav. dj., 570.
213. Nav. dj., 578-579.
214. Nav. dj., 585.
349
Snaàn pokret reformacije u Katoli~koj Crkvi koji je inicirao Maretin Luter, otrgao je Rimu i papama kao sjedi{tu zapadnog hri{}anstva velike teritorije i veliki broj vjernika.
Pojava Anglikanske Crkve u Engleskoj samo je taj proces pro{irila. Stoga se Rim po~iwe okretati ka isto~nom hri{}anstvu, i
globalno poku{ava traìti nadomje{taj gubitaka u pravoslavnim teritorijama putem unija}ewa. Svakako najbliè su bile
balkanske, a kao institucija i teritorija koju ona pokriva Srpska Crkva, i jo{ uè Mitropolija Crnogorska. Wene teritorije
naslawale su se na mleta~ke u Boki. Mleta~ka Republika je bila
su{tinski i de fakto katoli~ka dràva. Preko unija}ewa Rim je
sebi opo{qavao ne samo pro{irewe katoli~ke teritorije u uèm
smislu, nego uop{te katoli~ko-hri{}anske u globalnom, prema
islamu oli~enom u osmanskoj dràvi.
Prvi poku{aj konsolidacije Katoli~ke Crkve i stvarawa osnova za unija}ewe, moè se vidjeti u Vaseqenskom saboru u Trentu (1546-1563). Ovaj Sabor priznao je papi kao nasqedniku Hrista
i apostola Petra vrhovnu zakonodavnu, izvr{nu i finansijsku
vlast, zatim pravo sazivawa vaseqenskih sabora, ~ije su odluke
imale pravnu snagu tek kada ih papa blagoslovi. Za pro{irewe
katoli~kih teritorija, operativni korak napravqen je 22. juna
1622. godine, kada je papa Grgur HÁ bulom osnovao Kongregaciju
za propagandu vjere (Congregatio de propaganda fide).
Ve} prvih decenija rada Kongregacija se susrela sa neuspjesima. Zna~ajan uzrok tome bile su informacije koje su se sticale u
wu, odakle je ona pravila operativne korake ka unija}ewu, koji su
~esto bili nerealni. Jedan broj dostavqa~a podataka Kongregaciji, bili su qudi sa ju`noslovenskih prostora, naj~e{}e pravoslavci, i vrlo davijantne li~nosti. Ve} je nazna~eno, razni probisvijeti, avanturisti i samozvanci su se sticali u Rim, i servirali Kongregaciji pogre{ne podatke sa terena, i davali predloge, samo da bi se dokopali nov~ane nagrade za svoj tobo`wi rad. U
istom smislu bili su i predlozi klasi~nih misionara, koje je
Kongregacija slala na teren. Za wih je taj rad na terenu bio samo
trenutan, i shvatan kao odsko~na daska za daqe napredovawe u hijerahiji Katoli~ke Crkve. I oni su ~esto stawe na terenu pogre{no predstavqali, preuveli~avali èqu stanovni{tva za unijom, kao i svoja dostignu}a na tom planu. Za rad na terenu dobijali su dobre plate i dotacije. Uostalom, o~igledan primjer za to je
li~nost Trogiranina Frana Leonardija, koji je na kraju dospio
prakti~no od obi~nog misionara do nadbiskupa, a da nije u~inio
ni{ta zna~ajnije na unija}ewu prostora za koji je bio zaduèn.
350
Ve} je konstatovano, da se prvi poku{aji unija}ewa Srpske
Crkve zapaàju po~etkom HÁÀÀ vijeka, u doba patrijarha Jovana
Kantula. To je dakle bilo doba kada jo{ Kongregacija nije bila
osnovana. Oni su zavr{eni neuspjehom. Kao mnogo operativniji
ra~una se period wegovog nasqednika patrijarha Pajsija. On je
bio sin popa Dimitrija, i ro|en je u Jawevu, koje je ve} tada imalo jaku katoli~ku koloniju. Pretpostavqa se da je on tu ve} ovladao latinskim i italijanskim jezikom. Pajsije je nesumwivo bio
jedan od najobrazovanijih srpskih patrijarha doba tzv. druge Pe}ke Patrijar{ije. Napisao je ìtije i slu`bu cara Uro{a. Pojavquje se i kao prire|iva~ i redaktor kra}e istorije o Svetom Stefanu [tiqanovi}u. Dobro je poznavao Krm~iju Matije Vlastara,
kao i Zakonik cara Du{ana, u ~ijim je preradama po svoj prilici
u~estvovao. On je postao srpski patrijarh u doba kada su finansije osmanske dràve ve} bile u krizi, po{to su osvajawa ove dràve okon~ana, i kada ona prelazi na parazitski model funkcionisawa, tj. crpqewa sopstvene ekonomske supstance.215
Me|u crkvenim istori~arima koji su na osnovu izvora sumwali
u porijeklo i kontinuitet li~nosti pod imenom crnogorski mitropolit Mardarije, svakako je najzna~ajniji dr Jovan Radoni}. On je
konstatovao: „Ne zna se ta~no kada je Makedoncu Mardariju izdao
patrijarh Pajsije sin|eliju na upra`wenu episkopiju cetiwsku.
Bi}e svakako da je Mardarije dobro platio za sin|eliju patrijarhu
Pajsiju, koji se vazda tuì na „nu`dna vremena“... Sin|elija patrijarha Pajsija za novopostavqenoga cetiwskoga episkopa Mardarija
nije se sa~uvala“...216 Razra|uju}i daqe svoje postavke, Radoni} je
izrazio sumwu i u samo hronolo{ko locirawe po~etka Mardarijevog mitropolitovawa, mada ga je ozna~io, a dio tih postavki ve}
upu}uje da Mardarije nije bio domicilni Crnogorac, ~im je naveo:
„Ne znamo ta~no kada je Mardarije stigao u svoju eparhiju, koja ga
je do~ekala sa nepoverewem i zabrinuto{}u. Ali bi}e, po svoj prilici, da je onamo stigao tokom 1636. godine.“217
Opisuju}i Leonardijev rad, i stav mitropolita Mardarija povodom wega, Radoni} je na osnovu istraìvawa izvora ustvrdio:
„Nije onda ~udno {to je episkop Mardarije, nerado gledan od Crnogoraca, ovim svojim pregovorima izazvao ~itavu pobunu u Crnoj
Gori. 19. maja 1639. godine javqao je Frane Bolica sekretaru Kon215. Kao nap. 126.
216. Jovan Radoni}, O Makedoncu Mardariju, vladici cetiwskom u prvoj polovini HÁÀÀ veka, Istoriski zapisi, kw. X, sv. 2, Cetiwe, 1954, 407.
217. Nav. dj., 408.
351
gregacije Ingoliju da su u Crnoj Gori izbili nemiri.“ Li~nost
koja se pojavquje u ovim pregovorima je i arhi|akon Visarion.
Interesantno je da se crkveni istori~ari, a me|u wima ni sam Radoni}, nijesu pozabavili identitetom ove li~nosti, tj. istraìvawem da li je to mogao biti kasniji mitropolit crnogorski Visarion Borilovi}? Teoretski je mogu}e da je to bio on, mada u
ovoj konstataciji mogu da se uzmu i ozbiqne rezerve, s obzirom na
godinu Visarionove smrti. Ako je to bio zaista kasniji mitropolit Visarion, onda je on morao umrijeti u dubokoj starosti. Izvori pak nijesu utvrdili godine starosti Visariona.
U svakom slu~aju, Radoni} navodi da su u Rim po Mardarijevom
nalogu oti{li kalu|er Mihailo „i arhi|akon Visarion koji je
ve} plivao u vodama Rima.“218 Opisuju}i ~itav postupak primawa
unije, od odlaska dva navedena kalu|era u Rim, do Mardarijevog ispovijeda vjere u Mainama, Radoni} daqe navodi o kona~nom ciqu
Leonardija, a to je put kod patrijarha u Pe}. Me|utim, po Radoni}u, Mardarije nije tamo smio oti}i, i kaè: „Vladika Mardarije
nije smeo po}i patrijarhu Pajsiju radi pregovora o uniji kako je
èlela Kongregacija. Ve} u pismu papi Urbanu ÁÀÀÀ istakao je on
da }e, ako bude spre~en, uputiti onamo arhi|akona Visariona. Naravno, misionar Leonardi bio je mnogo nezadovoqan ovakvim
dràwem Mardarija. U pismu kongregaciji jadao se on da episkop
Mardarije nije mnogo proèt rimokatoli~kim osje}ajem.“219
Sude}i po Radoni}evim konstatacijama, taj arhi|akon Visarion nije bio ista li~nost kao i kasniji mitropolit Visarion
Borilovi}. U me|uvremenu do{lo je do promjene i na patrijar{ijskom poloàju Pe}ke Patrijar{ije, {to Radoni} obja{wava
ovako: „Kada je preminuo episkop Mardarije jo{ za ìvota staroga patrijarha Pajsija, dakle negde 1647. godine, zaseo je na stolicu cetiwskoga episkopa arhi|akon Visarion koji je, kao i episkop Mardarije, plivao rimskim vodama. Nerad da prekida s Rimom, od koga se vazdan nadao nov~anoj pomo}i, stari patrijarh
Pajsije, gowen nevoqom, pristao je da arhi|akon Visarion sedne
na stolicu cetiwskog episkopa.“220
Po~etak Kandijskog rata, u kome je Mleta~ka Republika zaratila sa Osmanskim Carstvom, pogor{ao je poloàj katolika na
osmanskim teritorijama. Radoni} navodi: „Episkop Visarion naime, pisao je iz Maina na mleta~koj teritoriji, 14. marta 1654. go218. Nav. dj., 409.
219. Nav. dj., 410.
220. Nav. dj., 412.
352
dine papi Inocencu H da su ga Turci izgnali sa Cetiwa i crkve u
Crnoj Gori poru{ili.“ Kona~no, Radoni} daje preloman stav o
identitetu dva Mardarija i dva Visariona, kada konstatuje: „Dobar organizator i veliki protivnik rimokatolika, usto dobro
gledan od turskih vlasti, patrijarh Maksim (1655-1681) pregao je,
ubrzo po dolasku na vlast, da organizuje pravoslavnu crkvu u Crnoj Gori. On se zaustavio na Crnogorcu Mardariju iz sela Korneta iz Qe{anske Nahije izdav{i mu sin|eliju na crnogorsku episkopiju. To je, dakle, onaj Mardarije koji se u godini 1659. spomiwe kao episkop Crne Gore.“221
Svi istraìva~i broja i poretka crnogorskih mitropolita
(Sima Milutinovi}, Dimitrije Milakovi}, Ni}ifor Du~i}, i
kona~no Du{an Vuksan), ne identifikuju razdvajawe dvije li~nosti Mardarija, i dvije li~nosti Visariona. Postoji i teoretska
mogu}nost, da je mitropolit Visarion, koji se pojavquje na tom
poloàju izme|u Mardarija Makedonca-unijate (?), i Mardarija
Korne}anina (?), isti onaj Visarion Borilovi}-Bajica, koji se
pojavquje kasnije, tim prije, {to istraìva~i, pa i sam Radoni}
koji razdvaja dva Mardarija, nijesu objasnili kako je i zbog ~ega
Visarion oti{ao sa mitropolitskog poloàja, a na wega do{ao
Mardarije Korne}anin?
Enigmu oko li~nosti crnogorskoig mitropolita Mardarija,
dopuwava i wegov identitet. I ovo pitawe moè se objasniti sa
potpuno dva suprotna stanovi{ta. Prvo je da mitropolit Mardarije nije zaista bio domicilni Crnogorac, nego da je do{ao na poloàj crnogorskog mitropolita imenovawem od patrijarha bilo
na uobi~ajeni na~in, bilo da je kupio taj poloàj, {to je u vrijeme tzv. druge Pe}ke Patrijar{ije bilo isto nerijetko, po~ev od
kupovine poloàja patrijarha pa do episkopa. Radoni} svoju teoriju da je Mardarije bio rodom Makedonac, bazira na pismu iz
1640. godine, u kome se on potpisuje kao: „Jas episkup kir Mardarije od predel makedonskih, ot zemqe Crne Gore, ot manastira
Cetiwa... smireni u Hristu sluga Mardarije, vladika crnogorski
i vsega primorja.“222
Mardarije sebe u jo{ jednom pismu, i to papi, iz 1640. godine
potpisuje da je episkop Makedonije (ili iz Makedonije, ili iz makedonskih predjela). Ovo pismo objavqeno je 1817. godine u sedmom tomu djela „Iliricum sacrum“. Episkop zadarski dr Nikodim
Mila{ objavio ga je u svom djelu „Sveti Vasilije Ostro{ki“
221. Isto.
222. Kao nap. 124, str. 147.
353
u Dubrovniku 1913. godine. Mila{ je posumwao u autenti~nost
ovog pisma, i naveo: „Pismo je na latinskom jeziku, i ta okolnost
vodi nas u isku{ewe da posumwamo, da li ga je Mardarije i pro~itao, a napisano je ono u ~isto kurijalisti~kom rimskom stilu, koji pokazuje vje{to pero lica, koje ga je sastavqalo.” U ovom pismu
Mardarije se potpisuje kao: „Marderius Dei gratia Episcopus Macedoniae, patrie Magni Alexandri, Montisnigri in Monasterio D. Ioannis Cernovichii in Campo Cetinae ad confinium Cathari“...
Ako se uzme da je pismo koje je Mila{ objavio falsifikat, odnosno da ga je neko napisao u ime Mardarija, {to nije nemogu}e,
ili vrlo lako mogu}e, tako prvonavedeni izvor ostaje kao jedini,
u kome Mardarije za sebe navodi da je iz predjela Makedonije. U
nizu drugih izvora, Mardarije se potpisuje da je iz Crne Gore: „Ja
episkup kir Mardarije ot zemqe Crne Gore ot manastira Cetiwa“, „Episcopus Montisnigri et totius orae marimitimae“, „Mardarije
biskup cetiwski“ itd.223 Da bi se potpuno shvatila ova problematika, potrebno je definisati i tada{we poimawe Makedonije. Poznati univerzitetski profesor Dragutin Anastasijevi} je u „Enciklopediji srpsko-hrvatsko-slovena~koj“ o tome naveo: „Od 15
veka ime Makedonija, bar u jugoslovenskim spomenicima, sre}emo
u {irokom zna~ewu skoro celog Balkana na severu od Gr~ke i Jegejskog mora, tako da se ime Makedonija pri tom daje i dana{woj
Bugarskoj, Srbiji, Crnoj Gori, Bosni i Hercegovini.“224
I Jovan Cviji} prakti~no ima isto obja{wewe.225 Vladimir
]orovi} pro{iruje praktikovawe ovog pojmisawa u vezi sa crkvom, tj.: „Ohridska arhiepiskopija uspela je, ne znamo ta~no kad,
da srpsku crkvu pot~ini svojoj vlasti. Sve srpske eparhije pod
Turcima do{le su u wenu jurisdikciju i otud je ime Ohrida i Ma}edonije postalo u srpskim zemqama izuzetno popularno... Ovo
pro{irewe geografskog pojma Ma}edonije do{lo je, nesumwivo,
po tom obuhvatawu celog srpskog podru~ja pod vlast ohridske ma}edonske crkve.“226 ]orovi} je vjerovatno mislio na period od
zamirawa tzv. prve Pe}ke Patrijar{ije, do wenog obnavqawa 1557.
godine, i formirawa tzv. druge.
îtav vijek prije Mardarija i Boìdar Vukovi}-Podgori~anin se potpisuje da je od makedonskih predjela: „ot ota~astva mojego ot zemqe Dioklitiskije, eè, jest v predjelah makedonskih ot
223. Nav. dj., 147-148, 180.
224. Dragutin Anastasijevi}, Makedonija, Narodna enciklopedija SHS, kw. ÁÁ,
Zagreb, 1927, 647.
225. Jovan Cviji}, Govori i ~lanci, kw. I, Beograd, 1921, 131.
226. Vladimir ]orovi}, Istorija Jugoslavije, Beograd, 1933, 310.
354
grada naricajemago Podgorica“, „Az grje{ni Boìdar Vukovi},
ota~astvom ot Dioklitije eè jest v predjelah makedonskih“, „Az
grje{ni Hristu rab Boìdar Vukovi} ota~astvom ot dioklitiskijeh stranah, v predjeleh makedonskih, ot grada su{~u glagoqema
Podgorica“.227 Potpisivawe identiteta iz makedonskih predjela,
nastavqa se i daqe, poslije Mardarija. Vladika Danilo Petrovi}
tako|e se potpisivao da je od makedonskih predjela. To se vidi po
jednom pismu, koje je napisao on sa crnogorskim glavarima 27. januara 1712. godine ruskom caru. Original pisma nije sa~uvan, nego samo italijanski prevod. Ono po~iwe ovako: „Copia di lettera scritta
vescovo di Cettigne e capi serviani al zar di Moscovia“ (Prepis pisma
vladike cetiwskog i srpskih glavara caru Moskovskom). Pismo
pomiwe pukovnika Miloradovi}a, i wegov dolazak u Crnu Goru i
Hercegovinu. Crna Gora se me|utim kao odre|ewe teritorijalnog
pojma ne pomiwe, nego: „Via sia nota benignissimo zaro quando arrivo
in queste parti nelle regioni di Mecedonia, et Ercegovina l inviato di vostra zarea maesta e generale signor cavalier Michiel Miloradovich“...
(Znajte premilostivi care, da, kada je stigao u ove krajeve Makedonije i Hercegovine va{eg veli~anstva izaslanik i general gospodin kavalijer Mihail Miloradovi}). Miloradovi} sasvim je sigurno istorijski utvr|eno nije bio u Makedoniji. Dakle, sam vladika Danilo i glavari identifikuju Crnu Goru kao Makedoniju.
Kona~no, na kraju pisma vladika i glavari lociraju oblast pisawa
pisma ovako: „Scritto da Montenegro nella regione di Macedonia“ (Iz
Crne Gore u Makedoniji).228 Kada je vladika Danilo krenuo u Rusiju, wemu je 15. decembra 1714. godine izdat paso{ u Be~u od strane
ruskog poslanstva. U paso{u je stojalo da je vladika Danilo „biskup iz Makedonije... sa Cetiwa.“229
Crnogorski glavari su 8. septembra 1742. godine poslali pismo ruskoj carici, gdje se tako|e vidi {iroko teritorijalno pojmovno odre|ewe Crne Gore, i suàvawe do we same. Iako pompezno i pretjerano u titulisawu crnogorskih kategorija, kojih u ve}ini tada u Crnoj Gori nije ni bilo (vjerovatno radi impresionirawa carice), obra}awe u dana{wem prevodu glasi: „Mi nièimenovani vojnici, knezovi, kapetani, vojvode, oficiri i proste
vjerne sluge, koji jesmo pravoslavnoga gr~kog ispovijedawa, sino227. Vuk St. Karaxi}, Skupqeni gramati~ki i polemi~ki spisi, Beograd, 1896, 376.
228. Kao nap. 35, str. 22, 387-388.
229. Stevan Dimitrijevi}, Gra|a za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik SKA, kw. LÀÀÀ, Beograd, 1922, 56.
355
vi crkve isto~ne, koji se obra}amo u zemqi srpskoj u predjelu makedonskom, tj. u Skenderiji, Crnoj Gori i primorju“230
Iz niza izvora moè se dakle utvrditi, da postoje dvije opcije
o porijeklu mitropolita Mardarija. Prva i ve} navedena, je da je
on zaista bio iz Makedonije, {to je mogu}e, i da se jednom slu~ajno tako i predstavio, iako je odmah poslije toga sebe jasno odredio
u mitropolitskom smislu. Druga je da je on bio domicilni Crnogorac, ali da je samo pratio praksu shvatawa onog vremena, {to je
i dokazano sa nekoliko izvora. Izvora o teritorijalnom globalnom odre|ewu iz Makedonije, ima i iz Bosne i Hercegovine.
Teza o Mardariju kao domicilnom crnogorskom mitropolitu,
upotpuwuje se sa nekoliko izvora. Crnogorski mitropolit Ruvim
ÀÀ otkupio je u ime cetiwskog manastira 9. septembra 1625. godine
jedan mlin na Obodu, koji su uzurpirali lokalni muslimani. Ovaj
mlin poklonio je jo{ \ura| Crnojevi} crkvi Svete Gospo|e na
Cetiwu. Me|u svjedocima kupoprodaje pomiwe se i cetiwski iguman Mardarije.231 Iguman Mardarije pomiwe se kao svjedok u dvije darovnice cetiwskom manastiru. Vu~eta Vukmanov iz Dobrskog
Sela poklonio je 9. septembra 1627. godine svoje imawe, dok je ]erana Stijepova tako|e poklonila ba{tinu.232 Jovan Radoni} u
svom djelu „Rimska kurija“... je nekoliko puta sebe doveo u kontradiktornost. Ve} je nazna~eno, da je on naveo da je Mardarije po
dolasku u Crnu Goru primqen sa „nepovjerewem i zabrinuto{}u,“
te da je kasnije protiv wega i izbila pobuna stanovni{tva.
Radoni} je naveo da je 1640. godine radi pregovora sa papom,
Mardarije u Rim uputio dva svoja kalu|era (od kojih je jedan bio
Visarion) i svog sinovca. Ako je Mardarije bio iz Makedonije,
malo je vjerovatno da je sa sobom u Crnu Goru doveo sinovca, iako
se ni ta teza ne moè odbaciti.233 Radoni} na drugom mjestu ve}
navedenog djela, dovodi sebe u kontradiktornost, time {to se poziva na Leonardijev izvje{taj Kongregaciji, u kome Leonardi tvrdi da Mardarije „uìva veliko po{tovawe svojih jednovernika,
naro~ito monaha i sve{tenika.“234 Dva izvora upu}uju na jo{ jednu mogu}nost. Ta mogu}nost je da je zaista Visarion postao novi
230. Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore iz vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik SKA, kw. HHV, Beograd,
1895, 2.
231. Jovan Tomi}, Politi~ki odnos Crne Gore prema Turskoj 1528-1684, Glas
SANU, kw. LHÁÀÀÀ, Beograd, 70.
232. Du{an Vuksan, Istoriska gra|a iz epohe vladika iz raznih plemena, Zapisi, kw. HÁÀÀ, sv. 5, Cetiwe, maj 1937, 99-101.
233. Kao nap. 124, str. 131.
234. Nav. dj., 127.
356
mitropolit, a da je Mardarije bio neka vrsta umirovqenog mitropolita. To ru{i Radoni}evu teoriju o Mardarijevoj smrti 1647.
godine. Naime, u junu 1650. godine, crnogorski mitropolit sa zborom obavje{tava Maiwane i Grbqane, da Osmanlije ho}e da ih napadnu, a pismo zavr{ava ovako: „I ja stari vladika udario sam
svoj uobi~ajeni pe~at radi vjerovawa, da biste tako znali“. Drugi
dokument je iz sqede}e godine, gdje je potpisnik potpuno odre|en
(dakle imenovan). Radi se tako|e o pismu Grbqanima, gdje stoji:
„Mardaria vescovo di Montenegro et paese miritime“...235
Ni ova opcija nije nemogu}a, ako se izme u obzir praksa iz perioda prije i poslije Mardarija. Tako je u doba Ivana Crnojevi}a
mitropolit bio Visarion À, a episkop Vavila. Poslije Mardarija
pojavquje se ta praksa sa Danilom i Savom, Savom i Vasilijem, Savom i Arsenijem, a mnogo kasnije u doba Kwaèvine Crne Gore i sa
Mitrofanom Banom i Kirilom Mitrovi}em. U svakom slu~aju, sve
navedene teze su mogu}e. U navo|ewu kontradiktornosti Radoni}evih istraìvawa, i dono{ewa zakqu~aka na osnovu wih, naro~ito
se istakao Risto Dragi}evi}, polemi{u}i o wima u ~asopisu „Istoriski zapisi.“ Kontradiktornosti su tim zna~ajnije, {to se Jovan Radoni} ubraja u red vrhunskih op{te i crkvenih istori~ara,
jugoslovenskih prostora prve polovine HH vijeka. Wegova istraìvawa i djela, u tom periodu, a i kasnije, vrlo su ~esto uzimana
kao argumentacija kod brojnih istori~ara.
Jedan detaq iz doba mitropolita Mardarija nije zna~ajnije
ispitan od istori~ara. Vjerovatno je to zbog nedostatka drugih
izvora. Ve} pomiwani misionar Frano Leonardi je ~ak ~etiri
puta posje}ivao Cetiwe, kontaktiraju}i sa mitropolitom Mardarijem oko primawa unije. To je bilo: krajem 1638, u novembru 1639,
u julu 1641, i u oktobru 1642. godine.236 Leonardija je u ciqu unija}ewa interesovala i teolo{ka literatura. U svome izvje{taju
Kongregaciji od 30. aprila 1638. godine, prikazuju}i stawe u Crnoj Gori, Leonardi je pored ostalog napisao „da se u cetiwskom
manastiru, sedi{tu episkopa, nalazi vrlo velika srpska {tamparija s }irilovskim slovima... te se i po tome moè videti veliki
zna~aj Crne Gore kada bi se pridobila za uniju.“237
Sve ovo upu}uje na ~iwenice navedene u drugoj glavi ovog rada, tj. dileme, gdje je okon~an rad Crnojevi}a {tamparije, da li na
Obodu, ili na Cetiwu, te {ta je bilo sa wom poslije odlaska \u235. Gligor Stanojevi}, Crna Gora u doba kandiskog rata 1645-1669, Istoriski glasnik, sv. 1-2, Beograd, 1953, 36.
236. Kao nap. 124, str. 129, 131, 151, 167, 170.
237. Nav. dj., 128.
357
ra|a Crnojevi}a iz Zete (Crne Gore)? Malo je vjerovatno da je u
me|uvremenu, poslije Crnojevi}a {tamparije u cetiwski manastir done{ena i radila neka nova. Svakako bi se sa~uvala bar neka izdawa takve {tamparije, a i ona zna~ajnije spomenuta u drugim izvorima. Po svoj prilici, radilo se o ostacima {tamparije
\ura|a Crnojevi}a, koji su u najboqem slu~aju mo`da dopuweni
nekim novim elementima. No, kako je ve} pomenuto, neka izdawa
takve {tamparije bi se sa~uvala.
U realnu mogu}nost, da je Leonardi tamo vidio ostatke Crnojevi}a {tamparije, ali da je preuveli~ao zna~aj tih ostataka, upu}uje i izvje{taj Kongregaciji, od strane Leonardijevog nasqednika
misionara Ivana Paskvalija. Izvje{taj datira od 5. avgusta 1646.
godine. U wemu se Paskvali pohvalio da je razvio djelatnost na
unija}ewu u Crnoj Gori, a „poglavito u dijecezi crnogorskog vladike na Cetiwu, gdje se jo{ vide ru{evine palate gospodara Crne
Gore, vojvode Crnojevi}a.“238 Mogu}nost djelimi~ne o~uvanosti
Crnojevi}a {tamparije upotpuwava se ~iwenicom, da je tada{wi
cetiwski manastir bio na ]ipuru, gdje je kasnije podignuta crkva,
a da su ostaci dvora Ivana Crnojevi}a bili gdje je danas cetiwski
manastir. Godine 1692, Mle~ani su bjeè}i sa Cetiwa eksplozijom
uni{tili izvorni manastir, a vladika Danilo je po~etkom HÁÀÀÀ
vijeka, od ostataka tog manastira i dvora Crnojevi}a, podigao manastir lokacijski identi~an sa dana{wim. îni se realnom i
~iwenica, da su u eksploziji jo{ vi{e uni{teni ostaci Crnojevi}a {tamparije, koji su se nalazili u manastiru.
I oko godine dolaska na mitropolitski poloàj Ruvima ÀÀÀ
Boqevi}a postoje velike kontradiktornosti: R. Ve{ovi} 1663,
Radoslav Gruji} 1673, \uro Popovi} 1675, i Mitar Baki} 1675. godine. Izvori iz kwiga Biskupije u Kotoru operi{u sa 1663. godinom. Prvi izvor ti~e se razvoda braka Petra Medina i Frane
Stijepove iz Pa{trovi}a. Wih je vjen~ao pop Tomica, bratani}
popa Stijepca iz Pa{trovi}a. Kao srodnici oni se nijesu smjeli
vjen~ati bez odobrewa mitropolita. Razvodnica braka po~iwe
titulacijom: „Rufin vladika cetiwski i carnogorski, i Primioria.“ Zavr{ava se zakqu~kom: „Ova na{a kwiga biti}e na{iem
pe~atom zape~a}ena upisana u manastir na{ ot sfete Petke u Mahine na pet mar~a godi{ta tisu}iu {esat, i {est-deset i tri. Ja
re~eni biskup cetiwski podpisah svoom rukom.“239
238. Nav. dj., 297.
239. Slavko Miju{kovi}, Jedan prilog istoriji Crne Gore, Istoriski zapisi, kw.
IX, sv. 1, Cetiwe, 1953, 235; Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Nekoliko podataka o Ruvimu Boqevi}u, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 2, Cetiwe, 1953, 528-529.
358
Ubrzo je Ruvim 15. aprila sa{ao u Kotor radi sudske parnice.
Imenovao izvjesnog doktora Seprenia da ga zastupa u sporu sa Petrom Bujovi}em. Ruvim se bavio u Kotoru opet 14. jula. Tom prilikom potpisao se u kotorskom sudu na ugovoru izme|u mleta~kih
vlasti i kneza Raduna, sa predstavnicima muslimana iz Komana i
Mikuli}a. Pojavquje se u Kotoru i 12. novembra 1666. godine. Tada je opunomo}io kotorskog kanonika Trifuna Draga i Frana Paskvali}a, da ga zastupaju u sporu sa Majiwanima, Poborima i Petrom Bujovi}em, tj. da mogu povesti parnicu i izvr{iti naplatu.
Istraìva~i pretpostavqaju da se upravo o Ruvimu Boqevi}u radi i u dva izvora iz 1662. godine (2. februara i 20. jula). U wima
se pomiwe vladika cetiwski kao svjedok i jemac, ali se ne imenuje ko je?
Godine 1682, pe}ki patrijarh Arsenije ÀÀÀ ârnojevi} (Crnojevi}) priloìo je cetiwskom manastiru Minej, i na wemu se svojeru~no potpisao: „Arsenije, Bo`jom milo{}u patrijarh pe}ki i
svih Srba i Bugara i ostalih.“ Po svoj prilici Arsenije je tada i
li~no posjetio Cetiwe. To je moglo biti pred wegov odlazak u
Svetu zemqu.240 Mitropolit Ruvim ÀÀÀ Boqevi} umro je januara
1685. godine. Ubrzo poslije wegove smrti egzarh pe}kog patrijarha do{ao je u kanoni~ku posjetu Cetiwskoj Mitropoliji. Sa{ao
je i do Kotora, gdje se sreo sa providurom Antoniom Zenom. Zen
mu je predao pismo za patrijarha Arsenija. U ime Mleta~ke Republike Zen se u ovom pismu otvoreno zaloìo, da za novog mitropolita bude postavqena li~nost lojalna ovoj dràvi. Krajem maja u Pe}i je hirotonisan novi episkop. Bio je to Visarion Borilovi}, iz sela Bajica sa Cetiwa, po majci Pa{trovi}. îm se vratio na Cetiwe, po{ao je za Kotor, i tu se zahvalio na podr{ci
Zenu. Na osnovu istraìvawa poznatog istori~ara Jovana Tomi}a, vidi se da je tada Visarion bio mlad ~ovjek, {to posredno upu}uje na ~iwenicu, da ne moè biti govora, da je to onaj isti Visarion, koji se pojavquje najprije kao kalu|er, koji u ime Mardarija odlazi u Rim, a potom i kao cetiwski mitropolit.241
Mle~anima je u toku mleta~ko-austrijskog rata sa osmanskom
dràvom bio zna~ajan patrijarh Arsenije iz dva razloga. Prvo,
jer je on mogao inicirati aktivniju borbu crnogorskih, brdskih i
hercegova~kih plemena protiv Osmanlija. Drugo, u slu~aju pozitivnog ishoda rata, i raspodjele teritorija sa Austrijom, Mle~ani su htjeli da patrijarha stave pod svoju kontrolu i uticaj. Glav240. Kao nap. 94, br. 1794, 428.
241. Kao nap. 14, str. 5-7.
359
ni posrednik u tome poslu bio je crnogorski mitropolit Visarion. On je krajem aprila 1689. godine do{ao sa patrijarhovim sufraganom u Kotor, gdje se raspravqalo o mogu}nostima saradwe.
O tome je mleta~ki vanredni providur Pjetro Duodo izvijestio
Senat 5. maja: „Prije nekoliko dana bio je u ovom gradu cetiwski
vladika, osoba vrlo zaslu`na, koji je sa sobom doveo drugog Vladiku, Sufragana Pe}kog Patrijarha, koji je, umoran od turske tiranije, èlio da, ako je mogu}e na|e na~in i tog prelata i hri{}ane oslobodi otomanskog jarma.“242 Patrijarhov sufragan Nikon je
tom prilikom rekao mleta~kom providuru, da je patrijarh prinu|en da bjeì ispred osvete Osmanlija, jer je „podigao sve one u Srbiji pravoslavne vjere da uzmu oru`je protiv tiranije Turaka, koji ga optuùju da je preko pisma stalno zvao u pomo} Republiku i
cara.“243
Iako nije ta~no utvr|eno, po svoj prilici patrijarh je dospio
u krajeve blizu mleta~kih posjeda ve} krajem avgusta. On je 12.
septembra poslao pismo nadbiskupu Zmajevi}u, u kome navodi da
je sre}an, i zahvaquje Bogu i Bogorodici „koji nas izbavi{e iz
poganijeh ruku kristijeh du{man.“244 U pismu bez datuma, patrijarh se u oktobru javio kotorskom plemi}u Ivanu Bolici i zahvalio mu na pismu. Obavijestio ga je da je vrhovni komandant austrijske vojske princ Ludvig, poslao komandanta srpskih trupa
kapetana Petra Sokolovi}a, da pozove Hercegovinu i Brda na
ustanak protiv Osmanlija.245
O pojavi patrijarha u neposrednoj blizini mleta~kih posjeda,
Senatu je obavje{tewe dao vanredni providur Alesandro Molin
iz Herceg Novog 10. oktobra. On je naveo da je patrijarh do{ao u
Nik{i}e, kao i da je „visokog ugleda i beskrajno cijewen kod ovih
plemena, {to slijede gr~ki obred koji on obavqa.“ Molin je jasno
stavio do znawa Senatu da je patrijarh promleta~ki raspoloèn,
kao i o wegovom „apsolutno antiturskom stavu zbog tiranskih
nasiqa i otima~ina izvr{enim nad wegovom li~no{}u i imovinom.“ Dolaskom patrijarha u te krajeve, zapo~ela je prakti~no jagma oko wega izme|u Mle~ana i Austrije. Molin je obavijestio Senat, da je patrijarh imao pismeni kontakt sa kapetanom Sokolovi}em, u kome mu je ovaj obe}ao obilatu vojnu pomo}, ali i lobi242. Kao nap. 23, str. 42.
243. Kao nap. 17, str. 40.
244. Ciro Gianelli, Lettere del patriarca di Pe} Arsenio ÀÀÀ e del vescovo Savatija all arhivescovo di Antivari Smajevi}, Orientalia christiana, Roma,
1955, 70.
245. Kao nap. 23, str. 52.
360
rao da se stavi pod za{titu Austrije. Pismo i carski manifest
koje je dobio od Sokolovi}a, patrijarh je poslao Molinu.“246
Sufragan Nikon je obavijestio Mle~ane, da je patrijarh „ujedinio u savez sva plemena: Nik{i}e, Ku~e, Klimente, Pipere, Bjelopavli}e, Rov~ane, Mora~ane, Drobwake, Pivu i sve one iz Crne
Gore, osim Ri|ana, Bawana, Dubakova (?) i Pje{ivaca i sve ih je
uvjeravao da se drè pod za{titom uzvi{enog principa Venecije.“247 No, patrijarhovo raspoloèwe prema Mle~anima, nije moglo ostati nezapaèno kod Austrije. Ve} unaprije|en u generalnog providura za Dalmaciju, Molin je iz Splita obavijestio Senat 4. novembra, da je izbila ~itava peripetija oko patrijarha. Po
toj informaciji, Arsenije je do{ao na Cetiwe, gdje je pristigao
i Ivan Bolica, koji je trebao da ga odvede u Kotor, da se tu direktno sastane sa wim (Molinom).
U tom momentu na Cetiwe je do{ao glasnik iz Pe}i. Monasi
su patrijarha obavijestili da je u Pe} do{ao jedan austrijski komandant, koji je od patrijarha zahtijevao da se vrati u Pe}, jer su
se toboè pravoslavna plemena dogovorila da se stave pod za{titu austrijskog cara „i da ne}e daqe da budu bez svog pastira. Zato
on treba da prihvati tako qubazan poziv, ili }e Wegovo Carsko
Veli~anstvo pristupiti izboru nekog drugog na wegovo mjesto, da
bi se na taj na~in zadovoqili mnogi novi podanici koji su se stavili pod wegovu za{titu.“ Kako je u pismu naveo Molin, uzaludna
su bila Boli~ina ubje|ivawa da patrijarh ipak ode u Kotor.248
Po dolasku u Pe}, patrijarh je 4. novembra poslao pismo Ivanu Bolici (starijem) u kome mu je izrazio àqewe {to nije do{ao u Kotor da se vide, i naveo ve} opisane razloge svoga povratka u Pe}. Iz pisma se vidi, da je patrijarh namjeravao da prezimi
na Cetiwu, i tokom zime obi|e i primorje.249 Mitropolit Visarion je ve} 18. novembra pisao Ivanu Bolici u Kotor, da je i on
dobio poziv od patrijarha da ode u Pe}. „@ao mi je da idem, ali se
ne usu|ujem da druk~ije postupim“ àlio se Visarion. Do povratka, preporu~io je Bolici (vaqda Mle~anima {ire?) „Manastir i
zemqu“ dok se ne vrati.250
Patrijarhovi razlozi promjene plana, o~igledno su bili plod
velikog morawa. Mle~ani su ulagali velike napore ne bi li ustanovili zbog ~ega je zaista patrijarh oti{ao u Pe}, i da li }e to
246. Nav. dj., 52-53.
247. Kao nap. 17, str. 42.
248. Nav. dj., 53-54.
249. Nav. dj., 54.
250. Nav. dj., 55.
361
zna~iti wegovu promjenu politike prema Mleta~koj Republici?
Molin je zato 4. decembra u pismu Senatu naveo, da mu du{a ne moè na}i mira „dok ne shvatim skrivene razloge zbog kojih je pre~asni Patrijarh pe}ki, kome sam uga|ao na najslu`beniji na~in,
poslije najiskrenije prepiske i kada je ve} do{ao nadomak Kotora, najednom promijenio i pravac puta i svoja razmi{qawa.“251 Za
Mle~ane je mitropolit Visarion bio izuzetno zna~ajan. To potvr|uje Molinova konstatacija, u okviru pisma poslatog iz Splita 17. decembra u kome kaè: „Ovaj prelat je mnogo koristan u pregovorima sa br|anima Albanije, ima vje{to opho|ewe i radi umno i sa najve}om odano{}u prema Va{oj Uzvi{enosti.“252
Ubrzo je do{lo do promjene ishoda rata na Kosovu. Austrijska
vojska je poslije poraza u Ka~ani~koj klisuri krenula u bezglavo
povla~ewe. Sa wom se u brzini povla~io i zna~ajan dio srpskog
naroda sa Kosova i Metohije, a sa wime i patrijarh. Mleta~ki
providur u Kotoru Pijetro Duodo je 10. februara 1690. godine Senatu poslao izvje{taj, da nije „zanemario dràwe na oku pe}kog
Patrijarha“, te da je saznao da je pobjegao ka Beogradu. Tu`na sudbina srpskog naroda obuhvatila je i patrijarha. Prema Duodovim
informacijama, patrijarha su opqa~kali Srbi Ra{ani, i odnijeli mu bogat namje{taj koji je nosio na deset kowa. Po ulasku u
Pe}, Osmanlije su pobile sve preostale kalu|ere koje su na{li.253 O~igledno da je mitropolit Visarion imao punu podr{ku
i naklonost Mle~ana i Molina. Molin je u pismu Senatu, pisanom iz Zadra 20. februara opet iskazao rije~i hvale za „blagonaklonost i odanost Prevedroj Republici Presvijetlog Gospodina
sada{weg vladike cetiwskog u Crnoj Gori, osobine hri{}anskog
àra koje ga krase i pa`wa koju koristi da, kod tih plemena“... On
je Senat izvijestio da je od tog mjeseca po~eo da ispla}uje iz poreske blagajne u Kotoru Visarionu deset dukata mjese~no.254
Mitropolit Visarion imao je neprilike sa Pa{trovi}ima.
Oni su vi{e puta otimali crkvenu stoku i klali je za svoje potrebe. Kada su trojica wih zaklali tri brava, on se obratio providuru Duodu pismom u februaru 1692. godine, da mleta~ke vlasti plate {tetu, dok izgrednike ne privedu i oglobe, a zatim da im zaprijete „da s mirom stoje ot crkovnoga, za{to crkvi vaqa davat, a ne
uzimat“...255 Na osnovu izvora nije utvr|eno kojeg je datuma umro
251. Isto.
252. Nav. dj., 56.
253. Nav. dj., 57.
254. Nav. dj., 57-58.
255. Kao nap. 35., 3.
362
mitropolit Visarion? Svakako da je to bilo krajem juna ili prvih dana jula 1692. godine. Posqedwe 3-4 godine svoga ìvota Visarion je proveo u izuzetno dobrim odnosima sa Mle~anima, {to
je uostalom i prezentovano. To je vrijeme kada je mleta~ka posada
bila na Cetiwu, a od novembra 1788. godine mleta~ki guverner
Cetiwa bio je Ivan Bolica (Antun Grbi~i}), li~nost poznata
kao spona Mle~ana i Crnogoraca. Posqedwih godina ìvota mitropolita Visariona, on je postao prakti~no wegov li~ni i politi~ki intimus od najve}eg povjerewa i podr{ke.
Mitropolit Visarion Borilovi}-Bajica umro je poslije duè bolesti krajem juna ili prvih dana jula 1692. godine. Predosje}aju}i skori kraj, na samrtni~koj posteqi je zamolio Ivana Bolicu da sastavi spisak wegovih stvari. Spisak je Bolica sastavio
poslije mitropolitove smrti i to na srpskom jeziku. Original
nije sa~uvan, ali jeste ovjereni prepis u Kotoru na italijanskom
jeziku. U jednoj kesi od atlasa na|eno je 250 cekina; u drugoj 300
reala; u tre}oj koja je vezena od crvene svile 25 cekina, i od tog
novca Visarion je rekao da se popu Gavrilu da dvadeset; u ~etvrtoj prugastoj kesi je na|eno 38,5 srebrnih dukata, ¼ {kude i jedanaest srebrnih lira. Novac iz posqedwe kese, kao i preostalih
pet cekina iz crvene mitropolit je namijenio za tro{kove svoga
pogreba. Svjedoci otvarawa Visarionove zaostav{tine bili su:
vladika Teodosije, pop Milija, Stani{a popov, iguman Sava, pop
Gavrilo i Vukac Kalu|erov.
Ostali inventar na traèwe Bolice popisao je pop Gavrilo.
Original tako|e nije sa~uvan, ali jeste ovjereni prepis na italijanskom jeziku, koji je preveo zvani~ni mleta~ki tuma~ u Kotoru
Jerolim Palta{i}. U mno{tvu stvari za li~ne potrebe, me|u zna~ajnijim vaqa ista}i: jedan svileni tamnoqubi~asti suncobran,
dva koxuha od lisi~ijeg krzna, jedan stihar sa srebrnim kop~ama,
jednu mantiju, dva jatagana sa srebrnim ukrasima, dvije sabqe, jednu kuburu, kutiju sa {oqama za kafu. U mitropolitovoj sobi je na|eno u sanduku mno{tvo stvari za li~nu upotrebu, uglavnom odje}e, obu}e i materijala za wih. Svjedoci ovoga popisa bili su:vladika Teodosije, iguman Sava, protopop Vuksan Mili}, Vukac Kalu|erov i Stani{a popov. Oba ovjerena prepisa Bolica je dao 4.
avgusta 1692. godine u kancelariju mleta~kog vanrednog providura u Kotoru. Oni se i danas ~uvaju u arhivu Kotora.256
256. Slavko Miju{kovi}, Zaostav{tina vladike Visariona Borilovi}a-Bajice, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 303-305.
363
Smr}u mitropolita Visariona, otvoreno je i pitawe wegovog
nasqednika. Mle~ani su bili vrlo zainteresovani za to pitawe.
Kao i prilikom izbora Visariona, oni su nastojali da ta li~nost
bude wima odana. Jedan mleta~ki obavje{tajac je iz Nik{i}a 5. jula 1692. godine, poslao nekoliko obavje{tewa i konstatacija mleta~kom providuru u Kotoru. Javio je da ima informaciju da je Visarion umro, i da }e uskoro u Crnu Goru do}i „gr~ki Patrijarh...
pa da preuzme ovla{}ewa i izabere novog vladiku umjesto umrlog.“ Ovaj obavje{tajac, koji o~ito nije bio obi~an dostavqa~,
dao je predlog da se patrijarhu ne dopusti da horotoni{e novog
vladiku, jer je Crna Gora mleta~ka teritorija, a on osmanski podanik. Po wemu, kandidat za vladiku je trebao da bude poslat u
Komoran sa preporukama providura, gdje bi od ârnojevi}a bio
hirotonisan.
Providur iz Kotora je 21. jula poslao kopiju ovog pisma Senatu, kao i svoje pismo, u kome je Senat zvani~no obavijestio o Visarionovoj smrti, i predstoje}oj borbi oko upra`wenog mjesta cetiwskog vladike. Jasno se vidi iz ovog pisma, da je novi patrijarh u
Pe}i, koga su instalirale osmanske vlasti htio da nametne svoga
kandidata. Providur je naveo da u Herceg Novom ìvi sa jo{ nekoliko vladika i vladika beogradski Haxi Simeon, i da bi on mogao
biti pretendent za cetiwskog vladiku, po{to bi ga potvrdio ârnojevi}, koji se tada nalazio u Komoranu u Austriji. Prakti~no
iste informacije Senatu je poslao i generalni providur Danijel
Dolfin iz Splita 27. jula. On je izrazio bojazan od mogu}nosti, da
se praktikovani scenario kupovawa patrijar{ijskog mjesta za novac, sada ne ponovi i po pitawu cetiwskog vladike.257
Mleta~ko-osmanski sukob oko vladi~anskog poloàja na
Cetiwu pao je u zasjenak krupnog doga|aja koji se potom desio. Skadarski Sulejman-pa{a je 12. septembra krenuo sa vojskom ka Cetiwu. Istog dana i mleta~ki providur Eriko je sa jednim odredom
krenuo na Cetiwe iz Kotora, da poja~a tamo{wu mleta~ku posadu. Ve} 25. septembra Sulejman je dopro do Cetiwa. Poslije kra}e borbe u poqu, mleta~ka posada na{la se opkoqena u manastiru
i okolnim utvr|enim poloàjima. Detaqi predaje manastira i
na~in na koji je on miniran, opisani su u prvom poglavqu ove glave. Sam ~in minirawa manastira od strane Mle~ana, ostavio je
kod Crnogoraca i Br|ana mu~an utisak. Mle~ani su se ponijeli
kukavi~ki. I pored potpisanog ugovora koji su prihvatile Osmanlije, da se manastir sa~uva, oni su ga podlo minirali. Pokaza257. Kao nap. 23, 88-89.
364
li su da im nije sveto ni{ta pravoslavno. Manastir je dugo àqen
od Crnogoraca i Br|ana, i o tome ima nekoliko izvora. Uo~ava se
da su se Crnogorci i Br|ani ~ak i predimenzionirano kasnije
trudili, da prikaù monumentalnost te gra|evine, a to nastojawe
ide ~ak i do samog mitropolita Vasilija Petrovi}a.
Ve} od smrti mitropolita Visariona, i kampawi za wegovog
nasqednika, uo~ava se ne samo {ire na op{tepoliti~kom, nego i
uè na ~isto crkvenom planu u Mitropoliji, jasna orjentacija na
izvornost Srpske Crkve, tj. Pe}ke Patrijar{ije. To zna~i na
nepristajawe na jurisdikciju pe}kog patrijarha koji je instaliran od osmanskih vlasti, i sqedovawe izvornom karakteru Srpske
Crkve, bez obzira na uticaje velikih sila, makar i onih hri{}anskih. Ta konciznost nastavi}e se ne samo do kraja HÁÀÀ vijeka, nego }e trajati i tokom HÁÀÀÀ, pa ~ak i poslije ukidawa Patrijar{ije 1766. godine. Neki weni elementi vidje}e se ~ak i po~etkom
HÀH vijeka.
Novi srpski patrijarh Grk Kalinik, instaliran od osmanskih
vlasti, radio je na svaki na~in da pacificira srpski narod u odnosu na otpor prema wima. U qeto 1692. godine, dakle odmah po
smrti mitropolita Visariona, poklopila se wegova kanonska posjeta Bosni. Mleta~ke vlasti su preduzele sve da bi mu onemogu}ile dolazak u krajeve ne samo pod wihovom kontrolom, nego i
uticajem, u prvom redu u Hercegovinu i Crnu Goru. To im nije bilo te{ko posti}i, s obzirom na jasan tada{wi otklon naroda i
sve{tenstva prema wemu, bar u krajevima u kojima Osmanlije nijesu mogle preduzeti represiju. Hercegova~ki vladika Gerasim
Popovi}, je u pismu kotorskom providiru Eriku za Kalinika rekao: „Mi ga smatramo da je ve}i Tur~in od Tur~ina... On nije izabran od crkve, osim od wenog lo{eg dijela.“258
Mitropolitska stolica ostala je na Cetiwu upra`wena gotovo dvije godine. Sredinom maja 1694. godine, crnogorski glavari i
Zbor izabrali su za novog vladiku Savatija. Potpuni kontinuitet nastavqawa nepo{tovawa pe}kog patrijarha pod kontrolom
osmanskih vlasti vidi se i ovoga puta. Crnogorski glavari o izboru su obavijestili mleta~kog providura Mar~ela: „I po tom
izabrasmo za na{ega pastira du{evnago i starje{inu... a, patrijarha srpskoga.“259 Patrijarh Arsenije je 7. oktobra 1697. godine
poslao jedno pismo mleta~kom providuru u Kotoru Alvizu Mar~elu, u kome je izrazio po{tavowe Mleta~koj Republici. Iz pi258. Kao nap. 10, 209.
259. Nav. dj., 212.
365
sma koje je pisano iz Medove, vidi se da je patrijarh i ranije odràvao korespodenciju sa Mar~elom. Patrijarh navodi da je poslao pisma po Crnoj Gori, Hercegovini, Brdima i primorju, sa
uputstvima tamo{wim qudima {ta bi im bilo najboqe da u~ine
za Mleta~ku Republiku.260
Poslije smrti mitropolita Save u proqe}e 1697. godine, za
novog vladiku izabran je cetiwski kalu|er Danilo, koji je tada
imao 25 godina. Bio je sin trgovca [}epana Kalu|erovi}a-Petrovi}a sa Wegu{a. Prema narodnom predawu, Danilovi preci doselili su se iz Hercegovine, ispod planine Wego{a u selo u lov}enskom masivu, koje je kasnije dobilo ime Wegu{i. Doseqewe datira za vrijeme Ivana Crnojevi}a, kada je Hercegovina pala pod
osmansku vlast.261 Bratstveni~ko predawe Petrovi}a dopire do
[}epana, sina Herakovog (Erakovog). Prema tome, Herak bi mogao biti sin ili unuk naseqenika iz Hercegovine. Prvi pisani
pomen o dva Herakova sina vezuje se za jednu parnicu pred kotorskim sudom od 5. decembra 1534. godine, gdje su oni bili osu|eni u
nekom ranijem procesu iz 1532. godine, {to je pomenuto u procesu
iz 1534. Tu se oni pomiwu kao dva brata Erakovi}a.262 Danilov
otac [}epac Kalu|erov pomiwe se u jednom dokumentu, tj. kotorskoj sudsko-notarskoj kwizi. Bio je ~lan suda dobrih qudi od dvanaest osoba iz Kotora, Wegu{a i Grbqa, koji je sudio o umiru krvi izme|u nekih Wegu{a, Crmni~ana i Grbqana. Taj sud se sastao
1. novembra 1677. godine u manastiru Svete Klare u Kotoru. Pomiwe se u grupi lica (Crnogoraca), koji su 8. septembra 1693. godine potpisali ugovor sa generalnim mleta~kim providurom za
Dalmaciju o nabavci soli u Kotoru.263
Genealogija predaka vladike Danila nije ujedna~ena. Jovan
Erdeqanovi} u svojoj kwizi „Stara Crna Gora“ iznio je wihovu
genealogiju, a prema podacima koje je kupio 1910/11. godine. On tu
pi{e: „Petrovi}i-Herakovi}i vele da znaju kao svoga najstarijeg
pretka samo kalu|era Petra (zakalu|erio se pod starost), ~iji je
sin [}epac, otac vladike Danila.“ Daqe nastavqa na drugom mjestu: „Da se je otac kalu|era Petra zvao [}epac, a ded toga [}epca opet Petar i da su Petrovi}i po tome Petru dobili prezime
260. Kao nap. 23, 114.
261. Kao nap. 6, str. 49, 52; Jovan Erdeqanovi}, Stara Crna Gora, Beograd,
1926, 474.
262. Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Prvi pisani pomen o Herakovi}ima, Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 2, Cetiwe, 1953, 519-520.
263. Ivo Stjep~evi}-Risto Kovijani}, Pomen o [}epcu Herakovi}u-Wego{u,
Istoriski zapisi, kw. IX, sv. 2, Cetiwe, 1953, 520-522.
366
kao {to saop{tava Medakovi}.“264 Tako po Erdeqanovi}u genealogija ide ovako: Herak-[}epan-Luka-[}epan-Petar-nepoznati[}epac-kalu|er Petar-[}epac-vladika Danilo. Du{an Vuksan
me|utim ima drugu relaciju po dowoj liniji prema vladici Danilu: Petar-Stjepan-Radule (u kalu|erstvu Petar) - [}epac-vladika Danilo.
Pomen o Stijepu Petra Kalu|erova postoji u sudsko-notarskim spisima Kotora iz 1596. godine. Ovo nije [}epac Kalu|erov, tj. sin kalu|era Petra, otac vladike Danila, koji je ve} pomenut u izvorima od 1677. i 1693. godine. Radi se o ocu kalu|era
Petra (tj. Radula) i sinu Petra Herakovi}a, po kojemu su i Petrovi}i dobili prezime. Pomen Stijepa Petra Kalu|erova hronolo{ki se poklapa sa genealogijom koju je izveo Du{an Vuksan. Po
woj, za razliku od Erdeqanovi}a, otpada nepoznati sin Petra
[}epanova. Ovaj izvor nedvosmisleno dokazuje, da je me|u precima vladike Danila postojao jo{ jedan kalu|er, i to je otac rodona~elnika bratstva Petra. Tako ispada da je navedeni Stijepo
(Stjepan, [}epac), pomenut 1596. godine pradjed vladike Danila.
Li~nost pod imenom Stijepa Petrova iz Wegu{a pomiwe se u jo{
nekoliko kotorskih izvora, u periodu 1594-1611. godina, ali se ne
moè pouzdano dokazati da je to isti onaj Stijepo Petra Kalu|erova.265
Kao i poslije Visarionove smrti, ponovio se isti scenario i
poslije Savine smrti. Svako je htio crnogorskog mitropolita
pod svojim iticajem, i u tom smislu nastojao da instalira po sebe
pogodnu li~nost. Vrijeme dolaska na vladi~anski poloàj Danila Petrovi}a, bilo je jo{ uvijek vrijeme pe}kog patrijarha Grka
Kalinika, koji je bio pod kontrolom osmanskih vlasti. On je poku{avao da na poloàj cetiwskog mitropolita postavi sebi odanu li~nost. Kotorski biskup Marin Drago, sa svoje strane je opet
htio da instalira jednog katoli~kog sve{tenika, i tako produì
ne samo genezu mleta~kog uticaja, nego i da nanovo krene sa procesom unija}ewa.266
Kako je vladalo anarhi~no stawe u Srpskoj Crkvi, sa dva patrijarha i dvije crkvene organizacije, to do Danilove hirotonije
nije do{lo pune tri godine, iako je on izabran za vladiku 1697. godine. Kona~no, na crkvenom saboru u Pe~uju 1700. godine, Danilo
264. Jovan Erdeqanovi}, Stara Crna Gora, Beograd, 1926, 425-433.
265. Risto Kovijani}, Pomen o pradjedu vladike Danila, Istorijski zapisi,
kw. HÁ, sv. 1-2, Cetiwe, 1959, 561-563.
266. Kao nap. 124, str. 432.
367
je hirotonisan za episkopa. Uz patrijarha prilikom hirotonije
su sasluìvali episkopi: zahumski Savatije, sremski Stefan,
ba~ki Jeftimije, jenopoqski Isaija, vr{a~ki Spiridon i zvorni~ki Gerasim. Danilo je prilikom hirotonije dobio i sin|eliju
od patrijarha, u kojoj su navedene oblasti wegove crkvene jurisdikcije: Crna Gora, Grbaq, Pa{trovi}i, Krtoli, Lu{tica, Bar,
Skadar, Ulciw, Podgorica, @abqak, Zeta, Ku~i, Bratonoì}i,
Bjelopavli}i i Piperi.267
Samim ~inom hirotonije u Se~uju, Danilo je htio da pokaè
dvije osnovne stvari. Prvo, da priznaje crkvenu jurisdikciju izvornog patrijarha Arsenija ÀÀÀ ârnojevi}a, a ne od osmanskih vlasti instaliranog Grka Kalinika. Danilo je tim ~inom pokazao i
svu srpsku etni~ku svijest o pripadnosti srpskoj crkvenosti. Drugo, htio je da pokaè da ne priznaje bilo kakvu vlast i uticaj
Osmanlija, makar i preko crkvene jurisdikcije. Uostalom, on se
ve} tada pona{a i kao klasi~na politi~ka li~nost, jer upravo od
wega, teokratija u Crnoj Gori dobija puni zamah i uobli~ewe. Godine 1702, na Cetiwu se pojavquju izaslanici srpskog patrijarha
iz Budima da traè „neke stare privilegije, kojima patrijarh ho}e da se posluì u raspri sa drugim patrijarhom koji se nalazi u
Pe}i.“ Patrijarh Arsenije je tada imenovao za egzarha vladiku zahumskog Savatija, koji je obi~no boravio u okolini Herceg Novog.268 O~igledno da su u cetiwskom manastiru postojala neka dokumenta, koja su patrijarhovi izaslanici uzeli, i koji su im trebali posluìti kao dokaz da je Arsenije izvorni patrijarh.
Nije mnogo pro{lo od wegove hirotonije, a Danilo je djelovao
i kao crkveni velikodostojnik i kao svjetovni gospodar. Pisao je
10. jula 1701. godine Pa{trovi}ima, da se ne spore oko me|a sa Braji}ima, ve} da me|usobno formiraju komisiju oko razgrani~ewa i
umirewa. Danilo insistira na Pravoslavqu. Pa{trovi}ima se
obra}a „i vasem op{te pravoslavnim hristijanom velikimè i
malim koji se povinujete zakonu boìju i na{emu smjereniju mir
i radost od g-a Boga da imate i ot na{ego smjerenija molitva i
blagoslovenije budi s vasemi vami pravoslavnimi.“ On ukazuje na
zavist jednih i drugih, i savjetuje pastirski „ali je zavist ot |avola, a mir i qubav ot Boga, jakoè i vazqubqeni Jovan Bogoslov
pi{et: „Bratije Bog qubi jest i pribivajej va qubi, va Boga, prebivajet i Bog va wem.“269
267. Gavrilo Vitkovi}, Arhivski spomenici Budimskog i Pe{tanskog arhiva,
1728-1748, kw. 3-6, Beograd, 1873, 5-8.
268. Kao nap. 10, str. 250.
269. Kao nap. 35, str. 14-15.
368
Jedan od nezaobilaznih doga|aja iz vrlo burne duhovne i svjetovne vladavine Crnom Gorom Danila Petrovi}a, je doga|aj poznat kao „Istraga poturica“. Prakti~no od po~etka HH vijeka,
po~eo je zalet mawe ili vi{e izraènih polemika o ovom doga|aju. Polemike se uglavnom ti~u pitawa: kada se ovaj doga|aj desio,
da li se radilo o doga|aju sa kratkim ali o{trim akcionim naletom (nekoj vrsti crnogorske „Vartolomejske no}i“), ili procesu
koji je mogao trajati ~ak i nekoliko godina, sa mawim ili ve}im
intenzitetom, te koju je teritoriju obuhvatio? Kako istorijski
definisati ovaj doga|aj? On je imao elemente za izu~avawe klasi~ne svjetovne istorije. Sukob Crnogoraca sa Osmanlijama bio
je neprekidan od po~etka HÁÀ vijeka. Procesom islamizacije, i
doma}i muslimani urasli u etni~ko tkivo tzv. Stare Crne Gore,
vremenom su shva}eni kao Osmanlije, ili makar kao sprovodioci
wihove politike.
Ne mogu se zaobi}i ni ekonomski razlozi. U Crnoj Gori je bilo razvijeno ~etovawe radi egzistencijalnih razloga. Wime su
nerijetko bile obuhva}ene i teritorije koje su bile naseqene
hri{}anima. Crnogorske ~ete operi{u tj. pqa~kaju ka Boki, dubrova~koj teritoriji i Hercegovini hri{}ansko stanovni{tvo.
Nerijetko i ka Brdima. Mali pqa~ka{ki upadi praktikuju se i na
susjedna plemena, otima se roba oko Kotora na putu ka pazaru i od
wega. Stoga je udarawe na islamizovane kom{ije i plemenike, mogao biti samo formalni izgovor za wihovo pqa~kawe i tjerawe sa
imawa, radi anulirawa stalnog deficita u obradivoj zemqi i pasi{tima. U {irem smislu sagledavawa, islamizirani Crnogorci
nijesu se mogli uklopiti u viziju oslobodila~ke borbe svojih sunarodnika, i statusne emancipacije crnogorske teritorije, koja
je polako ali sigurno, sa teokratijom, i{la ka zaìvqavawu dràvne organizacije. Islamizirani Crnogorci su dakle bili o~igledno dejstvo prodora osmanskog dràvnog i vjerskog uticaja u
teritorijalno, etni~ko i vjersko tkivo Crne Gore.
Druga strana razmatrawa ove problematike, dovodi na pozicije ~isto vjerske prirode. Radilo se o sukobu dvije vjere, potpuno razli~ite po svom konceptu, zna~ewu, pa i qudskom mentalitetu shvatawa. To je faktor vjerskog rata, sukoba u {irem i globalnom smislu Islama i Hri{}anstva. Osmanska dràva je nesumwivo bila svojim osvajawima u Evropi, ne samo nosilac prostih teritorijalnih i dràvnih osvajawa, nego i nosilac vjerskih osvajawa, tj. promjene vjerskog identiteta. Vjerski faktor, tj. faktor
vjerske netrpeqivosti, sa shvatawem da se izbacuje jedna okupatorska vjera, nesvojstvena svom narodu i teritoriji, vidje}e se uostalom i u jedinom sa~uvanom izvoru o tzv. „Istrazi poturica.“
369
Ve} je nazna~eno, proces islamizacije sa dolaskom osmanske
dràvne organizacije i vlasti, nije mogao zaobi}i ni Crnu Goru.
Wegov zamah po pravilu, kao i u drugim teritorijama, bio je kontinuiran i u porastu. Prvo je na~eo gradske sredine, zatim predjele oko gradova, gdje se osmanska vlast, wen administrativni, ekonomski, vjerski i kulturni uticaj najvi{e i osje}ao. Kona~no, on
je u HÁÀÀ vijeku na~eo i ruralna podru~ja. Po pravilu, islamizacija se najslabije sprovodila u zaba~enim brdsko-planinskim krajevima sa sto~arskim stanovni{tvom, i u krajevima gdje su migracije hri{}anskog stanovni{tva bile ~este.
Ve} u HÁÀÀ vijeku srije}u se u selima i plemenima oko Cetiwa
islamizirani Crnogorci u izvorima. Godine 1647, pomiwe se kao
glavni mleta~ki pismono{a Mustafa iz ]ekli}a. Kao glavni pismono{a 1654. godine godine pomiwe se Hasan Mustafi} iz ]ekli}a, a zatim i Sulejman sa Cetiwa. Iste godine navodi se i Homer Sulejman sa Cetiwa kao pismono{a. Iz 1666. godine u izvorima se pomiwu Be}ir i Hasan iz ]ekli}a.270 Jovan Erdeqanovi} je
prilikom svojih istraìvawa po Crnoj Gori po~etkom HH vijeka
zabiqeìo na osnovu usmenog predawa niz detaqa o islamiziranim Crnogorcima. Na O~ini}ima kod Cetiwa ìvjeli su muslimanski begovi Sokolovi}i i Rucevi}i. U ]ekli}ima su bila islamizirana bratstva: Sinanovi}i, Xakovi}i, Ramadanavi}i i Muhadinovi}i, koji su se poslije istrage poturica ponovo vratili na
Pravoslavqe. Prezimena su me|utim zadràli i do danas. Islamizirano bratstvo Mustafi}a ìvjelo je u Mikuli}ima u Bjelicama. Veliko bratstvo Jabu~ana sa Cetiwa, koje se kasnije razdijelilo na vi{e mawih bratstava, tako|e se potpuno islamiziralo, ali se poslije istrage poturica vratilo u Pravoslavqe. Muslimani sa Tre{weva u Cucima su likvidirani ili raseqeni
1711. godine.271
Nekoliko lokaliteta u cetiwskom kraju do novijih vremena
sa~uvalo je svoje ranije nazive, koji nesumwivo svjedo~e o prisustvu i vlasani{tvu muslimana nad wima, kao {to su: Kadijina
glavica u Bajicama i Alijin kr{ u Dowem Kraju u cetiwskom plemenu; u Mikuli}ima u Bjelicama Ramadanov brijeg i Mahmutova
zgrada; u O~ini}ima Begov do i Mustafi}a prodo. Narodno predawe o prisustvu muslimana u cetiwskom kraju, kao i nekim lokalitetima na kojima su oni ìvjeli, bilo je prisutno i po~etkom
HH vijeka. To ìvo predawe do{lo je i do kwaza Nikole. O vre270. Kao nap. 10, str. 247.
271. Kao nap. 264, str. 244, 282, 543, 638.
370
menu istrage poturica on je u prijestonoj besjedi poslanicima
Crnogorske Narodne Skup{tine na Cetiwu 6. decembra 1905. godine rekao: „Nije Moje, Gospodo Poslanici, da Ja ovdje iznosim
trudove i sjajne uspjehe vladavine Doma Moga. To je zarezano u srcu narodnom, to je tema za istori~are koji ne}e mo}i da ne zabiqeè da je krajem sedamnaestoga vijeka Moja Ku}a zatekla Domovinu na{u bijednu i gotovo poplavqenu drugom vjerom, a na{a
lijepa pravoslavna vjera nalazila se u velikoj opasnosti. Oni }e
zapisati da se je pokraj Manastira Cetiwskog i ku}e Vladike Danila podizala kula Mustaj-kadije Medovi}a, da je kom{iluk taj
bio veoma zao i opak, i da se on izmijenio ~inom Badwe Ve~eri,
1702. godine, juna~kom odlukom prvog vladara iz Moje ku}e.
U istoriji se ~ita i ~ita}e se da je Crna Gora bila u ono vrijeme pozornica doma}ih razdora, me|usobnog krvqewa, zla i besu|a: da smo Mi. Gospodari, po~ev{i od Vladike Danila, prvog „Poveliteqa Crne Gore!, - istrijebili prvo potur~ewake, pa za tim
samovoqu“...272
O~igledno da muslimani iz Stare Crne Gore, pa i Katunske
nahije nijesu istjerani u jednom kra}em procesu. Svakako da je ve}ina u navedenim prostorima ili pre{la opet na Pravoslavqe
ili pobjegla ostaviv{i Crnogorcima svoje ku}e i imawa, koje su
oni jednostavno prisvojili. Imu}niji muslimani, uglavnom age
zadràli su svoja imawa, ali su se odselili ìve}i u bezbjednijim mjestima u Podgorici, Spuù i @abqaku. Oni su izdavali
svoja dobra cetiwskom manastiru. Taj proces odrào se decenijama poslije istrage poturica, o ~emu svjedo~i i ugovor nekoliko
aga sa mitropolitom Savom. On se javqa u ugovoru od 19. jula 1746.
godine kao zastupnik cetiwskog manastira. On uzima pored ostalog pod zakup i oranice u „Dobro s Cetiwem po pet dukata“. Ovi
dokumenti nalaze se u arhivu na Cetiwu u zbirci turskih dokumenata.273
Jedini izvor o istrazi poturica je zapis vladike Danila iz
1707. godine. Iako nije sa~uvan original ovoga zapisa, ve} prepis,
u wegovu autenti~nost te{ko je posumwati. Doga|aj je po Danilovom zapisu lociran na 1707. godinu „da se zna kako Turke izgnasmo
izme|u nas 1707. godi{ta.“ U ~itavom zapisu Danilo islamizirane Crnogorce jednostavno tretira kao „Turke“. O~igledno je na
Danila uticalo da se odlu~i na istragu poturica, wegovo zarob272. Kraq Nikola, Politi~ki spisi, Cetiwe-Titograd, 1989, 339.
273. Hamid Haxibegi}, Turski dokumenti u Dràvnom muzeju na Cetiwu, Istoriski zapisi, kw. HÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1955, 125.
371
qavawe koje se ranije desilo. Iako su o ovom doga|aju izvori vrlo
konfuzni, i proìmaju se sa tradicijom, on je uhap{en od strane
osmanskih vlasti kad je do{ao da sluì slu`bu u selu Srpska u Zeti, pa je vjerovatno utamni~en u Podgorici. On taj podatak i sam
navodi „prvo kada me odkupi{e iz Podgorice“. Predawe kaè da su
Crnogorci skupili zlato da bi otkupili svoga vladiku iz ruku
podgori~kih Osmanlija, te da su i ène skidale vjen~ane burme da
bi se sakupila dovoqna koli~ina. Vladika je ~ak po jednoj verziji
bio mu~en i visio je prakti~no na vje{alima. U jednom qe{kopoqskom bratstvu iz Momi{i}a kod Podgorice (Popovi}i), sa~uvano je predawe, da je wihov predak vladiku skinuo sa konopa.
Potom je Danilo sakupio grupu glavara na Nikoq dan u Stawevi}ima. Oni su mu obe}ali da }e udariti na poturice na Bijele poklade „ali Crnogorci prevari{e, na Turke ne udri{e.” Novi skup je Danilo organizovao u manastirskoj ìtnici na Lov}enu oko \ur|evdana, i dogovoreno je da se napad izvr{i u Gospo|ine poste. No, ni tada se nije ni{ta uradilo „a Turci osta{e zdravo“. U~estalost procesa islamizacije vladika Danilo je odmah
potom u ovom zapisu konstatovao ovako: „I jo{t se po~e{e mnozina tur~iti, jere ih mi}a{e pa{a iz Podgorice.“ Do Danila su
do{le informacije da se osmanske vlasti spremaju da ga uhapse,
zato {to buni narod protiv wih, i poziva na istragu poturica.
ûv{i za to, on je pozvao Vuka Borilovi}a i ~etiri brata Martinovi}a, sve iz cetiwskog plemena, i rekao im da ako ne udare na
poturice „da }u se ja ma} iz Crne Gore. Oni odgovore da ne smiju
uloìti.“
Nijesu pomogla ni vladi~ina podmi}ivawa ovih qudi, tj. davawe pu{aka, sabaqa i novca, jer oni ~ak ni jedni drugima nijesu
vjerovali, da se ne}e me|usobno izdati. Traìli su od vladike da
im da wegove qude kao podr{ku. Vladika im je dao: Vu~ka Wegu{a, Stani{u Velestovca i Marka Dupiqanina. Me|u istraìva~ima se samo naga|a ko bi mogli biti ovi qudi? Oni se samo mogu locirati po plemenskoj ili seoskoj pripadnosti. Jedan je dakle
bio iz Wegu{a, drugi iz sela Velestova u ~evskom plemenu, a tre}i iz Dupila iz Crmnice. Po ovom izvoru, istraga poturica dogodila se na Boì} ujutro, {to je vjerovatno imalo neku simboliku.
Izvor ne obja{wava terensku lociranost u {irem smislu obuhva}enosti doga|aja. On ga samo locira na dva plemena: Cetiwe i ]ekli}e. O~igledno je tu koncentracija poturica bila najve}a, ili
je mo`da vladika tu imao najpouzdanije qude. On samo navodi „i
pobi{e Turke cetiwske i }eklicke koji ne k}e{e do} da se pokrsti kod mene.“ Vladika Danilo u ovom zapisu ne navodi koliko je
istraèno poturica, tj. obostrane gubitke. Navodi samo da je ra372
wen Stani{a Velestovac u grudi i po obje ruke. Da je ovaj doga|aj
imao najprije karakter vjerskog rata, najboqe govori vladi~ina
konstatacija na kraju zapisa: „I budi slava va vijek Bogu koji nas
~uva od pasje vjere. Amin.“274 Ubrzo po ovom doga|aju, kao priznawe, ukorijewen je obi~aj da prvi nalaù badwake pred cetiwskim
manastirom predstavnici bratstava Borilovi}a i Martinovi}a.
Wihovu ulogu u ovom doga|aju ovjekovje~io je pompezno i Petar ÀÀ
Petrovi}-Wego{ u „Gorskom vijencu“.
Da je o~igledno vladika Danilo bio zarobqen od Osmanlija, i
zamalo ubijen, te da je poslije toga bio inspirator istrage islamiziranih Crnogoraca, koji su zapravo doveli do toga da on bude
uhap{en, svjedo~i i tvr|ewe barskog, a kasnije i zadarskog nadbiskupa Vi}entija Zmajevi}a. Rodom Pera{tanin, Zmajevi} je ina~e
bio li~ni i politi~ki protivnik vladike Danila. Godine 1717,
on je za vladiku Danila tvrdio da „je neumoqivi neprijateq Turaka, kojima se sa saglasno{}u zemqe zakleo na vje~no neprijateqstvo, po{to je nosio na ramenima kolac dodijeqen mu kao stra{an instrument wegove smrti.“ Tri godine kasnije, prilikom hirotonije Danilovog sinovca Save za episkopa, Zmajevi} je naveo
da }e Sava zamjewivati Danila „toliko poznatog radi samovoqe
svoga upravqawa vladiku cetiwskog, koji po{to je umrqan qudskom krvqu, prolivenom po wegovom nare|ewu i wegovim sau~esni{tvom, izgleda da ne moè vi{e vr{iti crkvene obrede.“275
Da je nesumwivo bilo doga|aja, koji se moè smatrati organizovanim i sveobuhvatnim procesom u Staroj Crnoj Gori, radi uni{tewa islamiziranih Crnogoraca, svjedo~i i „Kratka istorija
Crne Gore“ mitropolita Petra À Petrovi}a. Iako wen original
nije u cjelosti sa~uvan, ona se moè smatrati va`nim izvorom,
naro~ito za posqedwi vijek u odnosu na ìvot Petra À. Vremenska distanca izme|u doga|aja istrage poturica i ro|ewa mitropolita Petra iznosila je oko ~etiri decenije. Prakti~no u mawe od
dvije tre}ine vijeka po ovom doga|aju mitropolit je stekao i qudsku zrelost. U wegovo vrijeme jo{ uvijek je bilo savremenika
ovog doga|aja. S obzirom da je Crna Gora bila mali prostor, sa
intenzivnom komunikacijom stanovni{tva, on je svakako dobio
prvorazredne ìve informacije o ovom doga|aju. Wegov zapis se
potpuno poklapa sa jedinim sa~uvanim izvorom, ~iji je autor vladika Danilo, {to opet dovodi autenti~nost ovog izvora u veliku
sigurnost. Istina, mitropolit Petar nije zalazio u detaqe. Ne274. Kao nap. 35, str. 17-18.
275. Kao nap. 10, 247-248.
373
ma konkretnih podataka o akcijama, broju poginulih i protjeranih muslimana. On je samo konstatovao neka bratstva koja su se
vratila na Pravoslavqe.276
U veoma burnu Danilovu biografiju, spada i uspostavqawe odnosa sa Rusijom. To je bila velika prekretnica za Crnu Goru. Do
tada, vi{e od vijek, ona je bila prinu|ena da se uzda u varqivu pomo} i nadu od rimokatoli~ke i neslovenske dràve Mleta~ku Republiku. Su{tinski, ona je na Crnu Goru uvijek gledala iz sebi~nih interesa. Wen narod i wegov identitet nikada im nije bio
blizak. Uspostavqawe odnosa sa Rusijom predstavqa veliki, prakti~no epohalni istorijski zaokret u wenoj spoqwoj politici.
Balkanski pravoslavni Sloveni bili su do uspostavqawa odnosa
sa Rusijom izolovano pravoslavno ostrvo, ~ije su nade u oslobo|ewe bile uprte, a i zavisile od neslovenskih i rimokatoli~kih
dràva Austrije i Mleta~ke Republike. Zbog toga su oni za wih
bili samo nu`no zlo, koje je trebalo upotrijebiti u obra~unu sa
osmanskom imperijom. Iako su ove dràve bile hri{}anske, balkanski Sloveni, a prvenstveno Srbi, za wih su prije i poslije svega bili opet {izmatici, ~iji je identitet, kad god se to moglo,
trebalo mijewati uporedno sa borbom protiv Osmanlija.
Operativno i stvarno, Crna Gora vladike Danila Petrovi}a,
od svih srpskih oblasti, prva je uspostavila veze sa Rusijom. To je
sasvim razumqivo, jer je ona od svih srpskih oblasti i bila slobodna. Time je uspostavqena globalna pravoslavna osovina, na liniji Moskva-Balkan. Veze vladike Danila sa Rusijom, stoga ne
treba samo posmatrati u {turom politi~kom smislu. Prvi put u
svojoj istoriji, Srbi su se preko Crne Gore vladike Danila oslonili na svog prirodnog, u svakom smislu istorodnog saveznika.
Stara borba isto~nog i zapadnog Hri{}anstva tako se nastavila.
Naravno, i veze Rusije sa balkanskim Slovenima, a poglavito Srbima, ne treba idealizovati. Rusija je u to vrijeme, tj. vrijeme Petra Velikog izlazila po prvi put na istorijsku pozornicu Evrope, i prolaziola put od jedne istina velike, ali teritorijalno
izolovane i nerazvijene evropske dràve, ka svjetskoj sili. Woj je
najkra}i i najrazumqiviji prodor na Sredozemqe bio preko Balkana. Sasvim je razumqivo, da je kao najlak{eg saveznika traìla sebi istorodne narode.
Globalni plan mleta~ke i austrijske politike ka balkanskim
pravoslavnim narodima, bio je prije i poslije svega rimokatoli~ki. Poslije anulirawa osmanske vlasti, one su po prikqu~ewu
276. Grlica, Cetiwe, 1835.
374
tih teritorija èqele i anulirawe Pravoslavqa, i uspostavqawe Rimokatoli~anstva. Tako su one u hodu, pored globalne borbe
sa islamom i osmanskom dràvom, nastojale da iskoriste svaki
pogodan momenat za nametawe unije srpskom narodu, pa i Crnoj
Gori. Uostalom, niz takvih primjera do sada je ve} prikazan. Uspostavqawe veza Crne Gore sa Rusijom, i dolazak pukovnika Mioloradovi}a u wu, vrlo su zabrinuli rimokatoli~ke velikodostojnike u ovim krajevima, uostalom kao i same mleta~ke dràvne
organe. Nije se tu radilo sa mleta~ke strane samo o prostim dràvnim surewivostima i povredama interesa. Globalno, Mleta~ka Republika kao izrazito rimokatoli~ka dràva, i rimokatoli~ki kler na wenoj isto~noj teritoriji, èqeli su da po svaku
cijenu sprije~e u~vr{}ivawe veza srpskih pravoslavaca sa onim
u Rusiji, odnosno uspostavqawe pravoslavne osovine.
Ve} pomiwani barski nadbiskup Vi}entije Zmajevi}, u pismu
kardinalu Sakrapontu nije krio nezadovoqstvo vezama Crne Gore i Rusije. On je napisao: „Na ovim granicama izbio je neobi~an
rat. Pravoslavni narodi, turski podanici, objavili su rat svome
suverenu, da bi sa diverzijom pomogli Ruse. Vo|e ove pobune su
vladike i sve{tenici koji su napustili crkve i po{li u boj.“
Zmajevi} u ovom pismu nije krio, da bi pobjeda pravoslavnih nad
Osmanlijama bila veliki gubitak za Rimokatoli~anstvo. Mleta~ki Senat je konstatovao da je grof Sava Vladislavi}, Srbin
iz Hercegovine u ruskoj slu`bi pobunio osmanske podanike „pravoslavne vjere da se ujedine u partiju moskovskog cara.“277
Su{tinu sukoba globalnog mleta~ko-rimokatoli~kog interesa u Crnoj Gori, sa rusko-pravoslavnim, svoje nade i uvjerewa,
vladika Danilo najboqe je iskazao u pismu mleta~kom vlastelinu
iz Kotora Jerolimu Bu}i, kazav{i u pismu od 27. septembra 1711.
godine: „Vidimo da vam je ào {to se je ova zemqa predala preuzvi{enom ruskom caru, pravoslavnom i, ako Bog da, gr~kom, srpskom i bugarskom imperatoru. I zato ne èlite da nam pi{ete,
niti da se qubazno odnosite prema nama, kao {to bi to trebalo da
radite“...278
Vladika Danilo Petrovi} bio je prvi crnogorski vladika koji je posjetio Rusiju. Do{ao je dakle na izvori{te slobodnog
Pravoslavqa. To je bilo poslije ~uvenog Numan-pa{inog pohoda
na Crnu Goru 1714. godine. Tada je Crna Gora zauzeta, popaqena i
opusto{ena. Da bi izbjegao zarobqavawe, vladika se sa grupom
277. Kao nap. 10, str. 254.
278. Kao nap. 35, 386.
375
glavara i nekoliko stotina Crnogoraca, uglavnom najtvrdokornijih osmanskih protivnika povukao na mleta~ku teritoriju. U
te{koj situaciji bezna|a, odlu~io se krajem te godine da ode u Rusiju. Po dolasku u Be~, poslao je u Crnu Goru neku vrstu poslanice, datirane na Mitrov-dan. U woj on poziva Crnogorce na slogu,
jedinstvo i oprost svojima bli`wim i du{manima, kao i vjernost
ruskom caru: „Tako, draga djeco, po{to i mi opra{tamo svakome,
nemojte ni vi zamjeriti onima koji nas neprekidno uznemiravaju,
jer oni ne znaju {ta govore i jedino znaju da pomute uzajamnu
qubav bra}e i plemena, a ja kaèm da svaki onaj koji je slijedio
Hristu treba da vodi ra~una samo o nare|ewima cara Petra i wegovog carstva.“ Prije i poslije svega duhovni velikodostojnik i
pastir, Danilo savjetuje Crnogorce: „Po{tujte na{e kalu|ere,
volite popove i na{e jadne starje{ine koji su izgubili svoga
tje{iteqa Danila, koga }e vam Bog vratiti. Hvala.“279
U Rusiji je Danilo boravio nekoliko mjeseci u prvoj polovini 1715. godine. Bio je primqen i kod cara Petra Velikog. Tu je
po prvi put jedan crnogorski vladika dobio zvani~nu i obilnu pomo} od ruske dràve i Crkve. Danilo je dobio ukupno 13.400 rubaqa i 2.000 ~ervonaca za sebe, narod, glavare i Crkvu. Dvije gramate koje je tako|e dobio od cara su{tinski su bile osnov crnogorsko-ruske saradwe. Prvom je car obavezao Crnogorce da prilikom rusko-osmanskog sukoba budu na strani Rusije. Ona je dakle
~isto politi~ko-svjetovnog karaktera. Druga je crkvenog. U woj
se pored ostalog car Petar obavezao „naredili smo sada da se iz
Na{e blagajne daju crkvene sasude, arhiepiskopima i sve{tenicima ode`de i crkvama kwige potrebne za svetu slu`bu. Tako|e
smo Mi, Veliki gospodar, saizvoqeli dozvoliti da iz Mitropolije Skenderijske i Primorja, iz Manastira Ro`destva Presvete
Bogorodice cetiwskoga koji se u Crnoj Gori nalazi, {iqani ubudu}e dolaze u Dràvu Na{u, i to u Moskvu i ovdje u Na{ Dvor u
Santpeterburgu svake tre}e godine po milostiwu, a da dolaze po
dva ili tri monaha i po dva ili tri ~ovjeka gra|ana po kojima }emo slati Manastiru za odre|enu godinu po pet stotina rubaqa
godi{we.“280
Danilo je krenuo iz Rusije u julu 1715. godine, a u Crnu Goru je
stigao u aprilu sqede}e godine. Do~ekan sa odu{evqewem od naroda, stacionirao se u manastiru Mainama iznad Budve, na mle279. Nav. dj., 390.
280. Kao nap. 163, str. 76; Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore
iz vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik
SKA, kw. HHÁ, Beograd, 1895, 2.
376
ta~koj teritoriji. Mleta~ke vlasti budno su pratile svaki wegov
korak, pona{awe i kontakte. To se vidi iz dva izvje{taja Senatu,
onda{weg vanrednog mleta~kog providura u Kotoru Sebastijana
Vendramina, od 16. aprila i 16. avgusta 1716. godine. On je Senat
obavijestio da su uz vladiku dva ~ovjeka, koji su i ranije bili
wegovi saradnici u sukobima sa Osmanlijama. „Obilno su oki}eni medaqama sa likom ruskog Cara, a koliko vidim mnogo ih je donio i Vladika, koga narod svuda do~ekuje sa povla|ivawem“, pisao
je Vendramin.281
Gotovo svi mleta~ki providuri u Kotoru, nikada istinski i
do kraja nijesu bili iskreni prema crnogorskim mitropolitima.
Iza maske uvaàvawa kod wih su se uvijek krili prora~unati interesi Republike Svetog Marka, koji su se prema Crnoj Gori i
okolnim oblastima, uvijek svodili na devizu, od wih iskoristiti
i uzeti {to vi{e, a dati {to mawe. To je naro~ito bilo u vrijeme
vladike Danila. Novi mleta~ki providur u Kotoru Marin de Molin uputio je 22. avgusta 1717. godine jedan op{iran izvje{taj Senatu, o razgovoru koji je vodio sa vladikom Danilom. Razgovoru je
prisustvovao i bio prevodilac vi{i kapetan Bu}a. Molin je naveo „da moram da se pretvaram ukazuju}i mu veliko po{tovawe,
izvje{tava}u za dobro dràve o svemu {to sam postigao“...
U pismu je Molin iznio niz utisaka o vladici Danilu. Otkako ga nije vidio deset godina, vladika je „doìvio osjetnu promjenu.“ Moè se re}i da je u tih deset godina Danilo i sazrio kao duhovni i svjetovni vo|a Crne Gore. U toj deceniji desili su se
krupni doga|aji: Carev laz, ]uprili}ev pohod, Danilov odlazak
za Rusiju itd. Za Danila Molin kaè da je „vi~an dvorskom pona{awu, nastupa vje{to i u svakoj prilici i svojom priro|enom
pronicqivo{}u, uz obrazovanost i duhovnost, izgleda da je na taj
na~in stekao za sebe op{tu poslu{nost i po{tovawe ~itavog stanovni{tva. Umje{an u svim igrama, sa prefiwenom vje{tinom
upravqa voqama masa, koje su po prirodi naklowene novinama.“282
U doba vladike Danila do{lo je do kakvog-takvog definisawa
crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita nad Bokom i primorjem. Ve} je nazna~eno, da je u Sin|eliji patrijarha Arsenija
ÀÀÀ ârnojevi}a iz 1700. godine, prilikom hirotonije Danila za
episkopa, u woj pored ostalog navedeno, da ima jurisdikciju nad
Pa{trovi}ima, Lu{ticom i Krtolama. Dakle, to je bio samo dio
primorja i Boke. Jurisdikcija Danilovih prethodnika na zna~a281. Kao nap. 23, str. 130.
282. Nav. dj., 138-139.
377
jan dio Boke nije sporna. Ona me|utim nije ozna~avana u vidu nekih va`nijih mleta~kih dokumenata. Pri kraju mleta~ko-osmanskog rata, Danilo se u aprilu 1718. godine odlu~io na put za Veneciju. Pored politi~kih motiva, wega su na taj put opredijelili i
vjerski. Ovaj rat se moè smatrati posqedwom vojnom crnogorsko-mleta~kom saradwom. To je ujedno i bio posqedwi mleta~ki
rat sa osmanskom dràvom. U kasnijim decenijama Mleta~ka Republika bila je u stalnom opadawu svoje mo}i, da bi krajem istog
vijeka i okon~ala svoje dràvno postojawe.
Mle~ani nijesu krili namjeru, da po eventualnom pozitivnom
ishodu rata, pripoje Crnu Goru i djelove Hercegovine svom dràvnom teritoriju, sa ~ime su se i Crnogorci sagla{avali. Wihov ciq bio je na svaki na~in, i {to prije se otresti bilo kakve
osmanske jurisdikcije. Tokom rata Mleta~ka Republika je primila u svoju dràvu Katunsku nahiju. Sa istom politi~kom namjerom, Danilo je otputovao za Veneciju sa predstavnicima Rije~ke
i Crmni~ke nahije. Me|utim, kada su stigli u Split, generalni
mleta~ki providur za Dalmaciju nije mu dao isprave za daqwi
put, a predstavnike dvije nahije je propustio daqe. Ovi su do{li
u Veneciju sa vladi~inom preporukom. Dukalom od 7. maja 1718. godine, Mleta~ka Republika primila je u svoje podani{tvo i ove
dvije nahije. U okviru dukala navedena su prava crnogorskog mitropolita na sve krajeve koji u toku rata budu prikqu~eni Veneciji. Mle~ani su ovim aktom prakti~no samo priznali ve} postoje}e jurisdikcije crnogorskog mitropolita.
Na ponovnu Danilovu intervenciju, mleta~ki du`d je novim
dukalom od 4. juna dao crkvenu jurisdikciju crnogorskim mitropolitima u Boki. Neprecizno formulisan, bez pomena ijednog
mjesta, ovaj mleta~ki dukal je bio namjerno tako formulisan, da
su ga Mle~ani mogli tuma~iti od slu~aja do slu~aja, odnosno kada
im to odgovara. Stoga je u daqim decenijama ~esto bio izvor konfrontacije i nesporazuma sa ingerencijama crnogorskih mitropolita.
Ipak su ovi dukali bili zna~ajni za opstanak Pravoslaqa u
Boki. Naime, 1709. godine pravoslavna vjeroispovijest je u Boki
stavqena van zakona. Ovaj potez mleta~kih vlasti bio je plod antipravoslavnog rada nadbiskupa Vi}entija Zmajevi}a, koga su
pravoslavni vjernici u Kotoru ~ak poku{ali i da ubiju.283 U jednom pismu iz 1719. godine, Zmajevi} se hvalio kardinalu Sakrapomteu da je uputio jednog vladiku u Carigrad, sa namjerom da kod
283. Nikodim Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad, 1901, 332.
378
carigradskog patrijarha izradi da se Danilo smijeni sa svog poloàja, {to bi daqe otvorilo put za pokatoli~ewe Crne Gore.
Mleta~ko-osmanski rat donio je najmasovniju migraciju stanovni{tva iz Hercegovine u Boku. Ovoga puta najja~i talas naseqenika zapqusnuo je budvanski kraj. Delegacija pravoslavaca iz Budve i okoline spremala se da ode u Veneciju, da traì podizawe
crkve. Budvanski rimokatolici su me|utim traìli od du`da da
ne dozvoli podizawe. Uop{te po gradovima Boke tada su rimokatolici jo{ bili dominantni. Mleta~ke vlasti nerado su gledale
na podizawe novih pravoslavnih crkava po gradovima. Uglavnom
su praktikovale da pravoslavni koriste ve} postoje}e pravoslavne crkve, ili stare i zapu{tene rimokatoli~ke.284
Poslije rata sa osmanskoim dràvom, Mleta~ka Republika je
krajem 1718. godine otpo~ela razgrani~ewe. Ono je kona~no zavr{eno u junu 1721. godine. Ona je dobila oblasti koje su ranije pripadale Crnoj Gori, ili formalno-pravno osmanskoj dràvi: Grbaq, Majine, Pobore i Braji}e, koji su se ra~unali kao peta crnogorska nahija. Tako|e, dobila je oblast sjeverno od Risna: Krivo{ije, Uble i Ledenice. Ovim je Mleta~ka Republika kona~no zaokruìla svoje posjede u Boki u jednu nerazdvojivu cjelinu. Od tada se kod navedenih plemena i oblasti polako gubi osje}aj pripadnosti Crnoj Gori, a sve vi{e ja~a osje}aj komunalne boke{ke pripadnosti.
Iako su ove oblasti od tada i formalno-pravno u{le u sastav
Mleta~ke Republike, crkvena jurisdikcija crnogorskih mitropolita nad wima ostala je nesporna i poja~ana navedenim dukalima.
Manastir Stawevi}i u Majinama, tradicionalna zimska rezidencija crnogorskih mitropolita, postao je i vi{e od toga. Vladika
Danilo je sve vi{e boravio na tom mjestu, a zanemarivao cetiwski
manastir, {to su Katuwani nerado gledali. Iz jednog izvora iz
1723. godine, jasno se vidi da je grupa katunskih glavara neizostavno traìla od vladike Danila da se vrati na Cetiwe, ili makar tu
po{aqe svoga mladog vladiku Savu, ina~e }e od pe}kog patrijarha
traìti novog mitropolita.285 Ubrzo po okon~awu mleta~ko-osmanskog rata, Crnogorsku Mitropoliju je po~etkom 1719. godine
posjetio pe}ki patrijarh Mojsije. Tom prilikom hirotonisao je u
zvawe episkopa Danilovog sinovca arhimandrita Savu.286
284. Augustin Theiner, Vettera Monumenta slavorum merdionalium, ÀÀ, Romae,
1863, 255.
285. Kao nap. 23, str. 147.
286. Kao nap. 283, str. 349.
379
Pe}ki patrijarh je u februaru 1726. godine krenuo u obilazak
Crne Gore. Mle~ani su odmah do{li do informacija da je on stigao u Podgoricu. Providur u Kotoru Gabrijel Boldo, izvijestio
je Senat 18. februara, da je vladika Danilo krenuo u Vir, sa namjerom da se sretne sa patrijarhom, i ubijedi ga da ne ide u Crnu
Goru zbog velikog snijega, ali da }e mu biti ispla}ene uobi~ajene da`bine na koje ima pravo. Prema ovom mleta~kom izvje{taju,
patrijarh je onda namjeravao da posjeti djelove Albanije, a zatim
„pored ~etiri poznate nahije, posjetio bi i Pa{trovi}e, Krtole
i Lu{ticu, sva mjesta sa stanovnicima koji po{tuju wegov obred
i koji su pod wegovom duhovnom jurisdikcijom.“287
Puni zamah teokratije u doba vladike Danila, otvorio je u
wenim elementima i preuzimawe uloge sudije. Tako postoje slu~ajevi gdje je on sudio na osnovu crkvene jurisdikcije u Boki. Taj
elemenat teokratije, iako prili~no rijedak, ne samo da je ispoqavan sa podr{kom mleta~kih vlasti, nego je u wega bio ukqu~en
i susjedni zahumski mitropolit Stefan Qubibrati}, ~ija je rezidencija bila tada u Toploj kod Herceg Novog. Numan-pa{in pohod
na Crnu Goru 1714. godine, i kasniji mleta~ko-osmanski rat, naveli su Crnogorce iz pograni~nih krajeva prema Boki, da ostavqaju dio pokretne imovine kod Bokeqa. To je obi~no bila stoka, sukno a ponekad i novac. Crnogorci su kod prijateqa Bokeqa ostavqali te stvari, jer su ra~unali da im ku}e prilikom ratnih operacija mogu biti popaqene i opqa~kane. Sa stokom se tako|e nijesu mogli kretati u zbjegove.
Poslije svr{etka rata krajem 1718. godine, bio je niz slu~ajeva, da su Bokeqi iz ovih ili onih razloga i izgovora, izbjegavali
da Crnogorcima vrate ono {to su im davali na ~uvawe. Naj~e{}e
su to bili Dobro}ani i drugi iz okoline. U junu 1719. godine tako
je done{ena jedna zbirna presuda u Kotoru, pisana na italijanskom jeziku, o poravnawu traènih dobara. Presuda je napisana u
prisustvu mleta~kog providura Marina de Molina. Na woj se potpisuju }irilicom „Danil vladika cetiwski ovako rekosmo i sudismo“, i „Az smireni Stefan vladika Zahlmiji sudismo ovako i
rekosmo.“ Imeni~no u presudi se pomiwu u relaciji platioca od{tete i korisnika od{tete: Kla~evi} iz Dobrote prema Vukoti
Vuka{inovu iz Ozrini}a, Barbijevi} iz Dobrote prema Moja{u
\urinovi}u iz Ozrini}a, Marko Dabovi} iz Kostajnice prema
Toma{u Nikoli}u iz Ozrini}a, Petar [abovi} iz Risna prema
popu [}epanu Mili}u iz Bjelica, \uro Petrov Kalowarni} iz
287. Kao nap. 23, str. 151.
380
Vrta kod Kotora prema \ukanu Markovu sa Wegu{a, \uran Krstov iz Dobrote prema Niku Ivanovu Kalanci iz Zalaza, Pero
Ilin iz Dobrote prema Savu Vuk~evi}u iz Bjelica, \uro Krstov
iz Dobrote prema Marku Brati~evi}u iz Zalaza.288
O~igledni primjer mije{awa mleta~kih vlasti i rimokatoli~kog biskupa u ingerencije vladike Danila, vidi se i po jednom
pismu vladike Danila mleta~kom providuru u Kotoru Antoniju
Bembu, od 24. marta 1730. godine. Iako se u pismu ne moè precizno nazrijeti o ~emu se radi, da se pretpostaviti da je protjeran
i anatemisan izvjesni Gavrilo, vjerovatno sve{tenik ili monah.
Vladika Danilo se postavqa prili~no umjereno, ali ipak otvoreno stavqa do znawa ko ima po ovom pitawu ingerenciju. On pi{e:
„Zato bih rad da mi se u ove stvari drugi ne mije{a, koliko ni ja
u druge stvari. Svaki je pastir za svoju pastvu duàn, du{u poloìti i umrijeti. Prosimo ovu graciju u va{ega p. i p. g. da ne izgonite bez na{e kwige i otluke ni Gavrila, ni koga drugoga kalu|era, ni popa dokle mi ne u~inimo na{ duhovni sud za wegovu krivicu, pak je onda pravda v. p. g. svrhu toga da sve kastigate.“ On navodi da se radi o o~iglednim klevetama prema tome Gavrilu, i
promovi{e vjersku toleranciju, pa tvrdi „preosve{teni g-n biskup kotorski je nama po duhu svetome brat, ma je boqe da ìvimo
u qubav i ne slu{amo neke la{ce“...289
Veliki zna~aj li~nosti vladike Danila Petrovi}a, je {to je
on uspostavio kontinuitet prakse da se na mitropolitskom poloàju smjewuju predstavnici bratstva Petrovi}a sa Wegu{a. U ~itavom wegovom svjetovnom i duhovnom radu u Crnoj Gori, kao
prakti~no jedini lo{ potez, istori~ari ocjewuju izbor svog nasqednika. I to pitawe je me|utim diskutabilno. Ako se za Savu
Petrovi}a moè re}i da je kao politi~ka li~nost na ~elu Crne
Gore bio najgori mitropolit Petrovi}, onda se sa druge strane
isto tako moè konstatovati, da je bio najboqi i najrevnosniji duhovni poglavar. Neki istori~ari u politi~kom smislu Savu ocjewuju kao tromog, neaktivnog, pla{qivog ~ovjeka bez politi~ko dràvne vizije, uskih pogleda i malih interesa, te potpuno spoqwopoliti~ki dezorjentisanog. Potpuno neopravdano, ocjewuju ga
u smislu vo|ewa crkvene politike kao gramzivog i sitni~avog,
okrenutog duhovnim pitawima i crkvenoj ekonomiji. Sitni~avo
pedantan, postojan i uredan, u te{kim vremenima bitisawa Mi288. Petar [erovi}, Jedna presuda vladike Danila i vladike Stefana Qubibrati}a g. 1719, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 305-307.
289. Kao nap. 35, str. 103.
381
tropolije Crnogorske, naro~ito u ekonomskom pogledu, pritisnut rimokatoli~kim kapricima i propagandom u Boki, u `rvwu
interesa velikih sila, on se dovijao kako je znao i umijo da odrì
najprije ekonomsku supstancu Mitropolije, kao jedine organizovane institucije u Crnoj Gori wegovog doba.
Iako privrèn Rusiji, on je bio svjestan surove stvarnosti
daqine te dràve, i wene nemogu}nosti da pomogne Crnoj Gori i
Mitropoliji u svakodnevnim poslovima i bitisawu, tim prije,
{to poslije okon~awa vladavine Petra Velikog, Rusija nije pokazivala osobito interesovawe za Crnu Goru, a o nekakvom pokroviteqstvu nije bilo ni govora, ~ak i u kasnijim periodima.
Veze Crne Gore uspostavqene sa Rusijom u doba vladike Danila,
poslije jednog wegovog prili~no eufori~nog perioda po tom pitawu, postepeno su blijedile. U posqedwoj dekadi Danilove uprave Crnom Gorom, on je okrenut sitnim pitawima svakodnevice.
Nema vi{e zna~ajnijih sukoba sa Osmanlijama. Wegova diplomatska aktivnost svodi se samo na kratke odnose sa mleta~kim vlastima u Boki. Istina, poslije smrti patrijarha ârnojevi}a, Danilo opet uspostavqa veze sa novim pe}kim patrijarsima i priznaje wihovu jurisdikciju. Ne potencira vi{e ~iwenicu wihove
podvlasnosti osmanskoj dràvi. Sa druge strane, i pe}ki patrijarsi opet se postepeno istrù iz kontrole osmanskih vlasti.
U doba mitropolita Save Petrovi}a, desio je jedan prili~no
rijedak doga|aj. Sve{tenik Ivan Lazarevi} iz Grbqa krstio je u
crkvi Svetog Jovana na Pobr|u 2. decembra 1741. godine mladu ènu koja je dobila kr{teno ime Manda. Kum je bio Vojin Ajutantovi}. No ono {to je interesantno, a kako je u kr{tenici upisano
„bila je Turkiwa od godi{tah 26.“ Upisana je u kwigu kr{tenih,
a iz we je izva|ena kopija, koju je potpisao mitropolit Sava „i ja
biskup Sava sjedo~im kako je istinito gorwe pismo.“290 No, oko
kr{tewa ove biv{e muslimanke izgleda da je izbila ~itava afera. Po svoj prilici osmanske vlasti su je potraìvale nazad, a
propri~alo se da je ona kod Save. Izgleda da je i kotorski providur Marko Kverin intervenisao da se biv{a muslimanka vrati.
Zbog toga je mitropolit Sava pisao pismo Kverinu 27. februara
1742. godine, pravdaju}i se: „[to su vi prezentali da je bula u mene, to se ne}e na} nigda. Moj g-ne p. nisam je ja vidio nako {to smo
~uli |e zbori svijet“... Sava je providuru prezentovao da je kr{tena. Nije razumio {to se toliko trudio da se biv{a muslimanka vrati, jer u Spuù, Podgorici i @abqaku je u ropstvu pedese290. Nav. dj., 139.
382
tak mleta~kih vojnika, pa se providur ne trudi da ih vrati.291
[teta je {to se iz dva oskudna izvora ne moè sagledati, koji su
bili motivi bjegstva ove mlade ène, ni ko je i odakle od Osmanlija potraìvao nazad? Uop{te poslije svr{etka posqedweg rata sa osmanskom dràvom 1718. godine, Mleta~ka Republika je u
narednim decenijama sve vi{e slabe}i kao dràva, izbjegavala
bilo kakve krize sa Osmanlijama. Tokom ovog vijeka nije se vi{e
ni ukqu~ivala u nove ratove koje su Austrija i Rusija vodile sa
osmanskom dràvom. U tom smislu izbjegavala je svake konflikte
sa osmanskim vlastima i povodom Crnogoraca.
Poslije niza peripetija i zategnutosti sa Osmanlijama, mleta~kim vlastima u Boki, i kombinacija sa nekoliko italijanskih
dvorova, Sava se opet okre}e Rusiji, i poku{ava da obnovi gotovo
zamrle veze sa wom. Odlu~uje se da krene u wu u septembru 1742.
godine. Dobiv{i preporuku crnogorskih i brdskih glavara za caricu Jelisavetu Petrovnu, Sava je krenuo pod zvani~nim obrazloèwem „da moli op{tu milost“.292 Prije odlaska za Rusiju, Sava se obratio ruskom poslaniku u Carigradu Vi{wekovu. Izloìo mu je te{ko stawe u odnosima sa Mle~anima i Osmanlijama.
Molio je od ruskog poslanika da interveni{e da podgori~ke i
àbqa~ke age vrate cetiwskom manastiru „zemqe i metehe, sela
i vinograde, vodenice i ribnice“ koje su uzurpirali.
U pratwi trojice glavara, po~etkom oktobra krenuo je na put.
Do Zadra je doplovio na brodi}u koji je kupio sopstvenim sredstvima za 300 dukata. Relacijom Zadar-Rijeka-Qubqana-Be~-Rusija, u Petrograd je stigao tek u aprilu 1743. godine. Po dolasku u
Petrograd obratio se carici Jelisaveti Petrovnoj, isti~u}i da
su Crnogorci ustali protiv Osmanlija na poziv cara Petra À
„protiv neprijateqa Hristove crkve i progoniteqa pravoslavnog naroda za vjeru i otaxbinu za ~ast i slavu naroda slovenskog.“
Sava se pozivao na odluku cara Petra À o pomo}i cetiwskom manastiru. U oktobru je carica izdala ukaz, kojim je cetiwskom manastiru data pomo} od 500 rubaqa svake tri godine, pomo} narodu
Crne Gore 3000, Savi za putne tro{kove hiqadu, zatim da se isplate sva zaostala dugovawa, kao i da se u Crnu Goru upute crkvene utvare, ode`de, crkvene i {kolske kwige. Zadovoqan ovim poklonima i pomo}i, iako bez ikakvih zna~ajnijih politi~kih postignu}a svoje misije, Sava se zbog zime zadrào jo{ u Rusiji, i
291. Nav. dj., 140.
292. Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik SKA, kw. HHV, Beograd, 1895, 2.
383
napustio je Petrograd tek u maju 1744. godine. Dok je bio u Rusiji,
zamjewivao ga je arhimandrit Vasilije Petrovi}.293
Upravo u vrijeme odsustva mitropolita Vasilija, desio se u
Crnoj Gori doga|aj koji odslikava poseban status ne samo Mitropolije u woj, nego i lica u wenoj slu`bi. Jedan Po~ek ubio je manastirskog slugu, a wega manastirski |ak Gavrilo. Na vijest o
ovome doga|aju iskupili su se samoinicijativno ugledni glavari
iz: Crne Gore, Grbqa, Ku~a, Zete, Pa{trovi}a pa ~ak i osmanski
predstavnici iz gradova. U izvoru o ovome doga|aju oni sebe defini{u kao „svi vlasteli od sve eparhije“. Ovo je u stvari bio samoinicijativni, ali vrlo brzo organizovani sud za za{titu cetiwskog manastira i wegove ~eqadi. Odluka ovog suda je bila: „A
mi vlasteli i gospoda Turci sudismo glavu za glavu, a suvi{e globe na Po~eke stavismo gotovih 300 cekinah.“ Po~eci su se àlili arhimandritu Vasiliju na visinu globe, pa je ova presuda ukinuta u tom smislu. Isti sud je donio uop{tenu odluku, koja bi
preduprijedila ne samo ometawe manastirskih ~eqadi i sve{tenstva, nego i vjernika na putu do bogomoqa i od wih, tj. „ka svojemu
pastiru vladiki, da ga imamo kamenijem pobiti, a wegov dom razoriti, a od wegova sarodstva globu uzeti, gotovo 300 cekinah. Ako
li bi zlica ili takvi ubica uteka od svojega plemena u drugo pleme, ili zemqu, u dràvu skenderisku i primorsku, takvog ubicu
ili zlo~inca tko bi primio i u sebe sahranio, da je sva zemqa na
wega, da ga }era kako i istoga ubicu ili zlo~inca.“294
U doba mitropolita Save srpski patrijarh Atanasije je posjetio primorje. Mleta~ke vlasti nijesu sa zadovoqstvom gledale na
tu ~iwenicu. To je bilo krajem 1748. godine. Zato su one pomno
pratile svaki wegov pokret i kontakte, a kako }e se iz redosqeda
doga|aja vidjeti, i zna~ajno ograni~ile wegovo kretawe i kontakt
sa vjernicima. Serdar Niko Qubanovi} iz Grbqa pismeno je obavijestio 25. decembra providura u Kotoru Vi}enca Grita, da patrijarh sjutra dolazi u manastir Podlastvu u Grbaq. Dva dana kasnije Qubanovi} je Gritu podnio op{irniji izvje{taj o patrijarhovom kretawu, pona{awu i kontaktima. Naveo je da je patrijarh
do{ao „da viìta hri{}anske crikve, a on je jedan mudar ~ojek“...
Sa patrijarhom je bio mitropolit Sava Petrovi}.
I patrijarh je postupio korektno prema mleta~kim vlastima.
On je istog dana kada i Qubanovi}, napisao pismo Gritu u kome je
293. Nav. dj., 3-5.
294. Du{an Vuksan, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÁÀÀÀ, sv. 5, Cetiwe, maj
1937, 290-291..
384
naveo: „Davamo na znawe va{emu gospodstvu kako smo do{li u ove
strane vizitat na{e crkve i sve{tene redovnike i sve na{e hristijane obi~ajem starijem kako i prvi patrijarh i koji su bili na
prijestol srbski“... Me|utim, mleta~ke vlasti su nastojale da po
svaku cijenu ograni~e kontakt patrijarha sa stanovni{tvom. Da
bi izbjegle o~iglednu namjeru po tom pitawu, svoje odluke su maskirale postupcima koji se primjewuju radi sanitarne preventive. Patrijarh je bio lice iz druge dràve, kao i pratwa sa wim.
Zato je u tom smislu vanredni providur u Kotoru Grito, dao
uputstva 9. januara nekoj vrsti sanitetskog organa za konkretne
mjere. Ovaj organ ~inili su: providur Anton Dolfin, Jerolim
Paskvali-Pima i qekar Serafin Drago. Grito je obavijestio pomenuto tijelo da se patrijarh „uvukao“ u mleta~ku teritoriju, i
da stoga treba preduzeti odgovaraju}e mjere. Istoga dana navedeni organ je propisao niz mjera, koje su zvani~no imale sanitarno
opravdawe. U tom smislu svim Crnogorcima koji dolaze u Kotor
omogu}en je put jedino preko Mokre plo~e. Svi koji do|u trebali
su da se prijave na vratima Gurdi}a sanitetskom slu`beniku, koji bi ih uvodio u grad, i pazio da se ne mije{aju sa stanovni{tvom.
Isti postupak vaìo je za prido{le Grbqane i Pa{trovi}e. Ostalo stanovni{tvo van Kotora, iskqu~ivo je moglo da u|e u grad putem preko Vrmca.
Po instrukcijama Grita u isto vrijeme razvio je aktivnosti i
{ef mleta~ke obavje{tajne slu`be u Boki Vrakijen. On je Grita
obavijestio pismom 2. januara da je stigao u Budvu i odmah pozvao
na sastanak pa{trovske su|e, da bi sa wima razmotrio postupke
sanitarnog kordona. Oni su mu me|utim odgovorili da ne mogu do}i prije prekosjutra, jer dolazi patrijarh u Podmaine. Ubrzo je 6.
januara Vrakijen obavijestio Grita, da je li~no razgovarao sa patrijarhom i mitropolitom Savom. Najuqudnije je patrijarhu poku{ao da objasni da odustane od vizitacije zbog sanitarnih razloga. Patrijarh je me|utim to odbio, tvrde}i da su i wegovi prethodnici slobodno dolazili u ove krajeve da vr{e duhovne radwe.
Poslije prili~no o{tre rasprave, patrijarh je pristao da se ne
udaqava iz Podlastve, ili ako to ~ini, da }e oti}i najdaqe do
Stawevi}a gdje je Savina rezidencija. I providur Herceg Novoga
Marin Vituri, javio je 8. januara Gritu, da je primio uputstva od
wega, i ve} preduzeo mjere da ograni~i kretawe stanovni{tva.295
295. \or|e Milovi}, Djelatnost mleta~kih vlasti u vezi dolaska pe}kog patrijarha Atanasija u primorje po~etkom 1749. godine, Istoriski zapisi,
kw. HÀÀ, sv. 1-2, Cetiwe, 1956, 286-290.
385
Svi ovi podaci pokazuju u nespornom smislu, ingerenciju pe}kih
patrijarha u Crnoj Gori i primorju, kao i punu koopertivnost crnogorskih mitropolita prilikom wihovih posjeta.
Opstrukcije mleta~kih vlasti bile su tih godina stalne. One
su znale da crnogorski mitropoliti, i pored ~estih izjava lojalnosti Mleta~koj Republici, ostvaruju svoj politi~ki uticaj u Boki. Mitropolit Sava je 17. oktobra 1751. godine obavijestio vanrednog providura u Kotoru Valerija Antelmija „kako imam potrebu po}i u Risan na umiqeno zvawe onijeh hristijanah posvetiti
wima jednu crkvu za sluìti u wu svetuju liturgiju za uzvi{ewe
prevedre Republike Mleta~ke“...296 Me|utim, i pored laskavog karaktera ovog Savinog pisma i molbe, Antelmi je odbio ovaj Savin
zahtjev, pravdaju}i se da mora dobiti dozvolu od vi{ih instanci.
Sava se ~udio, jer „dosad nije to nam nigda zabraweno bilo ot predwijeh vlastnikah i zapovjednikah koji su vladali ovom krajinom.“
Ubje|ivao je u pismu od 20. oktobra Antelmija da mu nije potrebna
potvrda du`da i Senata, jer su mu upravo oni dali na komandovawe
prostor za koji ga moli da vr{i svoju slu`bu.297
Na ovu krizu nadovezala se i druga. To se vidi po detaqnom pismu Vasilija Petrovi}a Antelmiju od 28. oktobra, pisanom iz Krtola. U wemu se Vasilije potpisuje kao „eksarh Vasilij Petrovi~.“ Izvje{tava Antelmija kako je do{ao „ovdjen u vizitu kako
je stari obi~aj, a potvr|en dekretom prevedroga prncipa na 1718.
goda kako su bili na{i predcesori biskupi ot Cetiwa vazde na
slu`bi prevedrome principu“... On kao da time ho}e da opomene
Antelmija, da crnogorski mitropoliti imaju prava na podru~je
Boke. Poziva se ~ak i na pravo koje im je dao papa Lav ÀÁ u {irem
smislu „je{te ot starih vremenah imamo pisma ot pape rimskago
ot Lava ~etvertago da mitropolit skenderiski i primorski jest
najstariji u Srbiji, i Bosni i Bolgariji.“ Time on ho}e da ukaè
na centralno mjesto i ulogu Crnogorske Mitropolije. Vasilijeva namjera je bila i da pro{iri jurisdikciju crnogorskih mitropolita i na drugi dio zaliva, tj. Herceg Novi i okolinu. Istakao
je crnogorske zasluge u oslobo|ewu ovoga grada, a po odobrewu providura Novoga, crnogorskim mitropolitima „je bilo dopu{teno
i na onu stranu oko Novoga ot na{ega zakona vizite ~initi, crkve
i sve{tenike posve{~avati koje crkve i sve{tenici jesu posve{~eni rukom mitropolita Save ot Cetiwa i pre`nih.“
296. Kao nap. 35, str. 223.
297. Nav. dj., 224.
386
Vasilije je upozorio Antelmija da je do{lo do pojave koja {kodi samoj Republici. Naime, u manastiru Savini bio je kalu|er Nektarije Qubibrati}, koji je porastao i zakalu|erio se u Austriji.
Pozvao je jednog sve{tenika iz Dalmacije, koji je navodno ve} bio
osu|ivan od mleta~kih vlasti. Taj sve{tenik je bez znawa mleta~kih vlasti i Save i Vasilija oti{ao u Trebiwe. Odatle je pozvao
sarajevskog mitropolita, koji ga je hirotonisao za mitropolita
Dalmacije i Albanije, a Qubibrati}a za arhimandrita. Novi mitropolit je traìo dukal za jurisdikciju od Senata. Vasilije je
o{tro ustao protiv mogu}nosti da ovaj mitropolit ima jurisdikciju nad Bokom i Albanijom, te da je on trebao da ga posveti, a ne
vladike koje su u turskoj zemqi. Radilo se o posve}ewu za hercegova~kog mitropolita Simeona Kon~arevi}a.298
Savina nesposobnost, neodlu~nost, tromost i nezanimawe za
svjetovne poslove, naveli su Crnogorce da mu ako ne u potpunom
smislu, a ono u paralelnom na|u dopunu i zamjenu. Ne moè se sporiti da je on bio dobar crkveni doma}in. No, i u crkvenim poslovima, naro~ito prema aspiracijama rimokatolika u Boki ka unija}ewu, i o~uvawu prava crnogorskih mitropolita u woj, pokazao
je prema mleta~kim vlastima puno snishodqivosti, neodlu~nosti
i pla{qivosti. Sve ovo utrlo je put mnogo odlu~nijem, otresitijem, sposobnijem i ambicioznijem Vasiliju. On je imao i crkvenoorganizacione i politi~ke vizije. Stoga nije ~udo da je skrenuo
na sebe i pa`wu vi{ih crkvenih instanci van Crnogorske Mitropolije. Kao patrijarhov izaslanik prvi put je boravio u Sremskim Karlovcima krajem jula 1749. godine u vrijeme narodnog sabora.299 Sqede}e godine su patrijarh Atanasije ÀÀ i tri mitropolita poslali Vasilija u Rusiju caru za milostiwu.300 No, Vasilije nije daqe oti{ao od Srema, gdje je posjetio manastir Vrdnik i
Sremske Karlovce.301
Vasilije se iz Srema vratio u Beograd, gdje ga je na preporuku
mitropolita Save, patrijarh hirotonisao za mitropolita 22. avgusta 1750. godine, i dao mu zvawe egzarha. Uz patrijarha hirotoniju su sasluìvali beogradski mitropolit Vikentije, i ra{ki
Gavrilo. U Gramati datoj Vasiliju stoji: „Jo{ i sinodalno potpi298. Nav. dj., 224-225; Vladimir ]orovi}, Vladika Vasilije Petrovi} protiv
Simeona Kon~arevi}a, Godi{wica Nikole ûpi}a, kw. 44, Beograd, 51.
299. Dimitrije Ruvarac, Vasilije Petrovi}, Spomenik SKA, kw. HHHÀÀÀ, Beograd, 25.
300. Du{an Vuksan, Istorijska gra|a, Zapisi, kw. HÀH, sv. 1, Cetiwe, januar
1938, 37.
301. Kao nap. 299, str. 25-26.
387
sujemo ovome Mitropolitu Kir Vasiliju Skenderijskome i Primorskome titulu da bude Egzarh Najsvetijeg Trona Pe}koga, Patrijar{ije Slavenosrpske. I da svuda i na svakom mjestu, kao zvani~no patrijar{ijsko lice, bude priman i po{tovan.“302
Po nalogu patrijarha, Vasilije je kao egzarh oti{ao u Be~ da
vrati crkvene utvari. U Be~u se obratio carici Mariji Tereziji
jednim memorandumom, u kome je iznio istorijat Crne Gore i traìo da je Austrija uzme pod svoje pokroviteqstvo. Crnu Goru
predstavio je kao republiku na ~ijem su ~elu mitropoliti. „Ovom
republikom vlada wen mitropolit ne samo u crkvenim stvarima
nego i u svjetovnim“..., tvrdio je on. Pored toga poàlio se carici mu sve utvari nijesu vra}ene od strane mitropolita Nenadovi}a. Prilikom Vasilijevog povratka kroz Srem, u martu 1751. godine, mitropolit Nenadovi} je naredio da se Vasilije pritvori u
manastiru Kru{edolu. Poslije niza peripetija, u kojima je ~ak
carica utvrdila da Vasilijeva àlba nije istinita, i nekoliko
mjeseci provedenih u pritvoru, Vasilije je dobio utvare Pe}ke
Patrijar{ije. Potom je preko austrijskih i mleta~kih teritorija krenuo za Crnu Goru. Sredinom jula 1751. godine, on je stigao u
Zadar. Odatle je izvijestio Sindike Inkvizitore o ciqu puta u
Auastriju: „Pri{edi ot Vjene s paso{em carsko-kraqevskim i
nosim sobom antike rabote crkvene koje su ot nama davno bile otnesene ot srpskoga trona.“303
Vasilije nije mirovao. U proqe}e 1752. godine uspio je da izdejstvuje podr{ku glavara i mitropolita Save za svoj put u Rusiju. Po dolasku u Petrograd Vasilije je predao pismo preporuke
mitropolita Save, u kome je po starom obi~aju traèna pomo}, dràvni protektorat, kao i uvjeravawe u lojalnost Crnogoraca, i
spremnost da za Rusiju liju krv. Po~etkom 1753. godine Vasilije je
stigao u Moskvu. Tu je razvio ìvu politi~ku aktivnost, i u tome
ciqu sklopio brojna poznanstva. Svuda je u Moskvi priman sa
pa`wom. Velika po~ast mu je ukazana da sluì liturgiju u dvorskoj crkvi, u prisustvu carice Jelisavate i prestolonasqednika
Petra. Po svr{etku liturgije carica je primila pri~e{}e iz Vasilijevih ruku, nakon ~ega je on odrào pozdravni govor pred wom
i prestolonasqednikom.304
Prilikom ove posjete, Vasilije je dobio rusku pomo} u kwigama i utvarama, novac za putne tro{kove, i 5000 rubaqa pomo}i
302. Kao nap. 163, str. 85-87.
303. Kao nap. 299, str. 28-35.
304. Kao nap. 292, str. 9-20.
388
cetiwskom manastiru. Zadovoqan i odu{evqen, krenuo je nazad za
Crnu Goru preko Be~a. U Be~u ga je primio u audijenciju car. Iz
Be~a je daqe produìo za Trst. U Crnu Goru je stigao u septembru
1755. godine. Sa Vasilijem su se iz Rusije vratili Ri{wani guvernadur Petar Bjeladinovi} i sudija Jovo Paprenica. Oni su nosili poklon Mitra{ina Bjeladinovi}a crkvi Svetog Petra i Pavla u Risnu.305 Po povratku iz Rusije, Vasilije se pona{ao pompezno i slavodobitno. Veli~ao je Rusiju i wen zna~aj. Stacionirao
se u manastiru Stawevi}ima, koji je postao rasadnik ruske agitacije. Od novca donijetog iz Rusije isplatio je manastirske dugove
i podigao novu crkvu u Mainama. Kupio je ne{to zemqe na mleta~koj teritoriji, i {irokom rukom dijelio novac mleta~kim podanicima, veli~aju}i Rusiju. Dvadeset crkvenih kwiga donijetih iz
Rusije, poklonio je sve{tenicima u Brdima, da bi se po crkvama
molili „za zdravqe i spasenije od imperatorskoga doma i familije i za spasenije prestavl{kago se mitropolita Danila.“306
Za vrijeme Vasilijevog boravka u Rusiji, Sava se nosio uglavnom sa istim problemima u Boki, ili sa opstrukcijom mleta~kih
vlasti i rimokatoli~kog sve{tenstva, ili sa pojavom pravoslavnih sve{tenika koji su osporavali kredibilitet jurisdikcije
Crnogorske Mitropolije na tom prostoru. Sava se u pismu od 28.
avgusta 1752. godine àlio providuru u Kotoru Valeriju Antelmiju, da se na Toploj kod Herceg Novog pojavio sve{tenik Lazar
Mirojevi} „koji jest isti pop do{ao iz turske zemqe i ostavio
svoju parohiju, a pak ho}e na Toplu da se u~ini vikar“... Izvje{tava ga da {aqe vikara Ilariona koji je u crkvi na Toploj, da mu
razjasni situaciju. Sava poru~uje Antelmiju da ne}e dozvoliti
posjete kalu|era iz Savine na wegovoj teritoriji mimo Rosa. „Ja
te molim kako moga principa zapovi|i im da ih nije u moju parohiju da ne bude kavga i mutwa. Bez moga blagoslova oni mene mame
parohiju, jedni laùni i baruni koji svejet laàh napuni{e.“307
Kako je ve} nazna~eno, Sava je dosta puta imao neprilika sa
mleta~kim vlastima i rimokatoli~kim sve{tenstvom u Boki. On
je 25. februara 1754. godine uputio po{ire pismo providuru Antoniju Moru. Izvjesni Miho Savin oènio se rimokatolkiwom
Marom od Batuta iz Budve. Oni su se „vqen~ali dobrovoqno oba
po zakonu gr~askomu bez nikakvijeh inpewah ni cerkovnijeh ni
305. Nav. dj., 20; Kao nap. 44, br. 3071, 182.
306. Jovan Tomi}, Crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi} u Crnoj Gori
po povratku iz Rusije (1754-1756), Glas SKA, br. 88, Beograd, 67-73; Kao
nap. 44, br. 2087, 185-186.
307. Kao nap. 35, str. 229-230.
389
svjetovnijeh.“ Mor je zabranio pravoslavnom sve{teniku u Kotoru da potvrdi ovaj brak. Sava navodi primjere da su se Grkiwe udavala za pravoslavne kao i Latine. Zato protestuje zbog takvog ~ina i daqe navodi: „Jesu i latinke koje se udaju za Grke, pak se obra}aju na zakon gr~aski, jer na{i popovi nijesu u~eni. Zato ih ne nude i zato nas ne zovete ot zakona gr~askoga nego od zakona s}uvanskoga ~ismatici.“308
U drugom pismu od istog dana, upu}enom tako|e Moru, Sava je
bio jo{ konkretniji. On moli Mora da naredi rimokatoli~kim
sve{tenicima „da ne ~ine mutwu me|u pukom i neka ne ~inu novitate {to se nijesu pri|e ~inile ni zapreke na{ijema popovima,
no ko }e dràt rimski zakon neka drì, tko li }e gr~aski neka drì.“ Sava kaè da po{tuje obje vjere, i moli ga da rimokatoli~ki
sve{tenici „ne sramote vqeru svetu gr~asku da ne bude koja kavga, za{to mene nije mila, a tko je traì neka gleda {to ~ini.“309
Po povratku iz Rusije, Vasilije je razbio Savina nastojawa da
se Osmanlijama plati hara~, kako bi Crna Gora odràla mir sa
wima. U pismu providuru \ustinu Bolduu, pisanom iz manastira
Maina 10. jula 1755. godine, on istoga uvjerava u svoja najiskrenija osje}awa po{tovawa prema Mleta~koj Republici, i na kraju se
pored ostalog potpisuje kao „trona serbskago eksarh Vasilij Petrovi~.“310 Opasnost od osmanskog napada na Crnu Goru bila je velika. Sa Zbora odrànog na Obzovici kod Cetiwa 23. septembra,
crnogorski glavari su uputili poziv za pomo}: Novqanima, Grbqanima, Ri{wanima, Pa{trovi}ima i Topqanima. Naveli su da
se bosanski vezir sprema na Crnu Goru. Mole ih da ih ne izdaju,
„no da zajedno krv prolijemo za vjeru hristijansku i za ~estiti
krst, za crkve i za svoje ote~estvo.“311 Vasilije je do{ao u Grbaq,
i sa suznim o~ima pozivao Grbqane da pomognu Crnogorce, drè}i im govor sa krstom u desnoj i Jevan|eqem u lijevoj ruci.312
Dok se Vasilije bavio problemima sa mogu}im napadom bosanskog vezira na Crnu Goru, Sava je konstantno kuburio sa rimokatoli~kim sve{tenstvom u Boki. Problem je izbio oko crkve na
@awicama kod Herceg Novog. Rimokatoli~ki sve{tenici su vr{ili propagandu kod providira Boldua, da se ona preda rimokatolicima. Sava u pismu od 1. septembra, isti~e „da je sveta Gospo|a u @awic, koja je vazda bila zbora mihoqskoga i danas je wiho308. Nav. dj., 234-235.
309. Nav. dj., 236.
310. Nav. dj., 243.
311. Kao nap. 306, str. 120.
312. Nav. dj., 116.
390
va, pak ~ujemo da i{tu kqu~eve i neke novitade da ~ine {to nije
pri|e bilo i vas nagovaraju da se muti krajina i puk.“ Moli Boldua da rimokatoli~ki sve{tenici „stoje s mirom, pak nijesmo ni
mi |avoli no krs}ani, i mi se Bogu molimo i klawamo.“ I daqe
potkrepquje svoje navode „a to je crkvica vazda na{ega zakona bila. Neka i sad bude, a tko }e se Bogu molit nitko mu ne brani.“ On
savjetuje Boldua da rimokatoli~kim sve{tenicima kaè da stoje
s mirom, jer „imaju crkavah dosta neka se Bogu mole.“313
Stalne smutwe i problemi na mleta~kim posjedima u Boki, naveli su i mitropolita Vasilija da se obra}a providuru Bolduu.
Izgleda da su neki Pa{trovi}i sa pre}utnom podr{kom mleta~kih vlasti uzrurpirali imovinu cetiwskog manastira, i nijesu
htjeli da daju arendu za wu. Zato je Vasilije u pismu Bolduu, pisanom sa Cetiwa 7. marta 1756. godine, traìo od wega da naredi tim
Pa{trovi}ima da mu se isplati 250 cekina na ime kori{tewa te
zemqe. On pi{e da je do{lo vrijeme „da se ba{tina rabota, za{to
ako mi ne budu aspre do Blagove{tenija, to jest do 26. mar~a po
serbski, potade ho}u je dat êrnogorcima ot Nahije Cermnice da
je rabotaju, a cerkvi da daju dohodak“... U ovom pismu moè se vidjeti i otvoreno podsticawe nekih Ri{wana, od strane mleta~kog
~inovnika rimokatolika Stijepa Vra~e na zlo~in. Naime, Vra~a
je podstakao te Ri{wane da ubiju Vasilijevog sestri}a i |aka. Vasilije daqe pi{e da je Vra~a „i nepravednu rije~ izgovorio. „Jeste li ulupali onoga Vlaha?“ Iz pisma se sazneje da je mladi} ubrzo trebao da bude postavqen za sve{tenika u Tivtu.314
Poslije niza peripetija i pregovora, tj. Savinog odugovla~ewa, i Vasilijevog nagovarawa glavara da se odbije pla}awe hara~a, osmanske snage napale su na Crnu Goru. Ne èle}i da remeti
mir sa osmanskom dràvom, mleta~ka vlast se potpuno distancirala od Crnogoraca. Providur Boldi je zatvorio granicu, u namjeri da sprije~i priliv crnogorskih izbjeglica, kao i eventualno doturawe pomo}i od strane Bokeqa. âk {ta vi{e, on je objavio proglas 10. septembra 1756. godine, u kome je za Crnogorce naveo: „Gledamo ih kako du{mane ot roda lupe{koga bezvjernici.“
Ova konstatacija ogor~ila je Crnogorce, kao i uop{te pona{awe
mleta~kih vlasti.
Sa glavarskog Zbora na Cetiwu, oni su 24. oktobra Bolduu poslali odgovor. Ovaj odgovor pun je navedenih zasluga koje su Crnogorci u~inili za Mleta~ku Republiku. Crnogorski glavari se313. Kao nap. 35, str. 245.
314. Nav. dj., 252.
391
be identifikuju „budi}i mi pravoslavne vjere hristijanske i zakona svete crkve vasto~ne, a roda ~astna i sveta slaveno-serbskago od kojega su proishodili sveti cari serbski i gercogi ~ernogorski, ravno tako patrijarhi i arhijereji, sve{tenici i po{teni qudi“...315 Ovom konstatacijom, nepobitno se potvr|uje kod
tada{wih Crnogoraca sloveno-srpska svijest, svijest o pripadnosti Pravoslavqu, Srpskoj Crkvi, i sredwovjekovnom srpskom dràvqu, koje se u najteìm vremenima po~etaka ropstva suàva na
crnogorsko dràvqe Crnojevi}a.
Traè}i bilo kakvu pomo}, sa istoga zbora, glavari se obra}aju i Pa{trovi}ima. I ovoga puta oni poru~uju da su odlu~ni
„na{u krv proliti za vjeru hristijansku i za svoje crkve i za svoje qubeznoje ote~estvo. Ne àlimo bra}o hristijani, jer }emo poginuti, za{to i srpski knez s prvijema srpskijema vitezovima, za
svoju vjeru i ota~astvo poginu na Kosovo.“316 U istom smislu je i
obra}awe mitropolita Vasilija Ku~ima 29. oktobra, koji ih je
prekliwao da ustanu „za krst ~asni i za svoju pravoslavnu vjeru
ustanite s va{om snagom i o{trom sabqom u na{u pomo} va{e
bra}e hristijana.“317 Sve je me|utim bilo uzalud, i po pitawu jednih i po pitawu drugih.
U tako te{koj situaciji, desio se na Cetiwu jedan vaàn ~in
iz domena crkvenog rada oba crnogorska mitropolita. Tu se pojavio ruski arhimandrit Vladimir Bukovinski, koji je do{ao iz
Carigrada. Oni su ga hirotonisali u ~in episkopa, a i dobio je
zvawe „episkopa predala zetskih“. Poslije hirotonije, vjerovatno svjesna {ta se moè dogodoti sa Crnom Gorom i Cetiwem, oba
crnogorska mitropolita napisala su u nekoj vrsti crkvenog zavje{tawa Bukovinskom: „Poslije posve}ewa predadosmo mu, kao
Velikorusu, sve stvari koje darovali bjehu ovome svetome manastiru car Petar Veliki i wegova k}er carica Jelisaveta da, ako
bi Turci na{u zemqu poharali i nas dva arhijereja pobijedili
ili pogubili, ovi arhijerej zetski uzme sve re~ene stvari i ponese na ~uvawe u rusku dràvu.“318
Uo~i samog osmanskog napada na Crnu Goru, suo~en sa osmanskim prijetwama, i informacijama da mu Mle~ani pripremaju
ubistvo, Vasilije je u no}i 11. novembra 1756. godine, tajno, samo
u dru{tvu sa igumanoim Teodosijem Mrkojevi}em napustio Crnu
315. Nav. dj., 261.
316. Kao nap. 10, str. 342.
317. Isto.
318. Nav. dj., 343.
392
Goru. Bila je to wegova jedina mrqa u arhijerejskoj i vladala~koj
biografiji. Preko Rijeke krenuo je za Rusiju. U Rusiji je po obi~aju napisao veliki broj pisama i memoranduma raznim visokim
li~nostima, koji su se u su{tini sastojali od nu|ewa ruskog protektorata nad Crnom Gorom. I pored brojnih intriga prido{lih
Crnogoraca, i neuspjeha po tom pitawu, Vasilije je ipak uspio da
dobije pozama{nu svotu pomo}i. Za li~ne potrebe dobio je hiqadu rubaqa, i 3.000 na ime {estogodi{we pomo}i cetiwskom manastiru. Ruski Sinod je tako|e dao Vasiliju pomo} za wegove potrebe, i potrebe cetiwskog manastira u iznosu od 1.132 rubqe.
Kona~no, sve tro{kove Vasilijevog puta i boravka platila je ruska vlada.319
Ipak, ruska vlada nije do kraja vjerovala Vasiliju. Vasilije je
traìo stalnu pomo} od 15.000 rubaqa godi{ewe. Vlada je odobrila samo jednokratnu pomo}, a novac nije dala Vasiliju, nego
svom povjerqivom ~ovjeku pukovniku Stefanu Justinovi~u Pu~kovu. Krenuv{i nazad za Crnu Goru, Vasilije se u Be~u obreo po~etkom juna 1759. godine. U Trstu mu se pridruìo Pu~kov, i poveo sa sobom jednog inèwera, sa namjerom da ispita mogu}nost
rudnog eksploatisawa u Crnoj Gori. Vasilije je stigao i iskrcao
se u blizini Budve 9. avgusta.
Kako je ve} nazna~eno, Pu~kov se u Crnoj Gori zadrào do 20.
septembra. Wegov izvje{taj ruskoj vladi o Crnoj Gori, tj. Crnogorcima, Vasiliju, Savi i glavarima bio je do kraja negativan. To
je bio najgori izvje{taj jednog Rusa koji je ikada napisan. Pu~kov
je vidio crkve bez krsta i kwiga. Pozivaju}i se na informaciju
koju mu je dao mitropolit Sava, Pu~kov je u izvje{taju naveo da u
Crnoj Gori ima 600 crkava i {ezdeset manastira. Ocijenio je da
u woj postoje tri struje:pravoslavno-crnogorska, mleta~ka i osmanska, te da Crnogorci idu za onim ko im da vi{e novca.320
I zaista, od samog izlaska na kopno kod Budve, Vasilije se pona{ao pompezno i {irokoruko u smislu novca. Veli~ao je Rusiju.
Kao da je time htio da provocira mleta~ke vlasti u Boki, koje su
preko svojih dou{nika pratile svaki wegov korak, i ko kod wega
dolazi u Maine i Stawevi}e. I zaista, odu{evqewe naroda ne samo Crne Gore, nego i primorskih oblasti pod mleta~kom upravom
sa Rusijom bilo je veliko. Boje}i se {ireg razmaha ruskog uticaja, mleta~ke vlasti su naredile pa{trovskim sudijama da narede
319. Marko Dragovi}, Materijali za istoriju Crne Gore iz vremena mitropolita Danila, Save i Vasilija Petrovi}a, Spomenik SKA, kw. HHV, Beograd, 1895, 24-25.
320. Nav. dj., str. 25-28.
393
kalu|erima manastira Praskvice, da ne primaju rusko zlato od
Vasilija.321
Problemi sa mleta~kim vlastima u Boki nijesu prestajali. U
namjeri da {to vi{e oslabe jurisdikciju crnogorskih mitropolita, Mle~ani su se sluìli raznim metodama, od otvorenog {ikanirawa, do perfidnijih postupaka. Krajem 1762. godine, gradske
sudije u Budvi zabranile su mitropolitu Vasiliju da sluì slu`bu u crkvi u gradu.322 Smatraju}i Vasilija ruskim ~ovjekom, tj.
~ovjekom koji nosi ruski uticaj, Mle~ani su na svaki na~in nastojali da mu onemogu}e bogosluèwa po svojoj teritoriji, dok su na
Savu gledali mnogo tolerantnije.
Mleta~ke vlasti su na teritoriju Boke uvla~ile i Grke. Crnogorski glavari: guvernadur Drago Vukoti}, i vojvode Stijepo
Martinovi} i Andrija \ura{kovi}, poslali su pismo providuru
Pjetru Mawu 9. januara 1763. godine. Kao i mnogo puta do tada, oni
su istakli zasluge Crnogoraca u ratovima za Mleta~ku Republiku. U pismu kao da posredno okrivquju Mle~ane za ru{ewe manastira na Cetiwu, i isti~u wegovu qepotu „prekrasni manastir na
Cetiwe koji bje{e arhijerski prestol“.
Problem je izbio oko crkve Svetog Luke u Kotoru. Ovi crnogorski glavari su se pozvali na dukale iz doba vladike Danila „i
utverdi{e se principovijema privilegijama do skon~anija svijeta koja sva provelegija zovu cerkvu Svetoga Luke u Kotor da je data i oslobo|ena svojzi ovojzi krajini ot principa prevedrago za
sluìt se narod molitvoju i leturgijom pred Bogom po svojemu
prirodnomu jeziku slaveno-serbskomu i kapelan ili ti sve{tenik u cerkvu Svetoga Luke u Kotor da bude ot ove krajine kojega
postavi zde{wi arhijerej, kako mu zapovijeda dukala principa
prevedroga, data vladiki Danilu.“
Oni navode „da su do{li u Kotor nekakvi Gerci“, koji su namjerni da Svetoga Luku otmu boke{kim ìteqima. Optuùju Grke da su upravo oni svojim izdajstvom u~inili da Mleta~ka Republika izgubi Kipar, Kandiju i Moreju. Po logici ovih glavara,
Grci trebaju da prolivaju krv oko wihovih predjela, a ne da dolaze u Kotor. Kada budu mogli, oni }e Osmanlijama predati i Boku.
Ovi glavari u pismu na kraju kaù, da traè pravdu od providura
„za{to kad bi bilo po na{emu, mi bismo se s tijema Gercima pobili kojizi se mije{aju u na{e zasluge provele|ija“...323
321. Kao nap. 10, str. 358.
322. Nav. dj., 363.
323. Kao nap. 35, str. 279.
394
Jedno prili~no interesantno pismo mitropolita Save, poslato 1. septembra 1763. godine dubrova~kom knezu, odslikava poglede ovog crnogorskog mitropolita na crkveni i dràvni kontinuitet i karakter Crne Gore, i kona~no etni~ki. U pismu Sava traì pomo} „da u~inite na{oj cerkvi i narodu ~ernogorskomu jednom sumom ot pet asprih, kako Serbi Serbima i svojijema susjedima“. Savino pismo je prili~no neprecizno. On se o~igledno poziva na obi~aj pohrawivawa novca i dobara srpskih sredwovjekovnih dinastija (po~ev od Nemawi}a pa daqe vjerovatno?) u Dubrovniku. Obi~no su to radili svrgnuti srpski vladari i feudalci,
koji su svoju emigraciju iz raznih razloga nastavqali daqe. Sava
povezuje nit tih srpskih vladara sa Crnojevi}ima, i navodi: „Ot
vremena stare gospode serbske, a najposlijed od g-na Ivana ârnojevi~a, kako je ostavqen amanet wihov u va{e Republike za koju
stvar imamo svjedoxbu u na{u kanzelariju ~ernogorsku na Cetiwe.“ Ve} u sqede}oj re~enici, Sava se opet poziva na nekakav novac ostavqen u Dubrovniku „one na{e stare gospode serbske.“324
Mitropolit Sava bavio se kontaktiraju}i sa mleta~kim vlastima u Boki raznim problemima i neda}ama. Providuru Pjetru
Emu pisao je 20. oktobra 1763. godine o sukobu izme|u Braji}a i Pa{trovi}a, jer „pobili su se i uzeli Braji}i stoku cerkovnu Svetoga Nikole, manastira Praskvice, i ubili ~ovjeka ~obana cerkovnoga.“ Zbog toga su svi Crnogorci krenuli da pobiju i popale Braji}e „poradi cerkve kako imaju zakletvu da ~uvaju svaku cerkvu ot
{tete i pohare.“ Sava apeluje na Ema, da on kazni Braji}e, i naredi im da se stoka vrati manastiru Praskvici, jer ako to ne ~ini, on
ne}e mo}i da zaustavi Crnogorce u osvetni~koj akciji.325
Sava se u domenu crkvenog vi|ewa bavio i problemima braka.
U wegovoj sentenciji pisanoj 12. novembra 1763. godine, vidi se da
je gotovo pala krv izme|u Kalu|erovi}a i Janovi}a. Navodi „pridoh u po{teni zbor mihiqski vizitati na{e crkve i hristijane
starijem na{ijem obi~ajem“... Dakle, iz ove konstatacije vidi se
da je Sava bio na mleta~koj teritoriji, ali u teritoriji svoje jurisdikcije. Obi{ao je pored ostalog i sela Klince i Mrkove, gdje
je ni{ao na zava|ene porodice. Naime, k}er Pera Jankova bila je
udata za sina kapetana \ura Janovi}a. Tu je bila sedam godina. No,
kako Sava pi{e „ne{to se zgodi u we um i po~ela bqeàt po tu|ijeh ku}ah“, pa je ~esto dolazila i u rod. Tamo su joj kona~no zaprijetili da vi{e ne dolazi, pa je ona pobjegla kod svojti u Crnu
324. Nav. dj., 280.
325. Nav. dj., 281-282.
395
Goru, i tu je bila osam mjeseci. Kad se vratila kod muà, kapetan
\uro je nije htio primiti nazad. Sava mu je na to govorio: „Na{a
crkva vasto~na ne da da ~lovjek ènu ostavi ni èna muà do samrti.“ \uro je odbijao da je primi, pa ga je Sava oglobio sa dvadeset cekina, i da ona moè oti}i sa pr}ijom koju je prilikom vjen~awa donijela. Na kraju pisma, Sava apeluje na vice providura, da
priprijeti kapetanu \uru, da slu~ajno ne napada ènin rod.326
Te{ku materijalnu situaciju u pojedinim krajevima primorja
odslikava i mole}ivo pismo mitropolita Vasilija providuru Emu,
od 15. februara 1764. godine. On izvje{tava Ema da je zavladala
glad u manastiru Svete Petke zbora mainskoga, te da ako ikako moè do sqede}e ètve pomogne igumanu ovog manastira Isaiiji, rodom Ri{waninu „za{to je ~lovjek dobar i sve{tenik pravi i gostoqubivi, kako to moè osjedo~it grad Budva i svaki drugi.“ Vasilije pi{e i za teàk poloàj igumana manastira Maina.327 I mitropolit Sava àlio se u pismu od 20. marta Emu, i traìo milost
za sina @ivka Seni}a iz Bjelica. Seni} je bio optuèn da je pokrao crkvu u Dobroti kod Kotora, i trebao je biti upu}en na galiju da vesla, prakti~no kao rob. Sava je tvrdio da je nevin „{to je neki pas pokra u Dobrotu.” Ne {tedi ni Dobro}ane „ubio ih Bog i crkva onoga tko je.” Smatra da }e se pravi lopov otkriti, jer pi{e „a
to ne}e Bog i ta sveta crkva sakrit, no }e se to znat, ako Bog da.“328
Sava i Vasilije nastavili su praksu rukopolagawa sve{tenstva
i mona{tva koje je bilo van wihove teritorijalne jurisdikcije. Po
Vaskrsu 1764. godine, u manastiru Stawevi}ima rukopoloìli su u
sve{tenika Dositeja Obradovi}a. Po~etkom juna za arhimandrita
su hirotonisali Genadija Vasiqevi}a, Rusa koji je do{ao iz Dalmacije u Crnu Goru.329 Poslije smrti mitropolita Savatija i Stefana, i pored molbi tamo{weg naroda, Mle~ani su prolongirali
imenovawe novog mitropolita. Tako su pre{utno i taj kraj dali
pod jurisdikciju crnogorskih mitropolita. Mitropolit Sava je
zbog toga bio oprezan prema mleta~kim vlastima, ne èle}i da
usiqenim forsirawem jurisdikcije nad tim krajevima izazove
kontrareakciju. Ipak, na osnovu jedne poslanice, i slu~aja rukopoloèwa jednog sve{tenika, prakti~no je do{lo do male afere.
Sava je 4. oktobra uputio poslanicu vjernicima u Kotoru, tj.
„gospodi tutorima i svoj gospodi hri{}anskoj, starima i mladima, parohije sv. Luke u Kotoru koji se nalaze u Dobroti, Pr~awu
326. Nav. dj., 282-283.
327. Nav. dj., 284.
328. Nav. dj., 284-285.
329. Kao nap. 10, str. 363.
396
i Kav~u“... Naveo je da je pro{le godine zajedno sa Vasilijem bio
u posjeti providuru. Tada su ga tutori crkve Svetog Luke u Kotoru zamolili da zapopi Vuka Petrovi}a, sina Andrijinog, a u tu
svrhu ga preporu~ili ispovijedniku Rufimu da ga pripremi za
sve{teni~ki poziv. U preporu~ivawu Petrovi}a predwa~ili su
kapetan Andrija Vu~eti} i Lazar Svjetlo}a. Vasilije je Petrovi}a rukopoloìo za |akona, a Sava za sve{tenika. Me|utim, ubrzo
su se javila pritivqewa tome ~inu izvjesne grupe qudi. Wih je po
svoj prilici podbuwivao sve{tenik Nikola Davidovi}, paroh crkve Svetog Luke.
Vuko je prije rukopoloèwa bio trgovac, i izgleda nije zadovoqio sve{tenika Nikolu. Samo tri mjeseca je bio na pripremi kao pomo}nik paroha. I sam Sava je bio zainteresovan za Vukovo rukopoloèwe, jer mu je bio ro|ak. Iako je crnogorski mitropolit imao jurisdikciju nad pravoslavcima u Kotoru, ipak je
providur kao krajwa svjetovna instanca potvr|ivao wegove odluke. Stoga se ova poslanica mitropolita Save moè tuma~iti kao
poku{aj da se preduhitri providurova intervencija, tj. da on ne da
potvrdu Vukovog rukopoloèwa. Tako su se u Kotoru formirala
dva tabora za i protiv novog sve{tenika Vuka. Za wega su bili
uglavnom ro|aci: zlatar Mato Lipovac sa bratom Stijepom, kroja~ Jovo Dra{kovi}, \uro Dra{ko, trgovac Mihail Matkovi}, te
papu~ari Jovo i Niko Stjepanovi.
Oni su se po~etkom oktobra obreli kod mitropolita Save zajedno sa Vukom. Tu su dobili kovertiranu poslanicu, da je predaju
tutorima, koji bi je otvorili i pro~itali za vrijeme liturgije
prve naredne nedjeqe u crkvi Svetog Luke. Tako je i bilo. U liturgiji su u~estvovali sve{tenici Nikola Davidovi} i Vuko Petrovi}, kao i prido{li Dorotej Vasilo, koji se tu slu~ajno obreo.
Mato Lipovac je predao tutoru Jovanu Milo{evi}u kovertiranu
poslanicu, sa zahtjevom da se ona pro~ita prije svr{etka liturgije. Milojevi} je me|utim poslanicu predao drugom tutoru Andriji Vu~eti}u, kapetanu u mleta~koj slu`bi. Ovaj je predosje}aju}i koji je wen tekst, samo odloìo na rimokatoli~ki oltar, pa
je liturgija nastavqena.
Vu~eti} je namjeravao da se posavjetuje sa drugim tutorima, tj.
Milo{evi}em, Lazarom Svjetlo}om i artiqerijskim poru~nikom u mleta~koj slu`bi Vukom Dabovim. Lipovcu je rekao da }e
poslanica biti pro~itana po{to se svr{i liturgija, i po{to ène i stranci iza|u iz crkve. Vide}i wihovu opstrukciju, Lipovac
je uzeo poslanicu i psuju}i iza{ao iz crkve. Za wim su iza{li
wegov brat Stijepo, Jovo Dra{ki~evi~, \uro Dra{ko, Mihail
Matkovi}, te Jovo i Niko Stjepanovi. Do{lo je do skandala. Vu397
~eti} je htio da interveni{e, ali ga je zadrào potpukovnik Majina koji je bio u blizini. Po{to je ova grupa nastavila sa psovkama i ispred crkve, a narod je po~eo da izlazi iz we, do{lo je do
op{te pometwe. To je primijetio providurev a|utant, ~ija se kancelarija nalazila preko puta crkve Svetog Luke. On je alarmirao
straàre da Lipov~evu grupu uhapse. Me|utim, ovi su povadili
ma~eve i kubure i priprijetili straàrima. ûla su se i nekolika pucwa, pa su se potom dali u bjegstvo. Tom prilikom straàri
su pohvatali Jova Dra{ki~evi~a, Jova Stjepanova i Mihaila Matkovi}a, koje su odmah okovali, dok su se ostali razbjeàli oko
grada. U ovom doga|aju sre}om nije bilo teè povrije|enih.
Po{to je providur Pjetro Emo imao i sudska ovla{tewa, povodom ovog doga|aja, ve} sjutra dan po~eo je sudski proces, na kome je saslu{an niz svjedoka. U okviru wih bili su tutori, uhva}eni iz Lipov~eve grupe, ali i sve{tenik Nikola Davidovi}. On je
izjavio pored ostalog, da je sumwao da su Lipovac i dru{tvo u
proteìrawu svoga ro|aka Petrovi}a, bili spremni i da ubiju, a
pored ostalog da se nijesu libili i da wega ubiju. Te informacije dobio je od kalu|erice Jovanke Sredanovi}, rodom iz Ceklina,
koja je ìvjela u ku}i Lazara Svjetlo}e. Zato se on ~uvao, pa ~ak
i dobio pozive vjernika za obrede po ku}ama. U okviru procesa,
28. novembra saslu{an je i potpukovnik Majina, koji je bio direktno pot~iwen mleta~kom kapetanu Jadranskog mora. Majina je
ina~e bio pravoslavac, te je providuru dao i pismeni izvje{taj o
pomenutom doga|aju.
Tokom saslu{awa pred sudom, svi tutori kao i sve{tenik Davidovi} traìli su za krivce da se primjerno kazne. No, 30. novembra
oni su uputili providuru predstavku, u kojoj su ga molili da se proces obustavi, te da oprosti krivcima, kao {to su im i oni oprostili. Tako je kona~no 3. decembra proces okon~an. Na osnovu wihove
predstavke, providur je donio presudu, da se krivci ka`wavaju sa
dvanaest cekina globe, i to svaki ponaosob. Pola sume i{lo je crkvi Svetog Luke u Kotoru, a pola u korist kotorskog nahodi{ta za
vanbra~nu djecu. Biv{i obavije{teni o toku procesa, i predstavci
tutora, Lipovina i dru{tvo su se jo{ prije svr{etka procesa vratili u Kotor, i nijesu hap{eni. Vjerovatno su imali i garancije
providura, a globu su uredno platili.330 Za ovu pri~u bitno je naglasiti i ovaj detaq. Pomenuto je da je poslanica mitropolita Sa330. Slavko Miju{kovi}, Povod i posqedice jedne poslanice vladike Save pravoslavcima u Kotoru, Istoriski zapisi, kw. HÁI, sv. 3-4, Titograd, 1959,
186-191.
398
ve odloèna na rimokatoli~ki oltar u crkvi Svetog Luke. Crkva
je sagra|ena jo{ 1195. godine od strane Marka Kazafranka i wegove
ène Bone. Predata je 1657. godine pravoslavcima u Kotoru, pa je
od tada postala pravoslavna. U tom smislu izvr{ene su prepravke
glavnog oltara. Pobo~ni oltar ostao je me|utim jo{ izvjesni period kao rimokatoli~ki, pa ima podataka da su i rimokatolici vr{ili slu`be u woj, ili na liturgije dolazili sa pravoslavcima.331
Vjerovatno biv{i obavije{ten o toku ovog sudskog postupka,
a biv{i u blizini, slu~ajno ili namjerno u Risnu, mitropolit Vasilije je pri wegovom kraju, 30. novembra, obavijestio hri{}ane,
tj. vjernike crkve Svetog Luke, gdje se nalazi. Opet slu~ajno ili
namjerno prave}i se nevje{t, on ih je obavijestio da poslasti
predlog da sluì slu`bu u crkvi predaju providuru, i da ga obavijeste o wegovom stavu.332 Po svoj prilici i ovo pismo je bilo u
svrhu proteìrawa Petrovi}a za sve{tenika, jer u izvorima vi{e nema podataka, da su tutori crkve ili providur u~inili ne{to protivno Savinoj poslanici.
Kako je ve} nazna~eno, poslije smrti mitropolita Savatija i
Stefana mleta~ke vlasti nijesu postavqale za novski kraj nove, tj.
nijesu dale bilo kakvu potvrdu crkvene jurisdikcije hercegova~kih mitropolita. Tako je pre{utno novski kraj pao pod jurisdikciju crnogorskih mitropolita. Tako|e je pomenuto, da su novski i
uop{te boke{ki vjernici zazirali od pozivawa mitropolita Vasilija da vr{i slu`be, da se ne bi konfrontirali sa mleta~kim
vlastima, koje su ga smatrale ruskim ~ovjekom, i nerado na wega
gledale. No, neumorni Vasilije stalno je nastojao da podrije to
gledi{te, i utvrdi jurisdikciju crnogorskih mitropolita. Tako|e
30. novembra, Vasilije je poslao pismo novskom kapetanu, serdaru,
su|ama i op{tini, sa podatkom da je u Risnu. Izrazio je èqu da do|e u novski kraj jer „ùde novski hristijani da ih posjetimo.” Da je
postojao nekakav otpor wegovom dolasku, iz navedenih, ili nekih
drugih razloga, to je o~igledno, ~im je on nazna~enima pisao „a sad
sli{u ~ti vi sumwajete se i nijeste radi da k vama do|emo.” Vasilije ih obavje{tava da ~eka poziv do sjutra ve~e, i da se oni u tom
smislu konsultuju sa mleta~kim vlastima. Ako poziv ne do|e „ano
ne}u tamo, a znam da su cerkve i sve{tenici rukosadi catiwskago
arhijereja i ostaju su dobroèlanijem va{im.” Vasilije se ina~e na
kraju ovog pisma i titulisao kao „trona serbskago eksrarh“.333
331. Ivo Stjep~evi}, Katedrala svetog Tripuna, Split, 1938, 58.
332. Kao nap. 35, str. 291.
333. Isto.
399
Ve} sqede}e 1765. godine, Vasilije se odlu~io za ponovni odlazak u Rusiju. Pu~kovqev izvje{taj o Crnogorcima, ukqu~uju}i
tu i Vasilija, postepeno je padao u zaborav kod ruskih visokih dràvnih krugova. Vasilije je bio svjestan da Mle~ani zaziru od
wega smatraju}i ga ruskim ~ovjekom, te je povodom svoga puta providuru Emu 25. maja iz Majina napisao pismo puno uvjeravawa u lojalnost Mleta~koj Republici. Svoj put u Rusiju pravdao je ~isto
crkvenim motivom „po|oh na put ni za koje drugo |elo no za milostiwu na{e cerkve.”334 U Rusiju je krenuo po~etkom juna, jednim
brodi}em iz Budve. Sa sobom je poveo jeromonaha Josifa Vuki}evi}a i jero|akona Petra Petrovi}a. Jero|akona Petra je namjeravao da ostavi u Rusiji na {kolovawu. Tre}i Vasilijev saputnik
bio je Teodosije Mrkojevi}, sa kojim se Vasilije u me|uvremenu
izmirio. Me|utim, Teodosije ga je pratio samo do Be~a. Jo{ pred
put, Sava je sa glavarima dao Vasiliju dva pisma u kojima ga je preporu~io carici Katarini Aleksandrovnoj i ruskom Kolegiju
inostranih djela. Pored ~isto politi~kih zahtjeva, Vasilije je
ovla{ten da traì i dobije pomo} za crkvu.335
Do{av{i u Be~, Vasilije je bio primqen od austrijske carice Marije Terezije. No, kako mu je jo{ ranije zabraweno da putuje kroz austrijske zemqe, on je za Rusiju krenuo preko Bavarske i
Pruske. U prili~no dugom i neudobnom putovawu po wega, preko
Kijeva je stigao u Petrograd u oktobru. No, ni tu u po~etku nije
dobio adekvatan smje{taj, pa se àlio dràvnom kancelaru Paninu. Ubrzo je crnogorska delegacija dobila boqi smje{taj, a dràvna kancelarija odredila joj je dvije rubqe dnevno i 25 mjese~no za tro{kove stanovawa. Nije me|utim Vasiliju uspjelo da ga
carica primi u posebnu audijenciju. Po~etkom novembra je iskoristio odràvawe liturgije u pridvornoj crkvi, kada je carica
primila visoke crkvene dostojanstvenike. Tada je on caricu pozdravio u ime naroda Crne Gore.336
Nekoliko mjeseci kasnije, o~ekuju}i odgovor Kolegija inostranih djela, iznenada se razbolio. Svjestan skorog kraja, izdiktirao je testament jeromonahu Josifu Vuki}evi}u i jero|akonu
Petru Petrovi}u. No, smrt ga je sprije~ila da ga potpi{e. Upokojio se 21. marta 1766. godine. Testament je bio vi{e molba ruskoj carici da vodi ra~una o Crnoj Gori. Sahrawen je uz najvi{e
po~asti o dràvnom tro{ku. Tro{kovi sahrane iznosili su oko
334. Nav. dj., str. 296-297.
335. Kao nap. 319, str. 31-35; Gligor Stanojevi}, [}epan Mali, Beograd, 1957, 7.
336. Kao nap. 319, str. 34-35.
400
1.200 rubaqa. Mjesto gdje je pokopan je bila Blagovje{~enska crkva, gdje su bili pokopane velike dràvne li~nosti Rusije, me|u
kojima i ~uveni vojskovo|a Suvorov. Na nagdrobnoj plo~i, pored
grba Crne Gore, stojali su podaci da tu po~iva mitropolit crnogorski, skenderijski i egzarh pe}kog patrijarha.337
U Crnoj Gori se za Vasilijevo upokojewe saznalo tek u julu.
Iz izvora se posredno moè zakqu~iti, da Sava nije bio posebno
oàlo{}en upokojewem svoga bliskoga ro|aka. Povode}i se za
preporukom Kolegija inostranih djela, carica je naredila da se
Vasilijeva zaosta{tina odnese u Crnu Goru. Odre|en je potporu~nik Mihail Tarasov, kome je pridodat prevodilac Ivan [efer. Sa wima su nazad oti{li i Vuki}evi} i Petar Petrovi}. Tarasov je odnio i pomo} cetiwskom manastiru, u iznosu od 1.500
rubaqa. U Crnu Goru su stigli u novembru. Wegova misija odno{ewa Vasilijeve zaostav{tine bila je samo formalni izgovor.
On je trebao da prou~i prilike u Crnoj Gori, i o tome podnese izvje{taj. U Crnoj Gori boravio je do kraja 1766. godine, i po povratku podnio izvje{taj.
Taj izvje{taj je bio mnogo pozitivniji i realniji od Pu~kovqevog. Ovaj izvje{taj pada u vrijeme ukidawa Pe}ke Patrijar{ije. Tarasov je konstatovao u wemu da je Mitropolija Crnogorska do tada bila u sastavu Patrijar{ije, a da je od tada postala samostalna. Wegov opis stawa crkvene organizacije i vjerskog raspoloèwa Crnogoraca, u izvje{taju me|utim nije bio mnogo afirmativan. Tvrdio je da u svim crnogorskim selima ima osamdeset
crkava i dvanaest manastira sa 28 kalu|era, da su crkve zapu{tene, i da oko wih pase stoka, te da sluè za odmor ~obanima.338
Upokojewem mitropolita Vasilija, nestalo je u Crnoj Gori
sna`ne li~nosti. Sava nije imao taj autoritet. Stoga nije ~udo
{to se u Crnoj Gori pojavquje neznanac i samozvanac [}epan Mali. U pojavi [}epana Maloga i wegove politi~ke djelatnosti,
kod istori~ara je uglavnom ostao malo ili nimalo prezentovan
detaq wegovih vjerskih istupa, kojima je pored ostalog uspio da
se nametne Crnogorcima. Crnogorsko dru{tvo onoga doba nesumwivo je bilo zaostalo, i ne samo klasi~no patrijarhalno-plemensko. Pored malog broja pismenih qudi, kako se da vidjeti iz nekih
izvje{taja, Crnogorci nijesu bili osobito religiozni. âk {ta
vi{e, brojni istraìva~i biqeè karakteristike praznovjerja,
kao i vjerovawa u imaginarnu silu Gospodwu, koju predstavqaju
337. Kao nap. 61.
338. Kao nap. 62.
401
ovozemaqski qudi. Da li se moè govoriti i o faktoru vjerskog
uticaja [}epana Maloga na wih, kao nekog vrste mesije? Po nekim detaqima svakako da.
[}epan Mali pi{e Crnogorcima: „ûjte Crnogorci glas gospoda boga i slavu svetoga Jerusalima, ja nijesam ovdje do{ao, no
sam poslan od boga ~iji glas ~uh, ustani, po|i, trudi se i ja }u ti
pomo}i.”339 Knez Braji}a Nenad Ivanov, u pismu providuru Antoniju Renieru kaè: „[}epan Mali kaè da ide prema bo`joj zapovijesti i mudrosti i zna da nema pravde osim bo`je.”340 O~igledno je da je [}epan koristio u umiru Crnogoraca, kao i iskorjewivawu samovoqe boànski autoritet, kombinovan sa misticizmom,
~im je pisao i ovo: „Kada istinitost boga upoznate i u~inite op{te i vje~no primirje me|u vas da ne bi bilo nikakvih nesporazuma i krvoproli}a, tada }ete saznati ko je [}epan Mali.“341
On se nije libio, da li zaista umi{qen u to {to pi{e, ili da
bi ostvario utisak, da sli~no tvrdi i nekim qudima iz mleta~ke
vlasti. Dakle qudima koji su bili mnogo obrazovaniji, i pripadali mnogo obrazovanijem dru{tvu od crnogorskog i crnogorskih
glavara i naroda. Providuru Renieru on 5. septembra 1767. godine
pi{e: „Koliko puta mi je moj um govorio da idem druk~ijim putem,
ali mi to nije bilo mogu}e, jer moram ispuniti veliku zapovijed
koja mi je data od boga.“342 Da li uvjeren u svoju mesijansku vrednost
i misiju, ili uop{te tuma~e}i tok doga|aja, [}epan Mali je ruskom poslaniku u Be~u Dimitriju Gaqicinu pisao: „Sada se pojavquje otkrovewe istinitoga boga koji upravqa cijelim svijetom.“343
Mleta~ke i rimokatoli~ke opstrukcije u Boki i Kotoru nijesu prestajale. One su bile permanentne u raznim vidovima. Naime, u Kotoru je do 1768. godine postojalo pravoslavno grobqe. Iznalaze}i opravdawe da ono vi{e ne moè biti u funkciji iz sanitarnih razloga, mleta~ke vlasti su ga zatvorile. Gradski qekar Gregorio Kristanopulo podnio je 2. maja izvje{taj vlastima,
da je ono steklo uslove da se iz sanitarnih razloga zatvori. Istina, on grobqe identifikuje kao gr~ko, ali je nesumwivo mislio
na grobqe gr~ke vjere. Providur \ovani Zusto zabranio je upotrebu grobqa 28. oktobra.344
339. Marko Dragovi}, Spomenici o [}epanu Malome, Spomenik SKA, kw.
HHÀÀ, Beograd, 30.
340. Nav. dj., 29.
341. Kao nap. 339.
342. Marko Dragovi}, Jedna biqe{ka o [}epanu Malome, Cetiwe, 1887, 19-20.
343. Kao nap. 339, str. 6.
344. Kao nap. 10, str. 364.
402
Mitropolit Sava nesumwivo je bio izrazito mleta~ki ~ovjek.
Uvijek malodu{an, skepti~an, pla{qiv i bez {irih pogleda, on je
na Mleta~ku Republiku i wenu vlast u Boki gledao kao na jedini
realni oslonac, bez obzira kakvu je ona snagu imala, i kako se licemjerno i varqivo odnosila prema Crnogorcima. U brojnim izvorima, tj. gra|i koju je iza sebe ostavio Sava, postoji na desetine
primjera izrazito udvori~kog pona{awa prema mleta~kim providurima u Kotoru, ili onim generalnim za Dalmaciju u Zadru. Sve
to se nije dopadalo mnogim Crnogorcima, glavarima i Vasiliju.
Jednom prilikom Sava je upao u vrlo neugodnu situaciju.
U prili~no dramati~nom pismu mleta~kom majoru Ma}edoniju od 7. septembra 1768. godine, punom udvori~kih izraza i uvjeravawa po{tovawa i lojalnosti mleta~kom principu, Sava se àlio da je umalo stradao od svojih Crnogoraca, upravo zbog velike
qubavi prema Mletrakoj Republici. Iz pisma se ne moè zakqu~iti kome je mleta~kom funkcioneru Sava poslao pismo koje je
dobio od ruskog poslanika u Carigradu. Sava je ina~e dosta ~esto
mleta~kim funkcionerima slao originalna pisma korespodencije sa ruskim predstavnicima, ili ih izvje{tavao {ta oni misle,
samo da bi uvjerio Mle~ane u svoju lojalnost. Prema wegovim rije~ima hiqadu Crnogoraca je opkolilo manastir. Prili~no dramati~no je opisao situaciju: „Ho}ahu me ubit. A ja se zatvorih u
ku}u i vikahu: ’Izlazi, latinine ovamo’! Ja ne izqegoh. Oni potaraha{e i pohara{e i svako zlo ~ini{e i mene straù na manastir
stavi{e. Za deset nedeqah nigda iz manastira nijesam izqega. No
se bojahu da ne ute~em u Kotor. Po{to me pu{ta{e po tada mi zaprijeti{e da nemam pisat kwige ni |eneralu ni komu drugomu.“345
Mleta~ka Republika je nesumwivo u drugoj polovini HÁÀÀÀ vijeka bila dràva u opadawu. Nije vi{e bila sposobna i za kakvo
ozbiqnije ratovawe, te je nastojala da po svaku cijenu odrì dobre odnose sa osmanskim vlastima u okolini, pri ~emu su joj Crnogorci bili remetila~ki faktor u tom pogledu. U septembru
1768. godine izbio je osmansko-ruski rat. Mleta~ka Republika je
nastojala da se drì potpuno neutralno u ovom ratu, a da bi tu neutralnost dokazala, u dogovoru sa osmanskom dràvom potpuno je
blokirala granicu sa Crnom Gorom. Mle~ani su vrlo nepovoqno
gledali i na misije ruskog kneza Dolgorukova u Crnoj Gori, a kasnije i poku{aje jo{ nekih ruskih predstavnika da u|u u wu.
U okviru kampawe zatvarawa granice, izbila je ozbiqna kriza oko manastira Stawevi}a i Maina, koje su Mle~ani zaposjeli
345. Kao nap. 35, str. 319.
403
sa vojskom. U pismu od 1. aprila 1770. godine, upu}enom providuru
Gaetanu Molinu, guverandur Jovan Radowi}, i serdari: Vukale
Vukoti}, Jovo \ura{kovi}, Jovo Petrovi} i Moja{ Plamenac otvoreno su istom stavili do znawa da su na strani Rusije, i da je
Crna Gora ruska. Oni kao da mu prijete kada pi{u: „Zna{ li, g-ne,
da smo mi danas rosijski. Tko stoji protiv nas stoji protiv Rosije. Tko stoji protiv Rosije stoji protiv nas.” Apeluju na wega da
naredi da se manastiri oslobode „i dignete straù, za{to za
kvartijere manastiri nijesu ni va{i ni na{i, a u wih imali ste
slu`be dosta.“346
Za razliku od ovog prkosnog i prakti~no prijete}eg pisma crnogorskih glavara, Savino poslato direktno mleta~kom du`du 27.
oktobra, bilo je puno udvori{tva i molbi. Tako on du`du pi{e:
„Mojijem velikijem pla~em i àlo{}u ne dospijevam plakat moje
serdce i arhijerejstvo u prevedru Republiku od nestime i {tete
koja se u~inila od manastirah i robe monastirske, koja je sluìla monastire koji su u stat prevedre Republike, Stawevi~i i Mahine nepravedno aùrpane od oficijalah“...347
Me|utim, sve Savine molbe i umiqavawa mleta~kim vlastima
nijesu pomagale. Mleta~ka vojska nije htjela da se izmjesti iz
Stawevi}a i Majina. U svim ovim Savinim pismima, ne vidi se
nikakav {iri politi~ki koncept ili bunt. On je samo uvijek sitni sopstvenik manastirskog dobra i wegove materijalne privilegije. Do{av{i na Stawevi}e 22. oktobra 1771. godine, on je uputio
epel providuru Gaetanu Molinu, da posreduje kod du`da da se manastiri vrate. „Za Boga i za svetoga Marka, neka i crkvi u~ini
sud... Razuri me principova vojska i pohara na veliku boù pravdu, manastir mi pod Mahine pritisnu, a blago crkovno uze, ku}u u
Budvu uze, u~inio u wu fundik evo ~etiri godine, mene ne daje ni{ta, a to je rabota crkovna. Je li tako pravo za Boga i za svetoga
Marka?“348
Jedan interesantan dokument odslikava problematiku vjen~awa iz kumovskih porodica, i stava crkve povodom toga. To se vidi iz sentencije mitropolita Save od 15. novembra 1773. godine.
U Herceg Novom je bio slu~aj da je Aleksandar Matov [padi}
oènio bratani~nu Aleksandra @ivkovi}a. Ona je bila ve} vjerena za Milo{a Vlastelinovi}a iz Risna. U vezi sa tim mitropolit Sava pi{e „i tako mi po zapovijedi zakona na{ego i po pre346. Nav. dj., 321.
347. Isto.
348. Nav. dj., 324.
404
daniju svjatih apostolah i svjatih otec kako zapovijeda svjata mati cerkov vosto~naja razsu`daju da je ne moè imat vi{eimenovani Aleksander [padi}.” Potom Sava nabraja razloge za{to brak
ne moè biti potvr|en, a izme|u ostalih navodi „jedno, vozbrawajut kumstva kr{etaja koja su bila me`du @ivkovi}em i [padi}em: drugo, {to je ona drugome obru~ena“... Sava je ~ak zaprijetio
anatemom i samom mladoèwi [padi}u i sve{teniku koji je vjen~ao taj brak, jer je pisao „i nikakvim obrazom ne moè ta stvar
dobra i tverda bit ni po zakonu vi{ere~eni [padi} i toj sve{tenik nahodjatsja pod tja`koju kaznoju i otlu~enijem cerkovnim i
pod tja`koju kqatvoju i anatemi predaniju“...349
Kriza oko Stawevi}a i Maina bila je neprestana. Mle~ani
nijesu pristajali da odatle evakui{u svoje posade. Sava je pisao
niz pisama mleta~kim dostojanstvenicima da ih evakui{u. Ta pisma bila su po obi~aju puna zahvalnosti Mleta~koj Republici i
izraàvawa lojalnosti woj. U neku ruku prakti~no to su bila
zapomagawa za povra}aj manastira. Mle~ane je Sava uvjeravao i da
je te manastire Republici sa~uvao jo{ vladika Danilo, da ih se
Osmanlije ne do~epaju. U jednom od takvih pisama mleta~kim inkvizitorima od 29. avgusta 1776. godine, Sava se àli da su mu
Mle~ani zatvorili „dvije cerkve da se u wih Bog ne moli ni da se
otvaraju, manastir, poku}stvo, intrade, sve da mi propane. Na moje vladi~eske posteqe da kurve leè.“350
Jedan obrazac unapre|ewa sve{tenika, i to na osmanaskoj teritoriji, od strane crnogorskih mitropolita, a konkretno Save,
moè se vidjeti i po sin|eliji izdatoj sve{teniku Iliji Popovi}u 2. aprila 1778. godine. Ova sin|elija dolazi pri kraju ìvota
mitropolita Save. On wome unapre|uje popa Iliju Popovi}a, sina [}epana Popovi}a iz Podgorice u protopopa, i daqe navodi:
„Ti è, protopope Ilija, dolàn jesi prebivati vo ~tenih, pou~enih, pope~enihè du{ hristijanskih sohrawaju{~ih sojediwenije
so svajtoju vosto~no{ago radi uvjerenija dahom vam sije pisanije
so podpisom ruki na{eja i priloènijem pe~ata.“351
U nizu problema svakodnevnog ìvota, i stava crkve povodom
wih, Sava je dolazio i u situaciju da pored ve} navedenog primjera poni{taja kumovskog braka, poni{tava brak i djevojke koja je
oteta. To se vidi iz wegove sentencije sastavqene na Stawevi}ima 10. maja 1779. godine. Ovo je jedna od wegovih posqedwih sen349. Nav. dj., 327-328.
350. Nav. dj., 335.
351. Nav. dj., 351.
405
tencija. Po svoj prilici „ugrabqena“ djevojka je bila iz Kotora,
a oni koji su je ugrabili iz Pa{trovi}a. Razlozi ugrabqewa (otmica) djevojaka bili su u ono doba razli~iti. Uglavnom su praktikovani ako roditeqi djevojke ne bi dali momku prosniku da je
oèni, smatrav{i da je on nedostojan wihove k}eri. Obi~no su i
djevojke ve} imale vezu sa takvim momcima, pa bi onda takvi parovi stavqali roditeqe pred svr{en ~in. Ukoliko bi djevojka tako
~ak i samovoqno pobjegla, pod zvani~nim obrazloèwem da je
roditeqi nijesu dali proscu, tj. da je ugrabqena, porodica nije
bila du`na da joj opremi miraz. Bilo je ~ak i primjera tajnih dogovora izme|u odbijenog mladoèwe i roditeqa djevojke da se ona
ugrabi, kako joj se ne bi opremao miraz. Iz ove sentencije me|utim ne moè se saznati koji je razlog poni{tewa braka k}eri Iva
Pejova (vjerovatno iz Kotora).
Mitropolit Sava se u ovoj sentenciji poziva na crkvene kanone i obi~aje crkve povodom ovakvih problema, i daqe pi{e: „Evo,
Jevangelije na srijedu, apostol, sedam saborah, vselenskijeh, {esnaest pomjestnijeh, sudovi carski koji su u stari Rim sudili, u
novi Rim Konstantinopol sudili sve vi{e pisato od Boga i ot
cerkve isto~ne i zapadne ustanovqeno da se pita i prosi |evojka
u oca i mater i da je dobra voqa |evojci. Zato ja mitropolit Sava
cerkovnijem sudim one Pa{trovi}e koji su ugrabili Iva Pejova
|evojku kako bezakonike i ono vjen~awe da nije vjen~awe no dajem
libertad |e je ispro{ena u oca i matere tu da se vjen~a u Kotor po
zakonu.“352
Jo{ jedna od mana mitropolita Save Petrovi}a je {to je pokazuju}i porodi~nu sentimentalnost, imenovao najprije za svoga
koadjutora, a kasnije i nasqednika sestri}a Arsenija Plamenca,
li~nost sasvim nepogodnu najprije za mona{ki ìvot, episkopsko
zvawe, i kona~no mitropolitsko. Sava se upokojio 7. marta 1781.
godine. Iako istori~ari nijesu uspjeli da precizno identifikuju godinu wegovog ro|ewa, u narodnom pam}ewu ostalo je sje}awe
da se upokojio u stotoj godini. Jo{ davno prije svoga upokojewa
Sava je postigao da se Arsenije hirotoni{e za episkopa. Hirotoniju je izvr{io posqedwi srpski patrijarh Vasilije Brki} 1767.
godine.353 Po mleta~kom izvje{taju od 28. januara 1768. godine „patrijarh pe}ki istjeran od begler-bega rumeqskog, a od patrijarha
carigradskog obustavqen „a divinis“ posvetio je Arsenija, unuka
352. Nav. dj., 339.
353. Sava, episkop {umadiski, Srpski jerarsi od devetog do dvadesetog veka,
Beograd-Podgorica-Kragujevac, 1996, 431.
406
Savina, za biskupa crnogorskog onda kad je u Crnoj Gori bilo vi{e stranaka.“354 Ovo je bilo u vrijeme pojave [}epana Malog u
Crnoj Gori, i wegovog nametawa Crnogorcima. Podatak u izvje{taju da je Arsenije Savin unuk nije ta~an. Savinim upokojewem
i onako malo autoriteta cetiwskog mitropolita se izgubilo. Arsenije je vrijeme provodio uglavnom u Crmnici, iz koje je i bio
rodom. Wegov uticaj u Crnoj Gori gotovo da se nije osje}ao. Istina, on je odràvao neku korespodenciju sa mleta~kim vlastima u
Boki, no bez ikakvog operativnog zna~aja. Arhimandrit Petar
Petrovi} ve} je krenuo na hirotoniju u austrijsku teritoriju, kada se Arsenije upokojio 15. maja 1784. godine.
Grupa crnogorskih glavara (serdari: Ivan Petrovi}, Moja{
Plamenac i Nikola \ura{kovi}) 29. juna 1783. godine, obratila
se karlova~kom mitropolitu Mojsiju Putniku, da hirotoni{e arhimandrita Petra Petrovi}a u zvawe episkopa. Oni su u pismu
naglasili da ima vi{e od dvije godine, kako se ukazala potreba za
novim arhijerejom, jer je Arsenije bolestan. Naveli su da je izbor
na Petra pao jo{ za ìvota mitropolita Save, a da su pisali i guvernaduru Radowi}u, koji je tada bio u Be~u, da i on nastoji da do
ove hirotonije do|e. Petar se uputio za Be~ 25. jula. U Trstu se
na{ao sa guvernadurom Radowi}em. Ovaj se 29. oktobra obratio
tako|e mitropolitu Putniku, sa zahtjevom za Petrovu hirotoniju. Ovo nije bilo prvo Radowi}evo obra}awe Putniku. Sa istim
zahtjevom mu se obratio i 6. avgusta. U izvorima se ne moè saznati za{to Putnik Radowi}u nije odgovorio na prvo pismo?
Po dolasku u Be~, Petar se obratio austrijskom caru za dozvolu da ode u Sremske Karlovce kod Putnika na hirotoniju. Kada je
najzad dobio potvrdu za odlazak, Petar je dobio poziv mitropolita Putnika 8. avgusta 1784. godine da do|e u Karlovce. Me|utim,
na putu za Karlovce, Petar je ispao iz kola i slomio ruku, pa je
neko vrijeme morao provesti na lije~ewu. Da bi sve bilo spremno, mitropolit Putnik se 11. oktobra obratio pismom ba~kom
episkopu Josifu Jovanovi}u [akabenti, da sa wim sasluùje u
Petrovoj hirotoniji. Narednog dana je zasijedao Sinod Karlova~ke Mitropolije, na kome je donijeta i zvani~no odluka da se Petar hirotoni{e za episkopa. Sinod su pored mitropolita Putnika ~inili episkopi: vr{a~ki Vikentije Popovi}, ba~ki Josif
Jovanovi} [akabenta i karl{atski Jovan Jovanovi}. U protokolu je konstatovana molba crnogorskih glavara i guvernadura Ra354. Simo Qubi}, Spomenici o [}epanu Malom, Glasnik SUD, kw. 2/ÀÀ, Beograd, 1870, 69.
407
dowi}a. Do hirotonije je kona~no do{lo 13. oktobra, poslije koje je Petar izjavio i sve~anu obavezu, a uslijedilo je wegovo obra}awe prisutnima, kao i mitropolita Putnika wemu i prisutnima. Ovom prilikom Petar je hirotonisan u episkopa Crne Gore,
Skenderije i Primorja.355
Nakon hirotonije Petar se vratio u Be~. Tu se ve} 18. novembra obratio ruskom kancelaru Potemkinu, sa èqom da posjeti
Rusiju. Pored politi~kih detaqa u ovom pismu, i za Crnogorce
uobi~ajenih izjava uvjeravawa u lojalnost Rusiji, Petar je Potemkina obavijestio o trenutnom stawu, tj. preuzimawu episkopskog
zvawa, time {to je napisao: „Pomenuti narod crnogorski ve} od
trista godina priznavao je, i sada priznaje, nad sobom vlast svojijeh mitropolita, od kojih se posqedwi predstavio pro{loga maja
15 dana, te ovo t. j. mitropolitstvo po pravu nasqedstva prelazi
na mene.“356 Petnaestak dana kasnije, Petar je obavijestio i ruskog patrijarha o svojoj hirotoniji. Traìo je pomo} za cetiwski
manastir, i patrijarha zamolio da nikome u Rusiji ne daje pomo}
za Crnu Goru bez wegovog pismenog svjedo~anstva.357
Ovo je bilo zbog toga, {to su se u tim godinama, po Rusiji po~eli pojavqivati pojedini glavari, samozvanci, ili posrednici,
koji su toboè kupili pomo} za Crnu Goru, i wene manastire i crkve. Naj~e{}e su donosili razne krivotvorene odluke crnogorskih glavara ili Zbora, kojima su bili ovla{}ivani da sakupqaju
novac i vr{e diplomatske misije. Ve} druga polovina HÁÀÀÀ vijeka, ozna~i}e period poplave raznih samozvanaca i me{etara, koji
su naj~e{}e iz materijalnih i li~no afirmativnih razloga obilazili evropske dvorove, deklari{u}i se kao predstavnici porobqenih balkanskih naroda. Slu~aj [}epana Malog, bio je veliki
podsticaj za ovakve samozvance i avanturiste. On ne}e biti ni prvi ni posqedwi takvog tipa, ali svakako }e biti najpoznatiji.
Kako nije dobijao odgovor Potemkina za odlazak u Rusiju, Petar je oti{ao u [klov, na imawe austrijskog generala Zori}a, rodom Podgori~anina, koji ga je ranije pozvao u goste u avgustu 1785.
godine. Sa Petrom je u [klov do{ao i rimokatoli~ki sve{tenik,
rodom Dubrov~anin Frano Dol~i. Oni tamo nijesu zatekli generala Zori}a, koji je u me|uvremenu oti{ao. Istori~ari nijesu
355. Aleksandar Fori{kovi}, Nekoliko dokumenata o zavladi~ewu Petra I
Petrovi}a 13. oktobra 1784. u Sremskim Karlovcima, Istorijski zapisi,
kw. HHVI, sv. 1, Titograd, 1969, 135-153.
356. Kao nap. 67str, 221.
357. Stevan Dimitrijevi}, Gra|a za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik SKA, kw. LÀÀÀ, Beograd, 1922, 86-87.
408
uspjeli da rekonstrui{u koliko je Petar boravio u [klovu, ni
kada je, i da li je uop{te dobio poziv od Potemkina da do|e u Rusiju? Petar se obreo u Petrogradu 5. novembra. O tom periodu od
polovine decembra 1784. do po~etka novembra naredne godine, tj.
do dolaska Petra u Petrograd izvori su veoma oskudni. Tako se ne
zna koliko je Petar boravio u [klovu, i gdje se kretao tih mjeseci, a uop{te i kojim je putem dospio u Petrograd. Petrov neprijateq, i intrigant kod ruskih dràvnih krugova Sofronije Jugovi}, tvrdio je da je Petar boravio u [klovu ~ak sedam mjeseci. U
to doba u [klovu su boravili i bra}a Zanovi}i, poznati pustolovi, probisvijeti i samozvanci, rodom iz Pa{trovi}a. Oni su vr{ili falsifikovawe i rasturawe novca. Kada su otkriveni uhap{eni su i osu|eni. To je vrlo kompromitovalo generala Zori}a i
wegov krug prijateqa, u koje se identifikovao i Petar. Tako je
Petrovo ime posredno dovedeno u vezu kriminalnih aktivnosti i
pustolova.358
Zbog oskudnosti izvora istori~ari nikada zapravo nijesu mogli odgonetnuti za{to je u ranim jutarwim ~asovima 8. novembra
1785. godine, ruska policija upala u Petrovu sobu, naredila mu da
se odmah spremi i napusti prestonicu. Uzaludna su bila Petrova
opirawa i traèwa obja{wewa. Kao kakvog probisvijeta, prakti~no uz upotrebu sile, Petra su otpremili iz prestonice. Bio je
ogor~en. Iz nekih izvora, pojedini istori~ari izvla~ili su pretpostavke da se radi o klevetama Sofronija Markovi}a-Jugovi}a,
kao i neprihvatawu projekata Davida Neranxi}a. Petar se iz Minska 17. decembra obratio ministru inostranih djela Rusije jednim
o{trim protestnim pismom.359 U svakom slu~aju Petar nikada vi{e nije do{ao u Rusiju, mada je ostao veliki privrènik Rusije.
Po povratku u Crnu Goru, na{ao je te{ko stawe. Petar }e vi{e od naredne decenije provesti u stalnom sukobqavawu sa Mahmut-pa{om Bu{atlijom. Otvoreni sukob sa wim bio je neizbjeàn, i on je na kraju prerastao u pitawe opstanka slobode Crne
Gore. Uo~i bitke na Martini}ima, 5. jula 1796. godine, mitropolit Petar i glavari Crne Gore obratili su se za pomo} Grbqanima. U ovom pismu nalaze se elementi otvorenog vjerskog sukoba
i wegovog zna~ewa. Tako stoji: „Sada bra}o, mi evo po|osmo danas
k wemu da na{u krv prolijemo za hri{}ansku pravu vjeru.“360 Poslije pobjeda na Martini}ima i Krusima nad Mahmut-pa{om Bu358. Kao nap. 67, str. 224, 245-246.
359. Nav. dj., 224-226.
360. Kao nap. 10, str. 449.
409
{atlijom, godine 1803, u Budimu je objavqena desetera~ka pjesma
pod naslovom „Pesn Crnogorska o pobedi nad skadarskim pa{om
Mahmudom Bu{atlijom koja se slu~ila u dva sraènija.” Autor
pjesme je Vikentije Raki}-Fene~ki. Ovo djelo {tampano je o tro{ku arhimandrita manastira Pive Haxi Arsenija Gagovi}a, „a za
slavu i pohvalu jego visokopreosvja{tenstvu gospodinu Petru
Petrovi}u, mitropolitu ~ernogorskomu.“361
Veliki evropski doga|aji, brojni ratovi i osvajawa koje je pokrenuo Napoleon Bonaparta krajem HÁÀÀÀ i po~etkom HÀH vijeka,
nijesu zaobi{li ni Crnu Goru i wenu zale|inu prema moru u Boki. Ti veliki potresi najprije su izazvali propast Mleta~ke Republike, dràve koja je vi{e vjekova upravqala Bokom, i sa kojom
su Crnogorci bili zna~ajno povezani. Do tada, teì{te spoqwe
politike crnogorskih mitropolita bilo je usmjereno ka ovoj dràvi, ve} samom ~iwenicom, da se ona nalazila u susjedstvu Crne
Gore. Propast Mleta~ke Republike dove{}e na granice Crne Gore nove dràve, u prvom redu Austriju, a potom Crnogorcima i
wihovim mitropolitima, jednu dràvu i wene velikodostojnike,
o kojima prakti~no ili nijesu znali ni{ta, ili veoma malo. Kontakti sa ovim dràvama, pored diplomatskih, politi~kih, vojnih,
kulturnih i privrednih konotacija, ima}e i one ~isto vjerske.
Francuska toga doba, nesumwivo je bila ako ne najrazvijenija
dràva Evrope, a ono bar me|u tri takve. Velika dràva, sa mo}nom armijom, dràvnim aparatom i kulturom, ostavila je za istoriju Crne Gore, pa i u domenu crkvene istorije dragocjene podatke. Crnogorci i Crna Gora bili su u ratu sa wom, potom u varqivom miru, punom zategnutosti, ali i upleteni u vrtlog odnosa
velikih sila, koji su se opet reflektovali na wih. Nekoliko
Francuza ostavilo je pisana svjedo~anstva o Crnoj Gori i Crnogorcima toga doba. Od wih je svakako bio najzna~ajniji pukovnik
Viala De Somijer. U doba francuske okupacije Boke bio je komandant Herceg Novog, potom guverner kotorske provincije, i na
kraju komandant druge divizije ilirske francuske armije. Sjedi{te divizije bilo je u Dubrovniku. Viala je 1810. godine putovao
po Crnoj Gori. Na osnovu toga putovawa, Viala je 1820. godine objavio dvije kwige na 811 stranica, pod naslovom „Istorijski i politi~ki put u Crnu Goru.”
Viala je opisao susret mitropolita Petra sa francuskim generalom Gotjeom na Mircu iznad Kotora u junu 1810. godine. Scenu susreta u kapeli na Mircu, on je opisao ovako: „Kapela je bila
361. ASANU, Zbirka starih kwiga i rukopisa, 454.
410
ukra{ena }ilimima i ruskim zastavama. Dvije velike kamene klupe bile su pokrivene istim pokriva~ima. Na svakoj od wih bio je
po jedan svileni jastuk.
îm smo u{li ponu|en je doru~ak koji se sastojao po obi~aju
od dosta mesa, masla, sira, mlijeka i vina u izobiqu.
Dok su svi prisutni jeli, Vladici doneso{e punu kutiju ribe
spremqene po na~inu wegove zemqe. Izviwavaju}i se {to mu zavjetni post i wegov ~in ne dopu{taju da se sluì drugim jelom, on
prstima raskomada ribu i po~e je jesti bez viqu{ke, drè}i kutiju na koqenima.“362 Niz zanimqivih detaqa Viala je dao i o Cetiwu, i naveo: „Cetiwe je uobi~ajeno sjedi{te Vladika jo{ od
Ivana Crnojevi}a, koji je ovdje tako|e ìvio jednostavnim ìvotom. Kao nekada i on, sada{wi Vladika, kao istinski stare{ina
svoga naroda, ne ìvi u rasko{nom dvoru. Luksuz koji je nedostojan crkvenih otaca, ne sabla`wava pogled wegovih vjernika. Kao
sqedbenik strogih jevan|eoskih propisa, on se zadovoqava skromnim prihodima. îtava pompa wegovog vladarskog ekipaà svodi
se na jednu mazgu. Wegov stan, namje{taj i obi~no odijelo, skromno je kao i wegovo opho|ewe. Wegove radwe i rije~i ~iste su kao
wegova doktrina. Wegova trpeza je sli~na onoj sa koje su se hranili prvobitni kalu|eri, u pravo kakva wemu prili~i. Ako dobije
kakve darove, koje milosr|e vjernika prilaè za hram, on ni{ta
ne zadràva za sebe, nego, kao dobar otac porodice, dijeli oltaru
i bijednicima, kojih svakodnevno ima pored manastira. êsto tako on daje korisne pouke svom narodu ma gdje se na{ao.”
Manastir Viala opisuje na ovaj na~in: „Manastir u kome ìvi je sredwe veli~ine, ali je upadqiv po veoma debelom zidu, koji ga opasuje i koji je i{aran pu{karnicama. Po tome dobija izgled male tvr|ave. Odaje u manastiru, specijalno odre|ene za putnike, dosta su ~isto ure|ene. Hrana je obilata i ma da se Vladika,
kao i ostali sve{tenici, strogo pridràvaju posta, strancima se
svakodnevno sluì meso. Crkva je veoma lijepa, rasvijetqena i
veli~anstvena u svojoj jednostavnosti.“363
Zna~aj Viale kao izvora je ne samo u tome {to je on li~no vidio mitropolita Petra, i uo~io wegov na~in ìvota, nego {to je
prakti~no jedini takav koji se vezuje za wega. Viala je pronicqivo opisao i sam karakter mitropolita Petra, wegove crte lica,
opho|ewe, pa ~ak u neku ruku i intelektualne karakteristike. O
362. Tri Francuza o Crnoj Gori (priredio Andrija V. Lainovi}), Beograd,
2008, 35-36 (reprint izdawe).
363. Nav. dj., 50.
411
tome on svjedo~i: „Petar Petrovi}, vladika crnogorski, rodio se
u Wegu{ima, u ku}i siroma{nih roditeqa. Vladika je star oko 65
godina, veli~anstvenog je stasa i lijepa lica, brada mu je vrlo duga, a izraz lica pun dostojanstva, koje uliva po{tovawe.
Vladika je qubazan i obrazovan; on je ne samo milostiv, ve} i
istinski gostoqubiv prema svakome, ko mu se javi i ma koje vjere bio.
On govori vrlo dobro italijanski, wema~ki i ruski, pone{to
engleski i vrlo malo francuski. U obi~nom ìvotu on se sluì
ilirskim jezikom. Wegovo pona{awe prema svakome je vrlo pa`qivo i vrlo obazrivo. Wegova fizionomija odaje ~ovjeka pronicqiva, vje{ta, a mo`da ~ak i lukava.
Po{to je pro{ao sve mona{ke ~inove, protekcijom Josifa ÀÀ,
posvetio ga je za mitropolita u Karlovcima 1777. godine jedan
gr~ko-srpski mitropolit. Vladici Petru je tada bilo tek trideset godina.” Kao {to se da vidjeti, ovaj Vialin podatak o Petrovoj hirotoniji je hronolo{ki neta~an. Viala tako|e u nizu opisa,
kao govorni jezik navodi ilirski, iako je to nepostoje}i jezik.
No, sa druge strane to je bilo u skladu sa geografskim pojmisawem
ju`noslovenskih prostora koje su Francuzi osvojili. Sve te prostore, koji su u stvari obuhvatali nekada{we prijadranske ju`noslovenske prostore pod Mleta~kom Republikom, kao i djelove
Slovenije i Hrvatske koji su do wihove okupacije bili pod Austrijom, oni su generalno definisali kao Ilirske provincije.
Wihovo sjedi{te bilo je u Qubqani.
U domenu crkvene istorije, Viala je tako|e jedini savremenik
koji je dao izvor o izgledu mitropolita Petra. On je detaqno opisao mitropolitovo odijelo: „Vladi~ino odijelo je isto, kao i ostalih gr~ko-isto~nih sve{tenika. Ono se sastoji iz crvene mantije,
zakop~ane zlatnim kop~ama po ~itavoj duìni.
Opasan je kadifenim pojasom svijetlo-plave i crne boje, a
ukra{enim dijamantima, ili izvezenim zlatom.
Mantija, koja ima vrlo duge i {iroke rukave, prekrivena je dugom, tankom haqinom sa kratkim rukavima do lakata. Ova haqina je
od qubi~astog, ili crnog satina, ve} prema doti~noj ceremoniji.
Na glavi nosi kapu od crnog velura, u formi vojni~ke {apke
bez {tita, a ukra{ena je na ~elu krstom od dijamanata. Na gorwem
dijelu kape prika~ena je panakamilavka bijele boje, ukra{ena velikim zlatnim kitama.
Na vratu nosi vladi~anski krst, ukra{en dijamantima i na
zlatnom lancu, koji se spu{ta do pojasa.
Osim toga nosi vladika na prsima orden Svete Ane, prvoga
stepena, ukra{en dijamantima.
412
[tap od abonosa i vrlo skupocjeni prsten obiqe`ja su wegovog vladi~anskog ~ina. Na lijevoj ruci nosi tako|e jedan prsten,
znak ~lanstva petrogradskog sinoda.”
Dvor mitropolita Petra Viala je opisao kao jednostavan. Wega
su ~inila ~etiri arhimandrita, mitropolitova bra}a i bratani}i, kao i kalu|eri cetiwskog manastira. Moè se primijetiti da
je Viala prili~no pompezno definisao i samo odre|ewe dvora,
polaze}i od aspekata wegovog evropskog shvatawa tog tretmana.
U odnosu na raniji period egzistencije Pe}ke Patrijar{ije,
tj. patrijarha i mitropolita, prihodi crnogorskog mitropolita
su po Vialinom opisu bili prili~no skromni. O tome on navodi:
„Vladika izdràva svoju ku}u prihodima od svoga li~noga imawa.
Taj prihod sastoji se od ìta, stoke i ribe. To moè iznijeti
godi{we od prilike tri hiqade zlatnih cekina, ili trideset sedam hiqada i pet stotina franaka... K tome dolazi jo{ jedna nemala, i ako neodre|ena suma, koja se dobiva od naplate blagoslova i
drugih obreda uobi~ajenih u ovoj crkvi.“364 Pored ovih prihoda,
Viala je naveo i rusku pomo} ~iji se iznos ne zna, ali po wegovom
mi{qewu ne prelazi 10.000 franaka. Moè se smatrati da je Vialina tvrdwa o pozama{nim sumama zlata i srebra, darivanim od
Rusije i Austrije, kao i dono{ena nekada iz Mletaka, koju posjeduje mitropolit Petar, prili~no neuvjerqiva i neosnovana.
Iako je Francuska bila velika sila, sa jakom vojskom i izgra|enom administracijom, koju je vrlo brzo uspostavila i u okolini Crne Gore, tj. na biv{im mleta~kim posjedima, integracija
plemena oko Budve je bila vrlo spora, i pra}ena nizom oruànih
sukoba i represalija. U pruàwu otpora francuskim vlastima naro~ito su se isticali Braji}i, a pored wih i Pa{trovi}i i Grbqani. Francuske vlasti poku{ale su da izvr{e mobilizaciju
mladi}a iz Boke i okoline Budve za francusku mornaricu. Nai{le su na èstok otpor. Ubijeno je nekoliko doma}ih qudi koji
su bili profrancuski nastrojeni, i podràvali tu akciju, a me|u
wima i knez Jovo Bojkovi} 20. novembra 1807. godine. Budvanski
francuski poddelegat Miroslav Zanovi} u izvje{taju delegatu
Forlaniju, me|u kolovo|ama pobune naveo je i arhimandrita manastira Praskvice Savu Qubi{u iz Pa{trovi}a, kao i popa Andriju Ugqe{i}a iz Braji}a.365
364. Stranci o Crnoj Gori i Crnogorcima, Zapisi, kw. XÀÀÀ, Cetiwe, maj 1935,
282-283.
365. Slavko Miju{kovi}, Otpor Braji}a francuskim vlastima u Boki (1807
-1814), Istoriski zapisi, kw. X, sv. 2, Cetiwe, 1954, 332.
413
Mjeseci su prolazili, a francuske vlasti su svoje zahtjeve pro{irile i na mobilizaciju za francuske kopnene trupe. Zbog toga
je izbilo niz lokalnih sukoba. U Grbqu se naro~ito kao protivnik
francuskih vlasti isticao pop \uro Lazarovi}. Stvari su dostigle vrhunac kada je delegat Forlani izdao nalog kotorskom serdaru Gregorini da se Lazarovi} uhapsi. Gregorina se sa narednikom
An|elijem i grupom pandura uputio u Lazarovi}evo selo. Me|utim,
hap{ewe nije uspjelo jer su se seqani digli na oru`je.366
Sa okon~awem mleta~ke uprave u Boki i okolini Budve, nove
okupacione vlasti, najprije austrijske, potom francuske, pa opet
austrijske, otpo~ele su kampawu likvidacije prakse jurisdikcije
crnogorskih mitropolita nad ovim prostorima. Ona najprije nije bila tako usiqena, i nije davala rezultate. Vuk Karaxi} u jednom od svojih djela izdatom 1837. godine, konstatuje da su crnogorski mitropoliti „do na{ijeh dana upravqali duhovnijem poslovima u primorju od Dubrova~ke oblasti do turske granice. Skoro
sve do danas ìve tamo{we popove rukopoloìo je, prije pet godina umrli, vladika crnogorski Petar, i do 1808. g. on je rukopolagao popove za Dalmaciju.“367
Dalmatinski episkop Benedikt Kraqevi}, u pismu mitropolitu Stratimirovi}u od 20. januara 1814. godine, navodi da u Boki „ima 120 svjetovnih sve{tenika, koje je sve rukopoloìo crnogorski mitropolit.“368 Napoleon Bonaparta je u martu 1810. godine izdao ukaz o ure|ewu pravoslavne Crkve u Boki i Dalmaciji.
Me|utim taj ukaz nije uticao da se mitropolit Petar pona{a kao
i ranije. Francuzi jednostavno nijesu mogli sprije~iti wegovu jurisdikciju, naro~ito ne u okolini Budve, gdje su sukobi sa lokalnim stanovni{tvom bili dio svakodnevice, kao i vi{im selima u
Boki, udaqenijim od francuskih posada.
Generalni guverner Ilirskih provincija general Bertran u
izvje{taju Napoleonu od 13. jula 1811. godine je pisao: „Tvorac nesloge u ovoj provinciji je neosporno crnogorski vladika; on saziva
kad ho}e pretstavnike @upe (t. j. Grbqa) i pravoslavnih op{tina,
saznaje o svemu {to se de{ava u provinciji; daje svoju rije~ o svemu,
i ako ima momenata pokornosti vladi to je zato {to je on to dozvolio; on rukopolaè sve{tenike u porodicama koje su neprijateqski raspoloène prema Francuzima; objavquje skoru promjenu vlade i nudi pomo} svima onima koji, goweni zbog svojih zlo~ina, bi366. Nav. dj., 342.
367. Vuk Karaxi}, Crna Gora i Boka Kotorska, Beograd, 1922, 9-10.
368. Episkop Nikodim Mila{, Pravoslavna Dalmacija, Novi Sad, 1901, 500-501.
414
jahu primorani da napuste zemqu; on se do~epao vi{e manastira i
raspolaè jednim dijelom (wihovih) prihoda“...369
Petra À naslijedio je jedan od wegovih sinovaca-Radivoje (Rade) Tomov, naj~e{}~e u istoriografiji tretiran kao Wego{. Sli~no svome prethodniku, ni Rade nije imao bilo kakvo formalno
obrazovawe, pa ni teolo{ko. Jednostavno, ~oban~e sa Wegu{a dovedeno je kod strica na Cetiwe, i odatle se u kra}im intervalima opismewavalo i obrazovalo. Tr{}anski u~iteq Dimitrije Vladisavqevi} pisao je 20. decembra 1833. godine dalmatinskom episkopu Josifu Raja~i}u o Wego{evom povratku iz Rusije preko Trsta, i pomenuo da ga je wegov prethodnik „poslao kao dete ot 14 godina u Boku u manastir Savinu da se ~emu obu~ava, i posle po godine k sebi ga pozvao i ne{to ga i sam obu~avao“...370
Milorad Medakovi} je 8. februara 1848. godine poslao Stanku Vrazu kratku Wego{evu biografiju, u kojoj je napisao: „U godini 1825. po{aqe ga wegov stric u Novi (Castel Nuovo) u manastir Savinu da prvopo~etni plod nauke okusi. Probivav{i tu godinu dana, na poziv svoga strica povrati se opet u svoje ote~estvo.“371 Sa Wego{em je u~io Petar Dostini}. U nekoj vrsti svojih uspomena, on je zapisao da im je u~iteq bio kalu|er Josif Mr{i} Tropovi}, koji je obavqao poslove paroha na Toploj kod Herceg Novog 36 godina. Dostini} je pored ostalog naveo i ovo: „Kod
wega se pou~avao svetopo~iv{i Vtori Vladika Petar Petrovi}
tri qeta, imenom u djetiwstvu Rade, sin Tome Petrovi}a, i nakon
tri qeta wegovog od{estvija iz Tople k svome stricu Pervom
Svetom Arhiepiskopu Petru ja, pisateq, jesam s istijem na Cetiwe po{ao i tamo dva mjeseca na Cetiwe provodio“...372
Iz tri razli~ita izvora, vide se dakle opre~ne informacije
o Wego{evom prvobitnom {kolovawu. Tako dolazi i do kolizije
u vrmenskom locirawu Wego{evog dolaska sa Wegu{a na Cetiwe.
Hronolo{ko locirawe kre}e se na period od 1825. do 1827. godine. S obzirom da je Wego{ ro|en 1813. godine, to se onda po~eci
wegovog {kolovawa, pa prakti~no i opismewavawa, lociraju na
period izme|u dvanaeste i ~etrnaeste godine wegovog ìvota.
Kontradiktornost ovih podataka nadovezuje i sam Medakovi}.
On je naime 1882. godine izdao monografiju o Wego{u, u kojoj je za
369. Petar I. Popovi}, Dva francuska napada na Crnu Goru 1811. godine, Zapisi, kw. ÀÀ, sv. 2, Cetiwe, 1930, 210.
370. Letopis Matice srpske, Novi Sad, novembar-decembar 1936, 315-316.
371. Pavle Popovi}, Vraz prema Wego{u, Cetiwe i Crna Gora, Beograd, 1927, 184.
372. Mihailo Vuk~evi}, Iz jednog napisa Wego{evog {kolskog druga, Zapisi,
kw. ÀÁ, sv. 3, Cetiwe, 1929, 243.
415
razliku od podataka datih Vrazu, samo naveo da je Wego{ probavio
u Savini „kratko vrijeme“ i da se tamo u~io „~itati i pisati“.373
Ruski istraìva~ Lavrov, koji je ujedno bio i Wego{ev savremenik, navodi nekoliko podataka, koji govore da prvi koji je opismenio Wego{a nije bio kalu|er Tropovi}. On tvrdi da je Petar À Rada doveo na Cetiwe 1825. godine, te da mu je prvi u~iteq bio cetiwski kalu|er Misail, a zatim mitropolitov sekretar Jakov Cek,
kod kojih se Rade opismenio. Potom u Savini na red dolazi Tropovi}, a nakon povratka na Cetiwe Sima Milutinovi}-Sarajlija,
koji je bio sekretar Petra À. Lavrov pomiwe i neslagawa u tvrdwama Ami Buea i Vuka Vr~evi}a, o periodu Wego{evog u~ewa kod
Milutinovi}a. Po Bueu Milutinovi} je u~io Wego{a pet godina.
Sa druge strane po Vr~evi}u Wego{ se vratio iz Boke 1829. godine, te ga po tome Milutinovi} nije mogao u~iti toliko godina.374
Vuk Vr~evi} je zabiqeìo po kazivawu senatora Stevana Perkova Vukoti}a, koji je svakako bio Wego{ev intimus i savjetnik, da
je 1831. godine Wego{ izrazio zabrinutost u vezi odlaska u Rusiju
rije~ima: „Kako }u ovako nenau~en i}i u Rusiju da se vladi~im, ako
Boga znate?! Nijesam no dvije godine u Kotor u~io, a dvije tri u
Kastelnovi kod igumana Josifa Tropovi}a, pa mi treba jo{t, i koliko da znate priu~iti, pa onda oditi u Rusiju.“375
Poznati crnogorski politi~ar i predsjednik Vlade dr Lazar
Tomanovi}, koji se bavio i kwièvnom kritikom, etnografijom i
istorijom, tako|e se pozivao na Wego{evog {kolskog druga Dostini}a, ali sa sasvim novim detaqima. On je u ispravqawu Wego{eve biografije naveo da je podatke dobio „sa najpouzdanijeg
izvora“, i jo{ 1878. godine ih naveo u be~koj „Srpskoj zori.” Tomanovi} je zabiqeìo Dostini}evo kazivawe: „Rade nije u manastiru Savini u~io nego na Topli, ne bogoslovske nauke nego
osnovne, ne dvije godine nego preko tri, i da je na Topli do{ao
kao dijete... Dakle se mora uzeti da je Radu bilo najvi{e 12 godina kad je kod oca Josifa na {kolu po{ao.“376
Tomanovi}eve postavke dakle su ove: „On je do desete svoje godine u roditeqskoj ku}i provodio djetiwstvo svoje kao ostala dje373. Milorad Medakovi}, P. P. Wego{ posledwi vladaju}i vladika crnogorski, Novi Sad, 1882, 36.
374. Petar Aleksejevi~ Lavrov, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ Vladika Crnogorski u literaturnoj djelatnosti, Moskva, 1887, 18-19 (na ruskom jeziku).
375. Vuk Vr~evi}, Ogranci za istoriju Crne Gore, Zabavnik „Dubrovnik“ za
1870. godinu, Dubrovnik, 1871, 105.
376. D-r Lazo Tomanovi}, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ kao vladalac, Cetiwe,
1896, 5.
416
ca wegu{ka. Tada ga stric mitropolit uze kod sebe u manastiru
cetiwskome, gdje su ga kwizi u~ili neki kalu|er Misajil, pa mitropolitski sekretar Jakov Cek. No tu nije morao dugo stati, niti
se kod tijeh u~iteqa mnogo koristovati; jer ga mitropolit {aqe
na Toplu kod savinskog kalu|era Josifa Tropovi}a, tada na glasu
u~iteqa u Boki... Rade je ostao na Topli preko tri godine i kad se
povratio na Cetiwe na{o je tu drugog svoga u~iteqa-Sima Milutinovi}a Sarajliju... Tek je Simo na Cetiwe do{ao, Petar À pozove svog sinovca sa Tople i predade ga Simu, da ga vaspitava.” Tomanovi} dovodi u pitawe i 1813. godinu, kao godinu Wego{evog ro|ewa, i daqe navodi: „Kad uzmemo da je Rade do{ao na Cetiwe kao dijete od deset godina, pa pretpostavimo da je tu ostanuo bar godinu
dana, a znamo da je na Topli u~io preko tri godine, a kod Sima opet
preko tri, onda izlazi, da je proteklo osam godina, po{to je desetogodi{we dijete ostavilo Wegu{e, {to nas prinu|ava da kona~no
prihvatimo g. 1811, kao godinu Wego{evog ro|ewa, kao {to ho}e
Medakovi}.“377
Me|utim, u navedenim podacima ima niz hronolo{kih propusta. Ako je Wego{ oti{ao na {kolovawe po~etkom 1827. godine,
proizilazi da se iz Tropovi}eve {kole vratio prvih mjeseci
1829. godine, {to je nemogu}e, s obzirom na ~iwenicu da je Tropovi} preminuo 8. avgusta 1828. godine. Protivre~nosti oko Wego{eve duìne {kolovawa u Boki pro{iruju jo{ neki istraìva~i. Jovan-Jovo Qepava pi{e da je Wego{ „ostao oko 3 godine“ na
Toploj „kod kalu|era manastira Savine“.378 Svoje tvrdwe imaju i
Jovan Gr~i}, Ja{a Prodanovi} i Jovan Skerli}. Nema odre|enijih podataka ni kod istraìva~a koji su ìvjeli i radili u Boki.
Sve{tenik Savo (Sava) Naki}enovi} je samo napomenuo, da se uz
grobqe parohije topaqske nalazi }elija, u kojoj je Tropovi} u~io
Wego{a.379 Topaqski paroh Marko Stani{i} je napisao da je Wego{ u~io na Toploj kod Tropovi}a „pune tri godine“.380
No, sve navedene tvrdwe moè da pobije jedan prvorazredan
izvor, ~iji je autor sam mitropolit Petar À. Radi se o mitropolitovom pismu ruskom konzulu Jeremiji Gagi}u od 20. januara 1827.
godine. Ukratko prepri~ano, on se u ovom pismu àli Gagi}u na
\or|ijevo prekomjerno tro{ewe novca u Rusiji, i izraàva boja377. Nav. dj., 2-3.
378. Jovo Qepava, Lekcije iz istorije srpske kwièvnosti, Cetiwe, 1896, 95.
379. Pop Savo Naki}enovi}, Boka (Naseqa srpskih zemaqa), kw. IX, Beograd,
1913, 442.
380. Marko Stani{i}, O {kolovawu vladike Rada na Topli kod Hercegnovoga,
Spomenica manastira Savine, Kotor, 1930, 36.
417
zan da \or|ije uop{te ne}e nau~iti ono {to se od wega traì, po{to stalno zahtijeva pove}awe nov~ane sume. Uz ovo pismo nalazi se jo{ jedno koje nije datirano. Vjerovatno ga je mitropolit dopisao poslije ovoga, smatrav{i da odre|ene stvari mora jo{ da
pojasni. U pismu su opet àlbe na \or|ija, a daqe se nastavqa:
„Ima jo{t sinovacah u mene, a osoblivo jedan koi je stojao godi{te i po danah kod Jeromonaha Josifa Tropovi}a na Toplu; zna
ne{to ~itati; vidi se prijatne fizionomije i dobre naravi, no
evo moje àlosti {to nijesam u sostojanije da ga po{aqem i soderìm u koje u~ili{te u Rosiji“...381
Ovo pismo name}e niz zakqu~aka. Wego{ je u~io na Toploj a ne
u manastiru Savini. To ne mora da zna~i da nije dolazio na Savinu,
naro~ito u vrijeme crkvenih praznika. Savina je imala veliki zna~aj. Wego{ev {kolski drug Dostini} je za wega rekao da je bio
„vtori Jerusalim; u wemu su se izver{avala cerkovna sva pravila
kao u Jerusalimu vazda, a naosobito u vrijeme kada je svetopo~iv{i
otac arhimandrit Dabovi} prinosio slavne nauke iz Rusije.“382
Zabiqeèno je i svjedo~ewe popa Mitra Vasiqevi}a o wegovom
ru~ku kod starje{ine manastira Savine. Vasiqevi} je tvrdio da je
to bilo „ne|e 1825. ili 1826. godine.” Wego{ je bio u crnogorskom
odijelu, i to u pratwi Tropovi}a. „To bje{e jo{ dijete, ali poraslo i veoma nao~ito, pitoma izraza, ali za te godine neobi~no
ozbiqna pogleda.” Po Vasiqevi}evoj tvrdwi Wego{ je ru~ao stoje}i, pa je upitao nastojateqa manastira Bogeti}a za{to je to tako,
na{ta mu je ovaj odgovorio: „Kao sinovcu Mitropolitovu u~inili
smo mu po~ast da objeduje s na{e trpeze. Ali kao u~enik on mora
stajati pored svoga u~iteqa i manastirskog stare{ine.“383
Po ovom pismu kao izvoru prvog reda, anulirane su razne teze,
da se period Wego{evog {kolovawa na Toploj kretao od pola godine do tri godine. Wego{evo {kolovawe je stoga u Boki zavr{eno prije 20. januara 1827. godine. Pobija se i teza zabiqe{ki na
osnovu kazivawa Stevana Perkova Vukoti}a, da se Wego{ {kolovao u Kotoru. Otpada i teza da se Wego{ vratio sa Tople na
Cetiwe, da bi ga podu~avao Sima Milutinovi}-Sarajlija. Sarajlija je do{ao na Cetiwe 25. septembra 1827. godine, te se Wego{
vratio na Cetiwe bar devet mjeseci prije wegovog dolaska.
381. Risto J. Dragi}evi}, Wego{evo {kolovawe, Istoriski zapisi, kw. ÀÀ, sv. 34, Cetiwe, septembar-oktobar 1948, 192-193.
382. Kao nap. 372, str. 242.
383. Misao, Beograd, novembar-decembar 1929, 372.
418
Pomenuto pismo mitropolita Petra À, otvara jo{ jedno zna~ajno pitawe, a to je pitawe falsifikovawa testamenta, odnosno
dovo|ewa u pitawe, da li je zaista Rade Tomov wime odre|en za
nasqednika? U istoriografiji je ve} razra|ivano ovo pitawe.
Prema biqe{kama Vuka Vr~evi}a, Stevan Perkov Vukoti} mu je
rekao, da su se svi glavari „za~udili“ kada su 19. oktobra 1830. godine ~uli iz testamenta da je Rade Tomov nasqednik.384 Milorad
Medakovi} je naveo da se pri~alo po Cetiwu, da je Sima Milutinovi} „napisao la`no zavje{tawe u korist mladoga Rada“, te da ga
je zbog toga „duqe vremena krio u svojoj ku}i brat guvernadurov,
\uza, dok je prvi uvatio zgodu da ute~e.” Tvrdio je da je ova pri~a
sasvim mogu}a, i nije sporio da je \or|ije Petrovi} „bio pravi i
zakoni nasqednik Crne Gore.“385
Sa druge strane postoji nekoliko kontra argumenata ovim tezama. Nelogi~no je da se Milutinovi} krio u ku}i guvernadurovog
brata, jer je guvernadur upravo bio najagilniji osporavateq Petrovog testamenta. Pored toga navedeno je Petrovo pismo Gagi}u
iz 1828. godine, u kome on jasno nazna~ava da vi{e ne ra~una sa
\or|ijem kao nasqednikom. Kona~no, u pismu tako|e Gagi}u od 1.
marta sqede}e godine, mitropolit Petar je jasno naglasio da je
\or|ija oslobodio obaveze da bude kalu|er, a samim tim i nasqednik, jer pi{e „ja jego razrje{aju sana duhovnago i pri tomè
vseuserdwej{e moqus Vsevi{wemu“...386
Da je Rade Tomov jo{ uvijek bio kod roditeqa, kada je \or|ije oti{ao na {kolovawe u Rusiju, upu}uju detaqi iz jo{ dva \or|ijina pisma. Naime, \or|ije je iz Kotora 6. januara 1825. godine
izvijestio nastojateqa manastira Stawevi}a popa Joka Jovanovi}a da „u subotu partivamo u ime Boìje put Dubrovnika“... Subota je bila 10. januar. U postskriptumu pisma pisalo je: „Pozdravite, molim, Toma i Rada qubezno.” Ubrzo je \or|ije otputovao za
Rusiju preko Dubrovnika u pratwi Ivana [padijera. \or|ije se
i 7. januara iz Herceg Novog obratio pismom direktno mitropolitu Petru, da bi prihvatio wegovog mla|eg brata Vuka. Vuko je
bio najmla|i \or|ijin brat. Mitropolit Petar nije doveo na
Cetiwe Vuka. Da se pretpostaviti, da je on ubrzo po \or|ijinom
odlasku za Rusiju, na Cetiwe doveo Rada, smatraju}i da je mnogo da
na Cetiwe dovede Vuka, a \or|ije je ve} poslat za Rusiju, tj. da od
jednog svog brata - Sava uzme dva sina, a od drugog nijednog. Vjero384. Kao nap. 375, str. 102.
385. Kao nap. 373, str. 48.
386. Kao nap. 381, str. 195.
419
vatno idu}i tom logikom, ubrzo se po \or|ijinom odlasku na Cetiwu obreo Rade, sin drugog mitropolitovog brata Toma. Izbor
na Rada je bio razumqiv. Najstariji Tomov sin Pero ve} je bio odrastao momak, mo`da vjerovatno i oèwen, a najmla|i Joko mogao
je imati svega 3-4 godine. Tako je izbor pao na Rada.387
Rade Tomov je potvrdom testamenta svoga prethodnika mitropolita Petra, postao gospodar Crne Gore 20. oktobra (1. novembra) 1830. godine. Istog dana se i zamona{io, dobiv{i mona{ko
ime Petar. Tako je u istoriografiji poznat pod zvani~nim imenom Petar ÀÀ Petrovi}-Wego{. Uop{te u istorijskoj, crkvenoj,
kwièvnoj i kulturnoj terminologiji ~esto se naziva Wego{, iako su svi Petrovi}i sebe titulisali kao Wego{i. Mona{ki postrig nad Petrom ÀÀ izvr{io je ostro{ki arhimandrit Josif Pavi}evi}. No, imenom Petar po~eo se sluìti po{to je rukopoloèn za jeromonaha i proizveden za arhimandrita 31. januara 1831.
godine. Ova ~inodejstva izvr{io je prizrenski episkop (vladika)
Ananije u manastiru Komu na Skadarskom jezeru. Wego{evo obja{wewe u pismu nedugo potom Matiji Vu~i}evi}u, od 8. februara, da
su mu tada promijenili ime od Rade u Petar nejasno je, s obzirom
na ~iwenicu, da se prilikom zamona{ewa mijewa svjetovno ime.388
Wego{ se u toku ta tri mjeseca najprije potpisivao kao Radivoj
Petrovi}, a po proizvo|ewu i ~in arhimandrita monah Petar.
Ina~e vladika Ananije boravio je u Srbiji, gdje je zapao u nemilost kneza Milo{a Obrenovi}a, te je do{ao u Crnu Goru.
Ve} je nazna~eno, da su svi budu}i vladari Boke po propasti
Mleta~ke Republike, nastojali da anuliraju crkvenu jurisdikciju crnogorskih mitropolita. To su bili kratko Austrijanci, potom Francuzi, pa od Be~kog kongresa 1814/15. godine opet Austrijanci. Ve} poslije ovog kongresa interesovawe mitropolita Petra À i Crne Gore za Boku postepeno posustaje. Svjestan ~iwenice, da bi svaki poku{aj teritorijalnog {irewa ka Boki, doveo do
neminovnog sukoba sa jednom takvom velikom silom kakva je bila
Austrija, mitropolit Petar vi{e nema politi~kog interesovawa za tu oblast. U istom smislu bila je i spoqwa politika wegovog nasqednika Petra ÀÀ. No, sa druge oni nijesu èqeli da izgube crkvenu jurisdikciju nad tom obla{}u.
Od kako se poslije Be~kog kongresa u~vrstila u Boki, Austrija je permanetno radila da svoju dràvnu teritoriju u Boki oslobodi crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita. Istina, u
387. Nav. dj., 195-196.
388. Mira{ Ki}ovi}, Petar Petrovi} Wego{, Pisma, kw. 7, Beograd, 1951, 41.
420
poznom periodu vladavine mitropolita Petra À, ona je to diskretno radila, i bez ve}ih zao{travawa odnosa sa Crnom Gorom. Me|utim, po~etkom vladavine Petra ÀÀ, po~iwe uzlet tih austrijskih nastojawa. Ona }e biti naro~ito motivisana stalnim grani~nim sporovima, iz kojih su se nekad stvarali vrlo ozbiqni lokalni oruàni konflikti. Tokom godina vladavine Petra ÀÀ, Austriji je razgrani~ewe sa Crnom Gorom, a naro~ito anulirawe
crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita, postalo prvorazredno pitawe. To naro~ito vaì za manastire na samoj granici:
Podmaine i Stawevi}e, koji su se smatrali zimskom rezidencijom
crnogorskih mitrolita, i pored Cetiwa, prakti~no drugom crnogorskom i svjetovnom i crkvenom prestonicom.
Stoga su austrijske vlasti budno pratile svako Wego{evo kretawe na svojoj granici, i wegov ulazak u Boku. Zalet austrijskog
nastojawa za anulirawem crkvene jurisdikcije crnogorskih mitropolita u Boki, po~iwe sa stupawem na funkciju austrijskog
namjesnika za Dalmaciju, sa sjedi{tem u Zadru Vencela Fetera
fon Lilienberga. Prate}i Lilenbergov rad iz godine u godinu,
moè se ste}i utisak, da je on radio mnogo vi{e no {to je carska
centrala u Be~u od wega o~ekivala. Moglo bi se re}i da je Lilenberg bio pasionirani antipravoslavac, te je tokom svoga dugogodi{weg mandata, uvijek i na svakom mjestu, nastojao da anulira
sve pravoslavno. U wegovo doba biqeè se u Dalmaciji ozbiqni
pomaci unija}ewa pravoslavnog srpskog stanovni{tva, koje je u
drugoj polovini HÀH vijeka, idu}i ka wegovom kraju, tako|e ubrzano mijewalo i svoj etni~ki identitet, prelaze}i iz srpsko-pravoslavnog, u hrvatsko-rimokatoli~ki. Lilenbergovi politi~ki i
crkveni potezi ~esto su bili pra}eni konfliktima, ubistvima i
pritiscima na pravoslavce. Karlova~ki mitropoliti nosili su
se sa wime koliko su mogli, u za{titi pravoslavnih u Dalmaciji,
biv{i vrlo ~esto prinu|eni i da idu u tu`bama do dvora u Be~u.
Svakako da Lilenberg u otvorenom antipravoslavqu nije mogao i}i i raditi na svoju ruku, bez podr{ke iz Be~a. Konkretno, i
u Boki se preko svojih vlasti, mada u mawoj mjeri, jer je Pravoslavqe u woj imalo zale|inu u Crnoj Gori, i ipak bilo dominantno, pokazao kao pasionirani Wego{ev neprijateq. Kad god je mogao, podsticao je lokalne rimokatolike na sukobe sa pravoslavnima oko hramova, kao i uop{te poku{aje unija}ewa i na ovom
prostoru (mada male i simboli~ne). Sa prve dvije godine Wego{eve vladavine, zapravo po~iwe i austrijska kampawa za Podmaine i Stawevi}e. Wego{ je u Stawevi}ima boravio od 19. do 22.
juna 1832. godine, jo{ uvijek kao arhimandrit, ali sada ve} kao gospodar Crne Gore.
421
Wego{ev dolazak u Stawevi}e nije mogao pro}i nezapaèno
kod austrijske obavje{tajne slu`be. Vr{ilac du`nosti okru`nog
poglavara u Kotoru Mikele Martelini odmah je 21. juna podnio
izvje{taj Lilenbergu, da je Wego{ u dru{tvu nekoliko osoba do{ao u Stawevi}e. Kao razlog Wego{evog dolaska u Stawevi}e,
Martelini je naveo da pretpostavqa da je do{ao po nagovoru Rusa Aleksandra Rojca. Rojc je bio profesor univerziteta u Dorpatu, i sam se zanimao za Stawevi}e. Dobio je informacije da je Wego{ bio obavije{ten o dolasku iz Be~a u Dubrovnik pukovnika
Bernarda Kaboge. Kaboga je bio u misiji pripreme terena za oduzimawe Stawevi}a i Podmaina. Martelini je tako|e dostavio informacije o mogu}nosti dolaska ruskog vicekonzula iz Dubrovnika Jeremije Gagi}a na Cetiwe, kao i predsjednika Senata Ivana Vukoti}a. Pitao je Lilienberga {ta da radi, ako bi ga Wego{
i Vukoti} pozvali negdje na pregovore van Kotora o razgrani~ewu? Stavio je Lilienbergu do znawa, da ne}e preduzeti ni{ta
bez wegovog odobrewa.389
Lilenberg je odgovorio Marteliniju 29. juna. Odobrio mu je da
stupi u pregovore sa Wego{em i Vukoti}em, ali da kaè da ne moè donijeti nikakvu odluku jer nije ovla{}en od vi{ih instanci
u Zadru, kojima bi prenio wihove stavove i zahtjeve. Zahtijevao je
od wega da ih uvjeri u dobrosusjedske namjere Austrije. Martelini je poslao jo{ dva pisma Lilienbergu 25. i 29. juna. U pismu od
25. juna obavijestio ga je da je u Wego{evoj pratwi dvanaest Crnogoraca. Tu je bio i sekretar Dimitrije Milakovi}, koji nije htio
da u|e na austrijsku teritoriju, jer je godinu dana ranije ilegalno iz Austrije do{ao u Crnu Goru. Wego{ ga je me|utim uvjeravao
da dok je sa wim ni{ta ne moè da mu se desi. Uop{te Wego{ev
dolazak na Stawevi}e bio je pompezan. Mjesno stanovni{tvo se
iskupilo da ga do~eka uz plotune iz pu{aka. Wego{eva pratwa odgovorila je na isti na~in.390
U pismu od 29. juna Martelini je naveo da su sa Wego{em prilikom boravka na Stawevi}ima bili predsjednik poborske op{tine Vuko Zec, zatim sve{tenik Zec i |akon Ivo Zec. Sa Wego{em je
bio intimus Ivo Zec, koji je nedavno boravio na Cetiwu osam dana. Po Martelinijevoj procjeni, porodica sve{tenika Zeca bila je
izuzetno naklowena Crnoj Gori i Rusiji, i obavje{tavala je o svemu Wego{a {ta se de{ava u budvanskom kraju, kao i da on preko
389. Dràvni arhiv - Zadar, Spisi Namjesni{tva za Dalmaciju 11 (b. ÀÀ. Geheime Akten, 1832).
390. Isto.
422
wih odràva vezu sa nekom osobom iz Budve. Wego{ je na Stawevi}e do{ao da bi izvr{io popravke na manastiru, kao i da bi se
uvjerio kako radi manastirska ekonomija. Smijenio je crnogorskog
sve{tenika koji je do tada vodio ekonomiju zbog slabog rada.391
Posijedawe Boke od strane Austrije, zna~ilo je definitivni
otklon ove dràve od prakse jurisdikcije crnogorskih mitropolita u woj. Kako je ve} nazna~eno, iz godine u godinu, taj proces je
bio sve ja~i. Neformalno, Austrija je podru~je Boke u crkvenom
smislu ve} od 1815. godine stavila pod jurisdikciju Karlova~ke
Mitropolije, a formalno od 1828. godine. Izbjeglica iz BosneVenedikt Kraqevi} je za episkopa Dalmacije i Boke postavqen
jo{ 1810. godine od strane Francuza. On je nastavio da bude episkop i sa dolaskom Austrije. U Boki pak, arhimandriti su u prvo
vrijeme bili namjesnici episkopski. Moè se re}i da je za ìvota mitropolita Petra À Petrovi}a u neformalnom, tj. prakti~kom smislu vladalo u Boki jurisdikcijsko dvovla{}e. Jurisdikcija episkopa Kraqevi}a prakti~no se nije osje}ala. Ve}ina sve{tenstva je po naslije|enoj navici bila upu}ena na Cetiwsku
Mitropoliju. Sa druge strane, Austrija nije ~inila neke prenagqene poteze, kako bi mitropolitu Petru otvoreno osporila
jurisdikciju. No, za razliku od ranijeg perioda ona se mnogo mawe
osje}ala, tim prije, {to izvori prakti~no ne biqeè bilo kakvo
kretawe mitropolita Petra po Boki poslije 1815. godine.
Ve} nekoliko godina po dolasku Austrije, episkop Kraqevi}
postao je veliki zagovornik unija}ewa, te je mo`da i to uticalo
na otklon od wega ve}ine sve{tenstva po Boki. Izbile su krize i
nemiri. Pravoslavci su po Dalmaciji pruàli otpor Lilienbergovoj politici unija}ewa, kojoj je sluìo i Kraqevi}. Na intervenciju karlova~kog mitropolita Stratimirovi}a, 1827. godine
je Kraqevi} umirovqen, a na wegovo mjesto hirotonisan gomirski arhimandrit Josif Raja~i}, kasniji srpski patrijarh, progla{en 1848. godine na tzv. Majskom saboru u Sremskim Karlovcima.
On se opirao unija}ewu koliko je mogao. No, austrijske vlasti na
~elu sa Lilienbergom su izazvale niz kriza i sukoba sa vjernicima, te je na kraju bio prakti~no prinu|en da ode. Imenovan je za
episkopa vr{a~kog. Od tada nastupa gotovo haoti~no stawe u
Pravoslavnoj Crkvi u Dalmaciji i Boki. Episkopa nije bilo, a
poku{aji unija}ewa dostigli su vrhunac. Godine 1841, stolica
dalmatinskih episkopa premje{tena je u Zadar. Iste godine umro
je Lilienberg, ~ime su se prilike po~ele polako normalizovati,
391. Isto, b. ÀÀa. .
423
naro~ito sa hirotonisawem za novog dalmatinskog episkopa 1843.
godine Jeroteja Mutibari}a.392
Na osnovu odluke crnogorskog Senata od 23. maja 1833. godine,
Wego{ je krenuo preko Trsta i Be~a za Rusiju, da se hirotoni{e
u zvawe episkopa.393 Sredinom jula stigao je u Petrograd. Car se
saglasio sa Wego{evom hirotonijom, odobrov{i tro{ak od 15.000
rubaqa za taj ~in. U istom smislu potvrdu je dao i ruski Sinod.
Sve~ani ~in hirotonije izvr{en je 3. avgusta, uz prisustvo samog
ruskog cara Nikolaja À. Polovinom avgusta Wego{ je iz Petrograda pisao Vuku Karaxi}u odu{evqeno: „Ovo ti jutros polusawiv pi{em iz glasovitog monastira Aleksandra Nevskoga, no teke
imenom monastira a svijem pro~im palate, i javqam ti da sam zdravo putovao od Be~a do dovde, zdravo do{ao i zdravo se sada nalazim u monastiru Nevskom.“394
Po povratku iz Rusije, Wego{ se obreo u Boki. U nedjequ 26.
novembra iskrecao se u Kotoru. O Wego{evom boravku u Boki
tom prilikom protoprezviter kotorski Jakov Popovi} napisao
je nekoliko izvje{taja dalmatinskom episkopu Josifu Raja~i}u,
koji se tada nalazio u [ibeniku. U prvom izvje{taju od 30. novembra Popovi} je napisao: „Vladika êrnogorskij do{ao je u Kotor
u ne|equ 26. t. na 4, 5 ~asa po pol. s barkom na ~etiri vesla s Porto Rosa. U wegovoj pratwi je narodni sekretar Dim. Milakovi}.
Na kotorskoj rivi susreli su ga 6 Crnogoraca od wegove rodbine,
mada ih je bilo do{lo vi{e stotina, ali im austrijske vlasti ne
dozvoli{e da u|u u grad. Od kotorskih gra|ana susreli su ga Ilija Lumbardi}, Matej Netovi} i Nikola Ogwenovi}. Otsio je u ku}i Lumbardi}a.”
Prema ovom izvje{taju, Wego{ je potom u~inio posjetu lokalnim vlastima kao i rimokatoli~kom biskupu. Wego{a su posjetili izvjesni Dobro}ani, Ri{wani i Budvani. U dru{tvu grupe Ri{wana bio je jerej Spiridon Berberovi} iz Moriwa, i jerej Vuko
Popovi} iz Risna. Ina~e, Vuk (Vuko) Popovi} }e imati u~estalu
korespodenciju sa Vukom Karaxi}em preko trideset godina, obavje{tavaju}i ga o stawu u Boki i Crnoj Gori, u doba Wego{a, kwaza Danila, i prvih godina vladavine kwaza Nikole. Ova pisma
osta}e dragocjen izvor za rekonstrukciju prilika toga doba.
U ovom izvje{taju Jakov Popovi} ostavio je jedan od najboqih
opisa Wego{evog izgleda. Tako on navodi da je Wego{ „odjeven u
392. Radoslav M. Gruji}, Pravoslavna Srpska Crkva, Beograd, 1921, 164-165.
393. Nav. dj., 184.
394. Nav. dj., 186.
424
samoj gorwoj aqini ot kadife ~ervene, bez dowe, no pantalone duga~ke ot pana pepeqasta, {tivale, gorwa aqina postavom bijelom, krest okruèn s kamewami rubini na kolajnu zlatnu, a na
drugoj pana|ija, koja mu je ispod kresta visila, i ova obkoqena s
kamewami, {e{ir s kvaslami zlatnimi, ispod kapica cerna, bez
{tampa spu{~enim rukami“...
Kona~no, prilikom ove posjete Kotoru, Wego{ je posjetio i
Savinu, te je „na Savinu, u cerkvu ulazio i ostavio tri cekina,
posqe u manastir ulazio gdje je kafu pio.” Popovi} je Raja~i}a
izvijestio da je Wego{ krenuo za Crnu Goru 29. novembra u jedanaest sati prije podne. Da su austrijske vlasti strogo motrile ko
od lokalnog stanovni{tva kontaktira sa Wego{em, i to nerado
gledale, ~ega je to stanovni{tvo i bilo svjesno, na kraju ovog izvje{taja govori i Popovi}eva konstatacija. On naime navodi, da
su mu neki lokalni qudi zamjerili {to nije posjetio Wego{a, i
{to ga nije zadrào u Kotoru da duè ostane. O~igledno je da to
Popovi} nije uradio da ne bi iritirao austrijske vlasti. Zato je
on Raja~i}u objasnio: „Evo vsemilostivi moj Gospodine! Kako mogu miran biti, ako se ~uvam ne podpasti u podozreniju Praviteqstva, to bivam ot naroda prekoren, ako ~inim {to je narodu ugodno to protivno tvorim vlasti.”
Raja~i}a je posebno izvijestio o Wego{evom dolasku na Savinu
nastojateq savinski i tada{wi vikar za Boku arhimandrit Makarije Gru{i}. Pisao je da nije zvonio ni lumbardao (pucao) kad je
Wego{ ulazio u manastir, a crkvu je otvorio na Wego{ev zahtjev.
Po ovom izvje{taju, Wego{ je Gru{i}a upitao za Raja~i}evo zdravqe i pozdravio ga. Raja~i} je jo{ ranije bio obavije{ten da }e
Wego{ posjetiti Boku. To je bilo logi~no, jer se preko Trsta iz
Rusije mogao jedino tako vratiti za Crnu Goru. Stoga on nije htio
komplikacije sa austrijskim vlastima. Raja~i} je pretpostavqaju}i kako }e se stvari odvijati, nedugo prije Wego{evog dolaska u
Boku, poslao raspis sve{tenstvu kako da se postavi prema Wego{u.
Savjetovao je da se Wego{u ne ukazuju „obi~ni znakovi po~asti“,
jer on nije nadle`ni arhijerej. Ako bi izrazio èqu da drì slu`bu, trebalo mu je na uqudan na~in objasniti da to nije mogu}e „bez
naro~itog odobrewa mjesne vlasti.“395 Dakle, o~igledno je da su austrijske vlasti ve} od Wego{eve hirotonije, nastojale da suzbiju
svaki wegov poku{aj ingerencije nad Bokom, ~ak i u posrednom
395. Marko Nikoli}, Petar ÀÀ Petrovi} Wego{ i protoprezviter kotorski
Jakov Popovi}-Povodom Wego{eve posjete Kotoru 1833, Istorijski zapisi, kw. HH, Titograd, 1963, 455-456.
425
smislu. Represivan uticaj na stanovni{tvo, pa ~ak i na sve{tenstvo je o~igledan. Tako je Wego{ ve} na samom po~etku svoje arhijerejske slu`be, u Boku dolazio samo kao privatno lice, ili kao
~isto svjetovni crnogorski velikodostojnik. Vidqivo je da ni on
nije potencirao svoju jurisdikciju.
Nekoliko istraìva~a su me|utim o ovoj Wego{evoj posjeti i
stavu Jakova Popovi}a, imali po Popovi}a krajwe negativno mi{qewe. Me|u wima su u konstatacijama predwa~ili: Du{an Vuksan,
Vladimir ]orovi}, Vido Latkovi}, Risto Dragi}evi} itd. U svojim konstatacijama neki od wih su iznosili proizvoqne teze, da je
Popovi} prebjeglica iz Crne Gore, i da je potajno mrzio Wego{a
i rovario protiv wega. U eparhijskom arhivu u Kotoru su me|utim
kr{tenice i Jakova, i wegovog oca Marka, koje govore da su iz Kotora. Jakov je ostao udovac, pa se zamona{io, dobiv{i ime Irinej
i ~in arhimandrita, i bio je iguman manastira Praskvice.
Umro je 19. aprila 1865. godine, i sahrawen je u crkvi Pokrova bogorodi~inog na grobqu u [kaqarima kod Kotora. Da se o~igledno radi o uglednom sve{teniku i monahu, govore podaci na
wegovoj nadgrobnoj plo~i, koji glase: „UZOR DOMA]IH I GRA\ANSKIH VRLINA OD SVOJIH I TU\IH QUBQEN I POÎTOVAN IRINEJ POPOVI] BLAGOÊSTIV, PREPODOBAN, REVNOSTAN MIROQUBIV POBORNIK U SVOME
RODNOM GRADU KOTORU DI^NO ÊSTNO PRIMJERNO
POHVALNO U VINOGRADU GOSPODWEM 54 LETA DJELAO KAO PAROH, PROTOPREZVITER, ARHIMANDRIT I
GENERALNI VIKAR RO\EN 1790. PRESTAVIO SE BOGU
DNE 19. APRILA 1865. OD SVOJIH SUGRA\ANA SJAJNO
SPROVEDEN I GORKO OPLAKAN POÎVA U OVOM TAMNOM GROBU VJE^NA MU PAMJAT.“396
Da ne moè biti govora o nekakvom neprijateqskom pona{awu Jakova Popovi}a prema Wego{u, i proaustrijskom stavu, govori jo{ nekoliko ~iwenica. Naime, jo{ prije Wego{evog dolaska
u Boku na povratku iz Rusije, episkop Raja~i} je izvr{io kanonsku vizitaciju Boke u jesen 1832. godine. Povodom te vizitacije,
Lilenberg je uputio Raja~i}u nekoliko uputstava, prakti~no sa
nare|ewima {ta treba da radi i kakva uputstva da daje sve{tenstvu i narodu po Boki. U jednom od takvih pisama od 6. oktobra
1832. godine, Lilienberg se krajwe nepovoqno izjasnio o Popovi}u, prema informacijama sa terena. Po wemu, Popovi} je „nemirnog, surovog, intrigantskog, ~astoqubivog karaktera,” ... Sru{io
396. Nav. dj., 465.
426
je sporazum izme|u pravoslavaca i rimokatolika, i bio je potpuno privrèn Rusiji. Lilienberg je konstatovao da je Popovi} bio
rezervisan u pona{awu, ali da je o~igledno da je agitovao protiv
austrijskih vlasti, da za pravoslavno sve{tenstvo ni{ta ne ~ine.
Ako se informacije koje je on dobio sa terena pokaù ta~nim, Lilienberg je konstatovao da je onda Popovi} „~ovjek opasan za javni red mir i poredak, ~iji se {tetni upliv ne bi smio daqe trpjeti, a tim mawe bi smio biti ostavqen u Kotoru.“397
Popovi} je stoga strogo pazio da se ne zamjeri austrijskim
vlastima, ~im se nije sastao sa Wego{em, i prakti~no ignorisao
wegovo prisustvo. U prilog tome ide jo{ jedna ~iwenica. Neposredno pred Wego{ev dolazak u Boku, Lilienberg je 18. oktobra
1833. godine uputio neku vrstu uputstva sreskom poglavaru u Kotoru Gavru Iva~i}u, da se toboè na insistirawe episkopa Raja~i}a, naredi parohijskom sve{tenstvu pod te{kom odgovorno{}u,
da ne dozvoli crnogorskom vladici da na proputovawu za Crnu
Goru obavi bilo kakav crkveni ~in, tj. slu`bu ili ne{to sli~no.
To bi po Lilienbergu {tetilo jurisdikcijskom pravu dalmatinskog episkopa. âk {ta vi{e, sve{tenstvo je trebalo strogo da
izbjegne i svaku pomisao crnogorskog vladike na bogosluèwe.
Ukoliko bi on to i poku{ao, trebalo mu je otvoreno re}i da to ne
moè bez namjesnikove dozvole. Iva~i} je po ovom uputstvu trebao da obavijesti pot~iwene organe i slu`benike, da se ravnaju
po wemu, a isto tako i preko kotorskog protoprezvitera sve{tenstvo, a to je upravo bio Jakov Popovi}.398
Jedna od najzna~ajnijih karakteristika Wego{eve arhijerejske slu`be, bilo je progla{ewe svoga strica i prethodnika mitropolita Petra À za sveca. Povodom toga doga|aja on se proklamacijom obratio Crnogorcima i Br|anima 18. oktobra 1834. godine. U woj stoji: „Od nas vladike Petra Petrovi}a svemu narodu
crnogorskome i brdskome objavlenije i pozdrav.
Na znawe vi dajemo, blago~estivi narode, kako smo 18. ovoga mjeseca, na Lu~indan, otvorili grob blaèno i svetopo~iv{ega pretka mojega i arhipastira va{ega Petra i, po{to smo otvorili grob,
na{li smo cjelolkupno i sveto tijelo dobroga i svetoga arhipastira na{ega. Zato, blago~estivi narode, mi vama radosno i objavqujemo o tome sre}nome doga|aju, jerbo znamo da }ete blagodariti sve397. Nav. dj., 461; Qubo Vla~i}, Prva kanonska posjeta ep. Raja~i}a Dubrovniku
i Kotoru, Glasnik istorijskog dru{tva, kw. V, sv. 3, Novi Sad, 1932, 386-387.
398. Petar [erovi}, Naredba dalmatinskog namjesnika Lilienberga da se
Wego{u onemogu}i bogosluèwe u Boki, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv. 1-2,
Cetiwe, 1956, 309-310.
427
mogu}ega tvorca, koji vi va{ega dobroga oca, krepkoga pastira crkve i stada Hristova, va{ega obraniteqa i izbaviteqa, posla me|u vama u svetome tijelu, da, kako je bio u smrtnome ìvotu gotov za
vas dati du{u i tijelo, tako da mu se molimo da on i sada, kako
svetiteq i ugodnik bo`ji, bude molitvenik svemogu}emu bogu za
nas kako za svoje sinove. Ja mislim, blago~estivi hri{}ani, da pamtite vi rije~i svetoga Petra koje je vama govorio „da ìvite u slogi, miru i jedinstvu“. Ove svete i boànstvene rije~i ja mislim da
je svaki od vas drào na srcu i doklen se nije ovi ugodnik bo`ji bio
me|u vama javio. A sada nadam se da }ete ih dobro dràti, jerbo vidite onoga koji vi ih je govorio me|u vama sveta i cjelokupna. I vi
ste uvjereni, ja mislim, da koji Crnogorac ne}e dràti slogu, mir
i jedinstvo, bi}e mu sveti Petar sapernik i na tome i na ovome svijetu, nego, koji {to ima me|u sobom nemira, sloìte se i mirite, i
tada }ete biti bogu povoqni i va{eme svetitequ Petru.
Za drugo vas bogu preporu~uju}i i wegovom ugodniku novoobjavqenomu svetitequ, ostajem svakom dobroèlateq.
Cetiwe, na Lu~indan 1834. god.
Vladika crnogorski i brdski
Petr Petrovi}“399
Wego{ je pismom od 25. oktobra obavijestio o ovome ~inu i Jeremiju Gagi}a, sa molbom da to saop{ti svojima prijateqima „da
i oni budu u~esnici radosti i veseqa op{tega na{ega pravoslavija.” U tri pisma od 8. novembra, istim povodom Wego{ je obavijestio mitropolita Serafima, ~lana ruskog Sinoda, kao i ruske
velikodostojnike Ne~ajeva i Tati{~eva. U pismu posqedwem,
Wego{ je uglavnom naveo iste razloge kao i u proklamaciji, tj. ...
„rastvarawe groba bilo je zato potrebno {to se ina~e nijesu mogle vr{iti popravke u hramu, jer je ovaj grob svojom veli~inom zauzimao mnogo mjesta... a narod, kako je ~uo o cjelokupnosti mo{tiju sv. Petra, odmah je u gomilama stao dolaziti da se pokloni svome ocu i izbavitequ, koji ga voli, istinskom arhipastiru i stubu
pravoslavne vjere svoje otaxbine.“400
Vuk Karaxi} je tih dana boravio u Crnoj Gori. I wegov opis
uglavnom se slaè sa naprijed izne{enim. U pismu Jovanu Steji}u
od 28. oktobra on kaè: „Hteli su da mu prenesu kosti na drugo mesto, no na ~udo i na osobitu radost, mesto kostiju, na|u mu celo telo sveto.“401 Vjerovatno ne samo na osnovu Wego{evog kra}eg obav399. Kao nap. 388, str. 271-272.
400. Nav. dj., 276-280.
401. Vukova prepiska, kw. VI, Beograd, 1912, 110.
428
je{tewa, Jeremija Gagi} je 1. novembra pisao knezu Milo{u Obrenovi}u „da je narod i duhovstveno bilo pobu|eno otvoriti grobnicu... i kad su je otvorili da su tjelo re~enoga mitropolita cijelo
na{li, i da su ga iz grobnice izvadili i u crkvu Cetiwsku prenijeli, koje je 17. oktobra ove godine dogodilo se uo~i sv. Jevan|elista Luke.“402
Sve{tenik Vasilije Popovi} o ovome doga|aju je posvjedo~io:
„Zapovi|e (Petar ÀÀ), da ga svla~im, veli pop Vasilije. Svukoh,
tada tijelo cjelokupno, toliko okrut strunut i vrh nosa sagwit.
Naredi uput, da se obu~e u novi okrut i po{to ga obukosmo u~ini
poloìti ga na sv. Trpezi, doklen mu je kov~eg na~inio. Pri|e nego smo ga obukli ~inio je mirom ga izmazati i tako stoji u kov~egu bez nikakvog blagouhanija, ni ~udesa do sad stvorena. Poslije
dade proglasiti ga svetim i dan mu torèstvuje 8. septembar.“403
Iz navedenih primjera jasno je da je Crnogorska Mitropolija
ve} u doba Francuza izgubila jurisdikciju nad Bokom. Ta tendencija po~ela se sve vi{e ispoqavati u vrijeme Austrije. Tako su i
Francuska, a kasnije i Austrija prakti~no poni{tile tekovine
crkvene jurisdikcije Crnogorske Mitropolije iz doba Mleta~ke
Republike. No, Austriji su jo{ uvijek smetala dva manastira na samom grani~nom podru~ju prema Crnoj Gori kod Budve: Podmaine i
Stawevi}i. Ve} je nazna~eno da su ova dva manastira imala veliko
zna~ewe u dotada{woj istoriji Crne Gore, a naro~ito ovaj drugi,
koji se smatrao drugom prestonicom ne samo Crne Gore, nego i Crnogorske Mitropolije. Stoga je Austrija ve} na samom po~etku
Wego{eve vladavine nastojala da i ovo pitawe likvidira.
Kotorski komesar Martelini je 31. oktobra 1830. godine obavijestio Gubernatorijat u Zadru o smrti mitropolita Petra À, i
pitao ga {ta da preduzme povodom Podmaina i Stawevi}a, koji su
se nalazili na austrijskom tlu, ali je dotad wima raspolagao mitropolit. Gubernatorijat je ubrzo odgovorio 5. novembra Marteliniju, da se pobrine da rodbina po~iv{eg mitropolita uzme {to
mu je pripadalo iz ovih manastira, jer na to ima pravo, ali i da se
tako|e pobrine da ovi manastiri budu prisvojeni od Austrije.
Martineli je trebao da se poveè sa komandantom dubrova~ke
tvr|ave generalom \uzepeom Tacom, da se ovaj uputi ka granici
Crne Gore, i pobrine se za odràvawe reda. Istog dana Gubernatorijat je izdao dekret prakti~no istog sadràja i namjene, tj. da
su manastiri svojina Austrije, a da rodbina po~iv{eg mitropoli402. Isto, kw. ÀÀÀ, Beograd, 1909, 748.
403. Nikolaj Velimirovi}, Religija Wego{eva, Beograd, 1911, 160.
429
ta ima pravo da iz wih uzme sve {to misli da mu je pripadalo, i to
{to prije, da bi se odvojila mitropolitova imovina, od imovine
dràve Austrije. U okviru ovoga postupka, Martelini je 2. decembra javio mitropolitovim srodnicima, da se vidi iz mnogih dokumenata da su manastiri u svojini austrijske dràve, a da ih je po~iv{i mitropolit dobio samo na doìvotno kori{tewe.404
Wego{ je 12. decembra poslao pismo Marteliniju, u kome je pored ostalog naveo: „A {to mi pi{ete za dva monastira, za Stawevi}e i Maine, da prinadleè dràvi }esarskoj, oba ravno, ja znam
da je me|u wima velika razlika, to jest monastir Maine sagra|en je
u deràvu tader biv{e Republike Mleta~ke, i tako je isti danas
panuo u dràvu avstrijsku kako i ostala Boka. [to li pak opomiwete u Va{emu pismu da ste od nekoga izvije{teni da ga je Republika Mleta~ka gradila, budite uvjereni da ste veoma prevareni; no je
on po~eo se zidat vladikama ove Mitropolije jo{ kada je Primorje bilo crnogorsko. Tako|er i monastir Stawevi}i ne prinadleè,
kako Vi pi{ete, dràvi }esarskoj, kako starodrevna i do danas
oderàna granica na{a dokazuje, nako nam je silom i krivdom pograni~ni Guveran pomakne i Stawevi}e na{e posvoji, ema se uzdam
da Va{ velikodu{ni i pravdu paze}i Monarh ne}e u~initi obide i
napasti nikome, a nekali Cernoj Gori, kako izvjestnoj sirotiwi;
niti je ono zdanije s tu|om pomo}u, kromje narodske, ogra|eno, i
trudom i tro{kom vladikah cetiwskije.“405
O~igledno da se austrijska strana nije silom usudila da otme
manastire Crnoj Gori, tj. Mitropoliji. Zato se ona bacila na
pronalaèwe dokumenata u Kotoru, Zadru i Veneciji, koji bi dokazali da su ti manastiri pravqeni od strane Mleta~ke Republike,
ili da su u momentu gradwe prostori bili na wenoj teritoriji. Analogno tome, kao teritorijalnio nasqednik wenih posjeda, Austrija
je htjela da ih prisvoji. Iako je carski izaslanik, pukovnik Bernard Kaboga, dolazio u Dalmaciju i Dubrovnik, sa namjerom da organizuje prikqu~ewe ovih manastira austrijskoj teritoriji, vratio
se neobavqena posla, po{to odgovaraju}i dokumenti nijesu na|eni.
On se ~ak u oktobru 1832. godine obreo po ovom poslu u Kotoru. I
sam austrijski car Franc (Frawo) À 17. novembra 1832. godine, izdao
je nare|ewe austrijskim velikodostojnicima u Dalmaciji, da odràvaju dobre odnose sa arhimandritom Radivojem Petrovi}em, ali
da izbjegavaju svaku slu`benu biqe{ku sa wim.406
404. Kao nap. 388, str. 16-24.
405. Nav. dj., 24-26.
406. Jevto Milovi}, Poku{aji Austrije da otme Wego{u Podmaine i Stawevi}e, Istorijski zapisi, sv. 7-9, Cetiwe, 1951, 311-319.
430
Po svoj prilici i sam Wego{ je bio svjestan neodrìvosti
ovakvog stawa. Znao je da }e Austrija prije ili kasnije na}i modalitet da manastire prisvoji. Oni su bili na wenoj dràvnoj teritoriji, i to je bila neoboriva ~iwenica. Iz pisma austrijskom
kancelaru Lotaru Vencelu Meternihu, od 11. jula 1834. godine, koje je Wego{ istom proslijedio preko Gabrijela Iva~i}a, vidi se
da je on jo{ prilikom svoga odlaska na hirotoniju u Petrograd
1833. godine, u Be~u iznio ruskom poslaniku Dimitriju Pavlovi~u Tati{~evu ideju prodaje manastira Maina Austriji. Tako|e, u
ovom pismu je Wego{ Meternihu otvoreno iznio predlog da se manastir proda.407
Ovo pismo je Predsjedni{tvo Dvorske kancelarije u Be~u
proslijedilo Lilienbergu 9. decembra, sa naznakom da da savjete
na {ta treba obratiti pa`wu pri kupovawu Maina.408 Lilenberg
je opet poslao pismo 23. decembra Iva~i}u u Kotor, da utvrdi koliko vrijedi manastir, i o tome podnese izvje{taj.409 Ve} 25. januara 1835. godine, Lilenberg je podnio {efu Vrhovne Dvorske kancelarije u Be~u grofu Antonu Fridrihu Mitrovskom jedan op{iran izvje{taj, sa nizom ~iwenica vezanih za manastir Maine. Po
ovom izvje{taju, iz pisma Burovi}a od 16. februara generalu Teodoru Milutinovi}u vidi se da je manastir prvobitno pripadao
crnogorskim mitropolitima. Idu}i u nazad, Lilenberg je naveo
da je do{ao do podataka, da kada je samozvanac [}epan Mali prakti~no Maine pretvorio u svoju prvobitnu prestonicu, Mleta~ka
Republika je manastir oduzela Crnoj Gori. Po propasti Mleta~ke Republike, kada je Austrija kratko zavladala ovim prostorom,
general Mate Rukavina ustupio je manastir mitropolitu Petru À.
Mitropolit je nastavio da drì manastir i u doba francuske
uprave Bokom i Dalmacijom.
Po Lilienbergovom mi{qewu, Austrija }e te{ko dobiti pravo na manastir. On bi se mogao kupiti za jeftin novac, i time Crna Gora definitivno istisnuti iz ove oblasti. To bi moglo biti
ura|eno na dva na~ina. Manastir bi se kupio za 8000 forinti.
Ugovor bi potpisao Wego{ i glavari, u prisustvu jednog austrijskog komesara, sa naznakom da se Crna Gora time trajno odri~e
manastira. Novac bi Crnogorcima trebalo isplatiti tek kad se
izvr{i uredna primopredaja manastira. Druga varijanta bi bila
ta, da manastir kupi neko privatno lice austrijski dràvqanin
407. Kao nap. 388, str. 244.
408. Kao nap. 389, 170 b. ÀÀa. k. ÀÀ/1. 3. 1835.
409. Isto.
431
iz Kotora, pod istim uslovima kao u prvoj varijanti. Lilienberg
je pomenuo kneza Georgija Ivanovi}a kao opciju.410
Idu}i po ovom Lilienbergovom savjetu, a u dogovoru sa Meternihom, car Ferdinand I je 16. maja odlu~io da se manastir Maine sa svim dobrima kupi od strane privatnog lica koje je austrijski dràvqanin, te da se u tome smislu obavijesti Wego{.411 Stoga je Lilienberg 6. juna obavijestio Iva~i}a o ovoj carevoj odluci, i zaduìo ga da o tome obavijesti Wego{a.412 Iva~i} je to i
u~inio. Stupio je i u vezu sa Georgijem Ivanovi}em, koji se sloìo da bude kupac Maina. Ivanovi} je potom otpo~eo pregovore o
kupoprodaji manastira, ali su oni prekinuti. U izvorima nije
utvr|eno za{to?413
Lilienberg nije odustajao od kupovine oba manastira. U pismu od 3. januara 1836. godine, on je opet savjetovao zapovijednika
tvr|ave u Kotoru pukovnika Teodora Kara~ija, da na|e neko privatno lice austrijskog dràvqanstva da kupi manastire.414 Moè
se sasvim sigurno konstatovati da je u kupovini manastira odlu~ila i li~na Lilienbergova inicijativa, i prakti~no wegova opsjednutost da na svakom mjestu na~ini {tetu Pravoslavqu. U izvje{taju grofu Sedlnickom u Be~u od 31. januara, on pitawe kupovine manastira postavqa kao prvorazredno pitawe dràvne bezbjednosti Austrije. Obavje{tava Sedlnickog o Wego{evim ~estim dolascima u ove manastire, i daqe konstatuje: „Uostalom ne
mogu dovoqno da ponovo izrazim svoju èqu da bi bilo veoma korisno za mir u Kotoru kad bismo kupili od Vladike Crne Gore
manastire Stawevi}e i Maine, jer mu ne moèmo osporiti pravo
uìvawa.“415
Kara~i dostavqa podatke Lilienbergu da Wego{ tro{i veliki novac na opravku Maina, i sa|ewe loza na manastirskom
imawu.416 Lilienberg je upozoravao u izvje{taju od 29. februara
Sedlnickog da je pitawe kupovine manastira od prvorazrednog
zna~aja.417 Poslije niza navaqivawa Lilienberga kod Meterniha,
austrijski car Ferdinand À donio je odluku 11. juna o kupovini manastira Maina sa zemqi{tem na ra~un Dràvne blagajne. Mana410. Isto, b. XÀÀa. k. X/5. 1. 1835.
411. Isto, b. HÀa. k. X/5. 1. 1835.
412. Isto.
413. Isto, 18 (b. Unica Geheime Akten, 1836).
414. Isto, 196 b. XÀÀÀa. 1836.
415. Isto, 192 b. IXa. k. H/3. 1836.
416. Isto, 196 b. XÀÀÀa. 1836.
417. Isto, 192 b. Ixa. k. X/3. 4. 1836.
432
stir je trebalo kupiti posredovawem jedne povjerqive osobe, i to
nikako za sumu ve}u od 8.000 forinti. Wego{ i glavari su trebali da potpi{u ugovor o vje~itom odricawu od manastira, a novac
im je trebao biti ispla}en po preuzimawu manastira od Austrije. Predsjednik Dvorske komisije u Be~u baron Jozef Ajhhof obavijestio je Lilienberga o ovoj odluci 21. juna. Lilienberg je trebao ta~no da se pridràva navedenih uputstava, i ne dovede u kompromitaciju carsku vladu.418
Idu}i po ovome obavje{tewu i uputstvu, Lilienberg je 1. jula
naredio Iva~i}u da kupi od Wego{a Maine po po{tenoj cijeni, a
kao posrednika upotrijebi Ivanovi}a.419 Iva~i} je potom o svemu
obavijestio Ivanovi}a, koji je opet otpo~eo pregovore o kupovini manastira. Ivanovi} je to diskretno radio. Wego{ je poslije
nekoliko izmijewenih pisama brzo pristao na prodaju, ali je traìo 40.000 forinti.420 Ovi pregovori odvijali su se u vrijeme sukoba Crnogoraca sa Osmanlijama oko Grahova, kojom prilikom je
poginuo Wego{ev mla|i brat Joko. Austrijske vlasti u Dalmaciji su pratile tok doga|aja, pa je stoga Guvernatorat iz Zadra savjetovao Iva~i}u da iskoristi tu okolnost, jer }e Wego{u mo`da
trebati novac za tro{kove ratnih operacija.421
Iva~i} je 6. oktobra poslao jedan op{iran dopis Guvernatoratu u Zadru o toku kupoprodajnih pregovora koje je vodio Ivanovi}. Po
mi{qewu Ivanovi}a, Wego{ je vjerovatno u cijenu od 40.000 forinti
ura~unao i sam manastirski kompleks sa crkvom. Po jednom ranijem izvje{taju o procjeni vrijednosti imawa, ono ne vrijedi vi{e od 5000 forinti, plus jo{ oko 2.000 koje je Wego{ uloìo u wega. Sve u svemu, opet
se cifra kretala na jo{ ranije procijewenih 8000 forinti. Wego{a je
trebalo uvjeriti da je wegova cijena od 40.000 forinti nerealna, tako
{to bi se poslali procjeniteqi imawa i kompleksa. Iva~i} je smatrao
da Ivanovi} treba da oteè pregovore, tobo`wim izgovorom da o kupwi
treba da konsultuje ~lanove svoje porodice koji su ìvjeli u Trstu i Veneciji.422
U periodu 27. oktobar - 1. novembar, Wego{ i Iva~i} su na
osnovu me|usobne korespodencije utvr|ivali datum kada }e obostrano poslati qude, da izvr{e procjenu manastirskog dobra. Kao
datum odre|en je 5. novembar, a iz Wego{evog pisma vidi se da je
on kao procjeniteqa odredio svoga brata od strica \or|ija Pe418. Isto, 18 (Unica, Geheime Akten, 1836).
419. Isto.
420. Kao nap. 388, str. 359-360.
421. Kao nap. 389, 198 b. HÁa. Central Akten, 1836.
422. Isto, 18 (Geheime Akten, 1836).
433
trovi}a.423 Iva~i} se 1. novembra obratio Guvernatoratu u Zadru
sa zahtjevom da mu se odobri tro{ak od 200 forinti za procjenu
manastirskog kompleksa.424 Iz Wego{evog pisma Ivanovi}u od
16. novembra, vidi se Wego{eva popustqivost oko cijene. On neodre|eno prepu{ta Ivanovi}u da odredi cijenu, i nagovje{tava da
ide na put.425
Do kupovine me|utim nije do{lo u narednih petnaestak dana.
Wego{ se 1. decembra u popodnevnim ~asovima, u dru{tvu sa \or|ijem Petrovi}em u Kotoru ukrcao na brod, i krenuo preko Trsta
i Be~a za Rusiju. Iako nije utvr|eno kada je Wego{ stigao u Be~,
svakako je to bilo u decembru. On je u Be~u boravio i u januaru i
februaru 1837. godine. Kako je u Be~ do{ao i Lilienberg 23. decembra 1836, Wego{ i on su se vi{e puta sastajali i pregovarali
o prodaji manastira. Zna se ta~no da je do direktnih susreta do{lo 14. i 16. februara 1837. godine.
Wego{ nije krio da mu se ùri da proda manastir, jer je sa
novcem lak{e putovati, kako je govorio. O~igledno se radilo o
klasi~nom cjewkawu. Wego{ je ponudio cifru od 30.000 forinti,
i naglasio da ga ne bi dao ispod 50.000, ali s obzirom da ide na put,
daje ga za tu cijenu. Lilienberg je opet sa svoje strane tvrdio, da
Austrija za manastir moè dati najvi{e 10.000-12.000 forinti, i
da je spreman da Wego{u odmah da akontaciju od 2.000 forinti.
Wego{ je to odbio. Traìo je odmah novac, ili po povratku iz Rusije. No, Lilienberg je izrazio rezervu, jer je Wego{u predo~io
da moè do}i do komplikacija sa Crnogorcima, koji bi Wego{u
osporili prodaju. Wego{ je tu mogu}nost iskqu~io „po{to je to
bila svojina wegova strica i sve {to je na to utro{eno, potro{eno je iz wegove vlastite kese i zbog toga mu niko ni{ta nema da
prigovori.“426 Sve ovo moè se saznati iz izvje{taja koji je Lilienberg podnio knezu Meternihu. I sam Wego{ je bio primqen kod
Meterniha, a za taj prijem poradio mu je ba{ Lilienberg.
Kona~no, 17. februara 1837. godine Wego{ je prodao manastir
Maine za 17.000 forinti. Tom prilikom on je Lilienbergu izdao
potvrdu u kojoj pored ostalog stoji „ja doqepotpisati za sebe i za
svoje nasqednike svjedo~im i objavqujem svakome kome nadleì
znati kako austrijanskome pravitelstvu prodadoh nepokretno
423. Kao nap. 388, str. 370.
424. Kao nap. 389, 193b. X. k. HÀ/3. 3. 1836.
425. Kao nap. 423.
426. Osterreichisches Staatsarchiv, Abteilung, Haus-Hof und Staatscarchiv,
15. ÀÀ 1837.
434
imawe moje pod Mainam u okru`ju kotorskome sa svima k onome
prinadleù}im nepokretnim dobrima, to jest: gra|evinama, zemqom, derve}em i tako daqe“... U ovom dokumentu Wego{ je ustvrdio da imawe vi{e vrijedi, ali da ga on daje za nazna~enu cijenu,
da bi pokazao prijateqstvo prema Austriji. Ovaj dokument }e
imati pravosna`nost, kada on bude odre|enim austrijskim ~inovnicima predao imawe, ali da za sada sluì kao potvrda da je prodato za nazna~enu cijenu.427
Sav ushi}en, Lilienberg se nije libio, da u deset i po sati
uve~e, po{aqe hitno pismo Meternihu o kupovini manastira. Iz
pisma se vidi da je potvrda o cijeni sastavqena na srpskom jeziku,
odmah prevedena od strane kapetana Fridriha Ore{kovi}a. Svjedoci potvrde bili su upravo kapetan Ore{kovi} i Vuk Karaxi},
koji je titulisan kao doktor filosofije.428
Meternih je zaduìo barona Otenfelta da odgovori Lilienbergu na pismo od 17. februara. Otenfelt je ve} sqede}eg dana
obavijestio Lilienberga da nije mogu}e da Dràvna kancelarija
da potvrdu da je nazna~ena cijena pogo|ena, ~ime bi i austrijska
strana, a ne samo Wego{ to potvrdila. Za to je trebao da dobije
potvrdu od cara Ferdinanda À. Zato je 21. februara Lilienberg
napisao novo pismo Meternihu, u kome je naveo da je o ovoj ~iwenici obavijestio Wego{a, i da ju je on hladno primio, ali da je
Lilienberga uvjerio, da manastir ne}e biti prodat ni za forintu mawe od nazna~ene cijene. Lilienberg je jo{ jedan put op{irno opisao Meternihu strategijski zna~aj Maina, naro~ito u slu~aju rata sa Francuskom.429
Tako od zakqu~ewa glavnog kupoprodajnog ugovora i isplate
novca tada nije bilo ni{ta. îm se Wego{ vratio iz Rusije, iste
godine u septembru pokrenulo se pitawe razgrani~ewa Crne Gore
i Austrije. Komisiju za razgrani~ewe su sa austrijske strane ~inili Lilienbergov a|utant kapetan Ore{kovi}, Iva~i} i okru`ni
komesar iz Splita Eduard Grij. Sa crnogorske strane bili su
Wego{ev brat Pero, wegu{ki kapetan Lazar Prorokovi} i nekoliko glavara. Komisija je otpo~ela rad 26. septembra. Ubrzo je na
dnevni red do{la i prodaja manastira Maina. Wego{ je ve} 8. oktobra pozvao Iva~i}a da se sastanu u Mainama, da bi se tu potpisao
kona~ni kupoprodajni ugovor. To je zakazao za 9. oktobar.430
427. Kao nap. 389, 206 b. VÀÀÀa. k. X. 1837.
428. Kao nap. 426, 17. ÀÀ 1837.
429. Isto, 21. ÀÀ 1837.
430. Kao nap. 388, str. 401.
435
Nazna~enog dana u Mainama su se pojavili sa austrijske strane Iva~i}, Ore{kovi} i Nikola Brdar. Ugovor je sklopqen 12.
oktobra 1837. godine. Imao je dvije verzije, na wema~kom i srpskom jeziku. On je do u detaqe opisao prodavano dobro i wegovo
stawe. Manastirski kompleks kupqen je za 17.000 forinti u srebru. Sa crnogorske strane pored Wego{a, potipsnici su bili: u
ime Crmni~ke nahije senator Marko Plamenac, kapetan Gvardije
i sudija pop Stefan \onovi}, glavar Gvardije i sudija Nikola
Vukov, u ime nahija Qe{anske i Rije~ke serdar i senator Filip
\ura{kovi}, senator protopop Matija{ Drecun, glavar Gvardije
i sudija Peri{a Marki{in, u ime Katunske nahije Stefan Perkov Vukoti}, serdar i senator Milo Martinovi}, kapetan Gvardije i sudija protopop Nikola Kalu|erovi}, barjaktar Marki{a
Ivanovi}, glavar Gvardije i sudija \uro Martinovi}, u ime nahije Bjelopavli}ke glavar Gvardije i sudija Vido Bo{kovi}, glavar
Gvardije i sudija Iko Kadi}, u ime nahija Piperske i Mora~korova~ke senator Todor Boòvi}, kapetan Gvardije i sudija Sala
Strugar, glavar Gvardije i sudija Radovan Piper, u ime nahije
Ku~ke serdar i senator Spaho Drekalovi}, glavar Gvardije i sudija Pren Vuqa.431
Ubrzo je na Wego{evo traèwe, 12. decembra Iva~i} preduzeo
mjere da se pogo|eni novac deponuje bankaru iz Be~a Teodoru Tirku.432 Ima naznaka da su neki Crnogorci te{ko primili prodaju
Maina. Prema pismu Ore{kovi}a Lilienbergu od 27. oktobra, vidi se da je serdar Marko Plamenac nerado stavio krst na kupoprodajni ugovor. Mnogi Crnogorci dolazili su na Cetiwe, i pitali
potpredsjednika Senata \or|ija Petrovi}a da li je istina da je
Wego{ prodao manastir, i da pare nije donio u Crnu Goru, nego ih
pohranio u Be~u? Iz ovoga izvora vidi se da je ve} tada \or|ije postao Wego{ev oponent. On je svima govorio da je to naàlost istina, te da je Wego{ „sa svojim skroz pogre{nim na~elima prodao bez
razmi{qawa i mo{ti svetoga Petra koje se nalaze na Cetiwu samo kad bi mu neko za wih htio ponuditi deset forinti.“433
I sam Milorad Medakovi} nije podràvao ovaj Wego{ev ~in.
I on je konstatovao nesuglasice koje su tim povodom izbile izme|u Wego{a i \or|ija. O tome je pisao: „Za dva manastira nije ima
vladika nikakvu nu`du, niti dràvnu korist da ih proda... Za ovu
prodaju jo{ onda bilo je nezadovoqstva u Crnoj Gori. I \or|ije
431. ABODMC, f. 1837. g.
432. Kao nap. 388. str. 416.
433. Kao nap. 389, 33 b. ÀÀ Geheime Akten.
436
osu|iva{e jako vladiku zato... Vladici je mnogo bilo krivo na
\or|iju, {to on ne odobrava{e prodaju manastira... Vladika u
svojoj naglosti napi{e pismo \or|iju, u kojem mu kaè, da se on
poradi spokojstva zemqe ukloni iz Crne Gore a da }e mu davati
platu. Ovo pismo naquti \or|iju, pa mu odgovori pismeno i prebaci mu za prodaju manastira... Na kraju pisma veli \or|ije: „Moè{ me uklonit sa Cetiwa, ali iz Crne Gore nikad koja je toliko tvoja, toliko i moja.“434
Iako se Petar À titulisao kao mitropolit, istoriografija
nikada nije uspjela da utvrdi kada je i od koga on dobio ovo zvawe?
Istina, ima posrednih izvora koji potvr|uju da ga je dobio od ruskog Sinoda. No, ovi izvori su posredni. Oni konstatuju samo
~iwenicu, ali se ne upu{taju u dilemu wenog dokazivawa. Za razliku od wega, za Wego{a se ta~no zna kada je i od koga dobio zvawe
mitropolita. Istina, i po dobijawu ovoga zvawa on se i daqe potpisivao kao vladika. Wego{ je dakle dobio zvawe mitropolita od
ruskog Sinoda 1844. godine posebnom Gramatom. Ona se ~uva u muzeju cetiwskog manastira.
Nekolika izvora konkretno upu}uju da je Wego{ dobio Gramatu. U pismu Jeremiji Gagi}u od 20. aprila 1845. godine, Wego{ potvr|uje da su mu 14. aprila do{la dva pisma, koja mu je ovaj poslao
iz Petrograda jo{ 21. septembra pro{le godine „poslata mi pored gramate, za koju mi vi javqate da }u po prvom parabrodu polu~iti.“435 Wego{ je Gagi}u javio 1. maja da je primio kasetu u kojoj
je Gramata. To je potvrdio i u pismu ruskom velikodostojniku
Ivanu Voroncovu-Da{kovu od 8. maja: „Maja 1. imao sam ~ast primiti gramatu ‘na ~in mitropolita, preporu~en uvaènim Va{im
pismom od 21. septembra minule godine.“436
Austrijske vlasti brzo su dobile informaciju o ovom Wego{evom unapre|ewu. Sreski na~elnik iz Kotora obavijestio je
Predsjedni{tvo dalmatinske vlade u Zadru aktom od 14. maja o tome. Istakao je ~ak da je na{ao na~ina da Gramatu li~no vidi. Ona
je od svile ukusno izvezena zlatnom ìcom. Ruski Sinod dao je
Wego{u za crkvene zasluge zvawe arhiepiskopa Crne Gore i Brda. Za dràvne zasluge car mu je dao zvawe mitropolita. Na Gramati je nekoliko potpisa ~lanova Sinoda, ili wegevog predsjedni{tva. Prvi je potpis arhiepiskopa i mitropolita novgorodskog i petrogradskog. Na~elnik je javio da nije potvr|eno da li
434. Kao nap. 373, str. 98-99.
435. Kao nap. 388, str. 218.
436. Nav. dj., 221, 223.
437
Wego{ shodno tome ima pravo da nosi panakamilavku kao i krst
koji se pri{iva na wu, {to svjedo~i o visokom dostojanstvu u
Pravoslavnoj Crkvi. Tvrdio je da od Wego{a nije dobio zvani~no
obavje{tewe uop{te o ovome unapre|ewu, niti se nada da }e ga dobiti. Molio je vladu za uputstva kako da Wego{a tituli{e u korespodenciji, te da bi bilo nezgodno da ne uvaì nove okolnosti
u tome smislu.437
Jedan od najdetaqnijih opisa Crne Gore u Wego{evo vrijeme
dao je Rus Jegor Kovaqevski. On je u vi{e navrata boravio u Crnoj Gori, a u doba Wego{a od 28. maja do 26. avgusta 1841. godine.
Obi{ao je u potpunosti Crnu Goru, {to zna~i da se o prilikama
u woj nije informisao sa jednog do dva mjesta. Stoga su i wegovi
podaci od izuzetnog zna~aja i sasvim realni. Iako Rus, i nesumwivo naklowen Crnoj Gori i Wego{u, wegov opis ne karakteri{e
apologetika i predstavqawe crnogorskih protivnika, u prvom
redu Osmanlija u najgorem svijetlu. Svoje putopise objavio je u u
Petrogradu 1872. godine, u kwizi „Crna Gora i slovenske zemqe.”
Ve} po ulasku na Cetiwe 28. maja, Kovaqevskog je zadivila
scena duboke religioznosti Crnogoraca, koja je u potpunosti bila protivre~na ocjeni wihove religioznosti, datoj tako|e od Rusa Pu~kova osamdesetak godina ranije. Ulazak na Cetiwe Kovaqevski je opisao ovako: „Nedaleko ispred nas jedva se uo~avala
manastirska kupolica, i mi smo se zaustavili. Moji saputnici su
po~eli da se mole. S interesovawem i dubokim po{tovawem sam
ih posmatrao. Na grebenu uzvi{ewa, {irine na kojoj se jedva mogao smjestiti ~ovjek ili ìlavo kquse, bilo je nekoliko Crnogoraca: jedni su se jo{ molili sa osje}awem duboke odanosti, podiù}i svoje poglede k Cetiwskom manastiru, gdje se nalazila wihova dragocjenost-mo{ti svetopo~iv{eg Petra, drugi su zavr{ili svoju molitvu, stajali osloweni na duga~ke pu{ke, u poloàju
toliko wima obi~nom.“438
Kovaqevski je opis tako|e ruskog oficira Bronevskog iz
1817. godine, u kome je Cetiwe sa kulama i pozla}enim kupolama
i krstovima uporedio sa Kremqem i Moskvom, ocijenio kao sasvim preuveli~an. Manastir i samo mjesto djelovali su vrlo
skromno, ~im je Kovaqevski za wih naveo: „Cetiwe se, me|utim,
cijelo sastoji iz manastirskog zdawa, u kojemu je jedva smje{teno
437. Petar D. [erovi}, Izvje{taj sreskog na~elnika u Kotoru o naimenovawu
Wego{a za arhiepiskopa i mitropolita, Istoriski zapisi, kw. XÀÀ, sv.
1-2, Cetiwe, 1956, 308.
438. Jegor Kovaqevski, Crna Gora i slovenske zemqe, Podgorica, 1999, 11.
438
desetak }elija i tijesna crkva! Ja ne mogu govoriti o pozla}enim
kupolama: na manastiru nema ~ak ni krsta, osim onog {to je urezan u manastirskim vratima, koji svjedo~i o siroma{tini bo`jeg
doma.“439
U prvoj polovini juna Kovaqevski je nekoliko dana boravio u
Crmni~koj nahiji. Pro{ao je ~amcem po jezeru, a uglavnom je spavao u manastiru na Rijeci Crnojevi}a. On ga je opisao kao vrlo
skromno zdawe, ~im je konstatovao: „U Rijeci Crnojevi}a postoji
razvalina stare tvr|ave, koju je podigao junak ove zemqe, ~ije ime
nose rijeka i naseqe, a i ta razvalina. Postoji i manastir, sa dvije }elije, postoji kalu|er, stari ~uvar tog zdawa, kod kojega sam i
ja nalazio uto~i{te, ali ne i od ki{e.” Sude}i po ovoj konstataciji Kovaqevskog manastir je proki{wavao, a i bio je u lo{em
stawu, ~im je Kovaqevski na kraju boravka u wemu zapisao: „Ali
moja istraìvawa u okolini su se bliìla kraju, i s rado{}u sam
ùrio da ostavim manastirsku jazbinu“...440
Kovaqevski je bave}i se bra~nim ìvotom, i uop{te institucijom braka u Crnoj Gori, uo~io jak uticaj Pravoslavne Crkve i
wenih pravila po tom pitawu, ~im je zabiqeìo“Po pravilima
pravoslavne crkve mu{karci ne mogu stupati u brak prije navr{enih 14 godina a djevojke prije navr{enih 12.“441
Krajem jula Kovaqevski je krenuo u drugu ekspediciju, tj. u
drugom pravcu po Crnoj Gori. Ovoga puta je to bilo od Cetiwa ka
Zagara~u, i daqe ka Ostrogu. Iako nije precizirao, vjerovatno je
jednu no} no}io u Zagara~u. Putem je vidio dosta crkava, a wihovo stawe, i uop{te prosje~nu liturgiju opisao je ovako: „Crkve su
uglavnom bez sve{tenosluìteqa i bez crkvenih sasuda. Ali u
wima se ponekad obavqa liturgija, i te kako sve~ana, osobito ako
se ima u vidu da je obavqa sve{tenik koji tek {to je ostavio svoju ralicu, kojom u znoju svoga lica zara|uje hleb, ili oru`je, kojim {titi slobodu i prava povjerenoga plemena (sve{tenik je ovdje i vojvoda i serdar). Ti obredi su sve~aniji pred usamqenom
ikonom Spasiteqa, u malenoj, nerijetko polurazru{enoj crkvi,
kroz ~ije zidove se vidi i okolna divqa, veli~anstvena priroda,
a ~esto i turska tvr|ava, iz koje prijeti da se svakog momenta
usmjeri pucaw tamo gdje je ve}a grupa qudi.“442
439. Nav. dj., 12.
440. Nav. dj., 25.
441. Nav. dj., 32.
442. Nav. dj., 49.
439
Putopisi Kovaqevskog vrijedni su pored ostalog kao izvor,
{to je on opisao vrlo vjerno trenutno stawe nekih crkava i manastira, koje nije bilo zadovoqavaju}e. On je dospio 24. juna i do manastira @drebaonika. Konstatovao je da su mnoge crkve tokom
vremena iz razli~itih razloga, pa i ratova sa Osmanlijama ruinirane pa opet obnavqane. U tom obnavqawu vrlo ~esto je bilo
~iste improvizacije i gra|evinske nestru~nosti. On daqe nastavqa: „Kao primjer }u uzeti @drebaonik, manastir u kome sam se
smjestio, i od

Download Report