ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΙΡΑΙΩΣ ΤΜΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΑΙ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΣΤΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ (MBA) Business Week 2013, 20‐24 Μαΐου 2013, Πειραιάς ΗΘΙΚΗ ΚΑΙ ΑΝΩΤΑΤΑ ΣΤΕΛΕΧΗ Λεωνίδας Χυτήρης Καθηγητής – Διευθυντής ΜΒΑ Πανεπιστημίου Πειραιώς Οι επιχειρήσεις ως γνωστόν είναι κοινωνικός ‐ οικονομικός θεσμός, είναι ομάδα οικονομικώς δραστηριοποιούμενων ατόμων. Με το είδος και την ποιότητα των προϊόντων και υπηρεσιών που παρέχουν στον καταναλωτή, με τις συνθήκες και όρους απασχόλησης κι ανταμοιβής που καθορίζουν για τους εργαζόμενους, με τη χρήση των πόρων του φυσικού περιβάλλοντος που κάνουν και με την εν γένει λειτουργία και συμπεριφορά τους, καθορίζουν σε σημαντικό βαθμό το τώρα και το μέλλον της κοινωνίας στην οποία δραστηριοποιούνται αλλά (στην εποχή μας) και διεθνώς. Έτσι, οι επιχειρήσεις δηλαδή οι άνθρωποι που τις αποτελούν και ιδιαίτερα τα ανώτατα στελέχη τους παίζουν το δικό τους καταλυτικό ρόλο στο οικονομικό, κοινωνικό και φυσικό – περιβαλλοντικό γίγνεσθαι, πρωτίστως με το σύνολο των ενεργειών και παραλείψεών τους. Αυτή η επίδραση τους είναι τεράστια, αφού χρειάζονται νόμοι, κοινωνικές οργανώσεις , κρατικοί, διακρατικοί και διεθνείς οργανισμοί, ειδική νομοθεσία και ανεξάρτητες αρχές για να καθορίζουν το πλαίσιο στο οποίο πρέπει να λειτουργούν, δηλαδή για να καθορίσουν τις ευθύνες τους, απέναντι στους εργαζόμενους, τους καταναλωτές, το φυσικό περιβάλλον και απέναντι στην κοινωνία γενικότερα. Οι περισσότεροι άνθρωποι, είτε ατομικά είτε ομαδικά (για παράδειγμα, η επιχείρηση), θεωρούν ότι είναι αρκετό να κινούνται στο πλαίσιο που ορίζει ο Νόμος (ό,τι δεν είναι παράνομο είναι σωστό), αγνοώντας – σ`αρκετές περιπτώσεις ηθελημένα – ότι μεταξύ του τι ορίζει ο Νόμος και τι είναι ελεύθερο ή επιθυμεί να κάνει το άτομο παρεμβάλλεται η ηθική. Η ηθική ως κώδικας αρχών και αξιών καθορίζει την ανθρώπινη – ατομική ή ομαδική – συμπεριφορά σε σχέση με το τι είναι σωστό ή λάθος,καλό ή κακό. Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, Σωκράτης, Πλάτων, Αριστοτέλης, αλλά και οι πιο σύγχρονοι Ευρωπαίοι διανοητές και φιλόσοφοι,όπως ο Πασκάλ, ο Καρτέσιος, ο Κάντ και ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, ορίζουν την ηθική ως το ορθό, το δέον και το κατάλληλο με την εποχή (επιτεύγματα επιστήμης και τέχνης) και με την κοινωνία στην οποία ζουν1. Σε πιο απλή διατύπωση: 1 Αριστοτέλης 1993, Μεγάλα Ηθικά, Οικονομικός, Περί αρετών και κακιών, Τόμος 4ος, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα 1 Ηθική είναι : 1. Πώς συμπεριφερόμαστε 2. Πώς αντιμετωπίζουμε / «μεταχειριζόμαστε» στους άλλους 3. Τι πράττουμε Ηθική ΔΕΝ είναι: 1. Αισθήματα (αισθάνεσαι ή δεν αισθάνεσαι καλά με κάτι που κάνεις) 2. Θρησκευτικό Πιστεύω 3. Απλή εφαρμογή των νόμων 4. Δεν είναι να ακολουθείς την κοινωνική συνήθεια και πρακτική Η ηθική δεν είναι απλώς φιλοσοφικό θέμα, είναι πρωτίστως θέμα συμπεριφοράς και καθημερινής πράξης, άρα η επιχειρηματική ηθική ταυτίζεται με την ηθική των στελεχών, στο πεδίο της επαγγελματικής τους δράσης και γίνεται φανερή από το σύνολο των πρακτικών που εφαρμόζουν σε σχέση με το εσωτερικό και το εξωτερικό περιβάλλον της επιχείρησης2. Επομένως το στέλεχος ως μέλος‐μέρος της επιχείρησης, πέραν του τι επιθυμεί και αισθάνεται ελεύθερο να κάνει από τη μια μεριά και τι το υποχρεώνει ο Νόμος από την άλλη, έχει ευθύνη να λάβει υπόψη του και το ενδιάμεσο διάστημα, την ηθική,το ορθώς σκέπτεσθαι και πράττειν σε σχέση με τους άλλους,τους λίγους που αποτελούν την επιχείρηση και τους πολλούς που αποτελούν την κοινωνία. Παρακολουθώντας τα στελέχη αυτά πως συμπεριφέρονται και πράττουν παρατηρούμε ότι κινούνται σε μια κλίμακα ηθικής τριών επιπέδων3. Πίνακας 1: Τα επίπεδα της ηθικής ΕΠΙΠΕΔΑ ΗΘΙΚΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΗ ΣΚΕΨΗ /ΚΡΙΤΗΡΙΟ ΜΑΝΑΤΖΕΡΣ Ωφελιμιστική / ατομικιστική (Προσυμβατική ηθική) Να ωφεληθώ εγώ (πρωτίστως οικονομικά) Δεν νοιάζομαι για τους άλλους (πραγματικά ειλικρινά) Συμβατική κοινωνική ηθική Α) Δικαιώματα και υποχρεώσεις Β) Δικαιοσύνη Γ) Το κοινό «καλό» Να μην παρανομήσω Να γίνω αποδεκτός Να μη γίνει η κοινωνία «ζούγκλα» Συνειδησιακή ηθική (Μετασυμβατική ηθική) Να συμπεριφερθώ «ανώτερα», σύμφωνα με τα δικά μου ιδανικά και αρχές, που είναι ανώτερα από τα συμβατικά. Η συμβατική (κοινωνική) ηθική δεν είναι πάντα σωστή 2 Trevino, L.K and Youngblood, S.A (1990) Bad apples in bad barrels: A causal analysis of ethical decision making behaviours, Journal of Applied Psychology, Vol.75, p.378‐385 Garrett, T.M and Klonski R.J (1986), Business Ethics, 2nd edition, Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall Greenberg, J and Baron, R.A (2008) Οργανωσιακή ψυχολογία και συμπεριφορά, Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα Θανόπουλος, Ι (2009) Επιχειρηματική ηθική και δεοντολογία, Εκδόσεις Interbooks, Αθήνα Γούναρης, Α (2008) Από την επιχειρησιακή ηθική στο αναγκαστικό Fair Play, στον Αντωνίου Α.Σ (2008) Ηθική των επιχειρήσεων, Εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα Green R.M (1994) The ethical manager, NY: Macmillan 3 Kohlberg, L (1981) Essays on moral development, Vol.1:The philosophy of moral development. San Fransisco, CA: Harper & Row Rest, J., Barnett, R., Bebeau, M. and Thoma S (1999) Postconventional moral thinking: a neo Kohlbergian approach. Mahwah, NJ: Lawrence Erlbaum Associates. 2 Η σημερινή εποχή της οικονομικοκοινωνικής κρίσης χρονικά είναι συνέχεια της άλογης και υπερβολικά ασύμμετρης ανάπτυξης της οικονομίας των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών κι όχι της πραγματικής οικονομίας παραγωγής. Αποδίδει κανείς την πραγματικότητα αν υποστηρίζει πως,τόσο σε ελλαδικό όσο και σε διεθνές επίπεδο,υπάρχει σοβαρό πρόβλημα του ηθικώς πράττειν, ακόμη και σε επιχειρήσεις οι οποίες έχουν κώδικα ηθικής δεοντολογίας και εφαρμόζουν πρακτικές εταιρικής διακυβέρνησης. Σε μερικές περιπτώσεις δε οι αρνητικές συνέπειες της ανήθικης συμπεριφοράς τους είναι τόσο μεγάλες και έντονες ώστε η ηθική να μην είναι πια επιλογή για το φρονίμως πράττειν αλλά να είναι το αναγκαίο και αναπόφευκτο. Είναι βεβαίως έντιμο και αληθές να υποστηριχθεί ότι δεν είναι όλα τα στελέχη και άρα όλες οι επιχειρήσεις ανήθικες. Τουναντίον έχουμε αρκετά παραδείγματα ηθικής συμπεριφοράς τους. Έχουν μάλιστα συσταθεί διεθνείς και εθνικοί οργανισμοί βράβευσης των ηθικών επιχειρήσεων και στελεχών, έχουν αναπτυχθεί συστήματα μέτρησης/κατάταξης και δείκτες ηθικότητας των επιχειρήσεων, όπως είναι το EQ (Ethics Quotient)4. To θέμα είναι πως σε κάθε διαγωνισμό/ αξιολόγηση οι πρώτοι είναι λίγοι, σημασία έχει πόσοι πολλοί είναι αυτοί που υπολείπονται/ μένουν πίσω και πόσο πίσω. Υπάρχουν λοιπόν έντονα αρνητικά παραδείγματα επιχειρήσεων(δηλαδή στελεχών)που έπραξαν ανήθικα ή στα όρια της ηθικής και ....ιδού μια μικρή αναφορά : Φοροδιαφυγή ‐ εισφοροδιαφυγή Αδήλωτα εισοδήματα (27,5% του ΑΕΠ για το έτος 2012, Time, Απρίλιος 2013) Αδήλωτη / μαύρη εργασία‐ Καταπάτηση ανθρωπίνων δικαιωμάτων Μόλυνση του περιβάλλοντος Φυλετική / σεξιστική μεταχείριση Δωροδοκία / διαφθορά Μεταφορά δραστηριοτήτων και έδρας σε χώρες χαμηλού κόστους και φορολόγησης Παραγωγή – διάθεση ανθυγιεινών καταναλωτικών προϊόντων Κατάχρηση δημοσίου και εταιρικού χρήματος Υπερβολικά υψηλή κοστολόγηση αγαθών και υπηρεσιών (πχ προμήθειες – έργα δημοσίου) Υπερβολικές αμοιβές ανωτάτων στελεχών,σε σχέση με το μέσο μισθό του απλού εργαζόμενου. Πίνακας 2: Σύγκριση ετήσιας αμοιβής CEO ‐ Εργαζόμενου Eτήσια αμοιβή ($) CEO Ετήσια αμοιβή($) Εργαζόμενου Αναλογία Wallmart 23.150.000 22.400 1034/1 Disney 31.630.000 56.800 557/1 Mc Donalds 9.550.000 22.000 434/1 Πηγή: http://www.forbes.com/lists/2012/12/ceo-compensation-12_rank.html 4 www.ethisphere.com “World’s most ethical companies methodology” 3 Η αιτία για αυτά τα αρνητικά παραδείγματα είναι προφανώς η καθαρά ωφελιμιστική / ατομικιστική ηθική. Δεν είναι τόσο θέμα κακών προθέσεων στα στελέχη που δρουν ανήθικα, όσο αδυναμία να ελέγξουν τα πάθη‐αδυναμίες τους, έλλειψη αυτογνωσίας (της μηδενικής ή ασήμαντης οντότητάς τους όπως και όλων μας) στον πλανήτη γη, κι ακόμη αδυναμία να συγκρίνουν, αναγνωρίζοντας την πραγματικότητα, μεταξύ υποκειμενικού ατομικού καλού και του αντικειμενικά καλού για τους περισσότερους, αδυναμία να διακρίνουν‐συγκρίνουν κι αποφασίσουν μεταξύ προσωρινού και μακράς διάρκειας ή και μεταξύ πραγματικά σημαντικού και ασήμαντου 5. Ατελής βλέπεται η ανθρώπινη φύση, εξ ορισμού. Με πεδίο αναφοράς την επιχείρηση και τα κρούσματα ανήθικης συμπεριφοράς των στελεχών,σε όποιο βαθμό σοβαρότητας και συχνότητας συμβαίνουν, οι ελάχιστες ενέργειες που απαιτούνται να γίνουν ανά επίπεδο ηθικής, είναι οι εξής: Πίνακας 3: Ενέργειες για ηθική συμπεριφορά ανάλογα με το επίπεδο ηθικής ΕΠΙΠΕΔΑ ΗΘΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ ΓΙΑ ΗΘΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ Ωφελιμιστική / ατομικιστική (Προσυμβατική ηθική) Αυστηρή εφαρμογή νόμων, κανόνων, κωδίκων, εσωτερικών κανονισμών(νόμος και τάξη) Μηχανισμοί ελέγχου και τιμωρίας Ενημέρωση / εκπαίδευση Συμβατική κοινωνική ηθική Α)Δικαιώματα/ υποχρεώσεις Β)Δικαιοσύνη Γ)Το κοινό «καλό» Εκπαίδευση, Κώδικες ηθικής , Δημιουργία κουλτούρας ηθικής Κριτήρια ηθικής για επιλογή στελεχών Συνειδησιακή ηθική (Μετασυμβατική ηθική) Εκπαίδευση, Επιβραβεύσεις, Κριτήρια ηθικής για επιλογή στελεχών Σε ευρύτερο επίπεδο,πέρα από την επιχείρηση,η ατομική ανηθικότητα αν δεν ελεγχθεί και τιμωρηθεί εγκαίρως εξελίσσεται σε συστημική, η οποία βλάπτει τα θεμέλια του καπιταλισμού και φέρνει τις επιχειρήσεις απέναντι στην κοινωνία. Αυτό είναι μακροχρονίως βλαπτικό και για τις 2 πλευρές διότι: α) Κεφάλαιο και εργασία «υποαξιοποιούνται» με αποτέλεσμα μικρότερη παραγωγή άρα μικρότερη οικονομία β) Μειώνεται η κοινωνική και ηθική αποδοχή των επιχειρήσεων και οι πολίτες ταυτίζουν την επιχείρηση με παρανομίες, κλεψιές, αδικίες, με αποτέλεσμα η κοινωνική νομιμοποίηση του καπιταλισμού να μειώνεται ή και να υποσκάπτεται. γ) μειώνεται η ακεραιότητα και η συνεκτικότητα της ίδιας της κοινωνίας6 5 Hampton, J (1989) The nature of immortality, Social Philosophy and Policy, Vol.7, No.1, pp.22‐44 Price L.T (2000) Explaining ethical failures of leadership, The Leadership and Organizational Development Journal, Vol.21, No.4, pp.177‐184 6 Keynes, M.T (1936) Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα Rifkin J (2006) Το μέλλον του καπιταλισμού σε σκληρή δοκιμασία, ΤΟ ΒΗΜΑ 2/7/2006 4 Οι καιροί απαιτούν, με βάση τα σοβαρά οικονομικά,κοινωνικά και περιβαλλοντικά σκάνδαλα να κινηθούμε προς μια πιο κοινωνική θεώρηση του καπιταλισμού. ΑΥΤΟ ΕΙΝΑΙ ΕΥΘΥΝΗ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΟΥΝΤΩΝ και είναι η κοινωνική τους ευθύνη, η συνειδητοποίηση της οποίας χρειάζεται να εκδηλωθεί ως ηθική συμπεριφορά. Ηθική συμπεριφορά σε ατομικό αλλά και σε συλλογικό επίπεδο διοίκησης (π.χ. Επιτροπές, ΔΣ).Τα ανώτατα στελέχη αποτελούν,σε ένα βαθμό, υπόδειγμα‐οδηγό για τους εργαζόμενους‐υφισταμένους τους, λόγω της μιμητικής φύσης του ανθρώπου. Οι τελευταίοι σχηματίζουν έτσι αντίληψη για το σωστό και το λάθος, το καλό και το κακό. Επηρεάζεται έτσι η ατομική τους ηθική και εκδηλώνεται ως συμπεριφορά τόσο στον εργασιακό χώρο όσο και στον ευρύτερο κοινωνικό. Έχει δηλαδή η συμπεριφορά των ανώτατων στελεχών υψηλό πολλαπλασιαστή κοινωνικής συμπεριφοράς. Στην εποχή μας το ανώτατο στέλεχος εκτός από τις γνωστές από τη θεωρία του Διοικείν ικανότητες για να ασκεί Διοίκηση, πρέπει να είναι α) φιλόσοφος, ώστε από τα μικρά και τις τυχαίες παρατηρήσεις να φθάνει σε γενικά συμπεράσματα, για την επιχείρησή τους, την οικονομία, την κοινωνία, β) ιδεαλιστής, ο οποίος μάχεται για την πραγματοποίηση των ιδανικών του,και γ) συγγραφέαςσκηνοθέτης του όλου έργου/ παράστασής που ο ίδιος και η εταιρεία του παίζουν στο συγκεκριμένο κάθε φορά κοινωνικό και οικονομικό περιβάλλον, ώστε να διαμορφώνει ένα καλύτερο,ηθικότερο γίγνεσθαι7. Ίσως δίνεται η εντύπωση ότι αυτά είναι υπερβολικά ή πολύ ρομαντικά, για τον σκληρό κόσμο των επιχειρήσεων και της οικονομίας, ΑΛΛΑ το σημερινό και κυρίως το διαμορφούμενο μέλλον των σχέσεων επιχειρήσεων και κοινωνίας επιβάλλει ένα διαφορετικό τρόπο θεώρησης των πραγμάτων, περισσότερο ηθικό, και περισσότερο κοινωνικά ευαίσθητο, για να εξασφαλιστεί ένα ασφαλές και υγιές μέλλον και της επιχείρησης και της κοινωνίας. Η ωραιοποίηση πρακτικών του παρελθόντος όσον αφορά τη διοίκηση της επιχείρησης και την αντιμετώπιση της κοινωνίας δεν εξυπηρετούν σήμερα. Αντιθέτως δημιουργούν κινδύνους και για τη κερδοφορία/ βιωσιμότητα των επιχειρήσεων και για την σταθερότητα‐συνεκτικότητα της κοινωνίας. Οι επιχειρήσεις πρέπει να διοικηθούν με ένα διαφορετικό όνειρο και άλλα διαφορετικά ιδανικά (εμποτισμένα από κοινωνική ευαισθησία και δικαιοσύνη). Κάτι τέτοιο απαιτεί τα ανώτατα στελέχη να γίνουν ρομαντικοί πραγματιστές στις αποφάσεις και ενέργειες τους για επίτευξη των στόχων της επιχείρησης. Συμπέρασμα. Ως ανώτατα επιχειρηματικά στελέχη,ως άτομα και ως κοινωνία μάλλον έχουμε εσωτερικεύσει λίγη ΓΝΩΣΗ (ιστορική και εμπειρική) κι έχουμε δείξει σ’αρκετές καθοριστικές περιπτώσεις λίγη ή καθόλου ΦΡΟΝΗΣΗ και ΗΘΙΚΗ. Αυτό συμβαίνει γιατί δεν έχουμε αρκετή γνώση ή το χειρότερο έχουμε πολλά στρεβλά παραδείγματα ηθικής. Η ηθική όμως κατά τον Σωκράτη και τους σύγχρονους ψυχολόγους διδάσκεται. Την μεγαλύτερη ευθύνη για να διδάξουν ηθική έχουν (χωρίς αξιολογική κατάταξη): 7 Nonaka, I and Takeuchi, H (2011) The wise leader, Harvard Business Review, Vol.89, No.5,pp.59‐67 5 Το σύστημα εκπαίδευσης (ιδίως αυτό που αφορά στα Οικονομικά και τη Διοίκηση Επιχειρήσεων. Είναι προφανές ότι τα μαθήματα ηθικής και φιλοσοφίας στα προγράμματα σπουδών δεν θα πρέπει να είναι αποσπασματικά ή περιορισμένης έκτασης αλλά να δίνουν βαρύτητα στην κοινωνική και ηθική ευθύνη των πτυχιούχων τους – αυριανών στελεχών. Είναι θετικό το γεγονός ότι το 2007, μια διεθνής επιτροπή από 60 κοσμήτορες, προέδρους/πρυτάνεις ακαδημαϊκών ιδρυμάτων και αντιπροσώπους διακεκριμένων σχολών διοίκησης, με βάση πρωτοβουλία του Ο.Η.Ε, διατύπωσε συγκεκριμένες αρχές για την υπεύθυνη διοικητική εκπαίδευση (PRME‐ Principles for Responsible Management Education) σε διεθνές επίπεδο (τις οποίες έχουν αποδεχτεί και συνυπογράψει, ως σήμερα, 492 ακαδημαϊκά ιδρύματα / οργανισμοί.)8 Οι σε κρατικό και διεθνές επίπεδο θεσμοθετημένοι μηχανισμοί ελέγχου και τιμωρίας, εκτελώντας υπεύθυνα το έργο τους κι εφαρμόζοντας τους σχετικούς νόμους Οι επιχειρηματίες και τ’ανώτατα στελέχη των επιχειρήσεων δημιουργώντας κουλτούρα ηθικής, αναπτύσσοντας κώδικες ηθικής και αναθεωρώντας τα επιχειρηματικά μοντέλα μεγιστοποίησης του κέρδους και άφρονης υπερεκμετάλλευσης ή ανισόρροπης αξιοποίησης των συντελεστών παραγωγής και ακόμη δίνοντας βαρύτητα στον χαρακτήρα των στελεχών και όχι μόνο στα τεχνοκρατικά προσόντα τους Η ίδια η κοινωνία, ως επιμέρους άτομα και ως σύνολο με εντονότερη αντίδραση στις ανήθικες συμπεριφορές και πρακτικές των επιχειρήσεων Ας αλλάξουμε πορεία πριν είναι πολύ αργά και η νομοτελειακή αντίδραση της κοινωνίας μας εξαναγκάσει, με τεράστιο κόστος, σ’αυτή την αλλαγή πορείας. Ας αλλάξουμε όλοι (βεβαίως κάποιοι λιγότερο, κάποιοι περισσότερο), ανάλογα με το βαθμό ευθύνης μας για τη μέχρι σήμερα κατάσταση που έχουμε δημιουργήσει. 8 Anninos, L.N and Chytiris, L. (2012) The sustainable management vision for excellence: implications for business education, International Journal of Quality and Service Sciences, Vol.4, No.1, pp.61‐75. Anninos, L.N and Chytiris, L. (2011) Searching for excellence in business education, Journal of Management Development, Vol.30, No.9, pp.882‐892. 6