Απόψεις και πρακτικές νηπιαγωγών για την εφαρμογή της

Απόψεηο θαη πξαθηηθέο λεπηαγωγώλ γηα ηελ εθαξκνγή ηεο
πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο
Αλαζηαζία
Γεκεηξίνπ
Αιέμαλδξνο
Γεωξγόπνπινο
Μαξία
Μπηξκπίιε
[email protected]
[email protected]
[email protected]
Τκήκα Δπηζηεκώλ ηεο
Δθπαίδεπζεο ζηελ
Πξνζρνιηθή Ζιηθία
Γεκνθξίηεην Παλεπηζηήκην
Θξάθεο
Τκήκα Δπηζηεκώλ
Πξνζρνιηθήο Αγσγήο θαη
Δθπαίδεπζεο,
Αξηζηνηέιεην Παλεπηζηήκην
Θεζζαινλίθεο
Τκήκα Δπηζηεκώλ
Πξνζρνιηθήο Αγσγήο θαη
Δθπαίδεπζεο, Αξηζηνηέιεην
Παλεπηζηήκην Θεζζαινλίθεο
Γεκεηξίνπ, Α., Γεωξγόπνπινο, Αι., & Μπηξκπίιε, Μ. (2008). Απόψεηο θαη
πξαθηηθέο λεπηαγωγώλ γηα ηελ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο.
Θέκαηα Επηζηεκώλ θαη Τερλνινγίαο ζηελ Εθπαίδεπζε, 1 (2), 199 - 218
ΠΔΡΗΛΖΨΖ
Ζ εξγαζία απηή είρε ζθνπό λα δηεξεπλήζεη ηε ζεκαηνινγία ησλ πξνγξακκάησλ
Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ηα νπνία εθαξκόδνπλ νη λεπηαγσγνί θαζώο θαη ηνλ
ηξόπν επηινγήο ησλ ζεκάησλ, ηηο δξαζηεξηόηεηεο πνπ εθαξκόδνπλ θαηά ηε δηάξθεηα
ηεο πινπνίεζεο ησλ πξνγξακκάησλ ζην λεπηαγσγείν θαζώο θαη ηνλ ηξόπν επηινγήο
ησλ δξαζηεξηνηήησλ απηώλ θαη ηέινο λα απνηηκήζεη ηα νθέιε από ηελ εθαξκνγή ησλ
πξνγξακκάησλ απηώλ, ζύκθσλα βέβαηα κε ηα ιεγόκελα ησλ λεπηαγσγώλ.
Τα θπξηόηεξα επξήκαηα ηεο έξεπλαο απηήο είλαη: θύξηνο ζθνπόο ηεο εθαξκνγήο ησλ
πξνγξακκάησλ Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο θαίλεηαη λα είλαη ε γλσξηκία ησλ παηδηώλ κε ην
θπζηθό πεξηβάιινλ (θαη θαηά δεύηεξν ιόγν κε ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ).
Ζ βησκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο γλώζεο, ε αλαθάιπςε θαζώο θαη ε αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο
ηνπ παηδηνύ θαίλεηαη λα απνηεινύλ ηνπο θπξηόηεξνπο παξάγνληεο ηνπ πιαηζίνπ κέζα ζην νπνίν
αλαπηύζζνληαη ηα πξνγξάκκαηα, ηα νπνία νη λεπηαγσγνί επηρεηξνύλ θαη ζπλδένπλ κε ην
ππόινηπν πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ κέζα από δηαζεκαηηθέο πξνζεγγίζεηο.
Από πνιιέο λεπηαγσγνύο ηνπ δείγκαηνο γίλεηαη επίθιεζε ηεο κεζόδνπ project, πξάγκα πνπ
δείρλεη πσο πξνζιακβάλεηαη σο ρξήζηκε κέζνδνο γηα ηελ πινπνίεζε ησλ πξνγξακκάησλ
Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο. Παξόια απηά, από ηα ζρόιηα ησλ ίδησλ ησλ λεπηαγσγώλ
θαίλεηαη πσο δελ είλαη ίζσο επαξθώο θαηαξηηζκέλεο ζε ζρέζε ηόζν κε ηε ζεσξεηηθή γλώζε γηα
απηήλ όζν θαη κε ηελ πξαθηηθή ηεο εθαξκνγή.
Α. ΔΗ΢ΑΓΩΓΖ
Σην πιαίζην ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο (ΠΔ), νη πνηθίιεο απόςεηο ησλ
εθπαηδεπηηθώλ γηα δεηήκαηα πνπ αθνξνύλ ζηελ πεξηβαιινληηθή, εθπαηδεπηηθή θαη παηδαγσγηθή
ηεο δηάζηαζε νδεγνύλ ζε δηαθνξεηηθέο πξνζεγγίζεηο θαη επνκέλσο θαζνξίδνπλ ηνλ
πξνζαλαηνιηζκό ηεο ζηελ πξάμε. Καζώο ε πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε είλαη θαζνξηζηηθή, κεηαμύ
1
άιισλ, γηα ηελ γλσξηκία ησλ παηδηώλ κε ηε θύζε θαη ην πεξηβάιινλ θαη ηελ αλάπηπμε αμηώλ
θαη ζηάζεσλ απέλαληη ηνπ (UNESCO 1977, Tilbury 1994, Palmer and Suggate 1996) ε κειέηε
ησλ απόςεσλ ησλ λεπηαγσγώλ γηα ζέκαηα πνπ αθνξνύλ ηελ Π.Δ. έρεη ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ θαη
ζεκαζία γηα δύν θπξίσο ιόγνπο: κπνξεί λα ζπκβάιιεη αθελόο ζηελ αλάδεημε ησλ δηαθνξεηηθώλ
ηάζεσλ ζηελ εθπαηδεπηηθή πξάμε θαη αθεηέξνπ ζηνλ εκπινπηηζκό ηεο γλώζεο αλαθνξηθά κε
ηνλ ηξόπν πνπ ε ΠΔ εθαξκόδεηαη ζηελ πξάμε ζηελ πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε.
Ζ ΠΔ ζηα ειιεληθά ζρνιεία ζεζκνζεηήζεθε ην 1990 (Νόκνο 1892), αξρηθά γηα ηε
δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε θαη έλα ρξόλν αξγόηεξα γηα ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε.
Σύκθσλα κε ην λόκν απηό πξνηείλεηαη ε πξναηξεηηθή εθαξκνγή πξνγξακκάησλ ΠΔ. Σην
πιαίζην ηνπ Γηαζεκαηηθoύ Δληαίνπ Πιαηζίνπ Πξνγξακκάησλ Σπνπδώλ (ΥΠ.Δ.Π.Θ. 2001),
εληάζζεηαη ε εθαξκνγή ηνπ πξνγξάκκαηνο «Δπέιηθηε Εώλε» ζην νπνίν εθαξκόδνληαη
πξναηξεηηθά πξνγξάκκαηα πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο κε ηε κνξθή ζρεδίσλ εξγαζίαο
(project) αιιά θαη κεκνλσκέλσλ πεξηβαιινληηθώλ δξαζηεξηνηήησλ.
Ζ γλσξηκία κε ην πεξηβάιινλ, ε θαηαλόεζε ησλ ζρέζεσλ αιιειεμάξηεζεο αλάκεζα ζην
θπζηθό θαη ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ θαη ε απόθηεζε ζεηηθώλ ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξώλ,
απνηεινύλ ζεκαληηθνύο ζηόρνπο ηνπ λένπ Γηαζεκαηηθνύ Δληαίνπ Πιαηζίνπ Πξνγξακκάησλ
Σπνπδώλ γηα ην Νεπηαγσγείν (ΥΠ.Δ.Π.Θ. 2001). Οη ζηόρνη απηνί πεξηιακβάλνληαη ζην
αλαιπηηθό πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ ζηα πιαίζηα ηεο κειέηεο πεξηβάιινληνο όπνπ
πξνηείλνληαη ζρεηηθέο πεξηβαιινληηθέο δξαζηεξηόηεηεο.
Τν γεγνλόο όηη ε πινπνίεζε νξγαλσκέλνπ πξνγξάκκαηνο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο
(ΠΠΔ) ζην λεπηαγσγείν εθαξκόδεηαη πξναηξεηηθά από ηνπο εθπαηδεπηηθνύο δεκηνπξγεί ην
ελδηαθέξνλ ηεο δηεξεύλεζεο δεηεκάησλ πνπ αθνξνύλ ηόζν ζηα θίλεηξα ησλ εθπαηδεπηηθώλ πνπ
εθαξκόδνπλ ηελ ΠΔ ζην ζρνιείν όζν θαη ζηνπο ζηόρνπο πνπ ζέηνπλ, ζηε ζεκαηνινγία πνπ
επηιέγνπλ, ζηηο κεζνδνινγηθέο πξνζεγγίζεηο θαη ζηηο κεζόδνπο αμηνιόγεζεο πνπ νη ίδηνη
εθαξκόδνπλ. Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδεη επίζεο ε κειέηε ηνπ ελλνηνινγηθνύ πεξηερνκέλνπ πνπ νη
εθπαηδεπηηθνί απνδίδνπλ ζηελ πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε θαη ηνπ ξόινπ ησλ εθπαηδεπηηθώλ
ζηελ εθαξκνγή ηεο ΠΔ ζηελ ζρνιηθή πξαγκαηηθόηεηα.
Όπσο πξνθύπηεη από ηε ζρεηηθή βηβιηνγξαθία, ζηελ Διιάδα, ε επηζηεκνληθή έξεπλα
αλαθνξηθά κε ηελ θαηαγξαθή θαη ηε δηεξεύλεζε ησλ απόςεσλ ησλ λεπηαγσγώλ γηα ηελ
εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ζηελ πξάμε είλαη πεξηνξηζκέλε (Γεκεηξίνπ θαη
Εαραξηάδνπ 2005, Flogaitis et al. 2005, Σθαλαβή θ.ά. 2005). Σην πιαίζην απηό ζρεδηάζηεθε θαη
πξαγκαηνπνηείηαη έξεπλα, ε νπνία βξίζθεηαη ζε εμέιημε, ζρεηηθά κε ηελ πεξηβαιινληηθή
εθπαίδεπζε ζην λεπηαγσγείν. Ο ζθνπόο ηεο έξεπλαο είλαη δηηηόο, ζθνπεύεη αθελόο ζηε
δηεξεύλεζε ησλ πξνζσπηθώλ ζεσξηώλ ησλ λεπηαγσγώλ αλαθνξηθά κε ην ελλνηνινγηθό θαη
παηδαγσγηθό πεξηερόκελν ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο (Γεσξγόπνπινο θ.ά., ππό
δεκνζίεπζε) θαη αθεηέξνπ ζηε δηεξεύλεζε ησλ απόςεσλ ηνπο γηα δεηήκαηα πνπ αθνξνύλ ζηελ
εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ζην λεπηαγσγείν. Σηελ εξγαζία απηή
παξνπζηάδνληαη θαη ζπδεηνύληαη ηα απνηειέζκαηα ηεο πξώηεο θάζεο ηεο έξεπλαο πνπ αθνξνύλ
ζηελ εθαξκνγή ηεο ΠΔ ζην λεπηαγσγείν.
Β. ΜΔΘΟΓΟΛΟΓΗΑ
Ζ ζπιινγή ησλ δεδνκέλσλ ζηελ παξνύζα έξεπλα έγηλε κε αηνκηθέο, εκη-δνκεκέλεο
ζπλεληεύμεηο. Δπηιέρζεθε απηή ε κέζνδνο σο θαηαιιειόηεξε γηα ηε ζε βάζνο δηεξεύλεζε ησλ
πξνζσπηθώλ απόςεσλ θαη ησλ ζεσξηώλ ησλ λεπηαγσγώλ ζρεηηθά κε ηελ Π.Δ. θαη ηελ
εθαξκνγή ηεο ζηελ πξάμε. Οη ζπλεληεύμεηο πξαγκαηνπνηήζεθαλ θαηά ην έηνο 2004-2005 θαη
είραλ δηάξθεηα πεξίπνπ κία ώξα.
Σηε δηάξθεηα ησλ ζπλεληεύμεσλ δεηήζεθε από ηηο λεπηαγσγνύο λα πεξηγξάςνπλ θαη λα
δώζνπλ παξαδείγκαηα ζρεηηθά κε: α) ηε ζεκαηνινγία ησλ ΠΠΔ πνπ εθαξκόδνπλ ζην
λεπηαγσγείν θαζώο θαη ηνλ ηξόπν επηινγήο ηεο, β) ηηο εθπαηδεπηηθέο δξαζηεξηόηεηεο πνπ
εθαξκόδνπλ ζην πιαίζην πινπνίεζεο ΠΠΔ ζην λεπηαγσγείν, θαη γ) ηα νθέιε από ηελ εθαξκνγή
ΠΠΔ ζην λεπηαγσγείν. Δπίζεο, δεηήζεθε από ηηο λεπηαγσγνύο λα ζρνιηάζνπλ ηε ζύλδεζε ησλ
ΠΠΔ κε ην ππόινηπν αλαιπηηθό πξόγξακκα.
2
Αλαθνξηθά κε ηε δηεξεύλεζε ησλ εθπαηδεπηηθώλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ εθαξκόδνληαη ζην
πιαίζην ηεο ΠΔ, ην ελδηαθέξνλ ηεο παξνύζαο έξεπλαο εζηηάζηεθε ηόζν ζηελ θαηαγξαθή ηνπ
είδνπο ηνπο όζν θαη ζηε δηεξεύλεζε ηνπ ηξόπνπ κε ηνλ νπνίν νη λεπηαγσγνί ζρεδηάδνπλ ηηο
δξαζηεξηόηεηεο. Εεηήζεθε επίζεο από ηηο λεπηαγσγνύο λα ζρνιηάζνπλ ηνλ ηξόπν ζπκκεηνρήο
ησλ παηδηώλ ζε απηέο. Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζθνπνύ απηνύ ρξεζηκνπνηήζεθαλ εξσηήζεηο ηνπ
ηύπνπ: "Τη δξαζηεξηόηεηεο θάλεηο ζπλήζσο ζε έλα ηέηνην πξόγξακκα;", "Με πνην ηξόπν γίλεηαη
ν ζρεδηαζκόο απηώλ ησλ δξαζηεξηνηήησλ;", "Με πνην ηξόπν δνπιεύνπλ ηα παηδηά ζηηο
δξαζηεξηόηεηεο απηέο;".
Ζ επηινγή ηνπ δείγκαηνο ηεο έξεπλαο έγηλε κε βάζε ηελ εκπινθή ησλ εξσηώκελσλ ζε
πξνγξάκκαηα ΠΔ γηα ηνπιάρηζηνλ ηξία ρξόληα. Τν θξηηήξην απηό πεξηνξίδεη ην δηαζέζηκν
δείγκα αλάκεζα ζηνλ πιεζπζκό ησλ λεπηαγσγώλ θαζώο ε ελαζρόιεζε κε ηελ ΠΔ ζηα ειιεληθά
λεπηαγσγεία είλαη θη απηή πεξηνξηζκέλε, σζηόζν απνηειεί γηα ηνπο εξεπλεηέο βαζηθό θξηηήξην
γηα κηα πην νινθιεξσκέλε απνηύπσζε ησλ απόςεσλ ησλ λεπηαγσγώλ θαζώο ζεσξείηαη όηη ε
ηνπιάρηζην ηξίρξνλε ζπλεηδεηή θαη ζπζηεκαηηθή εκπινθή κε πξνγξάκκαηα ΠΔ εμαζθαιίδεη
ηελ θαηά ηεθκήξην κεγαιύηεξε αμηνπηζηία ηνπ δείγκαηνο. Σηελ πξώηε θάζε ηεο έξεπλαο, ηα
απνηειέζκαηα ηεο νπνίαο παξνπζηάδνληαη ζηελ εξγαζία απηή, ζπκκεηείραλ νθηώ (8)
λεπηαγσγνί νη νπνίνη ππεξεηνύλ ζε δεκόζηα λεπηαγσγεία ζε αζηηθή θαη εκηαζηηθή πεξηνρή ηεο
Βόξεηαο Διιάδαο.
Οη παξαπάλσ εξσηήζεηο, ζηηο νπνίεο θιήζεθαλ λα απαληήζνπλ νη λεπηαγσγνί, απνηέιεζαλ
θαη ηνπο βαζηθνύο άμνλεο αλάιπζεο ησλ δεδνκέλσλ. Ζ πξνζέγγηζε πνπ πηνζεηήζεθε γηα ηελ
αλάιπζε ησλ δεδνκέλσλ ήηαλ πνηνηηθή (Cohen θαη Manion 1980, Robson 1993). Έηζη, νη
ζπλεληεύμεηο απνκαγλεηνθσλήζεθαλ, απνκνλώζεθαλ ηα ζρόιηα ηνπ θαζελόο από ηνπο
εξσηώκελνπο σο πξνο ηα παξαπάλσ εξσηήκαηα, εληνπίζηεθαλ ηα βαζηθά ζέκαηα πνπ
αλαπηύρζεθαλ θαη νκαδνπνηήζεθαλ ελόηεηεο νη νπνίεο είραλ θάπνηα θνηλά ζηνηρεία ή
ραξαθηεξηζηηθά. Σηε ζπλέρεηα, νη απαληήζεηο ησλ δηαθνξεηηθώλ εξσηώκελσλ γηα θαζέλαλ από
ηνπο παξαπάλσ άμνλεο ζπγθξίζεθαλ, ώζηε λα αλαδεηρζνύλ νη βαζηθέο νκνηόηεηεο θαη δηαθνξέο.
Από ηε ζύγθξηζε απηή πξνέθπςε έλαο πεξηνξηζκέλνο αξηζκόο θαηεγνξηώλ γηα θαζέλαλ από
ηνπο άμνλεο. Σηελ αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ ππνινγίζηεθαλ νη ζπρλόηεηεο (n) εκθάληζεο
ησλ θαηεγνξηώλ πνπ πξνέθπςαλ.
Γ. ΑΠΟΣΔΛΔ΢ΜΑΣΑ ΚΑΗ ΢ΤΕΖΣΖ΢Ζ
Θεκαηνινγία πξνγξακκάηωλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ζην λεπηαγωγείν
Από ηελ αλάιπζε ησλ ζεκάησλ πνπ νη εθπαηδεπηηθνί δειώλνπλ όηη εθαξκόδνπλ πξνθύπηνπλ
δύν ζεκαηηθέο θαηεγνξίεο. Ζ πξώηε αθνξά ζην θπζηθό πεξηβάιινλ (n1 =17) θαη πεξηιακβάλεη
ζέκαηα όπσο ηα δώα (n=4), ηα θπηά (n=2), ηα πνπιηά (n=1), ην δάζνο (n=4), νη ιίκλεο (n=1),
ζάιαζζα (n=2) ή ηα πνηάκηα (n=3). Ζ δεύηεξε αθνξά ζε πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα (n=7) πνπ
ζρεηίδνληαη κε ην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ όπσο ηα ζθνππίδηα θαη ε αλαθύθισζε (n=3), ην
λεξό θαη ε δηαρείξηζε ηνπ - ιεηςπδξία (n=2) θαη ε «ζρνιηθή απιή» (n=2). Τα δεηήκαηα απηά
ζπλδένληαη κε ηηο αλζξώπηλεο δξαζηεξηόηεηεο θαη παξεκβάζεηο. Ωζηόζν από ηελ αλάιπζε ησλ
απαληήζεσλ πξνθύπηεη όηη νη λεπηαγσγνί ζηελ ελαζρόιεζε κε ηα δεηήκαηα απηά δελ
αλαδεηθλύνπλ ην πιέγκα ησλ ζρέζεσλ αλζξώπνπ-πξνβιεκάησλ αιιά πεξηνξίδνληαη απιά ζηελ
πεξηγξαθή ηνπ πξνβιήκαηνο:
"Γηαβάζακε απνθόκκαηα από εθεκεξίδεο ζρεηηθά κε ηελ έιιεηςε λεξνύ" (Ν3)
"Όηαλ θάλακε αλαθύθισζε θηηάμακε ηελ «θπξία κόιπλζε» κε καύξε ζαθνύια απνξξηκκάησλ
πνπ ήζειε λα ηα θαηαζηξέςεη όια…» (Ν1)
Από ηα παξαπάλσ πξνθύπηεη όηη νη λεπηαγσγνί επηιέγνπλ ζέκαηα πνπ αθνξνύλ πεξηζζόηεξν
ζην θπζηθό θαη ιηγόηεξν ζην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ. Αλάινγα επξήκαηα αλαθέξνληαη ζε
ζρεηηθή έξεπλα ησλ Flogaitis et al. (2005). Φαίλεηαη ινηπόλ από ηηο δύν απηέο έξεπλεο όηη νη
λεπηαγσγνί δίλνπλ κεγαιύηεξε έκθαζε ζηε βηνθπζηθή δηάζηαζε ηνπ πεξηβάιινληνο. Τν εύξεκα
απηό ζα κπνξνύζε λα εληζρύζεη ηελ άπνςε όηη νη λεπηαγσγνί αληηιακβάλνληαη ζηελ πιεηνςεθία
ηνπο ην πεξηβάιινλ σο «θπζηθό» πεξηβάιινλ ελώ ζπρλά ηαπηίδνπλ ηε θύζε κε ην πεξηβάιινλ
1
Οη ζπρλόηεηεο (n) αθνξνύλ ζηνλ αξηζκό ησλ επηινγώλ ησλ εξσηώκελσλ
3
(Flogaitis and Agelidou 2003, Dimitriou 2005). Ωζηόζν, κειεηώληαο ηα θξηηήξηα θαη ηνλ ηξόπν
κε ηνλ νπνίν νη λεπηαγσγνί ηεο παξνύζαο έξεπλαο επηιέγνπλ ηα ζέκαηα ΠΔ (άμνλεο πνπ δελ
έρνπλ δηεξεπλεζεί ζηηο έξεπλεο πνπ πξναλαθέξζεθαλ) γίλεηαη θαλεξό όηη ζηελ επηινγή ησλ
ζεκάησλ ζπκβάιινπλ δηάθνξνη παξάγνληεο. Έλαο παξάγνληαο είλαη ην ελδηαθέξνλ ησλ παηδηώλ
πνπ ζύκθσλα κε ηελ άπνςε ησλ λεπηαγσγώλ εζηηάδεηαη ζε ζέκαηα πνπ αθνξνύλ ζην θπζηθό
πεξηβάιινλ ελώ έλαο άιινο είλαη ε άπνςε ησλ λεπηαγσγώλ όηη ηα ζέκαηα πνπ εληάζζνληαη ζην
θπζηθό πεξηβάιινλ είλαη θαηάιιεια γηα ηα παηδηά ηεο πξνζρνιηθή ειηθίαο (Γεσξγόπνπινο θ.ά.
ππό δεκνζίεπζε).
Από ηηο πξώηεο εγθπθιίνπο πνπ αθνξνύλ ζηελ ΠΔ ζηε ρώξα καο πξνθύπηεη όηη ε
πξνηεηλόκελε ζεκαηνινγία πεξηιακβάλεη ζηε ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία ζέκαηα πνπ
εληάζζνληαη ζην θπζηθό πεξηβάιινλ, όπσο δνκή θαη ιεηηνπξγία ηνπ θπζηθνύ πεξηβάιινληνο,
ρισξίδα, παλίδα, ηξνθηθά πιέγκαηα, πγξόηνπνη, δάζε (ελδεηθηηθά: Δγθύθιηνο Γ2/4867/28-892). Δλδερνκέλσο ε ζεκαηνινγία πνπ πξνηείλεηαη από ηηο εγθπθιίνπο απηέο λα απνηειεί έλα
άιιν παξάγνληα πνπ ζπκβάιιεη ζηελ επηινγή ζεκάησλ ησλ πξνγξακκάησλ πεξηβαιινληηθήο
εθπαίδεπζεο. Ζ ππόζεζε απηή, πνπ πξνέθπςε σο πξνβιεκαηηζκόο από ηνπο εξεπλεηέο ζα
δηεξεπλεζεί ζηε ζπλέρεηα ηεο έξεπλαο. Σην ζύλνιν ηεο, ε ζεκαηνινγία ησλ ΠΠΔ πνπ
εθαξκόδνπλ λεπηαγσγνί ηεο παξνύζαο έξεπλαο, απνηεινύλ δεηήκαηα νηθεία ζηα παηδηά,
ζρεηίδνληαη κε ηηο εκπεηξίεο ηνπο θαη ηνπο δίλνπλ ηε δπλαηόηεηα λα ζπλεηζθέξνπλ κε ηηο
γλώζεηο ηνπο, λα δηεξεπλήζνπλ θαη λα θάλνπλ ηηο πξνηάζεηο ηνπο.
Ζ ζπκβνιή ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ζηελ ελεξγνπνίεζε ηνπ παηδηνύ
Όινη νη εξσηώκελνη δειώλνπλ όηη ην παηδί έρεη αλάγθε γηα ελεξγνπνίεζε θαη αλαθάιπςε
θαη ππνζηεξίδνπλ όηη ζηα πιαίζηα ελόο πξνγξάκκαηνο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο
ηθαλνπνηείηαη απηή ε αλάγθε θαζώο παξέρνληαη επθαηξίεο θαη δπλαηόηεηεο γηα βησκαηηθή
πξνζέγγηζε ηεο γλώζεο θαη αλάπηπμε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο.
Από ηελ αλάιπζε ησλ αηηηνινγήζεσλ πνπ νη λεπηαγσγνί αλαπηύζζνπλ αλαθνξηθά κε ην
ξόιν ηεο ΠΔ ζηελ ελεξγνπνίεζε ησλ παηδηώλ, πξνθύπηεη ζηελ νπζία ε άπνςε ηνπο γηα ηε
ζρέζε εθπαίδεπζε - πεξηβάιινλ. Τν είδνο ηεο ζρέζεο πνπ θαίλεηαη λα πηνζεηνύλ νη εξσηώκελνη
αληηπξνζσπεύεη ηηο ηξεηο ηάζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ ΠΔ2: "ζρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ - κέζα
ζην πεξηβάιινλ - γηα ράξε ηνπ πεξηβάιινληνο".
α) Ζ εθπαίδεπζε "ζρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ" ζηνρεύεη ζηελ απόθηεζε γλώζεσλ θαη πξνάγεη ηελ
θαηαλόεζε ησλ θνηλσληθώλ, πνιηηηθώλ, νηθνλνκηθώλ θαη θπζηθνεπηζηεκνληθώλ παξαγόλησλ πνπ
επεξεάδνπλ ηε ιεηηνπξγία ησλ νηθνζπζηεκάησλ. Οη ζηόρνη είλαη γλσζηηθνί θαη αθνξνύλ ηε
δηακόξθσζε ελλνηώλ, κνληέισλ ζθέςεο, κνξθώλ θαη ζρέζεσλ κε βάζε ηα νπνία ην άηνκν
θαηαλνεί θαη εμεγεί όζα ζπκβαίλνπλ γύξσ ηνπ.
β) Ζ εθπαίδεπζε "κέζα κε ην πεξηβάιινλ" αληηκεησπίδεη ην πεξηβάιινλ σο πεδίν απόθηεζεο
γλώζεσλ θαη δεμηνηήησλ, αιιά θαη αλάπηπμεο ελδηαθέξνληνο θαη εθηίκεζεο. Σπλδέεηαη κε ηε
ζπλαηζζεκαηηθή πεξηνρή αλάπηπμεο ηεο αλζξώπηλεο πξνζσπηθόηεηαο, πνπ ζρεηίδεηαη κε ηελ
άκεζε εκπεηξία ηνπ πεξηβάιινληνο, κε ηελ αηζζεηηθή θαη αηζζεηεξηαθή επίγλσζή ηνπ θαη ηελ
αλάπηπμε ζεηηθώλ ζπλαηζζεκάησλ απέλαληη ζε απηό.
γ) Ζ εθπαίδεπζε "γηα ράξε ηνπ πεξηβάιινληνο" απνζθνπεί ζην λα ελζαξξύλεη ηελ αλάπηπμε
ζηάζεσλ θαη ζπκπεξηθνξώλ ηέηνησλ πνπ λα δηαζθαιίδνπλ όηη ηα άηνκα ζα παίξλνπλ απνθάζεηο
θαη ζα ελεξγνύλ κε γλώκνλα ηελ θαιύηεξε δπλαηή δηαηήξεζε ηνπ πεξηβάιινληνο. Σπλδέεηαη κε
ηελ εζηθή πιεπξά ηεο πξνζσπηθόηεηαο ηνπ αηόκνπ θαη κε ην ζύζηεκα αμηώλ πνπ πηνζεηεί θαη
κε βάζε ην νπνίν αμηνινγεί ηηο πξάμεηο ηνπ.
Από ηελ αλάιπζε ησλ απαληήζεσλ πξνθύπηεη όηη νη εξσηώκελνη αλαθέξνληαη ζε
πεξηζζόηεξεο από κία από ηηο παξαπάλσ ηαμηλνκήζεηο. Έηζη πξνέθπςαλ δύν θαηεγνξίεο
απαληήζεσλ:
α) Ζ εθπαίδεπζε "ζρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ" θαη "γηα ράξε ηνπ πεξηβάιινληνο":
2
Πξόθεηηαη γηα ηνπο αγγιηθνύο όξνπο " about the environment -in the environment -for the
environment" (UNESCO 1977).
4
Σηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη ηξεηο (3) λεπηαγσγνί:
"Ναη γηαηί θπξίσο είλαη (ε ΠΔ) βησκαηηθό, θαη θάζε βησκαηηθό έρεη δξάζε θαη ελεξγνπνίεζε.
Πιεζηάδεηο από θνληά θάζε ηη γηα λα ην ληώζεηο, λα ην δεηο , λα ην πηάζεηο, λα ην αλαθαιύςεηο.
Έηζη κπαίλεηο ζε κηα ηειείσο δηαθνξεηηθή δηαδηθαζία απ’ ηε παζεηηθή παξαθνινύζεζε ελόο
καζήκαηνο. Αλ δελ είλαη βησκαηηθό δε κπνξείο λα ην εθαξκόζεηο ζσζηά. Όηαλ ζέιεηο π.ρ. λα
θάλεηο ηελ αλαθύθισζε, δε ζα βάιεηο ην παηδί ζηε δηαδηθαζία λα θέξεη ην πεξίζζην ραξηί, λα ην
ξίμεη κόλν ηνπ ζην θάδν αλαθύθισζεο; Ή ζα κηιήζεηο γηα ξύπαλζε, κόιπλζε θαη δε ζα παο λα
δεηο καδί κε ηα παηδηά θάηη ζρεηηθό κ’ απηό; Να δεη ην σξαίν θαη λα θαηαιάβεη πσο κπνξεί λα
ραιάζεη, ή λα δεη ην ραιαζκέλν θαη λα ζθεθηεί πσο έθηαζε ζ’ απηή ηε θαηάζηαζε" (Ν1).
"Βαζηθά μεθηλάκε πάληα από ηελ παξαηήξεζε Ξαλαγπξίδσ ζ’ απηό πνπ έιεγα πξηλ γηα ηελ
ελεξγνπνίεζε. Ναη, ελεξγνπνίεζε είλαη, θαη ραξά είλαη, θαη γλώζε είλαη, θαη γίλεζαη πην δπλαηόο
λνκίδσ όηαλ μέξεηο ηη γίλεηαη ηξηγύξσ ζνπ. Γηαηί απηό ην πηηζηξίθη ζα κάζεη λα παξαηεξεί θαη λ’
αζρνιείηαη πεξηζζόηεξν ζηε δσή ηνπ, θαληάδνκαη" (Ν6).
"Γίλεηαη ε δπλαηόηεηα ζην παηδί λα δξάζεη, λα βηώζεη, λα αλαιύζεη, λα εμεξεπλήζεη θαη λα
νηθνδνκήζεη ηε γλώζε" (Ν7).
β) Ζ εθπαίδεπζε "ζρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ" θαη "κέζα ζην πεξηβάιινλ":
Σηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη πέληε (5) λεπηαγσγνί. Δλδεηθηηθά αλαθέξνπκε ηα ιόγηα
ηξηώλ από απηέο :
"Γελ ην πηζηεύσ απιά . Δίλαη ζίγνπξν απηό ην πξάγκα, γηαηί ην παηδί παίξλεη ηε γλώζε από ηελ
ίδηα ηελ πεγή. Τα παηδηά απηήο ηεο ειηθίαο ην λα γλσξίζνπλ θαη λα κάζνπλ θάπνηεο έλλνηεο είλαη
πάξα πνιύ ζπνπδαίν. Όηαλ κάιηζηα αθνινπζνύλ θάηη ηέηνην θηάλνπλ ζηελ αλαθάιπςε, θηάλνπλ
ζηελ ίδηα ηε πεγή. Η γλώζε από ηελ πεγή μεθηλάεη, όρη από θάπνπ αιινύ" (Ν2).
"Ναη, γηαηί ην πξόγξακκα Π.Δ. γίλεηαη θπξίσο έμσ, ζηελ απιή, ζηε γεηηνληά, ζηε θύζε θαη απηό
μεηξειαίλεη ηα παηδηά. Κάζε ηη πνπ είλαη βησκαηηθό πεξηέρεη επθαηξίεο γηα δξάζε, αλαθάιπςε.
Αλαθαιύπηνπλ παίδνληαο ηε γλώζε, ζα παο επηζθέςεηο, εθδξνκέο, ζα θάλεηο πνιιά παηρλίδηα
κέζα θαη έμσ από ηελ ηάμε θαη ζε όια απηά ε ζπκκεηνρή ηνπ παηδηνύ είλαη ελεξγεηηθή " (Ν3).
"Ναη πάξα πνιύ. Πηζηεύσ όηη έλα πεξηβαιινληηθό πξόγξακκα είλαη ην θαιύηεξν. Καιύπηεη απηή
ηελ αλάγθε ηνπ ςαμίκαηνο, ηεο δηεξεύλεζεο ζην θάζε ηη. Όινη μέξνπκε όηη αλ δώζεηο ζηα παηδηά
ηελ επθαηξία λ’ αζρνιεζνύλ κε ζηνηρεία ηεο θύζεο όπσο ρώκα, λεξό, θπηά, δώα, είλαη όηη
θαιύηεξν γη’ απηά. Δίλαη πξάγκαηα πνπ ηνπο ελδηαθέξνπλ , πνπ ηα ραίξνληαη, πνπ ηα βιέπνπλ θαη
ηα αληηιακβάλνληαη" (Ν4).
Μέζνδνη θαη εθπαηδεπηηθέο δξαζηεξηόηεηεο πνπ εθαξκόδνληαη γηα ηελ πινπνίεζε
πξνγξακκάηωλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο
Ζ ζπδήηεζε κε ηηο λεπηαγσγνύο ζρεηηθά κε ηηο παηδαγσγηθέο κεζόδνπο πνπ εθαξκόδνπλ γηα
ηελ πινπνίεζε ησλ πξνγξακκάησλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο δελ πεξηνξίζηεθε ζηελ απιή
θαηαγξαθή ησλ κεζόδσλ αιιά επεθηάζεθε θαη ζηε δηεξεύλεζε παξακέηξσλ πνπ αθνξνύλ ζηελ
παηδαγσγηθή δηάζηαζε ηνπο, όπσο ν ηξόπνο επηινγήο θαη εθαξκνγήο ηνπο, θαη ε άπνςε ησλ
λεπηαγσγώλ γηα ηελ απνηειεζκαηηθόηεηα ηνπο. Γηεξεπλήζεθαλ επίζεο ην είδνο ησλ
δξαζηεξηνηήησλ πνπ πινπνηνύληαη ζην πιαίζην ησλ πεξηβαιινληηθώλ πξνγξακκάησλ θαη ν
ηξόπνο ζρεδηαζκνύ ηνπο θαζώο επίζεο θαη ν ηξόπνο κε ηνλ νπνίν παξνπζίαζαλ νη λεπηαγσγνί
ην πξόγξακκα ζηα παηδηά θαη ηα ελέπιεμαλ ζε απηό.
Πξνζαλαηνιηζκόο ηωλ παηδηώλ ζην ΠΠΕ
Από ηελ αλάιπζε ησλ απαληήζεσλ ζην εξώηεκα, "πσο έβαιεο ηα παηδηά ζην θιίκα;"
πξνθύπηεη όηη νη ηξόπνη κε ηνπο νπνίνπο πξνζαλαηνιίδνπλ νη λεπηαγσγνί ηα παηδηά ζηα
πξνγξάκκαηα Π.Δ. ρσξίδνληαη ζε ηέζζεξηο θαηεγνξίεο:

Με ζπδήηεζε: ζηηο πεξηπηώζεηο απηέο νη λεπηαγσγνί μεθηλνύλ είηε κεηαθέξνληαο ζηα
παηδηά πξνζσπηθέο εκπεηξίεο ηνπο πνπ αθνξνύλ ζην ζέκα ηνπ πξνγξάκκαηνο (θαη ζηε
ζπλέρεηα ηα εκπιέθνπλ ζε δηάινγν), είηε θάλνληαο ζηα παηδηά ζρεηηθέο κε ην ζέκα
εξσηήζεηο θαη ελζαξξύλνληαο ηα λα ηηο απαληήζνπλ θαη λα ζπδεηήζνπλ πάλσ ζε απηέο.
5

Με αθήγεζε ζρεηηθώλ ηζηνξηώλ – παξακπζηώλ. Σηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη
ηέζζεξηο λεπηαγσγνί.
 Γεκηνπξγία πξνζρεδηαζκέλεο θαηάζηαζεο πνπ ζρεηίδεηαη κε ην ζέκα ηνπ ΠΠΔ όπσο γηα
παξάδεηγκα ε λεπηαγσγόο πνπ ζε πξόγξακκα αλαθύθισζεο ραξηηνύ, «ζθόληαςε»
«επίηεδεο πάλσ ζηνλ θάδν κε ηα ζθνππίδηα θαη ρύζεθαλ όια θάησ. Από θεη μεθηλήζακε
κε ηα ζθνππίδηα. Τν είρα ζρεδηαζκέλν» (Ν6). Σηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη δύν
λεπηαγσγνί.
 Παξαηήξεζε πεδίνπ: Ζ λεπηαγσγόο ελζαξξύλεη ηα παηδηά λα παξαηεξήζνπλ ηνλ πξνο
κειέηε ρώξν (π.ρ. ην ζρνιηθό θήπν), λα πξνβιεκαηηζηνύλ κέζα από θαηάιιειεο
εξσηήζεηο θαη λα εθθξάζνπλ ηηο πξνηάζεηο ηνπο. Τελ πξνζέγγηζε απηή ρξεζηκνπνηνύλ
δύν λεπηαγσγνί.
Όπσο πξνθύπηεη από ηα παξαπάλσ νη λεπηαγσγνί επηρεηξνύλ λα πξνζαλαηνιίζνπλ ηα
παηδηά ζην ζέκα ηνπ πξνγξάκκαηνο ΠΔ εθαξκόδνληαο επηθνηλσληαθέο - βησκαηηθέο
δηαδηθαζίεο. Οη πξνζεγγίζεηο απηέο ζπλάδνπλ κε ηηο παηδαγσγηθέο αξρέο ηεο Π.Δ. (UNESCO
1977).
Δξαζηεξηόηεηεο πνπ εθαξκόδνληαη ζην πιαίζην ηωλ ΠΠΕ: είδνο θαη ζρεδηαζκόο
Από ηελ αλάιπζε ησλ απαληήζεσλ αλαθνξηθά κε ην είδνο ησλ δξαζηεξηνηήησλ πνπ
πινπνηνύληαη ζην πιαίζην ησλ ΠΠΔ, πξνθύπηεη όηη νη λεπηαγσγνί πξνζεγγίδνπλ ηα ζέκαηα κέζα
από: α) ηα εηθαζηηθά (n=8), β) ηε δξακαηνπνίεζε, ην ζεαηξηθό παηγλίδη θαη ην θνπθινζέαηξν)
(n=8), γ) ηελ αθήγεζε ηζηνξηώλ (n=6) θαη ηα δ) παηγλίδηα πξνζνκνίσζεο (n=2).
Αλαθνξηθά κε ην είδνο ησλ δξαζηεξηνηήησλ, ηα εηθαζηηθά θαίλεηαη λα ζπγθεληξώλνπλ ηελ
πξνηίκεζε όισλ ησλ λεπηαγσγώλ θαη πεξηιακβάλνπλ δσγξαθηθή θαη θαηαζθεπέο. Μέζα από
ηηο δξαζηεξηόηεηεο απηέο νη λεπηαγσγνί δίλνπλ ζηα παηδηά ηελ επθαηξία λα εθθξάζνπλ ηηο
εκπεηξίεο ηνπο γηα δεηήκαηα πνπ είηε ζπδεηήζεθαλ ζηε δηάξθεηα ζρεηηθώλ ΠΠΔ είηε
παξαηήξεζαλ ζην πεδίν, εθηόο ζρνιηθήο αίζνπζαο. Όπσο ραξαθηεξηζηηθά αλαθέξεη κία
λεπηαγσγόο:
"Γξαζηεξηόηεηεο δσγξαθηθήο όπνπ κπνξνύλ λα εθθξαζηνύλ ηα παηδηά θαη λα ζνπ πνπλ ηη
ελλννύλ απηά κνιπζκέλν (κε δόθηκνο όξνο, ρξεζηκνπνηείηαη αληί ηνπ ξύπαλζε) ή θαηεζηξακκέλν
πεξηβάιινλ... Φηηάμακε ηελ «θπξία κόιπλζε» κε καύξε ζαθνύια απνξξηκκάησλ πνπ ήζειε λα ηα
θαηαζηξέςεη όια" (Ν1),
Ζ αθήγεζε ηζηνξηώλ (n=6) ρξεζηκνπνηείηαη επίζεο από όιεο ζρεδόλ ηηο λεπηαγσγνύο.
Όπσο νη ίδηεο δειώλνπλ δηαβάδνπλ ζρεηηθέο κε ην πξόγξακκα ηζηνξίεο, παξακύζηα, κύζνπο θαη
πνηήκαηα πνπ θέξλνπλ νη ίδηεο θαη ηα παηδηά από ην ζπίηη ηνπο.
Ζ δξακαηνπνίεζε, ην ζεαηξηθό παηγλίδη θαη ην θνπθινζέαηξν ζπγθεληξώλνπλ επίζεο ησλ
πξνηίκεζε όισλ ησλ εξσηώκελσλ. Σπλήζσο δξακαηνπνηνύληαη ηα ηξαγνύδηα, ηα πνηήκαηα, νη
κύζνη ή νη ηζηνξίεο πνπ αλαθέξνληαη παξαπάλσ.
"Μηα από ηηο δξακαηνπνηήζεηο πνπ θάλακε ήηαλ ην ηξαγνύδη «ε γεξαθίλα», ην νπνίν ην
παξνπζηάζακε θαη ζην ηέινο ζηελ εθδήισζε πνπ θάλακε όια ηα ζρνιεία πνπ αζρνιήζεθαλ κε
ΠΔ" (N3).
Τα παηγλίδηα πξνζνκνίσζεο εθαξκόδνληαη από δύν κόλν λεπηαγσγνύο νη νπνίεο ηα
ζεσξνύλ ζεκαληηθά θαζώο όπσο εμεγεί ε κηα από απηέο,
"ην παηδί κπνξεί λα κπεη ζην ξόιν ηνπ γιάξνπ πνπ δελ κπνξεί λα πεξπαηήζεη ζηελ παξαιία
επεηδή έρεη πεηξέιαην, λα κπεη ζην ξόιν ηνπ ειαθηνύ πνπ ην δάζνο ηνπ θάεθε θαη ηώξα πνπ ζα
θάλεη ηε θσιίηζα ηνπ Αληηιακβάλνληαη πεξηζζόηεξν όηαλ παίξλνπλ ην ξόιν θάπνηνπ, όηαλ
βηώλνπλ ηέηνηεο θαηαζηάζεηο" (Ν6).
Τέινο, ζην πιαίζην ηεο εξώηεζεο απηήο, όινη νη εξσηώκελνη δήισζαλ όηη θάλνπλ επηζθέςεηο
ζε ρώξνπο εθηόο ηεο ζρνιηθήο αίζνπζαο - κειέηε πεδίνπ (n=8) όπνπ αλαπηύζζνπλ πνηθίιεο
δξαζηεξηόηεηεο. Τα πεδία απηά απνηεινύλ ζηελ ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία ζπζηαηηθά ηνπ
θπζηθνύ πεξηβάιινληνο (δάζνο, πνηάκη, αθξνγηαιηά) θαζώο, όπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ) ηα
ζέκα ησλ ΠΠΔ πνπ εθαξκόδνπλ αθνξνύλ σο επί ην πιείζην ζην θπζηθό πεξηβάιινλ. Οη
λεπηαγσγνί πνπ ηα ζέκαηα ησλ ΠΠΔ ηνπο ήηαλ ν ζρνιηθόο θήπνο ή ηα ζθνππίδηα θαη ε
6
αλαθύθισζε, έθαλαλ αληίζηνηρα επηζθέςεηο ζηελ επξύηεξε πεξηνρή ηνπ ζρνιείνπ -γηα ηελ
παξαηήξεζε θήπσλ - θαζώο θαη ην ζθνππηδόηνπν ηεο πεξηνρήο ηνπο. Ζ αλάπηπμε
δξαζηεξηνηήησλ ζε ρώξνπο εθηόο ζρνιηθήο αίζνπζαο δείρλεη όηη νη λεπηαγσγνί αλαγλσξίδνπλ
ηε ζεκαζία ηνπ εμσηεξηθνύ ρώξνπ ζηελ πινπνίεζε ησλ πξνγξακκάησλ πεξηβαιινληηθήο
εθπαίδεπζεο (Palmberg and Kuru 2000, Reading and Tavern 1996).
Σρεδηαζκόο εθπαηδεπηηθώλ δξαζηεξηνηήηωλ
Όπσο πξναλαθέξζεθε, ην ελδηαθέξνλ ηεο έξεπλαο εζηηάζηεθε θαη ζην ζρεδηαζκό ησλ
δξαζηεξηνηήησλ πνπ αλαθέξνπλ νη λεπηαγσγνί. Δηδηθόηεξα δηεξεπλήζεθε ν ηξόπνο κε ηνλ νπνίν
νη λεπηαγσγνί ζρεδηάδνπλ ηηο δξαζηεξηόηεηεο απηέο θαη ν βαζκόο ζπκκεηνρήο ησλ παηδηώλ ζην
ζρεδηαζκό ηνπο θαζώο ε απηελέξγεηα, ε πξσηνβνπιία αιιά θαη ηα ελδηαθέξνληα ησλ παηδηώλ
απνηεινύλ βαζηθέο αξρέο ηεο παηδαγσγηθήο ηεο ΠΔ.
Από ηελ αλάιπζε ησλ απαληήζεσλ ησλ λεπηαγσγώλ πξνθύπηνπλ ηξεηο ηάζεηο πνπ
δηακνξθώλνπλ ηζάξηζκεο θαηεγνξίεο: α) ζρεδηαζκόο από ηελ λεπηαγσγό θαη εκπινθή ησλ
παηδηώλ ζηελ ηειηθή δηακόξθσζή ηνπο (n=4), β) ζρεδηαζκόο απνθιεηζηηθά από ηνλ λεπηαγσγό
(n=3) θαη γ) ζρεδηαζκόο από ηνλ λεπηαγσγό ιακβάλνληαο ππόςε ηα ελδηαθέξνληα ησλ παηδηώλ
(n=5).
Ζ πξώηε θαηεγνξία πεξηιακβάλεη ηνπο λεπηαγσγνύο νη νπνίνη πξνγξακκαηίδνπλ
δξαζηεξηόηεηεο θαη ζηε ζπλέρεηα εκπιέθνπλ ελεξγά ηα παηδηά ζηελ ηειηθή ηνπο δηακόξθσζε. Οη
λεπηαγσγνί απηνί είηε παξέρνπλ ηε δπλαηόηεηα ζηα παηδηά λα επηιέμνπλ απηό κε ην νπνίν ζα
αζρνιεζνύλ αλάκεζα ζε δηάθνξα πξνηεηλόκελα ζέκαηα είηε νη ίδηνη πξνζαξκόδνπλ ηηο
δξαζηεξηόηεηεο ηνπο ζηα ελδηαθέξνληαη πνπ εθδειώλνληαη ζηελ πνξεία ηνπ ΠΠΔ:
"... ρσξηδόκαζηε ζε νκάδεο. Κάζε νκάδα αλαιακβάλεη θάηη. Βέβαηα πξώηα ζα δηαιέμεη ην θάζε
παηδί ηη κπνξεί λα θάλεη, γηαηί ν θαζέλαο ζπκκεηέρεη ζύκθσλα κε ηηο δπλαηόηεηέο ηνπ" (Ν2).
"Σπλήζσο καδί κε ηα παηδηά. Όηαλ ηα παηδηά είλαη κέζα ζ’ απηή ηε δηαδηθαζία, ζε νδεγνύλ ζηα
δηθά ηνπο ελδηαθέξνληα πνπ κπνξεί νύηε λα ηα θαληάδεζαη. Γηαηί κπνξεί εγώ λα έρσ ζην κπαιό
κνπ όηη είλαη θαιό λα θάλσ εθείλν, θαη ην ελδηαθέξνλ ησλ παηδηώλ λα είλαη ηειείσο δηαθνξεηηθό"
(Ν1).
β) Σηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη νη λεπηαγσγνί νη νπνίνη ζρεδηάδνπλ νη ίδηνη ηηο
δξαζηεξηόηεηεο ησλ ΠΠΔ:
"Τηο δξαζηεξηόηεηεο ηηο ζρεδίαδα θαη ηηο πξνγξακκάηηδα εγώ. Έθαλα δει. έλα ζρεδηαζκό ηνπ
πξνγξάκκαηνο σο εμήο: Τν θεληξηθό ζέκα ήηαλ ην λεξό. Απηό ην ρώξηδα ζε θάπνηα επηκέξνπο
ζέκαηα αλάινγα κε ηηο πιεξνθνξίεο πνπ είρα πάξεη από ηα εξσηεκαηνιόγηα θαη κ΄ απηά πνπ ήζεια
λα κάζνπλ ηα παηδηά. Κάζε θνξά πνπ νινθιεξώλνληαλ κηα επηκέξνπο ελόηεηα, όπσο π.ρ. νη
ηδηόηεηεο ηνπ λεξνύ, ή ν θύθινο ηνπ λεξνύ θάλακε ζπλήζσο κηα δξακαηνπνίεζε ή ζεαηξηθό
παηρλίδη ζρεηηθά κε ην ζέκα πνπ δνπιέςακε" (Ν3).
γ) Σηελ θαηεγνξία απηή εληάζζνληαη νη λεπηαγσγνί νη νπνίνη ζρεδηάδνπλ ηηο δξαζηεξηόηεηεο ησλ
ΠΠΔ αλάινγα κε ηα ελδηαθέξνληα ησλ παηδηώλ θαη ηα δηθά ηνπο.
"Πάληα κε ηα ελδηαθέξνληα ησλ παηδηώλ αιιά παίδεη ζεκαληηθό ξόιν θαη ε δηθή κνπ ε ζπκκεηνρή.
Γειαδή αλ κνπ ’ξζεη κία ηδέα ε νπνία κ’ έρεη ηξειάλεη εκέλα ζα ηελ θάλσ. Μπνξεί λα κελ είλαη
ηόζν θαιή ε ηδέα, λα κε ηελ έρσ δνπιέςεη ηόζν θαιά από ηνλ ελζνπζηαζκό κνπ θαη λα είλαη
απνηπρία! Σηελ αξρή απνθάζηζα κόλε κνπ θαη θάπνηα πξάγκαηα δελ γίλαλε απ’ απηά πνπ είρα
ζρεδηάζεη εγώ θαη έγηλαλ θάπνηα άιια πνπ βγήθαλ από ηα παηδηά" (Ν6).
Μέζνδνο project
Σηε δηάξθεηα ηεο ζπδήηεζεο κε ηνπο εξσηώκελνπο έγηλε πξνζπάζεηα λα δηεξεπλεζεί ν
βαζκόο εθαξκνγήο ηεο κεζόδνπ project γηα ηελ πινπνίεζε ησλ ΠΠΔ θαζώο ζην πιαίζην ηεο
εληζρύεηαη ε απην-έθθξαζε θαη ε απηελέξγεηα θαη ελζαξξύλεηαη ην παηδί ζηελ αλάιεςε
πξσηνβνπιηώλ θαη δξάζεσλ, δεμηόηεηεο πνπ επηδηώθνληαη ζην πιαίζην ηεο ΠΔ (Frey 1986,
Helm and Katz 2002).
Από ηελ αλάιπζε ησλ ζρνιίσλ ηνπο γηα ηε κέζνδν project, θαίλεηαη όηη νη πεξηζζόηεξνη
λεπηαγσγνί ζπληάζζνληαη κε ην ξεύκα ππέξ ησλ «ζρεδίσλ εξγαζίαο» (project) ζηελ
7
πξνζρνιηθή ειηθία πνπ αλαπηύρζεθε ζηελ Διιάδα θαηά ηελ ηειεπηαία δεθαεηία (Φξπζαθίδεο
1994, Νηνιηνπνύινπ 2005, Γξόιιηνο 2005). Ωζηόζν, παξά ην γεγνλόο όηη αληηιακβάλνληαη ην
project σο έλα «γόληκν» εξγαιείν πνπ ηνπο επηηξέπεη λα ζπληξνθέςνπλ ηα παηδηά ζην δξόκν
πξνο ηελ έξεπλα θαη ηελ ηειηθή αλαθάιπςε ηεο γλώζεο, θαίλεηαη λα ζπγρένπλ ηόζν ην ξόιν
ηνπ κέζα ζην αλαιπηηθό πξόγξακκα όζν θαη ηνλ ηξόπν νξγάλσζεο θαη εθαξκνγήο ηνπ. Ζ
ζύγρπζε απηή ζα κπνξνύζε λα απνδνζεί ζηηο πνηθίιεο απόςεηο πνπ επηθξαηνύλ αλαθνξηθά κε
ηε κέζνδν απηή (Μπηξκπίιε 2005).
"Έηζη ην μεθίλεζα ηνπιάρηζηνλ (κε project). Αιιά γηα λα πσ ηελ αιήζεηα, θη εγώ όηαλ ην
μεθίλεζα πέξπζη, δελ κπνξώ λα πσ όηη είρα μεθαζαξηζκέλν κέζα κνπ ηη είλαη ην project. Έθαλα
κηα πξνζέγγηζε ηνπ ηη μέξνπλ ηα παηδηά, αιιά κεηά δε κπνξώ λα πσ όηη είρα ην πιάλν ηνπ project
κπξνζηά κνπ θαη όηη έιεγε ην έθαλα. Γηαηί ζην λεπηαγσγείν είκαζηε πην επέιηθηνη . Όια κπνξνύκε
λα ηα εληάμνπκε ζην πξόγξακκα. Τν άθελα ινηπόλ θαη πξνρσξνύζε νκαιά ρσξίο θαλέλα άγρνο. ,
κεηά ζηε θαηαγξαθή ηνπ έδσζα κηα κνξθή αθνινπζώληαο ηα ζηάδηα ηνπ project. Αιιά ζηε πξάμε
πνιιά πξάγκαηα ήηαλ εθηόο. Γε κπνξώ λα πσ όηη ήηαλ ιάζνο ή όηη ήηαλ άζρεηα. Πήγαηλα δει.
αλάινγα κε ηα παηδηά, αιιά όηαλ έβιεπα όηη θάπνηα πξάγκαηα μεθεύγνπλ ηα επαλέθεξα” (Ν4).
"Τν ρξεζηκνπνηείο ην project, όπνπ βγαίλεη. Από θεη θαη ύζηεξα ην εληάζζσ, όπνπ κε παίξλεη.
Αθνύ κπνξώ λα ην ρξεζηκνπνηήζσ παληνύ…(Ν5).
"Δγώ δει. έθαλα ην λέν αλαιπηηθό πξόγξακκα ή παξάιιεια απηό ην project γηα ην λεξό. Τν
project ην πξνζάξκνζα ζην αλαιπηηθό πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ. Project ζεκαίλεη όηη ζα δεηο
ην ζέκα απηό από όιεο ηηο πιεπξέο. Μπνξεί θάπνηεο κέξεο λα θάλεηο νξηζκέλεο δξαζηεξηόηεηεο γηα
λα πξνρσξήζεηο ην πξόγξακκα πεξηβαιινληηθήο, αιιά απηέο νη δξαζηεξηόηεηεο δελ ζε δεζκεύνπλ
θαζόινπ. Όηαλ π.ρ. ζέιεηο λα θάλεηο καζεκαηηθά, ηα θάλεηο κέζα ζην project. Αο πνύκε ήηαλ
Άλνημε θαη ήζεια λα θάλσ ηνπο αξηζκνύο, κπνξνύζα λα ην πξνζαξκόζσ. Τν κόλν έηζη «ιεπηό
ζεκείν» είλαη ην «πσο ζα ην θάλεηο». Δθεί λνκίδσ όηη πξέπεη λα δώζνπκε πξνζνρή. Γηαηί ηελ
«ύιε» αο πνύκε πνπ έρνπκε λα δηδάμνπκε ζην λεπηαγσγείν κπνξείο λα ηελ πεξάζεηο ή
πεξηβαιινληηθή θάλεηο ή αγσγή πγείαο ή κε νπνηαδήπνηε άιια πξνγξάκκαηα"(Ν3).
"Δκέλα δε κ’ αξέζεη ε ιέμε project. Δγώ ζεσξώ όηη ηώξα εθ’ ησλ πζηέξσλ έξρνληαη λα καο
βάινπλ έλαλ όξν ζηα πξάγκαηα πνπ εκείο θάλακε πάληα. Γελ κπνξείο λα δνπιέςεηο ζην
λεπηαγσγείν, αλ δε δνπιέςεηο δηαζεκαηηθά θαη δηεπηζηεκνληθά. Τα παηδηά ζα ρσξηζηνύλ ζε
νκάδεο κε ηε δηθηά ηεο ππεπζπλόηεηα ε θαζεκηά. Σην ηέινο ελώλνπκε νηηδήπνηε έρεη καδεπηεί θαη
βγάδνπκε ην πιηθό καο. Πάληα έηζη δνπιεύνπκε ζην λεπηαγσγείν. Γηαηί ινηπόλ πξέπεη λα
ρξεζηκνπνηήζσ ηε ιέμε project γηα θάηη πνπ ην ζεσξώ όηη είλαη ε δνπιεηά κνπ όια ηα ρξόληα; "
(Ν2).
Σύλδεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο κε ην ππόινηπν πξόγξακκα ηνπ
λεπηαγωγείνπ
Από ηελ αλάιπζε ησλ απαληήζεσλ ζην εξώηεκα πνπ αθνξνύζε ζηε ζύλδεζε ησλ
πξνγξακκάησλ ΠΔ κε ην ππόινηπν πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ πξνθύπηεη όηη, ηα
πξνγξάκκαηα πνπ πινπνίεζαλ απνηέιεζαλ γηα ηνπο κηζνύο από ηνπο εξσηώκελνπο, πιαίζην γηα
ηελ αλάπηπμε δξαζηεξηνηήησλ από άιια γλσζηηθά αληηθείκελα ηνπ πξνγξάκκαηνο ηνπ
λεπηαγσγείνπ. Με άιια ιόγηα, όινη νη εξσηώκελνη επεδίσμαλ ηε δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο
γλώζεο ζρεδηάδνληαο θαη εθαξκόδνληαο δξαζηεξηόηεηεο πνπ αθνξνύλ ζε άιια γλσζηηθά
αληηθείκελα.
Σπγθεθξηκέλα, νη λεπηαγσγνί ηνπ δείγκαηνο, ππνζηεξίδνπλ όηη δελ μερσξίδνπλ ην ΠΠΔ από
ην ππόινηπν αλαιπηηθό πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ, αιιά είηε ην εληάζζνπλ ζην αλαιπηηθό
πξόγξακκα είηε πξνζαξκόδνπλ ην αλαιπηηθό πξόγξακκα ζε απηό ηεο ΠΔ. Σύκθσλα κε ηηο
δειώζεηο ηνπο, ην αλαιπηηθό πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ, πινύζην ζε βησκαηηθέο εκπεηξίεο
ζπλάδεη κε ηε θηινζνθία ησλ ΠΠΔ. Σηα απνζπάζκαηα πνπ αθνινπζνύλ, αλαδεηθλύνληαη νη
απόςεηο ησλ εξσηώκελσλ αλαθνξηθά κε ηε ζύλδεζε ηνπ ΠΠΔ κε ην ππόινηπν πξόγξακκα ηνπ
λεπηαγσγείνπ θαη ηε δηαζεκαηηθόηεηα:
"Γελ κπνξείο λα δνπιέςεηο ζην λεπηαγσγείν, αλ δε δνπιέςεηο δηαζεκαηηθά θαη δηεπηζηεκνληθά.
Γελ ην μερσξίδσ ην πξόγξακκα πεξηβαιινληηθήο από ην ππόινηπν πξόγξακκα. Δίλαη έλα όιν. Η
Π.Δ. δελ είλαη σξνιόγην πξόγξακκα είλαη αίζζεζε, είλαη αλαπλνή, είλαη αέξαο. Τα παηδηά
8
αλαπλένπλ απηή ηελ αίζζεζε. Από θεη αξπάδεζαη θαη κπιέθεηο απηό ζην πξόγξακκα ην ππόινηπν"
(Ν2).
" Τν πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ δελ είλαη θάηη μερσξηζηό από ην πξόγξακκα ΠΔ. Η Π.Δ. είλαη
έλα project όπσο όια ηα άιια. Μέζα απ’ απηό ην πξόγξακκα κπνξείο λα θάλεηο θαη
δξαζηεξηόηεηεο γιώζζαο, καζεκαηηθώλ, εηθαζηηθώλ, όηη ζέιεηο. Δίλαη άιισζηε ηόζν επέιηθην ην
πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ, πνπ δελ λνκίδσ όηη δεκηνπξγείηαη θάπνην πξόβιεκα ζε ζρέζε κε ην
ηη ζα θάλεηο θαη πόηε ζα ην θάλεηο. Δγώ δει. έθαλα ην Νέν Αλαιπηηθό Πξόγξακκα ή παξάιιεια
απηό ην project γηα ην λεξό. Τν project ην πξνζάξκνζα ζην αλαιπηηθό Πξόγξακκα ηνπ
λεπηαγσγείνπ" (Ν3).
"Γελ είλαη μέρσξν (ην ΠΠΔ κε ην αλαιπηηθό πξόγξακκα). Όια ιεηηνύξγεζαλ κέζα απ’ απηό. Γελ
έθαλα ηίπνηα άιιν. Έθαλα κόλν ην πξόγξακκα πεξηβαιινληηθήο. Όια ηα άιια πνπ ιέγακε π.ρ.
ζήκεξα έρνπκε ςπρνθηλεηηθή, καζεκαηηθά θ.η.ι. δελ ηα είρα έηζη πηα". (Ν4).
"Γελ ην μερσξίδσ (ην ΠΠΔ από ην αλαιπηηθό) ην έλα κπαίλεη ζην άιιν θαη
αιιεινζπκπιεξώλνληαη. Δμάιινπ ε ίδηα ε δνκή θαη ε ιεηηνπξγία ηνπ λεπηαγσγείνπ είλαη πνιύ
θνληά ζηε θηινζνθία ηεο ΠΔ θαη κπνξεί λα ελζσκαησζεί ζε όινπο ηνπο ηνκείο ηεο αλάπηπμεο ηνπ
αλαιπηηθνύ πξνγξάκκαηνο. Γηαηί ην αλαιπηηθό πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ είλαη επέιηθην θαη
πινύζην ζε βησκαηηθέο εκπεηξίεο" (Ν7).
Σην παξαπάλσ πιαίζην, εθαξκόδνληαη δξαζηεξηόηεηεο πνπ αθνξνύλ ζηα καζεκαηηθά, ηηο
θπζηθέο επηζηήκεο θαη ηε γιώζζα, όπσο π.ρ. πεηξάκαηα γηα ηηο ηδηόηεηεο ηνπ λεξνύ, γηα ηνλ
θύθιν ηνπ λεξνύ, ηε βξνρή, ηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ θπηώλ θαη ησλ δώσλ, ηελ αλάπηπμε ησλ
θπηώλ, δξαζηεξηόηεηεο αλάγλσζεο θαη γξαθήο, θαηαζθεπήο βηβιίσλ κε ηε ρξήζε δσγξαθηώλ
ησλ παηδηώλ ελώ αλαπηύζζεηαη ην ιεμηιόγην ησλ παηδηώλ, δξαζηεξηόηεηεο καζεκαηηθώλ
ζρεηηθά κε ηε δηαηήξεζε ηεο πνζόηεηαο, ηε δηάηαμε θιπ.
Όπσο πξνθύπηεη από ηα παξαπάλσ, ε πξννπηηθή ηεο δηαζεκαηηθόηεηαο πνπ απνηειεί ηε
ζύγρξνλε πξόηαζε ηνπ λένπ αλαιπηηθνύ πξνγξάκκαηνο ζην λεπηαγσγείν (ΓΔΠΠΣ) θαίλεηαη λα
πηνζεηείηαη ζε έλα βαζκό από ηνπο λεπηαγσγνύο νη νπνίνη ζπλδένπλ ην ΠΠΔ κε ην ππόινηπν
πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ.
Σα νθέιε ηωλ πξνγξακκάηωλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο
Σηελ ελόηεηα απηή παξνπζηάδνληαη θαη ζπδεηνύληαη νη απόςεηο ησλ λεπηαγσγώλ γηα ηα
νθέιε από ηελ εθαξκνγή ΠΠΔ ζην λεπηαγσγείν. Όπσο πξνθύπηεη από ηελ αλάιπζε ησλ
απαληήζεσλ ηνπο, ηα νθέιε από ηελ εθαξκνγή ΠΠΔ ζπλίζηαληαη: α) ζηελ αιιαγή
ζπκπεξηθνξάο ησλ παηδηώλ, β) ζηελ αλάπηπμε δεμηνηήησλ από ηα παηδηά, γ) ζην άλνηγκα ηνπ
ζρνιείνπ ζηελ θνηλόηεηα θαη δ) ζηελ εκπινθή ησλ γνληώλ. Οη θαηεγνξίεο απηέο αλαπηύζζνληαη
ζηε ζπλέρεηα.
α) Αιιαγή ζπκπεξηθνξάο ηωλ παηδηώλ
Σύκθσλα κε ηα ιεγόκελα ηνπο, όινη νη λεπηαγσγνί ελώ (εθηόο από κία από απηέο πνπ
εκθαλίδεηαη δηζηαθηηθή) δειώλνπλ πσο βιέπνπλ αιιαγέο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηώλ ζηε
δηάξθεηα όιεο ηεο ζρνιηθήο ρξνληάο πνπ εμειίζζεηαη ην ΠΠΔ. Μεξηθέο από απηέο (n=3), νη
νπνίεο είραλ ηελ επθαηξία λα παξαηεξήζνπλ κεηά από θαηξό ηα παηδηά ηα νπνία αζρνιήζεθαλ
ζην λεπηαγσγείν κε ΠΠΔ, αλαθέξνληαη ζε καθξνπξόζεζκεο αιιαγέο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ
παηδηώλ.
"'Άιιαμε ε ζπκπεξηθνξά ηνπο. Πξνβιεκαηίδνληαλ όηαλ έβιεπαλ ην κπακπά ηνπο λα πιέλεη ην
απηνθίλεην θαη λ’ αθήλεη ην ιάζηηρν λα ηξέρεη θαη ην ζρνιηάδαλε αξλεηηθά. Ή θάλαλε
παξαηήξεζε ζηε κακά ηνπο όηαλ έπιελε ηελ απιή θαη μόδεπε πνιύ λεξό. Πξνζέραλε όηαλ πιέλνπλ
ηα δόληηα ηνπο λα κελ ηξέρεη ε βξύζε. Τέηνηα ζηνηρεία δει. πήγαλε ζην ζπίηη κέζα από ην
πξόγξακκα απηό. Απηά κνπ ηα ιέγαλε κεηά νη κακάδεο. Δπαηζζεηνπνηήζεθαλ δει. ηόζν ηα παηδηά,
όζν θαη νη γνλείο γηα ηελ εμνηθνλόκεζε ηνπ λεξνύ ζηηο θαζεκεξηλέο δνπιεηέο αιιά θαη ζηε
πξνζηαζία από ηε ξύπαλζε ησλ πνηακώλ, ησλ αθηώλ θ.ι.π." (N3).
"Τώξα απέθηεζαλ κηα άιιε ζηάζε απέλαληη ζηα θπηά, ζηα έληνκα, αθόκα θαη ζην
ζθνπιήθη. Δθεί πνπ ζθάβακε βξήθακε έλα ζθνπιήθη θαη θάπνηνο είπε «λα ην ζθνηώζνπκε θπξία».
Τνπο έβαια όκσο έλα εξώηεκα, «πώο βξέζεθε εθεί πέξα;» «ηη θάλεη;» Ψάμακε ζε βηβιία, βξήθακε
9
πιεξνθνξίεο, θαη κεηά ηα ’βιεπεο κόιηο βιέπαλε θαλέλα ζθνπιήθη πξνζέραλε κελ ην παηήζνπλε".
(Ν4)
"Μαζαίλαλε θάηη θαη ζέιαλε λα ην κεηαδώζνπλ πξώηα-πξώηα αθόκα θαη ζηνπο
κπακπάδεο θαη ζηηο κακάδεο, θάλαλε ηηο παξαηεξήζεηο ηνπο, δειαδή, παίξλαλε έλαλ άιιν ξόιν, όηη
αξρίδαλε θαη παίξλαλε έλαλ ξόιν ηνπ κεγάινπ". (Ν8)
Γύν από ηηο λεπηαγσγνύο αλαθέξνληαη ζηε καθξνπξόζεζκε επίδξαζε ησλ πξνγξακκάησλ ζηα
παηδηά, δίλνληαο ηα παξαθάησ παξαδείγκαηα:
"Βιέπσ πνιιέο αιιαγέο θαη κνπ θάλεη εληύπσζε πνπ ηηο βιέπσ θαη πνιιά ρξόληα κεηά. Γει. όηαλ
ζπλαληάσ παηδηά κεηά από ρξόληα δηαπίζησλα όηη ζπκνύληαη απηά ηα πξάγκαηα θαη ιέλε όηη έρνπλ
γίλεη ηξόπνο δσήο" (Ν2).
"(…) ζηε Λήκλν, κε ηηο δξαζηεξηόηεηεο εθείλεο πνπ γίλαλε ηε ρξνληά 1999-2000, κε ζέκα ηα
πνπιηά, ηξία ρξόληα κεηά πεγαίλνληαο γηα δηαθνπέο, ζπλαληώληαο ηνπο καζεηέο κνπ, άθνπζα:
Κπξία είδακε απηό θαη ν ηάδε βξήθε έλα πνπιάθη ζθνησκέλν, δειαδή βιέπεηο όηη ηξία ρξόληα κεηά,
θάηη ζπκνύληαη, έρνπλ κάζεη λα παξαηεξνύλ" (Ν6).
Μόλν κία λεπηαγσγόο θαίλεηαη λα είλαη δηζηαθηηθή όζνλ αθνξά ην ρξόλν πνπ ρξεηάδεηαη γηα λα
δεη θαλείο αιιαγέο ζηελ ζπκπεξηθνξά ησλ παηδηώλ ιόγσ ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζε ΠΠΔ, ησλ
πξνγξακκάησλ ζηα νπνία ζπκκεηέρνπλ, ζεσξώληαο πσο γηα λα εκπεδσζνύλ νη αιιαγέο απηέο
ρξεηάδεηαη ελαζρόιεζε κε ηελ ΠΔ γηα πνιιά ρξόληα.
"Δγώ πηζηεύσ όηη γηα λα δεηο ηηο αιιαγέο ρξεηάδεηαη έλα βάζνο ρξόλνπ"(Ν1)
β) Αλάπηπμε δεμηνηήηωλ από ηα παηδηά
Οη λεπηαγσγνί ππνζηεξίδνπλ όηη κεηά ηελ εθπόλεζε ησλ πξνγξακκάησλ παξαηεξνύλ θαη κηα
ζεηξά δεμηόηεηεο-ηθαλόηεηεο πνπ ηα παηδηά πήξαλ από ηε «ζεηεία» ηνπο ζηελ ΠΔ. Κάπνηεο
αλαθέξνπλ ηε δεκηνπξγηθόηεηα, ηελ παξαηεξεηηθόηεηα θαη ηελ ηθαλόηεηα ησλ παηδηώλ λα
ζπλεξγάδνληαη θαη λα παξάγνπλ νκαδηθέο εξγαζίεο:
"Πίζηεπαλ (ηα παηδηά) πσο κπνξνύλ κε νηηδήπνηε λα θηηάμνπλ νηηδήπνηε. Κη απηό, εγώ, ην ζεσξώ
δεκηνπξγηθόηεηα." (Ν6)
"Έκαζαλ λα δνπιεύνπλ ζε νκάδεο θαη γεληθά λα ζέβνληαη ηε γλώκε ηνπ άιινπ." (Ν7)
"Καη’ αξρήλ έκαζαλ λα δνπιεύνπλ νκαδηθά θαη λα ζπλεξγάδνληαη (…). Δίδαλ όηη ζε όια, ζηε
ζπγθέληξσζε πιεξνθνξηώλ, ηηο θαηαζθεπέο, ε νκαδηθή δνπιεηά απνδίδεη πεξηζζόηεξν. Δπίζεο
έκαζαλ λα παξαηεξνύλ." (Ν1)
"Μάζαλε ηα παηδηά λα δνπιεύνπλε κε έλα ηξόπν, ν νπνίνο ηξόπνο ηνπο έκεηλε, κεηαγελέζηεξα
πξνρώξεζε πνιύ πην απιά. Αθνύ θάπνηα ζηηγκή μερλνύζακε λα θάλνπκε έλα βήκα ζ’ απηό πνπ
θάλακε, θάπνηα παηδηά έιεγαλ αο πνύκε, «θύξηε απηό ήηαλ λα ην θάλνπκε θαη δελ ην θάλακε» ή
«θύξηε δελ ζα ρσξηζηνύκε ζε νκάδεο;» ή «θύξηε δελ ζα ςάμνπκε λα βξνύκε ηα βηβιία;». Γειαδή
απηόο ν ηξόπνο έκεηλε, θαη όηαλ κεηά έγηλε θάηη άιιν, κπνξώ λα πσ όηη ηνλ θαηέθηεζαλ απηόλ ηνλ
ηξόπν. Απηόλ ηνλ δηαθνξεηηθό ηξόπν πνπ δνπιέςακε, ηνλ νκαδνζπλεξγαηηθό" (Ν8).
γ) Τν άλνηγκα ηνπ ζρνιείνπ ζηελ θνηλόηεηα
Όπσο ηνλίδνπλ νη λεπηαγσγνί, κέζα από ηα πξνγξάκκαηα πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ηα
παηδηά αλέιαβαλ πξσηνβνπιίεο πνπ ηα έθεξαλ ζε επαθή κε ηνπο θνξείο ηεο θνηλόηεηαο ηνπο. Τν
πην ζεκαληηθό γηα απηέο θαίλεηαη λα είλαη ην γεγνλόο όηη απηά πνπ βηώζαλ ηα παηδηά κπόξεζαλ
λα ηα θάλνπλ πξνηάζεηο πξνο ηελ πνιηηηθή εμνπζία, καζαίλνληαο έηζη θαη βαζηθέο έλλνηεο ησλ
θνηλσληθώλ επηζηεκώλ όπσο ηελ ελεξγεηηθή ζπκκεηνρή ζηα θνηλά θαη ηε δξαζηεξηνπνίεζε γηα
ηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ.
"Μόλα ηνπο ινηπόλ πξνηείλαλε λα πάκε ζηνλ πξόεδξν. Βέβαηα ηνλ ήμεξαλ. Ήηαλ νηθείν πξόζσπν
γηαηί εξρόηαλ ζπρλά ζην ζρνιείν. Γξάςακε ινηπόλ κηα επηζηνιή όπνπ έιεγαλ όηη ήζειαλ ηα πάξθα
θαζαξά, θαη πξνηείλαλε λα κπνπλ θάδνη ζθνππηδηώλ" (Ν4).
"Ναη, δηθέο ηνπο πξνηάζεηο γξάςαλε. Ο θαζέλαο πξόηεηλε θάηη δηθό ηνπ (…)Π.ρ. κέζα απ’ ηε
δσγξαθηθή κπνξνύλ λα πξνηείλνπλ πσο ζα ήζειαλ λα είλαη ν ρώξνο ζην δηπιαλό παξθάθη, ή ε
απιή ηνπ ζρνιείνπ ηνπο. Μπνξνύλ λ’ απνθαζίδνπλ γηα θάηη ηέηνην θη απηό είλαη ζεκαληηθό" (Ν1).
10
΢πκπεξάζκαηα
Τα απνηειέζκαηα ηεο παξνύζαο έξεπλαο ππνδεηθλύνπλ ηηο αθόινπζεο ηάζεηο:






Ζ εθαξκνγή ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ζην λεπηαγσγείν πξνζαλαηνιίδεηαη
θπξίσο ζηε γλσξηκία ησλ παηδηώλ κε ην θπζηθό πεξηβάιινλ θαζώο ηα ζέκαηα πνπ νη
λεπηαγσγνί επηιέγνπλ αθνξνύλ πεξηζζόηεξν ζην θπζηθό θαη ιηγόηεξν ζην αλζξσπνγελέο
πεξηβάιινλ.
Σην πιαίζην ησλ ΠΠΔ αλαπηύζζνληαη δξαζηεξηόηεηεο πνπ δίλνπλ ηε δπλαηόηεηα ζηα
παηδηά λα εθθξαζηνύλ, λα απνθηήζνπλ γλώζεηο θαη ηα παηδηά εκπιέθνληαη ζε έλα βαζκό
ζηε δηακόξθσζε ησλ δξαζηεξηνηήησλ απηώλ.
Τα πξνγξάκκαηα πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο απνηεινύλ πιαίζην γηα ηελ ηθαλνπνίεζε
ηεο αλάγθεο ησλ παηδηώλ γηα ελεξγνπνίεζε θαζώο παξέρνληαη επθαηξίεο θαη δπλαηόηεηεο
γηα βησκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο γλώζεο θαη ηελ αλαθάιπςε θαζώο θαη ηελ αλάπηπμε ηεο
θξηηηθήο ζθέςεο ηνπ παηδηνύ. Τν πεξηβάιινλ απνηειεί πεδίν απόθηεζεο γλώζεσλ θαη
δεμηνηήησλ, αιιά θαη αλάπηπμεο ελδηαθέξνληνο θαη εθηίκεζεο.
Οη λεπηαγσγνί πνπ εθαξκόδνπλ ΠΠΔ έρνπλ ηελ ηάζε λα ηα ζπλδένπλ κε ην ππόινηπν
πξόγξακκα ηνπ λεπηαγσγείνπ επηρεηξώληαο ηελ αλάπηπμε ηεο δηαζεκαηηθόηεηαο.
Παξά ην γεγνλόο όηη ε κέζνδνο project απνηειεί δεκνθηιή κέζνδν γηα ηελ πινπνίεζε
ΠΠΔ ηα ζρόιηα ησλ ίδησλ ησλ λεπηαγσγώλ δείρλνπλ όηη δελ είλαη μεθαζαξηζκέλεο νη
βαζηθέο αξρέο θαη ε δνκή ηεο.
Ζ ζεκαηνινγία ησλ ΠΠΔ ζην λεπηαγσγείν εζηηάδεηαη θπξίσο ζε δεηήκαηα πνπ αθνξνύλ
ζην θπζηθό πεξηβάιινλ. Ζ ηάζε απηή πηζαλώο λα κελ νθείιεηαη ζηε ζύγρπζε αλάκεζα
ζην πεξηβάιινλ θαη ηε θύζε πνπ αλαθέξεηαη αιινύ (Flogaitis and Agelidou 2003,
Flogaitis et al. 2005), θαζώο αλάκεζα ζηα ζέκαηα ησλ ΠΠΔ πνπ πινπνηνύληαη
πεξηιακβάλνληαη ε αλαθύθισζε, ε ξύπαλζε θαη ε εμνηθνλόκεζε λεξνύ πνπ αθνξνύλ
ζην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ. Ωζηόζν, ην γεγνλόο όηη ε ζεκαηνινγία ησλ ΠΠΔ ζηελ
ζπληξηπηηθή ηνπο πιεηνςεθία αθνξά ζην θπζηθό πεξηβάιινλ απνηειεί έλα ζεκείν
πξνβιεκαηηζκνύ. Καη απηό γηα δύν ιόγνπο, αθελόο ιόγσ ηεο δηαγξαθόκελεο
κεηεμέιημεο ηεο ΠΔ πξνο ηελ εθπαίδεπζε γηα ηελ αεηθνξία θαη ην πεξηβάιινλ πνπ
εζηηάδεηαη ζην αλζξσπνγελέο πεξηβάιινλ θαη ηελ αλάδεημε ηεο θνηλσληθήο, πνιηηηθήο
θαη πνιηηηζκηθήο δηάζηαζεο ησλ πεξηβαιινληηθώλ πξνβιεκάησλ θαη αθεηέξνπ ηεο
αληίθαζεο (ή θαη ηνπ «παξάινγνπ») νη άλζξσπνη πνπ δνπλ ζηηο πξνβιεκαηηθέο
ζεκεξηλέο πόιεηο λα "παξαβιέπνπλ" ηα ζρεηηθά πξνβιήκαηα θαη λα αζρνινύληαη κε ηε
θύζε (Νηθνιάνπ 1998). Ζ ηάζε απηή, δελ παξαηεξείηαη κόλν ζηελ ειιεληθή
πξαγκαηηθόηεηα αιιά θαη ζηε δηεζλή (Agyeman 1998). Φαξαθηεξηζηηθέο είλαη γηα
παξάδεηγκα νη νδεγίεο, πνπ απεπζύλνληαη ζε εθπαηδεπηηθνύο ηεο πξνζρνιηθήο ειηθία
ζηελ Ακεξηθή όπνπ απνπζηάδνπλ παληειώο ζέκαηα ελέξγεηαο, νξζνινγηθήο δηαρείξηζεο
θπζηθώλ πόξσλ, δνκεκέλνπ πεξηβάιινληνο θαη θνηλσληθνπνιηηηθώλ ζπζρεηίζεσλ θαη
όπνπ ζρεδόλ εμηζώλεηαη ε ΠΔ κε ηελ δηδαζθαιία γηα ηε θύζε 3 (Wilson 1994). Γηα ηελ
επίηεπμε ησλ ζηόρσλ ηεο εθπαίδεπζεο γηα ηελ αεηθνξία θαη ην πεξηβάιινλ είλαη
3
Δίλαη ραξαθηεξηζηηθό ηεο δηαθνξάο λννηξνπίαο αιιά θαη ηεο ηζρύνο ηεο επηθξαηνύζαο θπξίαξρεο
άπνςεο (πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε = εθπαίδεπζε γηα ηε θύζε) πσο ην βηβιίν απηό ηεο Wilson (1994)
έηπρε δηαθξίζεσλ από αθαδεκατθνύο θαη ραξαθηεξίζηεθε σο δηαθεθξηκέλν (outstanding). Οη νδεγίεο
απηέο, πνπ ζεκεησηένλ ε ίδηα ε Wilson αλαθέξεη πσο απνηεινύλ ζύλζεζε από κηα πιεηάδα άιισλ
ζρεηηθώλ δεκνζηεύζεσλ, αλαθέξνληαη ζηελ νκνξθηά ηνπ θπζηθνύ θόζκνπ, ζηελ έλλνηα ηεο πνηθηιόηεηαο
θαη ηεο αιιειεμάξηεζεο ζηνλ θόζκν ηεο θύζεο, ζηελ εθηίκεζε θαη ζεβαζκό γηα ηελ αθεξαηόηεηα ηνπ
θπζηθνύ θόζκνπ, ζηελ θαηαλόεζε ηνπ γεγνλόηνο πσο είκαζηε κέξνο ηνπ θπζηθνύ θόζκνπ, ζηε
δπλαηόηεηα ζπλεηζθνξάο ζηελ επεκεξία ηνπ πιαλήηε Γε θαη ζηελ θαηαλόεζε ηνπ πσο δηάθνξα είδε
ξύπαλζεο βιάπηνπλ ην θπζηθό πεξηβάιινλ.
11
αλαγθαία ε νιηζηηθή πξνζέγγηζε ησλ πεξηβαιινληηθώλ δεηεκάησλ, ε δηεξεύλεζε ησλ
αιιειεμαξηήζεσλ θαη αιιειεπηδξάζεσλ ησλ θπζηθώλ, βηνινγηθώλ, θνηλσληθώλ,
πνιηηηθώλ, νηθνλνκηθώλ θαη πνιηηηζκηθώλ παξαγόλησλ πνπ ηα ζπληζηνύλ (Gomez and
De Puig 2003, UNESCO 2006, EPA 2006, Φινγαΐηε 2006).
ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ
1. Agyeman, J. (1998), Teaching urban nature at Key Stage 2 in England: Looking at what
is there, not at what ecologists say should be there, Environmental Education Research,
4(2), 139-154
2. Cohen, L., Manion, L. (1980), Research methods in education. London: Routledge
3. Γεσξγόπνπινο, Α., Γεκεηξίνπ, Α., Μπηξκπίιε, Μ. (2006), Παξάκεηξνη ησλ
πξνζσπηθώλ ζεσξηώλ ησλ λεπηαγσγώλ γηα ηελ πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε, (ππό
δεκνζίεπζε)
4. Γξόιιηνο, Γ. (2005), Πιεπξέο ηεο ηζηνξίαο ηεο κεζόδνπ project, ζην Α. Γεσξγόπνπινο
(επηκ.), Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Ο λένο πνιηηηζκόο πνπ αλαδύεηαη, Αζήλα:
Gutenberg
5. Γαζθνιηά, Μ. (2004), Θεσξία θαη πξάμε ζηελ πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε. Οη
πξνζσπηθέο ζεσξίεο ησλ εθπαηδεπηηθώλ. Αζήλα: Μεηαίρκην.
6. Γεκεηξίνπ, Α., Εαραξηάδνπ, Δ. (2005), Δθπαηδεπηηθνί θαη πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε:
ην παξάδεηγκα ησλ εθπαηδεπηηθώλ πνπ ππεξεηνύλ ζε ζρνιεία ηεο Α' ζκηαο εθπαίδεπζεο
ζην Ν. Έβξνπ. 1o Σπλέδξην Σρνιηθώλ Πξνγξακκάησλ Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο.
Τκήκα Πεξηβάιινληνο, Παλεπηζηήκην Αηγαίνπ, Τόκνο Α, 125-134, Κνξηλζία
7. Dimitriou, A. (2005), Kindergarten and primary school student teachers' conceptions of
environment, 3rd World Environmental Education congress, 2-6 October, Torino-Italy
(in press)
8. Environmental Protection Agency (2006), Learning for sustainability, www.eap.gov
9. Flogaitis, E., Daskolia, M. and Liarakou, G. (2005), Greek Kindergarten teachers'
practice in environmental education. Early Childhood Research, 3(3), 299-320
10. Flogaitis, E., Agelidou, E. (2003), Kindergarten teachers' conceptions about nature and
the environment. Environmental Education Research, 9 (4), 461-478
11. Frey, K. (1986), Η κέζνδνο project. Θεζζαινλίθε: Αθνη Κπξηαθίδε.
12. Gomez, M., De Puig, I. (2003), Ecodialogo, environmental education and philosophical
dialoque. Thinking: The journal of philosophy for children, 16(4), 37-40
13. Helm, J. H., Katz, L. (2002), Μέζνδνο Project θαη πξνζρνιηθή εθπαίδεπζε. Μηθξνί
εξεπλεηέο. Αζήλα: Μεηαίρκην
14. Μπηξκπίιε, Μ. (2005), Ζ κέζνδνο project ζην λεπηαγσγείν: από ηε ζεσξία ζηελ πξάμε,
ζην Α. Γεσξγόπνπινο (επηκ.), Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε. Ο Νένο Πνιηηηζκόο πνπ
Αλαδύεηαη, 133-148, Αζήλα: Gutenberg
15. Νηθνιάνπ, Κ. (1998), Ζ αλαγθαηόηεηα ζεκαηηθνύ αλαπξνζαλαηνιηζκνύ ηεο Π.Δ., Γηα
ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε, 13-14, 9-12
16. Νηνιηνπνύινπ, Δ. (2005), Ζ Βησκαηηθή Πξνζέγγηζε ηεο Μάζεζεο σο Δθπαηδεπηηθή
Γηαδηθαζία, ζην Α. Γεσξγόπνπινο (επηκ.), Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Ο λένο
πνιηηηζκόο πνπ αλαδύεηαη, 89-103, Αζήλα: Gutenberg
17. Palmer, J., Suggate J. (1996), Influences and experiences affecting the proenvironmental behaviour of educators. Environmental Education Research, 2, 109-121
18. Palmberg, I. E., Kuru, J. (2000), Outdoor activities as a basis for environmental
responsibility, Journal of Environmental Education, 31/4, 32–36
19. Reading, J., Tavern, G. (1996), Outdoor Classrooms: the learning links, Green Teacher,
47, 29- 31
20. Robson, C. (1993), Real World Research: A resource for social scientists and
practitioner-researchers. Oxford: Blackwell
21. Σθαλαβή, Κ., Πεηξελίηε, Β. θαη Γηαλλνπνύινπ, Κ. (2005), Σρνιηαζκόο κνληέισλ
πεξηβαιινληηθά ππεύζπλεο ζπκπεξηθνξάο, Σύγρξνλε Δθπαίδεπζε, 142, 161-178
12
22. Tilbury, D. (1994), The critical learning years for environmental education, in R. A.
Wilson (ed.), Environmental Education at Early Childhood Level, 11-13, Washington,
DC: North American Association for Environmental Education.
23. Φινγαΐηε, Δ. (2006), Δθπαίδεπζε γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηελ αεηθνξία. Αζήλα: Διιεληθά
Γξάκκαηα
24. Φξπζαθίδεο, Κ. (1996), Βησκαηηθή-επηθνηλσληαθή δηδαζθαιία: Η εηζαγσγή ηεο κεζόδνπ
project ζην ζρνιείν, Αζήλα: Gutenberg
25. UNESCO (1977), Intergovernmental Conference on Environmental Education, Tbilisi,
USSR, Final Report
26. UNESCO (2006), United Nations Decade of Education for Sustainable Development,
2005-2014), www.unesco.org
27. ΥΠ.Δ.Π.Θ. (2001), Γηαζεκαηηθό Δληαίν Πιαίζην Πξνγξακκάησλ Σπνπδώλ (Γ.Δ.Π.Π.Σ.),
http://www.pi-schools.gr/programs/depps/
28. Wilson, R. A. (1994), Environmental Education at Early Childhood Level, in R. A.
Wilson (ed.), Environmental Education at Early Childhood Level, 37-38, Washington,
DC: North American Association for Environmental Education
13

Download Report