"Εξάσκηση Δυνατοτήτων Προσοχής, ένα πρωτοποριακό πρόγραμμα

Τ Ε Ρ Ψ Η ΚΟ Ρ Π Α
Παιδοψυχίατρος
Πρόεδρος Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης ΔΕΠΥ
Μονάδα Διαταραχών Προσοχής, Υπερκινητικότητας και Μάθησης
Νοσ. Παίδων «Π&Α Κυριακού»
Γενικά...
• Η ικανότητα προσοχής ενός παιδιού αποτελεί
– βασική προϋπόθεση
– έναν από τους σημαντικότερους
προγνωστικούς δείκτες
για την ομαλή σχολική ένταξη, κοινωνικοποίηση και
πορεία του.
McClelland, Cameron, Connor, Farris, Jewkes & Morrison, 2007
Rimm-Kaufman, Pianta & Cox, 2000
Γενικά...
Η ικανότητα προσοχής και οι επιτελικές λειτουργίες
στο σύνολό τους
• αξιολογούνται και από τους εκπαιδευτικούς προσχολικής
ηλικίας ως η σημαντικότερη προϋπόθεση για την
ομαλότερη ένταξη των παιδιών στο νηπιαγωγείο
Rimm-Kaufman, Pianta & Cox, 2000
• προβλέπουν με μεγαλύτερη ακρίβεια την ακαδημαϊκή
πορεία ενός παιδιού στο δημοτικό σχολείο από ότι τα
τεστ νοημοσύνης
Blair & Razza, 2007
Ποιές είναι οι επιτελικές λειτουργίες;
•
•
•
•
•
•
•
Σχεδιασμός
Μνήμη εργασίας
Έλεγχος της παρορμητικότητας
Αναστολή αντίδρασης
Συντήρηση προσοχής
Γνωστική ευελιξία
Αυτο-εποπτεία
Ο Goldberg παρομοίασε το σημαντικό ρόλο των ΕΛ στη
συμπεριφορά με αυτόν του διευθυντή μιας ορχήστρας!
Τι είναι οι επιτελικές λειτουργίες;
ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΠΟΥ ΡΥΘΜΙΖΟΥΝ ΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ
«Ψυχρές»
• Μνήμη Εργασίας
• Γνωστική ευελιξία
«Θερμές»
• Αναβολή της ικανοποίησης
• Συναισθηματικός έλεγχος
• Συντηρούμενη Προσοχή
• Αναστολή απάντησης
• Σχεδιασμός
Οι ΕΛ επιστρατεύονται όταν κάτι δεν είναι αυτοματοποιημένο ή
όταν απαιτείται προσαρμογή σε μια νέα κατάσταση
Τι είναι οι επιτελικές λειτουργίες;
• Μνήμη εργασίας: η ικανότητα συγκράτησης στη
μνήμη πληροφοριών που συμβαίνουν ενώ κάνουμε
κάτι άλλο
• Γνωστική αναστολή απάντησης: η ικανότητα ελέγχου
της απόκρισης σε ένα εξωτερικό ερέθισμα
• Γνωστική ευελιξία: δυνατότητα μετατόπισης της
προσοχής από ένα ερέθισμα σε άλλο όποτε αυτό
είναι απαραίτητο.
• Σχεδιασμός: δυνατότητα διαρκούς
παρακολούθησης, αξιολόγησης και αναβάθμισης
των ενεργειών του ατόμου με κάποιο στόχο.
Επιτελικές Λειτουργίες και Καθημερινότητα
• Μνήμη εργασίας
– Κάνει απλές δουλειές όταν του ζητείται.
– Θυμάται οδηγίες που μόλις του δόθηκαν
– Ακολουθεί δύο βήματα μιας εργασίας με μια
προτροπή ανά βήμα
Επιτελικές Λειτουργίες και Καθημερινότητα
• Συντηρούμενη Προσοχή
– Μπορεί να ολοκληρώνει μια πεντάλεπτη
αγγαρεία (με μικρή εποπτεία)
– Μπορεί να κάτσει ήσυχος και να συμμετάσχει
κατά την ώρα του «κύκλου» στο σχολείο
– Μπορεί να κάτσει να παρακολουθήσει μια ή
δύο ιστορίες την ώρα του «κύκλου» στο
σχολείο
Επιτελικές Λειτουργίες και Καθημερινότητα
• Γνωστική Ευελιξία
– Καταφέρνει να προσαρμόζεται σε αλλαγές
σχεδίων ή δραστηριοτήτων (με κάποια
προειδοποίηση)
– Ηρεμεί εύκολα μετά από ανατροπή του
προγράμματός του ή μετά από κάποια
αναστάτωση
– Μοιράζεται παιχνίδια με άλλα παιδιά
Επιτελικές Λειτουργίες και Καθημερινότητα
• Αναστολή απάντησης
– Αντιδρά κατάλληλα σε περιπτώσεις που ενέχουν
κίνδυνο
– Μοιράζεται παιχνίδια χωρίς να αρπάζει
– Μπορεί να περιμένει για λίγο αν του το ζητήσει
ένας ενήλικας
Επιτελικές Λειτουργίες και Καθημερινότητα
• Συναισθηματικός Αυτοέλεγχος
– Επανέρχεται γρήγορα μετά από μια αναστάτωση
ή αλλαγή σχεδίων
– Μπορεί να χρησιμοποιήσει τον προφορικό λόγο
για να αντιμετωπίσει ένα παιδί που του πήρε
ένα παιχνίδι
– Συμμετέχει σε ομαδικό παιχνίδι χωρίς να είναι
σε υπερδιέγερση
Επιτελικές Λειτουργίες και Καθημερινότητα
• Αναβολή της Ικανοποίησης
– Μπορεί να περιμένει τη σειρά του στα ομαδικά
παιχνίδια
– Μπορεί να στερηθεί κάτι τώρα για κάτι
σημαντικότερο αργότερα
Επιτελικές Λειτουργίες και Καθημερινότητα
• Σε κάθε παιδί > 4 ετών
–
–
–
–
–
Ραγδαία βελτίωση της ικανότητας αυτοελέγχου
Βελτίωση της μνήμης εργασίας
Βελτίωση της ικανότητας επικοινωνίας
Καλύτερη αντίληψη αιτίου-αιτιατού
Παιδί πιο δεκτικό στους χειρισμούς των γονέων
• Στα παιδιά με ΔΕΠΥ δεν διαπιστώνεται η ίδια
πρόοδος στην ανάπτυξη των επιτελικών
λειτουργιών.
ΔΕΠΥ & Επιτελικές Λειτουργίες
Μελέτες, που αφορούν διαταραχές της προσοχής σε
παιδιά με συμπτωματολογία ΔΕΠΥ, καταλήγουν στο
συμπέρασμα ότι
• η ΔΕΠΥ είναι μια διαταραχή της ανασταλτικής
λειτουργίας, που σχετίζεται άμεσα με ελλείμματα στις
επιτελικές λειτουργίες
Η εξάσκηση της ανασταλτικής λειτουργίας βελτιώνει
τη συμπτωματολογία της ΔΕΠΥ
Nigg, 2001
Barkley, 1997b
ΔΕΠΥ & Επιτελικές Λειτουργίες
H ελλειμματική συντηρούμενη προσοχή ξεχωρίζει τα
παιδιά με ΔΕΠΥ από τα φυσιολογικά παιδιά στη
πρώτη σχολική ηλικία
Tsal, Shalev & Mevorach, 2005
Shalev, Tsal & Mevorach, 2007
Παιδιά με δυσκολίες στην προσοχή παρουσιάζουν
 αδυναμίες προσαρμογής κατά την ένταξή τους
στο δημοτικό σχολείο
 μεγαλύτερες πιθανότητες να εκδηλώσουν
μελλοντικά δυσκολίες στη μάθηση.
McClelland, Cameron, Connor, Farris, Jewkes & Morrison, 2007
Rimm-Kaufman, Pianta & Cox, 2000
ΔΕΠΥ & Επιτελικές Λειτουργίες
Τα ελλείμματα στις επιτελικές λειτουργίες
επιβαρύνουν τα παιδιά με ΔΕΠΥ ως προς:
• την εγρήγορση
• την ικανότητα αντίστασης σε διασπαστικά ερεθίσματα,
• την ικανότητα μετάθεσης της προσοχής από το ένα ερέθισμα
στο άλλο,
• την εναλλαγή της προσοχής μεταξύ δύο δραστηριοτήτων που
βρίσκονται σε εξέλιξη ταυτόχρονα και
• τη γνωστική ευελιξία.
Tannock et al, 2002 ; Goldberg 2001
Υπάρχουν βάσιμες ενδείξεις ότι..,
... η βελτίωση της γνωστικής συνιστώσας των
επιτελικών λειτουργιών και ιδιαίτερα της
προσοχής μπορεί να έχει ευεργετικές
επιπτώσεις στην συναισθηματική ζωή των
παιδιών
Rothbart, & Posner, 2006
Επίσης...
• Παρά την αναμφισβήτητη αποτελεσματικότητα
της φ.α. στην αντιμετώπιση της ΔΕΠΥ,
υπάρχουν σοβαροί λόγοι για την αναζήτηση
εναλλακτικών μεθόδων αντιμετώπισης.
• Κύριοι λόγοι
– Η επιφυλακτικότητα των γονέων
– Οι ενδεχόμενες παρενέργειες
– Η έλλειψη αποτελεσματικότητας σε κάποιες
από τις περιπτώσεις
– Η ανάγκη συνοδευτικών ατομικών
προγραμμάτων ειδικών για μικρά παιδιά
Από τη μελέτη της βιβλιογραφίας...
...ερευνών που στοχεύουν στην εκπαίδευση των
επιτελικών λειτουργιών συμπεριλαμβανομένης
της προσοχής, προκύπτει ότι
• η βελτίωση των λειτουργιών αυτών με την χρήση
στοχευμένης γνωστικής παρέμβασης είναι ένας
εφικτός και επιθυμητός στόχος
• η προσχολική ηλικία ενδείκνυται ιδιαίτερα για
περιβαλλοντικές παρεμβάσεις
Rueda, Fan, McCandliss, Halparin, Gruber, Lercari & Posner, 2004
Κατά συνέπεια...
... η εφαρμογή μιας μη-φαρμακευτικής
παρέμβασης, αποτελεί ζητούμενο για την
επιστημονική κοινότητα για τη ηλικιακή
ομάδα των μικρών παιδιών και κυρίως για
την προσχολική ηλικία.*
*Η κρίσιμη περίοδος ανάπτυξης των
δεξιοτήτων προσοχής αφορά κυρίως
στην ηλικία 2-5 ετών!
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ
• ATTENTION TRAINING:
Πρόγραμμα Πρώιμης Παρέμβασης
• Σκοπός: η έγκαιρη πρόληψη
– των σοβαρών δευτερογενών βλαβών στην
ψυχική, σωματική σχολική και κοινωνική υγεία
των παιδιών με ΔΕΠΥ
– βελτίωση της λειτουργικότητας τους στην
καθημερινότητα.
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ
• Συνίσταται στη χρήση ειδικού εκπαιδευτικού
υλικού για την εξάσκηση των δεξιοτήτων της
προσοχής και της συγκέντρωσης.
• Στοχεύει στην οριακή υπερέκταση των
δεξιοτήτων αυτών με τη συνεχή εξάσκηση και
ρυθμιζόμενη διακύμανση της έντασης και της
δυσκολίας τους.
• Εφαρμόζεται σε παιδιά προσχολικής και πρώτης
σχολικής ηλικίας (41/2-8 ετών)
ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΕΞΑΣΚΗΣΗΣ ΠΡΟΣΟΧΗΣ
• Ασκήσεις που βασίζονται σε νευροψυχολογικές
δοκιμασίες σε διάφορες παραλλαγές
• 16-20 συνεδρίες των 30-40 λεπτών
• Χρήση ενισχυτών για τη συντήρηση της
προσοχής
• Ο θεραπευτής αυξομειώνει τη δυσκολία της
άσκησης ανάλογα με :
– Την ικανότητα του παιδιού
– Το επίπεδο εγρήγορσής του
– Την ικανότητα αυτο-ελέγχου του
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
• Σε ποιά οικογένεια; (Ταξινόμηση Εικόνων)
• Δες και Βρες (Εντοπισμός Εικόνας)
• Άκου και Βρες (Εντοπισμός εκφωνούμενων
λέξεων)
• Κάνε το αντίθετο (Αναστολή απάντησης)
• Τα ψάρια που διαφωνούν (Αναστολή
απάντησης)
• Ψάξε το Σπίτι (Οπτική αναζήτηση)
1η Άσκηση
Σε ποια οικογένεια;
Το παιδί ταξινομεί κάρτες με βάση
- κάποιο χαρακτηριστικό (χρώμα, φύλο, καπέλο) ή
- συνδυασμό ερεθισμάτων (χρώμα – καπέλο)
• Μέτρο Επίδοσης :
•Ταχύτητα ταξινόμησης
•Αριθμός λαθών
• Εξασκούμενες Λειτουργίες :
•Μνήμη Εργασίας
• Επιλεκτική Προσοχή
• Οπτική Συντηρούμενη Προσοχή
2η Άσκηση
Δες και βρες (Οπτικό Go – No go)
Το παιδί σηκώνει το χέρι κάθε φορά που αντικρίζει το
ερέθισμα-στόχο (χρώμα, ηλικία) δηλ. ένα
χαρακτηριστικό ή συνδυασμό χαρακτηριστικών (π.χ.
φύλο-καπέλο)
•
•
Μέτρο επίδοσης :
- Αριθμός ορθών αποκρίσεων
Εξασκούμενες Λειτουργίες :
– Οπτική Συντηρούμενη Προσοχή
– Επιλεκτική Προσοχή
3η Άσκηση
Άκου και Βρες
(Ακουστικό Go - No go)
O θεραπευτής εκφωνεί κατάλογο λέξεων με σταθερό ρυθμό και το
παιδί πατά το κουμπί όταν εκφωνείται το προκαθορισμένο ερέθισμαστόχος
γάτα,
γουρούνι,
άλογο,
αγελάδα,
σκύλος,
γάτα,
σκύλος,
σκύλος,
γουρούνι,
σκύλος,
γάτα,
γουρούνι,
• Μέτρο επίδοσης :
– Αριθμός λανθασμένων αποκρίσεων
• Εξασκούμενες Λειτουργίες:
– Ακουστική συντηρούμενη προσοχή
– Αναστολή απάντησης
– Επιλεκτική Προσοχή
άλογο,
σκύλος,
σκύλος, . . . . . .
4η Άσκηση
Κάνε το αντίθετο (Ι)
Ο θεραπευτής εκφωνεί με ταχύτητα λέξεις, το παιδί καλείται να
απαντά σε κάθε μία λέξη με άλλη σημασιολογικά αντίθετη
• Μέρα – Νύχτα
• Ένα –Δύο
• Άσπρο-Μαύρο
• Μέτρο Επίδοσης
– Λανθασμένες αποκρίσεις
• Εξασκούμενες Δεξιότητες
- Αναστολή απάντησης
- Συντηρούμενη προσοχή
4η Άσκηση (συνέχεια)
Κάνε το Αντίθετο (ΙΙ)
Πέτρα – Μαχαίρι
Ο θεραπευτής κάνει μία κίνηση ενώ το παιδί καλείται να
απαντήσει με την αντίθετή της
• Μέτρο Επίδοσης :
- Λανθασμένες αποκρίσεις
5η Άσκηση
Ψάχνοντας το Σπίτι
Εντοπισμός αντικειμένων σε ένα σπίτι με συγκεκριμένα
χαρακτηριστικά π.χ. κόκκινα αντικείμενα, αντικείμενα που
κρέμονται κλπ.
• Μέτρο Επίδοσης :
– Αριθμός εντοπισμένων αντικειμένων σε 30΄΄
• Εξασκούμενες Δεξιότητες :
– Στρατηγική αναζήτηση
– Συντηρούμενη Προσοχή
6η Άσκηση
Τα ψάρια που διαφωνούν (Ταξινόμηση καρτών)
Ταξινομεί τις κάρτες με κριτήριο την κατεύθυνση που
στρέφεται το μεσαίο ψάρι
•
•
Μέτρο επίδοσης :
– Χρόνος ολοκλήρωσης ταξινόμησης
– Αριθμός ορθά ταξινομημένων καρτών
Εξασκούμενες Λειτουργίες :
– Επιτελική προσοχή
– Γνωστική Ευελιξία
– Ανασταλτική λειτουργία
Τα ψάρια που διαφωνούν
Προκαταρκτικά αποτελέσματα
Κριτήρια εισαγωγής στο πρόγραμμα
•
•
•
•
Ηλικίες 4.8 – 8 ετών
Προφίλ ΔΕΠΥ
Απουσία άλλης ψυχοπαθολογίας
IQ>80
Εργαλεία Αξιολόγησης Αποτελεσματικότητας
•
•
PSI (Επίπεδα άγχους γονέων)
ΣΑΕΒΑ
– Σχολικής Ηλικίας
– Προσχολικής ηλικίας
• Εργαλεία Αξιολόγησης της Προσοχής και της
Συγκέντρωσης
Προσοχή
Συντηρούμενη Προσοχή (αριθμός λαθών)
8
6
Πριν
4
Μετά
2
0
Α
Β
Γ
Δ
Ε
Συμπτώματα ΔΕΠΥ
Συμπτώματα ΔΕΠΥ
15
10
Πριν
Μετά
5
0
Α
Β
Γ
Δ
Ε
Αποτελέσματα
• Μείωση άγχους μητέρας
• Μείωση συμπτωματολογίας ΔΕΠΥ
• Βελτίωση συντήρησης της προσοχής
• Βελτίωση επίδοσης σε δοκιμασίες Go / No go
• Ανέκδοτες αναφορές μικρής βελτίωσης της
λειτουργικότητας των παιδιών από τις
περισσότερες μητέρες
Συμπεράσματα
• Αν και εφαρμόστηκε σε μικρό δείγμα με σχετικά μικρή
διάρκεια η παρέμβαση κρίνεται αποτελεσματική, για τα
περισσότερα παιδιά
• Η εξάσκηση των επιτελικών λειτουργιών φαίνεται ότι πέρα
από την προσοχή επηρεάζει θετικά και άλλες πτυχές της
καθημερινής συμπεριφοράς.
• Η εξάσκηση των επιτελικών λειτουργιών παρότι εξασκεί
τις «ψυχρές» επιτελικές λειτουργίες φαίνεται ότι
συμβάλλει και στη βελτίωση των «θερμών» επιτελικών
λειτουργιών (εκρηκτικότητα, προκλητικότητα).
Μελλοντικά Ερωτήματα
• Ποιο μίγμα ασκήσεων είναι πιο αποτελεσματικό;
• Ποιο προφίλ παιδιού ωφελείται περισσότερο
από το πρόγραμμα παρέμβασης;
• Ποιες πτυχές της συμπεριφοράς των παιδιών
επηρεάζονται περισσότερο από το πρόγραμμα
παρέμβασης ;
• Είναι αποτελεσματικό το πρόγραμμα αυτό και
στις μεγαλύτερες ηλικίες; (με προσαρμογές)