13-14 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2014 - ΔΗΜΑΡΧΙΑΚΟ ΜΕΓΑΡΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Α Σ ΥΜ Π Ο Σ Ι ΟΥ
ΕΚΔΟΤΗΣ
© Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Σχεδιασμός - Επιμέλεια - Εκτύπωση
Βαρθολομαίος Θεόδωρος
Τυπογραφικό Εργαστήρι «Γράμμα»
Ευρυβιάδου 7, 546 38 Θεσσαλονίκη
Τηλ.: 2310 926629, Fax: 2310 905443
www.gramma.gr, [email protected]
Επιμέλεια έκδοσης
Μαρία Βλάχου
ISBN: 978-960-9717-19-9
Απαγορεύεται η ανατύπωση μέρους ή του συνόλου του βιβλίου,
καλώς και η αντιγραφή του με οποιoνδήποτε τρόπο, φωτοτυπικό ή
ηλεκτρονικό, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη.
-4-
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Πρόγραμμα Επιστημονικού Συμποσίου
Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2014.......................................................................................................................................................9
Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2014..........................................................................................................................................13
Μήνυμα Πρύτανη Α.Π.Θ. για το Συμπόσιο «Ποια Ελλάδα;»............................................................................................21
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΟΜΙΛΙΕΣ
Το ΑΠΘ ανοίγει το δημόσιο διάλογο για έξοδο από την κρίση, Γ.Α. Μυλόπουλος....................................................25
Γ. Γραμματικάκης........................................................................................................................................................................................31
Επιστήμη, Κοινωνία, Παιδεία, Π.Α. Λιγομενίδης . ......................................................................................................................37
ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ;»
Από την ερευνητική δραστηριότητα στην παραγωγή: η θέση του ΑΠΘ στο Ελληνικό ερευνητικό
γίγνεσθαι και η μεταφορά τεχνογνωσίας στους κοινωνικούς εταίρους, Σ. Κουΐδου–Ανδρέου...........................45
Η ελληνική οικονομία στη δίνη της ευρωπαϊκής κρίσης, Μ.Γ. Σιδηρόπουλος............................................................55
Το διεθνές περιβάλλον της ελληνικής οικονομίας και οι διέξοδοί της, Γ. Ζαρωτιάδης............................................63
Ελληνική βιομηχανία: Υπάρχει προοπτική;, Ν.Χ. Βαρσακέλης.............................................................................................73
Βιομηχανία έντασης γνώσεων στην Ελλάδα: Στρατηγικές και προοπτικές
στην περίοδο 2014-2020, Ν. Κομνηνός...........................................................................................................................................81
Επαναπροσδιορίζοντας το «επιχειρείν», Ε.Ν. Πετρίδου.........................................................................................................91
Κάποιες αρχικές σκέψεις πάνω στη στρατηγική ανάλυση του τραπεζικού συστήματος
στην Ελλάδα, Β. Πολυμένης...............................................................................................................................................................101
Τουριστική ανάπτυξη στη σύγχρονη Ελλάδα, προκλήσεις και προοπτικές, Σ. Κωστοπούλου........................107
Το δυναμικό της Ελλάδας σε ενεργειακές και μη ενεργειακές πρώτες ύλες ως βάση
ρεαλιστικής και βιώσιμης ανάπτυξης, Α.Ν. Γεωργακόπουλος και Γ.Ν. Τσόκας......................................................117
128 χρόνια επιτυχίας, Α. Μιχαηλίδου............................................................................................................................................127
ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ;»
Η ευρωπαϊκή διάσταση της διακυβέρνησης, Α. Καϊλής.......................................................................................................133
Πολιτικές βιώσιμης ανάπτυξης, Ι. Κυρίτσης...............................................................................................................................141
Θεσμικό πλαίσιο βιώσιμης ανάπτυξης. Εφαρμογή και προκλήσεις για την Ελλάδα, Α. Καλλία.......................149
Ο νομικός πολιτισμός στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης, A. Καΐσης...........................................................................157
Ανάβρα Μαγνησίας: Ένα πετυχημένο μοντέλο ανάπτυξης, τοπικής αυτοδιοίκησης
στην Ελλάδα, Δ.Χ. Τσουκαλάς...........................................................................................................................................................159
-5-
ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ «ΟΙ ΠΡΥΤΑΝΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ»
Κωνσταντίνος Γάτσιος..........................................................................................................................................................................167
Η απαξίωση των ελληνικών πανεπιστημίων: Δρόμος χωρίς επιστροφή; Π. Τσάρτας...........................................173
Αναφορικά προς την ελληνική κοινωνία σήμερα, Θ.Ν. Πελεγρίνης...............................................................................177
Τέχνη – Δημόσιος χώρος – Κοινωνία, Γ. Χαρβαλιάς...............................................................................................................181
ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ;»
Η εποχή των τεράτων, Α. Γαρύφαλλος..........................................................................................................................................191
Ποιοι είμαστε; Παρελθόν, παρόν, μέλλον, Ν.Γ. Ιντζεσίλογλου...........................................................................................197
Ακαδημαϊκό έθος και νέα παιδαγωγική, Δ.Κ. Μαυροσκούφης.......................................................................................207
Κρίση, φόβος και διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής, Χ. Πουλόπουλος.....................................................................215
Οι πολιτικές της κρίσης και η κρίση της πολιτικής, Θ.Π. Παπαθεοδώρου..................................................................219
Νόμος, τάξη και επιείκεια, Ν. Παρασκευόπουλος..................................................................................................................225
Πολιτικές διαχείρισης των χώρων της πόλης και νεολαία, Κ. Τσουκαλά......................................................................231
Η ακατονόμαστη Ελλάδα και το δεύτερο μνημόνιο, Χ. Αδάμου.....................................................................................239
Ποια Ελλάδα - Ποια τέχνη, Ξ. Σαχίνης............................................................................................................................................245
ΕΝΟΤΗΤΑ «ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ;»
Η ελληνική βιοποικιλότητα ως αυταξία και πόρος, Δ. Βώκου............................................................................................253
Βιοποικιλότητα και τεχνολογική ανάπτυξη, Ν. Κυρπίδης....................................................................................................263
Θαλάσσιο περιβάλλον και αλιευτικοί πόροι, Κ.Ι. Στεργίου..................................................................................................271
Καρπώσεις, διαχείριση και προστασία δασικών πόρων και βιοποικιλότητας:
Η φύση του προβλήματος και τα προβλήματα της φύσης, Φ.Α. Αραβανόπουλος...............................................283
Αγροτική ανάπτυξη και επιπτώσεις στο περιβάλλον,
Α.Π. Μαμώλος, Γ.Χ. Μενεξές, Κ.Λ. Καλμπουρτζή και Κ. Τσατσαρέλης......................................................................297
«Ἄριστον μὲν ὕδωρ», Κ.Λ. Κατσιφαράκης.................................................................................................................................305
Προς μια βιώσιμη πόλη, Ν. Τσινίκας...............................................................................................................................................311
Ανθρωποκεντρικές μεταφορές, Α. Νανιόπουλος....................................................................................................................317
ΑΠΕ Εξοικονόμηση ενέργειας και περιβάλλον, Α.Μ. Παπαδόπουλος..........................................................................329
Ποιότητα ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος, Κ. Σαμαρά–Κωνσταντίνου.......................................................................341
Διαχείριση στερεών αποβλήτων: Από τις χωματερές στην κοινωνία μηδενικών αποβλήτων, Σ. Φάμελλος........349
Ενεργειακή πολιτική του Α.Π.Θ.: Μια επιτυχημένη ιστορία στην πράξη, Θ.Δ. Ξένος.............................................359
Καταπολέμηση κουνουπιών: Μια πρόκληση στην εφαρμοσμένη οικολογία για την προστασία
της Δημόσιας Υγείας, Σ. Μουρελάτος..........................................................................................................................................369
Κεντρικο στρογγυλο τραπεζι - Κλεισιμο Συμποσιου
Απολογισμός - Σύνθεση - Προτάσεις.........................................................................................................................................377
Βιογραφικά ομιλητών Συμποσίου................................................................................................................................................385
Σημείωση: Οι εισηγητές οι οποίοι δεν εμφανίζονται στη λίστα περιεχομένων δεν κατέθεσαν γραπτή εισήγηση μέχρι και την ημέρα έκδοσης των πρακτικών.
-6-
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Π Ρ Ο Γ ΡΑ Μ Μ Α
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2014
09.00-09.30Προσέλευση – Εγγραφές
09.30-10.30
Προεδρείο: Πρυτανικές Αρχές ΑΠΘ
Χαιρετισμοί
Έναρξη Εργασιών - Εναρκτήρια Ομιλία:
Γιάννης Μυλόπουλος,
Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών
Εισαγωγικές Ομιλίες:
Γιάννης Μπουτάρης,
Δήμαρχος Θεσσαλονίκης
Γιώργος Γραμματικάκης,
Καθηγητής Τμήματος Φυσικής, τ. Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης
Πάνος Λιγομενίδης,
Ομότιμος Καθηγητής του University of Maryland των ΗΠΑ, Ακαδημαϊκός και
τ. Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών
Ποιά Ανάπτυξη;
10.30-12.20Προεδρείο: Νικόλαος Βαρσακέλης (Συντονιστής),
Σοφία Κουίδου-Ανδρέου, Ευγενία Πετρίδου
Εισαγωγική ομιλία:
Από την ερευνητική δραστηριότητα στην παραγωγή: η θέση του ΑΠΘ στο Ελληνικό ερευνητικό γίγνεσθαι και η μεταφορά τεχνογνωσίας στους κοινωνικούς
εταίρους
Σοφία Κουίδου-Ανδρέου, Αναπληρώτρια Πρύτανη (Αντιπρύτανις Έρευνας),
Καθηγήτρια Τμήματος Ιατρικής
Η Ελληνική οικονομία στη δίνη της Ευρωπαϊκής Ένωσης
Μωϋσής Σιδηρόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
Το διεθνές περιβάλλον της ελληνικής οικονομίας
Γρηγόρης Ζαρωτιάδης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
-9-
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2014
Βιομηχανική Ανάπτυξη (2 εισηγήσεις)
α. Ελληνική Βιομηχανία: Υπάρχει Προοπτική;
Νικόλαος Βαρσακέλης, Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών Επιστημών
ΑΠΘ,
β. Βιομηχανία έντασης γνώσεων στην Ελλάδα: Στρατηγικές & προοπτικές στην
περίοδο 2014-2020
Νικόλαος Κομνηνός, Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ
Επαναπροσδιορίζοντας το «επιχειρείν»
Ευγενία Πετρίδου, Κοσμήτορας Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, Καθηγήτρια Τμήματος Οικονομικών Επιστημών
Ανακεφαλαιοποίηση των ελληνικών τραπεζών και ανάπτυξη
Βασίλης Πολυμένης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
12.20-12.35
Διάλειμμα για καφέ
12.35-13.50
Τ ουριστική ανάπτυξη στη σύγχρονη Ελλάδα, προκλήσεις και προοπτικές
Στέλλα Κωστοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
Το δυναμικό της Ελλάδας σε ενεργειακές και μη ενεργειακές πρώτες ύλες ως
βάση ρεαλιστικής και βιώσιμης ανάπτυξης
Ανδρέας Γεωργακόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ και
Γρηγόριος Τσόκας, Καθηγητής Εφαρμοσμένης Γεωφυσικής, Πρόεδρος Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ
Καλές πρακτικές:
Βασίλειος Θωμαΐδης, Πρόεδρος και Διευθύνων Σύμβουλος της Compucon
Olympia Electronics: 1979 από το υπόγειο του σπιτιού μου, 2014 σε 72 χώρες του
κόσμου
Δημήτρης Λακασάς, Πρόεδρος ΣΕΒΕ και Αλεξάνδρειας Ζώνης Καινοτομίας
128 Χρόνια Επιτυχίας
Αίνη Μιχαηλίδου, Αντιπρόεδρος ομίλου εταιριών Μιχαηλίδη
13.50-14.20
Συμπεράσματα - Ερωτήσεις - Συζήτηση
14.20-15.15
Ελαφρύ γεύμα
- 10 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2014
Ποιά Διακυβέρνηση;
15.15-16.50Προεδρείο: Ιωάννης Αντωνίου (Συντονιστής),
Ιωάννης
Παντής, Αθανάσιος Καΐσης
Εισαγωγική ομιλία:
H Eυρωπαϊκή διάσταση της Διακυβέρνησης
Αντώνης Καϊλής, Οικονομολόγος, Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα
Διακυβέρνηση στην Κοινωνία της Γνώσης. Από την Άκαμπτη Ιεραρχία στη Σχεσιακή Λογική των Δικτύων
Ιωάννης Αντωνίου, Καθηγητής Τμήματος Μαθηματικών,
Ιωάννης Παντής, Αναπληρωτής Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανης Οικονομικών), Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας
Πολιτικές Βιώσιμης Ανάπτυξης
Ιωάννης Κυρίτσης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
Θεσμικό Πλαίσιο Βιώσιμης Ανάπτυξης. Εφαρμογή και Προκλήσεις για την Ελλάδα
Αγγελική Καλλία, Δικηγόρος, Καθηγήτρια στο Εθνικό Κέντρο Δημοσίας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, Εμπειρογνώμων στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο Περιβάλλοντος
Ο νομικός πολιτισμός στα χρόνια της παγκοσμιοποίησης
Αθανάσιος Καΐσης, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Καλές πρακτικές:
Η άλλη Ελλάδα υλοποίησης στόχων σε αντίξοες συνθήκες
Δημήτριος Τσουκαλάς, πρώην Δήμαρχος Ανάβρας
16:50-17:20
Συμπεράσματα - Ερωτήσεις - Συζήτηση
- 11 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Πέμπτη 13 Φεβρουαρίου 2014
17:30-19:30
Στρογγυλό Τραπέζι: «Οι πρυτάνεις για την Ελλάδα»
Συντονιστής: Καθηγητής Γιάννης Μυλόπουλος,
Πρύτανης ΑΠΘ
(Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων Δημαρχείου)
Ανάπτυξη:
Κωνσταντίνος Γάτσιος,
Πρύτανης Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών
Πάρις Τσάρτας,
Πρύτανης Πανεπιστημίου Αιγαίου
Διακυβέρνηση: Δημοσθένης Αναγνωστόπουλος,
Πρύτανης Χαροκοπείου Πανεπιστημίου Αθηνών
Αντωνία Μοροπούλου,
Αντιπρύτανις Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου
Κοινωνία:
Θεοδόσης Πελεγρίνης,
Πρύτανης Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Γιώργος Χαρβαλιάς,
Πρύτανης Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών
Περιβάλλον:
Τριαντάφυλλος Αλμπάνης,
Πρύτανης Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Ευριπίδης Στεφάνου,
Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης
- 12 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2014
Ποιά Κοινωνία;
09.30-12.00Προεδρείο: Αλέξανδρος Γαρύφαλλος (Συντονιστής),
Νίκος Παρασκευόπουλος, Ξενοφών Σαχίνης
Εισαγωγική ομιλία:
Η εποχή των τεράτων
Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής και Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ
Ποιοι είμαστε; Παρελθόν, παρόν και μέλλον
Νίκος Ιντζεσίλογλου, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Εκπαιδευτικές πολιτικές,
Δημήτρης Μαυροσκούφης, Καθηγητής Τμήματος Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής ΑΠΘ
Κρίση, φόβος και διάρρηξη της κοινωνικής συνοχής
Χαράλαμπος Πουλόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής ΔΠΘ
Οι πολιτικές της κρίσης και η κρίση της πολιτικής
Θεόδωρος Παπαθεοδώρου, Καθηγητής Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, πρώην Υφυπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού
Νόμος, τάξη και επιείκεια
Νίκος Παρασκευόπουλος, Πρόεδρος Νομικής Επιτροπής ΑΠΘ, Καθηγητής
Νομικής Σχολής
Πολιτικές διαχείρισης των χώρων της πόλης και νεολαία
Κυριακή Τσουκαλά, Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτονικής ΑΠΘ
Η ακατονόμαστη Ελλάδα και το δεύτερο μνημόνιο
Χριστίνα Αδάμου, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Κινηματογράφου
Ποιa Ελλάδα, ποια Τέχνη
Ξενοφών Σαχίνης, Πρόεδρος Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών ΑΠΘ
Καλές πρακτικές:
Το Χαμόγελο του Παιδιού», ένα επιτυχημένο παράδειγμα κοινωνικής προσφοράς
στην Ελλάδα της κρίσης, 24/7!
Κώστας Γιαννόπουλος, Πρόεδρος του εθελοντικού οργανισμού «Το χαμόγελο του παιδιού»
- 13 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2014
12.00-12.30
Συμπεράσματα - Ερωτήσεις - Συζήτηση
12.30-13.30
Ελαφρύ γεύμα
Ποιό Περιβάλλον;
13:30-15:20Προεδρείο: Δέσποινα Βώκου (Συντονίστρια),
Νικόλαος Μουσιόπουλος, Νικόλαος Τσινίκας
Εισαγωγική ομιλία:
Η Ελληνική βιοποικιλότητα ως πόρος και αυταξία
Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
Βιοποικιλότητα και τεχνολογική ανάπτυξη
Νίκος Κυρπίδης, Διευθυντής Τμήματος, US DOE Joint Genome Institute
Θαλάσσιο περιβάλλον και αλιευτικοί πόροι
Κώστας Στεργίου, Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
Καρπώσεις, διαχείριση και προστασία δασικών πόρων και βιοποικιλότητας: η
φύση του προβλήματος και τα προβλήματα της φύσης
Φίλιππος Αραβανόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Δασολογίας & Φυσικού
Περιβάλλοντος ΑΠΘ
Αγροτική ανάπτυξη και επιπτώσεις στο περιβάλλον
Ανδρέας Μαμώλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Γεωπονίας ΑΠΘ
Άριστον μεν ύδωρ
Κωνσταντίνος Κατσιφαράκης, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών
ΑΠΘ
Προς μια βιώσιμη πόλη
Νικόλαος Τσινίκας, Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ
15.20-15.35
Διάλειμμα για καφέ
- 14 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2014
15.35-17.20
Α νθρωποκεντρικές μεταφορές
Αριστοτέλης Νανιόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών
ΑΠΘ
ΑΠΕ, εξοικονόμηση ενέργειας και περιβάλλον
Άγις Παπαδόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών ΑΠΘ
Ποιότητα ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος
Κωνσταντινή Σαμαρά, Καθηγήτρια Τμήματος Χημείας ΑΠΘ
Διαχείριση στερεών αποβλήτων: Από τις χωματερές στην κοινωνία μηδενικών
αποβλήτων
Σωκράτης Φάμελλος, Αντιδήμαρχος Θέρμης, Ανατολική ΑΕ
Καλές πρακτικές:
Παρουσίαση Οικο-ΑΠΘ
Ιωάννης Παντής, Αναπληρωτής Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανης Οικονομικών), Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας
Ενεργειακή πολιτική του ΑΠΘ: Μια επιτυχημένη ιστορία στην πράξη
Θωμάς Ξένος, Καθηγητής Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών ΑΠΘ
Καταπολέμηση κουνουπιών: Μία πρόκληση στην εφαρμοσμένη οικολογία για
την προστασία της δημόσιας υγείας
Σπύρος Μουρελάτος, Πρόεδρος της Οικοανάπτυξη ΑΕ
17.20-17.50
Συμπεράσματα - Ερωτήσεις – Συζήτηση
18.00-20.30
Κεντρικό Στρογγυλό Τραπέζι - Κλείσιμο Συμποσίου:
Απολογισμός - Σύνθεση – Προτάσεις
Συντονιστής: Φίλιος Στάγκος, Δημοσιογράφος
Κεντρικός Σχολιαστής: Καθηγητής Γιάννης Μυλόπουλος, Πρύτανης ΑΠΘ
(Αίθουσα πολλαπλών χρήσεων Δημαρχείου)
Ποια Ανάπτυξη;
Νίκος Βαρσακέλης, Αναπληρωτής Καθηγητής, Συντονιστής Ενότητας
Δημήτριος Δασκαλόπουλος, πρόεδρος ΣΕΒ
- 15 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Παρασκευή 14 Φεβρουαρίου 2014
Ποια Διακυβέρνηση;
Ιωάννης Αντωνίου, Καθηγητής Tμήματος Μαθηματικών ΑΠΘ Συντονιστής
Ενότητας
Μαρία Βασιλάκου, Αντιδήμαρχος Βιέννης
Ποια Κοινωνία;
Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής και Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής
ΑΠΘ, Συντονιστής Ενότητας
Γιάννης Μπουτάρης, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης
Ποιο Περιβάλλον;
Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
Συντονίστρια Ενότητας
Δημήτρης Καραβέλλας, Γενικός Διευθυντής WWF Ελλάς
- 16 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ - ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Επιστημονική Επιτροπή
Ιωάννης Αντωνίου
Καθηγητής Τμήματος Μαθηματικών ΑΠΘ, Συντονιστής ενότητας «Ποιά Διακυβέρνηση;»
Νικόλαος Βαρσακέλης
Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ,
Συντονιστής ενότητας «Ποιά Ανάπτυξη;»
Δέσποινα Βώκου
Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ, Συντονίστρια ενότητας «Ποιό Περιβάλλον;»
Αλέξανδρος Γαρύφαλλος
Καθηγητής, Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ, Συντονιστής ενότητας «Ποιά Κοινωνία;»
Σοφία Κουίδου-Ανδρέου
Αναπληρώτρια Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανις Έρευνας), Καθηγήτρια Τμήματος Ιατρικής
Δέσπω Λιάλιου
Αναπληρώτρια Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανις Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Προσωπικού),
Καθηγήτρια Τμήματος Ποιμαντικής και Κοινωνικής Θεολογίας
Γιάννης Μυλόπουλος
Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών
Ιωάννης Παντής
Αναπληρωτής Πρύτανη ΑΠΘ (Αντιπρύτανης Οικονομικών), Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας
Οργανωτική Επιτροπή
Μαρία Βλάχου
Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων ΑΠΘ
Αντώνης Γαλανόπουλος
Γραφείο Τύπου Πρυτανείας ΑΠΘ
Δημήτρης Κατσούρας
Γραφείο Δημοσιότητας και Διοργάνωσης Συνεδρίων, Επιτροπή Ερευνών ΑΠΘ
Ανέστης Παρχαρίδης
Τμήμα Δημοσίων Σχέσεων ΑΠΘ
Φωτεινή Στεφανοπούλου
Γραφείο Τύπου Πρυτανείας ΑΠΘ
- 17 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Ποια Ανάπτυξη;
Ποια Διακυβέρνηση;
Ποια Κοινωνία;
Ποιο Περιβάλλον;
13-14 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ 2014
Π ΡΑ Κ Τ Ι Κ Α Σ ΥΜ Π Ο Σ Ι ΟΥ
Μήνυμα Πρύτανη ΑΠΘ
για το Συμπόσιο «Ποια Ελλαδα;»
Η
Ελλάδα σήμερα αντιμετωπίζει μια πρωτόγνωρη οικονομική κρίση με έντονες κοινωνικές
και εντέλει πολιτικές διαστάσεις. Το μεγάλο έλλειμμα της χώρας μας στην παρούσα συγκυρία εντοπίζεται στην απουσία τόσο οράματος, όσο και προτύπου που πρέπει να ακολουθηθεί,
προκειμένου να ξαναπιάσουμε το νήμα που οδηγεί στο δρόμο της οικονομικής ανάπτυξης και
της κοινωνικής ευημερίας.
Τα Πανεπιστήμια, ως κατεξοχήν χώροι παραγωγής και μετάδοσης της επιστημονικής γνώσης, μπορούν και πρέπει να συμβάλουν καθοριστικά στην προσπάθεια αυτή. Το Αριστοτέλειο
Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ένα ολοκληρωμένο και καθολικό Πανεπιστήμιο (University), το
οποίο καλύπτει όλο το εύρος των επιστημονικών πεδίων και ειδικοτήτων με 11 Σχολές και 41
Τμήματα, διαθέτει έναν ανεξερεύνητο πλούτο επιστημονικών γνώσεων, αλλά και ερευνητικών
και καινοτόμων αποτελεσμάτων, τα οποία μέχρι σήμερα μόνο αποσπασματικά, ανά ειδικότητα
δηλαδή, έχουν δημοσιοποιηθεί και παρουσιαστεί.
Το Πανεπιστήμιό μας, ανταποκρινόμενο στις απαιτήσεις των καιρών για αναζήτηση ενός
νέου μοντέλου ανάπτυξης και ευημερίας για τη χώρα, αποφάσισε να αξιοποιήσει το ανθρώπινο δυναμικό και τον επιστημονικό του πλούτο διοργανώνοντας επιστημονικό Συμπόσιο με
γενικό τίτλο «Ποια Ελλάδα;». Το Συμπόσιο διακρίνεται σε τέσσερις μεγάλες ενότητες που καλύπτουν τα θέματα της Ανάπτυξης, της Διακυβέρνησης, της Κοινωνίας και του Περιβάλλοντος
(περισσότερες σχετικές πληροφορίες παρέχονται στο επισυναπτόμενο πρόγραμμα).
Η προσπάθεια αυτή αναδεικνύει μια άλλη πλευρά ενός μεγάλου Πανεπιστημίου, που αναφέρεται στην ικανότητά του να διατυπώνει τεκμηριωμένο επιστημονικό λόγο και να συμβάλλει
στην επίλυση μεγάλων κοινωνικών προβλημάτων. Φιλοδοξία του Συμποσίου είναι η αποτύπωση της υπάρχουσας κατάστασης σε μια σειρά από ευαίσθητους τομείς της χώρας, η ανάδειξη
των αιτίων που οδήγησαν στη σημερινή κρίση και η διατύπωση συγκεκριμένων προτάσεων
και κατευθύνσεων για την έξοδο από αυτήν.
- 21 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΟΜΙΛΙΕΣ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ
Το ΑΠΘ ανοίγει το δημόσιο διάλογο
για έξοδο από την κρίση
Γιάννης Α. Μυλόπουλος
Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών
Γιάννης Α. Μυλόπουλος, Πρύτανης ΑΠΘ, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών
Δ
Αναπάντητα ερωτήματα
ύο κρίσιμα ερωτήματα βασανίζουν τα τελευταία χρόνια όλους τους πολίτες στην Ελλάδα
της κρίσης, της φτώχειας, της δυστυχίας και της απόγνωσης. Δύο ερωτήματα τα οποία
πλανώνται μεν πάνω από τα ερείπια της Ελλάδας, αλλά δεν συζητιούνται ανοιχτά, ούτε καν
τίθενται στο δημόσιο διάλογο, προκειμένου να ξεκινήσει και η αναζήτηση απαντήσεων σε
αυτά. Ουδείς ασχολείται συνεπώς με αυτό καθεαυτό το έγκλημα και ουδείς συζητά το τι θα
αντικαταστήσει τη σημερινή Ελλάδα της χρεοκοπίας, της ύφεσης και της διαφθοράς. Κι έτσι, με
τούτα και με τα άλλα, παραμένουν αναπάντητα στο διηνεκές τα δύο κρίσιμα για τη χώρα και
το μέλλον της ερωτήματα που αφορούν το μεν ένα στο τι έφταιξε και φτάσαμε μέχρι εδώ, το
δε άλλο στο ποια είναι η Ελλάδα που θέλουμε και πώς θα την οικοδομήσουμε.
- 25 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Να ανοίξει η συζήτηση
Στόχος του Συμποσίου είναι να ανοίξει η ουσιαστική συζήτηση και μάλιστα σε επιστημονική
βάση που θα οδηγήσει στην απάντηση αυτών των δυο ερωτημάτων. Μια συζήτηση την οποία
τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης προσπαθούν να αποκλείσουν από το δημόσιο διάλογο, κρατώντας την ελληνική κοινωνία στο σκοτάδι. Το γεγονός ότι ένα δημόσιο πανεπιστήμιο και μάλιστα σε μια εποχή απαξίωσης καθετί δημόσιου, παίρνει την πρωτοβουλία αυτή, έχει ασφαλώς
τη δική του ξεχωριστή σημασία.
Ποια Ελλάδα;
Η Ελλάδα που θέλουμε είναι η Ελλάδα της παραγωγής και της βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης, της δημοκρατίας και των ίσων ευκαιριών για όλους, της αλληλεγγύης και της κοινωνικής
συνοχής. Μια Ελλάδα δηλαδή όπου όλοι θα απολαμβάνουν ισότιμα τα αγαθά της οικονομικής
ανάπτυξης και της κοινωνικής ευημερίας. Και οπωσδήποτε η Ελλάδα που θέλουμε δεν είναι η
σημερινή Ελλάδα, η οποία δεν εγγυάται και δεν εξασφαλίζει τίποτα από αυτά.
Σχέδιο για έξοδο από την κρίση
Είναι προφανές ότι σήμερα δεν υπάρχει όραμα για το ποια Ελλάδα θέλουμε και συνεπώς δεν
υπάρχει και σχέδιο πώς αυτό θα επιτευχθεί. Το πρώτο βήμα προς αυτή την Ελλάδα είναι η
συνειδητοποίηση των αιτίων της σημερινής καταστροφής. Η διαδικασία της αυτογνωσίας είναι
αναγκαία, πρώτα και κύρια για να αποφύγουμε την επανάληψη των ίδιων λαθών κι ύστερα για
να θεραπεύσουμε τις πηγές και τις αιτίες τους. Είναι σαφές ότι η περιδίνηση γύρω από το ίδιο
πολιτικό προσωπικό, τις ίδιες μεθόδους και τις ίδιες πολιτικές θα συνεχίζεται αενάως, αν δεν
κατανοήσουμε τις αιτίες που μας οδήγησαν μέχρι εδώ κι αν δεν αναγνωρίσουμε τα σφάλματα
του παρελθόντος. Αυτό το κενό έρχεται να καλύψει το συμπόσιο που διοργανώνουμε. Δίνοντας δηλαδή επιστημονικά τεκμηριωμένες απαντήσεις στα ερωτήματα που απασχολούν την
ελληνική κοινωνία και ανταποκρινόμενοι στο ρόλο που πρέπει και μπορεί να διαδραματίζει
ένα μεγάλο πανεπιστήμιο, να δημιουργήσουμε τις προϋποθέσεις για τη συγκρότηση ενός σχεδίου για την έξοδο από τη κρίση.
Το διεθνές περιβάλλον της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας
Όταν μιλούμε για τη διαδικασία της αυτογνωσίας, δεν αναφερόμαστε μόνο στα σφάλματα που
έγιναν στο εσωτερικό της χώρας από το πολιτικό προσωπικό και όσους διαχειρίστηκαν τα δημόσια πράγματα τις τελευταίες δεκαετίες. Αναφερόμαστε και στο διεθνές πολιτικό περιβάλλον,
αυτό της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας το οποίο με τους φρενήρεις ρυθμούς της οικονομικής ανάπτυξης τους οποίους επέβαλε οδήγησε τον πλανήτη τόσο σε οικολογική όσο και σε
οικονομική κρίση. Ακολουθώντας κατά πόδα το όραμα της παγκοσμιοποίησης της οικονομίας,
σύμφωνα με το οποίο όλοι, στο τέλος της ημέρας, θα γινόμαστε πιο πλούσιοι και πιο ευτυχείς,
απλώς καταφέραμε να γίνουμε φτωχότεροι και δυστυχέστεροι. Κάτι, που αν κοιτάξουμε λίγο
- 26 -
Γ.Α. ΜυλΟπουλος - Το ΑΠΘ ανοΙγει το δημΟσιο διΑλογο για Εξοδο απΟ την κρΙση
προσεκτικότερα γύρω μας, θα διαπιστώσουμε ότι συνέβη σε όλους όσοι εμπιστεύθηκαν και
ακολούθησαν την ίδιαå παγκοσμιοποιημένη πλάνη. Εκτός βεβαίως από όσους ανήκαν στον
σκληρό πυρήνα της, οι οποίοι ασφαλώς και ευνοήθηκαν τα μέγιστα.
Με δύο λόγια, οι υποσχέσεις του εύκολου πλουτισμού και του υπερκέρδους για όλους που
αφειδώς μοίραζε η φρενήρης ανάπτυξη της παγκοσμιοποίησης και το μοντέλο του υπερκαταναλωτισμού τις τελευταίες δεκαετίες, σήμερα διαπιστώνεται ότι έκανε τους πλούσιους πλουσιότερους και τους φτωχούς φτωχότερους.
Τούτων δοθέντων, εμπεδώνεται η πεποίθηση ότι η κρίση στη χώρα μας ήταν αναπόφευκτη
και συνεπώς είναι και ακαταμάχητη, μια και επιβάλλεται έξωθεν από την ισχυρότερη από εμάς
διεθνή συγκυρία. Κάτι που την κάνει να φαντάζει σαν αναπόφευκτο κακό ή σαν επιδημία.
Τη λύση δίνει η συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι δεν είμαστε οι μόνοι στον κόσμο που
πιαστήκαμε στα δίχτυα της ίδιας αράχνης. Τουλάχιστον ο Ευρωπαϊκός νότος, μια ευρύτερη
γεωγραφική περιφέρεια που ξεκινά από την Ελλάδα και την Κύπρο, διέρχεται την Ιταλία και την
Ισπανία και φτάνει μέχρι την Πορτογαλία, εμφανίζε τα ίδια με εμάς συμπτώματα.
Μέσα από αυτό το διεθνές πρίσμα γίνεται αντιληπτό ότι η οικονομική κρίση δεν είναι μόνο
μια εγχώρια ελληνική υπόθεση αλλά αφορά, τουλάχιστον στη δική μας περιοχή, την ευρύτερη γεωγραφική ενότητα του ευρωπαϊκού νότου, γεγονός που αναδεικνύει και την ευρωπαϊκή
προοπτική της επίλυσής του. Η συνειδητοποίηση λοιπόν των αιτίων που οδήγησαν την Ελλάδα
στην κρίση και την ύφεση είναι προϋπόθεση για ένα νέο στρατηγικό σχεδιασμό για την έξοδο
από αυτή.
Μη αναστρέψιμες οι επιπτώσεις της σημερινής πολιτικής
Τα τελευταία χρόνια, στο όνομα της αποπληρωμής του χρέους έχει εξαθλιωθεί το ανθρώπινο
δυναμικό, έχει καταστραφεί η παραγωγική βάση και έχει διαλυθεί ο κοινωνικός ιστός της χώρας. Δυστυχώς η ζημιά που γίνεται σήμερα με την υποβάθμιση της παιδείας και της υγείας, τη
συρρίκνωση του δημόσιου και τον στραγγαλισμό του ιδιωτικού τομέα, η βλάβη που προκαλείται από το φαινόμενο brain drain, την μετανάστευση δηλαδή της μορφωμένης νέας γενιάς
προς αναζήτηση εργασίας και κυρίως η διάλυση του κοινωνικού ιστού και το πλήγμα που υφίσταται η δημοκρατία με την άνοδο φασιστικών και ρατσιστικών αντιλήψεων, πολύ δύσκολα θα
αποκατασταθούν, ακόμη κι αν βελτιώνονταν τα οικονομικά μεγέθη.
Τα συγκριτικά μας πλεονεκτήματα - Η βιώσιμη ανάπτυξη
Από την άλλη πλευρά όμως, η Ελλάδα είναι μια χώρα με πληθώρα συγκριτικών πλεονεκτημάτων τα οποία όχι απλώς δεν έχει αναδείξει, αλλά αντίθετα τα έχει υποβαθμίσει και απαξιώσει συστηματικά. Ξεκινώντας από το κλίμα και το φυσικό της περιβάλλον, πηγαίνοντας στα
προϊόντα της ελληνικής γης και τους φυσικούς της πόρους και φτάνοντας μέχρι τον πλούσιο
πολιτισμό, την ιστορία και την παράδοση αλλά και το υψηλού επιπέδου ανθρώπινο δυναμικό
της. Στη σημερινή Ελλάδα της φτώχειας και της ύφεσης, δεν είναι τυχαίο ότι η παραγωγική
βάση της χώρας έχει καταστραφεί ως συνέπεια της πολιτικής της λιτότητας και των μνημονίων.
- 27 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Με δεδομένη την αξία της αρχαιοελληνικής ρήσης «παν μέτρον άνθρωπος» και με δεδομένο
ακόμα ότι η βάση της οικονομίας είναι το περιβάλλον και οι φυσικοί πόροι, η ανάπτυξη που
μπορεί να στηρίξει η Ελλάδα είναι μια βιώσιμη ανάπτυξη με γνώμονα το μέτρο, με ισόρροπη
δηλαδή έμφαση και συνεισφορά των οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών της παραμέτρων και διαστάσεων.
Η αλλαγή πορείας και η ανάγκη για ένα νέο στρατηγικό σχεδιασμό είναι σήμερα περισσότερο αναγκαία από ποτέ. Ξεκινώντας από την ανασυγκρότηση του πρωτογενούς τομέα της
οικονομίας σε μια ήδη έρημη ύπαιθρο και προχωρώντας στην ανάταξη των δημόσιων τομέων
της Παιδείας, της Υγείας της ενημέρωσης, της διοίκησης και των δημόσιων αγαθών που έχουν
πληγεί από την κυρίαρχη πολιτική αντίληψη που οδηγεί μονόδρομα σε τυφλές ιδιωτικοποιήσεις και φτάνοντας μέχρι την ανάδειξη και αξιοποίηση των ισχυρών συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Ελλάδας, καθώς και στην αξιοποίηση του ανθρώπινου δυναμικού της που σήμερα
μεταναστεύει σε αναζήτηση καλύτερης ζωής, η Ελλάδα όχι μόνο πρέπει να αλλάξει πορεία
αλλά και να ανασυγκροτηθεί εκ βάθρων.
SWOT analysis
Θα έλεγα, λοιπόν, πως λείπει από τον πολιτικό σχεδιασμό στην Ελλάδα μια SWOT analysis, μια
ανάλυση δηλαδή των δυνατών και αδύνατων σημείων της χώρας, καθώς και των ευκαιριών
και των απειλών που αντιμετωπίζει. Εν συντομία, τα δυνατά σημεία της χώρας μας, όπως αναφέρθηκαν και παραπάνω, είναι το κλίμα, το φυσικό περιβάλλον, τα προϊόντα της γης, η ιστορία,
η παράδοση, ο πολιτισμός και το ανθρώπινο δυναμικό. Στον αντίποδα, στα αδύνατα σημεία
μπορούν να περιληφθούν η έλλειψη παράδοσης στην οργάνωση της δημόσιας διοίκησης, το
χαμηλό επίπεδο αξιοποίησης του ανθρώπινου δυναμικού αλλά και το γεγονός πως μια μικρή
χώρα όπως η Ελλάδα είναι ευάλωτη στις εξαρτήσεις από μεγαλύτερες χώρες ή ξένες δυνάμεις,
όπως έχει παρατηρηθεί σε πολλές περιόδους της ιστορίας μας.
Οι απειλές που έχουμε να αντιμετωπίσουμε συνδέονται άμεσα με τα αδύνατα σημεία που
ανέφερα και τη θέση της χώρας στο διεθνές στερέωμα. Συνεπώς, οι πιο σημαντικές από τις
απειλές αυτές είναι ο κίνδυνος αφομοίωσης της χώρας από μεγάλες δυνάμεις μέσω της εξάπλωσης της παγκοσμιοποιημένης οικονομίας και της κυριαρχίας του μοντέλου της επιθετικής
ανάπτυξης που ευθύνεται για τη χρηματοπιστωτική κρίση του 2008. Για να βρούμε τρόπους
αντιμετώπισης αυτών των απειλών, έχοντας γνώση των δυνατών και αδύνατων σημείων μας,
θα είμαστε σε θέση να εκμεταλλευθούμε με τον βέλτιστο τρόπο τις ευκαιρίες που προκύπτουν
για τη χώρα από τη συμμετοχή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση και από τη διαδικασία συνειδητοποίησης και αυτογνωσίας που πυροδότησε η ίδια η κρίση.
Η επιστημονική τεκμηρίωση και η πολιτική διαχείριση της κρίσης
Ζώντας στην εποχή της οικονομίας και της κοινωνίας της γνώσης είναι σαφές ότι οι λύσεις στα
πολύπλοκα προβλήματα δεν μπορεί να προκύψουν παρά μέσα από την επιστημονική τεκμηρίωση. Αυτή είναι η συμβολή του συμποσίου «Ποια Ελλάδα;», το οποίο επιστρατεύοντας το
- 28 -
Γ.Α. ΜυλΟπουλος - Το ΑΠΘ ανοΙγει το δημΟσιο διΑλογο για Εξοδο απΟ την κρΙση
υψηλού επιπέδου επιστημονικό δυναμικό και τον πλούτο των επιστημονικών γνώσεων ενός
μεγάλου πανεπιστημίου, φιλοδοξεί να δώσει επιστημονικά τεκμηριωμένες απαντήσεις σε καίρια ερωτήματα στους κρίσιμους θεματικούς τομείς της ανάπτυξης, της διακυβέρνησης, της
κοινωνίας και του περιβάλλοντος. Η επιστημονική τεκμηρίωση των πολιτικών κατευθύνσεων
και επιλογών δίνει νέες προοπτικές στη πολιτική διαχείρισης της κρίσης στην Ελλάδα.
- 29 -
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ
Γιώργος Γραμματικάκης
Καθηγητής Τμήματος Φυσικής, τ. Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης
Γιώργος Γραμματικάκης
Καθηγητής Τμήματος Φυσικής, τ. Πρύτανης Πανεπιστημίου Κρήτης
Ε
ίναι νομίζω χρήσιμο να ομολογηθεί, ότι ο ρόλος μου σήμερα είναι ιδιαίτερα δύσκολος.
Διότι χρειάζεται να συνοψίσω, και με την απειλή της κλεψύδρας του χρόνου, αισθήματα και
ιδέες, διαψεύσεις και ελπίδες. Στην ωραία όμως πρωτοβουλία του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης – με τη συμπόρευση του Δήμου και στην επιμονή του Πρύτανή του, στάθηκε αδύνατον
να αντισταθώ. Πρώτα γιατί είναι παληοί, και σε ένα βαθμό υπερβατικοί, οι δεσμοί μου με το
Αριστοτέλειο· και δεύτερο επειδή σε καιρούς που -όπως λέει ο ποιητής-, «θερίζουν άρματα
δρεπανηφόρα», η προσπάθεια του Συνεδρίου να ανιχνεύσει, και όσο γίνεται, να επηρρεάσει το
μέλλον είναι πράξη ουσίας αλλά και μέγιστης ευθύνης.
Σε αυτό άλλωστε το σημείο έγκειται το μόνο ίσως πλεονέκτημα ενός ομιλητή στην εναρκτήρια συνεδρία: ‘Οτι, όπως φαίνεται από το πρόγραμμα, το συχνά αδιαπέραστο φάσμα των
Ελληνικών προβλημάτων, θα αναλυθεί από ανθρώπους με έγκυρη ματιά και γνώση. Στο σημερινό ομιλητή δεν απομένει λοιπόν παρά μιά άλλη αποστολή, ίσως πιό επικίνδυνη: Να δώσει
μια γενική, αλλά όπως πιστεύει, καθόλου επιπόλαιη απάντηση, στο πρωταρχικό ερώτημα του
- 31 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Συνεδρίου: Ποιά Ελλάδα;
Ποια Ελλάδα λοιπόν; «Στοιχειώδες, αγαπητέ μου Γουάτσον, στοιχειώδες», όπως θάλεγε και
ο Σέρλοκ Χολμς. Για να συνεχίσει, ανάβοντας την πίπα του: «Μα απλούστατα, η παράλληλη
Ελλάδα».
Θα μου επιτρέψετε να επιμείνω λίγο στην καθοριστική αυτή έννοια. Την Ελλάδα, την πορεία
της στον χρόνο και την ιστορία, προσπαθώ να καταλάβω από τότε που απέκτησα κάποιου
είδους αυτοσυνείδηση.
Συχνά όμως έκανα κύκλους, και έννιωθα ότι βρισκόμουν στο σημείο που ξεκίνησα: Τόσο κοντά είναι στον τόπο μας το μεγαλείο με την ευτέλεια, η ανάταση με την καταστροφή. Κατέληξα
ωστόσο σε μια διαπίστωση, που νομίζω ότι αγγίζει τον πυρήνα του προβλήματος: Ότι στην
Ελλάδα που βιώνομε, και συνήθως διαψεύδει τις αξίες και τα όνειρα μας, αντιτάσσεται –από
τότε που γνωρίζομε την ιστορία μας- η άλλη Ελλάδα, η παράλληλη Ελλάδα. Την παράλληλη
Ελλάδα συνιστούν άνθρωποι η αιχμές ανθρώπων, που σε πείσμα της περιρρέουσας ατμόσφαιρας εξακολουθούν να πράττουν το σωστό και το δύσκολο, να πορεύονται με ευθύνη και ήθος.
Στα πανεπιστήμια αλλά και σε μια δημόσια υπηρεσία, στον μικρόκοσμο της καθημερινότητας
αλλά και σε ένα νοσοκομείο, στον άνθρωπο της βιοπάλης η σε κάποιο πολιτιστικό σύλλογο,
η παράλληλη Ελλάδα είναι συχνά παρούσα. Κάποτε μάλιστα, με τρόπο εκθαμβωτικό. Κανείς
δεν ξέρει την ποσοτική της δύναμη, ούτε είναι δυνατόν να μετρηθεί η έκταση της. Εκεί όμως
βρίσκεται ο δάσκαλος, που διδάσκει σωστά τα παιδιά, αλλά και ο γιατρός, που αγωνιά για τον
πάσχοντα, εκεί ανήκουν όσοι κινητοποιούνται για το περιβάλλον η για το καλό του διπλανού
τους, εκείνη τέλος –η παράλληλη Ελλάδα– γνωρίζει την σημασία της παιδείας η των σωστών
θεσμών της πολιτείας.
Με αυτήν την θεώρηση, ένα αίτημα αναδύεται κυρίαρχο. Συνοψίζεται στην ανάγκη, όσο
περνά ο καιρός, η Ελλάδα που ξέρομε να συγκλίνει με την άλλη Ελλάδα, την παράλληλη Ελλάδα. Είναι ένα αίτημα βαθύτατα πολιτικό, που υπερβαίνει τα κόμματα και διαπερνά τις εξαγγελίες τους. Δεν αρνείται την συλλογικότητα, εστιάζει όμως με έμφαση στην ξεχασμένη αρετή της
προσωπικής ευθύνης.
Είναι λοιπόν κατάλληλη η στιγμή να αναφερθώ, με τρόπο υπαινικτικό, σε κάποια εθνικά μας
χαρακτηριστικά. Σπεύδω ωστόσο να τονίσω, ότι στους υπαινιγμούς αυτούς ο ακροατής, ο ευγενικός ακροατής της σημερινής συνεδρίας, μπορεί να προσθέσει τις δικές του αντιλήψεις, η να
αμφισβητήσει άλλες. Η διαδικασία αυτή, που οι παληοί ονόμαζαν διαλεκτική, και εμείς οι νεότεροι παραμερίσαμε χωρίς αιδώ, είναι η μόνη που μπορεί να οδηγήσει σε κάποια σύνθεση. Αυτή
η σύνθεση, έλεγαν πάλι οι παληοί, είναι ένα απαραίτητο στοιχείο της πραγματικής προόδου.
Υπαινιγμός λοιπόν πρώτος, η ακρόαση των έργων
Φοβούμαι ότι εμείς οι Έλληνες παραμένομε –όπως έλεγε για τους συγχρόνους του ο Θουκυδίδης- θεατές των λόγων, και ακροατές των έργων. Λίγο μετρούν οι πράξεις, η ένα αποτέλεσμα
ουσίας. Ο θαυμασμός μας εξαντλείται στα συνθήματα και στα ωραία λόγια, που αποδεικνύονται όμως συχνά κενά περιεχομένου. Οι αλλεπάλληλες “μεταρρυθμίσεις” στην Ανωτάτη Παιδεία, είναι ένα επίκαιρο, όσο και οδυνηρό παράδειγμα.
Δεν μπορεί βέβαια να αμφισβητηθεί, ότι με όσα βιώνομε τα τελευταία χρόνια η Ελληνική
- 32 -
Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ
αυτή ιδιαιτερότητα, της ακροάσεως των έργων και της θέασης των λόγων, έχει υποστεί μια σημαντική υποχώρηση. Καθώς όμως καινοφανείς και βάρβαρες λέξεις, -όπως spreads και διαθεσιμότητα, ύφεση και πρωτογενές πλεόνασμα, βιώσιμο χρέος και βιώσιμη ζωή- έχουν εισβάλει
στην πικρή μας καθημερινότητα, το αίτημα παραμένει: Είναι ανάγκη να μετρούν οι πράξεις, η
ουσία των πράξεων, και λιγότερο τα λόγια.
Η επιδίωξη αυτή είναι δυσκολότερη από ότι φαίνεται. Διότι ως προπομπός αλλά και κύριο
σύμπτωμα της νέας πραγματικότητας, που ονομάσθηκε με αμηχανία κρίση, είναι ότι οι λέξεις
έχουν χάσει προ πολλού το νόημα και το περιεχόμενο τους.
Η κοινωνική δικαιοσύνη και η αξιοπρέπεια της ζωής, η ισχύς των νόμων αλλά και τα δικαιώματα του πολίτη, η λειτουργία των θεσμών και οι αξίες της Παιδείας, ερμηνεύονται κατά το δοκούν και φθείρονται στους θολούς διαδρόμους της Ελληνικής η και της Ευρωπαϊκής πολιτικής.
Εκτός λοιπόν από τις δημοσιονομικές προσαρμογές, που περιγράφουν με πανικό οι οικονομολόγοι, εμείς είναι ανάγκη να ξανακτίσομε τον κόσμο των λέξεων, τον Ελληνικό μας κόσμο. Ο
κόσμος αυτός, που πρέπει να κτίσομε, και όπως έγινε συχνά στην ιστορία μας, θα αποτελείται
πάλι από λέξεις, λέξεις ωστόσο με αξία αδιαπραγμάτευτη και διαρκή. Θα είναι –όπως λέει ο
ποιητής–, “λέξεις-χρησμοί, λέξεις ενώσεως αψιδωτής και κορυφαίας, λέξεις με σημασίαν απροσμέτρητον διά το παρόν και διά το μέλλον…”.
Η προσπάθεια αυτή, που θα επαναπροσδιορίζει τις λέξεις και τις έννοιες, είναι επίπονη και
δύσκολη. Μήτε από την διεθνή μας επιτήρηση προέρχονται οι λέξεις, μήτε σε μέτρα, έκτακτα
ή τακτικά, αντιστοιχεί το περιεχόμενο τους. Σε αυτό μάλιστα το σημείο, ίσως αποδειχθεί καθοριστική η συμβολή του σημερινού Συμποσίου. Διότι, ακόμα και οι θεματικές του ενότητες,
προσδιορίζονται από λέξεις καίριες, αναγκαίες για το μέλλον του τόπου, που ωστόσο θόλωσε η
επέλαση της κρίσεως: Ανάπτυξη και Διακυβέρνηση, Κοινωνία και Περιβάλλον. Έχω μάλιστα την
υποψία ότι πίσω από αυτές τις ενότητες ίσως κρύβονται λέξεις ακόμα πιό ιερές: Όπως Παιδεία
ή Αλληλεγγύη, η αξία της Τέχνης και η αξία της Γνώσεως, η ποιότητα της ζωής και η χειραψία
με τον Άλλο, η συμπόρευση με τους άλλους. Χρειάζεται λοιπόν να γράφομε με προσοχή, δίπλα
στην κάθε λέξη θα σημειώνομε την κρυφή αξία της, “την απροσμέτρητον σημασία της δια το
παρόν και δια το μέλλον”.
Η έκπληξη θα είναι μεγάλη: Λίγες μόνον λέξεις θα έχουν καταγραφεί, και η αξία τους θα
υπερβαίνει κατά πολύ το έλλειμμα το Ελληνικό, θα υπερβαίνει όλα μαζί τα ελλείμματα των
Ευρωπαϊκών χωρών. Διότι θα αποκρίνεται στις ανάγκες της ψυχής η στα επιτεύγματα της επιστημονικής γνώσεως· που, όπως ελπίζω θα αποδείξει το σημερινό Συμπόσιο, είναι παρόντα
πάντοτε, ανεξάντλητα και δημιουργικά.
Υπαινιγμός δεύτερος, η ισοπέδωση της Ιστορίας
Τον καιρό της κρίσεως, μια καινούργια ενασχόληση και άθλημα έχουν αποκτήσει μεγάλη δημοφιλία στην Ελλάδα: Είναι η ισοπέδωση της ιστορίας. Με την καθοριστική συνδρομή των
μέσων ενημέρωσης, αλλά και την δική μας σιωπηλή ανοχή, μοιάζει ότι δεκαετίες τώρα σαν να
υπήρχαν μόνον άφρονες πολιτικοί, μόνον άρπαγες του δημοσίου χρήματος, μόνον ένας κατήφορος στην παρακμή και το άδικο. Υπήρχαν αυτά, και ασφαλώς σε αφθονία. Υπήρχαν όμως
- 33 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
και τα άλλα, τα αναμφισβήτητα άλλα: Ότι κτίσθηκαν νοσοκομεία και ιδρύθηκαν πανεπιστήμια,
ότι έγιναν δρόμοι και ζωντάνεψαν χωριά, ότι η δημοκρατία λειτουργούσε με τα τρωτά της και
η ανάπτυξη –με τα χίλια στραβά της– βελτίωνε την ζωή των ανθρώπων. Δίπλα άλλωστε στην
Ελλάδα της διαφθοράς και των πλαστών ειδώλων, που σήμερα μοιάζει να μονοπωλεί την ιστορία και την καταδίκη μας, υπήρχαν πάντα οι άλλοι, οι θαυμάσιοι άλλοι: Οι άνθρωποι –δεν θα
παύσω να το τονίζω- της παράλληλης Ελλάδας, που είχαν σπουδαία επιτεύγματα στην Τέχνη,
την Επιστήμη, στο άνοιγμα των οριζόντων.
Όταν η ισοπέδωση της ιστορίας επιχειρείται από τους ξένους, δείχνει άγνοια και επιπόλαιη
σκέψη. Όταν όμως επιχειρείται από γηγενείς σχολιαστές, ισοδυναμεί με ένα παράδοξο, ανομολόγητο εθνικό μαζοχισμό. Η απάντηση στο ερώτημα “ποια Ελλάδα” συναρτάται ακριβώς
με την αυτονόητη αυτή διάκριση: Ότι υπήρχαν πράγματα στην πορεία της χώρας που αξίζουν
την περιφρόνηση και την οργή μας. Υπήρχαν όμως και άλλα, που μας κάνουν υπερήφανους
και μας διδάσκουν.
Υπαινιγμός τρίτος, η χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων
Στα γραπτά μου, χαρακτηρίζω συχνά την Ελλάδα ως την “χώρα των υποκριτικών εκπλήξεων”.
Κάποια στιγμή ένα θέμα, συχνά για λόγους τραγικούς, έρχεται στην επιφάνεια. Αρχίζει ο χορός
της εκπλήξεως, των επιφωνημάτων και της καταδίκης.
Ότι ωστόσο κάποια στιγμή θα φτάναμε εκεί, κάποια στιγμή θα είχαμε θύματα, κάποια στιγμή
θα αποκαλυπτόταν η αλήθεια, είναι, στις περισσότερες των περιπτώσεων, αυτονόητο. Πολλοί
άλλωστε, με τα μάτια και την ψυχή ανοικτή, προειδοποιούσαν: Ότι οι πυρκαγιές θα φουντώνουν, όσο κτίζονται οι καμμένες εκτάσεις· ότι την παρερμηνεία του ακαδημαϊκού ασύλου, θα
ακολουθούσαν έκτροπα και καταστροφές· ότι ο κομματισμός, που κυριαρχούσε, θα διέφθειρε
το κράτος και τους θεσμούς.
Τώρα όμως, τα χρόνια της κρίσεως, η έκπληξη είναι πραγματική. Δεν κρύβει υποκρισία, αλλά
οδύνη. Κανείς δεν το περίμενε: Οτι η Ελλάδα, που έμοιαζε να ευημερεί, και στα χαρτιά συμβάδιζε με την Ευρώπη, θα έφτανε στα όρια της απόγνωσης και σε εθνικές ταπεινώσεις. Η έκπληξη
τώρα δεν είναι υποκριτική, ξεπέρασε τους ίδιους μας τους φόβους. Ξέραμε για τα ρυάκια: Για
την Παιδεία που έπασχε, για το πελατειακό πολιτικό μας σύστημα, ξέραμε ότι η επιφανειακή
μας ευμάρεια έκρυβε ανομίες και κυνισμό. Ξέραμε για τα ρυάκια, ότι είχαν γεμίσει σκουπίδια
και πέτρες, όχι όμως ότι το ποτάμι που κατέληγαν θα φούσκωνε διαρκώς, και θα έπνιγε πόλεις
και ανθρώπους.
Με αυτήν την οπτική γωνία, το σημερινό Συμπόσιο αποκτά και ένα άλλο ενδιαφέρον. Διότι
στις μεγάλες του ενότητες, νομίζω ότι κρύβονται πολλά από τα ρυάκια, που υπήρξαν η πηγή
των δεινών μας. Με την συμβολή λοιπόν των ομιλητών, ελπίζω ότι η εικόνα θα αποκτήσει ενάργεια και περιεχόμενο. Ίσως μάλιστα υποδειχθούν και οι τρόποι, που τα ρυάκια θα αρχίσουν
πάλι να ρέουν καθάρια και με ορμή. Είναι άλλωστε και η μόνη μας ελπίδα, για ένα μέλλον που
μπορεί να μοιάζει μακρινό, θα παύσει όμως τουλάχιστον να είναι αδιόρατο.
Σε αυτό το μέλλον οι υποκριτικές εκπλήξεις διαρκώς θα λιγοστεύουν, και θα παραμείνουν
μόνον οι απροσδόκητες, αληθινές εκπλήξεις της ίδιας της ζωής.
- 34 -
Γ. ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑΚΗΣ
Υπαινιγμός τέταρτος, μια βασανιστική υποψία
Μια ύπουλη, βασανιστική υποψία διαπερνά καιρό τώρα την σκέψη του ομιλούντος. Ότι τον
τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, δεν τον αγαπούμε. Δεν χάνομε βέβαια ευκαιρία να υμνούμε τις πολλαπλές του χάρες, τα θαυμαστά τοπία και τις θάλασσες του· και από δίπλα, να επικαλούμαστε
τον αρχαίο του πολιτισμό η τις παραδόσεις του λαού μας. Λίγοι όμως μόνον, άξιοι και εκλεκτοί,
έκαναν τους ύμνους αυτούς στάση ζωής. Σε μας τους άλλους αρκούν τα «ψεύτικα τα λόγια τα
μεγάλα», ενώ η αλήθεια είναι άλλη και πληγώνει. Τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, τον θεωρούμε
στρέμματα προς εκμετάλλευση, πόλεις που δεν σέβονται οι πολίτες τους, και νησιά έτοιμα να
παραδοθούν στο μπετόν και την ασχήμια· ενώ σε περιστάσεις κρίσιμες, όπως η σημερινή, το
καλό της χώρας συχνά παραμερίζεται, και υπερισχύουν οι κομματικές ιδιοτέλειες και ο φανατισμός.
Η αδιαμφισβήτητη αυτή αλήθεια –ότι τον τόπο μας, εμείς οι Έλληνες, δεν τον αγαπούμε– δεν
έχει μια εύκολη η πειστική ερμηνεία. Οφείλεται ίσως στην λειψή παιδεία μας, η στις ιστορικές
μας ασυνέχειες. Αφήνοντας όμως για το διάλειμμα την σχετική συζήτηση, φοβούμαι ότι η έλλειψη αγάπης για τον τόπο μας είναι μια παράμετρος, που δεν μπορεί να αγνοήσει το σημερινό
Συμπόσιο. Διότι οι πιό άρτιοι θεσμοί, η καλύτερη νομοθεσία για το περιβάλλον, αλλά ακόμα και
οι προθέσεις η οι ικανότητες ενός δημάρχου,-ο παρακείμενος μου δήμαρχος Θεσσαλονίκης
διαθέτει και τα δύο- θα προσκρούουν πάντοτε στο ανομολόγητο πάθος καταστροφής των
πολιτών, που δεν έμαθαν να αγαπούν τον τόπο τους· η αντίστροφα, ο τόπος τους συνήθισε να
τους απωθεί και να τους πληγώνει.
Για να κλείσω ωστόσο τον υπαινιγμό αυτό με ένα τρόπο μελοδραματικό, που ταιριάζει νομίζω με τις περιστάσεις, θεωρώ ότι ο εύστοχος τίτλος του Συνεδρίου, δηλαδή το «ποιά Ελλάδα»,
μπορεί να έχει μια μόνον απάντηση: Εκείνη που θα αγαπήσομε και θα μας αγαπά.
Όπως λέει και ο τροβαδούρος της Θεσσαλονίκης, που έμελε να αναδειχθεί και σε τροβαδούρο της Ελλάδας, ίσως εκεί «των Ελλήνων οι κοινότητες φτιάχνουν άλλο γαλαξία».
Υπαινιγμός πέμπτος, η Έξοδος
Ο υπαινιγμός αυτός, που είναι και ο τελευταίος,–υποθέτω ότι εδώ θα υπάρξει μια ανάσα ανακούφισης στο ευγενικό ακροατήριο- στηρίζεται σε μια βασική υπόθεση: Ότι επιθυμία μας, και
επιθυμία του Συνεδρίου, είναι η Έξοδος. Εννοώ την έξοδο από τους άγονους κύκλους που
διαγράφει σήμερα η πατρίδα, από το κλίμα της εντάσεως και των μονολόγων που κυριαρχεί
στις συζητήσεις η τις τηλεοπτικές οθόνες. Βιώνομε ένα θέατρο του παραλόγου, που μοιάζει να
έχει πολλούς συγγραφείς. Αφήνει ωστόσο αμήχανους τους θεατές του.
Σε ένα σπουδαίο, αλλά ελάχιστα γνωστό διήγημα του Ιουλίου Βέρν -το «Πείραμα του δόκτορος Οξ»- οι κάτοικοι μιας ολόκληρης πόλεως περιέρχονται αργά σε μια κατάσταση ανεξήγητη.
Ο παραλογισμός και η ένταση κυριαρχούν. Η κατάσταση όμως αυτή εκτονώνεται ευθύς ως
κάποιοι από τους κατοίκους περιπατήσουν τυχαία προς την κορυφή ενός λόφου. Εκεί ανακαλύπτουν και πάλι τον πραγματικό εαυτό τους, τις ξεχασμένες αξίες, και τα πράγματα που
τους συνδέουν. Η ερμηνεία δεν αργεί: Ένας παρανοικός επιστήμων, ο δόκτωρ Οξ, διοχέτευε
- 35 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
στην πόλη και προς χάριν των πειραμάτων του ένα αέριο με καταστρεπτικές επιδράσεις στα
νεύρα και την προσωπικότητα των κατοίκων. Αρκούσε ο καθαρός αέρας του λόφου, για να
επανέλθουν οι τυχεροί σε ένα κώδικα αξιών και συμπεριφοράς, που περιόριζε την επίδραση
των τοξικών αερίων.
Έξω λοιπόν, προς τον καθαρό αέρα, προς την κορυφή του λόφου. Ας παραμερίσομε προσωρινά το πολύπλοκο ερώτημα: Ποιός άραγε, η ποιοί είναι εκείνοι, που διοχετεύουν τα τοξικά
αέρια στην Πόλη;
Νάναι λοιπόν η τρόικα, οι ανάξιοι πολιτικοί, –η μήπως μια Ευρώπη που ξέχασε τους πρωταρχικούς λόγους της υπάρξεως της; Με αυτά τα ερωτήματα ασχολούνται ωστόσο κατά κόρον οι
πολιτικοί και οι πολιτικάντηδες, οι φωνές της μισαλλοδοξίας και του φανατισμού, οι αναλυτές
της δυστυχίας μας. Εμείς εδώ, που δεν ακολουθούμε αυτό το ρεύμα, ας εστιάσομε στο μόνο
εθνικό αίτημα: Έξω, στον καθαρό αέρα.
Έξω λοιπόν, στον καθαρό αέρα. Εκεί που κυριαρχεί το ερώτημα «τι μπορούμε να κάνομε»
και όχι το εξαντλημένο «ποιός φταίει». Σε αυτήν την έξοδο μας καλεί νομίζω η πρωτοβουλία
του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, εκεί έγκειται η αξία αλλά και το νόημα του σημερινού συνεδρίου. Διότι, όπως τουλάχιστον συνάγεται από το πρόγραμμα, θα επιχειρήσει να δεί με νέα
ματιά –έξω, στον καθαρό αέρα!- ορισμένες έννοιες πρωταρχικές· που, όπως λένε οι σοφοί, είναι
απαραίτητες για την πορεία, την σταθερή πορεία ενός τόπου.
Αγαπητοί φίλοι,
Διατύπωσα, στην αρχή της ομιλίας μου, ένα αίτημα, που με περισσή μάλιστα αλαζονία χαρακτήρισα βαθύτατα πολιτικό. Συνοψίζεται στην ανάγκη, όσο περνά ο καιρός, η Ελλάδα που ξέρομε να συγκλίνει με την άλλη Ελλάδα, την παράλληλη Ελλάδα. Δεν αγνοώ την παραδοξότητα
του αιτήματος, ούτε το ανέφικτο της γεωμετρίας του. Στην φημισμένη Γεωμετρία του Ευκλείδη,
που διδαχθήκαμε με δέος στα σχολεία, είναι γνωστό ότι οι παράλληλες δεν συγκλίνουν, ούτε
βέβαια τέμνονται.
Υπάρχει όμως και μια άλλη, εναλλακτική Γεωμετρία, που θεμελίωσε τον 19ο αιώνα ο Ρώσος
μαθηματικός Nicolai Lobachevsky, και επεξέτεινε αργότερα ο σπουδαίος Bernhard Riemann.
Στην παράδοξη αυτή Γεωμετρία, την μη Ευκλείδεια, οι παράλληλες επιτρέπεται να συγκλίνουν,
ή και να τέμνονται.
Ενώ όμως θεωρήθηκε, ακόμα και από τον ίδιο Riemann, ότι η Γεωμετρία αυτή δεν έχει σχέση με τον πραγματικό κόσμο, η μεγάλη ανατροπή δεν άργησε να έλθει. Όπως απεκάλυψε η
μεγαλοφυία του Αινστάιν, ο χωρόχρονος είναι καμπυλωμένος, και η Γεωμετρία του Σύμπαντος
μη Ευκλείδεια. Είναι λοιπόν εφικτή η σύγκλιση των παραλλήλων. Σε αυτήν μάλιστα την νέα Γεωμετρία θεμελιώθηκε η Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, που ερμηνεύει με τρόπο εκπληκτικό
την δομή, αλλά και την εξέλιξη του Σύμπαντος.
Δεν χρειάζεται νομίζω να συνεχίσω. Το σημερινό συνέδριο ελπίζω να επιβεβαιώσει, ότι ζούμε σε ένα χώρο μη Ευκλείδιο. Όποια όμως και αν είναι τα συμπεράσματα του, θα έχει κάνει
ένα μεγάλο βήμα προς την ζωογόνο αντίληψη, που ήθελε τα Πανεπιστήμια προπομπούς της
κοινωνίας και της ελπίδας των ανθρώπων.
- 36 -
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΟΜΙΛΙΑ
Επιστήμη, Κοινωνία, Παιδεία
Πάνος Α. Λιγομενίδης
Ομότιμος Καθηγητής του University of Maryland των ΗΠΑ, Ακαδημαϊκός και
τ. Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών
Πάνος Α. Λιγομενίδης,
Ομότιμος Καθηγητής του University of Maryland των ΗΠΑ, Ακαδημαϊκός και
τ. Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών
Ο
1. Επιστήμη και Κοινωνία
ι επιστημονικές επαναστάσεις επηρεάζουν ριζικά τις αντιλήψεις της κοινωνίας για τα
«έσχατα» ερωτήματα της πραγματικότητας. Οι αλματώδεις ανακαλύψεις της φυσικής του
20ου αιώνα που μόλις πέρασε στην Ιστορία, προκάλεσαν τεράστιες εννοιολογικές αλλαγές και
προήγαγαν την γνώση μας για την δομή και την λειτουργία του φυσικού κόσμου με τρόπους
επαναστατικούς και ανατρεπτικούς για πολλές από τις παλαιές πεποιθήσεις μας.
Ειδικότερα, τα νέα οράματα που μάς παρέχει η μοντέρνα επιστήμη για τη Φύση και την λειτουργία του κόσμου μας, προσφέρουν σήμερα μια σημαντική αλλαγή νοοτροπίας, και συνάμα
- 37 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
υποδαυλίζουν την ανάπτυξη της πνευματικότητας σχετικά με την αντίληψη για τη φύση της
πραγματικότητας, τον Θεό, και το ρόλο του ανθρώπου. Ακόμη, υποβοηθούν και την ανάπτυξη
μιας περισσότερο προσγειωμένης αντίληψης για τα αναπάντητα ερωτήματα της θρησκευτικότητας. Η σύγχρονη επιστημονική κοσμοαντίληψη ανατρέπει παραδοσιακές δοξασίες και
επιδρά στην φιλοσοφία, στην θεολογία, και στην καθημερινότητα του κοινωνικού ανθρώπου.
Τα νέα οράματα που μάς παρέχει η μοντέρνα επιστήμη για τη Φύση και την λειτουργία του
κόσμου μας, προσφέρουν σήμερα μια σημαντική αλλαγή νοοτροπίας, και συνάμα ανάπτυξη
της πνευματικότητας σχετικά με την αντίληψη για τη φύση της πραγματικότητας, τον Θεό, και
το ρόλο του ανθρώπου, ακόμη και ανάπτυξη της θρησκευτικότητας. Η σύγχρονη κοσμοαντίληψη ανατρέπει παραδοσιακές δοξασίες και επιδρά στην φιλοσοφία, στην θεολογία, και στην
καθημερινότητα του κοινωνικού ανθρώπου.
Όταν η εφαρμογή των τεχνολογιών προξενούν κοινωνικά, ηθικά και νομικά προβλήματα,
η εξέλιξη της κοινωνίας μπορεί να έχει απρόβλεπτες αρνητικές επιπτώσεις για το ανθρώπινο
γένος. Προβλήματα οικονομίας, ενέργειας, βιοποικιλότητας και περιβάλλοντος τα οποία κυριαρχούν στις ανθρώπινες κοινωνίες των ημερών μας, είναι μόνο τα συμπτώματα βαθύτερων
αιτίων. Είναι προφανές ότι η ανθρωπότητα σήμερα στερείται το πλαίσιο των μεθόδων και τα
υπολογιστικά μέσα τα οποία θα μας επιτρέψουν την επίλυση τέτοιων πολύπλοκων προβλημάτων και την λήψη σωστών αποφάσεων.
Συχνά, η πολυπλοκότητα των προβλημάτων οδηγεί σε παράλυση που προτρέπει σε αδράνεια, ή οδηγεί σε λανθασμένες δράσεις με απρόβλεπτα και αρνητικά αποτελέσματα. Η εποχή
μας μπορεί να χαρακτηριστεί ως η εποχή της αμφιβολίας, της κοινωνικής σύγχυσης και των
έντονων κοινωνικών ανακατατάξεων.
Είναι αναμφισβήτητο γεγονός ότι η ασύλληπτη επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος των
τελευταίων 150 ετών συνοδεύτηκε από προοδευτική έκπτωση πολιτιστικών και ηθικών αξιών.
Συνάμα, ο κοινωνικός άνθρωπος του δυτικού κόσμου συνειδητοποίησε τις καινούργιες, πολυάριθμες αλλά και αδιαμόρφωτες, δυνατότητες για το μέλλον του.
2. Η ενότητα της επιστημονικής γνώσης
Η ραγδαία ανάπτυξη των επιστημών και της τεχνολογίας, ιδιαιτέρως από τα μέσα του 20ου αιώνα,
έχει προάγει την υπερεξειδίκευση στην επαγγελματική κατάρτιση. Για την γρήγορη ικανοποίηση
των αναγκών της αγοράς εργασίας, άστοχες αποφάσεις των ιθυνόντων της πολιτικής, ιδιαίτερα
στην Ελλάδα, είχαν ως συνέπεια την υποβάθμιση των κλασσικών σπουδών και της ανθρωπιστικής παιδείας γενικότερα. Χαρακτηριστική για την Ελλάδα είναι η κατάργηση των προτύπων
λυκείων, όπως πχ της Βαρβακείου Προτύπου Σχολής.
Οι περισσότεροι πολιτικοί, οι επαγγελματίες των ΜΜΕ και οι αρθρογραφούντες διανοούμενοι, οι οποίοι διαμορφώνουν την κοινή γνώμη σε μεγάλο βαθμό, έχουν εκπαιδευτεί στις
κοινωνικές και τις νομικές επιστήμες, στην φιλοσοφία και τις ανθρωπιστικές σπουδές. Συνήθως
δεν κατανοούν τις μεθόδους και τα εργαλεία των θετικών επιστημών που είναι διαθέσιμα για
την αντιμετώπιση των πολύπλοκων κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων. Από την άλλη
μεριά, η παιδεία των θετικών επιστημόνων συνδέεται ελάχιστα με τις ανθρώπινες υποθέσεις
- 38 -
Π.Α. ΛιγομενIδης - ΕπιστHμη, ΚοινωνIα, ΠαιδεIα
και με τις πρακτικές εφαρμογές συλλογικών συμπεριφορών κοινωνικών ομαδοποιήσεων. Οι
επιστήμονες των θετικών επιστημών είναι, εν πολλοίς, ανεπαρκώς προετοιμασμένοι για την
αντιμετώπιση προβλημάτων οικονομικής και κοινωνικής συμπεριφοράς.
Το αυξανόμενο αίσθημα του υλικού ευδαιμονισμού και η απαξίωση της πρακτικής σημασίας των κοινωνικών επιστημών και των ανθρωπιστικών σπουδών, είχε ως αποτέλεσμα την
υποβάθμιση της επικοινωνίας μεταξύ αυτών των δύο πνευματικών πολιτισμών, του πολιτισμού
των κλασσικών σπουδών και του πολιτισμού των θετικών επιστημών. Είναι κρίσιμη ανάγκη
να αναζητήσουμε τρόπους επικοινωνίας και συνεργασίας μεταξύ των δύο πολιτισμών. Η
πρόταση αυτή είναι εξαιρετικά κρίσιμης σημασίας και αξίζει να την προσπαθήσουμε. Μέσα
στο υπάρχον εννοιολογικό πλαίσιο, ιδιαιτέρως σήμερα με τις δεδομένες δυνατότητες της τεχνολογίας, στην Ελλάδα περισσότερο, είναι καιρός να επανεκτιμήσουμε τους στόχους και την
σημασία αντιμετώπισης των προβλημάτων της πολύπλοκης, αβέβαιης, και απρόβλεπτης κοινωνίας μας. Είναι ένα εφικτό και πολύ κρίσιμα σημαντικό θέμα.
Ακόμη και αν υπάρξουν διαφορετικές αντιλήψεις και αντιρρήσεις στην πρόταση αυτή, που
σίγουρα θα υπάρξουν, δεν θα πρέπει να αρνηθεί κανείς πως, εκ των πραγμάτων, ο διαχωρισμός και η έλλειψη συνεργασίας ανάμεσα στις δύο κουλτούρες, η επίγνωση της ενότητας της
επιστημονικής γνώσης, προκαλεί μονίμως παρανοήσεις και αντιπαραθέσεις. Για την κοινωνία
μας, και για εμάς ως μέλη της, η πόλωση των δύο πνευματικών πολιτισμών, είναι «πρακτική
και διανοητική απώλεια», όπως έγραψε ο γνωστός άγγλος συγγραφέας C.P. Snow το 1959 στο
καθοριστικό έργο του Οι Δύο Κουλτούρες (Κλασσικές και Θετικές Επιστήμες).
Το κύριο μήνυμα του Snow ήταν ότι: η αποδυνάμωση της επικοινωνίας ανάμεσα στους
δύο πνευματικούς πολιτισμούς του ανθρώπου, ανάμεσα στις ανθρωπιστικές σπουδές και τις
θετικές επιστήμες, στάθηκε ως το μείζον εμπόδιο στην προσπάθεια να λυθούν τα μεγάλα
προβλήματα μιας ραγδαία αναπτυσσόμενης τεχνολογικής κοινωνίας, περισσότερο στις
αναπτυσσόμενες κοινωνίες της Δύσης και της Ελλάδας1. Ο Snow απέδωσε την αποδυνάμωση της επικοινωνίας ανάμεσα στους δύο πνευματικούς πολιτισμούς στην εξασθένιση των
ανθρωπιστικών σπουδών στην παιδεία και στην επισφαλή και άμετρη εξειδίκευση της παιδείας των επιστημόνων ως την αναγκαία ταχεία προσαρμογή στις ανάγκες της αγοράς εργασίας.
Η αποτυχία της παιδείας στην επιτυχή αντιμετώπιση των αναγκών που προέκυψαν από την
ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη, έχουν οδηγήσει στην ελλειμματική παιδεία των θετικών επιστημόνων οι οποίοι στερούνται τις βάσεις των ανθρωπιστικών σπουδών, και των ανθρώπων
των γραμμάτων οι οποίοι δεν κατανοούν σημαντικές επιστημονικές έννοιες, όπως πχ τον 2ο
νόμο της θερμοδυναμικής.
Δυστυχώς, η πνευματική ελίτ των ακατανόητων «προοδευτικών» του ελλαδικού χώρου, οι
οποίοι συχνά χαρακτηρίζουν την οπισθοδρόμηση της Παιδείας στις κλασσικές σπουδές ως
«ρεαλισμό», και οι οποίοι φτάνουν να χαρακτηρίσουν την προστασία της Ελληνικής γλώσσας ως
«συντηρητισμό», δεν πρόβαλλαν αναχώματα στην απαξίωση της κλασσικής παιδείας και την
λεξιπενία. Η κατακερματισμένη κοινωνία μας, τοπική και παγκόσμια, γίνεται όλο και περισσότερο αβέβαιη, απρόβλεπτη, και επικοινωνιακά δικτυωμένη, και όλο και περισσότερο μη ελέγξι1 Βλ. κεφ Δ8.6, της σειράς το γίγνεσθαι, Δίαυλος 2012
- 39 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
μη. Για να κατανοήσουμε την συμπεριφορά της πληθυσμιακής ομαδοποίησης στην ανθρώπινη κοινωνία πρέπει να μελετήσουμε από κοινού την ιστορική και την πραγματική σημασία του
«γίγνεσθαι». Όπως συχνά αναφέρεται, «Όλα ανάγονται στην Παιδεία».
3. Η «δυνητική Παιδεία» του γίγνεσθαι
Το ανθρώπινο είδος, στην διάρκεια των τελευταίων μερικών εκατομμυρίων ετών, έζησε μια
αργή φάση συνεχούς ανάπτυξης της αντίληψης της ύπαρξής του, και της ικανότητας του να αποκτά συλλογικές εξουσίες οι οποίες του επιτρέπουν να εκμεταλλεύεται και να αλλάζει το φυσικό του
περιβάλλον. Η «συνείδηση», όπως και το φαινόμενο της «ζωής», έχει να κάνει με τους αδιαφιλονίκητους δεσμούς του ανθρώπου με τον φυσικό κόσμο που τον γέννησε. Η εμπλοκή του
συνειδητού ανθρώπου στο εξελικτικό κοσμικό δράμα που διαμορφώνεται πάνω στον μικρό
και φαινομενικά ασήμαντο πλανήτη μας, μπορεί να είναι θεμελιώδους σημασίας αν μέσα από
την συνειδητότητα του ανθρώπου το ίδιο το σύμπαν αναπτύσσει αυτογνωσία.
Ζούμε σε μια περίοδο «εθελούσιας εξέλιξης». Ο άνθρωπος μπορεί τώρα να μεταλλάσει τον
εαυτό του και να καταστρέφει το ζωογόνο περιβάλλον του. Ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα
να εκμεταλλεύεται την πληροφορία ως δύναμη επιρροής, θετικής ή αρνητικής. Σε μια τέτοια
κοινωνία, ο υπεύθυνος και μορφοποιός ρόλος της «Δυνητικής Παιδείας του γίγνεσθαι» είναι
κρίσιμος. Η Παιδεία του 21ου αιώνα θα χαρακτηρίζεται όλο και πιο πολύ από τις μεθοδολογίες και τα εργαλεία διαχείρισης μαζικής πληροφορίας. Κυρίως, λόγω της μη προσαρμογής της
Παιδείας στις απαιτήσεις της σύγχρονης ανοικτής κοινωνίας με την εκρηκτική πληροφόρηση,
δεν γίνεται σωστή εφαρμογή της ταχέως αναπτυσσόμενης Τεχνολογίας της Πληροφορικής για
την αποτελεσματική εκπαίδευση ατόμων ικανών να μετουσιώνουν την πληροφορία σε «δυνητική Γνώση». Όταν η Παιδεία είναι ανεπαρκής στην αποστολή αυτή, υπάρχει ο κίνδυνος της
αυτοματοποιημένης «παραγωγής» ατόμων και κοινωνιών που είναι ευάλωτοι σε πολλών ειδών
εκμεταλλεύσεις. Θα μπορούσε κανείς να συνοψίσει το προηγούμενο μήνυμα αναφερόμενος
στο δίδαγμα του Orwell (από το βιβλίο του “1984”), στο οποίο ο συγγραφέας αναφέρεται στην
αυταρχική «κυριαρχία πάνω σε μία κοινωνία με στέρηση της πληροφόρησης». Παραφράζοντας το, θα μπορούσαμε να το διατυπώσουμε ως: «εκμετάλλευση μιας σύγχρονης ανοικτής
και δημοκρατικής κοινωνίας ατόμων στερημένων δυνητικής κρίσης, με υπερπλεονάζουσα πληροφόρηση που δεν αφομοιώνεται και προξενεί πνευματική παράλυση και απομόνωση». Το
πρόβλημα είναι επίκαιρο και αφορά κυρίως στην «δυνητική Παιδεία του γίγνεσθαι».
Αν μπορέσουμε να κατανοήσουμε την αυτοαναφορική αυτή σχέση του κόσμου της αίσθησης, της αισθητικής και της σκέψης, με τον κόσμο των ηλεκτρονίων, των ατόμων και των δυνάμεων της φύσης, θα μάς επιτραπεί, ενδεχομένως, μια σύντομη αποκαλυπτική «ματιά στο βιβλίο
της Θεϊκής Δημιουργίας». Συνάμα, θα μάς επιτραπεί να κατανοήσουμε τα φαινόμενα της πολυπλοκότητας και της πολυποικιλότητας, και να τα αντιμετωπίσουμε πιο αποτελεσματικά. Αυτή
είναι μια μείζονα επιταγή για την Ελληνική Παιδεία και Εκπαίδευση.
- 40 -
Π.Α. ΛιγομενIδης - ΕπιστHμη, ΚοινωνIα, ΠαιδεIα
4. Τώρα σε σχέση με το θέμα: «Ποιά Ελλάδα;»
Τα λίγα και αποσπασματικά που αναφέραμε μέχρι εδώ αφορούσαν στην σχέση ανάμεσα στην
επιστήμη/τεχνολογία και την ανθρώπινη κοινωνία των οργανωμένων εθνών πάνω στον πλανήτη μας. Τώρα, ως απόκριση στο κεντρικό ερώτημα αυτού του Συνεδρίου: «ΠΟΙΑ ΕΛΛΑΔΑ;»,
καλούμεθα να προσθέσουμε μερικές παρατηρήσεις για την σχέση μεταξύ της επιστήμης/
τεχνολογίας και της Ελληνικής κοινωνίας.
Θα ρωτούσε κανείς: Ποιό είναι το «ιδανικό σχήμα», πέρα από τις επί μέρους προσωπικές
ανάγκες και επιδιωξεις των πολιτών της, το οποίο θα μπορούσε η επιστημονική έρευνα και η
τεχνολογία να προτείνει για τα οικονομικά και τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η
ταχέως εξελισσόμενη και κατακλισμικά μεταμορφούμενη Ελληνική κοινωνία;
Με σημαντική καθυστέρηση, η Ελληνική κοινωνία, στο περιβάλλον της Ελληνικής συμμετοχής σε μια οιονεί «ενωμένη Ευρώπη», ανέδειξε τα προβληματικά ζητούμενα που αφορούν στις
δομές και τις λειτουργίες των δημόσιων και των ιδιοτικών φορέων σχετικά με τις αυθαιρεσίες
και την αδιαφάνεια των θεσμών. Η διαδικασία θεσμοθέτισης της παρακολούθησης και του
ελέγχου στην Ελληνική κοινωνία συνεχίζεται. Ο εξορθολογισμός και η εξυγίανση του σχιζοφρενούς δημόσιου τομέα, η επιτάχυνση των διαθρωτικών μεταρρυθμίσεων στις συναλλαγές
και τις υπηρεσίες, είναι εκ των «ουκ άνευ». Αυτές οι αλλαγές επιτυγχάνονται με αιματηρές και
πολυέξοδες διαδικασίες οικονομικού κόστους και εθνικής κυριαρχίας.
Η κατανόηση της συμπεριφοράς των πολυπλόκων πληθυσμιακών συνόλων, πρέπει να συμπορευτεί με την πλήρη εννοιολογική ενότητα και την συνεργασία των δύο πόλων του C.P.
Snow: των κλασσικών και των θετικών επιστημών, στην οποία αναφερθήκαμε προηγουμένως.
4. Η ηθική της αντικειμενικής γνώσης
Ζούμε σε μια προνομιούχο χρονική περίοδο επιστημονικής και τεχνολογικής ανάπτυξης. Η
κοινωνία του ανθρώπου, όλο και περισσότερο εξαρτάται από τις επιστημονικές και τεχνολογικές προόδους, και, η ευθύνη που επωμίζονται οι επιστήμονες είναι βαριά. Η νοοτροπία της επιστημονικής έρευνας βρίσκεται σε μια μεταβατική φάση, σε έναν νέο τρόπο κατανόησης των
θεμελιωδών ερωτημάτων που διαχρονικά απασχολούν τον σκεπτόμενο άνθρωπο. Έχουμε
μπροστά μας μια νέα και κρίσιμη «διακλάδωση» αντιλήψεων για το γίγνεσθαι του κόσμου μας.
Η επιστήμη, για να ερευνήσει, να ερμηνεύσει, και να περιγράψει τον φυσικό κόσμο που μάς
περιβάλλει, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου και της κοινωνίας του, βασίζεται σε μια αυστηρά αντικειμενική προσέγγιση, η οποία οφείλει να αγνοεί, τις ηθικές αξιολογικές κριτικές. Η
αντικειμενική γνώση αναπόφευκτα προτείνει διάφορες δυνατότητες δράσης. Όμως, η επιλογή
της μιας ή της άλλης πορείας δράσης είναι έξω από τον χώρο της αντικειμενικότητας της σχετικής γνώσης. Η επιστημονική γνώση μπορεί, και πρέπει, να ορίζει τις εναλλακτικές δυνατές πορείες δράσης, αλλά η ίδια, από την φύση της, δεν βοηθά στην επιλογή της ηθικής πορείας δράσης, ή ακόμη και της αποχής και της απραξίας. Η αντικειμενική επιστημονική γνώση δεν μπορεί,
με κανένα τρόπο, να αποδείξει αν ο φόνος, ή η διαφθορά, είναι ένα «κακό πράγμα», και δεν
μπορεί να δικαιολογίσει την απόδοση της ηθικής ευθύνης στον «φονιά» και όχι στο «πιστόλι».
- 41 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Θα είναι καλό αν, στο σημείο αυτό, επιχειρίσουμε να προσθέσουμε μερικές παρατηρήσεις
σχετικές με την φύση και την σημασία αυτής της ευθύνης. Όταν δεν είναι σαφές αν ένας επιστήμονας που παράγει αντικειμενική γνώση μπορεί να έχει καλύτερα εφόδια για την επιλογή
της πορείας δράσης από έναν θεολόγο, νομικό, αστυνόμο, ή επαγγελματία πολιτικό, τότε το
θέμα: «των ηθικών συνεπειών της αντικειμενικής γνώσης» αφορά άμεσα την επιστημονική και
τεχνολογική έρευνα. Ο Einstein και ο Fermi, διάσημοι επιστήμονες, αντιμετώπισαν, ανέλαβαν,
και έπεισαν τον Πρόεδρο Roosevelt το 1940 να ξεκινήσει την κατασκευή της ατομικής βόμβας
(ένα όπλο μαζικής καταστροφής) με το Πρόγραμμα που αργότερα ονομάστηκε «Σχέδιο Μανχάταν». Εσείς τι θα κάνατε;;
Θα λέγατε ότι είναι τουλάχιστο υποχρέωση του επιστήμονα να πληροφορεί την κοινωνία
(όλο τον κόσμο;, την κυβέρνηση του;, το κόμμα του μόνο;) και να ενεργεί ανάλογα προς τις
πιθανές συνέπειες της πορείας δράσης, όπως πχ έκαναν οι καταδικασθέντες επιστήμονες στην
ανταγωνιστική εποχή του 1945;; Θα λέγατε πως η νέα γνώση δεν ανήκει στο άτομο αλλά στην
κοινωνία;; Πρέπει να μην αποκρύπτεται κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες;;
Οι επιστήμονες φέρουν μια πολύ ειδική ευθύνη απέναντι στην κοινωνία. Είναι οι υποδείξεις
τους έγκυρες όταν δεν μπορούν να δικαιολογηθούν με ηθικά αποδεκτό τρόπο από την αντικειμενική επιστημονική γνώση;; Πρέπει να δεχτούμε ότι τα πεδία της «αντικειμενικής γνώσης»
και των «ηθικών αξιών» πρέπει να παραμείνουν εντελώς ξεχωριστά;;
Η αναζήτηση της αντικειμενικής γνώσης πρέπει να είναι από μόνη της μια ηθική στάση
αφού βασίζεται στην υπόθεση ότι η ίδια η φύση συμπεριφέρεται ανάλογα, ότι είναι αντικειμενική.
Η «αντικειμενική γνώση» είναι θεμελιωμένη στην «ηθική της γνώσης», η οποία, αξιωματικά,
έχει ως ύψιστο πρότυπο «την γνώση των πολλών, που παρατηρούν, ερμηνεύουν, επικοινωνούν, και συμφωνούν». (D. Follestall, Mind and Language, Clarendon 1973). Η «αντικειμενική
γνώση» αιτιολογεί, με αξιωματικό τρόπο, τις πολλές ηθικές αντιφάσεις που κατατρέχουν τις
σύγχρονες κοινωνίες
Πιστεύω πως από την εξερεύνηση και από την βαθύτερη κατανόηση της «ηθικής της αντικειμενικής γνώσης» θα αναδυθούν η πνευματική και ακολούθως η πολιτική επανάσταση. Οι
επιστήμονες θα παίξουν ουσιαστικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια.
Ευχαριστώ για την προσοχή σας.
- 42 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
-Α-
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ;»
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Από την ερευνητική δραστηριότητα
στην παραγωγή: η θέση του ΑΠΘ
στο Ελληνικό ερευνητικό γίγνεσθαι και
η μεταφορά τεχνογνωσίας
στους κοινωνικούς εταίρους
Σοφία Κουΐδου–Ανδρέου
Αναπληρώτρια Πρύτανη (Αντιπρύτανις Έρευνας), Καθηγήτρια Τμήματος Ιατρικής
Σοφία Κουίδου-Ανδρέου,
Αναπληρώτρια Πρύτανη (Αντιπρύτανις Έρευνας), Καθηγήτρια Τμήματος Ιατρικής
Ο
ι πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, πριν τη ψήφιση του νόμου 4009, είχαν εξ’ ορισμού, την ιδιότητα του ερευνητή. Η αξιολόγηση των διδασκόντων στα πανεπιστήμια με βάση κυρίως
την ερευνητική τους δραστηριότητα, συνέβαλε καθοριστικά στην καταξίωση των Ελληνικών
πανεπιστημίων στο ανταγωνιστικό διεθνές περιβάλλον. 8 ελληνικά πανεπιστήμια, με το Αριστοτέλειο στις πρώτες θέσεις, κατατάσσονται μεταξύ των 500 καλύτερων σε παγκόσμια κλίμακα, αποδεικνύοντας αβάσιμες τις απαξιωτικές εκτιμήσεις της πολιτείας από το έτος 2011,
σχετικά με το επίπεδο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα. Για τον ίδιο λόγο, η έρευνα
- 45 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
στην Ελλάδα υλοποιείται κυρίως (80%) στα Ελληνικά πανεπιστήμια.
Η έρευνα στην Ελλάδα υποχρηματοδοτείται. Την πενταετία 2006-2010 η χρηματοδότηση
της έρευνας κυμάνθηκε στο 33% του κοινοτικού μέσου όρου
(0,6 σε σχέση με 1,8 % του ΑΕΠ), ενώ για το έτος 2012 περιορίστηκε στο 15% του κοινοτικού
ΜΟ. Αντίθετα, άλλες χώρες όπως η Φιλανδία, σε αντίστοιχες περιόδους ύφεσης επένδυσαν περίπου 3% του ΑΕΠ ετησίως στην έρευνα. Παρά την υποχρηματοδότηση, η απήχηση του ερευνητικού προϊόντος κυμαίνεται στο 90% του κοινοτικού μέσου όρου (http://report03.metrics.
ekt.gr/). Έτσι, στην Ελλάδα το κόστος της ερευνητικής παραγωγής, σε σχέση με το κόστος της
είναι το δεύτερο χαμηλότερο στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Συνοψίζοντας, η έρευνα στην Ελλάδα
• Υλοποιείται κυρίως στα πανεπιστήμια
• Είναι υπεύθυνη για την πολύ ικανοποιητική κατάταξη των ελληνικών ΑΕΙ διεθνώς
• Έχει ιδιαίτερα χαμηλό κόστος λόγω της ερευνητικής παραγωγής των Ελληνικών πανεπιστημίων
Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι, ερευνητικά, η Ελλάδα, αν δεν πρωταγωνιστεί, είναι
ωστόσο παρούσα στο διεθνές ερευνητικό προσκήνιο, επιτυγχάνοντας επιδόσεις αξιοζήλευτες
για ένα κράτος που προσπαθεί να ξεπεράσει την χρεωκοπία και το οποίο θέτει, σε τακτά χρονικά διαστήματα, τα πανεπιστήμια στο μάτι του κυκλώνα. Επιπρόσθετα, επί σειρά ετών σημειώνεται πλήρης απουσία επενδύσεων για την έρευνα στα πανεπιστήμια ενώ προσφατα παρατηρούνται πολύχρονες καθυστερήσεις στην πρόσληψη εκλεγμένων καθηγητών και λεκτόρων.
Παράλληλα, σημειώνεται καθολική αμφισβήτηση και εκπεφρασμένη πρόθεση κατάργησης
του καθεστώτος λειτουργίας των διαχειριστικών δομών της ερευνητικής δραστηριότητας των
πανεπιστημίων (Ειδικοί Λογαρισμοί Κονδυλίων Έρευνας) που αποτελούν, όπως θα δούμε στη
συνέχεια, πόλο ερευνητικής ανάπτυξης για τα πανεπιστήμια. Όλα τα παραπάνω αναμένεται να
θέσουν σε εξαιρετικά μειονεκτική θέση την έρευνα, ιδιαίτερα στα πανεπιστήμια. Τα παραπάνω
- 46 -
Σ. ΚΟΥΪΔΟΥ-ΑΝΔΡΕΟΥ: Απo την ερευνητικh δραστηριoτητα στην παραγωγh:
η θeση του ΑΠΘ στο Ελληνικo ερευνητικo γiγνεσθαι και η μεταφορa τεχνογνωσiας στους κοινωνικοyς εταiρους
αποτυπώνονται συχνά διεθνώς με δημοσιεύματα που αναφέρονται στα «δεινά» του Ελληνικού
Πανεπιστημίου στα πλέον έγκυρα επιστημονικά έντυπα (Science, Nature, κ.ά.).
Θέσεις της ΓΓΕΤ αναφορικά με την αναπτυξιακή διάσταση της ερευνητικής πολιτικής και οι αιτιάσεις εναντίον των Ελληνικών πανεπιστημίων για
την έλλειψη αναπτυξιακού ρόλου
Τα κείμενα της ΓΓΕΤ τα τελευταία χρόνια αποτυπώνουν την ολοένα αυξανόμενη πίεση για μεταστροφή της ερευνητικής πολιτικής και ενίσχυση της αναπτυξιακής της διάστασης (σχέδια
νόμου 2009 και 2013). Ο διεθνής δίδυμος όρος Έρευνα & Ανάπτυξη (R&D), αντικαθίσταται αρχικά από τον τρίδυμο όρο Έρευνα, Τεχνολογία (Τεχνολογική) και Ανάπτυξη (ΕΤΑ) και πιο πρόσφατα από τον όρο Έρευνα, Τεχνολογική Ανάπτυξη και Καινοτομία (ΕΤΑΚ). Στο τρίπτυχο αυτό ο
ερευνητικός χώρος δεν οριοθετείται. Απλά αποδυναμώνεται. Το «εθνικό» αίτημα για τεχνολογική ανάπτυξη απευθύνεται και στα πανεπιστήμια, που επί σειρά ετών αντιτάχθηκαν, σε μεγάλο
βαθμό, στην εμπλοκή τους στις παραγωγικές διαδικασίες. Παράλληλα, η ΓΓΕΤ προχωρεί σε
πολιτικές για τη στήριξη της ερευνητικής παραγωγής με κύριο εταίρο τα Ερευνητικά Κέντρα.
Στην κατεύθυνση αυτή η πολιτεία:
1. Ενισχύει επιλεκτικά την ερευνητική δραστηριότητα στα ερευνητικά κέντρα μέσω της χρηματοδότησης των εργαστηριακών υποδομών και της ανάθεσης βασικών ερευνητικών
υποδομών (Research Infrastructures). Ωστόσο, στην Ελλάδα υπερσυγκέντρωση τους αποκλειστικά στην Αττική δημιουργεί επιπλέον προβλήματα
2. Στραγγαλίζει οικονομικά τα πανεπιστήμια, μηδενίζοντας τις δημόσιες επενδύσεις και βέβαια εισάγοντας περικοπές μεγαλύτερες του 50%.
3. Ερευνητικοί πόροι που είχαν ήδη διατεθεί για τεχνολογική ανάπτυξη μέσω των πανεπι- 47 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
στημίων κατά την προηγούμενη προγραμματική περίοδο, διοχετεύονται απευθείας στην
πραγματική οικονομία μέσω προγραμμάτων που κυρίως υποστηρίζουν την απασχόληση
και όχι την έρευνα.
Οι προσπάθειες, σ’ αυτό το διάστημα, για μεταστροφή του περιβάλλοντος μόνο με άνωθεν
επιβολή μέτρων δεν καρποφόρησε, εφόσον στην πραγματικότητα ο ένας από τους δύο εταίρους (οι παραγωγικοί φορείς στην συγκεκριμένη περίπτωση) δεν εξέφρασε μέχρι πρόσφατα
ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την τεχνολογική ανάπτυξη.
Η προσπάθεια αποδυνάμωσης της έρευνας στα πανεπιστήμια και η άρνηση της πολιτείας
να τα στηρίξει ως κυρίαρχους ερευνητικούς χώρους τα έχει οδηγήσει σε δυσχερή θέση τα
τελευταία χρόνια και τορπιλίζει τον ευρύτερο ρόλο τους στην εθνική ανάπτυξη. Ο ρόλος του
πανεπιστημίου είναι και πρέπει να παραμείνει διτός: εκπαιδευτικός και ερευνητικός. Ιδιαίτερα
τα ΑΕΙ, πρέπει να παραμείνουν, παράλληλα με τον προσανατολισμό τους σε παραγωγικές κατευθύνσεις και την εφαρμοσμένη έρευνα, πυλώνες της «βασικής» όπως αποκαλείται έρευνας,
δηλαδή της έρευνας που δεν στοχεύει άμεσα στο προϊόν. Eίναι γενικότερα αποδεκτό ότι η
έρευνα σε εφαρμογές δίνει εναύσμα στη βασική έρευνα, με δεδομένα και παρατηρήσεις, και
το σπουδαιότερο, τη στηρίζει οικονομικά. Πανεπιστήμια όμως χωρίς βασική έρευνα μετατρέπονται σε χώρους αναπαραγωγής της γνώσης και είναι αδύνατο δεν προάγουν την καινοτομία.
Και αυτό γιατί η βασική έρευνα δεν οδηγεί σε προγραμματισμένα αποτελέσματα που παράγονται σε τακτά χρονικά διαστήματα, ούτε σε μεγάλες ερευνητικές ανακαλύψεις, αξιοποιήσιμες στο άμεσο μέλλον. Η έρευνα αποτελεί διαδικασία που κυρίως βασίζεται στην αναλυτική
καταγραφή του λάθους, της εσφαλμένης θεωρίας και του μη αναμενόμενου αποτελέσματος γι’
αυτό απαιτεί χρόνο, αφοσίωση, πίστη και ενθουσιασμό. Αυτά δεν μπορούν παρά να τα υπηρετήσουν κυρίως οι νέοι, που ο φυσικός τους χώρος είναι τα ΑΕΙ, και που πλέον εγκαταλείπουν τα
πανεπιστήμια και την Ελλάδα με ταχύτατους ρυθμούς, προκειμένου να ικανοποιήσουν αλλού
τις ανησυχίες τους.
Η έρευνα είναι ζωντανή, όπως οι φοιτητές μας και δεν μπορεί να επιβιώσει χωρίς, πάγια χρη- 48 -
Σ. ΚΟΥΪΔΟΥ-ΑΝΔΡΕΟΥ: Απo την ερευνητικh δραστηριoτητα στην παραγωγh:
η θeση του ΑΠΘ στο Ελληνικo ερευνητικo γiγνεσθαι και η μεταφορa τεχνογνωσiας στους κοινωνικοyς εταiρους
ματοδότηση, όπως και οι υποψήφιοι διδάκτορες. Κάτι τέτοιο θα σημάνει οριστική απώλεια του
χαρακτήρα του πανεπιστημίου ως του μεγαλύτερου ερευνητικού χώρου στην Ελλάδα και βέβαια απώλεια του πολύτιμου ανθρώπινου δυναμικού που βρίσκει καταφύγιο σε άλλες χώρες.
Κακώς το κράτος τους θεωρεί κανονικούς επιτηδευματίες και τους φορολογεί ως τέτοιους. Εδώ
αξίζει να αναφέρω ότι το ποσοστό αποδοχής των αιτήσεων των αποφοίτων μας σε τμήματα
μεταπτυχιακών σπουδών και σε ξένους οργανισμούς/επιχειρήσεις είναι εξαιρετικά υψηλό.
Είναι όμως το πανεπιστήμιο σε θέση να αφουγκραστεί τις δίκαιες εν πολλοίς απαιτήσεις της κοινωνίας για στήριξη της στο δρόμο της ανάπτυξης; Πώς απάντησε το πανεπιστήμιο στην κρίση;
Το ΑΠΘ σε αριθμούς
Θέσεις/δράσεις/προτάσεις
Οι χρηματικές εισροές μετά την τρίτη συνεχόμενη χρονιά ύφεσης της εθνικής οικονομίας,
βρίσκονται στα υψηλότερα επίπεδα από την έναρξη λειτουργίας του ΕΛΚΕ. Τα ποσά αυτά αντικατοπτρίζουν, παράλληλα με την επιτυχημένη διεκδίκηση εθνικών πόρων, την περίπου σταθερή χρηματοδότηση από κοινοτικούς πόρους, σε ποσά μεγαλύτερα από το ήμισυ της κρατικής
επιχορήγησης για τα πανεπιστήμια.
- 49 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Τo ευρύ φάσμα δυνατοτήτων του ΑΠΘ γίνεται επίσης αντιληπτό και από τη μεγάλη διαφοροποίηση των προγραμμάτων που υλοποιεί. Συνεπώς το ΑΠΘ μπορεί να προσφέρει προτάσεις στο σύνολο των εθνικών προτεραιοτήτων για την ανάπτυξη στην επόμενη επταετία,
όπως αυτές αποτυπώθηκαν σε πρόσφατη ομιλία του Υπουργού Ανάπτυξης: δηλαδή ανάπτυξη
βασισμένη στην παραγωγή νέων υλικών και διαδικασιών, στις τεχνολογίες πληροφορικής και
τηλεπικοινωνιών, στη επικαιροποίηση των γνώσεων και γλωσσών και τις σχετικές τεχνολογίες,
καθώς και στην ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς σε συνδυασμό με τον τουρισμό.
Παράλληλα, η συμμετοχή του ΑΠΘ σε έργα, σε συνεργασία με εταιρείες έχει πενταπλασιαστεί τα τελευταία χρόνια.
Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να αναφέρουμε τις προσπάθιες που καταβλήθηκαν την τελευταία
τριετία προς αυτήν την κατεύθυνση. Ως αποτέλεσμα της πολιτικής της Επιτροπής Ερευνών,
έχει αυξηθεί σημαντικότατα ο αριθμός των πιστοποιημένων και διαπιστευμένων εργαστηρίων,
εργαστηρίων που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στις επιχειρήσεις και στο ευρύ κοινό και τα
- 50 -
Σ. ΚΟΥΪΔΟΥ-ΑΝΔΡΕΟΥ: Απo την ερευνητικh δραστηριoτητα στην παραγωγh:
η θeση του ΑΠΘ στο Ελληνικo ερευνητικo γiγνεσθαι και η μεταφορa τεχνογνωσiας στους κοινωνικοyς εταiρους
οποία προβάλλονται μέσω ειδικού οδηγού που έχει εκδοθεί από τον ΕΛΚΕ ΑΠΘ για το σκοπό
αυτό.
Επίσης επιδιώκεται η δικτύωση με καινοτόμες βιομηχανίες, η ανάδειξη των καλών πρακτικών στον επιχειρηματικό τομέα και η ενίσχυση της επιχειρηματικότητας των νέων διδακτόρων σε ερευνητικούς τομείς όπως των νέων τεχνολογιών. Μέσα από διάφορα προγράμματα,
παρουσιάζονται εναλλακτικές μορφές επιχειρηματικότητας, η οποία διδάσκεται πλέον και ως
μάθημα επιλογής από τη Μονάδα Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας.
Το ΑΠΘ έχει επίσης συνάψει πρωτόκολλα συνεργασίας με τους πλέον δραστήριους επαγγελματικούς φορείς της χώρας (ΣΕΒΕ, ΣΒΕΕ). Η Επιτροπή Ερευνών υποστηρίζει ενεργά την προστασία πνευματικών δικαιωμάτων σε διεθνές, ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, και τη μεταφορά
τεχνολογίας μέσω του «γραφείου Μεταφοράς Τεχνολογίας» που ιδρύθηκε και λειτουργεί από
το 2011.
- 51 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Κατά την τελευταία τριετία έχουμε αύξηση των έργων σε εξέλιξη κατά 25%, γεγονός που
υποδηλώνει μια εντεινόμενη προσπάθεια για αντιρρόπηση της γενικότερης οικονομικής δυσπραγίας με την υλοποίηση περισσότερων προγραμμάτων.
Παράλληλα, παρά τη συνολική μείωση του διδακτικού προσωπικού, παρατηρείται συνεχής
αύξηση των καθηγητών που παίρνουν μέρος σε ερευνητικά έργα (από 45% σε 65%)
στους δύσκολους αυτούς καιρούς, η εξωστρέφεια του ιδρύματος και η συνεργασία με ξένους φορείς παραμένει σταθερή.
- 52 -
Σ. ΚΟΥΪΔΟΥ-ΑΝΔΡΕΟΥ: Απo την ερευνητικh δραστηριoτητα στην παραγωγh:
η θeση του ΑΠΘ στο Ελληνικo ερευνητικo γiγνεσθαι και η μεταφορa τεχνογνωσiας στους κοινωνικοyς εταiρους
Το ίδιο το ΑΠΘ, την τελευταία τριετία, έχει αναλάβει σημαντικές πρωτοβουλίες στο θέμα της
στήριξης της ερευνητικής δραστηριότητας στο Ίδρυμα μέσω της χρηματοδότησης αναπτυξιακών δράσεων.
Στο πλαίσιο αυτό το ΑΠΘ υποστηρίζει με χαμηλή χρηματοδότηση (start-up) τους νεοδιοριζόμενους καθηγητές και λέκτορες, καθώς και τις βασικές επιστήμες και τις ανθρωπιστικές
σπουδές. Παράλληλα, ο ΕΛΚΕ ΑΠΘ χρηματοδοτεί περίπου 200 νέους ερευνητές ετησίως (υποψήφιους και μεταδιδάκτορες).
- 53 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Μέσω της λειτουργίας του Κέντρου Διεπιστημονικής Έρευνας και Καινοτομίας (ΚΕΔΕΚ-ΑΠΘ)
επιχειρείται η διαχείρηση των ερευνητικών υποδομών με συνεργατικές διαδικασίες καθώς και
η στήριξη αλλά και ο έλεγχος για την αξιοποίηση τους. Η έναρξη του ΚΕΔΕΚ πραγματοποιείται
άμεσα, με στέγαση προγραμμάτων που αφορούν στη συνεργασία των τεχνολογιών πληροφορικής με άλλες επιστήμες.
Ανακεφαλαιώνοντας
Στα χρόνια της κρίσης το πανεπιστήμιο με τη βοήθεια του ΕΛΚΕ
• διατήρησε την εξωστρέφειά του
• επανέκτησε σύντομα την ερευνητική του δραστηριότητα (2012 -13)
• ήρθε πιο κοντά στις παραγωγικές δυνάμεις (60% αύξηση οικονομικής δραστηριότητας)
• κινητοποιήθηκε αυξάνοντας σημαντικά (38%) τον αριθμό των ερευνητικών έργων που διαχειρίζεται
• υποστήριξε την ερευνητική δραστηριότητα μεταξύ των νέων μέσω των ΕΛΚΕ (500%)
• Υποστήριξε μέσω των ΕΛΚΕ για πρώτη φορά τις ερευνητικές πρωτοβουλίες των νέων διδασκόντων
Εμπόδια και απειλές
• Γραφειοκρατικές διαδικασίες συχνά ανυπέρβλητες (πχ Αριστεία ΙΙ)
• Καθημερινοί και επικαλυπτόμενοι έλεγχοι που καθιστούν πολύ δύσκολη της αξιοποίηση
του προσωπικού
Εκπεφρασμένη πρόθεση για κατάργηση του ευέλικτου θεσμικού καθεστώτος των διαχειριστικών φορέων της έρευνας (ΕΛΚΕ)
Το Πανεπιστήμιο μπορεί και θέλει, εφόσον του δοθεί το περιθώριο να επιβιώσει. Η πολιτεία
πιστεύει στο πανεπιστήμιο, που ακόμη αποτελεί διεθνώς το καλό της πρόσωπο;
- 54 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Η ελληνική οικονομία στη δίνη
της ευρωπαϊκής κρίσης
Μωυσής Γ. Σιδηρόπουλος
Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Πώς αυτό που αρχικά ήταν μια τοπική κρίση, περιορισμένη σε μια μικρή χώρα της Ε.Ε., την
Ελλάδα, έχει μετατραπεί σήμερα σε μια βαθιά κρίση της ευρωζώνης του και της Ε.Ε., μέχρι
που να αμφισβητείται και η βιωσιμότητα του ενιαίου της νομίσματος; Στο πλαίσιο αυτό, παρατίθενται δυο επιλογές (μια εντός και μια εκτός της ζώνης του ευρώ) στην απάντηση του
ερωτήματος: Ποια Ελλάδα; Τα λάθη κατασκευής της ζώνης του ευρώ καθιστούν δύσκολη και
κοινωνικά δαπανηρή την επίλυση της κρίσης της ελληνικής οικονομίας, κάτι το οποίο μπορεί
να πάρει καταστροφικές διαστάσεις και να απειλήσει όχι μόνον το μέλλον της Ελλάδας, αλλά
και της Ευρώπης.
ABSTRACT
How this was originally a local crisis, limited to a small EU country, Greece, has been turned
into a deep crisis of the euro zone and the EU until it contested and the viability of the single
European currency? In this framework, two choices are presented (one inside and one outside
the euro area) to answer the question: Which Greece? The errors on which is based the euro
zone construction make it difficult and socially costly to resolve the Greek economy crisis,
which can take catastrophic proportions and threaten not only the future of Greece and
Europe.
- 55 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Μωυσής Γ. Σιδηρόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
Στην Ευρώπη, όλα ή σχεδόν όλα αρχίζουν από τους έλληνες. Ξεκινώντας από την τόσο γνώριμη μας λέξη «κρίση», για τον Ιπποκράτη, πατέρα της ιατρικής, είναι το καθοριστικό σημείο
κατά το οποίο μεταλλάσσεται η εξέλιξη των ασθενειών: “μερικές από αυτές έχουν μια έκβαση
αναπόφευκτη, άλλες πάλι θεραπεύονται, και όλες οι άλλες μετεξελίσσονται σε μια άλλη μορφήå”. 2.400 χρόνια μετά, η Ελλάδα, παρά τη θέλησή της, δίνει ακόμα διδάγματα για την κρίση
στην Ευρώπη. Πράγματι, είναι η αποκάλυψη του Έλληνα πρωθυπουργού, τον Οκτώβριο του
2009, για την καταστροφική κατάσταση των δημόσιων οικονομικών της χώρας που προκάλεσε
ένα τέτοιο χρηματοπιστωτικό πυρετό, ώστε να απειλείται σήμερα ακόμα και η επιβίωση του
ίδιου του ενιαίου νομίσματος. Μέσα από πολλά λάθη και δοκιμές, οι Ευρωπαίοι έχουν δοκιμάσει πολλές θεραπείες.
Αν και μπορούμε να πούμε ότι οι αγορές σήμερα ηρέμησαν, η ευρωπαϊκή ασθένεια εντούτοις έχει μεταλλαχθεί: μια παρατεταμένη οικονομική ύφεση έχει πλέον εδραιωθεί. Όντως, η
πρωτοφανής διεθνής κρίση του 2008 η όποια έπληξε και την ελληνική οικονομία, όπως και
τις χώρες άλλες της Ε.Ε., προκαλεί μια βαθιά ύφεση, μεγάλη ανεργία και συνεπώς διεύρυνση
των δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Για την πενταετία 2009-2013 ο μέσος ρυθμός μεγέθυνσης
είναι έντονα αρνητικός, και το ποσοστό ανεργίας από το 7,7% του 2008, έχει σχεδόν υπερτριπλασιαστεί. Κατά συνέπεια, για να καταλάβουμε την ελληνική κρίση και να απαντήσουμε
στο ερώτημα: «Ποια Ελλάδα;» θέλουμε για το μέλλον, θα πρέπει να εξετάσουμε όχι μόνο τους
εσωτερικούς αλλά και τους ευρωπαϊκούς παράγοντες της κρίσης.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα επικεντρώσουμε το ενδιαφέρον μας στην ευρωπαϊκή διάσταση
της ελληνικής κρίσης, στη δίνη της οποίας βρίσκεται σήμερα η ελληνική οικονομία. Η ελληνική
κρίση μπορεί να αποδειχτεί τελικά ευεργετική για την Ευρώπη, διότι η τελευταία φαίνεται να
προχωράει μέσα από τις κρίσεις της, υπό την προϋπόθεση, βέβαια, να επιλυθεί αυτή η κρίση πριν
φτάσει να πάρει καταστροφικές διαστάσεις και απειλήσει το ίδιο το ευρωπαϊκό σχέδιο.
- 56 -
Μ.Γ. ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ - Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΪΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
1. Από τη δίνη της κρίσης της ευρωζώνης …
Το πρώτο ερώτημα στο οποίο θα πρέπει να δώσουμε μια απάντηση είναι: γιατί η κρίση,
αρχικά τοπική και περιορισμένη σε μια μικρή χώρα της Ε.Ε., την Ελλάδα, έχει μετατραπεί σε μια
βαθιά κρίση της ευρωζώνης, μέχρι που να αμφισβητείται ακόμα και η ίδια η βιωσιμότητα του
ενιαίου νομίσματος.
1.1. Γιατί είναι τόσο δύσκολο να ξεπεραστεί η κρίση της ευρωζώνης;
Η ζώνη του ευρώ είναι μια ένωση χωρών οι οποίες έχουν μεγάλες ετερογένειες μεταξύ τους
και οι οποίες μοιράζονται το ίδιο νόμισμα και την ίδια νομισματική πολιτική που έχει έναν μόνο
στόχο: τη σταθερότητα των τιμών. Η οικοδόμηση των κανόνων πάνω στους οποίους θεμελιώθηκε το ενιαίο νόμισμα δεν έλαβε ούτε λαμβάνει υπόψη το ενδεχόμενο μιας κρίσης.
Οι κανόνες της χρηστής δημοσιονομικής διαχείρισης οι οποίοι περιλαμβάνονται στο Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης κρίθηκαν ικανοί για να μπορέσει να αποφευχθεί το ενδεχόμενο μιας κρίσης. Επιπλέον, με τους κανόνες που έχουν θεσπίσει οι χώρες απαγορεύεται η
χρήση όλων των μέσων για την αντιμετώπιση της τρέχουσας κρίσης. Πράγματι, η Συνθήκη του
Μάαστριχτ ορίζει ρητά ότι κάθε χώρα μέλος είναι υπεύθυνη για τα χρέη της και δεν μπορεί να
διασωθεί από τις άλλες. Απαγορεύει επίσης τη χρηματοδότηση των δημοσίων ελλειμμάτων
των κρατών μελών από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ).
Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, η μεγάλη ετερογένεια των χωρών έχει επιδεινωθεί ακόμα περισσότερο με την εισαγωγή του ευρώ. Αυτό οδήγησε σε μια πόλωση μεταξύ των «χωρών-πιστωτών»
και των «χωρών-χρεωστών», ενόψει της απουσίας μιας ολοκληρωμένης πολιτικής για τον έλεγχο του ιδιωτικού χρέους μετά την έλευση του ευρώ. Η αυξανομένη ετερογένεια μεταξύ των
χωρών του Βορρά (χώρες-πιστωτές) και των χωρών του Νότου (χώρες-οφειλέτες) οδηγεί σε
μια «άνιση ανταλλαγή» στο πλαίσιο της ευρωζώνης, δηλαδή μια συνεχή μεταφορά πόρων από
τις ελλειμματικές χώρες (τις φτωχές χώρες του Νότου) στις πλεονασματικές χώρες (τις πλούσιες
χώρες του Βορρά).
Ωστόσο, η «συστημική» αυτή μεταφορά πόρων από τον Νότο στον Βορά δεν αντισταθμίζεται από μια αντίστοιχη μεταφορά κεφαλαίων από το Βορά προς στο Νότο, λόγω του ότι δεν
υπάρχουν κατάλληλοι μηχανισμοί για την ανακατανομή των πόρων υπέρ των ελλειμματικών
χωρών. Αυτό όμως δεν μπορεί να συνεχιστεί επ’ αόριστον…
1.2. Ποια είναι τα λάθη κατασκευής του ευρώ που αποκαλύπτει η κρίση;
Θα λέγαμε ότι υπάρχουν τέσσερα λάθη κατασκευής του ευρώ τα οποία μας αποκαλύπτει η
τρέχουσα κρίση της ζώνης του ευρώ. Πρώτον, η κρίση φέρνει στην επιφάνεια την έλλειψη ενός
μηχανισμού ικανού για τη διαχείριση των κρίσεων. Η κρίση αντανακλά τις βαθιές αδυναμίες
στη διακυβέρνηση της ζώνης του ευρώ και την ασυμβατότητα των κανόνων επικεντρωμένων
στη δημοσιονομική σταθερότητα στο πλαίσιο του Συμφώνου Σταθερότητας. Οι περιοριστικές
δημοσιονομικές πολιτικές λιτότητας, για την αποκατάσταση της ισορροπίας των δημόσιων οικονομικών, βύθισαν στην Ευρώπη σε μια βαθιά και παρατεταμένη ύφεση.
Δεύτερον, η κρίση αποκαλύπτει το σφάλμα το οποίο διαπράττουν, από το 2010 μέχρι και
- 57 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
σήμερα, οι χώρες της ζώνης του ευρώ και είναι η αντιστροφή των βραχυπρόθεσμων με τους
μακροπρόθεσμους στόχους. Στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει επιλεγεί η στήριξη της οικονομικής
ανάπτυξης και της απασχόλησης βραχυπρόθεσμα, θεωρώντας παράλληλα ότι η ισοσκέλιση
των δημόσιων οικονομικών είναι ένας μεσο-μακροπρόθεσμος στόχος της οικονομικής πολίτικης. Ο τελευταίος, μάλιστα, δημοσιονομικός στόχος μπορεί να επιτευχθεί ευκολότερα όταν
η οικονομία έχει ήδη επανέλθει στον σωστό δρόμο. Η λογική αυτή στη ζώνη του ευρώ έχει
αντιστραφεί. Η ανεργία θεωρείται ένας μακροπρόθεσμος στόχος και πρόβλημα, ενώ η αποκατάσταση της ισορροπίας των δημόσιων οικονομικών θεωρείται ως ένας άμεσος βραχυπρόθεσμος στόχος. Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός φαύλου κύκλου ύφεσης και
αύξησης της ανεργίας στη ζώνη του ευρώ.
Τρίτον, η κρίση αυτή μας αποκαλύπτει την ύπαρξη ενός ανεπαρκώς ρυθμιζόμενου ευρωπαϊκού χρηματοπιστωτικού συστήματος. Όντως, η παγκοσμιοποίηση έχει οδηγήσει στην κυριαρχία του χρηματιστηριακού κεφαλαίου το οποίο οδηγεί στην αδυναμία ελέγχου της κίνησης
των κεφαλαίων τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Η Ευρώπη πίστεψε το μύθο
του «καλοπροαίρετου» χρηματοπιστωτικού συστήματος, το οποίο θα επέτρεπε την καλύτερη
αναδιανομή των κεφαλαίων και του ρίσκου και το οποίο θα ήταν ικανό να αυτορυθμίζεται.
Τέλος, το σημαντικότερο όλων είναι ότι η κρίση αποκάλυψε τα λάθη κατασκευής του ενιαίου νομίσματος, του ευρώ. Πρόκειται για την «ευρωπαϊκή πλάνη» του ενιαίου νομίσματος
χωρίς την ύπαρξη κράτους. Με άλλα λόγια, οι χώρες της ζώνης του ευρώ πίστεψαν ότι θα
μπορούσαν να αποκομίσουν όλα τα οικονομικά οφέλη του ενιαίου νομίσματος, χωρίς να ήταν
υποχρεωμένες να πληρώσουν για αυτό το «πολιτικό κόστος» που του αντιστοιχεί. Οι ευρωπαίοι
ενέργησαν αγνοώντας την πολιτική διάσταση του νομίσματός τους. Δεν μπορεί όμως να υπάρξει νόμισμα χωρίς πολιτική εξουσία.
2. … στην επιλογή του ποια ελληνική οικονομία θέλουμε; …
Η αρχιτεκτονική και τα λάθη κατασκευής της ζώνης του ευρώ καθιστούν δύσκολη ή ακόμα
και παρεμποδίζουν την επίλυση της κρίσης της ελληνικής οικονομίας, κάτι το οποίο μπορεί να
πάρει καταστροφικές διαστάσεις και να απειλήσει όχι μόνον το μέλλον της Ελλάδας, αλλά και
το ίδιο το ευρωπαϊκό σχέδιο. Δυο επιλογές προσφέρονται στην ελληνική οικονομία.
2.1. Μήπως θα έπρεπε η Ελλάδα να εγκαταλείψει την ζώνη του ευρώ;
Η είσοδος της Ελλάδας στη ζώνη του ευρώ δεν ήταν, θα έλεγε κάποιος, μια πολύ καλή ιδέα. Δεν
είναι παράλογο το να ρωτάει κάποιος αν η Ελλάδα και η ευρωζώνη θα ήταν σε καλύτερη κατάσταση εάν η Ελλάδα δεν είχε ενταχθεί το 2001 στο ευρώ. Με δεδομένη την κακή απόδοση του
κρατικού μηχανισμού της, τον μαζικό χαρακτήρα της φοροδιαφυγής και τους μηχανισμούς
διαμόρφωσης των τιμών που οδηγούν σε μια σημαντική αύξηση του πληθωρισμού, η Ελλάδα
ήταν πράγματι απροετοίμαστη να αντισταθεί στον πειρασμό της υπερχρέωσης, όταν, χάρη
στο ευρώ, έχει επωφεληθεί για δέκα σχεδόν χρόνια τα ίδια με την Γερμανία χαμηλά επιτόκια,
ιδίως για τη χρηματοδότηση του δημόσιου χρέους της.
- 58 -
Μ.Γ. ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ - Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΪΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
Η Ελλάδα είναι σήμερα αντιμέτωπη με νέες προκλήσεις για την τήρηση των δεσμεύσεών
της όσο αφορά το έλλειμμα και το χρέος του δημόσιου της, στο πλαίσιο της ζώνης του ευρώ,
δεδομένου του μεγέθους της ύφεσης στην οποία έχει εισέλθει. Παράλληλα, η κοινή γνώμη σε
διάφορες χώρες γίνεται όλο και πιο απρόθυμη στο να συνεχιστεί η βοήθεια στην Ελλάδα. Εξ
ου και η ερώτηση που έχει τεθεί στη δημόσια συζήτηση: δεν θα ήταν καλύτερο τελικά για την
Ελλάδα να εγκαταλείψει την ευρωζώνη;
Όντας, εντός της ζώνης του ευρώ, η υποτίμηση αποκλείεται σαν πολιτική. Το ενιαίο νόμισμα
αποκλείει κάθε δυνατότητα υποτίμησης εθνικού νομίσματος ως μηχανισμό προσαρμογής της
ανταγωνιστικότητας και της εξισορρόπησης του εξωτερικού ισοζυγίου. Ωστόσο, μια χώρα με
δικό της νόμισμα θα μπορούσε να διορθώσει τις ανισορροπίες της κάνοντας χρήση της υποτίμησης. Πρόκειται εντούτοις για μια θεραπεία η οποία είναι πολύ μακριά από το να είναι ανώδυνη, δεδομένου ότι θα οδηγήσει, μεταξύ άλλων, σε ένα τεράστιο πληθωρισμό των εισαγόμενων
προϊόντων. Αυτό θα προκαλεί πληθωριστικές πιέσεις, που για να κατασταλούν θα πρέπει να
υπάρξει μια άνοδος των βραχυπρόθεσμων επιτοκίων, ενώ οι επενδυτές θα εγκαταλείψουν μια
χώρα της οποίας το νόμισμα είναι πιθανό να χάνει την αξία του. Επομένως, το να εγκαταλείψει
σήμερα η Ελλάδα το ευρώ, με την ελπίδα της βελτίωσης της ανταγωνιστικότητάς της θα προκαλέσει φυγή κεφαλαίων, η απώλεια της εμπιστοσύνης στη χώρα και απαγορευτικά επιτόκια.
Άρα, η θεραπεία θα είναι χειρότερη από ότι η ασθένεια.
2.2. Μπορεί να αντέξει η Ελλάδα σε μια «πραγματική προσαρμογή»;
Εναλλακτικά, και στο πλαίσιο της ζώνης του ευρώ, απαιτείται αυτό που οι οικονομολόγοι αποκαλούν «πραγματική προσαρμογή»: για την ανάκτηση της ανταγωνιστικότητας μιας οικονομίας θα χρειαστεί μια μείωση των μισθών και των τιμών έναντι των υπόλοιπων οικονομιών της
ευρωζώνης, μέσα από δραστικές μεταρρυθμίσεις τόσο στην αγορά εργασίας όσο και στην
αγορά αγαθών καθώς και τον δημόσιο τομέα της οικονομίας. Και αυτό είναι πάντοτε μια περίπλοκη διαδικασία, όπως το δείχνει η πρόσφατη εμπειρία της Ελλάδας.
Η πραγματική προσαρμογή, όπως για παράδειγμα αυτή που εφαρμόζεται σήμερα στην Ελλάδα στο πλαίσιο της ευρωζώνης, ανοίγει την πόρτα σε όλες τις συγκρούσεις ανακατανομής
των εισοδημάτων μεταξύ των κοινωνικών ομάδων που επιδιώκουν να ελαχιστοποιήσουν την
προσπάθειά τους και το κόστος τους. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο και μπροστά στη δυσκολία του εγχειρήματος, η εξωτερική πίεση μπορεί να περιορίσει τον πειρασμό να εγκαταλειφθεί μια τέτοια
προσαρμογή υπό την πίεση επίλυσης των διαφορών μεταξύ των κοινωνικών ομάδων. Αυτός
είναι ο ρόλος που παίζει η Τρόικα (ΕΚΤ, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, ΔΝΤ) σε ότι αφορά την Ελλάδα.
Πράγματι, η υποτίμηση έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα: δεν δημιουργεί ανισότητες. Από τη μια
μέρα στην άλλη, όλα τα έσοδα που εισπράττονται στο εσωτερικό μιας χώρας, ανεξάρτητα από
τη φύση τους, χάνουν το Χ% της αξίας τους.
Η Ελλάδα έχει ήδη δεχτεί για τρία χρόνια μια πολύ σοβαρή κάθαρση. Επίσης, δεν είναι έκπληξη το γεγονός ότι οι Έλληνες είναι απρόθυμοι να συνεχίσουν να «καταπίνουν το χάπι της
λιτότητας». Η λιτότητα που υπόσχεται τώρα η επιλογή της «πραγματικής προσαρμογής» δεν
έχει όρια: σύμφωνα με υπολογισμούς της Τρόικα, αν η Ελλάδα καταφέρει να επιτύχει αυτό που
ονομάζεται πρωτογενές πλεόνασμα του 6% του ΑΕΠ (εάν τα φορολογικά έσοδα υπερβαίνουν
- 59 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
τις δημόσιες δαπάνες μέχρι το 6% του ΑΕΠ, εξαιρουμένων των τόκων χρέος), θα ήταν μόλις αρκετή για να σταθεροποιηθεί το δημόσιο χρέος στο 130% του ΑΕΠ το 2020. Και θα πρέπει πάντα
να βρεθούν 25 δισ. ευρώ ανά έτος. Αλλά κανένα άλλο κράτος δεν έχει καταφέρει μέχρι τώρα
να δημιουργήσει 6% πρωτογενές πλεόνασμα διάρκειαςå Η προσαρμογή την οποία υπέστη η
Ελλάδα είναι ήδη τεράστια. Οι πραγματικοί μισθοί έχουν χάσει περίπου 10% της αγοραστικής
δύναμης, κατά μέσο όρο. Και αυτό με έναν πληθωρισμό 3,1% που εξακολουθεί να είναι ελαφρώς υψηλότερος από ό, τι στη ζώνη του ευρώ (2,7% κατά μέσο όρο), λόγω της σημαντικής
αύξησης του ΦΠΑ και ανεργία ίση με 27% περίπου.
3. … και στο πλαίσιο ποιας μελλοντικής Ευρώπης;
Το κόστος που υφίσταται η Ελλάδα στην ευρωζώνη τα τελευταία χρόνια είναι τεράστια. Η Ευρώπη προχωράει σε μεταρρυθμίσεις μέσα από την κρίση, υπό την προϋπόθεση, να επιλυθεί
η κρίση πριν πάρει καταστροφικές διαστάσεις και να απειλήσει το ίδιο το ευρωπαϊκό σχέδιο.
3.1. Ποιες μεταρρυθμίσεις της αρχιτεκτονικής της ευρωζώνης;
Μια πρώτη μεταρρύθμιση είναι αυτή της τραπεζικής ενοποίησης. Η πρόταση γεννήθηκε από
τον επικίνδυνο χρηματοπιστωτικό κερματισμό της ζώνης του ευρώ και την αδυναμία ορισμένων χωρών να αποκαταστήσουν, από μόνες, την εμπιστοσύνη στο τραπεζικό τους σύστημα.
Η τραπεζική ενοποίηση καλύπτει: την παρακολούθηση των τραπεζών, την εγγύηση των καταθέσεων σε ευρωπαϊκό επίπεδο και έναν κοινό μηχανισμό για την διαχείριση των χρεωκοπιών
τραπεζικών ιδρυμάτων. Η τραπεζική ενοποίηση συνεπάγεται τη σημαντική βελτίωση της δημοσιονομικής αλληλεγγύης. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων των τραπεζών θα απαιτήσει
σημαντικές ανακεφαλαιοποιήσεις και, ως εκ τούτου, την ανάγκη για δημόσια στήριξη και χρηματοπιστωτική αλληλεγγύη μέσω του Ευρωπαϊκού Μηχανισμού Σταθερότητας.
Η δημοσιονομική αλληλεγγύη είναι απαραίτητη για την αποτελεσματική ασφάλεια των καταθέσεων που να υποστηρίζεται από ένα κοινό ταμείο. Ορισμένα εθνικά συστήματα ασφάλισης των καταθέσεων δεν χρηματοδοτούνται και οι καταθέσεις των πολιτών σε ευρώ δεν έχουν
τον ίδιο κίνδυνο από τη μια χώρα στην άλλη. Αυτό προκαλεί μια διαρροή καταθέσεων από τις
τράπεζες στων χώρων της Νότιας Ευρώπης. Έτσι, η κοινή ασφάλιση των καταθέσεων αποτελεί
ένα από τα συστατικά στοιχεία του ενιαίου νομίσματος.
Η δεύτερη μεταρρύθμιση αφορά τη δημοσιονομική εποπτεία των κρατών μελών. Συνολικά,
μια πλήρης τραπεζική ενοποίηση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με μια δημοσιονομική ενοποίηση, με από την κοινού διαχείριση των δημοσίων χρεών μέσω της δημιουργίας ευρωομόλογων.
Οι χώρες της ευρωζώνης έχουν, τα τρία τελευταία χρόνια, θεσπίσει νέους κανόνες. Το six-pack
ενισχύει το σύμφωνο σταθερότητας με παρεμβάσεις πριν ακόμα μια χώρα υπερβεί το έλλειμμα
του 3 % και διευκολύνει την ψήφιση επιβολής κυρώσεων. Επίσης, πέραν της δημοσιονομικής
εποπτείας, μια διαδικασία παρακολούθησης μακροοικονομικών ανισορροπιών προβλέπεται,
όπως: απόκλιση των πιστώσεων, φούσκα των ακινήτων, ανισορροπία του εμπορικού ισοζυγίου, το αυξανόμενο κόστος της εργασίας. Η Συνθήκη για τη σταθερότητα, το συντονισμό και τη
- 60 -
Μ.Γ. ΣΙΔΗΡΟΠΟΥΛΟΣ - Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΪΚΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
διακυβέρνηση σκληραίνει περαιτέρω το πλαίσιο για τη δημοσιονομική πολιτική με έναν χρυσό
κανόνα των δημόσιων οικονομικών, σύμφωνα με τον οποίο τα κράτη πρέπει να επιδιώκουν
ένα στόχο διαρθρωτικού ελλείμματος στο 0,5 % του ΑΕΠ.
Τέλος, προκειμένου να ηρεμήσουν τις αγορές, η τρίτη μεταρρύθμιση αφορά τη δημιουργία
μιας Κεντρικής Τράπεζας ικανής να παρέχει ρευστότητα σε ποσότητες δυνητικά απεριόριστες,
δηλαδή τη δημιουργία ενός «δανειστή έσχατης ανάγκης». Η ΕΚΤ διαδραματίζει αυτό το ρόλο
έναντι των τραπεζών από την αρχή της κρίσης, δίνοντάς τες όλο και πιο μεγάλα ποσά.
3.2. Πώς μπορούν να ξεπεραστούν οι συγκρούσεις συμφερόντων;
Με την χρηματοπιστωτική κρίση και την αύξηση των δημοσίων ελλειμμάτων στην οποία έχει
οδηγήσει, η πόλωση μεταξύ «πιστωτών» και «χρεωστών» έχει μεταφερθεί στο δημόσιο χρέος.
Όμως, η ευρωζώνη δεν διαθέτει ικανούς πολιτικούς θεσμούς να διαχειρισθούν, μέσα σε λογικά
χρονικά όρια, μια πολιτική βιωσιμότητας του δημόσιου χρέους, ούτε ακόμα να ξεπεράσουν
τις συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ των χωρών που είναι όντως σε πολύ διαφορετικές καταστάσεις, όσον αφορά τα χρέη τους και την ανταγωνιστικότητά τους. Οι συγκρούσεις αυτές
είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ξεπεραστούν, διότι η «διακυβερνητική διαπραγμάτευση» είναι η
μόνη μορφή ευρωπαϊκής διακυβέρνησης: τα κράτη προσπαθούν να βρουν μια συμβιβαστική
λύση μεταξύ των συμφερόντων τους. Αλλά αυτό δεν παράγει ένα ευρωπαϊκό όφελος υψηλότερο από το εθνικό. Πως μπορούν να ξεπεραστούν οι συγκρούσεις συμφερόντων μεταξύ των
χωρών;
Σύμφωνα με την «θεωρία παιγνίων», υπάρχουν δύο λύσεις. Είτε κινούμαστε προς μια «συνεργατική ισορροπία», όπου είναι απαραίτητο να οριστεί ένα κοινό ευρωπαϊκό συμφέρον. Είτε
κινούμαστε προς μια «ηγεμονική ισορροπία»: η πιο ισχυρή χώρα γίνεται αρχηγός. Αντιλαμβανόμενη ότι η ευημερία της οφείλεται στην ύπαρξη της Ένωσης, επομένως το συμφέρον της
συσσωματώνεται με εκείνο της ζώνης του ευρώ. Καθορίζει έτσι την πολιτική της, κατά τρόπο
ώστε να διατηρηθεί η συνοχή του συνόλου. Η δυσκολία έρχεται από το ότι η Γερμανία έχει
γίνει μια κυρίαρχη οικονομικά δύναμη στην Ευρώπη, μαζικά «χώρα –πιστωτής» έναντι των
άλλων, ενώ όλη η πολιτική φιλοσοφία της κατά τη μεταπολεμική περίοδο αρνείται τον ηγετικό της ρόλο (leadership). Πρόκειται για μια μεγάλη οικονομική δύναμη που ελπίζει να διατηρήσει την ηρεμία της κόντρα στις εξωτερικές διαταράξεις. Επιπλέον, το γερμανικό κοινό έχει
μια ηθική άποψη για την κρίση: «εκείνοι που αμάρτησαν, πρέπει να πληρώσουν». Ωστόσο, το
establishment αντιλαμβάνεται ότι η διατήρηση του ευρώ είναι καίριας σημασίας για τη χώρα,
για λόγους τόσο πολιτικούς, όσο και οικονομικούς και χρηματοπιστωτικούς.
Η έξοδος απ’ την κρίση απαιτεί αναμφισβήτητα μια στενότερη πολιτική ολοκλήρωση. Η Γερμανία φαίνεται μάλλον υπέρ αυτής της λύσης. Αυτό όμως δημιουργεί ένα πρόβλημα εθνικής
επικυριαρχίας και δημοκρατικής νομιμότητας. Η Γαλλία, μέχρι σήμερα, εξακολουθεί να εμμένει
στη λογική μιας συνεργασίας των κρατών (οικονομικής διακυβέρνησης) χωρίς την εδραιώσει μιας ευρωπαϊκής εξουσίας, προσπαθώντας να βρεθεί μια συμβιβαστική λύση μεταξύ των
συμφερόντων του καθενός. Ωστόσο, τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε είναι ιδιαίτερα δύσκολα για να μπορούν πλέον ξεπεραστούν μέσω της «διακυβερνητικής διαπραγμάτευσης» η
οποία συνεχίζει να μπλοκάρει σε κάθε βήμα. Χρειαζόμαστε ένα κοινοβούλιο της ευρωζώνης
- 61 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
και όχι απλώς μια κυβέρνηση της ευρωζώνης, το οποίο να είναι σε θέση να ελέγχει δημοκρατικά τα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα που θα αναπτυχθούν για την επίλυση της κρίσης. Αλλά για
να δημιουργηθεί ένας ευρωπαϊκός πολιτικός χώρος, είναι σημαντικό ότι οι ευρωπαϊκές εκλογές
να παύσουν να είναι ένα αμιγώς εθνικό θέμα και να γίνουν μια στιγμή συζήτησης για τις πολιτικές της ΕΕ.
Βιβλιογραφία:
Aglietta, Michel: « Un New Deal Pour L’Europe», Editions Odile Jacob - 2013
Duval, Guillaume: « Made in Germany», Editor: Seuil 2012
Fitoussi, Jean-Paul: « Le théorème du lampadaire» Éditeur: Les Liens qui Libèrent (2013)
ΕΚΚΕ, The Social Portrait of Greece 2012, NATIONAL CENTRE FOR SOCIAL RESEARCH, Athens.ΡΟ
- 62 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Το διεθνές περιβάλλον της ελληνικής
οικονομίας και οι διέξοδοί της
Γρηγόρης Ζαρωτιάδης
Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η όποια ανάλυση της υφιστάμενης κατάστασης και ο επακόλουθος σχεδιασμός της κοινωνικά
και περιβαλλοντικά βιώσιμης ανάπτυξης δεν μπορεί παρά να λαμβάνει υπόψη και να ξεκινά
από τη θέση της εν λόγω κοινωνίας και περιοχής στο συνεχώς εξελισσόμενο διεθνοποιημένο
περιβάλλον. Ειδάλλως, οι αναπόφευκτες επιφυλάξεις θα είναι τόσο μεγάλες που θα καθιστούν
την παράθεση προτάσεων και ιδεών ανεδαφική. Ακολούθως, ξεκινάμε από τη συζήτηση του
διεθνούς κοινωνικοοικονομικού γίγνεσθαι εξειδικεύοντας σταδιακά την προσέγγισή μας στην
Ευρώπη, στο νότο της και εν τέλει στην Ελλάδα, για να καταλήξουμε να συμβάλλουμε δημιουργικά στην ψηλάφηση μιας νέας ουτοπίας για την χώρα, την ήπειρο, τον κόσμο. Μπορεί να
φαίνεται βαρύ το φορτίο και ίσως προκλητικά φιλόδοξος ο στόχος, αλλά αυτός είναι ο μόνος
δρόμος: την ιστορία μας την αλλάζουμε προκαλώντας την.
ABSTRACT
Βιώνουμε την έξαρση της μοιραία επιστρέφουσας συστημικής κρίσης. Επιμένουσες, οι βαθιές νομοτέλειες της αστικής κοινωνίας εκδικούνται αυτούς που τις αγνοούν. Πού είναι λοιπόν
το τέλος των ιδεολογιών (Fukuyama, 1992); Για πόσο ματαιώθηκε η νιρβάνα της δυναμικής
ισορροπίας και της σταθερής, αειφόρου μεγέθυνσης; Γιατί δεν παίζει το ρόλο του «αποσβέστη» των κραδασμών το απελευθερωμένο, διεθνοποιημένο, ανταγωνιστικό και εκσυγχρονισμένο στις λειτουργίες και στα εργαλεία του χρηματοπιστωτικό σύστημα; Εν τέλει, οι μηχανισμοί των αγορών θέλουν απλώς «λάδωμα» και «σέρβις», ή πρόκειται για τη καταδικασμένη
προσπάθεια να φθάσουμε το φεγγάρι με ανεμόπτερα;
- 63 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Γρηγόρης Ζαρωτιάδης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
Δ
1. Ποιος Κόσμος;
εν είναι καθόλου δογματική υπερβολή να δηλώσουμε ότι πρόκειται για τη στιγμή που ο
καπιταλισμός καλείται να πληρώσει κάθε φορά τα σπασμένα. Στην κατάληξη μιας περιόδου αποκλίνουσας εξέλιξης της παραγωγικότητας της εργασίας από τη μια και της σχετικής
αμοιβής της από την άλλη, μιας πορείας κατά την οποία η ραγδαία τεχνολογική ανάπτυξη
καθιστά ακόμη πιο αδιανόητη τη διατήρηση απάνθρωπων συνθηκών διαβίωσης στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη και την επιδείνωση της περιβαλλοντικής ανισορροπίας, η κρίση είναι
το αδιαμφισβήτητο φυσικό επακόλουθο.
Κεντρικός παράγοντας της πρόσφατης έξαρσης της κοινωνικοοικονομικής αστάθειας είναι
η αναντίκρυστη, αυτονομημένη ανάπτυξη του ουροβόρου χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου.
Πρόκειται για το δεύτερο ειδοποιό χαρακτηριστικό της σύγχρονης φάσης εξέλιξης του συστήματος: δίπλα στη μετα-ιμπεριαλιστική διάστασή του με την ολοκλήρωση της διεθνοποίησης
του κεφαλαίου και τη σταδιακή διεθνοποίηση της κρατικής εξουσίας παράλληλα με μια πορεία
υποκατάστασης της αστικής δημοκρατίας από τη νεοφιλελεύθερη τεχνοκρατία, διαμορφώνεται μια συνεχώς διευρυνόμενη βάση συσσωρευμένης ανταλλακτικής αξίας, εκφρασμένη σε
χρηματοπιστωτικές αξίες, μάλιστα, αυτό είναι ίσως το ιδιαιτέρως επικίνδυνο, ικανή να αυτοαναπαράγεται χωρίς να περνά μέσα από την «εξιλεωτική» βάσανο της παραγωγικής επένδυσης.
Αποτέλεσμα, η υπερτροφία της: μέσα σε μόλις πέντε έτη, η εκτιμώμενη συνολική αξία των
χρηματοπιστωτικών “παραγώγων” υπερδιπλασιάστηκε φτάνοντας το 2009 τα 900 τρις δολάρια, την ίδια στιγμή που το παγκόσμιο ΑΕΠ δεν ξεπερνούσε τα 55 τρις! Αυτή η τρομακτική
αναλογία διατηρείτε αυξανόμενη έως και σήμερα –τα παράγωγα ξεπερνούν τα 1.000 τρις και
αναλογούν στο 15πλάσιο της ονομαστικής αξίας του ετησίως παραγόμενου πλούτου– παρ’
όλη τη διορθωτική επίδραση που θα ανέμενε κανείς από την εξελισσόμενη κρίση1.
Βεβαίως η αυτονόμηση και η υπερτροφία του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου δεν είναι ένα
Η συγκεκριμένη διευρυνόμενη ανισορροπία αναφέρεται στη σχετική βιβλιογραφία ως η συνδυασμένη επίπτωση μόχλευσης
και ποσότητας στο χρηματοπιστωτικού τομέα (leverage and volume effect): Η αχίλλειος πτέρνα του σύγχρονου πιστωτικού
συστήματος είναι ακριβώς το ότι ο ρυθμός αύξησης του συνόλου των χρεών είναι μεγαλύτερος από αυτόν του συνολικά παραγόμενα πλούτου. Σχετικές αναλύσεις και εκτιμήσεις παρατίθενται από τους Strahan (2008) και Crotty (2009).
1
- 64 -
Γ. Ζαρωτιαδης - Το Διεθνες Περιβαλλον της Ελληνικης Οικονομιας ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΕΞΟΔΟΙ ΤΗΣ
τυχαίο φαινόμενο, αλλά το φυσικό επακόλουθο της προηγούμενης πιστωτικής επέκτασης,
στρατηγική που αποσκοπούσε στην αντιμετώπιση της αδυναμίας της ενεργούς ζήτησης και
της υπερπαραγωγής, σε συνδυασμό με την υπερσυσσώρευση κεφαλαίου και την ατολμία του
να επενδυθεί στην παραγωγή προϊόντων και υπηρεσιών. Το εκτρεφόμενο διεθνές τραπεζικό
σύστημα με τα παρακλάδια του συναντά λοιπόν τις κεφαλαιακές συγκεντρώσεις και τις κακομαθαίνει στις αναντίκρυστες αποδόσεις της χρηματοπιστωτικής αναπαραγωγής, συμβάλλοντας έτσι στην επέκταση της φούσκας και των αδιεξόδων, καθώς η αναπόδραστη διόρθωση
που αργά ή γρήγορα θα επέλθει καθίσταται ολοένα και πιο βίαιη.
2. Ποια Ευρώπη;
Οι υπέρμαχοι της αστικής, οικονομικής διεθνοποίησης επιδιώκουν να πείσουν για την αναγκαιότητά της υπερθεματίζοντας για τα πλεονεκτήματα του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας,
της αύξησης της έντασης του ανταγωνισμού και της ταχύτητας διάδοσης των τεχνολογικών
καινοτομιών. Δυστυχώς, η εμπειρική διερεύνηση αυτών των θετικών επιπτώσεων στο ρυθμό
και στο επίπεδο της οικονομικής ανάπτυξης δεν έχει παρά να επιδείξει μια σειρά από αντιθετικά συμπεράσματα, αναλόγως των χωρών και των περιόδων στις οποίες επικεντρώνει (Γκάγκα
και Ζαρωτιάδης, 2011, Khalafalla και Webb, 2001, Levine και Renelt, 1992 και Chuang, 2002).
Ειδικότερα στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αυτή η πορεία ραγδαίας, μάλλον βιαστικής, μονόπλευρης ολοκλήρωσής της έχει μάλλον αρνητικά αποτελέσματα. Στο επόμενο
διάγραμμα παρουσιάζουμε την εξέλιξη των ετήσιων ρυθμών μεγέθυνσης του κατά κεφαλήν
πραγματικού εισοδήματος για το σύνολο της «Ευρώπης των 15», από το 1960 ως το 2005, από
την οποία εκτιμάται μια ξεκάθαρα αρνητική τάση (κόκκινη γραμμή). Ακόμη και όταν σχετίζουμε τους ρυθμούς μεγέθυνσης ως προς αυτούς για το παγκόσμιο κατά κεφαλήν ΑΕΠ προκειμένου να αναλογισθούμε τα συγκριτικά οφέλη ή απώλειες, η εκτίμηση δεν αλλάζει2.
Διάγραμμα 1: Μεγέθυνση στην Ευρώπη των 15 σε σύγκριση με την παγκόσμια οικονομία.
Οι συγκεκριμένες αναλύσεις έχουν ανακοινωθεί από τους Ζαρωτιάδη και Γκάγκα στο 19ο διεθνές συνέδριο της International
Trade & Finance Association το Μάιο του 2009.
2
- 65 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Η επιχειρηματολογία που θέλει να πείσει για την αποτελεσματικότητα της καπιταλιστικής
διεθνοποίησης δεν περιορίζεται μόνο στην προσδοκόμενη ενίσχυση της αναπτυξιακής δυναμικής, η οποία, όπως είδαμε, δεν επιβεβαιώνεται πάντα. Πέραν τούτης, υποστηρίζεται ότι
η ολοκλήρωση της ενοποίησης των χωρικά οριοθετημένων οικονομιών θα οδηγήσει αυτομάτως στην εξισορρόπηση των διαπεριφερειακών ανισοτήτων3. Άλλωστε, στο ίδιο συμπέρασμα σύγκλισης των κατά κεφαλήν εισοδημάτων σε όλες τις περιοχές που μετέχουν στην
απελευθέρωση της κινητικότητας προϊόντων και συντελεστών παραγωγής καταλήγει κανείς
αν ακολουθήσει τη στατική ανάλυση του κλασικού υποδείγματος των Heckscher και Ohlin
για την περιγραφή των διεθνών εμπορικών σχέσεων. Και εδώ όμως η εξέλιξη στο εσωτερικό
της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αποστομωτικά αντιφατική: όπως φαίνεται στην απεικόνιση που
ακολουθεί (αριστερό διάγραμμα) γύρω στις αρχές της δεκαετίας του 1980, η μέχρι πρότινος
ευδιάκριτη μείωση της τυπικής απόκλισης των κατά κεφαλήν εισοδημάτων μεταλλάσσεται στο
αντίθετό της: σε μια επίμονη περίοδο απόκλισης, η οποία μάλιστα καταλήγει να επαναφέρει τα
επίπεδα ανισότητας του 1960.
Διάγραμμα 2: Η εξέλιξη της τυπική απόκλιση των κατά κεφαλήν εισοδημάτων μεταξύ των 15 χωρών της ΕΕ
(αριστερή εικόνα) και του μέσου πραγματικού μισθού ως προς το ΑΕΠ ανά οικονομικά ενεργό πολίτη για το
σύνολο των ίδιων χωρών (1960-2010).
Παράλληλα, η διαπεριφερειακή ανισότητα συνοδεύεται από μια αντίστοιχη ραγδαία επιδείνωση της σχετικής αμοιβής της εργασίας, πάλι από το 1980 και μετά, όπως φαίνεται από το δεξί
διάγραμμα της προηγούμενης απεικόνισης: αφού έφτασε κοντά στο 70% του μέσου εισοδήματος των οικονομικά ενεργών πολιτών, κατρακύλησε κάτω από το 60%, απόρροια της τριακονταετούς εμμονής στη νεοφιλελεύθερης έμπνευσης πολιτική αναδιανομής προς όφελος του
Καθώς η διεθνοποίηση προκαλεί τη σταδιακή εξομοίωση των κοινωνικών, πολιτικών και δομικών οικονομικών χαρακτηριστικών των διαφόρων χωρών, οδηγεί ως εκ τούτου στη συναλήθευση του μακροπρόθεσμου, δυναμικά ισόρροπου ρυθμού
μεγέθυνσης (steady state growth rate) στον οποίο ρέπει, σύμφωνα με τη νεοκλασική θεωρία μεγέθυνσης (υπόδειγμα των Solow
και Swan), η κάθε χωρικά προσδιορισμένη οικονομία.
3
- 66 -
Γ. Ζαρωτιαδης - Το Διεθνες Περιβαλλον της Ελληνικης Οικονομιας ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΕΞΟΔΟΙ ΤΗΣ
υπερσυσσωρευμένου κεφαλαίου4. Η μονόπλευρη διαδικασία της νομισματικής ενοποίησης
και η ανεξαρτητοποίηση των ιδρυμάτων του χρηματοπιστωτικού τομέα στο διαμορφούμενο
πλαίσιο της αστικής τεχνοκρατίας σε συνδυασμό με την ελλιπή πολιτική ενοποίηση μιας δημοκρατικά νομιμοποιημένης ευρωπαϊκής ολότητας σε ισορροπία με τη σεβόμενη αυτονομία των
περιφερειών, συνέβαλε στην επιδείνωση της διανομής του παραγόμενου πλούτου και συνεπώς στο βάθεμα της εξελισσόμενης κρίσης υπερπαραγωγής, καθώς και στην αποστροφή του
υπερυσσωρευμένου χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου από την παραγωγική επένδυση.
3. Ευρωπαϊκή Πληθωρισμοφοβία και η Πολιτική του Στενού Κορσέ
Τα περιφερειακά ελλείμματα τρεχουσών συναλλαγών, προφανής απόρροια, μεταξύ άλλων, της
προηγούμενα περιγραφόμενης ευρωπαϊκής διαρθρωτικής ανισορροπίας και του συνολικού
πλαισίου της συστημικής κρίσης, δεν θα έπρεπε να συνιστούν πρόβλημα, πόσο μάλλον όταν
στις τελευταίες δεκαετίες το συνολικό έλλειμμα της €-ζώνης κυμάνθηκε μεταξύ 0-1% του ΑΕΠ
(με εξαίρεση το 1995, όταν υπερέβη το 3%). Ωστόσο, υπάρχουν δύο προϋποθέσεις για αυτό.
Από τη μία πλευρά, ένα αποτελεσματικό θεσμικό πλαίσιο, προκειμένου να παρέχει μια κοινωνικοπολιτική νομιμοποίηση των ροών κεφαλαίου, ενώ από την άλλη, τα ελλείμματα που
προκύπτουν σε συγκεκριμένες περιοχές της Ένωσης θα πρέπει να είναι «αποδεκτά» και «διαχειρίσιμα», δεδομένων των διεθνών και των εσωτερικών (της Ένωσης) συνθηκών.
Δυστυχώς, στην περίπτωσή μας, καμία από τις δύο προϋποθέσεις δεν ισχύει πλήρως. Αφενός, στο θεσμικό οικοδόμημα της ΟΝΕ υπάρχει μια αδιαμφισβήτητη έλλειψη πολιτικής. Αφετέρου, με δεδομένους τους διεθνείς οικονομικούς περιορισμούς, οποιοδήποτε περιφερειακό,
υπερβολικό έλλειμμα τρεχουσών συναλλαγών μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα στην
αναχρηματοδότηση των λοιπών, φαινομενικά διαχειρίσιμων ισοζυγίων, οδηγώντας σε έναν
φαύλο κύκλο επιθετικών κερδοσκοπικών κινήσεων και στην αύξηση του κόστους δανεισμού
για την Ένωση συνολικά.
Πίσω από τη δογματική και δυσεξήγητη ευρωπαϊκή πληθωρισμοφοβία κρύβεται όμως και
μια σαφώς ορθολογική συμπεριφορά των πλουσιότερων, παραγωγικά ανεπτυγμένων οικονομιών. Για αυτές, δεδομένης της προϋπάρχουσας διεθνούς ανταγωνιστικότητάς τους, το κοινό
νόμισμα είναι ήδη υποτιμημένο! Μια νομισματική επέκταση θα προκαλούσε απώλειες στην
ανταλλακτική αξία των εξαγωγών τους, καθώς και σε αυτήν των συσσωρευμένων κεφαλαίων
τους, ενόσω συνεχίζουν να αποκτούν περιουσιακά στοιχεία στο εξωτερικό. Την ίδια στιγμή, οι
συσσωρευμένες υποχρεώσεις των τραπεζικών συστημάτων ξεπερνούν το 250% του ΑΕΠ της
€-ζώνης και δημιουργούν πραγματικό κίνδυνο αποσταθεροποίησης. Ειδικότερα για τα τραπεζικά συστήματα στις κεντρικές ευρωπαϊκές οικονομίες – στη Γερμανία, τη Γαλλία και το Ηνωμένο Βασίλειο εισέρρευσαν από το 2009, εν μέσω κρίσης, παρά τα ιδιαιτέρως χαμηλά επιτόκια,
καταθέσεις 268, 324 και 220 δισ. € αντίστοιχα! Αυτό από μόνο του αποτελεί ικανοποιητικό λόγο
για να επενδύσει η γραφειοκρατία των Βρυξελλών στην ιστορικά δικαιολογημένη αποστροφή
Αυτό ακριβώς επιβεβαιώνει η σχετική οικονομετρική διερεύνηση των εν λόγω χρονοσειρών από τους Ζαρωτιάδη και Γκάγκα
(2013).
4
- 67 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
των Ευρωπαίων απέναντι στο κίνδυνο της πληθωριστικής κρίσης: είναι μεγάλο το ρίσκο μιας
αύξησης της προσφοράς χρήματος για την χρηματοπιστωτική νομενκλατούρα και τον παραγωγικά ανεπτυγμένο βορρά.
Είναι όμως πράγματι τόσο μεγάλο; Είναι ικανό αυτό το ρίσκο για να αντισταθμίσει τους κινδύνους της κοινωνικής και πολιτικής αποσταθεροποίησης, τον κίνδυνο της κατάρρευσης της
ίδιας της €-ζώνης που προκαλεί ακριβώς αυτή η εμμονή στην πολιτική του «στενού κορσέ»;
Το πραγματικό δίλημμα δεν είναι αν η νομισματική επέκταση πρέπει να χρηματοδοτηθεί από
τους φορολογούμενους πολίτες των πιο εύρωστων μελών, αλλά αν θα μπορούσε για παράδειγμα να στηριχθεί στη φορολόγηση των κερδοσκοπικών χρηματοπιστωτικών κινήσεων.
Ή εναλλακτικά, θα μπορούσε να συνιστά έμμεση φορολόγηση των εξαγωγικά αντλούμενων
υπερκερδών.
Η εμφάνιση μιας περιόδου βαθιών αποκλίσεων στην Ευρώπη προκύπτει όπως είδαμε ως
αποτέλεσμα της σταδιακής μετάλλαξης μιας κεϋνσιανής διευρωπαϊκής συνεργασίας σε μια
ακραία νεοφιλελεύθερη νομισματική ένωση, ειδικότερα από τη δεκαετία του 1980. Σε αυτό
το πνεύμα, η Σύνοδος Κορυφής της 9ης Δεκεμβρίου 2011, επέβαλλε συνταγματικούς περιορισμούς στα εθνικά δημοσιονομικά ελλείμματα. Η εμπειρία του Μάαστριχτ δεν ήταν αρκετή:
δογματικοί πολιτικοί παράγοντες συνεχίζουν να πιστεύουν ότι το σφίξιμο του “κορσέ” θα λύσει
αυτόματα τις διαρθρωτικές ανεπάρκειες. Άλλωστε δεν πρόκειται για πρωτοτυπία: συχνά, ιδιαίτερα σε περιόδους βαθιών κρίσεων, βιαστικές πολιτικές επιλογές θέτουν σε κίνδυνο το ίδιο το
σύστημα που υπηρετούν.
Ο νεοφιλελευθερισμός προβάλλει λοιπόν ως η μόνη απάντηση στα συστημικά αδιέξοδα
του μετα-ιμπεριαλιστικού καπιταλισμού, μέσω «της ανακουφιστικής αυτοκαταστροφής των
μέσων παραγωγής». Επιδιώκει να ανοίξει νέες προοπτικές ανταποδοτικής επανεπένδυσης του
διεθνούς υπερσυσσωρευμένου κεφαλαίου, που έχει όμως κακομάθει από τα υπερκέρδη της
χρηματοπιστωτικής σπέκουλας. Για να το πετύχει, θυσιάζει τις μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις
(ΜΜΕ), απορυθμίζει τις ίδιες τις αστικές «δικλίδες ασφαλείας», καταργεί τις δομές του ευρωπαϊκού κοινωνικού κράτους, που αποτέλεσε την κατάληξη ενός ιστορικού, συστηματικού συμβιβασμού και παρασύρεται σε μια σχεδόν διεστραμμένη προτίμηση στο χρηματοπιστωτικό
κεφάλαιο.
Οι «επίσκοποι» των δυνάμεων της αγοράς συνεχίζουν να κηρύττουν την αυτόματη διόρθωση και την προοπτική της διαρκούς καπιταλιστικής ανάπτυξης. Σίγουρα εθελοτυφλούν. Μερικοί επειδή είναι παγιδευμένοι στην ιδεολογική παράλυση τους, άλλοι απλά επειδή υπηρετούν
συνειδητά τον απολογητικό ρόλο τους. Θεωρώντας όμως το χρόνο στην ιστορική του διάσταση, η στιγμή της αλλαγής πλησιάζει. Το ίδιο και η ώρα της απαλλαγής από το βάρος των
αστικών αντιφάσεών και τη μιζέρια των επανεμφανιζόμενων, επιδεινούμενων κρίσεων. Αυτό
δεν είναι απλώς ένα ενδεχόμενο - καθίσταται μια ιστορική αναγκαιότητα.
- 68 -
Γ. Ζαρωτιαδης - Το Διεθνες Περιβαλλον της Ελληνικης Οικονομιας ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΕΞΟΔΟΙ ΤΗΣ
4. Κι όμως…
Κι όμως, η χώρα μας έχει πόρους. Πέρα από χρέος που συσσώρευσε, πέρα από τις διαρθρωτικές αδυναμίες που ανέδειξε. Πόρους φυσικούς, πόρους ανθρώπινους, πόρους κοινωνικούς και
πολιτισμικούς, τεχνολογικά επιτεύγματα.
Κι όμως, η ελληνική κοινωνία έχει οικονομικό μέλλον! Παρά το «αμαρτωλό» παρελθόν, τη
σπατάλη των ευκαιριών και τη διασπάθιση των πόρων. Παρά το αδιέξοδο παρόν, την ανεξέλεγκτη ύφεση και τις βαθύνουσες κοινωνικές ανισορροπίες.
Κι όμως, η Ελλάδα μπορεί να παράγει! Σε πείσμα της μυωπικής συμπεριφοράς του εγχώριου
παρασιτικού κεφαλαίου. Σε πείσμα της αναντίκρυστης καταναλωτικής φούσκας και της εισαγωγικής μέθης.
Γιατί να είμαστε αισιόδοξοι; Αφενός λόγω της γεωστρατηγικής θέσης μας, ιδιαίτερης πολιτικής και εμπορικής σημασίας. Αφετέρου, η χώρα μας βρίθει από πολυδιάστατες ποικιλίες,
γεωμορφολογικές, εθνολογικές, πολιτισμικές, ιστορικές, ποικιλίες παραγωγικής παράδοσης και
τεχνοτροπίας. Ποικιλίες που παράγουν ποιότητες, πολλές και ιδιαίτερες. Αυτή είναι η βασική
μας κληρονομιά. Αυτό είναι που κάνει τούτο τον τόπο τόσο μοναδικό: τόσες πολλές ποικιλίες
σε τόσο μικρό χώρο.
Η τραγικότητα της ιστορίας μας συνίσταται στο ότι οι γενεσιουργές αιτίες των απειλών μας
προσδιορίζονται σε σχέση με τα δύο βασικά συγκριτικά μας πλεονεκτήματα. Είναι ακριβώς η
γεωπολιτική μας θέση που μας καθόρισε στο περιθώριο της καπιταλιστικής ανάπτυξης, αναπτύσσοντας παρασιτικές συμπεριφορές και εμπλέκοντάς μας σε αέναες συγκρούσεις. Είναι
ακριβώς αυτή η απρόσμενη ποικιλομορφία που κάνει απαγορευτική την όποια σκέψη για οικονομίες κλίμακας: για να είναι φθηνή η ελληνική παραγωγή πρέπει να μαζικοποιηθεί. Δεδομένου του στενού χώρου, αυτή η μαζικοποίηση θα σήμαινε την θυσία των ποικιλιών μας. Θα ήταν
μάταιο και συνάμα εγκληματικό απέναντι στην ιστορία και στην προοπτική μας.
Στην Ελλάδα δεν έλαχε να παράξει πολύ και φθηνά – η μοίρα της είναι να προσφέρει ποιοτική διαφοροποίηση. Εμείς δεν γνωρίζουμε τη σιγουριά της κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής
ηρεμίας – είμαστε οι θιασώτες της ιστορίας και των συγκρούσεών της. Μπορούμε να είμαστε
οι ενδιάμεσοι των ροών, ανθρώπων, κεφαλαίων, ενέργειας και εμπορευμάτων, ένα «κέντρο
logistics» για την Ευρώπη.
Όμως για να γίνουν όλα αυτά πραγματικότητα απαιτούνται δύο πράγματα: πρώτα όραμα,
σχέδιο και αποτελεσματικότητα και μετά κεφαλαιακοί πόροι. Προσοχή: η σειρά έχει σημασία,
γιατί κάθε εισροή κεφαλαίου δεν συνιστά αναγκαστικά παραγωγική επένδυση. Το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, συσσωρευμένο ή περιστασιακά ευρισκόμενο σε αυτήν τη μορφή, κινείται
ανά τον κόσμο με σκοπό τη μεγιστοποίηση της κερδοφορίας του. Για να το πετύχει αυτό επιλέγει δύο κατά βάση εναλλακτικές: από τη μια βραχυπρόθεσμου προσανατολισμού τοποθετήσεις, σε άυλους τίτλους ή σε χειροπιαστές αξίες, προκειμένου να κερδοσκοπήσει μέσα από την
εκμετάλλευση της αλλαγής της ανταλλακτικής αξίας. Από την άλλη, μεσο-, μακροπρόθεσμου
προσανατολισμού τοποθετήσεις σε μέσα παραγωγής, μέσω της άμεσης εξαγοράς τους ή μέσω
της έμμεσης ενίσχυσης του ντόπιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.
Ζητούμενο είναι το δεύτερο, καθώς η έννοια της «ιδιωτικοποίησης» δεν ταυτίζεται αναγκαστικά με αυτήν της παραγωγικής επένδυσης. Ζητούμενο είναι περαιτέρω η κοινωνικοοικονομι- 69 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
κή ανάπτυξη και αυτή δεν διασφαλίζεται απλώς και μόνο από την επενδυτική δραστηριότητα,
ακόμη και αν έχει παραγωγικό χαρακτήρα. Στην αξιολόγηση της συνολικής καθαρής απόδοσης πρέπει να συνυπολογισθούν τα κοινωνικά κόστη και τα κοινωνικά οφέλη, καθώς και τα κόστη ευκαιρίας, δηλαδή όποιες πιθανές επιλογές αναιρούνται ακριβώς λόγω της συγκεκριμένης
επενδυτικής δραστηριότητας.
Προκειμένου όμως να πεισθεί το διεθνές, υπερσυσσωρευμένο χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο
να «εξιλεωθεί» εμπλεκόμενο στις δυσκολίες και στο ρίσκο της παραγωγικής δραστηριότητας,
που πέρα από τη μεσο- μακροπρόθεσμη επίτευξη κέρδους θα έχει ένα θετικό ισοζύγιο συνολικής, κοινωνικής απόδοσης, προαπαιτείται όπως σημειώσαμε όραμα, σχέδιο και αποτελεσματικότητα. Απαιτείται μια συνδυαστική πολιτική ισορροπημένων ευκαιριών, αποτελεσματική δημόσια διοίκηση, έλεγχος και σχεδιασμός των κατάλληλων φορολογικών και λοιπών κινήτρων,
ανάπτυξη των υποδομών – μεταφορές, ενέργεια, δομές ανάπτυξης του ανθρώπινου δυναμικού – μελέτη και ανάδειξη των συγκριτικών πλεονεκτημάτων, καθώς μια διεθνής συνεργασία
στην κατεύθυνση της δημοκρατικά νομιμοποιημένης χειραγώγησης της αναντίκρυστης, ανατροφοδοτούμενης κερδοφορίας του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου.
Η χώρα βρίθει από αυταπόδεικτες ευκαιρίες:
• Σε κλάδους όπου η ιστορική παράδοση κατέστησε την ελληνική οικονομική δραστηριότητα κυρίαρχη, όπως η ναυτιλία.
• Σε παραγωγές και υπηρεσίες που η γεωμορφολογία της χώρας, οι κλιματολογικές συνθήκες
και η παράδοση έχουν προσδώσει αναγνωρισμένα χαρίσματα: στην αγροτική παραγωγή,
στην αξιοποίηση εναλλακτικών πηγών ενέργειας, στην ανάπτυξη διαμετακομιστικών υπηρεσιών δεδομένης της γεωγραφικής θέσης και στην ποιοτική, ισόρροπη τουριστική αξιοποίηση του όλου της Ελλάδας.
• Στην ανάπτυξη της μεταποίησης και της βιομηχανίας που συνδυάζεται και αναδεικνύει τα
παραπάνω.
• Στη γνώση και στην τεχνολογία, στην «εξαγωγή» υπηρεσιών παιδείας και έρευνας, σε τομείς
που συνάδουν τόσο με το μοναδικό ιστορικό και γεωμορφολογικό υπόβαθρο της περιοχής
μας, όσο και με τις νέες ερευνητικές και γνωστικές αναζητήσεις.
Μπορούμε να ξαναστήσουμε ένα νέο, σύγχρονο και απαλλαγμένο από λάθη του παρελθόντος συνεταιριστικό κίνημα, ένα κίνημα δικτυώσεων και συνεργασιών, παραδειγματιζόμενοι
από διεθνείς πετυχημένες πρακτικές. Αλλιώς είναι δύσκολο να ενσαρκωθεί η πληθώρα των
ξεχωριστών ποιοτήτων μας σε ανταγωνιστικά προϊόντα και υπηρεσίες και να προωθηθεί στην
παγκόσμια κοινωνία.
Μπορούμε να αξιοποιήσουμε τον κρατικό μηχανισμό, εντός και εκτός Ελλάδας, τις εγχώριες δομές έρευνας και ανάπτυξης, το δίκτυο των διπλωματικών υπηρεσιών και ειδικότερα
των εμπορικών ακολούθων, για την προώθηση της ελληνικής παραγωγής στις διεθνείς αγορές.
Μπορούμε εν τέλει να αντλήσουμε κεφάλαια μεσο- μακροπρόθεσμου παραγωγικού προσανατολισμού, να ελκύσουμε επενδύσεις στην εθνολογική / πολιτισμική / παραγωγική ποικιλομορφία και πλούτο, στη διάθεσή μας για εργασία, για δημιουργία, για ζωή.
Μπορούμε! Θέλουμε;
- 70 -
Γ. Ζαρωτιαδης - Το Διεθνες Περιβαλλον της Ελληνικης Οικονομιας ΚΑΙ ΟΙ ΔΙΕΞΟΔΟΙ ΤΗΣ
Βιβλιογραφία
Chuang Y., 2002, “The trade induced learning effect on growth: cross country evidence”, Journal of Development Studies, vol. 39, n. 2, 137-154.
Crotty J., 2009, “Structural causes of the global financial crisis: a critical assessment of the new financial
architecture”, Cambridge Journal of Economics Vol. 33/4, p. 563-580.
Fukuyama F., 1992, “La fin de l’histoire et le dernier homme”, Flammarion, Paris.
Gkagka Α., Zarotiadis G., 2011, “Growth and EU Trade Relations: A Case Study”, South-Eastern Europe Journal
of Economics, vol. 9, n. 1.
Khalafall, K.Y., Webb A.J., 2001, “Export led growth and structural change: evidence from Malaysia”, Applied
Economics, vol. 33, n. 13, 1703-1715.
Levine R., Renelt D., 1992, “A sensitivity analysis of cross country growth regressions”, American Economic
Review, vol. 82, n. 4, 942-963.
Ζαρωτιάδης Γρηγόρης, «Νεοφιλελευθερισμός: Χυδαία απλός ή απλά χυδαίος;», Εκδόσεις Gutenberg, Αθήνα,
2012.
Strahan P., 2008, “Liquidity production in 21st century banking”, NBER Working Papers, no 13798.
Zarotiadis G., Gkagka A., 2013, “European union: a diverging union?” Journal of post-Keynesian economics.
Vol. 35.2013, 4, p. 537-567
- 71 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Ελληνική βιομηχανία: Υπάρχει προοπτική;
Νίκος Χ. Βαρσακέλης
Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
ABSTRACT
Could Greece re-develop the manufacturing sector after the sink of its share from the 22% of
the GDP in the early 1980s to the 9% of today? The answer is positive. The world economic
environment is favorable for the development of the industrial sector in Greece because
knowledge and technology are the most significant production factors. Therefore, since it
is not the scale economies but flexibility that matters, the small and medium firms have a
competitive advantage in this case. Greece should focus on industries characterized by high
value added, high income elasticity, and price elasticity which allows the aggressive price
strategies. However, in order for the new Greek industry to thrive in the future it must take into
serious consideration the following: first, the fact that the rate of change is not linear anymore
but exponential, second, the hyper-competition in the global economy and third, the fact
that the knowledge is a “commodity” in our time. Hence, the new and old firms aiming at
keeping pace with these facts should invest in human capital and knowledge creation. The
new society is not the “Knowledge Society” but “Knowledge Creator Society”. In this new
environment where knowledge creation provides the competitive advantage, the role of the
university as knowledge creator and knowledge spillover facilitator becomes central. Are we
ready - universities, government and private sector - for this?
Νίκος Χ. Βαρσακέλης
Αναπληρωτής Καθηγητής Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
- 73 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Τ
1. Εισαγωγή
ο «δόγμα» που έχει επικρατήσει στην Ελλάδα τις τελευταίες δεκαετίες είναι ότι η χώρα δεν
μπορεί να αναπτύξει βιομηχανία και ειδικά βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας και συνεπώς
πρέπει να στραφεί σε τομείς στους οποίους θεωρείται ότι έχει συγκριτικό πλεονέκτημα: τουρισμός και οικιστική ανάπτυξη. Με άλλα λόγια, όπως ατυχώς διετύπωσε ένας υπουργός οικονομίας, «η Ελλάδα είναι ένα καταπληκτικό οικόπεδο». Εν μέσω της κρίσης, η συζήτηση επικεντρώθηκε σε δύο ακόμη τομείς, τον ορυκτό πλούτο, ειδικά τους υδρογονάνθρακες και τον χρυσό,
και την ηλιακή ενέργεια (πχ. το πρόγραμμα «Ήλιος»). Το οικόπεδο απέκτησε μεγαλύτερη αξία!
Θεωρώ ότι οι παραπάνω τομείς είναι εξαιρετικής σημασίας. Όμως παρουσιάζουν ένα μειονέκτημα. Είναι χαμηλής προστιθεμένης αξίας και το εγχωρίως παραγόμενο εισόδημα είναι
χαμηλό. Αντίθετα, η βιομηχανία (μεταποίηση) έχει σημαντικά περιθώρια για αύξηση της προστιθέμενης αξίας και κατά συνέπεια για τη δημιουργία αυξημένου εισοδήματος. Σημειώνω ότι
η ταχύτερη οικονομική ανάπτυξη της χώρας μεταπολεμικά επιτεύχθηκε όταν και μόνο όταν η
βιομηχανία της χώρας ακολουθούσε έντονα αυξητικούς ρυθμούς. Αντίθετα, η επιβράδυνση
της οικονομίας ακολούθησε την αποβιομηχάνιση της χώρας. Τέλος, οι επιπτώσεις της κρίσης
στην ελληνική οικονομία και κοινωνία θα ήταν σημαντικά μικρότερες εάν το μερίδιο της βιομηχανίας στο ΑΕΠ της χώρας ήταν αυτό της δεκαετίας του 1970, πριν δηλαδή ξεκινήσει η
αποβιομηχάνιση, και όχι το 9% του 2010.
Μπορεί όμως η χώρα να επανακτήσει βιομηχανία; Η απάντηση είναι θετική. Τι είδους βιομηχανία ταιριάζει στην περίπτωση της Ελλάδας; Θα το εξετάσουμε στη συνέχεια. Ας δούμε
όμως πρώτα πώς διαμορφώθηκε το οικονομικό περιβάλλον κατά τις τελευταίες δεκαετίες και
το οποίο θεωρούμε ότι είναι ευνοϊκό για την ανάπτυξη της βιομηχανίας στην χώρα. Στη συνέχεια, θα εξετάσουμε τα προαπαιτούμενα για ορισμένους κλάδους στους οποίους η Ελλάδα
έχει μέχρι σήμερα συγκριτικό πλεονέκτημα. Θα κλείσουμε με τις προκλήσεις όπως αυτές διαμορφώνονται στο μεσοπρόθεσμο μέλλον και τις πιθανές απαντήσεις που μπορεί να δώσει η
επιχειρηματική δραστηριότητα της χώρας μας.
2. Το περιβάλλον
Η δεκαετία του 1990 έφερε μεγάλες ανατροπές στην παγκόσμια οικονομία. Η μεγάλη πρόοδος
της πληροφορικής, οι νέες τεχνολογίες στην παραγωγή και την οργάνωση των παραγωγικών
μονάδων, η επιτάχυνση των διαδικασιών διεθνοποίησης των οικονομιών, η δημιουργία της
ενιαίας αγοράς στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η κατάρρευση των σοσιαλιστικών καθεστώτων στην
Ανατολική Ευρώπη και, τέλος, η είσοδος της Κίνας, της Ινδίας και άλλων αναπτυσσόμενων χωρών στην οικονομία της αγοράς έχουν αλλάξει τον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας. Όλες
αυτές οι αλλαγές συνοδεύτηκαν από την συνεχή συρρίκνωση του ρόλου των πρώην μεγάλων
επιχειρήσεων στις εθνικές οικονομίες των αναπτυγμένων χωρών. Για παράδειγμα, από τις επιχειρήσεις που βρίσκονταν στις εκατό μεγαλύτερες επιχειρήσεις παγκοσμίως κατά την δεκαετία
του 1950, πολλές έχασαν την θέση τους, όπως, πχ η IBM ή έκλεισαν, όπως, πχ η RCA και η Kodak.
Αντίστοιχα, στις εκατό μεγαλύτερες της δεκαετίας του 2000 θα βρούμε πολλές επιχειρήσεις, αν
- 74 -
Ν.Χ. Βαρσακελης - Ελληνικη Βιομηχανια: Υπαρχει Προοπτικη;
όχι τις περισσότερες, των οποίων ο ιδρυτής ίσως να μην ζούσε ή να ήταν μαθητής των πρώτων
τάξεων του δημοτικού κατά την δεκαετία του 1950, όπως, πχ. η Microsoft, η Apple, η Dell.
Παραγωγικοί κλάδοι που χαρακτήριζαν ολόκληρες χώρες, όπως η χαλυβουργία, έχουν μεταφερθεί στην Κίνα, την Ινδία και σε άλλες αναπτυσσόμενες χώρες, προκειμένου οι επιχειρήσεις
να εκμεταλλευτούν το χαμηλό κόστος του εργατικού δυναμικού. Συγχρόνως, παρατηρείται και
σημαντική αλλαγή των οργανωτικών δομών των επιχειρήσεων, με κύρια μεταβολή την παραγωγή σημαντικών τμημάτων του προϊόντος ή της υπηρεσίας εκτός της ίδιας της παραγωγικής μονάδας, από υπεργολάβους. Οι εταιρίες, από επιχειρήσεις παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών,
μετατρέπονται πλέον σε αλυσίδες παραγωγής αξίας και αναθεωρούν τις παλιές αντιλήψεις περί
τόπου εγκατάστασης. Η επιχείρηση δεν επιλέγει τον τόπο εγκατάστασης για την παραγωγή ενός
συγκεκριμένου προϊόντος, αλλά για την παραγωγή ενός μέρους της αξιακής αλυσίδας.
Τέλος, η σύνθεση της αγοράς εργασίας έχει μεταβληθεί με την ένταξη των γυναικών, των
νέων, των παλαιών εργαζόμενων, των μεταναστών, ενώ οι νέες τάσεις στις καταναλωτικές προτιμήσεις, τουλάχιστον στις αναπτυγμένες οικονομίες, αλλάζουν με έμφαση στην υιοθέτηση της
εξατομίκευσης των προϊόντων και υπηρεσιών και την απομάκρυνση από τα προϊόντα μαζικής
παραγωγής.
Σε αυτές τις αλλαγές, ορισμένες εκ των οποίων συνεχίζουν με αυξητική πορεία, η οικονομική
ευελιξία και η προσαρμογή στις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες καθίσταται το σημαντικό
εργαλείο για την συνεχή οικονομική μεγέθυνση και την συνεπακόλουθη βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των πολιτών μιας χώρας ή μιας περιοχής. Η μικρή επιχείρηση είναι συνώνυμο της
ευελιξίας. Η ανάπτυξη της νέας επιχειρηματικής δραστηριότητας, ειδικά σε τομείς που χαρακτηρίζονται από την ένταση γνώσης, έχει αποτελέσει την απάντηση για πολλές περιφέρειες και
χώρες της δύσης στις προκλήσεις του διαρκώς εξελισσόμενου παγκόσμιου οικονομικού περιβάλλοντος. Στόχος δεν είναι πλέον η συνεχής διελκυστίνδα μεταξύ περιφερειών για το ποια θα
προσελκύσει τον ξένο επενδυτή, αλλά η ανάπτυξη νέων επιχειρηματικών προσπαθειών από το
εσωτερικό της περιφέρειας. Η ανάπτυξη της ενδογενούς επιχειρηματικότητας.
Ως αποτέλεσμα, αναδύθηκε η κοινωνία της επιχειρηματικότητας (entrepreneurial society),
όπως ονομάστηκε από τον Audretsch (2007). Σύμφωνα με τους Acs και Strough (2008), πέντε
είναι τα βασικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας της επιχειρηματικότητας. Πρώτο, οι αγορές και
οι ατομικές επιχειρήσεις αντικαθιστούν τις γραφειοκρατίες. Αυτό που χαρακτήριζε την παλιά
οικονομία, σύμφωνα με τον Galbraith «πολλοί εργάτες, μεγάλες επιχειρήσεις και μεγάλη κυβέρνηση», αντικαθίσταται, σε πολλές χώρες, με μείωση του μεριδίου την εργαζόμενων στο
εργατικό δυναμικό και την παράλληλη αύξηση της αυτοαπασχόλησης, τη μείωση του ρόλου
των μεγάλων επιχειρήσεων και τη μείωση του ρόλου των κυβερνήσεων. Δεύτερο, η γνώση
είναι πιο σημαντική από τους υπόλοιπους παραγωγικούς συντελεστές. Τρίτο, η δομή και η
οργάνωση των επιχειρήσεων είναι σήμερα πιο δυναμική. Τέταρτο, η φύση και η διαδικασία
της καινοτομικής δραστηριότητας είναι σήμερα διαφορετική. Σχεδόν όλες οι σημαντικές καινοτομίες της εποχής μας ήταν αποτέλεσμα της καινοτομικής δραστηριότητας των νέων επιχειρηματιών και όχι των μεγάλων επιχειρήσεων. Πέμπτο, το αιτούμενο για ίσες ευκαιρίες σε
όλους χωρίς εμπόδια στην άσκηση της επιχειρηματικής δράσης. Πλήρης ελευθερία εισόδου
και εξόδου στον κάθε κλάδο.
- 75 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Το νέο περιβάλλον, όπως παρουσιάστηκε παραπάνω, προσφέρει στην Ελλάδα ένα σημαντικότατο πλεονέκτημα για την ανάπτυξη της βιομηχανίας, η οποία θα στηρίζεται στην μικρομεσαία επιχείρηση έντασης γνώσης. Στην επόμενη ενότητα θα συζητήσουμε τις εξελίξεις σε ορισμένους κλάδους που μέχρι σήμερα ενδιέφεραν και θα συνεχίσουν να ενδιαφέρουν τη χώρα.
3. Οι κλάδοι
Το βασικό ερώτημα που τίθεται κατά την συζήτηση για την βιομηχανική ανάπτυξη της Ελλάδας αναφέρεται στην επιλογή των κλάδων στους οποίους θα πρέπει να επικεντρωθεί η χώρα.
Στόχος αυτής της ενότητας δεν είναι να υποδείξει συγκεκριμένους κλάδους αλλά να αναδείξει
τα προαπαιτούμενα για την ανάπτυξη των όποιων κλάδων επιλεγούν.
Βασική παράμετρος στην επιλογή των κλάδων θα πρέπει να είναι η συνεισφορά τους στην
διαρκή βελτίωση του εισοδήματος των πολιτών της χώρας και κατά συνέπεια του βιοτικού
επιπέδου τους. Από αυτήν την παραδοχή προκύπτει ότι η Ελλάδα πρέπει να επικεντρωθεί σε
κλάδους παραγωγής προϊόντων: α) με υψηλή προστιθέμενη αξία, β) που χαρακτηρίζονται από
υψηλή εισοδηματική ελαστικότητα και γ) με ελαστικότητα ως προς την τιμή που δίνει τη δυνατότητα άσκησης επιθετικής τιμολογιακής πολιτικής.
Από την πλευρά της προσφοράς, οι παρακάτω παράγοντες θα καθορίσουν τη μελλοντική
επιτυχία των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται σε αυτούς τους βιομηχανικούς κλάδους.
Πρώτο, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, η υιοθέτηση τεχνολογιών στηριγμένων στη γνώση
αποτελεί βασικό προαπαιτούμενο για κάθε κλάδο είτε αυτός είναι υψηλής τεχνολογίας είτε
χαμηλής. Δεύτερο, οι επιχειρήσεις πρέπει να επενδύουν σε άϋλα στοιχεία του ενεργητικού σε
σχέση με τα υλικά, όπως, για παράδειγμα σε κεφάλαιο έρευνας και ανάπτυξης, σε ανθρώπινο
κεφάλαιο, σε σχεδιασμό, σε πνευματικά δικαιώματα, σε επωνυμία, σε ονομασία προελεύσεως.
Τρίτο, οι κλάδοι των χημικών, του μηχανολογικού και ηλεκτρολογικού εξοπλισμού καθορίζουν
την πορεία τους καθοδηγούμενοι από την τεχνολογία (technology-driven). Τέταρτο, η κλωστοϋφαντουργία, η ένδυση, τα προϊόντα δέρματος και τα τρόφιμα θα συνεχίσουν να έχουν πολύ
θετικό μέλλον και θα παίξουν σημαντικό ρόλο στο μεσοπρόθεσμο διάστημα, στηριζόμενα
όμως σε υψηλά ποιοτικά πρότυπα και στην μακροχρόνια παράδοση. Πέμπτο, η ενσωμάτωση
υψηλής τεχνολογίας σε παραδοσιακούς κλάδους χαμηλής τεχνολογίας. Αυτό προϋποθέτει την
ύπαρξη ανθρώπινου κεφαλαίου υψηλής ειδίκευσης, ικανό να ενσωματώσει την υψηλή τεχνολογία. Έκτο, η ανάδειξη του περιβαλλοντικών βιομηχανιών. Έβδομο, η αγροτική παραγωγή θα
υποστεί την σημαντική επίδραση των εξελίξεων στη βιοτεχνολογία.
Οι εξελίξεις από την πλευρά της προσφοράς δεν μπορούν αυτοτελώς να καθορίσουν την
πετυχημένη πορεία ενός κλάδου. Είναι σημαντικό να δούμε σε αυτό το σημείο πως προβλέπεται να διαμορφωθεί η ζήτηση στο μεσοπρόθεσμο διάστημα. Καθώς η Ελλάδα ανήκει στην
ΕΕ και το σημαντικότερο μέρος των εξαγόμενων προϊόντων μας κατευθύνεται προς χώρες
της ΕΕ, κρίνεται σκόπιμο να παρουσιαστούν μερικά σχόλια σχετικά με την ζήτηση στην Ευρώπη. Η ζήτηση της ΕΕ αντιστοιχεί στο 80% των προϊόντων και υπηρεσιών που παράγονται
στην Ευρώπη. Συνεπώς, τόσο η ιδιωτική, όσο και η δημόσια ζήτηση, επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό την εγχώρια παραγωγή. Κατά μέσο όρο η ιδιωτική κατανάλωση κυμαίνεται μεταξύ
- 76 -
Ν.Χ. Βαρσακελης - Ελληνικη Βιομηχανια: Υπαρχει Προοπτικη;
55-75% του ΑΕΠ στις χώρες της ΕΕ και η δημόσια κατανάλωση μεταξύ 15-25%. Λόγω των
δημοσιονομικών εξελίξεων, η δημόσια ζήτηση αναμένεται να παραμείνει είτε σταθερή είτε
να ακολουθήσει πτωτική πορεία για τα επόμενα χρόνια και κατά συνέπεια η ιδιωτική ζήτηση
θα είναι αυτή που θα καθορίσει το μέλλον της Ευρωπαϊκής και της Ελληνικής παραγωγής. Οι
κλάδοι που στηρίζονται στην δημόσια ζήτηση αναμένεται να αντιμετωπίσουν προβλήματα (το
βλέπουμε ήδη στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια) και απαιτείται άμεσος αναπροσανατολισμός
της εθνικής παραγωγής. Με βάση τα παραπάνω παρουσιάζουμε μόνο τις μελλοντικές αλλαγές
στη ιδιωτική ζήτηση που οφείλονται στην αύξηση της αγοραστικής δύναμης των Ευρωπαίων,
τις μεταβολές στον τρόπο ζωής (life style), τις κοινωνικές αλλαγές που συντελούνται, τις δημογραφικές εξελίξεις. Έξι αναδυόμενες περιοχές της ζήτησης αναμένεται να γνωρίσουν υψηλούς
ρυθμούς ανάπτυξης.
Η κατανάλωση με έμφαση στην ποιότητα όπως, για παράδειγμα, το έξυπνο σπίτι με τη χρήση ηλεκτρονικών συσκευών, τα εγγυημένα, ασφαλή και ποιοτικά τροφίμων που αναμένεται να
αυξήσει την παρουσία αυτών των τροφίμων στα σούπερ-μάρκετ. Οι προστιθέμενες υπηρεσίες
στα προϊόντα θα παίζουν όλο και μεγαλύτερο ρόλο. Οι επιχειρήσεις θα πρέπει να προσφέρουν
προϊόντα με υπηρεσίες προσαρμοσμένες στον κάθε πελάτη. Επίσης θα αυξηθούν οι αποϋλοποιούμενες μορφές κατανάλωσης όπως οι εφημερίδες στο Internet και το ζητούμενο είναι
πως θα ενσωματωθούν προϊόντα στις υπηρεσίες με «έξυπνο» τρόπο. Καθώς οι κοινωνίες θα
στηρίζονται ολοένα και περισσότερο στη γνώση και τις τεχνολογίες και οι τεχνολογικές και
οικονομικές αλλαγές θα είναι γρήγορες, ανακύπτει η ανάγκη-ζήτηση για ικανότητες προσαρμογής μέσω της εκπαίδευσης. Έτσι απαιτείται για σημαντικό μέρος του πληθυσμού εκπαίδευση και κατάρτιση σε νέες τεχνολογίες και αυτό θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη από τις
επιχειρήσεις, ειδικά των τεχνολογικά προηγμένων κλάδων. Ο πληθυσμός της Ευρώπης γερνά
με αποτέλεσμα το ποσοστό του πληθυσμού που ανήκει σε μεγαλύτερες ηλικίες θα αυξάνει
στις επόμενες δεκαετίες. Αυτός ο πληθυσμός θα έχει εισόδημα και διαθέσιμο χρόνο. Αναμένεται, λοιπόν, ραγδαία ανάπτυξη για προϊόντα και υπηρεσίες προσαρμοσμένα σε ανθρώπους
μεγαλύτερης ηλικίας. Καθώς οι κοινωνίες μετατρέπονται όλο και περισσότερο σε ατομιστικές,
η ανάγκη για αυτό-επιβεβαίωση, που χαρακτηρίζει την ατομιστική συμπεριφορά, καθιστά αναγκαία την παραγωγή αγαθών και υπηρεσιών που θα απευθύνονται σε συγκεκριμένο άτομο. Οι
τελευταίες δεκαετίες χαρακτηρίζονται από την ολοένα και αυξανόμενη ευαισθησία για το περιβάλλον εκ μέρους του κοινού. Ο αριθμός των καταναλωτών που αλλάζουν τον τρόπο της ζωής
τους, υιοθετώντας φιλικότερη προς το περιβάλλον καταναλωτική συμπεριφορά, αναμένεται
να αυξηθεί στο μέλλον. Επομένως, αναμένεται να αυξηθεί το ενδιαφέρον των καταναλωτών
για φιλικές προς το περιβάλλον μεθόδους παραγωγής.
4. Οι προκλήσεις
Οι επιχειρήσεις της Ελλάδας, υπάρχουσες και δυνάμει, θα πρέπει να ανταποκριθούν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο στα τρία γεγονότα – προκλήσεις, όπως τα συνόψισε ο Gary Hammel. H
ανταπόκριση σε αυτές τις προκλήσεις αποτελεί την συνθήκη sine qua non για την διατηρήσιμη
ανάπτυξη των επιχειρήσεων και της χώρας.
- 77 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
1ο Γεγονός- Πρόκληση: Ο ρυθμός της αλλαγής έχει αλλάξει. Εάν παρατηρήσει κανείς την εξέλιξη της οικονομίας τα τελευταία 200 χρόνια, θα διαπιστώσει ότι ο ρυθμός των αλλαγών στην
οικονομία ήταν γραμμικός. Δηλαδή, η οικονομία εξελισσόταν με σταθερό ρυθμό μέσα στον
χρόνο. Αναφέρω τον ρυθμό αύξησης των κυκλοφορούντων αυτοκινήτων στα τελευταία 100
χρόνια, τις συνδέσεις σταθερού τηλεφώνου, την αγορά ηλεκτρικών συσκευών κ.α. Όμως μετά
το 1980 και με μεγαλύτερη ένταση την τελευταία 15ετία, ο ρυθμός των αλλαγών έχει γίνει
εκθετικός. Ο ρυθμός αύξησης της υπολογιστικής ισχύος των Η/Υ, ο ρυθμός αύξησης των νέων
συνδέσεων στο διαδίκτυο, ο ρυθμός πωλήσεων των κινητών τηλεφώνων κ.α. Αυτή, όμως, η
εκθετικά αυξανόμενη τεχνολογική μεταβολή και η αναλόγως διευρυνόμενη έμφαση στην καινοτομία και τη γνώση για την παραγωγή των προϊόντων και των υπηρεσιών προσφέρει σε
χώρες μικρού μεγέθους, όπως η Ελλάδα, ένα σημαντικό πλεονέκτημα. Μειώνει την σημασία
του μεγέθους και των οικονομιών κλίμακας και αυξάνει την σημασία της γνώσης.
2ο Γεγονός - Πρόκληση: Υπέρ-ανταγωνισμός. Στις προηγούμενες δεκαετίες, η κυβέρνηση, σε
κάθε χώρα, κρατούσε το παιχνίδι κλειστό για τους πολλούς και άφηνε χώρο μόνο για τις μεγάλες ιδιωτικές και κρατικές επιχειρήσεις. Σήμερα, η βασική απαίτηση είναι το άνοιγμα του παιχνιδιού, ώστε όλοι να ωφεληθούν από την πιθανή ύπαρξη των ευκαιριών. Έτσι, όλες κυβερνήσεις
προχώρησαν και συνεχίζουν να προχωρούν στην σταδιακή κατάργηση κανόνων και νόμων
που εμπόδιζουν την ελεύθερη είσοδο νέων επιχειρήσεων στην αγορά. Αποτέλεσμα αυτή της
διαδικασίας, που εξελίσσεται σε παγκόσμια κλίμακα, είναι ότι όλες σχεδόν οι αγορές προϊόντων
και υπηρεσιών έχουν καταστεί πιο ευμετάβλητες ως αποτέλεσμα του διευρυνόμενου αριθμού
ανταγωνιστών, τόσο από επιχειρήσεις στην ίδια την χώρα όσο και από επιχειρήσεις από άλλες
χώρες. Κατά συνέπεια τόσο οι υπάρχουσες επιχειρήσεις όσο και οι νέες πρέπει να βρίσκονται
σε μια συνεχή προσαρμογή στις απαιτήσεις της αγοράς.
3ο Γεγονός - Πρόκληση: Η γνώση τείνει να γίνει «εμπόρευμα». Σήμερα η γνώση τείνει να γίνει
«εμπόρευμα», δηλαδή ένα αγαθό στο οποίο ο κάθε κάτοικος του πλανήτη (με ορισμένες εξαιρέσεις σήμερα που όμως αναμένεται να εκλείψουν στα επόμενα 15 χρόνια, σύμφωνα με το
νέο πρόγραμμα του ΟΗΕ) μπορεί να έχει πρόσβαση σε οποιαδήποτε πληροφορία, τεχνολογία,
γνώση μέσω μηχανισμών όπως το διαδίκτυο, η εκπαίδευση, οι εκθέσεις, το benchmarking, οι
πατέντες, τα επιστημονικά και τεχνικά περιοδικά κ.α. με ελάχιστο ή μηδενικό κόστος. Αυτή η
πρόσβαση στην γνώση έχει οδηγήσει ταυτόχρονα και στην αύξηση του ρυθμού παραγωγής
νέας γνώσης. Χαρακτηριστικό είναι ότι ακόμη και στις επιστήμες υπάρχει μια τεράστια παραγωγή εξ αυτού του γεγονότος. Υπολογίζεται ότι περίπου διακόσιες πενήντα χιλιάδες θεωρήματα αποδεικνύονται ετησίως! Άρα από αυτό που ήταν γνωστό μέχρι σήμερα ως «Τι είδους
γνωσιολογικό πλεονέκτημα έχω ως επιχείρηση ή χώρα τώρα» περνάμε στο πλεονέκτημα από
το «Πόσο γρήγορα δημιουργώ νέα γνώση». Συνεπώς, δεν πρέπει πλέον να μιλάμε για «Κοινωνία της Γνώσης» αλλά για «Κοινωνία Δημιουργίας Γνώσης».
Τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα της Ελλάδας θα είναι ο κατεξοχήν πυλώνας σε
αυτή την νέα οικονομία της δημιουργίας γνώσης που έχει ανατείλει. Μέχρι σήμερα, τα πανεπιστήμια και τα ερευνητικά ιδρύματα της χώρας παράγουν σημαντικό ερευνητικό έργο το οποίο
όμως δεν έχει αξιοποιηθεί οικονομικά προς όφελος της χώρας, για λόγους που δεν εμπίπτουν
- 78 -
Ν.Χ. Βαρσακελης - Ελληνικη Βιομηχανια: Υπαρχει Προοπτικη;
σε αυτό το κείμενο για ανάλυση. Σύμφωνα με το European Innovation Scoreboard 2013, οι
δημοσιεύσεις Ελλήνων καθηγητών και ερευνητών σε διεθνή περιοδικά και σε συνεργασία με
ερευνητές από άλλες χώρες είναι σχεδόν διπλάσιες από τον μέσο όρο της ΕΕ των 27. Αντίθετα,
οι δαπάνες για ΕΤΑ του δημοσίου και του ιδιωτικού τομέα είναι αρκετά χαμηλότερες από τον
μέσο όρο. Η μεν δημόσια χρηματοδότηση της ΕΤΑ βρίσκεται στο 57% του μέσου όρου, ενώ
η ιδιωτικά χρηματοδοτούμενη ΕΤΑ βρίσκεται στο απελπιστικά χαμηλό 11% του μέσου όρου.
5. Οι απαντήσεις
Στις προηγούμενες ενότητες παρουσιάσαμε τις εξελίξεις σε ορισμένους κλάδους της μεταποίησης και τις διαμορφούμενες τάσεις στην ζήτηση και κλείσαμε με τις τρεις προκλήσεις που
αντιμετωπίζουν και θα αντιμετωπίσουν στο προβλεπτό μέλλον, τόσο οι επιχειρήσεις όσο και
οι εθνικές οικονομίες. Πώς μπορούμε να απαντήσουμε ως χώρα στις προκλήσεις αυτές; Μέσω
της δημιουργίας επιχειρήσεων και τελικά οικονομίας που θα αλλάζουν τόσο γρήγορα όσο και
η αλλαγή! Δηλαδή θα αλλάζουν με εκθετικό ρυθμό. Για να μπορούν όμως οι επιχειρήσεις και
οργανισμοί να αλλάζουν γρήγορα θα πρέπει η καινοτομία να αποτελεί συστατικό στοιχείο της
καθημερινότητας τους. Θα πρέπει να βρίσκονται σε μια διαρκή διαδικασία απορρόφησης και
δημιουργίας γνώσης. Να σημειώσουμε σε αυτό το σημείο ότι η απορρόφηση της γνώσης που
δημιουργείται από άλλους δεν είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί από μια επιχείρηση εάν και
η ίδια δεν δημιουργεί γνώση. Άρα καθίσταται αναγκαία η σύμπραξη των ελληνικών πανεπιστήμιων και των επιχειρήσεων για την καλύτερη δυνατή απάντηση στις προκλήσεις.
Πώς μπορεί όμως μια επιχείρηση να απορροφά και να δημιουργεί γνώση και να αλλάζει γρήγορα ώστε να προσαρμόζεται στο νέο; Η απάντηση σε αυτό το σημείο είναι μία: να διαθέτει
ανθρώπους που έχουν διάθεση για ανάληψη πρωτοβουλιών, που είναι δημιουργικοί και έχουν
πάθος για το νέο.
Παράλληλα, όμως, το ελληνικό μάνατζμεντ πρέπει να προσαρμοστεί. Οι ελληνικές επιχειρήσεις πρέπει να απαντούν στις προκλήσεις και να εξελίσσουν το μάνατζμεντ τους πιο γρήγορα
από τους ανταγωνιστές τους ώστε να καθίστανται πιο ευπροσάρμοστες, πιο καινοτόμες και πιο
ελκυστικοί τόποι εργασίας ώστε να επιθυμούν άνθρωποι με τα χαρακτηριστικά που ανέφερα
παραπάνω να θέλουν να εργαστούν σε αυτές.
Τέλος, η αμφισβήτηση του δόγματος! Όπως σημείωσα και στην αρχή, η επικρατούσα άποψη
είναι ότι στην Ελλάδα δεν μπορεί πλέον να αναπτυχθεί βιομηχανία, ότι στην Ελλάδα δεν μπορεί
να αναπτυχθεί βιομηχανία υψηλής τεχνολογίας, ότι στην Ελλάδα δεν μπορεί να υπάρξει καινοτομία. Οφείλουμε λοιπόν να αμφισβητήσουμε αυτό το δόγμα. Οφείλουμε να πούμε στους
εαυτούς μας ότι η Ελλάδα μπορεί να αναπτύξει βιομηχανία και μάλιστα βιομηχανία υψηλής
τεχνολογίας. Και αυτήν την αμφισβήτηση θα την κάνει ο καθένας από μας. Στην εποχή της
κρίσης υπάρχουν άνθρωποι και επιχειρήσεις που αμφισβήτησαν αυτό το δόγμα και παράγουν
προϊόντα σε αρκετούς κλάδους – και υψηλότατης τεχνολογίας- στα οποία έχουν ενσωματώσει γνώση με αποτέλεσμα να αυξάνει η προστιθέμενη αξία και τα αντίστοιχα εισοδήματα. Για
την ιστορία να αναφέρω ότι μεταπολεμικά το κίνημα των «παιδιών των λουλουδιών» ήταν
αυτό που αμφισβήτησε το τότε δόγμα της αμερικάνικής κοινωνίας, δηλαδή, ότι μετά το σχο- 79 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
λείο και το πανεπιστήμιο κάθε Αμερικανός θα δούλευε στις μεγάλες επιχειρήσεις με διά βίου
απασχόληση. Αυτό το δόγμα αμφισβητήθηκε από νέους που ένιωθαν απελευθερωμένοι και
αναζητούσαν αυτό που θεωρούσαν ως δική τους δημιουργία. Η σύγχρονη οικονομία είναι, εν
πολλοίς, δημιούργημα του κινήματος των παιδιών των λουλουδιών. Ίσως ή κρίση που βιώνει
η ελληνική κοινωνία να οδηγήσει τους νέους ανθρώπους να αμφισβητήσουν το τρέχον δόγμα
της διά βίου απασχόλησης στο δημόσιο και να δημιουργήσουν την δική τους οικονομία.
Αντί συμπεράσματος
Όλοι αναρωτιούνται πιο είναι το μέλλον της οικονομίας. Θα δώσω μια απάντηση χρησιμοποιώντας τα λόγια του Ilya Prigosine: «Η οικονομία μέχρι το 1970 στηριζόταν στην φυσική και στην
χημεία. Στο μέλλον μάλλον θα στηρίζεται στις επιστήμες της πληροφορικής και της βιολογίας.
Και όλα αυτά σε μια κοινωνία που μετατρέπεται όλο και περισσότερο σε συνδεμένη κοινωνία».
Ας τα λάβουμε υπόψη.
- 80 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Βιομηχανία έντασης γνώσεων στην Ελλάδα:
Στρατηγικές και προοπτικές στην περίοδο 2014-2020
Νίκος Κομνηνός
Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ
ABSTRACT
The first decade of the new century began in optimism with the accession of Greece in the
Eurozone and growth rates constantly higher than the European average. However, within
the same decade, the growth determinants radically redefined, turning towards export-led
development, new ways of creating competitive advantage, and Greece being unable to
follow the new paths of development and wealth creation. Financial crisis and 5 years of
recession were a direct outcome.
In the EU, the shift to smart growth, based on knowledge and innovation, became the
dominant trend at all levels of theory, growth data, and development policy design. Regional
development policy changed and place-based policies leverage on innovation, strengths
of regions, and identification of niche markets for competitive advantage. Within the new
Cohesion Policy, smart specialisation strategy (RIS3) has been proposed as an ‘ex-ante
conditionality’ and precondition for receiving financial support through the Structural Funds.
Smart specialization strategies 2014-2020 for the thirteen Greek regions and the whole country
is now the framework for addressing the structural weaknesses of Greece’s competitiveness,
production and technological backwardness, and an eventual shift to knowledge-intensive
industry. The design of these strategies began in 2012 both at central and regional levels and
they define direction and choices of the public administration for productive restructuring and
industrial renaissance. The first designs deal with three major themes: sectors and industries
of specialisation, technologies and innovations that will empower selected industries, and
governance of productive transformation at the crossroad of central state and regional
authority interests.
- 81 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Νίκος Κομνηνός, Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ
Η
Μια δεκαετία ευδαιμονίας
πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα άρχισε σε κλίμα ευφορίας και αισιοδοξίας. Η Ελλάδα εντάχθηκε στη ζώνη του Ευρώ το 2001 με ικανοποίηση τεσσάρων εκ των πέντε κριτηρίων της
συνθήκης του Μάαστριχτ και από την 1η Ιανουαρίου 2002 το νόμισμα της χώρας ήταν πλέον το
Ευρώ. Για δεκαπέντε συνεχή χρόνια (1994-2008) ο πραγματικός ετήσιος ρυθμός οικονομικής μεγέθυνσης ήταν αυξητικός και μετά το 1997 κινήθηκε σταθερά γύρω στο 4% και μονίμως σε επίπεδο υψηλότερο του μέσου ευρωπαϊκού. Η κατάταξη με βάση το Global Competitiveness Index
2000 τοποθετούσε την Ελλάδα στην 33η θέση της παγκόσμιας ανταγωνιστικότητας. Το 2003 η
Ελλάδα άσκησε την προεδρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που μετά τη διεύρυνση συγκροτούσε
μια ένωση 450 εκατομμυρίων ανθρώπων, με ιδιαίτερα εγκωμιαστικά σχόλια «ως υπόδειγμα της
αποτελεσματικότητας των μεσαίων χωρών στην άσκηση της Προεδρίας»1.
Στην ίδια δεκαετία οι όροι της ανάπτυξης επαναπροσδιορίσθηκαν ριζικά με τη δυναμική παρουσία νέων χωρών στην παγκόσμια αγορά και την συνακόλουθη στροφή στην «εξωστρεφή
ανάπτυξη» και σε μερικές περιπτώσεις στο νεο-μερκαντιλισμό. Εκτός από τη ομάδα των ΒRICs
(Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία και Κίνα) πολλές χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου αναδύθηκαν στη
διεθνή σκηνή και προσανατόλισαν τον τρόπο συγκρότησης ανταγωνιστικών πλεονεκτημάτων.
Με την παγκόσμια στροφή στην εξωστρεφή ανάπτυξη, η ελληνική οικονομία είχε να αντιμετωπίσει ένα διπλό αδιέξοδο. Δεν ήταν ανταγωνιστική σε προϊόντα που προερχόταν από χώρες
χαμηλού κόστους εργασίας, που δεν ήταν μόνο προϊόντα ανειδίκευτης εργασίας αλλά σταδιακά ενσωμάτωναν στοιχεία τεχνολογικής καινοτομίας, αλλά και σε προϊόντα από χώρες που
υπερτερούσαν σε όρους ποιότητας και γνώσεων σε αγορές υψηλού βιοτικού επιπέδου και
σημαντικών τεχνολογικών και παραγωγικών ικανοτήτων.
1
http://www.eu2003.gr/gr/cat/3/
- 82 -
Ν. Κομνηνος - Βιομηχανια εντασης γνωσεων στην Ελλαδα: Στρατηγικες και προοπτικες στην περιοδο 2014-2020
Από το μέσο της δεκαετίας έγινε φανερό2 ότι η Ελλάδα δεν μπορούσε να ακολουθήσει καμιά από τις κυρίαρχες στρατηγικές της εξωστρεφούς ανάπτυξης: την ανάπτυξη βασισμένη σε
πρώτες ύλες καθώς δεν είχε επαρκείς πρώτες ύλες για εξαγωγή, σε χαμηλό κόστος εργασίας καθώς δεν ήταν χώρα χαμηλού κόστους εργασίας, και σε τεχνολογική καινοτομία καθώς
η πορεία προς την οικονομία της γνώσης απαιτούσε κοινωνική και θεσμική οργάνωση για
ανάπτυξη ικανοτήτων, απορρόφηση γνώσεων, αξιοποίηση της τεχνολογίας, ανώτατη εκπαίδευση και έρευνα, που δεν διέθετε. Άρχισε η συνεχής υποβάθμιση της θέσης της Ελλάδος
στις συγκριτικές κατατάξεις της διεθνούς ανταγωνιστικότητας (WEF) και από την 33η θέση
πέρασε στην 50η το 2005 και στην 96η το 2012-13. Με τη δημοσίευση των επιδόσεων στους
Ευρωπαϊκούς Πίνακες Καινοτομίας (EIS) έγινε επίσης σαφής η αδυναμία της Ελλάδος να ακολουθήσει μια αναπτυξιακή διαδρομή βασιζόμενη στη γνώση, καθώς το ελληνικό σύστημα
καινοτομίας χαρακτηρίζονταν από σειρά ασυμμετριών και ανισοτήτων, όπως επιπέδου ανάπτυξης-τεχνολογίας, αφομοίωσης-δημιουργίας γνώσεων, μεταποίησης-υπηρεσιών, δημοσίουιδιωτικού τομέα, και άνισης περιφερειακής κατανομής ικανοτήτων, που αφενός αναιρούσαν τη
δυνατότητα αυτό-οργάνωσης της οικονομίας της γνώσης, και αφετέρου οι ελληνικές πολιτικές
έρευνας και καινοτομίας δεν μπορούσαν να αναγνωρίσουν και να αντιμετωπίσουν.3 Το αδιέξοδο εκδηλώθηκε σε πλήρη διάσταση στο τέλος λίγο αργότερα με αφορμή την παγκόσμια την
χρηματοπιστωτική κρίση. Μετά το 2009, η 5ετής ύφεση συγκλόνισε την Ελλάδα με τη ριζική
πτώση του βιοτικού επιπέδου και οδήγησε –διά του αποκλεισμού– στην μόνη εφικτή στρατηγική ανάπτυξης, αυτή του χαμηλού κόστους εργασίας.
Στροφή στην οικονομία της γνώσης
Η δεκαετία του 1990 χαρακτηρίζεται από τη ριζική μεταβολή των θεωριών και αντιλήψεων για
την ανάπτυξη. Στη θεωρία της ανάπτυξης κυριάρχησε μια ομάδα προσεγγίσεων που έγινε γνωστή με όρους «θεσμικά οικονομικά» (institutional economics), «εξελικτική οικονομική θεωρία»
(evolutionary economic theory), «νέα θεωρία μεγέθυνσης» (new growth theory) στο πλαίσιο των
οποίων επαναδιατυπώθηκαν ριζικά τα μοντέλα ανάπτυξης με την τοποθέτηση της γνώσης, της
τεχνολογίας και την καινοτομίας στο επίκεντρο των δυνάμεων που την καθοδηγούν. Οι θεωρίες
αυτές υποστηρίζουν ότι κύριος παράγοντας που ορίζει την ανάπτυξη στον αναπτυγμένο κόσμο
δεν είναι (μόνο) η συσσώρευση του κεφαλαίου, αλλά η γνώση, η έρευνα και η καινοτομία. Η
γνώση προσφέρει συνθήκες για αυξανόμενες οικονομικές αποδόσεις και δημιουργεί ευκαιρίες
για σχεδόν απεριόριστη ανάπτυξη. Σε διάκριση με τη νεοκλασική οικονομική θεωρία που επικεντρώνεται στις αγορές, τα άτομα και τις επιχειρήσεις - που υποτίθεται ότι δρουν ορθολογικά
σε σχέση με το μηχανισμό των τιμών για να μεγιστοποιήσουν την απόδοση των οικονομικών
πόρων κεφαλαίου και εργασίας - τα οικονομικά της καινοτομίας επικεντρώνονται στους τρόπους
Διαρκής ήταν η επιδείνωση του εμπορικού ισοζυγίου και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, του οποίου το έλλειμμα
εκτινάχθηκε από το -5.8% του ΑΕΠ το 2004, στο -11.3% το 2006, και στο -14.6 % του ΑΕΠ το 2008.
33
Komninos, N. and Tsamis, A (2008) The system of innovation in Greece: structural asymmetries and policy failure, International
Journal of Innovation and Regional Development, Volume 1, Number 1, pp.1-23
2
- 83 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
που οι οικονομικοί οργανισμοί, μικρές ατομικές επιχειρήσεις, μεγάλες επιχειρήσεις, βιομηχανικοί
κλάδοι, πόλεις και περιφέρειες, καινοτομούν και γίνονται πιο ανταγωνιστικοί. Μια δεύτερη ανατροπή που εισάγουν οι θεωρίες αυτές αφορά στην απόρριψη του ακρογωνιαίου λίθου των παραδοσιακών οικονομικών μοντέλων ανάπτυξης, τη φθίνουσα απόδοση που έχει ως αποτέλεσμα
την αύξηση του οριακού κόστους παραγωγής με αποτέλεσμα η ανάπτυξη να γίνεται όλο και πιο
αργή4. Αντίθετα, η φθίνουσα απόδοση δεν ισχύει στην οικονομία της γνώσης5. Η δυναμική των
αυξανόμενων αποδόσεων χαρακτηρίζει την οικονομίας της γνώσης, στην οποία προέχουν τα
άυλα αγαθά, η βελτίωση των γνώσεων μέσω της χρήσης τους, και η συσωρευτική αποτελεσματικότητα των γνώσεων. Οι νέες αυτές συνθήκες μετασχηματίζουν ριζικά τους όρους ανταγωνισμού και αναδεικνύουν την ιστορία, τη γεωγραφία, την τοπικότητα, και τους θεσμούς ως κύριες
δυνάμεις που διαμορφώνουν τους όρους της νέας ανάπτυξης.
Στην Ευρώπη, η δυναμική που διαμορφώνει η οικονομία των γνώσεων απεικονίζεται στη
γεωγραφική κατανομή της οικονομικής δραστηριότητας, της απασχόλησης, των ικανοτήτων
και της παραγωγικότητας. Οι δραστηριότητες των επιχειρηματικών υπηρεσιών έντασης γνώσεων, με μέση παραγωγικότητα 192 (έναντι 100 ως μέσου όρου της ΕΕ) συγκεντρώνονται στη
Μ. Βρετανία, Δανία, Σουηδία, Φινλανδία και Λουξεμβούργο. Οι δραστηριότητες μεταποίησης,
με μέση παραγωγικότητα 112 συγκεντρώνονται στη Γερμανία, Αυστρία, ανατολική Ευρώπη,
και στις Σκανδιναβικές χώρες. Οι εμπορικές δραστηριότητες, τα εστιατόρια και ξενοδοχεία,
με μέση παραγωγικότητα 85, συγκεντρώνονται στη νότια Ευρώπη, στη νότια Ισπανία, Ιταλία
και Ελλάδα. Η μεταποίηση δεν αποτελεί πλέον το κέντρο των τομέων υψηλής ανάπτυξης στην
Ευρωπαϊκή Ένωση. Μετά το 2000, η συνολική αύξηση ακαθάριστης προστιθέμενης αξίας στον
τομέα αυτό ήταν αργή και η αύξηση της απασχόλησης αρνητική. Στην ΕΕ27, η μέση ετήσια μεταβολή 2000-2005 της απασχόλησης στη μεταποίηση ήταν -1,5% και της προστιθέμενης αξίας
+0,9%. Η παραγωγικότητα της μεταποίησης είναι στο μέσο όρο όλων των τομέων παραγωγής
(101%), και πολύ χαμηλότερη από την παραγωγικότητα στις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες
(207%), στις υπηρεσίες ακίνητης περιουσίας (189%), και στις μεταφορές (122%). Η καταγραφή
των μεταβολών στην απασχόληση και στην προστιθέμενη αξία δείχνει ότι οι τομείς υψηλής
ανάπτυξης στην ΕΕ έχουν μεταβληθεί σημαντικά και περιλαμβάνουν6:
• Δύο κλάδους των υπηρεσιών με υψηλά επίπεδα παραγωγικότητας: (1) Επιχειρηματικές
υπηρεσίες, και (2) Χρηματοοικονομικές υπηρεσίες.
• Τρεις κλάδους υπηρεσιών με υψηλή αύξηση απασχόλησης και προστιθέμενης αξίας και μέση
παραγωγικότητα: (1) Εμπόριο, (2) Ξενοδοχεία και εστιατόρια, (3) Μεταφορές και επικοινωνίες.
• Τον τομέα των Κατασκευών, που χαρακτηρίζεται από μεγάλη μεταβολή της απασχόλησης
σε συνδυασμό με αρκετά σημαντική αύξηση της προστιθέμενης αξίας.
Romer, P.M. (1997), “Beyond Classical and Keynesian Macroeconomic Policy”, Stanford Alumni Association Conference, London
April 5. Online http://www.gsb.stanford.edu/research/faculty/news_releases/Romer.Paul/London_Speech.html, και Romer, P.M.
(1994) “The origins of endogenous growth”, The Journal of Economic Perspectives, Vol. 8 (1), 3-22.
5
Kurtzman, J. (2001) “An Interview with Paul M. Romer”, Strategy & Business. Στο διαδίκτυο, http://www.strategy-business.com/
article/9472?pg=all
6
European Commission (2008) Fifth Progress Report on Economic and Social Cohesion – Growing Regions, Growing Europe,
Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities.
4
- 84 -
Ν. Κομνηνος - Βιομηχανια εντασης γνωσεων στην Ελλαδα: Στρατηγικες και προοπτικες στην περιοδο 2014-2020
• Τρεις κλάδους της μεταποίησης, υψηλής και μέσης τεχνολογίας, με υψηλή αύξηση της προστιθέμενης αξίας, αλλά μείωση της απασχόλησης (1) Χημικά και τεχνητές ίνες, (2) Ηλεκτρικές μηχανές, οπτικά και εξοπλισμός, και (3) Εξοπλισμό μεταφορικών μέσων.
Οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης που διακρίνονται ως οικονομίες έντασης γνώσεων είναι
οι μικρές και ανοιχτές οικονομίες της Βόρειας Ευρώπης (Δανία, Σουηδία, Φινλανδία) που έχουν
ως κοινό χαρακτηριστικό γνώρισμα την ισχυρή τεχνολογική και γνωσιακή βάση, υψηλή διεθνή
ανταγωνιστικότητα, με υψηλή φορολογία και ισχυρό κράτος πρόνοιας. Εμφανίζουν τις καλύτερες επιδόσεις σε δημόσιο έλλειμμα (0.9 έως -2.7% του ΑΕΠ), δημόσιο χρέος (42.6 έως 50.5%
του ΑΕΠ), ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης (3.4-4.6%) και ανεργία (4.2-7.8%).
Η στροφή της Ευρωπαϊκής Ένωσης προς την οικονομία της γνώσης είναι ακόμη πιο σαφής στο πεδίο της αναπτυξιακής στρατηγικής. Τρεις προτεραιότητες έχουν κεντρική θέση στη
στρατηγική “Ευρώπη 2020”: (1) η έξυπνη ανάπτυξη, με την ανάπτυξη μιας οικονομίας που βασίζεται στη γνώση και την καινοτομία, (2) η βιώσιμη ανάπτυξη, με την προώθηση μιας πιο αποτελεσματικής στη χρησιμοποίηση των πόρων, πιο πράσινης, και πιο ανταγωνιστικής οικονομίας, (3) η ανάπτυξη χωρίς αποκλεισμούς, με την ενίσχυση μιας οικονομίας με υψηλό ποσοστό
απασχόλησης που εξασφαλίζει οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή. Στο πλαίσιο αυτό, η
ομοιογενής πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης αντικαταστάθηκε από τοπικά προσδιοριζόμενες πολιτικές, που αξιοποιούν τα ισχυρά σημεία κάθε περιφέρεια, και ενισχύουν επιλεγμένους
τομείς ανταγωνιστικότητας πέρα από εθνικά όρια. Η καινοτομία παραμένει ως κεντρική προτεραιότητα. Αλλά, κάθε περιφέρεια της Ένωσης οφείλει να επιλέξει ένα περιορισμένο αριθμό
τομέων / κλάδων παραγωγής στους οποίους η καινοτομία μπορεί να ευδοκιμήσει και να δημιουργηθεί μια τοπική βάση γνώσεων. Με αυτή την προσέγγιση, της «έξυπνης εξειδίκευσης»,
πρέπει να ορισθούν μια σειρά δραστηριοτήτων μεταποίησης και υπηρεσιών, δικτύων, παραγωγικών συμπλεγμάτων, και τεχνολογιών που θα αποτελέσουν κινητήρες για ανάπτυξη πέραν
των περιφερειακών και εθνικών ορίων.
Η έξυπνη εξειδίκευση ή στρατηγική RIS3 (Research and Innovation Strategy for Smart
Specialization) ως νέα πολιτική περιφερειακής ανάπτυξης προσδιορίζεται από τα χαρακτηριστικά κάθε περιοχής και προωθεί το μετασχηματισμό της περιφερειακής οικονομίας μέσω
διαδικασιών «επιχειρηματικής ανακάλυψης» και ευκαιριών στη διεθνή αγορά. Επικεντρώνεται
στις δραστηριότητες που έχουν κρίσιμη μάζα και εξωστρεφή / εξαγωγικό προσανατολισμό.
Είναι επομένως μια στρατηγική οικονομικού μετασχηματισμού που υλοποιείται μέσα από (1)
την ανανέωση παραδοσιακών κλάδων με προσανατολισμό σε δραστηριότητες υψηλότερης
προστιθέμενης αξίας και σε εξειδικευμένες αγορές, (2) τον εκσυγχρονισμό επιχειρήσεων με
την υιοθέτηση και διάδοση νέων τεχνολογιών, (3) την τεχνολογική διαφοροποίηση από υφιστάμενες εξειδικεύσεις σε συναφή προϊόντα και υπηρεσίες, (4) την ανάπτυξη νέων οικονομικών δραστηριοτήτων μέσω ριζικής τεχνολογικής ανανέωσης και ανατρεπτικής καινοτομίας,
και (5) την αξιοποίηση νέων μορφών καινοτομίας, όπως ανοικτή καινοτομία, καινοτομία από
τους χρήστες, κοινωνική καινοτομία, καινοτομία στις υπηρεσίες7.
7
European Commission (EC) (2012) Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation (RIS3), March 2012
- 85 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Βιομηχανία έντασης γνώσεων στην Ελλάδα
Οι στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης 2014-2020 για τις ελληνικές περιφέρειες και το σύνολο
της χώρας αποτελούν σήμερα το πλαίσιο για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών αδυναμιών
ανταγωνιστικότητας της Ελλάδος, της παραγωγής που δεν βασίζεται σε καινοτομία, ποιότητα
και καλή οργάνωσης, και τη στροφή στην οικονομία της γνώσης. Ο σχεδιασμός των στρατηγικών αυτών άρχισε το 2012, τόσο σε κεντρικό όσο και σε περιφερειακό επίπεδο, καθώς
με τη μεταρρύθμιση του Καλλικράτη (Ν. 3852/2010) αρμοδιότητες για θέματα οικονομικής
ανάπτυξης, βιομηχανίας, ενέργειας, τουρισμού, περιβάλλοντος μεταφέρθηκαν στις εκλεγμένες
διοικήσεις των περιφερειών. Οι 13 περιφερειακές στρατηγικές RIS3 και η εθνική σύνθεσή τους
οφείλουν να προσδιορίσουν την κατεύθυνση και τις επιλογές του δημόσιου για την παραγωγική αναδιάρθρωση και ανάπτυξη βιομηχανίας έντασης γνώσεων. Οι πρώτες επεξεργασίες των
Περιφερειών και της κεντρικής διοίκησης για την ελληνική στρατηγική έξυπνης εξειδίκευσης
παρουσιάζονται σε 14 εκθέσεις που δημοσιεύσαμε το Δεκέμβριο 2012 και επικεντρώνονται σε
τρία μεγάλα θέματα: στους τομείς και κλάδους εξειδίκευσης, στις τεχνολογικές και μη καινοτομίες που θα ενδυναμώσουν τους επιλεγμένους κλάδους, και στη διακυβέρνηση του παραγωγικού μετασχηματισμού8.
Το ερώτημα της βέλτιστης εξειδίκευσης της ελληνικής οικονομίας έχει τεθεί σε πολλές μελέτες,
καθώς έγινε κατανοητό ότι μικρές οικονομίες της Ευρώπης γίνονται ανταγωνιστικότερες με την
επικέντρωση της παραγωγής προϊόντων και υπηρεσιών σε ορισμένους κλάδους στους οποίους
υπάρχουν συγκριτικά ή ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα. Ο πίνακας που ακολουθεί δείχνει τις επιλογές εξειδίκευσης που προτείνονται από σειρά μελετών οι οποίες εκπονήθηκαν μετά το 2007.
Reid A., N. Komninos, J-A. Sanchez-P. P Tsanakas (2012) RIS3 National Assessment Greece: Smart specialisation as a means
to foster economic renewal. Report for the European Commission, Directorate-General for Regional Policy, Brussels. Online
<http://www.urenio.org/2013/04/20/smart-specialisation-strategies-in-greece/>
8
- 86 -
Ν. Κομνηνος - Βιομηχανια εντασης γνωσεων στην Ελλαδα: Στρατηγικες και προοπτικες στην περιοδο 2014-2020
Στις παραπάνω μελέτες μπορεί να διαπιστωθεί σύγκλιση σε τέσσερις μεγάλους τομείς (1) γεωργία και παραγωγή τροφίμων, (2) τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών στη μεταποίηση και τις υπηρεσίες, (3) υπηρεσίες υγείας, βιοϊατρική, φαρμακευτικά προϊόντα, και (4) ενέργεια
και χημική βιομηχανία. Εντούτοις, οι κοινοί τομείς και κλάδοι δεν τεκμηριώνουν σύμπτωση
κατευθύνσεων, καθώς οι μελέτες χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθοδολογίες, τρόπους θεώρησης των κλάδων και κριτήρια επιλογής προτεραιοτήτων, που καθιστούν αδύνατη τη σύγκριση. Επιπλέον, εξετάζουν την εξειδίκευση από τη οπτική της παραγωγικής και τεχνολογικής
ικανότητας και όχι ως διαδικασία «επιχειρηματικής ανακάλυψη» ευκαιριών και εξειδικευμένων
αγορών (niche markets) στην παγκόσμια οικονομία.
Πληρέστερη εικόνα της εξειδίκευσης της ελληνικής οικονομίας δίνει η ανάλυση της συγκέντρωσης οικονομικών δραστηριοτήτων στις ελληνικές περιφέρειες9 σε συνδυασμό με επιλογές
που κάνουν οι περιφερειακές διοικήσεις στο πλαίσιο των στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης.
Από αυτή την οπτική, μπορούν να ορισθούν 4 ομάδες περιφερειών με συναφή χαρακτηριστικά εξειδίκευσης:
• Μητροπολιτικές περιφέρειες με αναπτυγμένες ικανότητες έρευνας και τεχνολογίας και ικανότητα διαφοροποίησης προς υπηρεσίες έντασης γνώσεων (Αττική, Κεντρική Μακεδονία).
• Περιφέρειες με παράδοση στη μεταποίηση, συγκέντρωση παραδοσιακών κλάδων βιομηχανίας, αλλά χαμηλό επίπεδο καινοτομίας (Ανατολική Μακεδονία-Θράκη, Δυτική Μακεδονία, Στερεά Ελλάδα).
• Περιφέρειες με παράδοση στον αγροτικό τομέα, δραστηριότητες γεωργίας, κτηνοτροφίας
και ιχθυοκαλλιέργειας, μεταποίηση τροφίμων και προοπτικές καινοτομίας κυρίως στη βιομηχανία τροφίμων (Ήπειρος, Θεσσαλία, Πελοπόννησος, Δυτική Ελλάδα).
• Νησιωτικές περιφέρειες με μεγάλες δυνατότητες στον τομέα του τουρισμού και σε ειδικές
μορφές ποιοτικού αγροτικού τομέα (Κρήτη, Νότιο Αιγαίο, Βόρειο Αιγαίο, Ιόνια Νησιά).
Ο συνδυασμός εθνικών και περιφερειακών επιλογών εξειδίκευσης προσδιορίζει μια σειρά
τομέων και κλάδων με κρίσιμη μάζα και δυνατότητες καινοτομίας, όπως το αγροτο-διατροφικό
σύμπλεγμα που χαρακτηρίζει την παραγωγική διάρθρωση της πλειονότητας των περιφερειών,
επιλεγμένοι κλάδοι της μεταποίησης, τουρισμός στις νησιωτικές περιφέρειες, και οι υπηρεσίες
έντασης γνώσεων (ΤΠΕ, υπηρεσίες υγείας, βιοϊατρική) στις δύο μητροπολιτικές περιφέρειες.
Πρόκειται για ένα πρότυπο εξειδίκευσης που βασίζεται στην ανανέωση υφιστάμενων παραδοσιακών κλάδων της βιομηχανίας και του αγροτικού τομέα, στον εκσυγχρονισμό επιχειρήσεων
τουρισμού, και στη δημιουργία νέων κλάδων έντασης γνώσεων στα μητροπολιτικά κέντρα της
Αθήνας και Θεσσαλονίκης.
Η παραγωγική εξειδίκευση, για να είναι αποδοτική, πρέπει υποστηριχθεί από έρευνα και
τεχνολογίες που δημιουργούν ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα. Η τεχνολογική και οργανωτική
καινοτομία αποτελούν κινητήρες του βιομηχανικού μετασχηματισμού που προωθούν οι στρατηγικές έξυπνης εξειδίκευσης. Προσδιορίζονται από ερευνητικές υποδομές, τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνίας, εφαρμογές της ψηφιακής ατζέντας, και επιλεγμένες τεχνολογίες
Centre for Strategy and Competitiveness (2011) Smart specialisation in Europe: European specialisation data by region,
Stockholm School of Economics.
9
- 87 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
όπως μικρο-ηλεκτρονική, φωτονική, νανοτεχνολογία, βιομηχανική βιοτεχνολογία, προηγμένα
υλικά, και προηγμένα συστήματα παραγωγής, που ονομάσθηκαν Key Enabling Technologies.
Παράλληλα πρέπει οι τεχνολογίες αυτές να φθάσουν στις επιχειρήσεις και να αποτελέσουν
βάση για σχεδιασμό και ανάπτυξη νέων προϊόντων. Αυτό απαιτεί τη ριζική αναδιοργάνωση
του συστήματος γνώσεων και καινοτομίας κάθε Περιφέρειας, σε όλες τις βαθμίδες: (1) της δημιουργίας νέας γνώσης μέσω ακαδημαϊκής έρευνας και ερευνητικών υποδομών, (2) της τεχνολογικής ανάπτυξης σε εξειδικευμένα κέντρα τεχνολογίας, (3) της εφαρμογής καινοτομίας μέσω
μονάδων ανάπτυξης προϊόντος στις επιχειρήσεις, και (4) της τεχνολογικής υποστήριξης με μηχανισμούς διαμεσολάβησης, κεφάλαια κινδύνου, θερμοκοιτίδες και τεχνολογικά πάρκα. Δύο
ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ελληνικού συστήματος καινοτομίας που πρέπει να συνεκτιμηθούν στην αναδιοργάνωση είναι η συγκέντρωση της έρευνας στα πανεπιστήμια, με αξιόλογες
επιδόσεις στον ευρωπαϊκό χώρο έρευνας, και η μεγάλη υστέρηση και αδυναμία του ιδιωτικού
τομέα στη χρηματοδότηση της έρευνας και στην κατοχύρωση πνευματικής ιδιοκτησίας.
Οι μέχρι σήμερα πολιτικές κατευθύνσεις έρευνας και τεχνολογίας για το σχεδιασμό των
στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης μεταφέρουν αντιφατικά μηνύματα. Αφενός δηλώνεται ότι
«Σε μια περίοδο τεράστιας οικονομικής κρίσης, όπως αυτή που διανύουμε, το στοίχημα της
ανάπτυξης και της ανταγωνιστικότητας στον 21ο αιώνα δεν θα βασισθεί στην ανταγωνιστικότητα των χαμηλών μισθών και στην ευρωστία του τραπεζικού τομέα, αλλά στην αξιοποίηση
της “οικονομίας της γνώσης”, στην δυνατότητά μας να καινοτομούμε και να παράγουμε υψηλής ποιότητας και προστιθέμενης αξίας προϊόντα και υπηρεσίες»10, και αφετέρου η προβλεπόμενη δαπάνη Ε&Α για την περίοδο 2014-2020 περιορίζεται στο 0,67% του ΑΕΠ, που είναι κατά
πολύ χαμηλότερη από την αρχική εκτίμηση (2012), αλλά και από το στόχο του 2007 (1,5% του
ΑΕΠ), και ακόμη μικρότερη σε πραγματικές τιμές λόγω της μείωσης του ΑΕΠ κατά τη διάρκεια
της τρέχουσας κρίσης.
Ο κλάδος των ΤΠΕ αποτελεί επίσης ένα από τα κύρια εργαλεία για την ενίσχυση της ελληνικής ανταγωνιστικότητας. Ωστόσο, η τρέχουσα απόδοση του είναι χαμηλή σε σχέση με τους
στόχους της σύγκλισης και τη γεφύρωση του ψηφιακού χάσματος με τα άλλα κράτη μέλη της
ΕΕ. Οι γενικές συνθήκες της αγοράς ΤΠΕ έχουν επιδεινωθεί, ως αποτέλεσμα των σημαντικών
περικοπών στους προϋπολογισμούς επενδύσεων του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα. Παρά
το γεγονός ότι τέσσερις περιφέρειες (Αττική, Κεντρική Μακεδονία, Δυτική Ελλάδα και Κρήτη)
παρουσιάζουν μια σχετικά αποδεκτή απόδοση της καινοτομίας στον κλάδο των ΤΠΕ, σημαντική είναι η υστέρηση στις άλλες περιφέρειες. Η ζήτηση για προϊόντα και υπηρεσίες ΤΠΕ είναι
αναιμική λόγω των χαμηλών εισοδημάτων και της έλλειψης “ψηφιακών” δεξιοτήτων, η χρήση
υπολογιστή και διαδικτύου χαμηλή, όπως και η παρουσία επιχειρήσεων ΤΠΕ με ουσιαστικές
τεχνολογικές ικανότητες και γνώσεις. Είναι αμφίβολο αν ο κλάδος μπορεί να αποτελέσει κινητήρια δύναμη παραγωγικού εκσυγχρονισμού μέσω ΤΠΕ.
Η διακυβέρνηση του παραγωγικού μετασχηματισμού μέσω των στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης χαρακτηρίζεται από τη δυσπιστία προς την κεντρική διοίκηση, στην οποία καταλοΓΓΕΤ (2012) Πρόταση ΓΓΕΤ για τη Διαμόρφωση Κατευθύνσεων Σχεδιασμού και Κατάρτισης Αναπτυξιακού Προγραμματισμού
2014-2020, σελ. 10.
10
- 88 -
Ν. Κομνηνος - Βιομηχανια εντασης γνωσεων στην Ελλαδα: Στρατηγικες και προοπτικες στην περιοδο 2014-2020
γίζονται οι αποτυχίες των πολιτικών καινοτομίας 2007-13 και η δημοσιονομική κρίση της τρέχουσας περιόδου. Οι στρατηγικές RIS3 ενδυναμώνουν τις τάσεις περιφερειακής αποκέντρωσης
με τη σημασία που αποδίδουν στην εκ των κάτω διαμόρφωση των στρατηγικών και στον αποφασιστικό ρόλο του ιδιωτικού τομέα. Σαφής είναι επίσης η προσδοκία των Περιφερειών να
διαχειρισθούν ακηδεμόνευτα τους μελλοντικούς πόρους των διαρθρωτικών ταμείων. Φανερές
είναι οι αντιστάσεις της κεντρικής διοίκησης στην προώθηση των περιφερειακών RIS3, όπως
και οι αντιστάσεις των εκλεγμένων περιφερειακών διοικήσεων στον κεντρικό σχεδιασμό και
διαχείριση των αναπτυξιακών προγραμμάτων 2014-2020. Η δυναμική κεντρικής διοίκησης –
περιφερειών θα προσδιορίσει αν η έρευνα και καινοτομία θα αποτελέσουν μια ουσιαστική
ευκαιρία παραγωγικού μετασχηματισμού στην επόμενη δεκαετία ή ένα ρητορικό σχήμα όπως
στο παρελθόν.
Email: [email protected]
- 89 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Επαναπροσδιορίζοντας το «επιχειρείν»
Ευγενία Ν. Πετρίδου
Κοσμήτορας Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών,
Καθηγήτρια Τμήματος Οικονομικών Επιστημών
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η επιχειρηματικότητα έχει γίνει το αγαπημένο σύνθημα της παγκόσμιας οικονομίας τις τελευταίες δύο δεκαετίας, ενώ στη χώρα μας, ακόμη προσπαθούμε να την απενεχοποιήσουμε.
Η επιχειρηματικότητα που στηρίζεται στην καινοτομία και δημιουργικότητα προσφέρει ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα σε ατομικές επιχειρήσεις, ομίλους επιχειρήσεων, συνεταιρισμούς,
κοινωνικές επιχειρήσεις, επιχειρηματικά δίκτυα. Η επιχειρηματικότητα με μέλλον αναπτύσσεται σε τομείς όπως: ανάπτυξης λογισμικού και υλικού ηλεκτρονικών υπολογιστών, ανάπτυξης
υπηρεσιών στρατηγικών καινοτομιών διοίκησης και επιχειρηματικών μοντέλων, χωρίς φυσικά να παραβλέπονται οι κλασσικές βιομηχανικές καινοτομίες και η αγροτική παραγωγή.
Στην Ελλάδα όμως υπάρχουν μεγάλα εμπόδια για την ανάπτυξη και διεθνοποίηση της Ελληνικής επιχείρησης, που κύρια οφείλονται τόσο σε θεσμικές γραφειοκρατικές αγκυλώσεις, όσο
και σε πραγματικές χρηματοδοτικές αδυναμίες των ενδιαφερόμενων μερών.
Οι προτάσεις μας θα αφορούν τους τρόπους δημιουργίας εύκρατου επιχειρηματικού κλίματος, καλλιέργειας επιχειρηματικής νοοτροπίας ιδιαίτερα στους νέους και στις νέες, ενίσχυσης
και αναδόμησης της έρευνας.
ABSTRACT
Re-determining entrepreneurship
Entrepreneurship has been done the favorite slogan of global economy during the last two
decades, while in our country, Greece, we are still trying to vindicate it.
Entrepreneurship based on innovation and creativity offers competitive advantages to
small or medium enterprises (SMEs), copartnerships, social enterprises and entrepreneurial
networks. The future promising entrepreneurship is developed in sectors such as computer
and software creation, provision of strategic management innovative services and business
models, however without ignoring classic industrial innovations and agricultural production.
In Greece, great barriers restrict the growth and internationalization of Greek enterprises
because of both institutional and bureaucratic rigidities and real financing weaknesses of
interested potential entrepreneurial schemes.
Our propositions concern the ways to create a favorable entrepreneurial climate, the attempt
to cultivate entrepreneurial mentality especially for young people and lastly the reinforcement
and reconstruction of connection between entrepreneurship and university research.
- 91 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Ευγενία Ν. Πετρίδου,
Κοσμήτορας Σχολής Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών,
Καθηγήτρια Τμήματος Οικονομικών Επιστημών
Ορίζοντας την επιχειρηματικότητα
Η επιχειρηματικότητα είναι ένα πολύπτυχο φαινόμενο το οποίο μελετάται τόσο από επιστήμονες διαφόρων γνωστικών περιοχών, όσο και από εμπειρικούς της αγοράς και της δράσης,
που οι τελευταίοι μάλιστα προσδίδουν και την προστιθέμενη αξία στο όλο ζήτημα. Από όποια
σκοπιά κι αν προσεγγίσουμε το θέμα, όλοι συμφωνούμε ότι η ανάπτυξη βιώσιμης επιχειρηματικότητας αποτελεί μοχλό ανάπτυξης της οικονομίας και παράγοντα πολιτικής οικονομικής
σταθερότητας και οικονομικού δυναμισμού.
Το ότι η επιχειρηματικότητα είναι ένα πολυσχιδές φαινόμενο το επιβεβαιώνει και η ποικιλία των
ορισμών που έχουν διατυπωθεί για την επιχειρηματικότητα, ανάλογα με την διαφοροποίηση των
σκοπών, των στόχων, των κύριων ερωτημάτων και των διαφορετικών μονάδων ανάλυσης που
χρησιμοποιούνται από τους διάφορους θεωρητικούς. Σύμφωνα με τον ορισμό της Επιτροπής
Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων επιχειρηματικότητα είναι η σκέψη και η διαδικασία της δημιουργίας και
ανάπτυξης οικονομικής δραστηριότητας που βασίζεται στο συνδυασμό της ανάληψης κινδύνου,
δημιουργικότητας και καινοτομίας με τη διαχείριση μέσα σε ένα νέο ή υπάρχοντα οικονομικό οργανισμό”. Με αυτήν την έννοια, η οικονομική ανάπτυξη μέσω της επιχειρηματικότητας αποτελεί
ευθύνη όλων όσων παίρνουν αποφάσεις για τον αποτελεσματικό συνδυασμό των παραγωγικών
συντελεστών «επιχειρώντας είτε προς ίδιον συμφέρον, είτε προς άλλων».
Βασικό συστατικό της επιχειρηματικότητας είναι η καινοτομία η οποία αναφέρεται στη διαδικασία μετασχηματισμού μιας ιδέας σε εμπορεύσιμο προϊόν ή υπηρεσία ή σε μια νέα ή βελτιωμένη
μέθοδο διοίκησης, ή σε μια νέα μέθοδο οργάνωσης της εργασίας ή σε μια νέα τεχνική επιχειρησιακής λειτουργίας. Η αξιοποίηση των καινοτόμων ιδεών στις επιχειρηματικές δραστηριότητες,
από μεμονωμένα άτομα ή εταιρίες, αναλαμβάνοντας το ρίσκο για να δημιουργήσουν κάτι νέο,
με σκοπό να εκμεταλλευτούν τα πλεονεκτήματα του τολμήματος αυτού, οριοθετεί την έννοια
- 92 -
Ε.Ν. Πετριδου - Επαναπροσδιοριζοντας το «επιχειρειν»
της επιχειρηματικότητας. Ο Schumpeter το 1934 διατύπωσε την άποψη ότι η επιχειρηματικότητα στηρίζεται στην καινοτομία και η διαδικασία επίτευξης νέων συνδυασμών ή σχηματισμών
ονομάζεται «επιχείρηση» και τα άτομα που φέρουν σε πέρας αυτήν τη διαδικασία ονομάζονται
«επιχειρηματίες». Οι επιχειρηματίες κατά τον Schumpeter δεν είναι απαραίτητο να συνδέονται
μόνιμα με μια ατομική επιχείρηση, αλλά ως επιχειρηματίες νοούνται ακόμη και τα διορισμένα
στελέχη, όπως οι μάνατζερ και τα ανώτατα στελέχη διοίκησης που διοικούν μια επιχείρηση ή πιο
γενικά αυτοί που εφαρμόζουν στην πράξη την επιχειρηματική λειτουργία.
Η δημιουργικότητα είναι επίσης μια σημαντική παράμετρος της υγειούς επιχειρηματικότητάς
και αναφέρεται στην παραγωγή ενός προϊόντος ή υπηρεσίας ή ιδέας που είναι καινοφανής (πρωτότυπη ή απροσδόκητη) και κατάλληλη. Ο Peter Drucker (1990) ορίζει ως επιχειρηματία «αυτόν
που δημιουργεί κάτι το καινούριο, κάτι το διαφορετικό, αυτός που αλλάζει ή μεταβάλλει αξίες».
Ο σημαντικός ρόλος της επιχειρηματικότητας ενώ είχε επισημανθεί στις θεωρίες των κλασικών και νεοκλασικών οικονομολόγων (R. Cantillon, A. Smith, J.B. Say, J.S. Mill, D. Ricardo, L.
Warlas, A. Marshall,κ.ά), μολαταύτα αγνοήθηκε στην πράξη για αρκετά χρόνια, ιδιαίτερα στην
περίοδο μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου δόθηκε μεγάλη σημασία στις μεγάλες επιχειρήσεις και οργανισμούς του ιδιωτικού και δημοσίου τομέα, ως αποτέλεσμα των πολιτικών του
κρατικού παρεμβατισμού και του Κευνσιανισμού. Ήδη από το 1911 ο Schumpeter είχε μιλήσει
για τη σημασία του ρόλου του επιχειρηματία στην ανανέωση, στην ανατροπή των συνθηκών
παραγωγής, στην αναζήτηση νέων τρόπων παραγωγής, νέας τεχνολογίας στην παραγωγή
νέων προϊόντων. Όμως, μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, όσες μικρές επιχειρήσεις ιδρύονταν από φιλόδοξους επιχειρηματίες θεωρούνταν ότι ασκούσαν ουδέτερη επίδραση στα
οικονομικά μεγέθη. Η καθοριστική σημασία της επιχειρηματικότητας αναγνωρίζεται μετά την
δεκαετία του 1980, κατά τη διάρκεια της οποίας η κρίση της σοσιαλδημοκρατίας στην Ευρώπη,
με την ταυτόχρονη αύξηση του Θατσερισμού και του Ρηγκανισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες,
ευνόησαν την ανάπτυξη των δυνάμεων της αγοράς. (Χατζηκωνσταντίνου & Γωνιάδης, 2009).
Σήμερα οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις καταλαμβάνουν ένα σημαντικό ποιοτικό και ποσοτικό τμήμα της Ευρωπαϊκής οικονομίας, αποτελώντας πηγή δημιουργικότητας και καινοτομίας
και συμβάλλοντας στην βελτίωση των δεικτών απασχόλησης και ανάπτυξης. Σε σχέση με τις
μεγαλύτερες επιχειρήσεις, βεβαίως, παρουσιάζουν υστερήσεις όσον αφορά στις οικονομίες
κλίμακας, αλλά η αναγνώριση της ουσιαστικής συμβολής των μικρομεσαίων στην βιώσιμη
ανάπτυξη, επέβαλε την θεσμοθέτηση πολιτικής και πρωτοβουλιών εκ μέρους της Ευρωπαϊκής
Επιτροπής που προωθούν την επιχειρηματικότητα και προάγουν την ανταγωνιστικότητα αυτών των μικρού μεγέθους επιχειρήσεων.
Η Ελληνική πραγματικότητα
Ενώ η επιχειρηματικότητα έχει γίνει το αγαπημένο σύνθημα της παγκόσμιας οικονομίας τις τελευταίες δύο δεκαετίες, εντούτοις στη χώρα μας ακόμα προσπαθούμε να την απενεχοποιήσουμε
και να την απομυθοποιήσουμε. Η στρέβλωση της έννοιας της επιχειρηματικότητας και του επιχειρηματικού πνεύματος των Ελλήνων,δυστυχώς, επιτείνει ακόμη περισσότερο την κατάσταση.
Στην παρούσα συγκυρία, εν μέσω της οικονομικής ύφεσης, η ανάπτυξη καινοτόμων μικρο- 93 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
μεσαίων επιχειρήσεων προβάλλουν ως βασικές εναλλακτικές λύσεις στην αντιμετώπιση των οικονομικών και κοινωνικών προβλημάτων που ανακύπτουν. Ειδικότερα, η δημιουργία βιώσιμων
επικερδών και κλιμακωτών επιχειρήσεων οι οποίες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν δίκτυα
καινοτομίας (innovation networks) και συστάδες γνώσης (knowledge clusters), θα βοηθούσαν
στην ανάπτυξη βιώσιμης επιχειρηματικότητας (sustainable entrepreneurship), και θα συνέβαλαν
σε μια εύρωστη και υγιή ανταγωνιστικότητα της χώρας (Καραγιάννης-Μπακούρος, 2010).
Όμως, η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα από την μεταπολίτευση μέχρι τις αρχές του 21ου
αιώνα δεν είχε θετική αποδοχή από τους Έλληνες και οι περισσότεροι θεωρούσαν την επιχειρηματικότητα ως μια δράση που αναπτύσσουν οι ήδη υφιστάμενες και κυρίως οι μεγάλες επιχειρήσεις. Η Ελλάδα έχει χαρακτηριστεί από τον Οργανισμό Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης
(ΟΟΣΑ) ως η πλέον εχθρική προς την επιχειρηματικότητα χώρα, ενώ σύμφωνα με πρόσφατη
έκθεσή της (2013) οι απαιτούμενοι ρυθμοί ανάπτυξης της οικονομίας μας δεν φαίνεται να είναι δυνατόν να υποστηριχθούν από ανάλογες επιχειρηματικές πρωτοβουλίες. Η ελληνική επιχειρηματικότητα
χαρακτηρίζεται κύρια από την δημιουργία πολύ μικρού μεγέθους επιχειρήσεων (έως 4 θέσεις
εργασίας) οι οποίες καταλαμβάνουν το 96% του συνόλου των επιχειρήσεων, ενώ ή επιβίωση και
η ανάπτυξή τους συχνά βρίσκει τροχοπέδη σε εσωτερικές αλλά και εξωτερικές δυσλειτουργίες
της αγοράς. Βασικά προβλήματα ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας στην Ελλάδα εξακολουθούν να αποτελούν: το ρυθμιστικό πλαίσιο, ιδιαίτερα αναφορικά με τις διαδικασίες ίδρυσης και
αδειοδότησης νέων επιχειρήσεων, η διοικητική γραφειοκρατία που καθορίζει τις σχέσεις με τον
δημόσιο τομέα, το ασταθές φορολογικό σύστημα, οι δυσκολίες πρόσβασης στον δανεισμό και
οι χρηματοικονομικές επιβαρύνσεις, το αρνητικό επιχειρηματικό κλίμα.
Στην πιο πρόσφατα δημοσιευμένη έκθεση του Ινστιτούτου Οικονομικής και Βιομηχανικής
Έρευνας (ΙΟΒΕ) επισημαίνεται ότι στην Ελλάδα ακόμη και πριν την οικονομική κρίση, ο δείκτης εκτίμησης επιχειρηματικών ευκαιριών και ο δείκτης φόβου της αποτυχίας των εν δυνάμει
επιχειρηματιών δεν βρίσκονται σε ικανοποιητικά επίπεδα. Αν και τα νέα επιχειρηματικά εγχειρήματα παρουσιάζουν τα τελευταία χρόνια της οικονομικής κρίσης, υψηλό βαθμό καινοτομικότητας, έχουν χαμηλή ανταγωνιστικότητα, εξωστρέφεια και εξαγωγικό προσανατολισμό.
Ακόμη, καταγράφεται μια πτώση στο επίπεδο της τεχνολογίας που χρησιμοποιούν οι νέες επιχειρήσεις, ωστόσο μεταξύ των υπόλοιπων χωρών του ΟΟΣΑ η θέση της Ελλάδος είναι αρκετά
ικανοποιητική.
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα συγκυρίας για τις μικρομεσαίες Ελληνικές επιχειρήσεις της
Εθνικής Τράπεζας (2013), ο εκτοπισμός των μικρομεσαίων επιχειρήσεων από τις μεγάλες θα
συνεχιστεί και το 2014, μεγαλώνοντας ακόμη περισσότερο το χάσμα μεταξύ τους, αφού η αρνητική οικονομική συγκυρία των τελευταίων χρόνων έχει οδηγήσει στην πτώση του κύκλου
εργασιών της μέσης μικρομεσαίας κατά περίπου 50%.
Παρόλα αυτά, η εικόνα σήμερα φαίνεται να είναι πιο ενθαρρυντική, όσον αφορά στις ποιοτικές προϋποθέσεις που χαρακτηρίζουν την επιχειρηματικότητα, ιδιαίτερα αυτές που αναφέρονται στον ανθρώπινο παράγοντα και στη δυναμική του. Στο πεδίο αυτό θα αναπτυχθούν και
οι προτάσεις μας για έναν επαναπροσδιορισμό του «επιχειρείν» για την Ελληνική πραγματικότητα.
- 94 -
Ε.Ν. Πετριδου - Επαναπροσδιοριζοντας το «επιχειρειν»
Επαναπροσδιορίζοντας το «επιχειρείν»
Με δεδομένο ότι οι προσπάθειες για την επανεκκίνηση της Ελληνικής οικονομίας στηρίζονται
στη ανάπτυξη καινοτόμων μικρομεσαίων επιχειρήσεων, η αναστροφή του αρνητικού κλίματος
και η άρση των όποιων λειτουργικών εμποδίων αποτελούν προϋπόθεση για ανάλογους σχεδιασμούς. Στη δική μας πρόταση, δεν θα αναφερθούμε στην άρση των εμποδίων, που έχουν
πολλάκις και επαρκώς επισημανθεί από διάφορους επιχειρηματικούς φορείς, και αναφέρονται
στα διοικητικά εμπόδια που καθηλώνουν την απελευθέρωση των υγειών επιχειρηματικών δυνάμεων, η σε εμπόδια που ορθώνονται από χρηματοδοτικούς φορείς και θεσμούς, αλλά θα
προτείνουμε τρόπους που αφορούν στα ποιοτικά χαρακτηριστικά της επιχειρηματικότητας δηλ.
στον παράγοντα «καινοτομία και δημιουργικότητα», στον παράγοντα «επιχειρηματίας», στον παράγοντα «στρατηγικός προσανατολισμός».
Η καινοτομία αναδεικνύεται ως καθοριστικής σημασίας παράγοντας για την επιβίωση και
ανταγωνιστικότητα κάθε επιχείρησης επειδή όταν αξιοποιηθεί ανάλογα προσφέρει ευκαιρίες
ανάπτυξης θετικών οικονομικών αποτελεσμάτων. Έχει καταγραφεί, ότι οι περισσότερες Ελληνικές επιχειρήσεις που έχουν αναπτύξει επιχειρηματικές δραστηριότητες στο εξωτερικό έχουν
χρησιμοποιήσει τις τεχνολογικές ή τις διοικητικές τους καινοτομίες ως το συγκριτικό τους πλεονέκτημα για να κατακτήσουν ανάλογο μερίδιο αγοράς. Παραδείγματα τέτοιων επιχειρήσεων
συναντάμε κύρια σε κλάδους υψηλής τεχνολογίας και παραγωγής λογισμικού ή παροχής υπηρεσιών ηλεκτρονικού εμπορίου.
Επειδή η καινοτομία θεωρείται ως η επιτυχημένη αξιοποίηση της νέας γνώσης, η παραγωγή της γνώσης, η έρευνα και η ταχύτατη διάχυση της παραγόμενης πληροφορίας αποτελούν
προκλήσεις για τη σύγχρονη επιχείρηση. Σ’ αυτήν την πρόκληση η μικρομεσαία ελληνική επιχείρηση δύσκολα μπορεί να ανταποκριθεί. Όχι μόνο επειδή στερείται οικονομικών πόρων και
θεσμικής υποστήριξης, αλλά επειδή το μοντέλο του επιχειρείν στην Ελλάδα δεν αναπτύχθηκε
σε ανάλογα πρότυπα. Οι επιχειρήσεις που καινοτόμησαν στηρίχθηκαν κύρια στην εφευρετικότητα του ιδιοκτήτη της ή σε δημιουργικές ιδέες, αλλά δεν είναι πολλές οι περιπτώσεις που συστηματικά σχεδίασαν, παρήγαγαν και αξιοποίησαν τις ιδέες τους σε καινοτόμα προϊόντα. Εδώ
χρειάζεται να εστιάσουμε την προσοχή μας για να προκαλέσουμε την ανάπτυξη βιώσιμων και
ανταγωνιστικών επιχειρήσεων. Στην επένδυση στην συστηματική έρευνα για την παραγωγή καινοτομίας. Και αυτό δεν είναι προνόμιο των μεγάλων, οικονομικά εύρωστων επιχειρήσεων, αλλά
των επιχειρήσεων «έντασης γνώσης» (learning organizations) όπου το «διανοητικό κεφάλαιο»
αποτελεί τον σπουδαιότερο παραγωγικό πόρο. Στην Ελλάδα, έχουμε αυτές τις προϋποθέσεις
για να στηρίξουμε την παραγωγή γνώσης και καινοτομίας. Έχουμε το εξαιρετικά υψηλών προδιαγραφών ανθρώπινο δυναμικό, το επιστημονικό δυναμικό με αξιοζήλευτες σπουδές και δεξιότητες, τις νέες γενιές εν-δυνάμει επιχειρηματιών, οι οποίοι θα μπορούσαν να αναπτύξουν
αμιγή επιχειρηματικότητα ιδρύοντας δικές τους επιχειρήσεις, ή να αναπτύξουν επιχειρηματικές
πρωτοβουλίες ακόμα και στο πλαίσιο της εξηρτημένης εργασίας (ενδοεπιχειρηματικότητα).
Όμως χρειάζονται υποστήριξη, ενθάρρυνση, αισιόδοξες προοπτικές και κύρια αξιοκρατικές
διαδικασίες και πολιτικές. Η χρηματοδότηση επιχειρήσεων έντασης γνώσης που επενδύουν
στην καινοτομία και στην δημιουργικότητα, χρειάζεται να διευκολυνθεί από τους χρηματοδο- 95 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
τικούς φορείς και να υποστηριχθεί από την πολιτεία. Ιδέες και προτάσεις για επιχειρησιακά σχέδια έχουμε καθημερινά πολλά, τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας και άλλοι φορείς
διοργανώνουν επιχειρηματικούς διαγωνισμούς και βραβεύουν νέους και νέες επιστήμονες
που όμως δεν εξασφαλίζεται η χρηματοδότησή τους για εφαρμογή της ιδέας στην πράξη. Λείπει η διασύνδεση, οι συνέργειες μεταξύ αυτών που παράγουν τη γνώση, την έρευνα και αυτών
που θα εφαρμόσουν τα αποτελέσματά τους. Μέσω αυτής της διασύνδεσης θα καλύψουν τις
ανάλογες ανάγκες τους οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις που δεν έχουν τις οικονομικές δυνατότητες να υποστηρίξουν την έρευνα και την παραγωγή καινοτομίας.
Προβάλλει συνεπώς ως προτεραιότητα, η χάραξη Εθνικής Στρατηγικής για την καινοτομία και
την αξιοποίηση των αποτελεσμάτων της έρευνας. Η υποστήριξη των μικρομεσαίων επιχειρήσεων με υποδομές και τεχνογνωσία θα πρέπει να προέρχεται από έναν συστηματικό σχεδιασμό,
που προσδιορίζει τις στρατηγικές προτεραιότητες για τους τομείς που η χώρα έχει τις δυνατότητες να αναπτύξει καινοτομίες ως ανταγωνιστικά της πλεονεκτήματα, που προβλέπει δράσεις
κινητοποίησης των παραγωγικών και ερευνητικών φορέων και καλλιεργεί εμπιστοσύνη και θετικό
κλίμα για την ανάπτυξη συνεργασιών. Για το πιο δύσκολο κομμάτι της χρηματοδότησης της
έρευνας, η αξιοποίηση των κοινοτικών πόρων προσφέρουν ακόμη ευκαιρίες. Για το άμεσο
χρονικό διάστημα υπάρχουν οι πόροι από το Ευρωπαϊκό πρόγραμμα HORIZON 2020, που κατεξοχήν θα διατεθούν στην έρευνα και καινοτομία και στις συνέργειες που θα αναπτυχθούν
μεταξύ Πανεπιστημίων και παραγωγικών μονάδων.
Ένα άλλο ποιοτικό χαρακτηριστικό της επιχειρηματικότητας αφορά στο προφίλ του σύγχρονου επιχειρηματία.
Οι Έλληνες είχαν ανέκαθεν ανεπτυγμένο το στοιχείο του επιχειρείν, τη διάθεση να «δουλέψουν την δική τους επιχείρηση», να είναι ανεξάρτητοι, αφεντικά. Σε παγκόσμια έρευνα του
2013 (Amway Global Entrepreneurship Report 2013) ένας στους δύο Έλληνες (53%) φαντάζεται τον εαυτό του ως επιχειρηματία, όμως ο φόβος της αποτυχίας αποτελεί εμπόδιο για την
έναρξη μιας επιχείρησης. Και μάλιστα σήμερα, εν μέσω οικονομικής ύφεσης, ο φόβος αυτός
είναι αιτιολογημένος.
Όμως, εν μέσω οικονομικής ύφεσης παρουσιάζονται και πολλές επιχειρηματικές ευκαιρίες,
οι οποίες χρειάζεται καταρχάς να διακριθούν από τις ευκαιρίες για κέρδη. Οι επιχειρηματικές
ευκαιρίες απαιτούν την ανακάλυψη σχέσεων, μέσων και στόχων, ενώ οι ευκαιρίες για κέρδη
απαιτούν τον βέλτιστο συνδυασμό των σχέσεων, μέσων και στόχων. Η προσδοκία κάθε επιχειρηματία είναι σίγουρα η ευκαιρία για κέρδη, αλλά αυτή σίγουρα θα πρέπει να περνά μέσα από
μια επιχειρηματική ευκαιρία. Ο Peter Drucker(1985) διέκρινε τρία είδη επιχειρηματικών ευκαιριών. Η πρώτη σχετίζεται με τη δημιουργία νέας γνώσης και καινοτομίας, η δεύτερη αφορά
στην εκμετάλλευση των ανεπαρκειών της αγοράς, οι οποίες συνήθως προκύπτουν από την
ασυμμετρία της πληροφόρησης μεταξύ διαφορετικών περιόδων και γεωγραφικών περιοχών
και η τρίτη κατηγορία αναφέρεται στις ευκαιρίες που αναδύονται εξαιτίας εναλλακτικών χρήσεων των πόρων, μετά από πολιτικές ή νομοθετικές ή δημογραφικές αλλαγές.
Στην περίπτωση του Έλληνα επιχειρηματία, η μέχρι τώρα συμπεριφορά του προσανατολίζονταν στην εκμετάλλευση της ευκαιρίας για κέρδη και μάλιστα με έναν στρεβλό τρόπο. Οι
επιχειρηματικές δραστηριότητες στην «Ελλάδα του φραπέ», η «κρατικοδίαιτη επιχειρηματικό- 96 -
Ε.Ν. Πετριδου - Επαναπροσδιοριζοντας το «επιχειρειν»
τητα», η «προστατευμένη επιχειρηματικότητα», η «εσωστρεφής επιχειρηματικότητα» δεν συνάδουν με την έννοια της υγειούς επιχειρηματικότητας που δράττει επιχειρηματικές ευκαιρίες,
αλλά με την ρηχή επιχειρηματικότητα που εκμεταλλεύεται ευκαιρίες για κέρδη. Αυτή η στρέβλωση του επιχειρηματικού πνεύματος χρειάζεται στην σύγχρονη Ελλάδα να ανασυνταχθεί.
Η προβολή ενός πρότυπου προφίλ επιχειρηματία ο οποίος θα στηρίζει την επιχειρηματική του
αποτελεσματικότητα, στην δημιουργικότητα, στην παραγωγή καινοτομίας στηριζόμενη στην
γνώση και στην έρευνα, στην εξωστρέφεια, στη δικτύωση, στον απεγκλωβισμό του από παλιότερες νοοτροπίες και αγκυλώσεις, στην χρήση ευέλικτων και σύγχρονων χρηματοδοτικών
εργαλείων, χρειάζεται να διαδοθεί.
Έχει καταγραφεί, ότι οι Έλληνες επιχειρηματίες διαθέτουν, συγκριτικά με τις υπόλοιπες χώρες
της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υψηλό επίπεδο μόρφωσης και τυπικών προσόντων, μάλιστα ένας μικρός αριθμός start-ups οι οποίες ωριμάζουν και επεκτείνονται στο εξωτερικό, έχουν επαινεθεί
από την επίτροπο για την ψηφιακή ατζέντα Νίλι Κρόες, στις αρχές του 2014. Η εφευρετικότητα
και ο δυναμισμός που διακρίνει τους Έλληνες επιχειρηματίες, το «ταλέντο» και το «ταπεραμέντο» τους είναι επιπλέον δυνατά τους σημεία, ωστόσο, δεν είναι από μόνα τους αρκετά για την
επιτυχία. Χρειάζεται και η «τεχνική» (Bolton & Thompson 2013) και η κατάλληλη κουλτούρα
για να αναπτύξει κανείς αποτελεσματική επιχειρηματική συμπεριφορά. Ο επιχειρηματίας τις
περισσότερες φορές δεν γεννιέται…εκπαιδεύεται. Εκπαιδεύεται σε σχολεία, σε επιχειρήσεις, σε
επιτυχημένες και αποτυχημένες προσπάθειες. Καλλιεργείται η κουλτούρα της επιχειρηματικότητας, διαμορφώνονται στάσεις και αξίες που οδηγούν σε υγιή επιχειρηματική συμπεριφορά.
Προς αυτήν την κατεύθυνση, τα εκπαιδευτικά προγράμματα της τριτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης στην Ελλάδα, έχουν ήδη προσαρμοσθεί.
Οι θεωρητικοί αλλά και οι επαγγελματίες, στον διεθνή χώρο, έχουν συμφωνήσει στα χαρακτηριστικά που προσδιορίζουν την προσωπικότητα των επιτυχημένων επιχειρηματιών: η
διάθεση ανάληψης ευθύνης, η διάθεση ανάληψης μέτριου βαθμού κίνδυνου, η εμπιστοσύνη
στις ικανότητες τους, η επιθυμία για άμεση ανάδραση, τα υψηλά επίπεδα ενέργειας και δυναμισμού, ο μακρόπνοος προσανατολισμός, οι δεξιότητες διοίκησης, η ανάγκη για επιτεύγματα.
Οι Έλληνες επιχειρηματίες, έχουν πολλά από αυτά τα χαρακτηριστικά σε μεγάλο βαθμό, χρειάζεται όμως να συνειδητοποιηθούν ότι οι δεξιότητες και το αξιοκρατικό περιβάλλον είναι αυτά
που θα οδηγήσουν στην επιτυχία.
Αξίζει ακόμη να σημειωθεί ότι το πρότυπο προφίλ που περιεγράφηκε αφορά και τους επαγγελματίες μάνατζερ, η συμπεριφορά των οποίων απαιτείται πλέον να είναι επιχειρηματική, διότι αυτοί αναλαμβάνουν ρόλους επιχειρηματικούς, ιδιαίτερα όταν οι ιδιοκτήτες είναι πολλοί ή
περιορισμένης δυναμικής.
Στον τρίτο ποιοτικό παράγοντα της επιχειρηματικότητας, «στρατηγικός προσανατολισμός», η
κατάσταση δυστυχώς δεν είναι ενθαρρυντική.
Η έννοια της στρατηγικής για τον μικρομεσαίο Έλληνα επιχειρηματία είναι συνυφασμένη
με την ανάπτυξη στρατηγικής συντήρησης-επιβίωσης, τουλάχιστον για την τρέχουσα οικονομική συγκυρία. Όμως, γι αυτές τις περιόδους κρίσης και ύφεσης προτείνονται στρατηγικές
επιβίωσης αλλά και ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητάς τους, όπως και στρατηγικές ανάπτυξης.
Οι επιχειρήσεις αναπτύσσοντας στρατηγικές ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητάς τους, θα μπο- 97 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ρούσαν να επιλέξουν είτε την «στρατηγική ηγεσίας κόστους», είτε την « στρατηγική διαφοροποίησης» όταν επιτυγχάνουν να μετατρέψουν την καινοτομία τους σε ανταγωνιστικό προϊόν,
υπηρεσία, διοικητική διαδικασία. Σε ανάλογη έρευνα, στην περιοχή της Αττικής, ένας πολύ
μικρός αριθμός μικρομεσαίων επιχειρηματιών, αντιμετωπίζει τον ανταγωνισμό με στρατηγική ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητάς τους,ενώ οι περισσότεροι λειτουργούν περιστασιακά
ή φαίνεται να μην τους ενδιαφέρει (Καραγιάννης, 2010). Όσο δε για στρατηγικές ανάπτυξης,
φαίνεται ότι οι στρατηγικές συμμαχίες μεταξύ των μικρομεσαίων που θα μπορούσαν να τους
βοηθήσουν, δεν ευδοκιμούν και τις πρωτοβουλίες αναλαμβάνουν οι μεγάλες επιχειρήσεις,
ακολουθώντας πολιτικές εξαγορών και συγχωνεύσεων. Οι στρατηγικές συμμαχίες μεταξύ μικρομεσαίων, σε συγκεκριμένες επιχειρησιακές λειτουργίες, είναι η πρόταση μας. Έτσι θα αντιμετωπίσουν τα χρηματοοικονομικά τους προβλήματα και θα ξεπεράσουν τις παρασιτικές εξαρτήσεις
τους από τον κρατικό προστατευτισμό και τους ασφυκτικούς εναγκαλισμούς με τον τραπεζικό
δανεισμό. Ακόμη, η δικτύωση, η ανάπτυξη συνεργασιών με επιχειρήσεις του εξωτερικού, είναι
προοπτικές που θα πρέπει να απασχολήσουν τους νέους τουλάχιστον επιχειρηματίες. Οι τρομερές δυνατότητες που προσφέρει η τεχνολογία της πληροφορικής, η εξοικείωση των νέων
μας με το διεθνές περιβάλλον, η διεθνοποίηση των αγορών, είναι ευκαιρίες που οι δραστήριοι
επιχειρηματίες δεν θα πρέπει να προσπεράσουν. Οι κοινωνικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις, είναι μια ακόμη ευοίωνη προοπτική, μια νέα μορφή επιχειρηματικής δραστηριότητας, που θα
εξυπηρετούσε και την κοινωνική οικονομία και τους συμμετέχοντες επιχειρηματίες. Προϋποθέτει όμως συνεργατική, κοινωνική επιχειρηματική κουλτούρα.
Ένα ακόμη μεγάλο ζήτημα που αφορά και τον στρατηγικό προσανατολισμό της Ελληνικής
οικονομίας είναι η ανάπτυξη της δευτερογενούς παραγωγής, και των εξαγωγών των Ελληνικών επιχειρήσεων. Η μετατόπιση των επιχειρηματικών πρωτοβουλιών των Ελλήνων από την
μεταπώληση προϊόντων ή υπηρεσιών στον παραγωγικό τομέα δεν έχει ακόμη επιτευχθεί. Έτσι
ερμηνεύεται και το περιορισμένο μέγεθος των εξαγωγικών επιχειρήσεων. Απεναντίας, το 90%
των επιχειρήσεων που δημιουργήθηκαν στην περίοδο της κρίσης δραστηριοποιούνται στους
μη παραγωγικούς κλάδους, με πρώτες τις επιχειρήσεις εστίασης και διασκέδασης. Δύσκολα θα
εντοπίσουμε στρατηγικό προσανατολισμό των επιχειρηματικών αυτών εγχειρημάτων, εκτός
εάν θεωρήσουμε ότι συμβάλλουν στην εξωστρέφεια της Ελληνικής οικονομίας, προσφέροντας υπηρεσίες αναψυχής στους τουρίστες.
Συμπερασματικά
Οι προτεινόμενες παρεμβάσεις στο επιχειρηματικό τοπίο της χώρας μας, αφορούν στον επαναπροσδιορισμό βασικών αντιλήψεων και πρακτικών που δυστυχώς ευθύνονται σε μεγάλο
βαθμό για την αρνητική συγκυρία που βιώνουμε. Η απελευθέρωση του δυναμισμού των υγιών
δημιουργικών δυνάμεων της χώρας μέσα από την επιχειρηματικότητα, σε ένα αξιοκρατικό επιχειρηματικό περιβάλλον είναι το ζητούμενο.
Οι ποιοτικές προϋποθέσεις για τον Έλληνα επιχειρηματία που θα σκέφτεται στρατηγικά με
όραμα για τη θέση του στην παγκόσμια αγορά, θα επενδύει στην έρευνα και στην καινοτομία
αναγνωρίζοντας και τον κοινωνικό του ρόλο, υπάρχουν. Ελπίζουμε ότι η νέα γενιά των Ελλήνων
- 98 -
Ε.Ν. Πετριδου - Επαναπροσδιοριζοντας το «επιχειρειν»
επιχειρηματιών θα ανοίξουν νέους ορίζοντες αισιοδοξίας και ανάτασης στους πολύπλοκους
καιρούς του αιώνα μας. Σ’ αυτούς αφιερώνω τη ρήση του Thomas Edison: «Αν υπάρχει κάποιος
τρόπος να κάνεις κάτι καλύτερα….βρες τον».
Βιβλιογραφία
Amway Global Entrepreneurship Report 2013,www.amwayentrepreneurshipreport.com/home
Drucker, P. (1993), Innovation and Entrepreneurship, Harper Business.
OECD (2012) Entrepreneurship at a Glance 2011
ΙΟΒΕ – GEM (2013), Η επιχειρηματικότητα στην Ελλάδα 2011-12. Η εξέλιξη των δεικτών της
επιχειρηματικότητας στη διάρκεια της κρίσης. Ετήσια Έκθεση.
Καραγιάννης Η.Γ και Μπακούρος Ι.Λ (2010), Καινοτομία και Επιχειρημτικότητα Θεωρία-Πράξη, Θεσσαλονίκη:
Εκδόσεις Σοφία
Schumpeter, J.A. (2008) Capitalism, Socialism, and Democracy, 3d edition, HarperCollins Publishers.
Χατζηκωνσταντίνου Γ. και Γωνιάδης Η. (2009), Επιχειρηματικότητα και Καινοτομία. Από την ίδρυση στη
Διοίκηση και την Επιβίωση της Νέας Επιχείρησης. Αθήνα: Εκδόσεις Gutenberg.
- 99 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Κάποιες αρχικές σκέψεις
πάνω στη στρατηγική ανάλυση
του τραπεζικού συστήματος στην Ελλάδα
Βασίλης Πολυμένης
Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
ABSTRACT
Some early thoughts on the strategic analysis of the Greek banking system
Vassilis Polimenis, PhD
It is important to analyze and understand in depth the impact of a new source of funding
for Greek banks outside traditional investors (i.e. creditors and shareholders), the Hellenic
Financial Stability Fund (HFSF). Today in Greece, this new taxpayer funded investor is
employed in a situation of extreme banking illiquidity and has to inject an amount of new
funds that represent a significant percentage of the total capitalization of the system in order
to tackle this liquidity issue. In other words, HFSF lies at the heart of a major reform agenda
for the banking landscape that has been designed in an effort to handle the economic crisis.
The advent of the HFSF reduces the probability of default by removing the possibility of a bank
run, and hence enhances not only the value of securities in the hands of existing shareholders,
but also for creditors of the banking system. But an interesting point that requires further
investigation is the decision of the administration of the HFSF to offer so-called warrants
(basically covered calls) in order to facilitate private participation in the recapitalization of
banks. Another crucial question is whether the taxpayer that will actually pay the liquidity
offered by the HFSF will also participate in the profits from avoiding a possible systemic
collapse, thus safeguarding the value of his investment in terms of its present value, or if
most wealth created in the event of bankruptcy avoidance is transferred to old and new
shareholders in the form of risk adjusted outperformance for their positions.
- 101 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Βασίλης Πολυμένης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
Ε
ίναι σημαντικό να αναλυθεί σε βάθος η ύπαρξη ενός νέου τύπου χρηματοδότη το Ταμείο
Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΤΧΣ) έξω από τους παραδοσιακούς επενδυτές (πιστωτές και μετόχους). Σήμερα στην Ελλάδα, αυτός ο νέος επενδυτής επιστρατεύεται σε συνθήκες εξαιρετικής έλλειψης ρευστότητας και εγχέει νέα κεφάλαια που αποτελούν ένα σημαντικό
ποσοστό της συνολικής κεφαλαιοποίησης του συστήματος με στόχο τη βελτίωση της ρευστότητάς του. Με άλλα λόγια, το Ταμείο βρίσκεται στο επίκεντρο μιας σημαντικής μεταρρυθμιστικής ατζέντας για το τραπεζικό τοπίο που έχει τεθεί σε εφαρμογή για την αντιμετώπιση
της οικονομικής κρίσης. Η μείωση της πιθανότητας χρεοκοπίας με την έλευση του ΤΧΣ λόγω
της απομάκρυνσης της πιθανότητας ενός bank run αυξάνει την αξία των αξιογράφων που
διακρατούν τόσο οι παλαιοί μέτοχοι όσο και οι πιστωτές του τραπεζικού συστήματος. Όμως
ένα ερωτηματικό που θα πρέπει να αναλυθεί σε βάθος είναι η απόφαση της διοίκησης του
ΤΧΣ να προσφέρει τα λεγόμενα warrants για να διευκολύνει την συμμετοχή των ιδιωτών στις
ανακεφαλαιοποιήσεις των τραπεζικών ιδρυμάτων. Ένα επιπλέον κρίσιμο ερωτηματικό είναι αν
ο φορολογούμενος που τελικά θα πληρώσει την ρευστότητα που προσφέρει το ΤΧΣ θα συμμετάσχει στα κέρδη από την αποφυγή της χρεοκοπίας και έτσι θα διασφαλίσει την αξία της
επένδυσης του σε όρους παρούσας αξίας, ή αν ο περισσότερος πλούτος που δημιουργείται
από την αποφυγή της χρεοκοπίας μεταφέρεται στους παλαιούς και νέους μετόχους οι οποίοι
καταγράφουν σημαντικές υπεραποδόσεις.
Ένα μεγάλο μέρος της συζήτησης που γίνεται σήμερα για το θέμα των τραπεζών είναι σε
λανθασμένη βάση για δύο λόγους: α) διότι θεωρεί πως οι ελληνικές τράπεζες θα λειτουργήσουν σε μία «μεγάλη» οικονομία στην οποία μπορεί κανείς να θεωρήσει χωρίς σημαντικό
σφάλμα τις τιμές να διαμορφώνονται εξωγενώς, και κυρίως β) διότι ατυχώς παραμένει σιωπη- 102 -
Β. Πολυμενης - Καποιες αρχικες σκεψεις πανω στη στρατηγικη αναλυση του τραπεζικου συστηματος στην Ελλαδα
ρή ως προς τα κίνητρα των παικτών (διοικητών τραπεζών, τραπεζικών στελεχών και μεγαλομετόχων από τη μια, και το οικονομικό επιτελείο, η Τράπεζα της Ελλάδος, οι πιστωτές και το ΤΧΣ
από την άλλη) με την έννοια της μη ευθυγράμμισης τους (conflict of interest)1. Χρησιμοποιείται
δηλαδή μία απλουστευτική παραδοσιακή Νεοκλασική προσέγγιση που βλέπει την τράπεζα ως
ένα «μαύρο κουτί» που μεγιστοποιεί κέρδη και ελαχιστοποιεί κόστη, αγοράζοντας χρήμα και
εργασία και πουλώντας τραπεζικά προϊόντα σε πλήρως ανταγωνιστικές αγορές (price taker).
Παρακάμπτεται έτσι το κυρίαρχο και δυσεπίλυτο πρόβλημα της ευθυγράμμισης των κινήτρων που οδηγούν τους σημαντικούς παίκτες του συστήματος με την αναπτυξιακή δυναμική
της οικονομίας. Η περίπτωση όμως είναι πιο περίπλοκη διότι α) οι ελληνικές τράπεζες, όπως
διαμορφώνεται ο νέος τραπεζικός χάρτης της χώρας, δεν θα λειτουργούν σε μία πλήρως ανταγωνιστική αγορά, στην οποία ίσως θα μπορούσε κανείς να θεωρήσει χωρίς μεγάλο σφάλμα τις
τιμές να διαμορφώνονται από την αγορά και β) χρειάζεται να δώσουμε μεγάλη σημασία στα
κίνητρα των διοικητών τραπεζών, τραπεζικών στελεχών, μετόχων και της διοίκησης του ΤΧΣ.
Στην πραγματικότητα η ανάλυση των κινήτρων των παικτών του τραπεζικού μας συστήματος
θα πρέπει να γίνει το κεντρικό σημείο αναφοράς της όποιας συζήτησης γύρω από αυτό. Το κεντρικό πρόβλημα έγκειται στην ασύμμετρη κατανομή των πληροφοριακών ροών ανάμεσα στις
διοικήσεις των τραπεζών από τη μία και το Οικονομικό Επιτελείο2 από την άλλη, που υποτίθεται
πως καλείται να ελέγξει τους τραπεζίτες για την εύρυθμη λειτουργία της τραπεζικής πίστης.
1.1. Το Ελληνικό Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας
Το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας, ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 2010 (Ν. 3864/2010) ως
νομικό πρόσωπο ιδιωτικού δικαίου με σκοπό τη διασφάλιση και διατήρηση της σταθερότητας
του Ελληνικού τραπεζικού συστήματος. Η Ελληνική κρίση υπερχρέωσης και κυρίως το πρόγραμμα προσαρμογής που χρησιμοποιήθηκε είχε δραματικό αντίκτυπο στον εγχώριο τραπεζικό τομέα όπως ήταν άλλωστε αναμενόμενο. Οι Ελληνικές τράπεζες όχι μόνο αντιμετώπισαν
μαζικές εκροές καταθέσεων αλλά έχασαν και την πρόσβαση τους στις διεθνείς κεφαλαιαγορές.
Αυτό δημιούργησε τόσο σοβαρά προβλήματα ρευστότητας, αλλά και χρηματοδότησης των
σημαντικών ζημιών που ο τομέας υπέστη από τις επενδύσεις του στα ομόλογα του Ελληνικού
Δημοσίου και από την επιδείνωση των στοιχείων ενεργητικού από την βαθιά οικονομική ύφεση.
Εκ πρώτης όψεως, σύμφωνα με τον ιδρυτικό του νόμο διαθέτει διοικητική και οικονομική
αυτοτέλεια, και λειτουργεί με τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας. Στην πραγματικότητα
όμως είναι ένα υβριδικό χρηματοπιστωτικό ίδρυμα με ένα πολύπλοκο και χρηματοοικονομικά
αχαρτογράφητο ρόλο, δεδομένου ότι καλείται να υποστηρίξει τη σταθερότητα του τραπεζικού συστήματος χωρίς να επιφέρει στρέβλωση της λειτουργίας του ανταγωνισμού των τραπεΠαραπέμπουμε τον αναγνώστη για βιβλιογραφία στο γενικότερο θέμα της σύγκρουσης ανάμεσα σε διοίκηση, μετόχους και
πιστωτές στο Jensen and Meckling (1976), και στο θέμα της σύγκρουσης ανάμεσα σε μετόχους και μάνατζμεντ τα άρθρα
Jensen (1986), και Stulz (1990)
2
Με τον όρο οικονομικό επιτελείο εδώ εννοώ συνολικά το Υπουργείο Οικονομικών, την Τράπεζα της Ελλάδος και το Ταμείο
Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (ΤΧΣ). Στην πραγματικότητα ούτε τα κίνητρα αυτών των παικτών είναι γνωστά και ευθυγραμμισμένα.
1
- 103 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ζών. Για να το επιτύχει αυτό, το Ταμείο θα πρέπει να εποπτεύει στρατηγικά και να διαχειρίζεται
τον κίνδυνο ενός χαρτοφυλακίου επισφαλών τραπεζικών στοιχείων, ενώ συνεχώς θα πρέπει να
αναγνωρίζει και να αντιμετωπίζει ζητήματα κινδύνου αήθους συμπεριφοράς (moral hazard)
της διοίκησης των τραπεζών που σχετίζονται με την αποστολή του. Οι αποφάσεις της διοίκησης του ΤΧΣ πρέπει να είναι σύμφωνες με τις διεθνείς βέλτιστες πρακτικές (best practice), και
σε πλήρη συμμόρφωση με την εντολή του.
1.2. Σημαντικά ερωτήματα ως προς τη λειτουργία του ΤΧΣ
Επιγραμματικά αναφέρουμε τα ακόλουθα σημαντικά ερωτήματα σχετικά με τη συμβατότητα
της λειτουργίας του Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας με τον αμιγώς ιδιωτικό χαρακτήρα του. Συγκεκριμένα θα πρέπει να αναλυθεί αν ο αμιγώς ιδιωτικός χαρακτήρας του ΤΧΣ
είναι πραγματικά συμβατός
1. με την κάλυψη του συνόλου του κεφαλαίου του από το Ελληνικό Δημόσιο
2. με το σκοπό της διατήρησης της σταθερότητας του ελληνικού τραπεζικού συστήματος
3. με την αποφυγή δημιουργίας στρεβλώσεων στον ανταγωνιστικό χάρτη του τραπεζικού
συστήματος, και πρωτίστως
4. με τη μεθοδολογία ενίσχυσης της κεφαλαιακής επάρκειας των πιστωτικών ιδρυμάτων που
επελέγη
Αυτά τα ερωτηματικά δεν μπορούν να απαντηθούν εύκολα, ούτε όμως θα πρέπει να θεωρηθεί βέβαιη η συμβατότητα και συνέπεια του ρόλου του Ταμείου Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας με τα επιδιωκόμενα αποτελέσματα από τη λειτουργία του και ειδικά την εύρυθμη
λειτουργία του τραπεζικού συστήματος.
Τις τελευταίες δεκαετίες έχει αρχίσει να δημιουργείται ένα σύνολο από εργαλεία και θεωρήματα που προσπαθούν να διεισδύσουν και να αναλύσουν το στρατηγικό χαρακτήρα των
δύσκολων προβλημάτων του corporate finance, η θεωρία εκπροσώπησης (agency theory)3.
Το σημείο εκκίνησης της εφαρμογής της θεωρίας εκπροσώπησης στην ανάλυση του τραπεζικού τοπίου και του τρόπου λειτουργίας του ΤΧΣ θα πρέπει να είναι η αναγνώριση ότι υπάρχουν
παράμετροι της λειτουργίας των τραπεζών που δε μπορούν άμεσα να παρατηρηθούν (non
observable) ή να διακριβωθούν (non verifiable).
1.3. Η ανάγκη για μια πιο πλήρη θεωρία λειτουργίας του τραπεζικού συστήματος
Η νεοκλασική προσέγγιση, ως μεθοδολογία κατανόησης των επιχειρηματικών φαινομένων, δίνει
απόλυτη έμφαση στην τεχνολογία παραγωγής ως τη μόνη δύναμη που διαμορφώνει το κόστος
παραγωγής, και τα επίπεδα παραγωγής της εταιρείας και κατά συνέπεια τις τιμές στην αγορά. Για
Παραπέμπουμε τον αναγνώστη για βιβλιογραφία στο γενικότερο θέμα της κεφαλαιακής διάρθρωσης επιχειρήσεων να δει το
Harris and Raviv (1991), και Hart and Moore (1995).
3
- 104 -
Β. Πολυμενης - Καποιες αρχικες σκεψεις πανω στη στρατηγικη αναλυση του τραπεζικου συστηματος στην Ελλαδα
να γίνει αυτό η νεοκλασική θεωρία αντιλαμβάνεται την επιχείρηση ως ένα «μαύρο κουτί» που
βελτιστοποιεί τα κέρδη σε καθεστώς πλήρους πληροφόρησης και ευθυγράμμισης των κινήτρων.
Ειδικά όμως όσο αφορά στο τραπεζικό σύστημα, το μεγαλύτερο μέρος της υπεραξίας μιας
σύγχρονης τράπεζας αποτελείται από άυλα στοιχεία του ενεργητικού της (intangible assets)
όπως α) το αξιόχρεο της, β) η ρευστότητα της, γ) το αξιόχρεο των δανειοληπτών της, δ) η
ρευστότητα των καταθετών της, ε) υπάρχουσες συμφωνίες, στ) διατραπεζικές σχέσεις, ζ) η
τεχνογνωσία των στελεχών της, η) ολοκληρωμένη διαχείριση του πιστωτικού κινδύνου θ) καλοσχεδιασμένες διαδικασίες ελέγχου και έγκρισης πιστώσεων κλπ.
Όσο λιγότερο η σύγχρονη τραπεζική βασίζεται σε ενσώματα πάγια περιουσιακά στοιχεία
(έπιπλα, μηχανήματα, κτίρια, γη) τόσο η νεοκλασική οικονομική θεωρία θα απέχει από το να
εξηγήσει τη δυναμική της.
Τέλος σημειώνουμε μια από τις ενδιαφέρουσες προσεγγίσεις της πρόσφατης βιβλιογραφίας
είναι να επιχειρηθεί η κατανόηση της δυναμικής των επιχειρήσεων με βάση την θεωρία αδυναμίας σύναψης διεξοδικών συμβάσεων (incomplete contracts theory). Αντίστοιχα προβλήματα
υφίστανται και στη λειτουργία του τραπεζικού συστήματος.
Βιβλιογραφία
Harris, and Raviv. “The theory of capital structure.” Journal of Finance, 1991.
Hart, and Moore. “Debt and seniority: an analysis of the role of hard claims in constraining management.”
American Economic Review, 1995.
Jensen, and Meckling. “Theory of the firm: Managerial behavior, agency costs, and ownership structure.”
Journal of Financial Economics, 1976.
Jensen, Michael. “Agency costs of free cash flow, corporate finance and takeovers.” American Economic
Review, 1986.
Stulz. “Managerial discretion and optimal financing policies.” Journal of Financial Economics, 1990.
[email protected]
- 105 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Τουριστική ανάπτυξη στη σύγχρονη Ελλάδα,
προκλήσεις και προοπτικές
Στέλλα Κωστοπούλου
Επίκουρη Καθηγήτρια Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
ABSTRACT
Tourism development in modern Greece, challenges and perspectives
Stella Kostopoulou, Assistant Professor, Department of Economics, AUTh
Tourism is one of the most important sectors of the Greek economy, due to its significant
contribution to the increase of national income and the development of the labour market.
Based upon a rich natural and cultural environment, Greek tourism developed mainly as a
‘sun and sea’ mass tourism model since the early post-war period. This model was reinforced
by the absence of a strategic tourism planning vision, resulting in a highly concentrated in
space and time tourism pattern, with considerable environmental impacts and regional
inequalities. The purpose of this paper is to contribute to the debate about the future
challenges and perspectives of Greek tourism within an increasingly competitive international
and Mediterranean tourism market. A brief overview of the evolution of tourism development
and policy in Greece is provided, followed by an outline of the structural problems of the
tourism industry. The paper then analyses the necessary conditions and planning guidelines
for the creation of a modern, high quality tourism product, to attract the rising global tourism
markets and support national and local economies. The paper results to the need for the
formulation of a new sustainable tourism development and management philosophy that
stresses the important education and research role of Universities.
Στέλλα Κωστοπούλου, Επίκουρη Καθηγήτρια Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
- 107 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Ο
1. Εισαγωγή
τουρισμός αποτελεί ένα σύνθετο οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο με περιβαλλοντικές και πολιτιστικές διαστάσεις, το οποίο παρουσίασε ταχύτατη ανάπτυξη και χωρική
εξάπλωση κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών και αναδείχθηκε σε μία από τις πλέον
σημαντικές οικονομικές δραστηριότητες διεθνώς. Σήμερα ο τουρισμός είναι μια από τις δυναμικότερα αναπτυσσόμενες παγκόσμιες βιομηχανίες, η ανάπτυξη της οποίας επηρεάζεται από
τις διεθνείς οικονομικές και πολιτικές συγκυρίες και επηρεάζει τις εθνικές, περιφερειακές και
τοπικές οικονομίες.
Για τη σύγχρονη Ελληνική πραγματικότητα, ο τουρισμός αποτελεί μία από τις σπουδαιότερες αναπτυξιακές δυνατότητες της χώρας στην προσπάθεια να ανταποκριθεί στη δύσκολη
οικονομική συγκυρία. Η υψηλή αξία και σημασία της βιομηχανίας του τουρισμού για την ελληνική οικονομία βασίζεται στους πλούσιους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους της χώρας
και επιδιώκεται να υποστηριχθεί μέσω της βελτίωσης των τουριστικών υποδομών, της αναβάθμισης των υπηρεσιών, αλλά και της δημιουργίας εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού
υψηλών προδιαγραφών.
Στην παρούσα εισήγηση γίνεται μια συνοπτική ανασκόπηση της τουριστικής ανάπτυξης στη
χώρα μας και επιχειρείται η κριτική αξιολόγηση των αποτελεσμάτων της τουριστικής πολιτικής
που ακολουθήθηκε. Στόχος της εισήγησης είναι να αναδείξει τις προκλήσεις και τις προοπτικές
της τουριστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα και να προτείνει ένα πλαίσιο πολιτικής το οποίο να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις της τουριστικής αγοράς και να συμβάλει στην ισόρροπη ανάπτυξη
της χώρας. Μετά την πρώτη εισαγωγική ενότητα, γίνεται μια σύντομη παρουσίαση της ιστορικής εξέλιξης του παγκόσμιου τουρισμού και εξετάζεται ο ρόλος του τουρισμού στην εθνική
οικονομία και η θέση της Ελλάδας στη διεθνή τουριστική αγορά. Στη συνέχεια αναλύονται τα
διαρθρωτικά προβλήματα του ελληνικού τουρισμού και επιχειρείται η κριτική αξιολόγηση των
προοπτικών που διαμορφώνονται για τον ελληνικό τουριστικό κλάδο. Στην τελευταία ενότητα
παρατίθενται τα συμπεράσματα της ανάλυσης και διατυπώνονται προτάσεις πολιτικής.
2. Παγκόσμιος τουρισμός: μια θεαματική πορεία εξέλιξης
Ο τουρισμός ως οικονομικός κλάδος αναπτύχθηκε ραγδαία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδιαίτερα την περίοδο 1960-1980, παίρνοντας τη μορφή του οργανωμένου μαζικού τουρισμού. Παρά τις παροδικές διακυμάνσεις, ο συνολικός αριθμός των ταξιδιωτών αυξάνεται συνεχώς μεταπολεμικά, με αποτέλεσμα να εκτιναχθεί από τα 25 εκατομμύρια το 1950, στα 278
εκατομμύρια το 1980, στα 528 το 1995 και στα 1.035 το 2012 (UNWTO 2013). Ο τουρισμός, αν
και ευάλωτος στις αναταράξεις της διεθνούς πολιτικής σκηνής, ήδη από τα γεγονότα τις 11ης Σεπτεμβρίου 2001, αλλά και με τις διακυμάνσεις της διεθνούς οικονομίας και την πρόσφατη χρηματοοικονομική κρίση, φαίνεται ότι επιδεικνύει αξιοσημείωτες αντοχές και ανακάμπτει σε σχετικά
σύντομο διάστημα (Χατζηδάκης 2011). Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού προβλέπει μέσο
ετήσιο ρυθμό αύξησης των διεθνών τουριστικών αφίξεων της τάξης του 3,3% για την περίοδο
2010-2030, όπου ο συνολικός αριθμός των ταξιδιωτών αναμένεται να ξεπεράσει το 1,8 δις.
- 108 -
Σ. Κωστοπουλου - Τουριστικη αναπτυξη στη συγχρονη Ελλαδα, προκλησεις και προοπτικες
Στη ραγδαία ανάπτυξη και χωρική εξάπλωση του τουριστικού φαινομένου συνέβαλαν οι
σημαντικές κοινωνικο-οικονομικές και τεχνολογικές μεταβολές που συντελέστηκαν μεταπολεμικά, όπως η άνοδος των οικογενειακών εισοδημάτων, η είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας, η αύξηση του θεσμοθετημένου ελεύθερου χρόνου για διακοπές, η τεχνολογική
εξέλιξη των μέσων μεταφοράς, η εξέλιξη και εξάπλωση των εφαρμογών των νέων τεχνολογιών πληροφόρησης και ιδιαίτερα το Διαδίκτυο (Βαρβαρέσος 2000, Λαγός 2005). Η συνεχής
επέκταση του μαζικού τουρισμού είχε ως συνέπεια την αύξηση της παραγωγής και της απασχόλησης, αλλά συγχρόνως και την αύξηση των περιβαλλοντικών πιέσεων, με ρύπανση της
ατμόσφαιρας και των υδάτων, αισθητική υποβάθμιση του φυσικού τοπίου και κατανάλωση
σημαντικών φυσικών πόρων. Από τα τέλη της δεκαετίας του ‘70, ο οργανωμένος μαζικός τουρισμός άρχισε να αμφισβητείται και νέες μορφές τουρισμού άρχισαν να αναπτύσσονται, οι
οποίες εστιάζουν στην αλληλεπίδραση τουριστικής δραστηριότητας και οικοσυστήματος και
προβάλλουν την αναγκαιότητα για ολοκληρωμένη αειφόρο τουριστική ανάπτυξη. Η ανάπτυξη
των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού ανέδειξε το ζήτημα της τοπικότητας και την
ανάγκη αποκέντρωσης στο σχεδιασμό και τη διαχείριση του τουρισμού, υποστηρίζοντας την
ουσιαστική συμμετοχή των τοπικών φορέων και της τοπικής κοινωνίας (Κοκκώσης et al. 2011,
Κοκκώσης και Τσάρτας, 2001).
3. Τουριστική ανάπτυξη στην Ελλάδα
Στην Ελλάδα ο τουρισμός εμφανίζεται ως συγκροτημένο οικονομικό και κοινωνικό φαινόμενο
από τη δεκαετία του 1920, προσλαμβάνει μαζικό χαρακτήρα από την πρώτη μεταπολεμική περίοδο και έκτοτε αυξάνεται με συνεχώς επιταχυνόμενους ρυθμούς (Αυγερινού-Κολώνια, 2000).
Μέχρι και το 1990 η τουριστική ανάπτυξη στην Ελλάδα ήταν ταχύτερη από ότι στην Ευρώπη
και σε όλο τον κόσμο, ενώ από τη δεκαετία 1990-2000 η μείωση του ρυθμού αύξησης των αφίξεων στη χώρα είναι μεγαλύτερη από την αντίστοιχη ευρωπαϊκή και παγκόσμια (Πίνακας 1).
Πίνακας 1. Αφίξεις Τουριστών σε Ελλάδα, Ευρώπη και Παγκόσμια, ανά δεκαετία (1950-2000)
Πηγή: ΣΕΤΕ, 2003
Κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο (1950-1966) ο τουριστικός τομέας χαρακτηρίζεται
από το μικρό μέγεθος των τουριστικών επιχειρήσεων, την απουσία μεθόδων διοίκησης και
προώθησης του τουριστικού προϊόντος, καθώς και του κατάλληλα εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού. Η πολιτεία επικέντρωσε τις προσπάθειές της στην παροχή των απαραίτητων
- 109 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
γενικών και τουριστικών υποδομών, τροφοδοτώντας με κεφάλαια, στο πλαίσιο της πολιτικής
επενδυτικών κινήτρων. Η αμέσως επόμενη περίοδος (1967-1991), όπου επικράτησε το πρότυπο του μαζικού τουρισμού, χαρακτηρίζεται από την εισαγωγή στον τουριστικό κλάδο μεγάλων
μονάδων τυποποιημένων προϊόντων, συστημάτων management, marketing και πληροφορικής, εκπαίδευση του προσωπικού, κλπ. Συνεχίστηκε ευνοϊκότερη η χρηματοδοτική πολιτική,
που επηρέασε τη χωρική κατανομή του ξενοδοχειακού δυναμικού και ενίσχυσε την ανάπτυξη νέων τουριστικών προορισμών, αλλά και της “παραξενοδοχίας“ (Τσάρτας και Λαγός 2006,
Τσάρτας, 2010).
Η γεωγραφική κατανομή του ελληνικού τουρισμού, από την πρώτη μεταπολεμική περίοδο χαρακτηρίζεται από ισχυρές χωρικές συγκεντρώσεις, αρχικά στην Αθήνα, λόγω της τουριστικής έλξης των πολιτιστικών πόρων διεθνούς σημασίας, και από τη δεκαετία του 1970 στις
παράκτιες και νησιωτικές περιοχές, με την καθολική επικράτηση του μοντέλου μαζικού τουρισμού “ήλιος και θάλασσα“ (Κατοχιανού 1995, Λαγός και Κωστοπούλου 2011). Παρά το γεγονός ότι η συγκέντρωση του τουρισμού στις συγκεκριμένες περιοχές δημιούργησε σημαντικές
πιέσεις στο φυσικό, κοινωνικό και δομημένο περιβάλλον, συνεχίσθηκε και κατά τις επόμενες
δεκαετίες, ενώ η χρονική κατανομή επιβάρυνε υπέρμετρα τους τουριστικούς προορισμούς
κατά τους θερινούς μήνες.
Από τις αρχές της δεκαετίας 1990 το μοντέλο του μαζικού τουρισμού στη χώρα βρίσκεται σε
κρίση. Οι περιβαλλοντικές και άλλες επιπτώσεις οδήγησαν στη διαπίστωση της αναγκαιότητας
σχεδιασμού της τουριστικής δραστηριότητας σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο και
στην ανάπτυξη εναλλακτικών και πιο βιώσιμων μορφών τουρισμού (Κοκκώσης et al. 2011). Η
ελληνική τουριστική πολιτική σταδιακά επαναπροσανατολίζεται στοχεύοντας στον εμπλουτισμό και τη διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος, με την ανάπτυξη νέων μορφών τουρισμού, το άνοιγμα προς νέες αγορές και την προώθηση της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης.
Στη δεκαετία του 2000, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης αλλά και των προκλήσεων
της παγκοσμιοποίησης, οι στόχοι της τουριστικής πολιτικής επικεντρώνονται στην αξιοποίηση
των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της χώρας και την προσέλκυση τουριστών με υψηλότερο
εισόδημα (Τσάρτας και Λαγός 2006).
Στην τρέχουσα οικονομική συγκυρία, ο τουριστικός τομέας εξακολουθεί να αποτελεί για την
ελληνική οικονομία έναν από τους θεμελιώδεις πυλώνες ανάπτυξης και εισροής εσόδων, με
συμμετοχή 16,4% στο ΑΕΠ το 2012, με 15,5 εκατ. διεθνείς αφίξεις και 10,0 δις. € ταξιδιωτικές εισπράξεις, και με συμμετοχή 18,3% στη συνολική απασχόληση (Πίνακας 2). Ο τουρισμός
ως κλάδος έντασης εργασίας, αποτελεί πολλές φορές τον κυρίαρχο κλάδο απασχόλησης στις
τουριστικές περιοχές, με έντονο το φαινόμενο της πολυαπασχόλησης (Σ.Ε.Τ.Ε. 2003α, Τσάρτας,
2010), απορροφώντας εργατικό δυναμικό από τον πρωτογενή και δευτερογενή τομέα.
- 110 -
Σ. Κωστοπουλου - Τουριστικη αναπτυξη στη συγχρονη Ελλαδα, προκλησεις και προοπτικες
Πίνακας 2. Βασικά Μεγέθη του Ελληνικού Τουρισμού 2012 -2001
Πηγή: ΣΕΤΕ, 2013
Συγκρινόμενος σε παγκόσμιο επίπεδο, ο ελληνικός τουρισμός καταγράφει ικανοποιητικές
επιδόσεις, αν και το 2012 παρουσιάζει μικρή πτώση σε σύγκριση με προηγούμενα έτη. Σύμφωνα με στοιχεία μελετών του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (WEF 2013, 2013α), η Ελλάδα το
2012 ήταν 17η σε επίπεδο διεθνών αφίξεων (16η το 2009) και 23η σε επίπεδο εσόδων (19η το
2011), ενώ το 2013 η χώρα μας καταλαμβάνει την 32η θέση (29η το 2011) μεταξύ 140 χωρών
στο Δείκτη Ταξιδιωτικής και Τουριστικής Ανταγωνιστικότητας, αλλά μόλις την 96η θέση (83η το
2011) στο Γενικό Δείκτη Ανταγωνιστικότητας.
Στη Μεσογειακή τουριστική αγορά η Ελλάδα παρουσιάζει σχετικά χαμηλότερους ρυθμούς
ανάπτυξης, δεδομένου ότι ως τουριστικός προορισμός έχει εισέλθει στη φάση ωριμότητας. Η
χώρα μας, ως ώριμος τουριστικός προορισμός αντιμετωπίζει έντονο ανταγωνισμό από τους
αναδυόμενους προορισμούς στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου και των Βαλκανίων (π.χ.
Σλοβενία, Βουλγαρία, Τυνησία, Μαρόκο), οι οποίοι αναπτύσσονται με ταχύτερους ρυθμούς και
αναμένεται να καταλάβουν σημαντικό τμήμα της τουριστικής αγοράς, με κύριο πλεονέκτημα
το χαμηλό κόστος των παρεχόμενων υπηρεσιών (Πίνακας 3).
Πίνακας 3. Ελλάδα – Ανταγωνιστές στη Μεσογειακή αγορά (2012)
Πηγή: ΣΕΤΕ, Βασικά Μεγέθη του Ελληνικού Τουρισμού-Επιδόσεις 2012 www.sete.gr/GR/TOYRISMOS/
- 111 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
4. Προβλήματα του ελληνικού τουρισμού
Στην Ελλάδα, παρά την αδιαμφισβήτητη συμβολή του τουρισμού στην οικονομική και κοινωνική της ανάπτυξη και τη σχετικά καλή εικόνα που παρουσιάζει διαχρονικά η εξέλιξη της
τουριστικής κίνησης, η τουριστική βιομηχανία παρουσιάζει σήμερα συμπτώματα κόπωσης. Η
απουσία στρατηγικού αναπτυξιακού σχεδιασμού ανέδειξε τη χώρα σε προορισμό χαμηλών
και μεσαίων εισοδημάτων, με μονοδιάστατο τουριστικό προϊόν μέτριας ποιότητας, σχετικά
υψηλού κόστους και με τιμή η οποία κυρίως λόγω σταθερότητας του ευρώ, αδυνατεί να προσαρμοστεί στα πλαίσια του διεθνούς και μεσογειακού τουριστικού ανταγωνισμού. Ως αποτέλεσμα του στρεβλού αναπτυξιακού μοντέλου της μεταπολεμικής περιόδου, ο ελληνικός τουρισμός δεν έχει κατορθώσει να επιλύσει σημαντικά διαρθρωτικά προβλήματα, τα κυριότερα από
τα οποία είναι: (Παυλόπουλος 2001, Λαγός 2006, Λαγός και Κωστοπούλου 2011, Τσάρτας 2010)
• Η εποχικότητα και η μικρή σχετικά χρονική διάρκεια της τουριστικής περιόδου, ιδιαίτερα
σοβαρά προβλήματα τα οποία αποτελούν αιτίες δυσμενών εξελίξεων στη λειτουργία του
ξενοδοχειακού κλάδου.
• Η άνιση χωρική κατανομή της τουριστικής υποδομής, με υπερσυγκέντρωση σε ορισμένες περιοχές, η οποία έχει σοβαρές επιπτώσεις στο περιβάλλον με υπέρβαση της φέρουσας τουριστικής ικανότητας, κορεσμό και υποβάθμιση των τουριστικών προορισμών. Η
υπερ-συγκέντρωση της τουριστικής δραστηριότητας οδηγεί συχνά τους προορισμούς στη
“μονοκαλλιέργεια” του τουρισμού, που συνοδεύεται από αποεπένδυση στον πρωτογενή
τομέα, δημιουργώντας εμπόδια στην τροφοδοσία της τουριστικής δραστηριότητας με εγχώρια προϊόντα.
• Η ανεπαρκής διαφοροποίηση των προσφερόμενων τουριστικών προϊόντων και προορισμών. Το ελληνικό τουριστικό προϊόν παραμένει τυπικά “μεσογειακό” και οι δημοφιλέστεροι προορισμοί εξακολουθούν να είναι συγκεκριμένες νησιωτικές – παράκτιες περιοχές με
το πρότυπο “ήλιος και θάλασσα” του οργανωμένου παραθεριστικού τουρισμού.
•Η αδυναμία της εγχώριας αγοράς να υποστηρίξει τις ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού οι οποίες εκφράζουν τη νέα τάση στην τουριστική αγορά και προωθούν σημαντικά
την περιφερειακή ανάπτυξη. Η αδυναμία αυτή οφείλεται τόσο στην έλλειψη υποδομών στις
περιοχές που διαθέτουν τους απαιτούμενους τουριστικούς πόρους, όσο και στην απουσία
του κατάλληλου επιχειρηματικού περιβάλλοντος για την υλοποίηση επενδυτικών σχεδίων.
•Η ανυπαρξία συγκεκριμένου προγράμματος ενίσχυσης του εσωτερικού τουρισμού ο οποίος τα τελευταία χρόνια πλήττεται έντονα από την χρηματοοικονομική κρίση. Ο εγχώριος
τουρισμός, παρά τη σχετικά μικρή προστιθέμενη αξία του σε σχέση με τον εισερχόμενο
τουρισμό, συνεισφέρει με χρονική και χωρική διασπορά στην τουριστική οικονομία, συμβάλλοντας έτσι στην ισόρροπη τουριστική ανάπτυξη.
• Οι ελλείψεις σε γενικές υποδομές (π.χ. υπηρεσίες υγείας), οι υποβαθμισμένες ποιοτικά
τουριστικές υποδομές και τα προβλήματα στις μεταφορές, οι οποίες μαζί με τις υπηρεσίες
καταλύματος και εστίασης αποτελούν τα θεμελιώδη στοιχεία του τουρισμού (περιφερειακά αεροδρόμια, οδικό δίκτυο, λιμάνια, κατάσταση σιδηροδρόμων, ακτοπλοΐα, κλπ), δρούν
ανασταλτικά στην προσπάθεια για αναβάθμιση του τουριστικού προϊόντος.
- 112 -
Σ. Κωστοπουλου - Τουριστικη αναπτυξη στη συγχρονη Ελλαδα, προκλησεις και προοπτικες
• Τέλος, ο ανεπαρκής τεχνολογικός εκσυγχρονισμός του ελληνικού τουριστικού κλάδου ο
οποίος δεν είναι ακόμη προσανατολισμένος στη νέα γενιά τουριστών, υπονομεύει την
ανταγωνιστικότητα της ελληνικής τουριστικής αγοράς. Η διείσδυση τεχνολογιών πληροφορικής και επικοινωνιών (προωθητικές πολιτικές e-marketing, ενέργειες μέσω κοινωνικής
δικτύωσης κλπ) είναι σαφώς εντατικότερη στις μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις, ενώ οι
μικρές οικογενειακές τουριστικές μονάδες δεν αντιλαμβάνονται εύκολα την αναγκαιότητα
των νέων τεχνολογιών για τη βιωσιμότητα τους.
5. Προοπτικές του ελληνικού τουρισμού
Από την παραπάνω σύντομη επισκόπηση, προκύπτει το γενικό συμπέρασμα ότι ο ελληνικός
τουρισμός, αν και αποτελεί έναν από τους βασικούς πυλώνες της ελληνικής οικονομίας, εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σημαντικά διαρθρωτικά προβλήματα. Η ελληνική τουριστική βιομηχανία μεταπολεμικά βασίσθηκε αποκλειστικά στα συγκριτικά πλεονεκτήματα του φυσικού
περιβάλλοντος της χώρας, κατευθύνοντας την τουριστική επιχειρηματική δραστηριότητα στο
πρότυπο από τη “ζήτηση προς την προσφορά” (Τσάρτας 2010), το οποίο συνεχίζει να εφαρμόζεται σε μεγάλη έκταση μέχρι και σήμερα. Ωστόσο, οι δραστικές εξελίξεις των τελευταίων
δεκαετιών στην τεχνολογία, τις μεταφορές, τη διαφήμιση, το marketing διαμόρφωσαν μια νέα,
εξαιρετικά ανταγωνιστική τουριστική αγορά, η οποία βασίζεται στο πρότυπο “η προσφορά
φέρνει τη ζήτηση”. Στο νέο αυτό εξωτερικό περιβάλλον θα πρέπει να κινείται ο ελληνικός τουρισμός και να ανταγωνίζεται για το μερίδιό του στην παγκόσμια τουριστική αγορά.
Συγχρόνως, ο ελληνικός τουρισμός, βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπος με τις ιδιαίτερα αρνητικές συγκυρίες που επικρατούν διεθνώς, οι οποίες αναμένεται να επηρεάσουν τις επιδόσεις του
τουριστικού κλάδου σε βάθος χρόνου. Η τρέχουσα συγκυρία βέβαια, αν και αρνητική, μπορεί
να αποτελέσει πρόκληση για την αντιμετώπιση των διαρθρωτικών προβλημάτων του ελληνικού τουρισμού και τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουριστικού προϊόντος.
Η Ελλάδα, έχει πολλές δυνατότητες να ενισχύσει τη θέση της στη διεθνή τουριστική αγορά, εκμεταλλευόμενη τα συγκριτικά της πλεονεκτήματα όπως, τους ιδιαίτερους τουριστικούς
φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους που υπάρχουν αναξιοποίητοι σε κάθε περιφέρεια και την
κάνουν να ξεχωρίζει από τους άλλους μεσογειακούς προορισμούς. Η προσπάθεια για βιώσιμη
ισόρροπη τουριστική ανάπτυξη προϋποθέτει τον προσδιορισμό στρατηγικών επιλογών για
διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος και υποστήριξη συγκεκριμένων ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού, με στόχο τη χωρική διάχυση της τουριστικής δραστηριότητας
και την αναβάθμιση, ανάδειξη και προβολή νέων τουριστικών προορισμών (Λαγός και Κωστοπούλου 2011). Συγχρόνως βέβαια με τη διαφοροποίηση του τουριστικού προϊόντος, θα πρέπει
να επιδιώκεται και η ποιοτική αναβάθμιση των τουριστικών δραστηριοτήτων που συνδέονται
με το παραδοσιακό μοντέλο “ήλιος και θάλασσα”, στο πλαίσιο της αειφόρου ανάπτυξης της χώρας, με σεβασμό στο περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά σε εθνικό και τοπικό επίπεδο.
Οι εμπλεκόμενοι φορείς (τοπικές αρχές, επιμελητήρια, επιχειρήσεις, κοινότητες) και οι κοινωνικές ομάδες που ασκούν πιέσεις (περιβαλλοντικές, πολιτιστικές οργανώσεις κλπ.) μπορούν να συντονισθούν και να διαμορφώσουν τοπικά τουριστικά συμπλέγματα και διαπεριφερειακά δίκτυα
- 113 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
συνεργασίας, καταλήγοντας σε δημιουργικές και αποδοτικές τουριστικές δραστηριότητες που
ενισχύουν την περιφερειακή ανάπτυξη τόσο σε οικονομικό επίπεδο (επενδύσεις, επιχειρηματικότητα, αύξηση εισοδήματος), όσο και σε κοινωνικό, δημιουργώντας θέσεις απασχόλησης.
Η ανταγωνιστικότητα των τουριστικών προορισμών και των τουριστικών επιχειρήσεων
μπορεί ακόμη να αναβαθμισθεί με την υιοθέτηση και χρήση των νέων τεχνολογιών. Στη νέα
τουριστική πραγματικότητα του διαδικτύου και των νέων τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας, διαμορφώνονται νέοι τρόποι λειτουργίας της τουριστικής βιομηχανίας που βασίζονται στην αξιοποίηση των νέων εργαλείων και εφαρμογών του κοινωνικού διαδικτύου (blogs,
podcasts, wikis, Facebook, Twitter, YouTube κλπ). Τα εργαλεία αυτά μπορούν να βελτιώσουν
σημαντικά την επικοινωνία και συνεργασία των ελληνικών τουριστικών επιχειρήσεων εσωτερικά, αλλά και με το εξωτερικό τους περιβάλλον, προκειμένου να αυξήσουν την αποδοτικότητά
τους και να γίνουν περισσότερο ανταγωνιστικές.
6. Συμπεράσματα και προτάσεις πολιτικής
Ο τουρισμός στην Ελλάδα, αν και συνέβαλλε σημαντικά στην μεταπολεμική οικονομική ανάπτυξη της χώρας, αναπτύχθηκε χωρίς σχεδιασμό, με αποτέλεσμα να έχει πολλές αρνητικές
επιπτώσεις στους τουριστικούς προορισμούς και να μην μπορεί να ανταποκριθεί στις επιταγές
και προτιμήσεις της σύγχρονης τουριστικής αγοράς. Κρίνεται ως εκ τούτου επιτακτική η ανάγκη διαμόρφωσης μιας στρατηγικής αειφόρου ανάπτυξης του ελληνικού τουρισμού, εξειδικευμένης σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο, με σκοπό τη δημιουργία ενός νέου ελληνικού
ποιοτικού τουριστικού προϊόντος, τεχνολογικά εξελιγμένου, το οποίο να στηρίζεται σε ένα διαφοροποιημένο πρότυπο τουριστικής ανάπτυξης και να ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των
αναδυόμενων τουριστικών αγορών (π.χ. Κίνα, Ρωσία).
Στο πλαίσιο των παραπάνω κατευθύνσεων η ελληνική τουριστική πολιτική καλείται να οδηγήσει σταδιακά τον ελληνικό τουρισμό από το πρότυπο του μαζικού τουρισμού, στο πρότυπο
του επιλεκτικού τουρισμού ο οποίος είναι προσανατολισμένος στις απαιτήσεις και τα ενδιαφέροντα του τουρίστα - καταναλωτή (Τσάρτας 2010). Η επιλογή αυτή αναμένεται μάλλον να
βελτιώσει, παρά να περιορίσει τον οργανωμένο μαζικό τουρισμό, εισάγοντας ένα νέο μοντέλο
τουριστικής ανάπτυξης με πολυμορφία και ποιότητα του τουριστικού προϊόντος, το οποίο θα
θέτει
ως στόχους:
\
• την ανάπτυξη του τουρισμού μέσω της άμβλυνσης της εποχικότητας, της επιμήκυνσης της
τουριστικής περιόδου, της ανάπτυξης του εσωτερικού τουρισμού, της δημιουργίας νέων
ειδικών τουριστικών υποδομών, της σύνδεσης του τουρισμού με τις σύγχρονες τεχνολογίες
•τη βιώσιμη και ισόρροπη τουριστική ανάπτυξη, με προώθηση των ειδικών και εναλλακτικών μορφών τουρισμού καθώς και μέτρων για την προστασία του περιβάλλοντος
•τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουριστικού προϊόντος στη διεθνή
αγορά μέσω της ποιοτικής αναβάθμισης των παρεχόμενων υπηρεσιών, της υποστήριξης
της επιχειρηματικότητας, της διαφοροποίησης και του εμπλουτισμού του τουριστικού προϊόντος, καθώς και της κατάστρωσης ενός κατάλληλου προγράμματος προβολής του.
- 114 -
Σ. Κωστοπουλου - Τουριστικη αναπτυξη στη συγχρονη Ελλαδα, προκλησεις και προοπτικες
Για τη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας του ελληνικού τουρισμού απαιτείται μια νέα προσέγγιση της διάχυσης και αξιοποίησης των νέων γνώσεων και δεξιοτήτων μέσα από την ποιοτική αναβάθμιση της τουριστικής εκπαίδευσης, με στόχο τη δημιουργία του κατάλληλα εξειδικευμένου ανθρώπινου δυναμικού. Τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας καλούνται
να συμβάλουν με το εκπαιδευτικό και ερευνητικό τους έργο στη διαμόρφωση μιας νέας φιλοσοφίας για τον ρόλο και τη δυναμική του τουρισμού στην ανάπτυξη της Ελλάδας που θέλουμε.
Βιβλιογραφία
Αυγερινού-Κολώνια, Σ. (2000). Χωρικές δυναμικές του τουρισμού στην Ελλάδα (1961-1991). Πρακτικά της
Διημερίδας Πάντειου Πανεπιστημίου-CNRS.
Βαρβαρέσος, Σ. (2000). Τουρισμός, Έννοιες, Μεγέθη, Δομές. Αθήνα: Προπομπός
Κατοχιανού, Δ. (1995). Οικονομική και χωροταξική ανάπτυξη του τουρισμού στην Ελλάδα: μια πρώτη εικόνα.
Σύγχρονα Θέματα, Τεύχος 55, Τουρισμός, Κοινωνικές Ταυτότητες και Χώρος.
Κοκκώσης Χ. και Τσάρτας Π., (2001). Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβάλλον. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.
Κοκκώσης Χ., Τσάρτας Π., Γκρίμπα Ε., (2011). Ειδικές και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Ζήτηση και
Προσφορά Νέων Προϊόντων Τουρισμού. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική
Λαγός, Δ. (2006) “Διαρθρωτικά προβλήματα του ελληνικού τουρισμού σε περιφερειακό επίπεδο“. Στο Γ.
Φώτης & Χ. Κοκκώσης (επιμ.) Περιφερειακή Επιστήμη και Πολιτική: Ελλάδα – Βαλκάνια. Πρακτικά ERSA
(ελληνικό τμήμα), σελ. 167-171.
Λαγός, Δ. (2005). Τουριστική Οικονομική. Αθήνα: Εκδόσεις Κριτική.
Λαγός, Δ. και Κωστοπούλου, Σ., (2011). Τουριστική ανάπτυξη και περιφερειακές ανισότητες στην Ελλάδα. Στο
Ψυχάρης Γ. & Φώτης, Γ. Αστική ανάπτυξη στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Τάσεις και προοπτικές.
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Θεσσαλίας, Βόλος, σελ. 561-579
Παυλόπουλος, Π., (2001). Θέματα Οικονομικής και Τουριστικής Πολιτικής. Αθήνα:ΙΤΕΠ.
Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), (2003). Ελληνικός Τουρισμός 2010 – Στρατηγική
και Στόχοι. Αθήνα.
Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), (2003α). Τουρισμός και Απασχόληση.
Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ), (2013). Ελληνικός Τουρισμός: Στοιχεία και Αριθμοί.
Έκδοση 2013. Αθήνα.
Τσάρτας, Π. και Λαγός, Δ. (2006). Η πολιτική του ελληνικού τουρισμού μέσα από τα αναπτυξιακά
προγράμματα. Στο Αγγελής, Β. και Μαρούδας Λ. (επιμ.) Οικονομικά συστήματα, αναπτυξιακές πολιτικές και
στρατηγικές των επιχειρήσεων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, Εκδόσεις Παπαζήση - Πανεπιστήμιο
Αιγαίου, Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων, σελ.733-761.
Τσάρτας (επ.) (2010). Η σημασία του τουρισμού για την Ελληνική οικονομία / κοινωνία και προτάσεις
πολιτικής για την τουριστική ανάπτυξη. Πανεπιστήμιο Αιγαίου Εργαστήριο Τουριστικών Ερευνών και
Μελετών
Χατζηδάκης, Α. (2011). Ανάλυση της πορείας της τουριστικής κίνησης 2001 – 2010. Ελληνικός Οργανισμός
Τουρισμού, Αθήνα: Εθνικό Τυπογραφείο
World Economic Forum, (2013). The Travel & Tourism Competitiveness Report 2013. Reducing Barriers to
Economic Growth and Job Creation. Geneva, Switzerland.
World Economic Forum, (2013α). The Global Competitiveness Report 2013-2014. Full Data Edition, Geneva,
Switzerland.
World Tourism Organization (UNWTO) (2013). Tourism Highlights, 2013 Edition
- 115 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
Το δυναμικό της Ελλάδας σε ενεργειακές και μη
ενεργειακές πρώτες ύλες ως βάση ρεαλιστικής
και βιώσιμης ανάπτυξης
Α.Ν. Γεωργακόπουλος1 και Γρ.Ν. Τσόκας2
1 Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ
2 Καθηγητής Εφαρμοσμένης Γεωφυσικής,
Πρόεδρος Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ
ABSTRACT
Energetic and primary raw material potential of Greece: The base for realistic and sustainable
development
Α.Ν. Georgakopoulos1 and G.Ν. Tsokas2
1
Laboratory of Economic Geology, School of Geology, Aristotle University of Thessaloniki,
54124 Thessaloniki, [email protected]
2
Laboratory of Exploration Geophysics, School of Geology, Aristotle University of Thessaloniki,
541 24 Thessaloniki, [email protected]
Despite the widely spread mythology, Greece is an important province of the EU in terms
of mineral wealth. Deposits of Lignite, Bauxite, Nickeliferous laterites, Chromites, Industrial
Minerals, Gold, Marbles, etc., are found and were exploited through the historical course.
Regarding the hydrocarbon deposits, three reservoirs have been developed offshore of Kavala,
near Thassos island which produce a medium gravity sour oil. A non-exclusive seismic survey
off the coasts of western and southern Greece was performed during 2013 by the Norwegian
Company PGS and all collected data are now available in the international oil industry.
Simultaneously, concessions were offered for the onshore area “Ioannina” and the offshore
areas “Patraikos” and “Katakolon”.
Concerning the solid fossil fuels, lignite is the most important energy source for the Greek
economy because it is found in great abundance. In terms of lignite production, the country
ranks second in the European Union and sixth worldwide. Greece has also important
geothermal fields (of low and high enthalpy), mainly located in N-E part of the country and in
the S-E Aegean arc awaiting development.
Regarding the Primary Raw Materials, essential for the functioning of modern societies, a
national minerals policy must be seen as a key component of a European Minerals Planning
- 117 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Policy. It should describe in detail the ways that future minerals supply will be secured and
demonstrate a strong link to broader land use planning policy and regulation. A Sustainable
Minerals Policy shall be based on the principles of sustainable development and incorporate
economic, environmental and social requirements.
Α.Ν. Γεωργακόπουλος
Καθηγητής Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ Γρ. Ν. Τσόκας
Καθηγητής Εφαρμοσμένης Γεωφυσικής
Πρόεδρος Τμήματος Γεωλογίας ΑΠΘ
Α
πό το λυκόφως της Ιστορίας ως τις μέρες μας, οι ορυκτές πρώτες ύλες αποτέλεσαν βασικό
στοιχείο της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ανέλιξης και στην φάση των βιομηχανικών κοινωνιών, τη βάση της ανάπτυξης και της ισχύος τους. Στις σημερινές συνθήκες,
αποτελούν τον ουσιαστικό και κρίσιμο παράγοντα για τη βιώσιμη λειτουργία των κοινωνιών. Η
σημασία τους αναγνωρίστηκε με τη χάραξη νέας πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, η οποία
διακηρύσσει ρητά ότι,
«…οι οικονομικά προσιτές ορυκτές πρώτες ύλες και η πρόσβαση σε αυτές έχουν μεγάλη
σημασία για την καλή λειτουργία της οικονομίας της ΕΕ».
Σαφέστατα, η πρόσβαση στις ορυκτές πρώτες ύλες συναρτάται με την ανταγωνιστικότητα
της ΕΕ και τη βιώσιμη ανάπτυξη. Παράλληλα, για την ΕΕ η προστασία του περιβάλλοντος αποτελεί τη μεγάλη πρόκληση της εποχής μας και δε νοείται οποιαδήποτε εξορυκτική, μεταλλουργική ή βιομηχανική δραστηριότητα, η οποία μπορεί να επιβαρύνει υπέρμετρα το περιβάλλον
και την ποιότητα ζωής των κατοίκων της Γηραιάς Ηπείρου. Συνακόλουθα η Ένωση έχει θεσπίσει ένα πλαίσιο αυστηρών μέτρων προστασίας του περιβάλλοντος και ελαχιστοποίησης των
περιβαλλοντικών επιπτώσεων. Από την άλλη μεριά, η Ευρωπαϊκή Ένωση προωθεί και ενθαρ- 118 -
Α.Ν. Γεωργακοπουλος ΚΑΙ Γ.Ν. Τσοκας
Το δυναμικο της Ελλαδας σε ενεργειακες και μη ενεργειακες πρωτες υλες ως βαση ρεαλιστικης και βιωσιμης αναπτυξης
ρύνει πρωτοβουλίες ολιστικής διαχείρισης των αποβλήτων, ακριβώς για να διασφαλίσει ότι η
αναγκαία για την ανάπτυξη της εκμετάλλευση των ορυκτών πρώτων υλών θα γίνει με τρόπο
φιλικό προς το πολύτιμο περιβάλλον.
Η χώρα μας, σε αντίθεση με ιδεοληψίες του παρελθόντος, αποτελεί σημαντική περιφέρεια
της ΕΕ όσον αφορά τον ορυκτό πλούτο. Απαιτείται όμως ορθολογική και περιβαλλοντικά συμβατή εκμετάλλευση αυτών των ορυκτών πρώτων υλών έτσι ώστε να αποκτήσουμε σημαντικά
αναπτυξιακά οφέλη και να ισχυροποιήσουμε το ρόλο της χώρας μας στη χωρία των αναπτυγμένων κοινωνιών.
Τα οφέλη της αξιοποίησης του ορυκτού πλούτου είναι σε πολλά επίπεδα. Προσδοκούμε
άμεσα οικονομικά οφέλη από την εμπορία και την εξαγωγή υλικών, συμβολή στην ανάπτυξη
της εγχώριας βιομηχανίας, προφανέστατα δημιουργία πολλών θέσεων εργασίας σε πάρα πολλές ειδικότητες, αύξηση κύκλου εργασιών σε τοπικές κοινωνίες από τις δραστηριότητες που
συνοδεύουν την εκμετάλλευση, κ.ά.
Οι τομείς στους οποίους επικεντρώνεται η σχετική δραστηριότητα στη χώρα μας, οι οποίοι
θα αποτελέσουν τα κομβικά σημεία της συζήτησης που το ΑΠΘ προκάλεσε, αναφέρονται στη
συνέχεια. Σε κάθε έναν από αυτούς γίνεται επιγραμματική, αλλά πλήρως ορθολογική παρουσίαση των δεδομένων. Η συζήτηση που θα πραγματοποιηθεί κατά τη διάρκεια του συνεδρίου,
θα εξαντλήσει όλες τις λεπτομέρειες, με σκοπό να αποκομιστούν ωφέλιμα συμπεράσματα, τα
οποία θα μπορούσαν να αποτελέσουν συμβολή στη συζήτηση για τη στρατηγική της χώρας
μας στην εκμετάλλευση του ορυκτού της πλούτου.
Αναζήτηση και Εκμετάλλευση κοιτασμάτων υδρογονανθράκων
Οι έρευνες για τον εντοπισμό κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην Ελλάδα έχουν μακρά
ιστορία. Άρχισαν το 1903, αλλά έγιναν πιο ουσιαστικές στη δεκαετία του 1960, όταν το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στη Δυτική Ελλάδα και στο Ιόνιο, δηλαδή στις “Εξωτερικές Ελληνίδες
Ζώνες”. Παρά τη μεθοδική εργασία Ελλήνων και ξένων ειδικών, περίπου μέχρι το 1966, τα αποτελέσματα υπήρξαν φτωχά. Σε αυτό συνετέλεσε και το γεγονός ότι η τεχνολογία στον τομέα
της έρευνας και παραγωγής υδρογονανθράκων της δεκαετίας του ’60 διαφέρει πάρα πολύ
από τη σημερινή, η οποία συγκρίνεται πλέον μόνο με την τεχνολογία διαστήματος. Υποθέτει
κανείς βάσιμα ότι με τις σημερινές τεχνολογικές δυνατότητες τα αποτελέσματα των ερευνών
στη Δυτική Ελλάδα πιθανότατα θα ήταν διαφορετικά. Επιπρόσθετα και σε αντίθεση με σήμερα, εκείνη την εποχή, ακόμη και σε παγκόσμιο επίπεδο, δινόταν μικρή σημασία στο φυσικό
αέριο. Στη χώρα μας έγιναν συνολικά περίπου 170 ερευνητικές γεωτρήσεις, στην πλειοψηφία
τους χερσαίες και κάποιες υποθαλάσσιες. Για την έκταση και τη γεωμορφολογία της Ελλάδος ο
αριθμός αυτός είναι εξαιρετικά μικρός και συν το γεγονός ότι οι γεωτρήσεις δεν έγιναν συστηματικά, είναι πολύ λογικό ότι δεν απέδωσαν τα αναμενόμενα αποτελέσματα.
Ο πρώτος Νόμος “Περί Υδρογονανθράκων” ψηφίστηκε το 1976 (Νόμος 468/1976). Με το
Νόμο αυτό – μεταξύ άλλων – παραχωρήθηκαν στη ΔΕΠ τα αποκλειστικά δικαιώματα του Δημοσίου σε 24 ερευνητικές περιοχές της χώρας, συνολικής έκτασης περίπου 60.000 km2. Το
1994 δημοσιεύτηκε η Ευρωπαϊκή Οδηγία 94/22/ΕΚ, η οποία όριζε το καθεστώς και τους όρους
- 119 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
χορήγησης αδειών για αναζήτηση, έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στις χώρεςμέλη, ενώ τον επόμενο χρόνο ψηφίστηκε ο νέος Νόμος 2289/1995 περί υδρογονανθράκων,
εναρμονισμένος με την πιο πάνω οδηγία. Με τον Νόμο 2289/1995 η ΔΕΠ – ΕΚΥ απέκτησε το
καθεστώς του φορέα διαχείρισης των δικαιωμάτων του Δημοσίου, ενώ της παρείχετο και η
δυνατότητα συμμετοχής σε κοινοπραξίες. Ο Κρατικός Φορέας ΔΕΠ-ΕΚΥ καταργήθηκε το 1998.
Παράλληλα, ο Νόμος 2289/1995, προσπάθησε να προσελκύσει ξένους επενδυτές. Ο πρώτος γύρος παραχωρήσεων δικαιωμάτων έρευνας σε ξένες εταιρείες, με μικρή συμμετοχή του
Ελληνικού Δημοσίου δια της τότε ΔΕΠ-ΕΚΥ, πραγματοποιήθηκε το 1996 με την προκήρυξη 6
περιοχών για έρευνα. Οι έρευνες και κάποιες γεωτρήσεις που έγιναν δεν οδήγησαν σε ουσιαστικά αποτελέσματα. Όμως από τις ερευνητικές εργασίες δημιουργήθηκε μια σημαντικότατη
βάση δεδομένων, η οποία περιέχει γεωφυσικά και γεωτρητικά δεδομένα και μεγάλο αριθμό
εκθέσεων, μελετών, χαρτών, σεισμικών τομών και διαγραφιών γεωτρήσεων. Τα δεδομένα αυτά
αποτελούν σήμερα μία στερεή βάση για συνέχιση της έρευνας, αξιοποιώντας όμως τις νέες τεχνολογίες. Μείζον θέμα για τις περιορισμένες έρευνες στα Ανατολικά αποτελεί η Ελληνοτουρκική διαφορά για την υφαλοκρηπίδα του Αιγαίου πελάγους, η οποία αφορά στην οριοθέτηση
σε περιοχές του Αιγαίου της υφαλοκρηπίδας Ελλάδας και Τουρκίας, επισημαίνοντας βέβαια ότι
η έννοια της υφαλοκρηπίδας έχει υπερκερασθεί εδώ και δεκαετίες από αυτήν της Αποκλειστικής Οικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ).
Στα μέσα της δεκαετίας του ‘70 ανακαλύφθηκαν, από Καναδικές και Αμερικανικές Εταιρίες, τα μοναδικά μέχρι σήμερα εκμεταλλεύσιμα κοιτάσματα υδρογονανθράκων στην Ελλάδα.
Πρόκειται για το κοίτασμα Φυσικού Αερίου της Νοτίου Καβάλας και το κοίτασμα πετρελαίου
του Πρίνου, τα οποία βρίσκονται στη γεωλογική λεκάνη του Πρίνου-Καβάλας. Η αξιοποίηση
των κοιτασμάτων άρχισε το 1981 από κοινοπρακτικό σχήμα υπό την ονομασία “Εταιρία Πετρελαίων Βορείου Αιγαίου (Νorth Αegean Ρetroleum Co.-N.A.P.C.)” και συνεχίστηκε, μέχρι σήμερα,
από διάφορες εταιρείες. Σύμφωνα με τους Petroconsultants του Λονδίνου, η μέγιστη παραγωγή πετρελαίου επετεύχθη το 1984 με 26.600 bbl/d ενώ η μέγιστη παραγωγή αερίου επετεύχθη
το 1987 με 90 million m3/yr.
Μετά την ψήφιση του Νόμου 4001/2011, η χώρα μας προχώρησε σε διεθνή δημόσια πρόσκληση για συμμετοχή σε σεισμικές ερευνητικές εργασίες απόκτησης δεδομένων μη αποκλειστικής χρήσης (non exclusive), εντός της θαλάσσιας ζώνης στη Δυτική και Νότια Ελλάδα.
Επιπρόσθετα η Ελλάδα προχώρησε και σε διεθνή δημόσια ανοικτή πρόσκληση εκδήλωσης
ενδιαφέροντος για παραχώρηση δικαιώματος έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στις θαλάσσιες περιοχές “Πατραϊκός κόλπος (δυτικά)”, “Κατάκολο” και στη χερσαία περιοχή
“Ιωάννινα”. Οι παραπάνω διεθνείς διαγωνισμοί ολοκληρώθηκαν με πολύ μεγάλη επιτυχία. Παράλληλα έχει προχωρήσει και η σύσταση της ΕΔΕΥ Α.Ε. (Ελληνικής Διαχειριστικής Εταιρείας
Υδρογονανθράκων). Αυτές οι εξελίξεις, οι οποίες είναι σύμφωνες με τη διεθνή πρακτική, είναι
εξόχως σημαντικές και η χώρα μας επιδιώκει πλέον να καταδείξει παγκοσμίως ότι αποτελεί
σοβαρό επενδυτικό προορισμό για έρευνα και εκμετάλλευση υδρογονανθράκων κατά τρόπο
συστηματικό, μέσω της υψηλής τεχνολογίας και των αποτελεσματικών επενδύσεων, πάντοτε
με σεβασμό στον άνθρωπο και το περιβάλλον.
Η χώρα μας αρχίζει να συμμετέχει ενεργά στις εξελίξεις. Αρχικά ως ενδιάμεσος σταθμός στη
- 120 -
Α.Ν. Γεωργακοπουλος ΚΑΙ Γ.Ν. Τσοκας
Το δυναμικο της Ελλαδας σε ενεργειακες και μη ενεργειακες πρωτες υλες ως βαση ρεαλιστικης και βιωσιμης αναπτυξης
μελλοντική διακίνηση του φυσικού αερίου προς τα Δυτικά, αλλά μελλοντικά και ως χώρα που
εκμεταλλεύεται τα δικά της κοιτάσματα εντός των δικών της ΑΟΖ.
Με τα παραπάνω καταδεικνύεται η σοβαρότητα με την οποία η προοπτική εκμετάλλευσης
των υδρογονανθράκων στη χώρα μας θα πρέπει να προσεγγιστεί, κάνοντας καθημερινά σταθερά βήματα προς τα εμπρός, βάσει της διεθνούς πρακτικής. Τα γεωπολιτικά και τα νομικά
εμπόδια θα δημιουργήσουν πολλά προβλήματα στην προσπάθεια να αποκομίσουμε οικονομικά οφέλη από τους υδρογονάνθρακες και αυτό θα εξαρτηθεί από την ικανότητά μας να
προστατεύσουμε τα δικαιώματα ιδιοκτησίας μας. Όπως έχει σήμερα διαμορφωθεί η κατάσταση ειδικά στη Νοτιοανατολική Μεσόγειο, κάθε χαμένη μέρα δράσης μπορεί να απαιτήσει στη
συνέχεια πάρα πολύ χρόνο προκειμένου να καλυφθεί η διαφορά. Πρόκειται για μια ακόμα
κρίσιμη καμπή στην ιστορία της πατρίδας μας και ο τρόπος που η χώρα μας θα διαχειριστεί τα
πολύπλοκα αυτά θέματα θα αποτελέσει καθοριστικό παράγοντα της μελλοντικής οικονομικής
επιτυχίας της αλλά και του γεωστρατηγικού της ρόλου.
Λιγνιτικά αποθέματα
Η παρουσία του λιγνίτη τα τελευταία 50 χρόνια στο ηλεκτροενεργειακό ισοζύγιο της χώρας
υπήρξε συνεχώς αύξουσα. Το πρόγραμμα εξηλεκτρισμού της χώρας καθώς και ο ασφαλής
εφοδιασμός με φθηνή ηλεκτρική ενέργεια στηρίχθηκε σχεδόν αποκλειστικά στο λιγνίτη. Το
2009 η ποσοστιαία συμμετοχή του λιγνίτη στην παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας στο διασυνδεδεμένο δίκτυο ανήλθε σε 52% (71,2% το 1998, δίνοντας στα ελληνικά νοικοκυριά το χαμηλότερο κόστος KWh στη Δυτική Ευρώπη και το δεύτερο χαμηλότερο στη βιομηχανία). Η
μείωση αυτή της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από λιγνιτικούς Α.Η.Σ. (Ατμο Ηλεκτρικούς
Σταθμούς) δεν οφείλεται σε παύση της λειτουργίας τους, αλλά στο ότι η ζήτηση μετά το 2003,
όταν και τέθηκε σε λειτουργία ο Α.Η.Σ. Μελίτη Ι, καλύφθηκε από εισαγόμενα καύσιμα. Ο λιγνίτης εντούτοις αποτελεί για την Ελλάδα τη σημαντικότερη και ασφαλέστερη ενεργειακή πηγή,
συμβάλλει στην περιφερειακή ανάπτυξη της χώρας, είναι σε αφθονία και το κόστος του είναι
ανταγωνιστικό σε σχέση με τα άλλα εισαγόμενα καύσιμα. Το συγκριτικό πλεονέκτημα του λιγνίτη προβλέπεται να συνεχιστεί και στο μέλλον.
Με βάση τα συνολικά εκμεταλλεύσιμα αποθέματα λιγνίτη της χώρας και τον προγραμματιζόμενο ρυθμό κατανάλωσης στο μέλλον, υπολογίζεται ότι τα αποθέματα αυτά επαρκούν για
περισσότερο από 45 χρόνια. Μέχρι σήμερα οι εξορυχθείσες ποσότητες λιγνίτη φτάνουν περίπου στο 29% των συνολικών αποθεμάτων.
Εκτός από λιγνίτη, η Ελλάδα διαθέτει και το μεγαλύτερο κοίτασμα Τύρφης στον κόσμο, το
οποίο βρίσκεται στην περιοχή των Φιλίππων (Ανατολική Μακεδονία). Τα εκμεταλλεύσιμα αποθέματα στο κοίτασμα αυτό εκτιμώνται σε 4 δις κυβικά μέτρα και ισοδυναμούν περίπου με 125
εκατ. τόνους πετρελαίου.
Γενικά, η ποιότητα των Ελληνικών λιγνιτών είναι χαμηλή. Η θερμογόνος δύναμη κυμαίνεται
από 975 - 1380 kcal/kg στις περιοχές Μεγαλόπολης, Αμυνταίου και Δράμας, από 1261 - 1615
kcal/kg στην περιοχή Πτολεμαΐδας και 1927-2257 στις περιοχές Φλώρινας και Ελασσόνας. Σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημα των λιγνιτών της χώρας μας είναι η χαμηλή περιεκτικότητα
- 121 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
σε καύσιμο θείο.
Τρεις οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες δρουν αρνητικά στην προσπάθεια διαφύλαξης
στο μέγιστο δυνατό χρονικό διάστημα της κληρονομιάς, που ως χώρα αποκτήσαμε από τη φύση:
1. Περιβαλλοντικοί, καθόσον ο λιγνίτης είναι χωρίς αμφιβολία το πλέον ρυπογόνο καύσιμο
για παραγωγή ηλεκτρενέργειας εκπέμποντας στην ατμόσφαιρα τριπλάσια ποσότητα CO2
από το φυσικό αέριο και κατά 50% περισσότερη απ’ ότι ο λιθάνθρακας.
2. Μη ανταγωνιστικότητα πλέον του λιγνίτη σε σχέση με άλλα ενεργειακά καύσιμα και ιδιαίτερα με τον λιθάνθρακα, αφού τα ποιοτικά του χαρακτηριστικά είναι χαμηλά αλλά και οι
συνθήκες εξόρυξής του οδηγούν σε υψηλό κόστος για διαφόρους λόγους.
3. Η απελευθέρωση της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας είναι μεν πραγματικότητα αλλά η σημασία της δεν έχει γίνει ακόμη αντιληπτή από όλους όπως επίσης και οι επιπτώσεις που
μπορεί να έχει και να οδηγήσουν σε απώλεια από την ΔΕΗ Α.Ε. μέρους της αγοράς που
κατέχει στο ηλεκτροενεργειακό δυναμικό της Χώρας, εάν δεν λάβει σύντομα κατάλληλα
μέτρα. Η ΔΕΗ Α.Ε. έπαυσε να έχει το μονοπώλιο παραγωγής και διάθεσης ηλεκτρικής ενέργειας και όποιος έχει τη δυνατότητα μπορεί πλέον να εισέλθει στο παιχνίδι της παραγωγής
ηλεκτρικής ενέργειας.
Οι προσπάθειες που καταβλήθηκαν και καταβάλλονται για τη συνεργασία μεγάλων ξένων
και ελληνικών εταιρειών για κατασκευή ανθρακικών μονάδων, οι οποίες αναμφισβήτητα μπορούν να θεωρηθούν ανταγωνιστικότερες των λιγνιτικών, τόσο όσον αφορά το περιβάλλον όσο
και την ενεργειακή απόδοσή τους, εφόσον ευοδωθούν, θα είναι θετικές.
Επιπρόσθετα, η συγκρότηση συμμαχιών εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης με άλλες χώρες που
παράγουν λιγνίτη, θα μπορούσε να προωθήσει τις ελληνικές θέσεις αναφορικά με τα θέματα
των σε λειτουργία ευρισκομένων μονάδων, ιδιαίτερα αυτού των εκπομπών CO2.
Σύμφωνα με κοιτασματολογικές εκθέσεις του Ι.Γ.Μ.Ε. και της ΔΕΗ Α.Ε. μια δεύτερη λιγνιτική
μονάδα παραπλεύρως της Μελίτης Ι, ισχύος επίσης 330 MW, θα μπορούσε να υποστηριχθεί
οριακά για 30 χρόνια από τα λιγνιτικά αποθέματα της περιοχής. Πιο συγκεκριμένα, η τροφοδοσία θα μπορούσε να προέρχεται από το ιδιωτικό λιγντιτωρυχείο της Αχλάδας, του Πεδίου
Μελίτης - Λόφων, του πεδίου Κλειδιού, του λιγνιτωρυχείου της Βεύης, τόσο του ιδιωτικού όσο
και εκείνου που ανήκει στη ΔΕΗ. Η παρουσία ξυλιτικού λιγνίτη (με θερμαντική ικανότητα 2000
kcal/kg) θα επέτρεπε την κατασκευή μιας σύγχρονης μονάδας με βαθμό απόδοσης 36-37%,
έναντι των σημερινών Α.Η.Σ. του 27%, η οποία θα μπορούσε να ανταγωνισθεί μία ανθρακική
με προβλέψιμη τιμή κόστους.
Νοτιότερα, επιβάλλεται πλέον λόγω γήρανσης η απόσυρση κάποιων Α.Η.Σ. και ο προγραμματισμός κατασκευής νέων φιλικότερων στο περιβάλλον. Προϋπόθεση των ανωτέρω είναι η
ολοκλήρωση των γεωλογικών-κοιτασματολογικών μελετών προκειμένου να εκτιμηθούν τα
απολήψιμα αποθέματα και τα ποιοτικά τους χαρακτηριστικά.
Παράλληλα, το θέμα της μεταλιγνιτικής εποχής πρέπει να έρθει το ταχύτερο στο προσκήνιο
για την αναζήτηση χρήσεων γης μιας έκτασης μεγαλύτερης των 140.000 στρεμμάτων. Η έκταση αυτή έχει μεν μερικώς αποκατασταθεί σε αποδεκτή από το κοινωνικό σύνολο κατάσταση,
όμως θα πρέπει να καταστεί καλλιεργήσιμη για παραγωγή αγαθών.
- 122 -
Α.Ν. Γεωργακοπουλος ΚΑΙ Γ.Ν. Τσοκας
Το δυναμικο της Ελλαδας σε ενεργειακες και μη ενεργειακες πρωτες υλες ως βαση ρεαλιστικης και βιωσιμης αναπτυξης
Διακομιδή φυσικού αερίου και πετρελαίου
Λόγω της γεωγραφικής της θέσης, η χώρα μας μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο στη μεταφορά
των ορυκτών καυσίμων από τη Ρωσία και τις χώρες της Κεντρικής Ασίας προς τις ανεπτυγμένες
χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Παρότι δεν έχει διαφανεί μέχρι στιγμής κάποια οριστική λύση
στην κατασκευή των αγωγών στη νοτιοανατολική Ευρώπη, η χώρα μας, με κατάλληλη πολιτική, μπορεί να εμπλακεί στην κατασκευή των αγωγών και τη διέλευσή τους από την ελληνική
επικράτεια με σημαντικά οφέλη, πρωτίστως πολιτικά και γεωστρατηγικά αλλά και οικονομικά.
Θετική εξέλιξη για την πατρίδα μας αποτελεί η επιλογή του αγωγού TAP (Trans Adriatic
Pipeline) έναντι των ανταγωνιστικών του λύσεων. Ο αγωγός αυτό θα μεταφέρει το φυσικό
αέριο της Κασπίας (κυρίως του κοιτάσματος Shah Deniz του Αζερμπαϊτζάν) στις αγορές των
Βαλκανίων και της Ευρώπης. Στο αρχικό στάδιο λειτουργίας υπάρχει πρόβλεψη για μεταφορά
10 δισ. κυβικών μέτρων φυσικού αερίου από τη δεύτερη φάση ανάπτυξης του κοιτάσματος
φυσικού αερίου Shah Deniz που έχει προγραμματισθεί να τεθεί σε λειτουργία το 2018.
Αξιοποίηση του γεωθερμικού δυναμικού
Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Γεωθερμικής Ενέργειας (E.G.E.C.) ορίζει ως Γεωθερμική Ενέργεια την
ενέργεια υπό τη μορφή θερμότητας κάτω από την επιφάνεια του στερεού φλοιού της Γης. Ο
ορισμός αυτός επιτρέπει να συμπεριληφθούν όλες οι εφαρμογές της Γεωθερμίας όπως: (α)
η παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, (β) η γεωθερμική θέρμανση και ψύξη για άμεση χρήση
(direct use) ή για έμμεση χρήση, μέσω των γεωθερμικών αντλιών θερμότητας (GSHP).
Η γεωθερμική έρευνα στη χώρα μας ξεκίνησε το 1970, με στόχο πεδία υψηλής ενθαλπίας
στο ηφαιστειακό τόξο του Νοτίου Αιγαίου (Μήλος, Νίσυρος, Σουσάκι). Εντοπίστηκαν τα σημαντικά πεδία υψηλής θερμοκρασίας Μήλου και Νισύρου. Ακολούθως η έρευνα επεκτάθηκε
στα πεδία χαμηλής ενθαλπίας σε ολόκληρη τη χώρα, με αποτέλεσμα να εντοπιστούν μέχρι
σήμερα περισσότερα από 45 πεδία και γεωθερμικές περιοχές. Αυτά άρχισαν να αξιοποιούνται
από το 1980. Το έτος 2005 δημοσιεύτηκε η νομοθεσία σχετικά με τις Γ.Α.Θ. (Γεωθερμικές Αντλίες Θερμότητας) και έκτοτε έχουν εγκατασταθεί μερικές εκατοντάδες μονάδες που αποτελούν
σήμερα τον ταχύτερα αναπτυσσόμενο κλάδο της γεωθερμίας.
Μετά τη δημοσίευση του ν. 3175/03 και των Υ.Α. εφαρμογής του, ταξινομήθηκαν όλα τα
γνωστά από τις έρευνες γεωθερμικά πεδία. Τα βεβαιωμένα και πιθανά πεδία δύνανται να εκμισθωθούν είτε από τις Περιφέρειες είτε από το Υ.Π.Ε.Κ.Α. Τα γνωστά σήμερα, βεβαιωμένα και
πιθανά γεωθερμικά πεδία (σύμφωνα με τη νομοθεσία), ξεπερνούν τα 45. Δύο από τα πεδία
είναι υψηλής θερμοκρασίας (σε Νίσυρο και Μήλο) και τα υπόλοιπα χαμηλής.
Στοχεύοντας στη συνδυασμένη παραγωγή ηλεκτρικής - θερμικής ενέργειας από ρευστά μέσης και χαμηλής ενθαλπίας στην Ελλάδα, προτείνονται τα εξής:
(α) Η
έρευνα να επικεντρωθεί στις Τριτογενείς ιζηματογενείς λεκάνες της Μακεδονίας και της
Θράκης, οι οποίες παρουσιάζουν υψηλή γεωθερμική βαθμίδα. Ιδιαίτερου ενδιαφέροντος
είναι η λεκάνη του Στρυμόνα, το Δέλτα του Νέστου και η λεκάνη της Αλεξανδρούπολης. Για τις περιοχές αυτές προκηρύχθηκε ήδη δημόσιος διεθνής διαγωνισμός από το
Υ.Π.Ε.Κ.Α.
- 123 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
(β) Να γίνει διερεύνηση για ανάλογες συνθήκες στη λεκάνη του Σπερχειού και τη Β. Εύβοια.
(γ) Να προχωρήσει η αξιοποίηση της υψηλής έντασης θερμικής ροής σε νησιά του Ανατολικού Αιγαίου (Λέσβος, Χίος, Σαμοθράκη, Λήμνος, Ικαρία).
Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στα πλαίσια του Γ’ ΚΠΣ η έρευνα του Ι.Γ.Μ.Ε. για τη γεωθερμία
χρηματοδοτήθηκε με 3,5 εκ. € και το δυναμικό που εντοπίστηκε αξίζει περί τα 35 εκ. € με τις
σημερινές τιμές υδρογονανθράκων. Για το μέλλον θα πρέπει να γίνει:
•Λεπτομερέστερη διερεύνηση των συνθηκών (θερμικής ροής – στρωματογραφίας – θερμής υδροφορίας), σε περιοχές αναγνωρισμένης θερμικής ανωμαλίας και κοντά σε εντοπισμένα ή πολύ πιθανά γεωθερμικά πεδία.
•Ανόρυξη βαθιών ερευνητικών γεωτρήσεων για εντοπισμό ταμιευτήρων υψηλών σχετικά
θερμοκρασιών (μέσης ενθαλπίας) και σημαντικής παροχής στο γεωλογικό υπόβαθρο,
•Επανεξέταση του θέματος της τιμής της παραγόμενης MWhe σε ρεαλιστική βάση,
•Απλοποίηση της Νομοθεσίας ως προς τις διαδικασίες διενέργειας των διαγωνισμών και
παροχή κινήτρων σε ιδιώτες επενδυτές,
•Θέσπιση οικονομικών και φορολογικών κινήτρων για την εγκατάσταση Γεωθερμικών Αντλιών Θερμότητας, αντίστοιχων με αυτά που ισχύουν για τις υπόλοιπες ΑΠΕ.
Ορυκτές Πρώτες Ύλες
Το Ελληνικό υπέδαφος λόγω σύνθετης γεωλογικής δομής και μεταλλογενετικών χαρακτηριστικών διαθέτει ποικιλία μεταλλικών και μη μεταλλικών ορυκτών πρώτων υλών (Ο.Π.Υ.).
Στην κατηγορία των μεταλλικών ορυκτών ανήκουν:
•Τα σημαντικά αποθέματα χρυσού (Au), ειδικά στη Β. Ελλάδα,
•Τα κοιτάσματα χαλκού (Cu), και αυτά ειδικά στη Β. Ελλάδα,
•Τα κοιτάσματα μολύβδου (Pb), ψευδαργύρου (Zn) και αργύρου (Ag), με αυξανόμενη ζήτηση και οικονομική άνοδο κυρίως του Zn και Ag,
•Το νικέλιο (Ni), ένα από τα πλέον ανακυκλούμενα στοιχεία με σημαντική συνεισφορά στη
βιώσιμη ανάπτυξη αλλά και με στρατηγική θέση στη μεταλλευτική παραγωγή της Ευρώπης,
•Ο Βωξίτης, κυρίως λόγω της παραδοσιακής και παγκόσμιας γνωστής δυναμικής και σταθερότητας που αντιπροσωπεύει.
Στην κατηγορία των βιομηχανικών ορυκτών και πετρωμάτων ανήκουν:
•Ο μπεντονίτης, ορυκτός και ενεργοποιημένος, ο περλίτης, ορυκτός και ενεργοποιημένος
και η κίσσηρις με ισχυρή παγκόσμια παραγωγική παρουσία,
•Ο μαγνησίτης που αντιπροσωπεύει περίπου το 8% της ευρωπαϊκής παραγωγής,
•Ο χουντίτης και ο ατταπουλγκίτης, σπάνια ορυκτά με εξειδικευμένες και καινοτόμες εφαρμογές,
•Οι ζεόλιθοι, με έμφαση σε νέες εφαρμογές περιβαλλοντικής τεχνολογίας και υγιεινής διατροφής,
- 124 -
Α.Ν. Γεωργακοπουλος ΚΑΙ Γ.Ν. Τσοκας
Το δυναμικο της Ελλαδας σε ενεργειακες και μη ενεργειακες πρωτες υλες ως βαση ρεαλιστικης και βιωσιμης αναπτυξης
•Οι γύψος και καολίνης,
•Ο
χαλαζίας και οι άστριοι, ως πρώτες ύλες για την παραγωγή ποιοτικότερων υλικών και
τελικών προϊόντων υψηλής τεχνολογίας,
• Οι λευκοί ασβεστόλιθοι και δολομίτες, κυρίως για παραγωγή ανθρακικών υλικών πλήρωσης,
•Οι ποζολάνες και γενικότερα οι πρώτες ύλες τσιμέντου και κεραμοποιίας,
•Οι αμφιβολίτες, κατάλληλοι για παραγωγή πετροβάμβακα.
Στην κατηγορία τέλος των δομικών και διακοσμητικών λίθων ανήκουν:
•Τα μάρμαρα, με την ευρύτερη εμπορική και οικονομική έννοια και
•Οι δομικοί λίθοι, περιφερειακής ή/και τοπικής σημασίας.
Σύμφωνα με τον Σύνδεσμο Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων οι εξαγωγές για το έτος 2011
ανήλθαν στα 920.247.000 ευρώ. Αναφορικά με τον κατ‘ εξοχήν εξαγωγικού προσανατολισμού κλάδο του μαρμάρου και των διακοσμητικών πετρωμάτων, αναφέρονται τα ασβεστιτικά-δολομιτικά μάρμαρα της Ροδόπης (Θάσος, Καβάλα, Λεκάνη, Γρανίτης και Βώλακας), τα
μάρμαρα της Πελαγονικής ζώνης (Τρανόβαλτος Κοζάνης, Βέροια), τα μάρμαρα της Αττικοκυκλαδικής ζώνης (Διόνυσος Αττικής, Νάξος, Πάρος κ.α.), τα Σιπολινομάρμαρα της Νότιας
Εύβοιας, οι ασβεστόλιθοι των εξωτερικών ζωνών (Ελικώνας Βοιωτίας, Λυγουριό, Καρναζέϊκα,
Αργολίδα, Ιωάννινα, Μεσολόγγι), οι Νεογενείς τραβερτίνες (Αριδαία, Βαμβακόφυτο Σερρών,
Κούπα-Σκρα Ν. Κιλκίς, Καπανδριτίου Ν. Αττικής), οι Τραχυανδεσίτες Λέσβου κ.α. Ιδιαίτερης σημασίας είναι επίσης τα αδρανή υλικά (συνήθη και ειδικών χρήσεων), με συνήθη αδρανή να
χαρακτηρίζονται τα ασβεστολιθικά κυρίως πετρώματα για σκυρόδεμα και άλλες χρήσεις όπως
υποβάσεις οδοστρωμάτων και ειδικά αδρανή (ανάλογα με την χρήση τους) να χαρακτηρίζονται τα όξινα ή βασικά ηφαιστειακά πετρώματα για αντιολισθητικούς ασφαλτοτάπητες του
οδικού δικτύου, ως σκληρά για τις σιδηροδρομικές γραμμές και ειδικών προδιαγραφών για τη
τσιμεντοβιομηχανία ή για την ασβεστοποιία.
Σε κάθε περίπτωση η διαρκώς αυξανόμενη ζήτηση των Ορυκτών Πρώτων Υλών αποτελεί
σταθερή προστιθέμενη αξία για το μέλλον. Η αξιοποίηση τους αποτελεί αναμφισβήτητα μοχλό ανάπτυξης και προόδου. Δεν πρέπει όμως να παραβλέπεται το γεγονός ότι τόσο η χώρα
μας, όσο και η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση, κινδυνεύουν να βρεθούν απροστάτευτες απέναντι
στον έντονο [ίσως συχνά και αθέμιτο] παγκόσμιο ανταγωνισμό, ενώ πάντοτε ελλοχεύει και ο
κίνδυνος εξάρτησης σε θέματα παραγωγής και διάθεσης Ο.Π.Υ. Ως εκ τούτου απαιτούνται: (α)
υιοθέτηση Εθνικής στρατηγικής για την εκμετάλλευση των Ελληνικών Ο.Π.Υ. σε βιώσιμο και
συνάμα περιβαλλοντικά αποδεκτό πλαίσιο, (β) αντιμετώπιση του παγκόσμιου αλλά και του
περιφερειακού ανταγωνισμού και (γ) υιοθέτηση ενεργειών ευρωπαϊκής διάστασης.
Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στη λεγόμενη “παγκοσμιοποίηση του μεταλλευτικού
ανταγωνισμού”, π.χ. όσον αφορά σε βιομηχανικά ορυκτά με προέλευση από χώρες χαμηλού
παραγωγικού και περιβαλλοντικού κόστους [π.χ. Κίνα], στη διαρκώς αυξανόμενη σύγκρουση
συμφερόντων για την χρήση και την αξία της γης, στον περιφερειακό ανταγωνισμού από χώ- 125 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ρες των Βαλκανίων αλλά και της Νοτιο-ανατολικής Ευρώπης [Τουρκία].
Η υλοποίηση ερευνητικών προγραμμάτων για αναζήτηση και εφαρμογή έξυπνων και περιβαλλοντολογικά φιλικών τεχνολογιών εκμετάλλευσης, με στόχο την παραγωγικότητα και την
υψηλή προστιθέμενη αξία, αποτελούν για τη χώρα μας πρόκληση αλλά συνάμα και υποχρέωση.
- 126 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Α
«ΠΟΙΑ ΑΝΑΠΤΥΞΗ»
ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ
128 χρόνια επιτυχίας
Αίνη Μιχαηλίδου
Αντιπρόεδρος ομίλου εταιριών Μιχαηλίδη
128 years of success
ABSTRACT
The Michailides group of companies, having a 128 years of history in enterprising, has faced
several times crises, national or worldwide ones, but it managed to distinguish itself within
the Greek business sector by using good practices policy, investing in technology and applying
Research & Development results in practice.
The Group’s main focus has been trading, processing and exporting oriental type and F.C.V.
tobacco of high value and producing hydrolyzed plant proteins for agricultural use (EVYP
LLP). Nowadays, it operates in 6 countries: Greece, F.Y.R.O.M., Bulgaria, Albania, Moldova, India
with a total number of 3.250 employees. Its products are being exported to over 80 countries
all over the world, thus strengthening the Greek economy.
While Greece goes through one of the most severe economic crises, I strongly believe that
agriculture and rural resources’ exploitation in general, have the power to reverse the crisis to
an opportunity for people, agriculture itself and consequently, our country.
A.Michailides S.A. applies good practices policy across the whole range of its activities,
starting with contractual farming, principles of integrated management, use of noble, high
value aromatic varieties that have resulted in tobacco cultivation restructuring and the global
classification of Greek and Balkan tobacco to the “safest” ones.
EVYP LLP, following the same steps as A. Michailides S.A. and in cooperation with the
Agricultural School of Aristotle University of Thessaloniki, produces organic products for
agricultural use, exclusively of plant origin, environmentally friendly and highly effective in
the cultivations applied. The products’ innovation is inseparable from the use of hydrolyzed
plant proteins and amino acids, while products have been granted a European Patent.
I am absolutely convinced that Greece’s development can and will derive from the primary
sector, as well.
- 127 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Αίνη Μιχαηλίδου, Αντιπρόεδρος ομίλου εταιριών Μιχαηλίδη
Ο
όμιλος επιχειρήσεων Μιχαηλίδη ιδρύθηκε το 1886 στη Δράμα. Αυτά τα 128 χρόνια διέπρεψε στον επιχειρηματικό τομέα της Ελλάδας στην εμπορία, μεταποίηση και εξαγωγή
καπνών Ανατολικού τύπου υψηλής αξίας, στην παραγωγή υδρολυμένων φυτικών πρωτεϊνών
για χρήση στη γεωργία, ενώ ίδρυσε την εταιρία «Μπάρμπα-Στάθης» πρωτοπόρα στον τομέα
κατεψυγμένων λαχανικών και τροφίμων.
Ο όμιλος την δεκαετία του 1990 επεκτάθηκε σε Βαλκανικές χώρες και σε χώρες της πρώην
Σοβιετικής ένωσης χρησιμοποιώντας τεχνολογία αιχμής και εφαρμόζοντας σύγχρονες πρακτικές στον τομέα απασχόλησης της.
Σήμερα ο όμιλος δραστηριοποιείται σε 6 χώρες: Ελλάδα, Π.Γ.Δ. Μακεδονίας, Βουλγαρία, Αλβανία,
Μολδαβία και Ινδία ενώ απασχολεί 3.250 άτομα. Τα προϊόντα του ομίλου εξάγονται σε πλέον των 80
χωρών σε 5 ηπείρους ενισχύοντας την εθνική οικονομία και δημιουργώντας νέες θέσεις εργασίας.
Καθ’ όλη τη διάρκεια των 128 ετών ο όμιλος αντιμετώπισε κρίσεις (εθνικές ή παγκόσμιες)
όπως ο 1ος και 2ος Βαλκανικός πόλεμος, ο Β΄ παγκόσμιος πόλεμος, η Κατοχή, ο Εμφύλιος αλλά
κατάφερε όχι μόνο να τις ξεπεράσει αλλά και να ισχυροποιήσει τη θέση του στον τομέα απασχόλησης του εφαρμόζοντας ορθές πρακτικές, επενδύοντας στην τεχνολογία και συνδυάζοντας τα αποτελέσματα της έρευνας στην πρακτική της δουλειάς.
Στη σημερινή οικονομική κρίση που διέρχεται η χώρα μας η γεωργία και γενικότερα η εκμετάλλευση της υπαίθρου έχει την δυνατότητα να δώσει μερική διέξοδο σε αυτό το παμμέγιστο
πρόβλημα μετατρέποντας την σε ευκαιρία και για τα άτομα και για την Γεωργία και κατ’ επέκτασην για την χώρα μας.
Ποια είναι όμως η γεωργία που μπορεί να δώσει αυτή την λύση; Πόσο και πώς πρέπει να
αλλάξει για να την πραγματοποιήσει; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι μέσω των καλών
πρακτικών.
- 128 -
Α. Μιχαηλιδου - 128 χρονια επιτυχιας
Έχω την τιμή να είμαι Αντιπρόεδρος σε έναν όμιλο επιχειρήσεων που για 128 χρόνια είναι
άρρηκτα δεμένος με την αγροτική παραγωγή.
Ο καπνός είναι προϊόν υψηλής προστιθέμενης αξίας, στηρίζει τον Έλληνα παραγωγό, τον
Έλληνα καπνεργάτη, τις τοπικές κοινωνίες και καθ’ ότι είναι εξαγώγιμο σε ποσοστό άνω του
96% στηρίζει τελικά την Ελληνική οικονομία.
Οι σημερινές ανάγκες μίας σύγχρονης και ανταγωνιστικής γεωργίας απαιτούν καλές πρακτικές
τις οποίες ο όμιλος Μιχαηλίδη εφαρμόζει με εξαιρετικά αποτελέσματα εδώ και πολλά χρόνια.
Το πλαίσιο των ενεργειών μας καλύπτει όλα τα στάδια: τον σχεδιασμό, την παραγωγή, τη
μεταποίηση και την προώθηση στις διεθνείς αγορές.
Ο έλληνας αγρότης είναι δεκτικός σε αλλαγές, στην εφαρμογή καινοτόμων μεθόδων και
σύγχρονων καλλιεργητικών πρακτικών. Με την σωστή καθοδήγηση, ορθές πρακτικές, παροχή
επιστημονικών συμβουλών και επιμελή επίβλεψη μπορεί να παράγει τα πλέον ανταγωνιστικά
προϊόντα.
Ο όμιλος Μιχαηλίδη εφαρμόζει τις καλές πρακτικές ξεκινώντας από την εφαρμογή της συμβολαιακής γεωργίας εδώ και δεκαετίες παρέχοντας την εξασφάλιση στον καπνοπαραγωγό της
απορρόφησης του προϊόντος του και την τιμή του ανά ποιότητα. Έτσι ο παραγωγός προγραμματίζει έγκαιρα την καλλιέργεια του και μπορεί να είναι σίγουρος για το εισόδημα που θα του
αποφέρει ενώ ταυτόχρονα ενισχύονται οι σχέσεις εμπιστοσύνης ομίλου-παραγωγού.
Μετά την απόφαση της Ολικής αποδέσμευσης των Ευρωπαϊκών πριμοδοτήσεων από την
παραγωγή του καπνού το 2005, η παραγωγή της χώρας μας μειώθηκε από 112.000 ΜΤ σε
18.000 ΜΤ. Σήμερα όχι μόνο έχουμε επιτύχει την αναδιάρθρωση της καπνοκαλλιέργειας με
την χρήση ευγενών, αρωματικών ποικιλιών υψηλής αξίας αλλά έχουμε επιτύχει και την αύξηση
της παραγωγής στους 34.000 ΜΤ. Τα καπνά αυτά χαίρουν υψηλής εκτίμησης και ζήτησης στις
διεθνείς αγορές.
Οι παραγωγοί που συνεργάζονται μαζί μας σε όλες τις χώρες που δραστηριοποιείται ο όμιλος, εφαρμόζουν τις αρχές της ολοκληρωμένης διαχείρισης με αποτέλεσμα την βελτιστοποίηση της ποιότητας, την προστασία του περιβάλλοντος και τη μείωση του κόστους παραγωγής.
Αποτέλεσμα αυτών είναι η διατηρησιμότητα της παραγωγής χωρίς την υποστήριξη κοινοτικών ή άλλων επιδοτήσεων και η εξασφάλιση ικανοποιητικού εισοδήματος στον παραγωγό.
Προς επιβεβαίωση αυτών θα ήθελα να αναφέρω την αύξηση της παραγωγής καπνών την φετινή χρονιά κατά 25%.
Με την εφαρμογή ορθών πρακτικών επιτύχαμε την παραγωγή καπνών ουσιαστικά απαλλαγμένων από υπολείμματα φυτοφαρμάκων κατατάσσοντας τα Ελληνικά και Βαλκανικά καπνά
στα «ασφαλέστερα» διεθνώς. Αυτό επιτεύχθηκε εφαρμόζοντας τα πλέον αυστηρά διεθνή πρότυπα. Παρά τις αρχικές επιφυλάξεις που είχαν οι παραγωγοί, τελικά με τη δική μας καθοδήγηση
και επίβλεψη, όχι μόνο κατάφεραν να εξαφανίσουν τα υπολείμματα αλλά παράλληλα ωφελήθηκαν το ποσό των € 650/εκτάριο από την μείωση των καταχρηστικών ψεκασμών.
Επίσης η καινοτόμος αλλαγή του τρόπου συσκευασίας των χωρικών καπνών, που προώθησε
ο όμιλος μας, οδήγησε στην μείωση του χρόνου δεματοποίησης, αύξησε την παραγωγικότητα
και τελικά μείωσε το κόστος στον παραγωγό.
Η ορθή χρήση λιπασμάτων που οδηγεί στην μεγιστοποίηση της παραγωγής, την προστασία
- 129 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
των υπογείων υδάτων και την διατηρησιμότητα των υδατίνων πόρων είναι ένα άλλο επίτευγμα
της συνεργασίας εταιρίας και παραγωγών.
Η συνεχής εκπαίδευση και κατάρτιση των παραγωγών από την εταιρία μας έχει θετική επίδραση στην παραγωγή, στο εισόδημα και κατ’ επέκταση στην προστασία του περιβάλλοντος.
Προάγουμε την σύνδεση της πανεπιστημιακής έρευνας με την παραγωγή συνεργαζόμενοι
με το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και το Εθνικό Κέντρο Έρευνας και Τεχνολογίας για την εφαρμογή καινοτόμων τεχνικών στην καπνοκαλλιέργεια.
Στην μεταποίηση, οι επενδύσεις που πραγματοποιούνται και η εφαρμογή σύγχρονων τεχνικών επεξεργασίας έχουν οδηγήσει στην μείωση του κόστους παραγωγής, στην αύξηση των
θέσεων εργασίας, στην πρωίμηση του χρόνου εξαγωγής καθιστώντας το τελικό προϊόν άκρως
ανταγωνιστικό στις διεθνείς αγορές.
Εφαρμόζουμε αυστηρούς και εντατικούς ποιοτικούς ελέγχους σε όλα τα στάδια της μεταποίησης καλύπτοντας τις αυστηρότερες διεθνής προδιαγραφές.
Επενδύουμε συνεχώς στις νέες τεχνολογίες, εφαρμόσουμε καινοτόμες ιδέες όπως η παραγωγή βιολογικών καπνών, δεσμευόμαστε με την Πολιτική Κοινωνικής Ευθύνης και επανδρώνουμε θέσεις εργασίες με εξειδικευμένο επιστημονικό προσωπικό.
Η συνεχής εφαρμογή όλων των παραπάνω έχει οδηγήσει τον όμιλο Μιχαηλίδη να είναι μία
από τις μεγαλύτερες Ελληνικές εξαγωγικές εταιρίες, η μεγαλύτερη εταιρία επεξεργασίας καπνού στην Ευρώπη και μία από τις μεγαλύτερες παγκοσμίως.
Ο όμιλος όμως δεν δραστηριοποιείται μόνο στα καπνά.
Η ερευνητική ομάδα της δεύτερης εταιρίας μας ΕΒΥΠ σε συνεργασία με τη γεωπονική σχολή
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, οδήγησε στη δημιουργία οργανικών προϊόντων θρέψης,
φυτικής προέλευσης, τα οποία είναι φιλικά προς το περιβάλλον, στον χρήστη αλλά και άκρως
αποδοτικά στις καλλιέργειες που εφαρμόζονται. Η καινοτομία των προϊόντων οφείλεται στην
χρήση υδρολυμένων φυτικών πρωτεϊνών και αμινοξέων ενώ τα σκευάσματα διαθέτουν Ευρωπαϊκή πατέντα.
Η ΕΒΥΠ παράγει επίσης βιολογικό τροφικό ελκυστικό για δίπτερα που χρησιμοποιείται ευρέως στην ελαιοκομία και η χρήση του έχει συμβάλει εξαιρετικά στην εκλεκτή ποιότητα του
Ελληνικού ελαιολάδου. Το σκεύασμα πλέον έχει έγκριση στις χώρες της Νότιας Ευρώπης, στην
Τουρκία, την Αλβανία, τη Σλοβενία, την Τυνησία, τη Συρία και το Ιράν.
Η ΕΒΥΠ ακολουθεί τις ορθές πρακτικές του ομίλου στο δικό της φάσμα δραστηριοτήτων,
αυξάνοντας τις εξαγωγές της κάθε χρόνο, προσθέτοντας καινοτόμα προϊόντα φιλικά προς το
περιβάλλον συμβάλλοντας στην εθνική οικονομία.
Κλείνοντας θα ήθελα να τονίσω για άλλη μια φορά ότι η Ελληνική γεωργία πρέπει να αναπτυχθεί με έναν τρόπο που θα είναι και οικονομικά και περιβαλλοντικά και κοινωνικά βιώσιμος,
και η κατεύθυνση αυτή πρέπει να διαπνέει όλες τις πολιτικές, όλους τους τομείς -δημόσιο και
ιδιωτικό- όλους τους κλάδους, όλους τους παραγωγούς.
Για να γίνουν όλα αυτά χρειάζεται σοβαρότητα, ειλικρινής και μεγάλη προσπάθεια, επαγγελματισμός, καλές πρακτικές και ευρηματική επιχειρηματικότητα.
Είμαι πεπεισμένη όμως ότι η ανάπτυξη της χώρας μπορεί να προέλθει και από τον πρωτογενή τομέα.
- 130 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
-B-
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ
«ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ;»
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ»
Η ευρωπαϊκή διάσταση της διακυβέρνησης
Αντώνης Καϊλἤς
Οικονομολόγος, Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων
του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα
ABSTRACT
The European dimension of governance
Governance has now become a reality in the EU where specific principles and ‘’tools’’ are put
into practice and is now viewed as the primary factor concerning the efficiency of the use of
European Union funds.
The first systematic attempt to establish a European governance mechanism took place with
the White Bible for European governance in the early 2000 and addresses how the EU utilises
the power that the citizens have granted to the Union and most importantly, how reality can
and should be. The goal is to widen the decision-making process so that more organizations
can participate and in order to establish accountability. In this context ‘’Governance’’ means
rules, processes and behaviour that affects the way in power is exercised on a European
level, particularly regarding transparency, participation, accountability, effectiveness and
cohesion, which are the principles of proper Governance.
The concept of Governance evolved into an increasingly integrated multilevel system and finally,
gradually began to be established and implemented in European policies, characterized by its
connection with the central European strategy, through strategic planning and the definition
of thematic objectives, according to the Strategy ‘’Europe 2020’’ for a “smart, sustainable and
inclusive development”. It also requires a multilevel approach, with more active involvement
from local and regional authorities and the broadest possible participation of civil society and
also the implementation of the concept of integrated approach which, in other words, is a
deeper integration of all policies with territorial, economic and social impact and partnership
is set as the basic principle of governance.
- 133 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Αντώνης Καϊλής
Οικονομολόγος, Υπεύθυνος Δημοσίων Σχέσεων, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα
Η
διακυβέρνηση ως όρος, έχει μπει εδώ και αρκετό καιρό τόσο στην επιστημονική- οικονομική, πολιτική, νομική, περιβαλλοντική, κλπ, χωρίς ωστόσο να είναι και σίγουρο ότι όλοι
εννοούμε το ίδιο πράγμα. O J.K.GALBRAITH μελέτησε νωρίς τα ζητήματα διακυβέρνησης και
ειδικότερα τους τρόπους εφαρμογής και τις επιπτώσεις από την υιοθέτηση μορφών διαχείρισης της μεγάλης κυρίως επιχείρησης, στο κράτος και τις κρατικές δομές. Η διακυβέρνηση
είναι πλέον πραγματικότητα και στην ΕΕ, εφαρμόζονται συγκεκριμένες αρχές και ”εργαλεία”
και αναγνωρίζεται σήμερα ως ο κατ’ εξοχήν καθοριστικός παράγοντας όσον αφορά την αποτελεσματικότητα της χρήσης των ευρωενωσιακών κονδυλίων. Η κρίση έφερε την αποκάλυψη
ελλειμμάτων στη θεσμική οργάνωση και αδυναμιών αντιμετώπισης των επιπτώσεων στο οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο, όμως θα πρέπει να αποτελέσει δίδαγμα για το δρόμο μετασχηματισμού που θα πρέπει να ακολουθήσει η διακυβέρνηση π.χ. με διαδικασίες ευρύτερης
συμμετοχής και συνεργασίας των πολιτών κυρίως στο τοπικό επίπεδο ή με αυστηρότερη υποχρέωση λογοδοσίας για τη χρήση του δημοσίου και ευρωενωσιακού χρήματος. Είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη αποδοχή τη στήριξη των επιτευγμάτων της ΕΕ από τους πολίτες της.
Ορισμός – περιεχόμενο της διακυβέρνησης
Όταν πρόκειται να εξετάσει κανείς το νόημα που πρέπει να δοθεί στην ευρωπαϊκή διακυβέρνηση τα πράγματα μοιάζουν να είναι πιο περίπλοκα.
Ο ορισμός που βρίσκεται εγγύτερα στο περιεχόμενο της διακυβέρνησης που χαρακτηρίζει
τις λειτουργίες της ΕΕ, είναι κατά τη γνώμη μας, αυτός των PIERRE MUREL-YVES SUREL, που
ορίζουν τη διακυβέρνηση ως ένα σύστημα με πολλούς “παίκτες”, όπου ο χαρακτήρας συνεκτικότητας της δημόσιας δράσης (προσδιορισμός των προβλημάτων- των δυνατών και εφικτών
- 134 -
Α. ΚΑΪΛΗΣ - Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
λύσεων -των μορφών που θα τους δοθούν), δεν επιτυγχάνεται μέσα από τη δραστηριοποίηση
μιας σχετικά ομοιογενούς και συγκεντρωτικής πολιτικό-διοικητικής ελίτ με αλλά από τη δημιουργία μορφών συντονισμού σε πολλά επίπεδα και με πολλούς εταίρους.
Το αποτέλεσμα θα εξαρτηθεί από την ικανότητα των δημόσιων παραγόντων να καθορίσουν
μια συνισταμένη, να δώσουν ένα κοινό νόημα, να κινητοποιήσουν διαφόρου προέλευσης
πραγματογνωμοσύνη και να θεσπίσουν μορφές υπεύθυνης ενεργοποίησης των συντελεστών
και νομιμοποίησης των αποφάσεων.
ΕΕ: Ιδιάζων χώρος διακυβέρνησης
Μια πρώτη σειρά δυσκολιών για τον προσδιορισμό της μορφής διακυβέρνησης στο ευρωενωσιακό επίπεδο, προέρχεται από τη ίδια τη φύση της ΕΕ, τα θεσμικά της χαρακτηριστικά, που θα
πρέπει να θεωρείται ως ιδιάζων χώρος διακυβέρνησης.
Η ΕΕ είναι ένα πολιτικό οικοδόμημα το οποίο δεν έχει τα τυπικά χαρακτηριστικά οποιασδήποτε άλλης μορφής οργάνωσης ή συνεργασίας κρατών, πράγμα που οδηγήσει τον Jacques
DELORS να μιλήσει για την ΕΕ ως Άγνωστης Ταυτότητας Πολιτικό Αντικείμενο.
Η ΕΕ δεν είναι κράτος, δεν είναι διεθνής οργανισμός. Τότε τι είναι η ΕΕ;
Το κύριο καινοτόμο χαρακτηριστικό της ΕΕ ως σύστημα συνεργασίας κρατών, είναι η εκούσια εκχώρηση αρμοδιότητας να δημιουργεί αρμοδιότητα, από τα συμμετέχοντα κράτη για
την επίτευξη κοινών στόχων, όπου τα κράτη μέλη δεσμεύονται και δραστηριοποιούνται για
την υλοποίησή τους, προωθώντας έτσι την πορεία προς την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση.
Το συνολικό οικοδόμημα διαμορφώνεται μέσα από συγκεκριμένα επιτεύγματα, που θα δη
ματική αλληλεγγύη, έλεγε ο Robert SCHUMAN. Ωστόσο η αρμοδιότητα της ΕΕ δεν καλύπτει
όλα τα πεδία πολιτικής και ειδικά αυτά που “ακουμπούν” στους σκληρούς πυρήνες κυριαρχίας
των κρατών μελών, έστω και αν στα 60 χρόνια ευρωπαϊκής πορείας οι αρμοδιότητες έχουν
αναπτυχθεί θεαματικά.
Κάτι που πρέπει επίσης να λαμβάνεται υπόψη είναι η ιδιότυπη θεσμική αρχιτεκτονική της
ΕΕ. Παρότι θα μπορούσε κανείς να επιβεβαιώσει την κατά MONTESQUIEU διάκριση των εξουσιών, ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΗ/ΕΚΤΕΛΕΣΤΙΚΗ/ΔΙΚΑΣΤΙΚΗ, μεταξύ των κυβερνήσεων(Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, Συμβούλιο Υπουργών) –Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο-Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, ωστόσο πρέπει
να τονισθεί όλως ιδιαιτέρως ο ρόλος μηχανισμού παραγωγής Ευρώπης που αναλαμβάνει η
Επιτροπή ως προς την υποβολή προτάσεων, την εκτέλεση των αποφάσεων και τον έλεγχο της
σωστής εφαρμογής τους, έχοντας άλλωστε με βάση τις Συνθήκες και την πολιτική ευθύνη.
Επί της ουσίας, από την αρχή της οικοδόμησης της Ένωσης, η Επιτροπή ήταν το θεσμικό
όργανο που θα έπρεπε να μεριμνήσει ώστε να υποβάλλονται προτάσεις που θα αποτελούσαν
συνθέσεις των εθνικών θέσεων, που θα είχαν ευρωπαϊκή προοπτική για την επίλυση των μειζόνων προβλημάτων που απασχολούν τους ευρωπαίους πολίτες. Όπως επίσης και να δώσει
απαντήσεις στο πώς θα πρέπει να ασκούνται οι αρμοδιότητες στο επίπεδο της ΕΕ για το
μεγαλύτερο δυνατό όφελος των πολιτών της.
- 135 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Λευκή Βίβλος για τη διακυβέρνηση
Η πρώτη συστηματική προσπάθεια για τη θέσπιση ευρωπαϊκής διακυβέρνησης γίνεται με την
παρουσίαση της Λευκής Βίβλου για την Ευρωπαϊκή Διακυβέρνηση στις αρχές 2000. Πολιτικά
το ευρωπαϊκό κλίμα ήταν βαρύ μετά το Ιρλανδικό ΟΧΙ αλλά και τη συνειδητοποίηση της απομάκρυνσης των ευρωπαίων πολιτών από ένα δυσνόητο και πολύπλοκο σύστηµα που αμφισβητούσαν ότι είναι ικανό να εφαρµόσει τις πολιτικές που επιθυµούν.
Για την Επιτροπή το ζητούμενο ήταν να βρεθεί το σύστημα που θα στόχευε στην εδραίωση
ενός βελτιωμένου επιπέδου συντονισμού και συνεργασίας μεταξύ των διαφόρων αρχών, και
θα είναι προς όφελος όλων των πολιτών της Ένωσης. Προκειμένου να επιτευχθεί ο στόχος, δεν
αρκούσε να αποφασιστεί τι πρέπει να γίνει, έπρεπε πρωτίστως να εδραιωθεί μηχανισμός για
το πώς θα γίνουν αυτά που πρέπει να γίνουν, δηλαδή η διακυβέρνηση.
Σύμφωνα με την Επιτροπή:
“Η αναμόρφωση της διακυβέρνησης αφορά τον τρόπο µε τον οποίο χρησιμοποιεί η ΕΕ
τις εξουσίες που της έχουν αναθέσει οι πολίτες της. Εξετάζει πώς µπορούν και πρέπει να
γίνουν τα πράγµατα. Στόχος είναι να διευρυνθεί η διαδικασία λήψεως αποφάσεων ώστε να
µπορούν να συµµετάσχουν περισσότεροι φορείς και να µπορεί να υπάρξει λογοδότηση. Η
καλύτερη χρήση των εξουσιών θα προσεγγίσει την ΕΕ στους πολίτες και θα οδηγήσει σε αποτελεσματικότερες πολιτικές.
Για να επιτευχθεί αυτό το όραµα, η Ένωση πρέπει να προβεί σε καλύτερο συνδυασµό των
διαφόρων µέσων πολιτικής, όπως η νοµοθεσία, ο κοινωνικός διάλογος, η διαρθρωτική χρηματοδότηση και τα προγράµµατα δράσης, κάτι που αναµένεται ότι θα συµβάλλει στην ενδυνάμωση της κοινοτικής μεθόδου.”
Επισημαίνεται ότι με την αναμόρφωση της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης γινόταν και επαναπροσδιορισµός της κεντρικής αποστολής της Επιτροπής.
Ενδιαφέρον έχει ο ορισμός για τη διακυβέρνηση: “διακυβέρνηση” σηµαίνει κανόνες, διαδικασίες και συμπεριφορά που επηρεάζει τον τρόπο άσκησης των εξουσιών σε ευρωπαϊκό
επίπεδο, ειδικότερα όσον αφορά
τη διαφάνεια, τη συμμετοχή, τη λογοδοσία, την αποτελεσματικότητα και τη συνοχή, που
αποτελούν και τις αρχές της χρηστής διακυβέρνησης.
• Διαφάνεια. Τα όργανα πρέπει να εργάζονται κατά τρόπο πιο διάφανο. Από κοινού µε τα
κράτη µέλη, πρέπει να κοινοποιούν τί ακριβώς κάνει η ΕΕ και ποιές αποφάσεις λαµβάνει.
Πρέπει να χρησιμοποιούν γλώσσα εύληπτη και κατανοητή στο ευρύ κοινό. Κάτι τέτοιο είναι
ιδιαίτερα σηµαντικό για να ενισχυθεί η εµπιστοσύνη προς τόσο πολύπλοκα όργανα.
• Σ υµµετοχή. Η ποιότητα, η σχετικότητα, και η αποτελεσµατικότητα των πολιτικών της ΕΕ
εξαρτώνται από την εξασφάλιση ευρείας συµµετοχής σε όλη την πορεία της πολιτικής από τη χάραξή της έως την εφαρµογή της. Η µεγαλύτερη συµµετοχή θα µπορέσει, κατά
πάσα πιθανότητα, να δηµιουργήσει καλύτερο κλίµα εµπιστοσύνης στο τελικό αποτέλεσµα
και στα όργανα που χαράσσουν και εκτελούν πολιτικές. Η συµµετοχή εξαρτάται σε αποφασιστικό βαθµό από τις κεντρικές κυβερνήσεις που ακολουθούν ανοικτή προσέγγιση κατά
- 136 -
Α. ΚΑΪΛΗΣ - Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
την ανάπτυξη και την εφαρμογή των πολιτικών της ΕΕ.
•Λ
ογοδότηση. Χρειάζεται να γίνουν σαφέστεροι οι ρόλοι στις νομοθετικές και εκτελεστικές
διαδικασίες. Κάθε όργανο της ΕΕ πρέπει να εξηγεί και να αναλαμβάνει την ευθύνη για ότι
κάνει στο πλαίσιο της Ευρώπης. Χρειάζεται όµως επίσης μεγαλύτερη σαφήνεια και υπευθυνότητα από τα κράτη µέλη και όλους όσους εμπλέκονται στην ανάπτυξη και την εφαρμογή
των πολιτικών της ΕΕ, σε οποιοδήποτε επίπεδο.
•Α
ποτελεσματικότητα. Οι πολιτικές πρέπει να είναι αποτελεσματικές και έγκαιρες, να παρέχουν ότι χρειάζεται βάσει σαφών στόχων, αξιολόγησης της μελλοντικής επίπτωσης και,
όπου υπάρχει, βάσει παλαιότερης πείρας. Η αποτελεσματικότητα εξαρτάται και αυτή από
την εφαρμογή των πολιτικών της ΕΕ κατά τρόπο αναλογικό και από τη λήψη αποφάσεων
στο πλέον κατάλληλο επίπεδο-αρχή επικουρικότητας και αναλογικότητας.
• Συνοχή. Πολιτικές και δράση πρέπει να έχουν συνοχή και να γίνονται εύκολα κατανοητές. Η
ανάγκη για συνοχή εντός της Ένωσης γίνεται όλο και μεγαλύτερη: το φάσµα της αποστολής
έχει διευρυνθεί• η διεύρυνση θα εντείνει την ποικιλομορφία• προκλήσεις όπως οι κλιµατικές και δηµογραφικές μεταβολές υπερβαίνουν τα όρια των τοµεακών πολιτικών βάσει των
οποίων είχε οικοδοµηθεί η Ένωση• οι περιφερειακές και οι τοπικές αρχές εµπλέκονται όλο
και περισσότερο στις πολιτικές της ΕΕ. Η συνοχή απαιτεί πολιτική ηγεσία και ισχυρή αρμοδιότητα εκ µέρους των οργάνων για να εξασφαλιστεί µια συνεπής προσέγγιση εντός ενός
πολυσύνθετου µηχανισµού.
ΕυρωπαΙκή διακυβέρνηση: το παράδειγμα της πολιτικής Συνοχής
Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναπτύξει σε σημαντικό βαθμό τη διακυβέρνηση στους κόλπους των
διαφόρων κρατών μελών. Οι ευρωπαϊκές πολιτικές αποτέλεσαν το έναυσμα για μια διαδικασία
μετεξέλιξης της διακυβέρνησης: από ένα σύστημα κατά κανόνα συγκεντρωτικό και χαρακτηριζόμενο από την ύπαρξη στεγανών (τόσο γεωγραφικών όσο και τομεακών), η διακυβέρνηση
μετεξελίχθηκε σε ένα ολοένα πιο ολοκληρωμένο πολυεπίπεδο σύστημα. άρχισε προοδευτικά
να θεσπίζεται και να εφαρμόζεται στις ευρωενωσιακές πολιτικές, με ιδιαίτερη έμφαση ωστόσο
στην Πολιτική Συνοχής, εμφανίζοντας τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
I) ΠΟΛΥΕΠΙΠΕΔΗ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ
Προϋποθέτει ότι κάθε κλίμακα – κοινοτική, εθνική, περιφερειακή ή τοπική – διαθέτει τις αναγκαίες αρμοδιότητες και ικανότητες για την υλοποίηση της πολιτικής συνοχής. Την πολυεπίπεδη προσέγγιση, με τη αναβαθμισμένη συμμετοχή των τοπικών και περιφερειακών αρχών,
με φορά από ”κάτω προς τα πάνω”, όπου οι διάφοροι αυτοδιοικητικοί φορείς καλούνται να
ενισχύσουν τη συνεργασία τους με τις εθνικές κυβερνήσεις και την Επιτροπή, τα δε κράτη
μέλη (αρχή της επικουρικότητας- αποκέντρωση) να λάβουν τα για τη αναγκαία μέτρα για
τη νομική (αρμοδιότητα) και δημοσιονομική (ικανότητα) αυτοτέλειά τους. Το επόμενο βήμα
στη λογική αυτή τα κράτη μέλη να αναθέτουν την ευθύνη της διαχείρισης των διαρθρωτικών
ταμείων σε περιφερειακές και τοπικές αρχές στη βάση συμπεφωνημένων όρων και κριτηρίων
που πρέπει να τηρούν οι εν λόγω αρχές ώστε να εξασφαλισθεί η ενεργότερη συμμετοχή τους
- 137 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
μέσω επίσημων συντονιστικών δομών στο έργο του σχεδιασμού και της υλοποίησης των επιχειρησιακών προγραμμάτων ή τουλάχιστον να τους διαθέσουν συνολικές επιχορηγήσεις με
πλήρη αξιοποίηση των δυνατοτήτων τους που θα επιτρέψουν στις περιφερειακές και τοπικές
αρχές να ενταχθούν πλήρως στο μηχανισμό της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης.
Μπορεί να αντιληφθεί κανείς τις προκλήσεις που τίθενται ώστε να διασφαλιστούν επαρκείς
διοικητικές δομές και ανθρώπινο κεφάλαιο όσον αφορά τη στελέχωση, τις αποδοχές, την κατάρτιση, τους πόρους, τις διαδικασίες, τη διαφάνεια και την προσβασιμότητα•
II) ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Η έννοια της ολοκληρωμένης προσέγγισης, δηλαδή η ουσιαστικότερη ολοκλήρωση όλων
των πολιτικών με εδαφικό, οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο, καταλαμβάνει ολοένα σημαντικότερη θέση στην ευρωπαϊκή νομοθεσία. Αυτή η έννοια προήλθε από την ανάγκη κατάργησης των στεγανών μεταξύ των πολιτικών και διοικητικών δομών.
Θεωρείται πλέον απολύτως αναγκαία. Τη συναντούμε σε πολλά κείμενα των ευρωπαϊκών
θεσμικών οργάνων και ιδίως στα κείμενα της πολιτικής συνοχής. Αποτελεί πλέον απαραίτητο
στοιχείο για την αύξηση της αποτελεσματικότητας των ευρωπαϊκών πολιτικών.
Στον βαθμό που η ολοκληρωμένη προσέγγιση ταυτίζεται με την ανάγκη να λαμβάνονται
υπόψη διάφορες πτυχές ενός σχεδίου, η διακυβέρνηση αποτελεί τον μηχανισμό υλοποίησής
της.
III) ΕΤΑΙΡΙΚΗ ΣΧΕΣΗ
Μια βασική και χαρακτηριστική αρχή της διακυβέρνησης των διαρθρωτικών ταμείων είναι
αρχή της εταιρικής σχέσης. Η αρχή της εταιρικής σχέσης κατέστησε τη διακυβέρνηση της πολιτικής συνοχής πιο διαφανή, πιο ανοιχτή και με μεγαλύτερη τάση ολοκλήρωσης, ωστόσο η
εφαρμογή της παραμένει ανεπαρκής.
Στην ουσία δεν υπάρχει ένα και μοναδικό μοντέλο εταιρικής σχέσης αλλά 28 διαφορετικές
προσεγγίσεις όσον αφορά την εφαρμογή αυτής της αρχής, ανάλογα με τα θεσμικά χαρακτηριστικά κάθε κράτους μέλους.
Η συμμετοχή των πολιτών είναι ένα σημαντικό στοιχείο της αρχής της εταιρικής σχέσης.
Στο πλαίσιο της προετοιμασίας της τρέχουσας περιόδου προγραμματισμού, στην πλειονότητα
των περιφερειών, οι πολίτες δεν συμμετείχαν επαρκώς στη διαδικασία αυτή.
Οι συμβάσεις εταιρικής σχέσης μεταξύ της Επιτροπής και κάθε κράτους μέλους θα ορίζουν τις δεσμεύσεις των εταίρων σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο και της Επιτροπής.
Σκοπός μιας τέτοιας εταιρικής σχέσης είναι η τήρηση της αρχής της πολυεπίπεδης διακυβέρνησης, η εξασφάλιση του ενστερνισμού των παρεμβάσεων από τα ενδιαφερόμενα μέρη και
η αξιοποίηση της εμπειρίας και της τεχνογνωσίας των σχετικών συντελεστών. Για τη σύμβαση
εταιρικής σχέσης και κάθε πρόγραμμα αντίστοιχα, τα κράτη μέλη πρέπει να οργανώνουν
εταιρική σχέση με τους εκπροσώπους των αρμόδιων περιφερειακών, τοπικών, αστικών και
άλλων δημόσιων αρχών, τους οικονομικούς και κοινωνικούς εταίρους και φορείς που εκπροσωπούν την κοινωνία των πολιτών, συμπεριλαμβανομένων των περιβαλλοντικών εταίρων, μη
- 138 -
Α. ΚΑΪΛΗΣ - Η ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗΣ
κυβερνητικών οργανώσεων και φορέων.
Θα συνδέονται με τους στόχους της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» και τα εθνικά προγράμματα μεταρρυθμίσεων. Θα καθορίσουν μια ολοκληρωμένη προσέγγιση εδαφικής ανάπτυξης
που θα υποστηρίζεται από όλα τα Ταμεία του ΚΣΠ και θα περιλαμβάνουν στόχους βασιζόμενους σε κοινά αποδεκτούς δείκτες, στρατηγικές επενδύσεις και ορισμένους εκ των προτέρων όρους. Θα περιλαμβάνουν δεσμεύσεις για ετήσιο απολογισμό της προόδου στις ετήσιες
εκθέσεις της πολιτικής για τη συνοχή, της πολιτικής για την αγροτική ανάπτυξη και σε άλλες
δημόσιες εκθέσεις.
Προϋποθέσεις και επιδόσεις
Για τη βελτίωση των επιδόσεων, θα θεσπιστούν νέες διατάξεις σχετικά με τις προϋποθέσεις,
ώστε να διασφαλιστεί ότι η χρηματοδότηση της ΕΕ δημιουργεί ισχυρά κίνητρα για τα κράτη
μέλη να επιτύχουν τους στόχους, των ποσοτικών συμπεριλαμβανομένων, της στρατηγικής
«Ευρώπη 2020». Οι προϋποθέσεις θα έχουν τη μορφή «εκ των προτέρων» όρων που θα πρέπει να πληρούνται πριν από την εκταμίευση των κεφαλαίων και «εκ των υστέρων» όρων βάσει
των οποίων η διάθεση συμπληρωματικών κεφαλαίων θα εξαρτάται από τις επιδόσεις.
Η επιβολή «εκ των υστέρων» όρων θα ενισχύσει την επικέντρωση στις επιδόσεις και την επίτευξη των στόχων της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Θα βασίζεται στην επίτευξη των ορόσημων που συνδέονται με τους ποσοτικούς στόχους για τις εκροές και τα αποτελέσματα σε σχέση
με τους στόχους της στρατηγικής «Ευρώπη 2020» για τα προγράμματα στη σύμβαση εταιρικής
σχέσης… Η μη επίτευξη των ορόσημων μπορεί να επισύρει την αναστολή εκταμίευσης των
κεφαλαίων και η σοβαρή υστέρηση ως προς την επίτευξη των στόχων ενός προγράμματος
ενδέχεται να προκαλέσει ακύρωση των κεφαλαίων.
Για να εξασφαλιστεί ότι δεν θα υπονομευθεί η αποτελεσματικότητα των κεφαλαίων από μη
βιώσιμες μακροοικονομικές δημοσιονομικές πολιτικές, ισχύουν αυστηρότεροι κανόνες του
Ταμείου Συνοχής σχετικά με τις μακροοικονομικούς δημοσιονομικούς όρους και την ευθυγράμμισή τους με τα νέα μέτρα επιβολής του συμφώνου σταθερότητας και ανάπτυξης που θα
εγκριθούν στο πλαίσιο της έκτης δέσμης οικονομικής διακυβέρνησης.
Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην αναβάθμιση της τοπικής ανάπτυξης με την πρωτοβουλία
τοπικών κοινοτήτων ώστε να αντιμετωπισθούν οι πολλαπλές αναπτυξιακές ανάγκες σε υποπεριφερειακό και τοπικό επίπεδο. Για να διευκολυνθεί η εφαρμογή πολυδιάστατων και διατομεακών παρεμβάσεων θα έπρεπε να ενισχυθούν οι πρωτοβουλίες τοπικών κοινοτήτων, η υλοποίηση ολοκληρωμένων στρατηγικών τοπικής ανάπτυξης και η συγκρότηση ομάδων τοπικής
δράσης, με βάση την εμπειρία από τη μέθοδο LEADER.
Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται στην εκπαίδευση και κατάρτιση για να ενισχύονται οι ικανότητες
των εταίρων μέσω εκπαιδευτικών δράσεων, προκειμένου να μπορούν να συμμετέχουν πλήρως στην εταιρική σχέση.
- 139 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ
Η διακυβέρνηση μετεξελίχθηκε σε ένα ολοένα πιο ολοκληρωμένο πολυεπίπεδο σύστημα και
άρχισε προοδευτικά να θεσπίζεται και να εφαρμόζεται στις ευρωενωσιακές πολιτικές, με ιδιαίτερη έμφαση ωστόσο στην Πολιτική Συνοχής, εμφανίζοντας τα ακόλουθα χαρακτηριστικά:
Υπάρχει σύνδεση με τη κεντρική στρατηγική της ΕΕ, μέσω στρατηγικού προγραμματισμού
και καθορισμού θεματικών στόχων στον κανονισμό, σύμφωνα με τη στρατηγική «Ευρώπη
2020» για μια «έξυπνη, διατηρήσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη».Για την πολιτική
Συνοχής ένα κοινό στρατηγικό πλαίσιο εξειδικεύει τους στόχους, συμπεριλαμβανομένων των
ποσοτικών στόχων, για τις προτεραιότητες της Ένωσης και τους μετατρέπει σε δράσεις για το
ΕΤΠΑ, το Ταμείο Συνοχής, το ΕΚΤ, το ΕΓΤΑΑ και το ΕΤΘΑ οι οποίες θα διασφαλίσουν την ολοκληρωμένη χρήση των Ταμείων του ΕΚΤ και την επίτευξη των κοινών στόχων.
Προϋποθέτει ότι κάθε κλίμακα – κοινοτική, εθνική, περιφερειακή ή τοπική – διαθέτει τις αναγκαίες αρμοδιότητες και ικανότητες για την υλοποίηση της πολιτικής συνοχής. Την πολυεπίπεδη προσέγγιση, με τη αναβαθμισμένη συμμετοχή των τοπικών και περιφερειακών αρχών, με
την ευρύτερη δυνατή συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών.
Η έννοια της ολοκληρωμένης προσέγγισης, δηλαδή η ουσιαστικότερη ολοκλήρωση όλων
των πολιτικών με εδαφικό, οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο, καταλαμβάνει ολοένα σημαντικότερη θέση στην ευρωπαϊκή νομοθεσία.
Μια βασική και χαρακτηριστική αρχή της διακυβέρνησης είναι η εταιρική σχέση. Η αρχή της
εταιρικής σχέσης κατέστησε τη διακυβέρνηση της πολιτικής συνοχής πιο διαφανή, πιο ανοιχτή
και με μεγαλύτερη τάση ολοκλήρωσης.
Με την κρίση η συζήτηση σχετικά με τη διακυβέρνηση της ΕΕ αναθερμάνθηκε τόσο όσον
αφορά το έλλειμμα πολιτικής ηγεσίας -Leadership, όσο και τις αδυναμίες στο θεσμικό ή το
εκτελεστικό επίπεδο. Τα κράτη αντέδρασαν για την αντιμετώπιση της κρίσης, στο πλαίσιο του
Ευρωπαϊκού Συμβουλίου κυρίως, για να δημιουργήσουν τα απαραίτητα “εργαλεία” (μηχανισμοί σταθερότητας-αύξηση κεφαλαίων ΕΤΕ), τη μεγαλύτερη δε συμβολή στη σταθεροποίηση
είχε η ΕΚΤ, ενα μη πολιτικό όργανο, που κινήθηκε συχνά εκτός ορίων του καταστατικού της.
Απομένει να δούμε αν το σύνολο των μέτρων που έχουν ληφθεί το τελευταίο διάστημα στο
χρηματοπιστωτικό, δημοσιονομικό και τραπεζικό σύστημα για τη θωράκιση της ΕΕ θα μπορούσαν να οδηγήσουν και στη μετατροπή της σε Ευρωπαϊκή Κυβέρνηση.
- 140 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ»
Πολιτικές βιώσιμης ανάπτυξης
Ιωάννης Κυρίτσης
Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στην εργασία αυτή γίνεται μία ιστορική αναδρομή στην εξέλιξη της έννοιας της βιώσιμης
ανάπτυξης και στη σύνδεση της οικονομικής μεγέθυνσης με την κοινωνική ευημερία και την
περιβαλλοντική προστασία. Παρουσιάζονται οι σχετικές πολιτικές σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Τέλος, γίνονται διαπιστώσεις για τα προβλήματα περιβαλλοντικής προστασίας
της Ελλάδος και για τις επιπτώσεις τους στη βιωσιμότητα.
ABSTRACT
This paper provides a historical review of the evolution of sustainable development concept
as well as of the association of economic growth with social welfare and environmental
protection. Moreover, it presents relevant policies at the European and global level. Last,
it investigates the complications of the environmental protection in Greece and their
consequences on sustainability.
Ιωάννης Κυρίτσης, Επίκουρος Καθηγητής Τμήματος Οικονομικών Επιστημών ΑΠΘ
- 141 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Δ
ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Ιστορική αναδρομή σε διεθνές πλαίσιο
ύο–τρεις δεκαετίες μετά τη λήξη του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, η ελπίδα πως η ανάπτυξη
της τεχνολογίας θα έφερνε φθηνή και άφθονη ενέργεια (κυρίως όπως πιστευόταν τότε
μέσω της ανάπτυξης της πυρηνικής ενέργειας) κατέστησε ως πρώτο στόχο από πλευράς προτεραιότητας οικονομικής πολιτικής την οικονομική μεγέθυνση. Και ενώ οι λεγόμενες αναπτυγμένες οικονομίες βρισκόταν σε κατάσταση πλήρους απασχόλησης, όλες οι χώρες του κόσμου
επιδίωκαν να αυξήσουν το κατά κεφαλήν εθνικό τους προϊόν, όσο το δυνατόν περισσότερο
αφού και στις λιγότερο αναπτυγμένες οικονομίες, η οικονομική τους πολιτική ενδιαφερόταν
πρωταρχικά για την οικονομική μεγέθυνση, με βασικό τους σύνθημα να είναι «to catch up with
the developed countries». Έτσι, έργα που είχαν σκοπό να αυξήσουν την παραγωγή τροφής
παραβιάζοντας οικολογικούς νόμους, μείωσαν τη γονιμότητα της γης, έβλαψαν τη βιοποικιλότητα και κατέληξαν να τη μειώσουν, μέσα από την απαίτηση μεγάλων επενδύσεων και υψηλής
κατανάλωσης ενέργειας. Άρχισε έτσι να στοιχειοθετείται η άποψη ότι «η τεχνολογία δε μπορεί
να προχωρήσει πιο μπροστά από τις ανάγκες του ανθρώπινου πληθυσμού, αν πρώτα δεν τις
προσεγγίσει». Και επιπλέον μάλιστα «πως δεν υπάρχουν ενδείξεις που να μας πείθουν ότι αυτό
κάποτε θα επιτευχθεί» (Ehrlich et al, 1973).
Μπροστά σε αυτή την προβληματική, ο λεγόμενος Όμιλος της Ρώμης (Club of Rome), μια
ομάδα από επιστήμονες, πολιτικούς και επιχειρηματίες που ιδρύθηκε το 1968, αποτόλμησε με
τη βοήθεια ενός υποδείγματος προσομοίωσης (simulation model) μακροχρόνιες προβλέψεις
της οικονομικής μεγέθυνσης, επικεντρώνοντας αρχικά στην εξέταση των πέντε ακόλουθων τάσεων: Επιταχυνόμενη εκβιομηχάνιση, εκμετάλλευση των αποθεμάτων πρώτων υλών, γρήγορη
αύξηση του πληθυσμού, εκτεταμένος υποσιτισμός, καταστροφή του ζωτικού χώρου.
Μία ομάδα επιστημόνων του Μ.Ι.Τ. υπό τους Dennis και Donella Meadows, στην οποία ο
Όμιλος ανέθεσε την έρευνα, δημοσιεύει το 1974 το βιβλίο “The Limits to Growth”. Το βιβλίο
αυτό, παρά τις όποιες δικαιολογημένες για την εποχή του αδυναμίες, επηρέασε την προβληματική εκείνου του καιρού πιθανότατα πιο έντονα από κάθε άλλο παρόμοιο βιβλίο. Υπερασπίστηκε την άποψη ότι η «ποιότητα ζωής» θα πέφτει σταθερά στο μέλλον ως αποτέλεσμα της
εξάντλησης των φυσικών πόρων, σε μια εποχή που ήταν αδιανόητο για τους περισσότερους
ανθρώπους να κατανοήσουν ότι η φυσικές επιπτώσεις των δραστηριοτήτων της ανθρωπότητας θα μπορούσαν ποτέ να αποδειχθούν ικανές για να αλλοιώσουν βασικές φυσικές διεργασίες
του πλανήτη. Και εστιάζοντας στο “how to slow growth” έθεσε ως κεντρικό ζήτημα την επιβράδυνση της μεγέθυνσης (Meadows et al., 1974).
Το 2004, τριάντα χρόνια μετά την κυκλοφορία του βιβλίου, η ίδια ομάδα δημοσιεύει την
αναθεωρημένη έκδοση “Limits to growth: the 30-year update” με κεντρικό συμπέρασμα ότι το
μήνυμα προς την ανθρωπότητα έχει αλλάξει και συζητούμε πλέον για την ελεγχόμενη μείωσης
των δραστηριοτήτων, πίσω, κάτω από τα όρια των φυσικών πόρων του πλανήτη (back down
below the limits of the resources). «Το 1972 μιλούσαμε για μελλοντικά προβλήματα, αφού οι
μελέτες μας έδειχναν ότι οι δραστηριότητες της ανθρωπότητας ήταν ακόμα κάτω από τα βιώσιμα επίπεδα. Τώρα είναι πάνω από αυτά» (Meadows et al., 2004).
Δηλαδή μέσα σε τριάντα μόλις χρόνια δεν μεταβάλλεται απλώς το μέγεθος της ανησυχίας
- 142 -
Ι. ΚΥΡΙΤΣΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
των ερευνητών, τους οποίους άλλωστε έθελγε ανέκαθεν η υπόθεση ότι οι κοινωνίες κουβαλούν μέσα τους το σπόρο της καταστροφής τους (Tietenberg-Lewis, 2009), αλλά εδραιώνεται
ως πεποίθηση στο σύνολο ίσως της ανθρωπότητας ότι η πορεία της δεν είναι βιώσιμη. Μέσα
στις εξελίξεις αυτής της τριακονταετίας μπορούμε να επισημάνουμε κάποια γεγονότα–σταθμούς.
Ως πρώτο χρονικά και σημασιολογικά σταθμό θα αναφέρουμε τη Σύνοδο του ΟΗΕ για το
Περιβάλλον στη Στοκχόλμη το 1972, όπου τέθηκαν οι αρχές για το Πρόγραμμα Περιβάλλοντος
του Οργανισμού (UNEP-United Nations Environment Programme).
Μια δεκαετία αργότερα, το 1983, συγκροτείται από τον Οργανισμό η Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη (WCED), με πρόεδρο τη Νορβηγίδα πρώην και μετέπειτα πρωθυπουργό Gro Harlem Brundtland. Η Επιτροπή εκδίδει το 1987 την περίφημη Έκθεση με τίτλο “Το
κοινό μας Μέλλον” (Our Common Future), την ευρύτατα γνωστή ως “Brundtland Report” όπου
διατυπώνεται για πρώτη φορά ο ορισμός για τη βιώσιμη (sustainable) ανάπτυξη «ως εκείνη
που ικανοποιεί τις ανάγκες του παρόντος, χωρίς να μειώνει την ικανότητα των μελλοντικών
γενεών να ικανοποιήσουν τις δικές τους»1. Στο πλαίσιο του ορισμού αυτού οι ανάγκες κατηγοριοποιούνται ως περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές, και επιχειρείται για πρώτη φορά
η σύνδεση της οικονομικής μεγέθυνσης με την κοινωνική ευημερία και την περιβαλλοντική
προστασία. Έτσι, η βιώσιμη ανάπτυξη εξαρτάται από την ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής
διάστασης στην αναπτυξιακή διαδικασία (Henriques & Richardson, 2004).
Το 1992, το Περιβάλλον και η Ανάπτυξη συνυπάρχουν πλέον ως προβληματική στη Σύνοδο
του ΟΗΕ στο Rio de Janeiro της Βραζιλίας και συντάσσεται η γνωστή ως Agenda 21 έκθεση,
όπου το τρίπολο Οικονομία – Κοινωνία – Περιβάλλον εισάγεται ως βάση για την πορεία της
ανθρωπότητας στον 21ο αιώνα.
Το 2002, η Σύνοδος του ΟΗΕ στο Johannesburg της Ν. Αφρικής έχει πλέον ως κεντρικό
άξονα τη Βιώσιμη Ανάπτυξη. Εμφανίζονται όμως σημαντικές διαφοροποιήσεις μεταξύ των
κρατών, και κυρίως μεταξύ ενώσεων χωρών, σχετικά με τη διάσταση της περιβαλλοντικής
προστασίας στο ρόλο της βιωσιμότητας της ανάπτυξης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση υπερασπίστηκε
στη Σύνοδο αυτή τον πρωτεύοντα ρόλο της άσκησης φιλοπεριβαλλοντικής πολιτικής. Λίγους
μήνες πριν είχε κυρώσει το Πρωτόκολλο του Kyoto με το οποίο τα Κράτη – Μέλη της ανέλαβαν
τη δέσμευση για μείωση των ρύπων έξι αερίων (με κύριο το CO2) στην πενταετία 2008-2012
κατά 8% σε σχέση με το έτος βάσης 1990.
Έτσι, με το κλείσιμο της τριακονταετίας 1972-2002, στην οποία και αναφερθήκαμε μέχρι
τώρα, τίθεται το θέμα των κλιματικών αλλαγών που επιφέρει η εκπομπή των ρύπων και στην
ουσία η οικονομική μεγέθυνση όταν αυτή εκφράζεται κυρίως μέσα από τη βιομηχανική ανάπτυξη. Καθιερώνονται οι ετήσιες διασκέψεις των Ηνωμένων Εθνών για την Κλιματική Αλλαγή,
με ορόσημο εκείνη του 2009 στην Κοπεγχάγη, όπου είχαν επενδυθεί προσδοκίες για τη σύναψη μιας παγκόσμιας, φιλόδοξης, αποτελεσματικής και νομικά δεσμευτικής συμφωνίας αλλά
δεν είχε τα επιθυμητά αποτελέσματα. Ακολούθησαν τις επόμενες χρονιές οι διασκέψεις στο
Όπως έγραψε αργότερα ο Robert Solow (1991,Sustainability: An Economist’s Perspective) είναι μια εντολή να μην ικανοποιήσουμε τον εαυτό μας με εξαθλίωση των διαδόχων μας.
1
- 143 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Cancún του Μεξικό, στο Durban της Ν. Αφρικής, στη Doha του Κατάρ και φέτος στη Βαρσοβία,
με στόχο το προσχέδιο των βασικών αρχών μιας συνολικής συμφωνίας μέχρι το 2015 και την
παροχή οικονομικής βοήθειας στις πιο αδύναμες χώρες (United Nations, 2009).
ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ και πολιτικές της ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ
Η Ευρωπαϊκή Ένωση για να υλοποιήσει τους στόχους τους, αλλά και τις δεσμεύσεις της στη
Διάσκεψη του Johannesburg, εμφανίζει μια διαρκή αξιολόγηση και αναθεώρηση των στόχων
της και των πολιτικών της.
Η δεκαετής στρατηγική της, που είχε εγκριθεί το 2000 στη Λισσαβόνα με στόχο να βοηθήσει την Ευρώπη να γίνει «η ανταγωνιστικότερη και η δυναμικότερη οικονομία της γνώσης
ανά την υφήλιο με περισσότερες και καλύτερες θέσεις εργασίας», συμπληρώθηκε το 2001 στη
Σύνοδο Κορυφής του Göteborg απαιτώντας «η οικονομική ανάπτυξη να υποστηρίζει την κοινωνική πρόοδο και να σέβεται το περιβάλλον, η κοινωνική πολιτική να στηρίζει τις οικονομικές
επιδόσεις και η περιβαλλοντική πολιτική να είναι οικονομικά αποδοτική» (Commission of the
European Communities, 2001). Από την οπτική της βιώσιμης ανάπτυξης, η αρχική Στρατηγική
της Λισσαβόνας του 2000 είχε βασιστεί στην “τέχνο-αισιοδοξία” (Schauer, 2007) και επικεντρώθηκε σε καθαρά οικονομικά θέματα, χωρίς να λάβει υπόψη την υποβάθμιση του περιβάλλοντος (Spangenberg et al, 2002).
Η πρώτη επισκόπηση της εφαρμογής της Στρατηγικής του 2000 και των δεσμεύσεων που
απορρέουν από αυτήν, διαπίστωσε ότι δεν υπήρχαν ενθαρρυντικά αποτελέσματα και ότι το
πρόγραμμα ήταν δομημένο με κακό συντονισμό και αλληλοσυγκρουόμενες προτεραιότητες.
Έτσι το 2005, με την ανανεωμένη Στρατηγική της Λισσαβόνας, δρομολογήθηκε εκ νέου «μια
εταιρική σχέση για την ανάπτυξη και την απασχόληση», που ωστόσο περιλαμβάνει μόνο πολύ
γενική αναφορά στο περιβάλλον και τη βιώσιμη ανάπτυξη (Berger and Sedlacko, 2010).
Τον Μάρτιο του 2010 η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευε μια πρόταση, την «Ευρώπη 2020»,
που το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ενέκρινε επισήμως τον Ιούνιο για νέα δεκαετή αναπτυξιακή
στρατηγική για την αντιμετώπιση της οικονομικής και της χρηματοπιστωτικής κρίσης. Η «Ευρώπη 2020» είναι ο διάδοχος της Στρατηγικής της Λισσαβόνας η οποία διήρκεσε από το 2000
μέχρι 2010. Σκοπεύει στην έξυπνη, βιώσιμη και χωρίς αποκλεισμούς ανάπτυξη ως τρόπο να
ξεπεραστούν οι δομικές αδυναμίες της Ευρωπαϊκής οικονομίας, να βελτιωθεί η ανταγωνιστικότητα και η παραγωγικότητα και να στηριχτεί μια κοινωνική οικονομία της αγοράς. Αναφέρεται
ρητά μια σειρά διασυνδεδεμένων στόχων που πρέπει να επιτευχθούν έως το 2020. Μεταξύ αυτών η βελτίωση των συνθηκών για έρευνα και ανάπτυξη, η μείωση της εκπομπής των αερίων
του θερμοκηπίου κατά 20% μέχρι το 2020 σε σύγκριση με το 1990, η βελτίωση των επιπέδων
εκπαίδευσης και αύξηση του ποσοστού των ατόμων με τριτοβάθμια εκπαίδευση τουλάχιστον
σε ποσοστό 40% (EEA, 2012). Για την εφαρμογή της στρατηγικής τα κράτη - μέλη καθόρισαν
τους εθνικούς τους στόχους, λαμβάνοντας υπόψη τις σχετικές θέσεις εκκίνησης και τις εθνικές
συνθήκες και κατάρτησαν εθνικά προγράμματα μεταρρυθμίσεων που εκτείνονται λεπτομερώς όλες τις ενέργειες που θα αναληφθούν σε εθνικό επίπεδο για την εφαρμογή της «Ευρώπης
2020». Παρά το ότι, με βάση τις εκθέσεις της Eurostat, διαφαίνεται ότι η ΕΕ σημείωσε σημαντική
- 144 -
Ι. ΚΥΡΙΤΣΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
πρόοδο στην πορεία προς την βιώσιμη περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη
ωστόσο, η οικονομία της εξακολουθεί να είναι ενεργοβόρος και πρέπει συνεπώς να ενταθούν
οι προσπάθειες για διαρθρωτικές αλλαγές σε βάθος, ώστε να ξεκινήσει η διαδικασία μακροχρόνιας μετάβασης, απαλλαγμένης από τις επιπτώσεις της σημερινής παγκόσμιας οικονομικής
συγκυρίας (Eurostat, 2009).
ΒΙΩΣΙΜΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ: Πολιτικές και Δράσεις σε Εθνικό Επίπεδο
Δύο βασικά σημεία που πρέπει πρωτίστως να εξεταστούν, κατά την αξιολόγηση της μορφής
ανάπτυξης μιας οικονομίας και της δυνατότητας μετάβασης προς μια πιο βιώσιμη κατάσταση,
είναι η συγκρότηση του τρόπου παραγωγής και του επιπέδου κατανάλωσης.
Σε μία, έστω και δημοσιογραφικού τύπου, ανάλυση επιφανών οικονομολόγων διαπιστώνεται πως «η υπερκατανάλωση είναι η μεγάλη αδυναμία της ελληνικής οικονομίας. Πέρυσι η
χώρα ξόδεψε 12% πάνω από τον μέσο όρο της Ε.Ε., ενώ το εισόδημα ήταν 5% κάτω και η
παραγωγικότητα εργασίας 20% χαμηλότερη» (Πισσαρίδης κ.ά., 2010). Ωστόσο στο άρθρο2 δε
γίνεται καμία μνεία στην ένταση της ανισοκατανομής του εισοδήματος, ούτε στην κατανομή
της κατανάλωσης, παράγοντες που αγνοήθηκαν και στη λήψη των αποφάσεων οικονομικής
πολιτικής της τελευταίας τριετίας.
Σε περιβαλλοντικές παραμέτρους τώρα αποτελεί βεβαίως παγκόσμια διαπίστωση, ότι οι
φτωχότερες και πιο ευάλωτες χώρες “επιδοτούν” τον τρόπο ζωής των πλουσιότερων. Όμως
ενώ οι περισσότερες αναπτυγμένες χώρες επιχειρούν, και κατορθώνουν εν πολλοίς, μία σύγκλιση ανάμεσα στην κατανάλωση φυσικού κεφαλαίου και τη φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντός τους για ανανέωση πόρων και αφομοίωση απορριμμάτων, η τάση που διαφαίνεται
στις καμπύλες των εκτιμήσεων σε ότι αφορά τη χώρα μας είναι πως η απόσταση αυτή συνεχώς
διευρύνεται. Με απλά λόγια στην Ελλάδα συνεχίζουμε να ζούμε εις βάρος του φυσικού μας
κεφαλαίου.
Ανάμεσα στις πλείστες όσες μεθόδους πολυκριτηριακής προσέγγισης για αποτίμηση της βιωσιμότητας που έχουν αναπτυχθεί (Schulting 2002, Malkina-Pykh 2002) θα αναφέρουμε επιλεκτικά και ενδεικτικά αυτή που χρησιμοποιεί το Global Footprint Network με βάση την κατά κεφαλήν σχέση βιολογικής ικανότητας (biocapacity) και οικολογικού αποτυπώματος (ecological
footprint model)3. Εξετάζοντας αυτός ο φορέας συγκριτικά 150 κράτη βρίσκει τη χώρα μας
σε πολύ υψηλή θέση οικολογικού αποτυπώματος. Μάλιστα, με τελευταία ενημέρωση τον Αύγουστο 2012, το παρακάτω διάγραμμα στην ιστοσελίδα του φορέα παρουσιάζει εύγλωττα την
ανησυχητική αυτή κατάσταση.
Σε άρθρο στις 12-10-2010, στην εφημερίδα «Καθημερινή», του Νομπελίστα οικονομολόγου (2010) και καθηγητή στο LSE
Χριστόφορου Πισσαρίδη, του καθηγητή του Washington University Κώστα Aζαριάδη και του καθηγητή του Tufts University
Γιάννη Iωαννίδη.
3
Το υπόδειγμα οικολογικού αποτυπώματος, (ή καταλαμβανομένου χώρου σε μια πιο ελεύθερη απόδοση) είναι μια συνάρτηση
πληθυσμού και κατά κεφαλήν υλικής κατανάλωσης και ορίζεται από το σύνολο των απαιτούμενων εκτάσεων, της βιολογικά
παραγωγικής γης και των αλιεύσιμων θαλασσίων εκτάσεων, για την παραγωγή ενέργειας, υλικής κατανάλωσης και εναπόθεσης
απορριμμάτων των ανθρώπινων δραστηριοτήτων.
2
- 145 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Πηγή: www.footprintnetwork.org (ανάκτηση Αύγουστος 2013)
Εξ άλλου ο υψηλός αριθμός παραβιάσεων της κοινοτικής νομοθεσίας για το περιβάλλον
(κυρίως σε ό,τι αφορά τη διαχείριση των βιομηχανικών αποβλήτων που μολύνουν ποταμούς
και λίμνες, αλλά και των αστικών απορριμμάτων για τα οποία ούτε ανακυκλώνονται, ούτε
επαναχρησιμοποιούνται, ούτε μπορεί να χωροθετηθεί η απόθεσή τους) δεικνύει την ανάγκη
αναθεώρησης τόσο του τρόπου παραγωγής, όσο και της περιβαλλοντικής συνείδησης του
πληθυσμού, που διακατέχεται από το αποκαλούμενο σύνδρομο ΝΙΜΒΥ (Not in my back yard).
Προς την κατεύθυνση αυτή πρέπει αφενός να συνεχίσει να εργάζεται εντατικά η οργανωμένη Πολιτεία και αφετέρου οι οικολογικές οργανώσεις να πείσουν για τη ρεαλιστικότητα των
προτάσεών τους. Να πείσουν πως ούτε κρύβονται ιδιοτελή συμφέροντα πίσω από περιβαλλοντικές τους δράσεις, ούτε οι ίδιες εμφορούνται από αντιαναπτυξιακές αντιλήψεις. Επειδή δεν
είναι εφικτή η αποχή από οποιαδήποτε παραγωγική διαδικασία, αφού αυτό θα σήμαινε επιστροφή στην πρωτόγονη κοινωνία, ούτε είναι δυνατόν η παραγωγική διαδικασία να απωλέσει
το χαρακτήρα της ανταγωνιστικότητας έναντι άλλων οικονομιών, πρέπει να εξορθολογιστούν
οι μέθοδοι με στόχο τη βιωσιμότητα.
Ενδεικτικά μπορεί να αναφερθεί ότι η πολεμική προς τις ανεμογεννήτριες και τα φωτοβολταϊκά για λόγους κυρίως αισθητικής του τοπίου, καθώς και η αντίθεση προς τα μικρά υδροηλεκτρικά φράγματα για λόγους υπαρκτών πράγματι περιβαλλοντικών επιπτώσεων, πριμοδοτεί
κατ’ ανάγκη τη χρήση του λιγνίτη για ενέργεια.
Η αντίθεση στην κατασκευή υπόγειων χώρων στάθμευσης κάτω από πλατείες και χώρους
πρασίνου οδηγεί κατ’ ανάγκη σε κυκλοφοριακή συμφόρηση, αφού είναι μάλλον αδύνατη η
δραστική μείωση των οχημάτων χωρίς επανασχεδιασμό της συγκοινωνιακής πολιτικής.
Η εμμονή της γεωργίας σε καλλιέργειες υδρόφιλων ειδών έχει ως αποτέλεσμα τη χρησιμοποίηση του 80% του συνόλου των υδατικών απολήψεων και αυτό οδήγησε στην ανάγκη για
χιλιάδες γεωτρήσεις, παράνομες εν πολλοίς, με συνέπεια την πτώση του υδροφόρου ορίζοντα
και την υφαλμύρωση των υπόγειων υδάτων (ΕΚΠΑΑ, 2001).
Η παρατηρούμενη και σήμερα ακόμη υπεραλίευση οδηγεί σε αφανισμό των αλιευμάτων
- 146 -
Ι. ΚΥΡΙΤΣΗΣ - ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΒΙΩΣΙΜΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
και απαιτείται η εφαρμογή ενός μακρόπνοου σχεδιασμού -όπως αυτός που εφάρμοσε η Νορβηγία η οποία στη δεκαετία του ’70 αντιμετώπιζε τεράστιο πρόβλημα (Hannesson, 2008)- σε
συνεργασία με τους απασχολούμενους του τομέα που πρέπει να κατανοήσουν τη μη βιωσιμότητα της σημερινής κατάστασης.
Τέλος, όσον αφορά το αστικό περιβάλλον δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κανένα σχεδιασμό ενόσω υφίσταται η παράνομη και αυθαίρετη δόμηση, εξ αιτίας κυβερνητικών επιλογών
και μιας αναποτελεσματικής και απρόθυμης διοίκησης, σε συνδυασμό με την αδιαφορία του
πληθυσμού.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ
Καταλήγουμε επιγραμματικά στην ανάγκη για μία εκ βάθρων επανεξέταση των προτύπων
ανάπτυξης με δράσεις που αφορούν πρωτίστως σε ευαισθητοποίηση του πληθυσμού και σε
αναδιάρθρωση της παραγωγής με αποτελεσματικότερη διαχείριση των φυσικών πόρων, με
έμφαση στις καθαρές και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, με ανασχεδιασμό των μεταφορών και
με μείωση και αναδιαχείριση των αποβλήτων. Και πιο επιγραμματικά στην ανάγκη για εφαρμογή της νομοθεσίας μας και προσαρμογή στο κοινοτικό δίκαιο.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης (ΕΚΠΑΑ) (2002) “Η Ελληνική Στρατηγική προς την
Αειφόρο Ανάπτυξη”. Αθήνα.
Berger, G. & Sedlacko, M. (2010) “From Green Growth towards a Sustainable Economy?” Workshop Background & Discussion Paper, 5th ESDN Workshop, Madrid
Commission of the European Communities (2001) “A Sustainable Europe for a Better World: A European
Union Strategy for Sustainable Development”. Communication from the Commission, Brussels
EEA (European Environment Agency) (2012) “Environmental Indicator Report 2012: Ecosystem Resilience
and Resource Efficiency in a Green Economy in Europe”. Copenhagen
Ehrlich A., Ehrlich P.&, Holdren J. (1973) “Human Ecology” W. H. Freeman San Francisco
Eurostat (2009) “Sustainable development in the European Union 2009 monitoring report of the EU sustainable development strategy”
Eurostat (2012) “Figures for the future 20 years of sustainable development in Europe?” A guide for citizens.
Publications Office of the European Union, Luxembourg
Hannesson R. (2008) “Sustainability of Fisheries” The Electronic Journal of Sustainable Development Vol. 1(2)
Malkina-Pykh, I. G. “Integrated assessment models and response function models: pros and cons for sustainable development indices design”, Ecological Indicators, 2002
Meadows Donella, Meadows Dennis, Randers Jorgen & Behrens William (1974) “The Limits to Growth: A Report for the Club of Rome’s Project on the Predicament of Mankind” Potomac Associates Universe Books,
Massachusetts Institute of Technology, New York
Meadows Donella, Meadows Dennis & Randers Jorgen (2004) “Limits to Growth: The 30-Year Update” Chelsea Green Publishing Company
Henriques A. & Richardson, J. (Eds.). (2004). “The triple bottom line, does it all add up? Assessing the sustainability of business and CSR”. Earthscan, London
Schulting G. (2002) “Critical environmental indicators: performance indices and assessment models for sus- 147 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
tainable rural development planning”, Ecological Modelling
Spangenberg J., Omann I., & Hinterberger F. (2002) “Sustainable Growth Criteria: Minimum benchmarks and
scenarios for employment and the environment”, Ecological Economics, 42
Tietebenberg T. & Lewis L. (2010) “Οικονομική Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων” Gutenberg Αθήνα
United Nations (2009) “Framework Convention on Climate Change”
Wackernagel M. & Rees W. (1996) “Our Ecological Footprint”. New Society, Gabriola Island, Canada.
WCED (1987) “Our Common Future”. World Commission on Environment and Development (Brundtland
Commission). Oxford University Press (ed.). Oxford
- 148 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ»
Θεσμικό πλαίσιο βιώσιμης ανάπτυξης.
Εφαρμογή και προκλήσεις για την Ελλάδα
Αγγελική Καλλία
Δικηγόρος, Καθηγήτρια στο Εθνικό Κέντρο Δημοσίας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης,
Εμπειρογνώμων στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο Περιβάλλοντος
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Παρουσιάζεται η εξέλιξη του ενωσιακού θεσμικού πλαισίου για την προστασία του περιβάλλοντος και την βιώσιμη ανάπτυξη, καθώς και οι στόχοι που έχουν τεθεί από την Ευρωπαϊκή
Ένωση μέχρι το 2020.
Επισημαίνονται οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η Ελλάδα να ανταποκριθεί στο ανωτέρω θεσμικό πλαίσιο και στόχους, ιδιαίτερα λόγω της οικονομικής κρίσης και διατυπώνονται προτάσεις για την αναβάθμιση του θεσμικού πλαισίου, την αποτελεσματική εφαρμογή του και τις
αναπτυξιακές επιλογές.
ABSTRACT
The evolution of the EU environmental legislation and of the sustainable development
policy is presented, as well as the european goals for 2020. The difficulties Greece confronts
to implement the environmental legislation are highlighted, with special reference to the
economical crisis. Recomendations for solutions are proposed.
- 149 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Αγγελική Καλλία,
Δικηγόρος, Καθηγήτρια στο Εθνικό Κέντρο Δημοσίας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης,
Εμπειρογνώμων στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο Περιβάλλοντος
1. Ο Ενωσιακός χαρακτήρας του περιβαλλοντικού θεσμικού πλαισίου
Α
νταποκρινόμενη στην παγκόσμια κινητοποίηση που έγινε με την διάσκεψη κορυφής
του ΟΗΕ το 1972 για το περιβάλλον, η Ευρωπαϊκή Ένωση ανέπτυξε τα τελευταία σαράντα χρόνια ένα πλούσιο θεσμικό πλαίσιο για την προστασία του περιβάλλοντος. Στην γένεσή
του αποσπασματικό και στραμένο στην επίλυση προβλημάτων είτε ελεύθερης κυκλοφορίας
αγαθών (π.χ. επιτρεπόμενο επίπεδο εκπομπής καυσαερίων αυτοκινήτων), είτε δημόσιας υγείας
(π.χ. ποιότητα ποσίμου νερού, ποιότητα υδάτων υδροληψίας ποσίμου νερού) το θεσμικό αυτό
πλαίσιο εξελίχθηκε σε σύνολο κανόνων (περισσότερες από 300 Οδηγίες, Αποφάσεις και Κανονισμοί που συνεχώς ανανεώνονται), που ρυθμίζουν σχεδόν όλες τις δράσεις που ενδέχεται να
ρυπάνουν το περιβάλλον και θέτουν τα επιτρεπτά επίπεδα εκπομπών ρύπων και την απαιτούμενη ποιότητα των διαφόρων αποδεκτών.
Ενώ αρχικά η προστασία του περιβάλλοντος δεν αναφερόταν στα κείμενα των Συνθηκών, η
Συνθήκη του Μάαστριχτ (1993) έθεσε για πρώτη φορά ως στόχο της Ε. Ένωσης την βιώσιμηαειφόρο ανάπτυξη και η Συνθήκη του Άμστερνταμ (1997) ενίσχυσε την σημασία της βιωσιμότητας. Από τον Δεκέμβριο του 2009, που τέθηκε σε ισχύ η Συνθήκη της Λισαβόνας, γίνεται
επιπλέον ειδική αναφορά στην λήψη μέτρων για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής,
καθώς και για την ενεργειακή απόδοση, την εξοικονόμηση ενέργειας και την ανάπτυξη πολιτικών αειφόρου ενέργειας (άρθρα 191 έως 194 ΣΛΕΕ).
Η Ελλάδα συμμετέχει στην διαμόρφωση του ενωσιακού θεσμικού πλαισίου μέσω του Συμβουλίου Υπουργών Περιβάλλοντος, μέσω των Ελλήνων Ευρωβουλευτών και μέσω της αποστολής στις ενωσιακές νομοπαρασκευαστικές επιτροπές εμπειρογνωμόνων της ελληνικής
- 150 -
Α. Καλλια: Θεσμικο πλαισιο βιωσιμης αναπτυξης. Εφαρμογη και προκλησεις για την Ελλαδα
διοίκησης. Η ενωσιακή νομοθεσία ενσωματώνεται στην ελληνική έννομη τάξη με την έκδοση
Νόμων, Προεδρικών Διαταγμάτων ή Υπουργικών Αποφάσεων. Η ενσωμάτωση γίνεται συνήθως με καθυστέρηση και ενώ έχει κινηθεί η διαδικασία για παραπομπή της Ελλάδας στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΔΕΕ).
Το 85% του θεσμικού πλαισίου που αφορά την προστασία του περιβάλλοντος και την βιώσιμη ανάπτυξη, σε όλα τα κράτη μέλη, αντιστοιχεί στο σχετικό ενωσιακό δίκαιο το οποίο
καλύπτει συγκεκριμένα τους τομείς:
Ποιότητα ατμόσφαιρας, ποιότητα και διαχείριση γλυκών και θαλασσίων υδάτων, ηχητική
ρύπανση, προστασία βιοτόπων και ειδών πανίδας και χλωρίδας, γενετικά τροποποιημένοι
οργανισμοί, χημικές ουσίες, διαχείριση και ανακύκλωση αποβλήτων, οικολογικός σχεδιασμός
και οικολογική σήμανση προϊόντων, οικολογική διαχείριση εγκαταστάσεων, εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων έργων, στρατηγική εκτίμηση περιβαλλοντικών επιπτώσεων, ανάπτυξη
ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, βιοκαύσιμα, ενεργειακή απόδοση κτιρίων, εμπόριο ρύπων
που συμβάλλουν στην υπερθέρμανση του πλανήτη, πρόσβαση των πολιτών στην περιβαλλοντική πληροφόρηση και στην δικαιοσύνη σε υποθέσεις περιβάλλοντος1.
2. Οι στόχοι του Ενωσιακού δικαίου για το 2020 και επέκεινα
Τον Νοέμβριο του 2013 η Ε. Ένωση υιοθέτησε το 7ο πρόγραμμα δράσης για το περιβάλλον
με τίτλο «Ευημερία εντός των ορίων του πλανήτη μας», που θέτει εννέα άξονες δράσης έως το
2020, COM (2012), 710, 29.11.2012:
α) προστασία, διατήρηση και ενίσχυση του φυσικού κεφαλαίου της Ένωσης·
β) μ ετατροπή της Ένωσης σε μια πράσινη και ανταγωνιστική οικονομία χαμηλών επιπέδων
ανθρακούχων εκπομπών και αποδοτικής χρήσης των πόρων·
γ) προστασία των πολιτών της Ένωσης από περιβαλλοντικές πιέσεις και κινδύνους για την
υγεία και την ευημερία·
δ) μεγιστοποίηση των οφελών της περιβαλλοντικής νομοθεσίας της Ένωσης·
ε) βελτίωση της βάσης αποδεικτικών στοιχείων για την περιβαλλοντική πολιτική·
στ) διασφάλιση των επενδύσεων στην περιβαλλοντική και την κλιματική πολιτική και διαμόρφωση σωστών τιμών·
ζ) βελτίωση της ενσωμάτωσης της περιβαλλοντικής διάστασης και της συνοχής των πολιτικών·
η) ενίσχυση της αειφορίας των πόλεων της Ένωσης·
θ) αύξηση της αποτελεσματικότητας της ΕΕ όσον αφορά την αντιμετώπιση των περιφερειακών και παγκόσμιων περιβαλλοντικών προκλήσεων.
Νωρίτερα, από τον Μάρτιο του 2007 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, αντιμετωπίζοντας την κλιματική αλλαγή, έθεσε ως στόχους για το 2020:
Α) την μείωση εκπομπών αερίων θερμοκηπίου τουλάχιστον 20%
2012, Καλλία Α. «Δίκαιο περιβάλλοντος της Ε. Ένωσης - Σύντομη επισκόπηση», Νομική Επιθεώρηση «Περιβάλλον και Δίκαιο»,
Νομική Βιβλιοθήκη, τεύχος 2, σελ. 267 - 280.
1
- 151 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β) το 20% της κατανάλωσης ενέργειας να προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές
Γ) την περικοπή κατά 20% της χρήσης πρωτογενούς ενέργειας σε σύγκριση με τα προβλεπόμενα επίπεδα, με βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης
Παράλληλα από την περιβαλλοντική ενωσιακή νομοθεσία έχουν τεθεί στόχοι έως το 2020:
Α) η μείωση της απώλειας της βιοποικιλότητας και της υποβάθμισης των οικοσυστημικών
υπηρεσιών από την Διεθνή Σύμβαση για την βιοποικιλότητα
β) η επίτευξη καλής κατάστασης όλων των θαλασσίων υδάτων σύμφωνα με την Οδηγία
πλαίσιο γαι την θαλάσσια στρατηγική2, ενώ για τα γλυκά ύδατα ο αυτός στόχος τίθεται από
την Οδηγία πλάισιο για τη διαχείριση των υδάτων3 για το 2015
γ) η διαχείριση των αποβλήτων να γίνεται με βάση την αρχή της ιεράρχισης4 ήτοι: πρόληψη,
προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, ανακύκλωση, ανάκτηση, τελική διάθεση σύμφωνα με την Οδηγία πλαίσιο για τα απόβλητα5
δ) η ποιότητα ατμοσφαιρικού αέρα να μην προκαλεί σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις και
κινδύνους στην ανθρώπινη υγεία και το περιβάλλον, σύμφωνα με την Οδηγία πλαίσιο για
την ποιότητα του αέρα6
Η δυσκολία επίτευξης των ανωτέρω φιλόδοξων στόχων, καθώς και της αειφορικής ανάπτυξης, επιτείνεται από την παγκόσμια οικονομική κρίση που πλήττει την ευρώπη, αλλα και από
την παγκόσμια πληθυσμιακή δυναμική, την αστικοποίηση και την επιτάχυνση της τεχνολογικής αλλαγής.
Δεν λείπουν μάλιστα και οι πιέσεις, από διάφορες ομάδες, που επιδιώκουν να συρικνωθεί το
ενωσιακό περιβαλλοντικό δίκαιο και να μετατραπεί σε «οδηγίες εθελοντικής προσαρμογής».
Αυτό αποτελεί ένα από τα συμπεράσματα της συνάντησης ευρωπαίων νομικών περιβάλλοντος του Ευρωπαϊκού Γραφείου Περιβάλλοντος, Βρυξέλλες, 3 Δεκεμβρίου 20137.
3. Η εφαρμογή της ενωσιακής περιβαλλοντικής νομοθεσίας στην Ελλάδα
Από την είσοδό της στην Ε. Ένωση η Ελλάδα αντιμετώπιζε δυσκολίες στην εφαρμογή του
ενωσιακού περιβαλλοντικού δικαίου που συνίσταντο κυρίως στην έλλειψη κατάλληλων υποδομών και αποτελεσματικής διοίκησης8. Η οικονομικη κρίση και η υλοποίηση του Μνημονίου
επέφεραν θεσμικές και πρακτικές αλλαγές που αύξησαν την δυσκολία εφαρμογής του ενωσιακού περιβαλλοντικού δικαίου και οδηγούν στην υποβάθμιση, είτε στην καταστροφή του
περιβάλλοντος της χώρας.
Ενδεικτικά παρατίθενται τα ακόλουθα προβλήματα:
Οδηγία 2008/56/ΕΚ
Οδηγία 2000/60/ΕΚ
4
J. Potocnik European Commissioner for the environment, speech “we need a revolution”WRAP annual conference 7.11.2013
5
Οδηγία 2008/98/ΕΚ
6
Οδηγία 2008/50 /ΕΚ
7
www.eeb.org
8
5. Έκθεση: Η Κατάσταση του Περιβάλλοντος στην Ελλάδα, έτος 2008. Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης
(ΕΚΠΑΑ), Κεφάλαιο Νομοθεσία Περιβάλλοντος Καλλία Α., Σεπτέμβριος 2009
2
3
- 152 -
Α. Καλλια: Θεσμικο πλαισιο βιωσιμης αναπτυξης. Εφαρμογη και προκλησεις για την Ελλαδα
3.1. Καθυστερήσεις ή και ματαιώσεις έκδοσης Κανονιστικών Πράξεων
κατ’ εξουσιοδότηση Περιβαλλοντικών Νόμων
Η μείωση του προσωπικού στις αρμόδιες υπηρεσίες σε συνδυασμό με την έλλειψη πολιτικής
βούλησης έχουν ως αποτέλεσμα να μην προχωρεί η διοίκηση στην έκδοση των κανονιστικών
πράξεων που απαιτούνται για να εφαρμοσθεί το ενωσιακό περιβαλλοντικό δίκαιο. Αναφέρονται ορισμένα μόνο επίκαιρα νομοθετήματα που εκδόθηκαν σε εναρμόνιση με το ενωσιακό
δίκαιο χωρίς την έκδοση των προβλεπόμενων κανονιστικών πράξεων:
Α) ουσιαστική αδρανοποίηση του Νόμου 3937/2011 για την διατήρηση της βιοποικιλότητας
Β) μ η δημιουργία του αναγκαίου περιβαλλοντικού ελεγκτικού μηχανισμού, δημόσιου και ιδιωτικού, που εισάγει ο Νόμος 4014/2011 για την περιβαλλοντική αδειοδότηση ,
Γ) κ αθυστέρηση εφαρμογής του Νόμου 4042/2012, για την ποινική προστασία του περιβάλλοντος και για την διαχείριση των αποβλήτων.
3.2. Επανειλημμένες ματαιώσεις της κωδικοποίησης της περιβαλλοντικής Νομοθεσίας
Η περιβαλλοντική νομοθεσία αποτελεί ένα χαώδες σύνολο κανόνων, μη κωδικοποιημένο.
Παρά το γεγονός ότι το Επιχειρησιακό Πρόγραμμα για το Περιβάλλον και τηνΑειφόρο Ανάπτυξη (ΕΠΠΕΡΑΑ) προβλέπει κονδύλι για την κωδικοποίησή της, σύμφωνα με τον στόχο της ενωσιακής περιβαλλοντικής πολιτικής για εύκολη πρόσβαση των πολιτών στους κανόνες δικαίου
και για την αποτελεσματική εφαρμογή του, και ενώ η Επιτροπή Περιβάλλοντος του Ελληνικού
Κοινοβουλίου ασχολήθηκε με το πρόβλημα το 2013, εν τούτοις δεν δρομολογήθηκε ακόμα η
θεματική κωδικοποίηση των περιβαλλοντικών διατάξεων. Σημειώνεται ότι οι συνεχείς τροποποιήσεις των διατάξεων και η πολυδιάσπαση των αρμοδιοτήτων που μεταβάλλεται σε συχνά
χρονικά διαστήματα, οδηγούν ακόμα και τους δημόσιους λειτουργούς σε ανασφάλεια για το
ισχύον εκάστοτε δίκαιο.
3.3. Μη αποτελεσματικός μηχανισμός περιβαλλοντικών ελέγχων, είσπραξης περιβαλλοντικών προστίμων και διάθεσης των εσόδων για περιβαλλοντικά έργα
Η οικονομικές περικοπές έχουν συρρικνώσει τις Υπηρεσίες Επιθεωρητών Περιβάλλοντος της
χώρας οι οποίοι εισηγούνται την επιβολή περιβαλλοντικών προστίμων. Οι έλεγχοι έχουν περιορισθοί στο ελάχιστο.
Παράλληλα λόγω της οικονομικής κρίσης το 95% από τα έσοδα από τα πρόστιμα ρύπανσης περιβάλλοντος και αυθαίρετων κατασκευών μεταφέρθηκαν από το Πράσινο Ταμείο του
Υπουργείου Περιβάλλοντος Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής στα γενικά έσοδα του κράτους
για κάλυψη γενικών αναγκών. Έτσι δεν αξιοποιήθηκαν, και δεν αξιοποιούνται για έργα αποκατάστασης του περιβάλλοντος, όπως ήταν ο αρχικός προορισμός τους.
3.4. Καθυστερήσεις στην δημιουργία λειτουργικών βάσεων περιβαλλοντικών δεδομένων
Πάγια υποχρέωση του ενωσιακού περιβαλλοντικού δικαίου αποτελεί η η συστηματική συγκέντρωση και κοινοποίηση στην Ε. Επιτροπή στοιχείων για την ποιότητα των αποδεκτών, της
πανίδας και της χλωρίδας. Η οικονομική κρίση επιμηκύνει την ήδη μεγάλη καθυστέρηση που
- 153 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
έχει η χώρα μας στην οργάνωση και λειτουργία επιστημονικών βάσεων περιβαλλοντικών δεδομένων.
Ως παράδειγμα αναφέρεται η καυθυστέρηση δέκα ετών για την έκδοση Υπουργικής Απόφασης για την δημιουργία της βάσης δεδομένων για τα ύδατα, “Υδροσκόπειο”, που προβλέπεται
στον Ν. 3199/2003 που ενσωματώνει στην ελληνική έννομη τάξη την Οδηγία πλαίσιο για τα
νερά 2000/60/ΕΚ.
3.5. Ακύρωση περιβαλλοντικών διατάξεων με σκοπό την εφέλκυση κεφαλαίων Κατ’ εξαίρεση διαδικασίες
Την εφαρμογή του Μνημονίου συνοδεύει έκδοση ειδικών Νόμων ενίσχυσης των επενδύσεων που επιτρέπουν επεμβάσεις στο περιβάλλον απαγορευμένες από την προϊσχύσασα νομοθεσία ενωσιακή και εθνική. Επί παραδείγματι: α) ο Νόμος 3986/2011“Επείγοντα μέτρα εφαρμογής μεσοπρόθεσμου πλαισίου δημοσιονομικής στρατηγικής”, ΦΕΚ 152/Α/1.7.2011, επιτρέπει
επεμβάσεις στις ακτές, β) ο Νόμος 4146/2013, ΦΕΚ 90/Α/18.4.2013 “Διαμόρφωση φιλικού
αναπτυξιακού περιβάλλοντος για τις στρατηγικές και ιδιωτικές επενδύσεις” προβλέπει «Ειδικά
Σχέδια Χωρικής Αξιοποίησης Δημοσίων Ακινήτων» Ε.ΣΧ.Α.Δ.Α., τα οποία επιτρέπουν, ανάλογα
με τις ανάγκες της επένδυσης, χρήσεις και προορισμούς που αλλιώς θα ήταν ανεπίτρεπτοι.
4. Προκλήσεις για το μέλλον: Αναβάθμιση του περιβάλλοντος στην ιεράρχηση των αξιών – Βιώσιμη ανάπτυξη - Ενεργοποίηση των πολιτών
Ενδεικτικά αναφέρονται ορισμένες αλλαγές που αποτελούν πρϋποθέσεις για να υλοποιήσει
η Ελλάδα, στο μέτρο που της αναλογούν, τους φιλόδοξους ενωσιακούς περιβαλλοντικούς στόχους και να προχωρήσει σε βιώσιμη ανάπτυξη με προστασία του περιβάλλοντος. Πολλές από
τις κατωτέρω προτάσεις έχουν συζητηθεί σε συνέδρια και σχετικές ημερίδες και έχουν γίνει
αποδεκτές από τις εκάστοτε κυβερνήσεις και επαγγελματικούς φορείς. Εν τούτοις συστηματικά
και συνολικά δεν ακολουθήθηκαν μέχρι σήμερα:
α) α ναβάθμιση του περιβάλλοντος στην ιεράρχηση των αξιών, ώστε η προστασία του να
αποτελέσει πολιτική βούληση
β) βελτίωση της ποιότητας των νομικών κειμένων που ενσωματώνουν στην ελληνική έννομη τάξη το ενωσιακό περιβαλλοντικό δίκαιο. Σύνταξη ευκατάληπτων κειμένων, με επαρκή επεξεργασία και όχι απλή μετάφραση των ενωσιακών Οδηγιών
γ) επαρκής στελέχωση των περιβαλλοντικών υπηρεσιών, και ενίσχυσή τους, όπου κρίνεται
αναγκαίο, από εξωτερικούς συνεργάτες
δ) ενίσχυση ερευνών επί του πεδίου για την συγκέντρωση και λειτουργική οργάνωση περιβαλλοντικών δεδομένων
ε) βελτίωση της ποιότητας των μελετών περιβαλλοντικών επιπτώσεων έργων
στ) συστηματική ενημέρωση για την ενωσιακή περιβαλλοντική νομοθεσία δικηγόρων, δικαστών, εισαγγελέων και δημοσίων υπαλλήλων
ζ) σύνδεση της προστασίας περιβάλλοντος με την αναπτυξιακή βιώσιμη πολιτική και με μέ- 154 -
Α. Καλλια: Θεσμικο πλαισιο βιωσιμης αναπτυξης. Εφαρμογη και προκλησεις για την Ελλαδα
τρα αγοράς (φόροι, ελαφρύνσεις, απαλλαγές, αντισταθμιστκά οφέλη)
η) συστηματική ενημέρωση και ενεργοποίηση των πολιτών για την αντιμετώπιση της συνεχούς υποβάθμισης της ποιότητας ζωής. Το θεσμικό πλαίσιο, ενωσιακό και εθνικό, παρέχει στους πολίτες δικαιώματα διεκδίκησης σεβασμού στο περιβάλλον με αειφορική
ανάπτυξη και φροντίδα για τις ερχόμενες γενεές. Το δικαίωμα καταγγελίας στην Ε. Επιτροπή, Αναφοράς στο Ε. Κοινοβούλιο, προσφυγής στον συνήγορο του πολίτη, συνοδεύει τα
κλασικά δικαιώματα προσφυγής στην διοικητική, αστική και ποινική δικαιοσύνη. Η πρόσφατη ενσωμάτωση της Οδηγίας για την ποινική προστασία του περιβάλλοντος με τον Ν.
4042/2012 ενδυναμώνει την αξίωση προστασίας και αποκατάστασης του περιβάλλοντος
και δίνει το δικαίωμα στον πολίτη να παρίσταται ως πολιτική αγωγή στην ποινική δίκη.
Είναι ενθαρυντικό ότι ο Επιτρόπος περιβάλλοντος Ποτόσνικ, τονίζοντας η ανάγκη προστασίας του περιβάλλοντος, δήλωσε πρόσφατα αναφερόμενος στις περιβαλλοντικές επιπτώσεις
των μέτρων που λαμβάνονται για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα, ότι
τα μέτρα που θα ληφθούν στο πλαίσιο της δημοσιονομικής προσαρμογής δεν πρέπει να αντίκειται στο ευρωπαϊκό περιβαλλοντικό κεκτημένο.
Είναι αναμφίβολο ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο η κρίση έχει πλήξει τις βασικές αξίες της ένωσης
και ότι στα ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα, σε συνεργασία με τους λαούς της ευρώπης, εναπόκειται να επαναπροσδιορίσουν αυτές τις αξίες και να δημιουργήσουν το μελλοντικό όραμα της
ευρώπης.
Η επαναϊεράρχηση των αξιών μπορεί να οδηγήσει στην έξοδο από την οικονομική κρίση
σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο και να αναδείξη την βιώσιμη ανάπτυξη ως μονόδρομο και
υποχρέωση προς τις επόμενες γενεές. Καινοτομία, φαντασία και αλληλεγγύη αποτελούν τα
αναγκαία μέσα διαμόρφωσης των νέων λειτουργικών προτύπων της μετά την κρίση εποχής.
Βιβλιογραφία
1.2013 Ludwig Kramer: The EU access to environmental information and the open society
2.7ο πρόγραμμα δράσης της Ε. Ένωσης για το περιβάλλον: «Ευημερία εντός των ορίων του πλανήτη μας»,
COM (2012), 710, 29.11.2012, ψηφίστηκε 20.11.2013
3.2013 Καλλία Α. «Περιβάλλον και Επιχείριση –Πρόσφατες Νομοθετικές Αλλαγές», Νομική Επιθεώρηση
«ΕΝΩΠΙΟΝ», διμηνιαία έκδοση του Δικηγορικού Συλλόγου Θεσσαλονίκης.
4.2011 Καλλία Α. « Η εξέλιξη της ευρωπαϊκής νομοθεσίας προστασίας περιβάλλοντος και βιώσιμης
ανάπτυξης», Νομική Επιθεώρηση «Περιβάλλον και Δίκαιο», Νομική Βιβλιοθήκη, τεύχος 1, σελ. 68 - 74.
5.2005 EU Environmental Policy Handbook, A critical analysis of EU Environmental Legislation, European
environmental Bureau, Brussels 2005
- 155 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ»
Ο νομικός πολιτισμός στα χρόνια
της παγκοσμιοποίησης
Αθανάσιος Καΐσης
Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Αθανάσιος Καΐσης, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
Κ
αμία θεώρηση του πολιτισμού δεν μπορεί κατά την άποψή μου –πλέον– να γίνει χωρίς
να λάβει υπόψη της αυτό που προσφυώς χαρακτηρίζεται ως «κοινωνία του διαδικτύου» .
Δεν πρόκειται μόνο για το διαδίκτυο, η κατανόηση των επιπτώσεων του οποίου επί του πολιτισμού, μου φαίνεται, λόγω της υψηλής συνθετότητας που εμφανίζει (το διαδίκτυο), μερικώς
μόνο εφικτή, αλλά συνολικότερα για το φαινόμενο της ψηφιακότητας . Έχει επισημανθεί, ότι η
σχετική συζήτηση περιορίζεται στο πρόβλημα της βελτίωσης της προστασίας των προσωπικών δεδομένων στο διαδίκτυο χωρίς να λαμβάνεται επαρκώς υπόψη η –άδηλη στα μάτια του
μη ειδικού– διαρθρωτική λογική που συνδέεται με μείζονα οικονομικά συμφέροντα που ενδιαφέρονται για την δημιουργία και διατήρηση της κοινωνίας της κατανάλωσης. Η λογική αυτή
συνεπικουρούμενη από την ψυχολογία μηχανεύεται όλο και πιο πολλούς τρόπους παροχής
κινήτρων στους πολίτες-καταναλωτές ώστε να ανακοινώνουν και να μοιράζονται με τρίτους τα
- 157 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
προσωπικά δεδομένα τους .
Καθώς η ψηφιακή εποχή εκδιπλώνει τις πτυχές της γοργά και εξακτινώνεται σε ποικίλες κατευθύνσεις, οφείλουμε να ερευνήσουμε σε βάθος τις επιπτώσεις της ψηφιακότητας και στον
(νομικό) πολιτισμό. Ποιες επενέργειες επιφέρει η ψηφιακή καθημερινότητά μας στον τρόπο
σκέψης και δράσης μας; Είναι η εκπόρθηση της ιδιωτικότητάς μας τετελεσμένο γεγονός , στο
μέτρο μάλιστα που γίνεται εκούσια, χωρίς να υπάρχει πλέον δυνατότητα αποτελεσματικής
αντίστασης; Γνωρίζουμε αρκετά για την υποδομή του διαδικτύου, την κυριαρχία επί της υποδομής, τις χώρες και τις εταιρίες οι οποίες ολικά ή μερικά την κατέχουν και την διαχειρίζονται,
το μέγεθος της ψηφιακής επιτήρησης, την δυνατότητα χειραγώγησης της πρόσβασης στην
πληροφορία, την έκταση και την ένταση της ψηφιακής επανάστασης;
Μπορούν άραγε τα μέσα μαζικής ενημέρωσης με ασφαλή ανταπόκριση σε περιβάλλον
πυκνότατης διαδικτύωσης των πολιτών να αποτελέσουν αντίβαρο σε κάποιο διεφθαρμένο
δικαστικό σύστημα;
Θα γίνει με την είσοδο στην ψηφιακή εποχή η δικαιοσύνη αποτελεσματικότερη, διαφανέστερη και δημοκρατικότερη όπως οραματίζονται κάποιοι;
Αν οι κατά κανόνα άσχετοι με τα θέματα του διαδικτύου σημερινοί πολιτικοί εξοικειωθούν
στα επόμενα χρόνια επαρκώς με τις τεχνολογίες των τηλεπικοινωνιών και της πληροφορικής
και αντιληφθούν την έκταση της δύναμης που αυτές δίνουν στους πολίτες και στις μη κυβερνητικές οργανώσεις, θα είναι σε θέση να συζητούν με περισσότερη γνώση και αντίληψη τα
θέματα της ιδιωτικότητας και την προστασία των προσωπικών δεδομένων και αντιστοίχως να
φροντίζουν για διασφαλιστικότερη νομοθεσία;
Θα μπορούσε η συλλογική δύναμη του διαδικτύου να αποθαρρύνει δυνητικούς δράστες
από εγκλήματα βίας, διαφθοράς ή από εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας;
Οι προκλήσεις της ψηφιακής εποχής θα αντιμετωπιστούν με καινοτόμες επιχειρηματικές,
κοινωνικές, νομικές και προσωπικές στρατηγικές . Η νομική στρατηγική πρέπει να περιλαμβάνει εκτός από την αποτελεσματική νομοθεσία για την υποδομή του διαδικτύου, την προστασία
της εργασίας, την προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας, την καταπολέμηση του ηλεκτρονικού εγκλήματος και δραστικά μέτρα προστασίας των πολιτών από την διατηρησιμότητα των
προσωπικών δεδομένων τους, πρωτίστως όσων δεν είναι αναγκαία για την αποτελεσματική
αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και του ηλεκτρονικού εγκλήματος. Ο κίνδυνος, των ανηλίκων
ιδίως ανθρώπων, να βρεθούν με την ενηλικίωσή τους αντιμέτωποι με μία εικονική βιογραφία
τους που γράφηκε ερήμην τους, χωρίς την γνώση τους, με βάση τα ψηφιακά τους ίχνη, θα
δημιουργήσει την ανάγκη νομικής προστασίας τους ίσως με την εισαγωγή της απαγόρευσης
διαβίβασης και δημοσίευσης δεδομένων που άφησε κάποιο άτομο στο διαδίκτυο πριν την
ενηλικίωσή του .
Οι απαντήσεις που θα δοθούν στα τεθέντα ερωτήματα –που λόγω των απροβλέπτων εξελίξεων της καλπάζουσας ψηφιακής τεχνολογίας ενδέχεται να πρέπει να τεθούν διαφορετικά ή
να είναι σύντομα παρωχημένα– θα αναπροσδιορίσουν, μαζί με άλλα, και το περιεχόμενο του
μελλοντικού νομικού μας πολιτισμού.
* Το κείμενο αποτελεί απόσπασμα της εισήγησης.
- 158 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΔΙΑΚΥΒΕΡΝΗΣΗ»
ΚΑΛΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ
Η άλλη Ελλάδα υλοποίησης στόχων
σε αντίξοες συνθήκες
Δημ. Χρ. Τσουκαλάς
πρώην Δήμαρχος Ανάβρας
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
1. Χαρακτηριστικά οικισμού (ορεινός κτηνοτροφικός οικισμός)
2. Η κατάσταση του οικισμού μέχρι το 1991 (συμβίωση 300 κατοίκων και 25.000 ζώων)
3. Πρώτη εκλογή 1991: Μεθοδολογία
Καταγραφή προβλημάτων, διαβάθμιση, ιεράρχηση
Στρατηγικοί στόχοι
Λαϊκές Συνελεύσεις – Αποφάσεις
Υλοποίηση των όσων προαναγγέλθηκαν και ακόμη περισσοτέρων
Αποκατάσταση εμπιστοσύνης
4.Κλειδί για την επιτυχία: Η ειλικρίνεια, η εντιμότητα, η διαφάνεια, όχι η εξυπηρέτηση του
προσωπικού συμφέροντος και η προσωπική ανέλιξη, όχι κομματική εξάρτηση, αλλά
σκληρή δουλειά για το αυτονόητο, την επίλυση προβλημάτων αυτών που μας εξέλεξαν.
5.Πρώτη τετραετία 1991-1994: Αντιμετώπιση άμεσων προβλημάτων σε θέματα ποιότητας ζωής, υποδομών, εξασφάλισης εισοδήματος (κτηνοτροφία)
6.Υπόλοιπες 3 τετραετίες 1998-2010:
Βελτίωση της ποιότητας ζωής
Τελειοποίηση έργων υποδομής (οδοποιία επαρχιακή-αγροτοκτηνοτροφική, αναπλάσεις δημόσιων χώρων, ανέγερση δημοσίων κτηρίων (π.χ. δημ. σχολείο με κατοικία δασκάλου), δημιουργία αθλητικών χώρων κ.α.)
Φροντίδα για την υγεία και κοινωνική πρόνοια (, Κ.Ε.Π. Βοήθεια στο σπίτι, Αγροτικό ιατρείο με κατοικία γιατρού, Προληπτική Ιατρική κ.α.)
Αναβάθμιση της λειτουργίας της κοινότητας και επικοινωνίας με τους δημότες
Οργάνωση της κτηνοτροφίας (ένταξη σε βιολογικά προγράμματα, δημιουργία σφαγείου με προδιαγραφές Ε.Ε.
Έργα πολιτισμού (Ιδρυση Λαογραφικού Μουσείου Κτηνοτροφικής Ζωής, Βιβλιοθήκη
με τμήματα για μικρούς (χώρος δημιουργικής απασχόλησης) και μεγάλους, σειρά ομιλιών-ημερίδων, εκδηλώσεις ψυχαγωγικές, εκδρομές στο εξωτερικό κ.α.)
- 159 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Αναπτυξιακά έργα – Εργα πράσινης ανάπτυξης (Αιολικό Πάρκο, Περιβαλλοντικό Πολιτισμικό Πάρκο, Μελέτη για Μικρό υδροηλεκτρικό, μελέτη για δίκτυο τηλεθέρμανσης με
πρώτη ύλη κοπριές-υπολείμματα υλοτόμησης, κ.α.)
7.
Τελικό αποτέλεσμα:
Μεγάλη απορροφητικότητα από τις υψηλότερες στην Ελλάδα (π.χ. Πρόγραμμα Θησέας 100%)
Αύξηση εσόδων της κοινότητας
Αύξηση πληθυσμού
Ανεργία 0%, εγκληματικότητα 0%
Βελτίωση της ποιότητας της ζωής και αύξηση του εισοδήματος των κατοίκων
Δημήτριος Τσουκαλάς, πρώην Δήμαρχος Ανάβρας
Αγαπητοί φίλοι και φίλες
Μ
έχρι τώρα ακούσαμε πολύ σημαντικές ομιλίες για το πώς μπορεί να υπάρξει ανάπτυξη
στην Ελλάδα –που είναι και το ζητούμενο. Στο θέμα της διακυβέρνησης που τώρα εξετάζουμε, θα σας μιλήσω για ένα παράδειγμα του δημόσιου τομέα. Η αναφορά μου δεν θα είναι
θεωρητική –πως μπορεί να γίνει-, αλλά θα είναι για κάτι που έχει ήδη πραγματοποιηθεί, για τον
τρόπο και τη μεθοδολογία που ακολουθήσαμε για την υλοποίηση του.
Πρόκειται για ένα παράδειγμα Τοπ. Αυτοδιοίκησης, σε μια ορεινή κτηνοτροφική Κοινότητα,
την Κοινότητα Ανάβρας Μαγνησίας. Από την αρχή θέλω να πω πως δεν ήταν ένα εύκολο εγχείρημα, αλλά πιστεύω ότι όταν θέλεις, όταν ενδιαφέρεσαι και αγαπάς αυτό που κάνεις, όταν έχεις
όραμα, μεράκι, κέφι και πίστη σ’ αυτό, τότε βρίσκεις και τα μέσα και τον τρόπο να το πετύχεις.
Η εμπειρία μου δείχνει ότι τίποτα δεν είναι ακατόρθωτο, αρκεί όσοι εκλέγονται στην Τ. Α.
αλλά και αλλού (π.χ. βουλευτές), εκτός από τις ικανότητες που πρέπει να διαθέτουν, να είναι
- 160 -
Δ.Χ. ΤσουκαλAς - Η Αλλη ΕλλΑδα υλοποΙησης στΟχων σε αντΙξοες συνθΗκες
τίμιοι και εργατικοί, να μην έχουν ως κίνητρο το προσωπικό τους συμφέρον, να μην αποσκοπούν στην πάρα πέρα ανέλιξή τους, να μην υπολογίζουν το πολιτικό κόστος, και τέλος -αφού
εκλεγούν- να μην υπηρετούν κανένα κομματικό χώρο.
Εμείς στην Ανάβρα δεν κάναμε κανένα θαύμα. Εμείς πολύ απλά κάναμε το αυτονόητο, κάναμε όσο μπορούσαμε πιο σωστά τη δουλειά μας. Μας εξέλεξαν οι συγχωριανοί μας για να
λύσουμε όσο γίνεται περισσότερα προβλήματα, και να βελτιώσουμε την ποιότητα της ζωής
τους στο χωριό. Και αυτό κάναμε. Και ενώ στην αρχή δεν μας ήθελαν, μας αντιμετώπιζαν σαν
ξένους, στη συνέχεια μετά την πρώτη τετραετία, η συντριπτική πλειοψηφία μας αποδέχτηκε
και μας στήριξε μέχρι να ολοκληρώσουμε το έργο μας.
Πρέπει να σημειώσω ότι αυτό έγινε γιατί αφ’ ενός τους είπαμε την αλήθεια από την αρχή,
και αφ’ ετέρου γιατί κάναμε αυτά που τους υποσχεθήκαμε και πολύ περισσότερα. Ακόμη ένα
σημείο πολύ σημαντικό ήταν και η διαφάνεια στις ενέργειές μας, καθώς και η συμμετοχή της
συντριπτικής πλειοψηφίας των κατοίκων στις αποφάσεις μας. Όταν εργάζεσαι και προχωράς
με διαφάνεια και λες την αλήθεια, δεν φοβάσαι τίποτε και κανένα.
Πρέπει να πω ότι η Ανάβρα δεν έγινε γνωστή για την ομορφιά της. Υπάρχουν πάρα πολλά
χωριά πολύ πιο όμορφα από την Ανάβρα. Και αυτό είναι και το παράπονό μας, όταν εμείς πήγαμε και ασχοληθήκαμε με τα κοινά στην Ανάβρα, είχαν κτιστεί μετά τους σεισμούς του ’80 όλα
τα σπίτια και δεν προλάβαμε να αλλάξουμε την εικόνα του χωριού.
Η Ανάβρα έγινε γνωστή για δύο κυρίως λόγους:
Α. για τη μεγάλη ανάπτυξη μεταξύ όλων των ΟΤΑ σε όλη την Ελλάδα, και
Β. για έργα και μελέτες που έκανε και ήταν φιλικά προς το περιβάλλον (Πράσινη Ανάπτυξη).
Η Ανάβρα μέχρι το 1990 ήταν ένα ορεινό χωριό (1000 μ.), καθαρά κτηνοτροφικό, απομονωμένο και αποκομμένο από τα αστικά κέντρα, χωρίς επαρχιακό και εσωτερικό οδικό δίκτυο, χωρίς δημόσιους χώρους και κτήρια, και χωρίς οριοθέτηση οικισμού, με κατεστραμμένο δίκτυο
ύδρευσης, χωρίς αποκομιδή απορριμμάτων, και το κυριότερο με 300 κατοίκους να συμβιώνουν με 25.000 ζώα (5.000 γελάδια, 15.000 αιγοπρόβατα, 5.000 χοιρινά). Δεν μπορούσες, ειδικά
το χειμώνα, να κυκλοφορήσεις μέσα στο χωριό. Η κατάσταση ήταν ανυπόφορη. Οσοι είχαμε
φύγει από το χωριό και ζούσαμε αλλού (Αθήνα, Λαμία), δεν μπορούσαμε να επισκεφθούμε
εύκολα τους δικούς μας ανθρώπους. Ετσι, κάποιοι που δεν ζούσαμε στο χωριό, πήραμε την
απόφαση το 1990 -τότε που υπήρχαν ακόμη τα μπλε και τα πράσινα καφενεία- να ασχοληθούμε με τα κοινά, κόντρα στους ντόπιους συγχωριανούς μας κτηνοτρόφους, και βέβαια χωρίς τη
στήριξη κάποιου κόμματος.
Τελικά κερδίσαμε τις εκλογές για πρώτη φορά το 1990, -κυρίως χάρις στη στήριξη των ετεροδημοτών-, και αυτό είναι ένα σημαντικό σημείο στην πορεία του χωριού. Διότι αν αυτό δεν
γινόταν, ίσως σήμερα να μην υπήρχε η Ανάβρα. Θα συνέβαινε αυτό που συνέβη με τόσα όμορφα χωριά της πατρίδας μας που εγκαταλείφθηκαν.
- 161 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Τι κάναμε λοιπόν και πώς πορευτήκαμε; Ποιό ήταν το σχέδιό μας και το
όραμά μας;
Αμέσως μετά την εκλογή μας, μαζευτήκαμε και συζητήσαμε, οι συνεργάτες μου κι εγώ, για το
που πρέπει να πάει το χωριό, και στη συνέχεια κάναμε τα σχέδια και τον προγραμματισμό μας.
Καταγράψαμε τα καλώς και κακώς κείμενα στην Ανάβρα, τα ιεραρχήσαμε, τα διαβαθμίσαμε,
έτσι ώστε να γνωρίζουμε τι πρέπει να κάνουμε, ούτως ώστε να βελτιωθεί η ποιότητα ζωής στο
χωριό μας και να επιλύσουμε άμεσα και τρέχοντα προβλήματα.
Τα συγκριτικά πλεονεκτήματα του χωριού μας ήταν δύο: η κτηνοτροφία και το φυσικό περιβάλλον. Με βάση λοιπόν αυτά, συντάξαμε ένα σχέδιο ανασυγκρότησης της Ανάβρας με
σωστή ιεράρχηση των προτεραιοτήτων μας, σε έργα όπως:
1ον: Εργα για την κτηνοτροφία, που αποτελούσε την κύρια πηγή εισοδήματος για τους κατοίκους
2ον: Εργα υποδομής (οδικό δίκτυο, ύδρευση, απορρίμματα, εκπαίδευση, υγεία κ.α.) που θα
ανεβάσουν το επίπεδο ζωής των κατοίκων
3ον: Εργα ανάπτυξης, φιλικά προς το περιβάλλον που θα εξασφάλιζαν έσοδα στην Κοινότητα, νέες θέσεις εργασίας και απορρύπανση στο περιβάλλον
Αφού λοιπόν σχεδιάσαμε όλα τα παραπάνω, καλέσαμε όλους τους κατοίκους σε Λαϊκές Συνελεύσεις (σύνολο 13) και τους κάναμε γνωστή την πρότασή μας και το όραμά μας για την
ανασυγκρότηση του χωριού. Τους είπαμε την αλήθεια και τους ζητήσαμε ένα μόνο πράγμα:
Να απομακρυνθούν τα ζώα από το χωριό, διότι αν δεν γινόταν αυτό δεν μπορούσαμε να κάνουμε τίποτα. Σημειωτέον ότι υπήρχαν τότε σχέδια μετεγκατάστασης ποιμνιοστασίων με καλή
επιδότηση. Μετά από πολλή συζήτηση αυτό συμφωνήθηκε.
Ετσι ξεκινήσαμε και την υλοποίηση του σχεδίου μας, εκμεταλλευόμενοι τα δύο συγκριτικά
πλεονεκτήματα που είχε η Ανάβρα για να επιλύσουμε όσα περισσότερα προβλήματα είχε το
χωριό. Αυτό ήταν και το μοντέλο ανάπτυξης που εμείς εφαρμόσαμε. Αξιοποιείς τα καλά και
βελτιώνεις τα κακά. Είναι ένα μοντέλο που μπορεί να εφαρμοστεί και αλλού, αξιοποιώντας
αντίστοιχα συγκριτικά πλεονεκτήματα (π.χ. παραλίες).
Παρένθεση: Κάτι παρόμοιο δεν θα έπρεπε να κάνει και η Ελλάδα; Να αξιοποιήσει τα τόσα
πολλά και σημαντικά συγκριτικά πλεονεκτήματα που διαθέτει έναντι των άλλων χωρών, έτσι
ώστε να αναπτύξει ισχυρή οικονομία, και να δανείζει αντί να δανείζεται;
Τι κάναμε εμείς λοιπόν;
Εργα για την κτηνοτροφία, που αποτελεί και τη βασική απασχόληση των
κατοίκων
• 3 κτηνοτροφικά πάρκα για μετεγκατάσταση των ποιμνιοστασίων (Διάνοιξη και ασφαλτόστρωση δρόμων, μεταφορά νερού, κ.α.)
• Εργα βελτίωσης βοσκοτόπων (Διάνοιξη-συντήρηση κτηνοτροφικών δρόμων στα βουνά,
κατασκευή ποτιστρών, κ.α)
• Προώθηση της βιολογικής κτηνοτροφίας (πριν 15 χρόνια ήταν πιλότος ανάπτυξης της βιο- 162 -
Δ.Χ. ΤσουκαλAς - Η Αλλη ΕλλΑδα υλοποΙησης στΟχων σε αντΙξοες συνθΗκες
λογικής κτηνοτροφίας για το Υπουργείο Γεωργίας) Αύξηση εσόδων, νέες επιδοτήσεις
• Ε νημέρωση-επιμόρφωση κτηνοτρόφων με σεμινάρια, ομιλίες κ.α.
και το πιο σημαντικό
• Κ ατασκευή σύγχρονου Κοινοτικού σφαγείου με προδιαγραφές Ε.Ε. (HASP, ISO, κωδικό Ε.Ε.,
βιολογική γραμμή σφαγής).
Αποτέλεσμα όλων αυτών που υλοποιήσαμε, ήταν λιγότερη δουλειά για τους κτηνοτρόφους,
καλύτερη ποιοτικά παραγωγή και αύξηση του εισοδήματος τους. Αλλαξε η ζωή τους σημαντικά προς το καλύτερο και αυτό ήταν ο βασικός λόγος που τελικά μας αποδέχτηκαν και άρχισαν
να μας εμπιστεύονται.
Παράλληλα με τα παραπάνω γίνονταν και άλλα έργα, όπως:
Εργα υποδομής για τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων
• Αποκατάσταση-βελτίωση-συντήρηση επαρχιακού και εσωτερικού οδικού δικτύου
• Αντικατάσταση δικτύου ύδρευσης
• Οργάνωση αποκομιδής απορριμμάτων – Δημιουργία ΧΥΤΑ από το 1994
•Α
νάπλαση δημόσιων χώρων (πλατείες, πλατώματα, χώροι στάθμευσης, δημόσιος φωτισμός κ.α.)
• Ε ργα για την εκπαίδευση και τον αθλητισμό (Ανέγερση νέων κτηρίων για το νηπιαγωγείο
και το δημοτικό σχολείο με κατοικία δασκάλου δωρεάν, γήπεδα ποδοσφαίρου και μπάσκετ,
κλειστό γυμναστήριο δωρεάν για τους δημότες)
• Ε ργα για την υγεία και την πρόνοια (κήρυξη του αγροτικού ιατρείου σε άγονο, κατασκευή
κτηρίου αγροτικού ιατρείου με κατοικία για το γιατρό δωρεάν, προληπτική ιατρική, τηλεϊατρική, πρόγραμμα «Βοήθεια στο σπίτι», αγορά οικοπέδου με κτήριο για ανέγερση γηροκομείου και ολοκλήρωση σχετικής μελέτης ανέγερσης)
• Ιδρυση ΚΑΠΗ και ΚΕΠ
• Ε ργα πολιτισμού, επιμόρφωσης, ψυχαγωγίας (Ιδρυση Λαογραφικού Μουσείου κτηνοτροφικής Ζωής, Δημιουργία Κοινοτικής Βιβλιοθήκης με δύο παραρτήματα για ενήλικες
και παιδιά-Χώρος δημιουργικής απασχόλησης, έκδοση της ιστορίας του χωριού, χάρτες,
οργάνωση συνεδρίων, ημερίδων, ομιλιών, εκδρομές στο εξωτερικό, πολλές καλοκαιρινές
εκδηλώσεις για παιδιά και ενήλικες με θεατρικές παραστάσεις, συναυλίες, χορό, έκδοση
εφημερίδας και στη συνέχεια δημιουργία ιστοσελίδας για την ενημέρωση δημοτών και ετεροδημοτών, δωρεάν internet)
•Π
αραχώρηση κοινοτικών οικοπέδων σε άστεγους δημότες στο ¼ της αντικειμενικής αξίας
και εξόφληση σε 8 χρόνια, όπως προβλέπει ο Κώδικας Δήμων και Κοινοτήτων.
Εργα αναπτυξιακά φιλικά προς το περιβάλλον – ΠΡΑΣΙΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ
Ολοι μας γνωρίζουμε για τη μόλυνση του περιβάλλοντος και την υπερθέρμανση του πλανήτη.
Η Ανάβρα έκανε πράξη καινοτόμα, αναπτυξιακά και πρωτοποριακά έργα, φιλικά προς το περιβάλλον όπως:
- 163 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
• Αιολικό Πάρκο (από ισπανική εταιρεία, 20 ανεμογεννήτριες, 17,5 MW, έσοδα το 3% του
κόστους του παραγόμενου ρεύματος, θέσεις εργασίας, απορρύπανση στο περιβάλλον)
Ετοιμάζονται άλλα 2.
• Μικρό υδροηλεκτρικό (δημοπρατήθηκε, ολοκληρώθηκε η α΄ φάση, σταμάτησε λόγω κρίσης). Θα έφερνε νέα έσοδα στην κοινότητα. Θα το κάναμε μόνοι μας με επιδότηση και
έσοδα της κοινότητας
• Περιβαλλοντικό Πολιτισμικό Πάρκο ΓΟΥΡΑ στις πηγές Ανάβρας (200 στρ. περιφραγμένα,
δίκτυο μονοπατιών, πληροφορίες για το περιβάλλον, μνημεία λαϊκού πολιτισμού, αποκατάσταση σε 3 από αυτά: νερόμυλο, ντριστέλα, μαντάνι)
• Τηλεθέρμανση (Μελέτη, καύσιμη ύλη βιομάζα-κοπριές ζώων με υπολείμματα υλοτόμησης).
Δυστυχώς, το έργο δεν ολοκληρώθηκε λόγω Καλλικράτη και εγκληματικής αμέλειας του Δημάρχου Αλμυρού – η Κοινότητα Ανάβρας με τον Καλλικράτη καταργήθηκε και ενσωματώθηκε
στο Δήμο Αλμυρού. Η Ανάβρα έχασε μια μοναδική ευκαιρία να γίνει πρότυπο ανάπτυξης. Θα
ήταν ίσως ο μοναδικός τόπος όπου θα υπήρχαν σε λειτουργία όλες οι μορφές των ΑΠΕ.
Απαραίτητη επισήμανση:
Όλα αυτά έγιναν, όχι με τη βοήθεια κάποιου φοβερού μηχανισμού, αλλά από 3 πρόσωπα και
μόνο, που δούλεψαν αφιλοκερδώς, με μεράκι και αυταπάρνηση: από εμένα ως Πρόεδρο, τη
μία και μόνη υπάλληλο-Γραμματέα της Κοινότητας και τη γυναίκα μου, Μάχη Καραλή, Ομότιμη
σήμερα Καθηγήτρια ΕΜΠ, που όλα αυτά τα χρόνια ήταν Τεχνική Σύμβουλος της Κοινότητας και
πρόσφερε τις υπηρεσίες της (μελέτες, επιβλέψεις κ.α.) χωρίς αμοιβή.
Όλα τα παραπάνω έγιναν μέσα σε 4 τετραετίες και μέχρι το τέλος του 2010, διότι μετά ο
Καλλικράτης ανέτρεψε την αναπτυξιακή πορεία της Ανάβρας.
Τελικό συμπέρασμα
• Η Ανάβρα υπήρξε πρώτη στις απορροφήσεις κονδυλίων στην Ελλάδα και στις πρώτες θέσεις στο Νότο της Ευρώπης, γι’ αυτό άλλωστε έγινε και γνωστή
• Σημειώθηκε αύξηση των εσόδων της Κοινότητας, και, αν δεν μεσολαβούσε ο Καλλικράτης,
η Ανάβρα θα ήταν οικονομικά αυτόνομη
• Υπήρξε αύξηση πληθυσμού, 0% ανεργία και 0% εγκληματικότητα. (Μέσος όρος ηλικίας τα
37 χρόνια)
• Δεν φεύγει πια κανείς από την Ανάβρα. Και αν δεν είχε ενταχθεί η Κοινότητα στο Δήμο
Αλμυρού οι κάτοικοι θα απολάμβαναν μοναδικές παροχές, όπως δωρεάν ρεύμα, δωρεάν
θέρμανση, δωρεάν ζεστό νερό, δωρεάν πάρκινγκ, δωρεάν κλειστό γυμναστήριο.
Ολοι οι Αναβριώτες είμαστε αισιόδοξοι. Η Ανάβρα έχει μέλλον. Εμείς που δουλέψαμε για
να αλλάξουμε τη μοίρα του τόπου μας, κάναμε ένα ταξίδι μέσα στο χρόνο, με πολλή δουλειά,
όρεξη, όραμα, και είμαστε ευχαριστημένοι. Δεν θα εγκαταλείψουμε την Ανάβρα. Ως ενεργοί
πολίτες πια με την Εθελοντική Οργάνωση ΑΝΑΒΡΑ-ΖΩ που ιδρύσαμε, θα προσπαθήσουμε να
στηρίξουμε και να διατηρήσουμε τα έργα που έχουν γίνει.
- 164 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
-Γ-
Σ Τ Ρ Ο Γ Γ ΥΛ Ο Τ Ρ Α Π Ε Ζ Ι
« Ο Ι Π Ρ Υ ΤΑ Ν Ε Ι Σ Γ Ι Α Τ Η Ν Ε Λ Λ Α Δ Α »
Στρογγυλό Τραπέζι
«Οι Πρυτάνεις για την Ελλάδα»
Κωνσταντίνος Γάτσιος
Πρύτανης Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών
Κωνσταντίνος Γάτσιος, Πρύτανης Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών
Κυρίες και Κύριοι,
ατ’ αρχάς θέλω να ευχαριστήσω τους διοργανωτές, τον Πρύτανη τού ΑΠΘ και τα μέλη τής
Οργανωτικής Επιτροπής για την πρόσκληση. Είναι πράγματι μεγάλη η χαρά και η τιμή που
αισθάνομαι ευρισκόμενος σήμερα μαζί σας.
Στις συνθήκες της πολύμορφης κρίσης πρωτοφανούς έντασης και βάθους που διέρχεται η
πατρίδα μας, μιας κρίσης που δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά και θεσμική και αξιακή, ο τίτλος
του Συμποσίου –Ποια Ελλάδα;– αλλά και του υπότιτλου –Ποια Ανάπτυξη;– προσλαμβάνουν
έναν οραματικό και προγραμματικό χαρακτήρα. Αναπόδραστα, επομένως, και έναν απολογιστικό χαρακτήρα. Οφείλουμε να ερμηνεύσουμε γιατί φτάσαμε εδώ, να κλείσουμε λογαριασμούς με το χτες για να σχεδιάσουμε το αύριο.
Γιατί πρώτο βήμα στην προσπάθεια αναπτυξιακής εξυγίανσης, ιδιαίτερα μάλιστα όταν σε
απειλεί ένας θανάσιμος κίνδυνος, όπως απειλεί τη χώρα μας σήμερα, είναι η ορθή και ακριβής
Κ
- 167 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
αντίληψη της κατάστασης, χωρίς ψεύδη, δημαγωγίες, ευχολόγια και στρουθοκαμηλισμούς. Για
να υπάρξει η σωστή λύση, η έξοδος, πρέπει πρώτα να οριστεί το πρόβλημα με ειλικρίνεια.
Στην αντίθετη περίπτωση, αν, παρασυρμένος από τον φόβο ή τις εμμονές σου, αντιλαμβάνεσαι λανθασμένα την απειλή και συμπεριφέρεσαι απέναντί της ανορθολογικά, τότε γίνεσαι ο
χειρότερος εχθρός του εαυτού σου, με αποτελέσματα αυτοκαταστροφικά.
Η βασική μου θέση για την κρίση είναι ότι έχει πρωτίστως εγχώριες και όχι διεθνείς αιτίες, ότι
είναι αυτοτελής και ενδογενής. Θα εκδηλωνόταν ούτως ή άλλως, ανεξαρτήτως της ευρωπαϊκής
ή διεθνούς κρίσης, αν και η διαχείρισή της θα ήταν ασφαλώς ευκολότερη χωρίς αυτές. Θεμελιώνω τον ισχυρισμό μου στα δύο πρώτα σημεία παρακάτω. Στο τρίτο προτείνω την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσουμε. Ολοκληρώνω με ένα γενικό σχόλιο.
Το πρώτο σημείο είναι η απάντηση σε ένα ερώτημα: Η συνεχής αύξηση του ΑΕΠ, ιδιαίτερα
την δεκαετία της ΟΝΕ, συνιστούσε «ανάπτυξη»; Η απάντηση είναι πως δεν συνιστούσε «ανάπτυξη», ούτε σύγκλιση με την Ευρώπη, αλλά «παραίσθηση ανάπτυξης» και απόκλιση από την
Ευρώπη.
Να το εξηγήσω. Μεταξύ του 2003 και του 2010 το ΑΕΠ αυξήθηκε εντυπωσιακά κατά 30%
από 172 δις σε 230 δισ. Όμως, ταυτόχρονα, το δημόσιο χρέος αυξήθηκε κατά 90% από 168 δις.
σε 326 δισ., δηλαδή από 96% σε 140% του ΑΕΠ. Με άλλα λόγια, για κάθε 1 ευρώ αύξησης του
κατά κεφαλή εισοδήματος, δανειζόμασταν 3!
Μήπως τα δανεικά χρησιμοποιήθηκαν για παραγωγικές επενδύσεις; Όχι, χρησιμοποιήθηκαν
για να χρηματοδοτήσουν μια ανεξέλεγκτη, θα έλεγα παρανοϊκή, κατανάλωση. Τη δεκαετία
2000-2010, ο μέσος όρος της ιδιωτικής κατανάλωσης στην ευρωζώνη, της Ελλάδας εξαιρουμένης, ήταν στο 56% του ΑΕΠ. Στη χώρα μας ήταν στο 75%. Με βάση την κατανάλωση, η Ελλάδα
εμφανιζόταν σαν μια από τις 5 πλουσιότερες οικονομίες της Ευρώπης. Αποτέλεσμα, ήταν η
δημιουργία του μεγαλύτερου εμπορικού ελλείμματος στην ευρωζώνη, το οποίο καλυπτόταν
από δανεισμό, κυρίως μέσω του δημοσίου, ο οποίος δανεισμός με τη σειρά του δημιουργούσε
ένα ανεξέλεγκτο χρέος.
Ταυτόχρονα, το κράτος με σκοπό την κοινωνική και πολιτική νομιμοποίηση αυτής της άφρονος και άκρως τυχοδιωκτικής πολιτικής αλλά και, ταυτόχρονα, για να συγκαλύψει το γεγονός
ότι η οικονομία δεν μπορούσε, υπό τις συνθήκες που επικρατούσαν, να δημιουργήσει θέσεις
εργασίας –όπως θα εξηγήσω αργότερα– προχωρούσε σε προσλήψεις δεκάδων χιλιάδων δημοσίων υπαλλήλων, τις περισσότερες φορές χωρίς πραγματικό αντικείμενο εργασίας και συνήθως εκτός διαδικασιών ΑΣΕΠ, με σημειώματα πολιτευτών του στυλ «βάλε τον κάπου κάτι
να κάνει –είναι καλό παιδί». Βοηθούσε αυτό, βεβαίως, και στην ενδυνάμωση των κομματικών
στρατών. Αυτό ήταν το πλαίσιο της αναπτυξιακής και κοινωνικής πολιτικής τής περιόδου τής
ΟΝΕ.
Το αναπόδραστο συμπέρασμα είναι ότι η δυναμική που είχε προσλάβει το δημόσιο χρέος
με όλα αυτά, αρκεί από μόνη της για να καταδείξει ότι ακόμη και εάν δεν είχε επισυμβεί η διεθνής κρίση, η Ελλάδα θα βρισκόταν σε βαθιά περιδίνηση.
- 168 -
Κ. ΓΑτσιος - «Οι ΠρυτΑνεις για την ΕλλΑδα»
Δυστυχώς, όμως –και αυτό είναι το δεύτερο σημείο –τα πράγματα είναι ακόμη χειρότερα.
Αντιμετωπίζουμε μια πολύ σοβαρότερη κατάσταση από μια τυπική ύφεση, ή από μια ύφεση
που προκλήθηκε από ανισορροπίες στο χρηματοοικονομικό σύστημα, όπως για παράδειγμα
στην Ιρλανδία. Αντιμετωπίζουμε τη διαρθρωτική κατάρρευση του παραγωγικού μας ιστού, κυριότερα του κρίσιμου τομέα των «διεθνώς εμπορευσίμων», με την ταυτόχρονη γιγάντωση του
παρασιτισμού.
Τι συνέβη; Ο χωρίς όρια δανεισμός της χώρας, τόσο μέσω του δημοσίου όσο και μέσω του
τραπεζικού τομέα, δημιούργησε μια έντονη υπερθέρμανση οδηγώντας σε αύξηση των ονομαστικών τιμών στην Ελλάδα πάνω από το μέσο πληθωρισμό τής ευρωζώνης, με αποτέλεσμα,
λόγω του ενιαίου νομίσματος, να δημιουργούνται υψηλότερα περιθώρια κέρδους στον προστατευμένο τομέα των «διεθνώς μη εμπορευσίμων» (κράτος, οικοδομή, εμπόριο και λοιπές
υπηρεσίες), και να μειώνονται τα περιθώρια κέρδους του μη προστατευμένου παραγωγικού
τομέα των «διεθνώς εμπορευσίμων». Ήταν προτιμότερο να εισάγεις παρά να παράγεις εγχωρίως. Ταυτόχρονα, η άνοδος των μισθών, ανεξαρτήτως επιπέδου παραγωγικότητας, απλά και
μόνο για να «συλλάβει» τον πληθωρισμό και να εξασφαλίσει το εισόδημα των εργαζομένων,
οδήγησε σε περαιτέρω διάβρωση της ανταγωνιστικότητας του κρίσιμου τομέα των «διεθνώς
εμπορευσίμων», κατ’ ουσία στην κατάρρευσή του. Είναι αυτή η αποδιάρθρωση του παραγωγικού ιστού τής χώρας που βρίσκεται πίσω από τα τεράστια ελλείμματα του εμπορικού ισοζυγίου και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών, κατά μέσο όρο 10% του ΑΕΠ καθ’ όλη τη
δεκαετία της ΟΝΕ, που έφτασε, μάλιστα, στο απίστευτο 15% του ΑΕΠ το 2008.
Η σχέση μεταξύ των «διεθνώς εμπορευσίμων» και των «διεθνώς μη εμπορευσίμων» είναι
κρίσιμη και βρίσκεται στην καρδιά του οικονομικού μας προβλήματος. Στα «διεθνώς εμπορεύσιμα» ενσωματώνεται η δυνατότητα ή όχι μιας ενδογενούς ανάπτυξης μιας οικονομίας.
Γιατί πολύ απλά ανάπτυξη είναι τι, πώς και πόσο παράγεις. Είναι η διαδικασία με την οποία,
αξιοποιώντας το ανθρώπινο και φυσικό κεφάλαιο, τη συσσωρευμένη γνώση, τους θεσμούς και
το ρυθμιστικό σύστημα παράγεις και εξάγεις περισσότερο σύνθετα, πλούσια σε προστιθέμενη
αξία προϊόντα που προάγουν την κοινωνική ευημερία, χωρίς να εξαντλούν το περιβάλλον. Και
όλα αυτά είναι μετρήσιμα.
Πιο συγκεκριμένα, το 2000 όταν η χώρα εισήρχετο στην ευρωζώνη ο τομέας των «διεθνώς
εμπορευσίμων» αντιστοιχούσε στο 25% του ΑΕΠ, το χαμηλότερο ποσοστό μεταξύ των 15 τότε
μελών τής ΕΕ. Το 2009, όταν είχε ξεκινήσει η κατάρρευση, είχε περιοριστεί στο 20,5%. Εάν, ειδικότερα, εστιασθούμε στα «διεθνώς εμπορεύσιμα» με τη σημαντικότερη συμβολή στην ενδογενή ανάπτυξη, καθώς απαιτούν από τη φύση τους διαρκείς βελτιώσεις της παραγωγικότητας
αν πρόκειται να είναι ανταγωνιστικά, όπως είναι τα προϊόντα τού μεταποιητικού κλάδου, και
οι κλάδοι που σχετίζονται με την πληροφορική και τις υπηρεσίες «τεχνολογικής αιχμής», τότε
παρατηρούμε ότι από ένα ποσοστό 16% του ΑΕΠ το 2000 αντιπροσώπευαν μόλις το 11,5% το
2009. Όλες οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές οικονομίες ανάλογου μεγέθους με την δική μας παρουσιάζουν πολύ υψηλότερα ποσοστά τέτοιων αγαθών και υπηρεσιών στο δικό τους ΑΕΠ. Επιπλέον,
εάν κανείς εστιάσει σε ποιοτικά κριτήρια, όπως το είδος της χρησιμοποιούμενης τεχνολογίας
και την προστιθέμενη αξία των προϊόντων, τότε, σύμφωνα με διεθνείς πίνακες, η Ελλάδα της
«ανάπτυξης» και «σύγκλισης» βρισκόταν την περίοδο 2001-2007 στην ίδια «παρέα», ανταγωνι- 169 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ζόταν στο «ίδιο καλάθι» προϊόντων, με τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία, παρά με τους Ευρωπαίους εταίρους της.
Το συμπέρασμα που αβίαστα προκύπτει είναι ότι τα στοιχεία της διαρθρωτικής κατάρρευσης του οικονομικού ιστού τής χώρας προϋπήρχαν της παγκόσμιας κρίσης, η οποία βεβαίως
επιτάχυνε την εμφάνισή τους. Επιπλέον, η συρρίκνωση της παραγωγικής μας ικανότητας, ιδιαιτέρως στον τομέα των διεθνών εμπορευσίμων, είναι αυτό που σήμερα καθορίζει το τι και
πόσες θέσεις εργασίας μπορεί η οικονομία να υποστηρίξει, το τι μισθούς μπορεί να πληρώνει,
το τι εισόδημα μπορεί να δημιουργεί και να αναδιανέμει. Όλα τα παραπάνω θα πρέπει να
κάνουν αντιληπτό πόσο εκτός πραγματικότητας βρίσκονται ισχυρισμοί περί σύντομης εξόδου
από την κρίση. Επίσης, υποδεικνύουν σαφώς την κατεύθυνση που πρέπει να ακολουθήσουμε.
Ότι, δηλαδή, οφείλουμε –και αυτό είναι το τρίτο σημείο– να στραφούμε προς την παραγωγή, γιατί η κρίση που διανύουμε δεν είναι «κρίση ζήτησης» αλλά «κρίση προσφοράς».
Ο λόγος που τονίζω ότι η κρίση που διανύουμε δεν είναι «κρίση ζήτησης» λόγω υποκατανάλωσης είναι γιατί πολλοί, ένθεν κακείθεν, που κατά τα άλλα ομιλούν περί «παραγωγικής ανασυγκρότησης», ταυτόχρονα και, μάλιστα, αγνοώντας πεισματικά κάθε αντικειμενικό γεγονός,
ισχυρίζονται ότι υπάρχει τρόπος διαφυγής από την κρίση στη χώρα μας μέσω μιας πολιτικής
τόνωσης της ζήτησης. Ειλικρινά, πιστεύω ότι ή ψεύδονται ή δεν ξέρουν τι τους γίνεται –αμφότερα ομοίως λίαν επιβλαβή. Η πηγή της κρίσης βρίσκεται στην υπερσυσσώρευση παραγωγικών πόρων σε προστατευμένους κλάδους τής οικονομίας που χαρακτηρίζονται από χαμηλή
παραγωγικότητα και των οποίων η ανάπτυξη οφείλει να έπεται, όχι να προηγείται της μεγέθυνσης του παραγωγικού τομέα με την υψηλή μέση παραγωγικότητα. Να το πω σχηματικά. Μια
οικονομία στην οποία το εισόδημά της ανακυκλώνεται μεταξύ καταστημάτων ρουχισμού, καταστημάτων υποδημάτων, καφετέριες και σουβλατζίδικα δεν μπορεί να ελπίζει σε ανάπτυξη.
Αν, λοιπόν, «έπεφταν λεφτά στην αγορά» γενικώς και αδιακρίτως, σαν «μάννα εξ ουρανού»
με σκοπό την «ανάπτυξη», όπως κάποιοι, ένθεν κακείθεν, διατείνονται, το μόνο αποτέλεσμα
θα ήταν η διεύρυνση αυτού του τρόπου λειτουργίας τής οικονομίας, με τη δημόσια δαπάνη
να γιγαντώνει τον παρασιτισμό και με τη χώρα να καταλήγει να μην παράγει τίποτε, να εισάγει
τα πάντα, να πολλαπλασιάζει τα ελλείμματα και να εξακοντίζει το χρέος της στον ουρανό. Μια
τέτοιου τύπου επεκτατική πολιτική, αντιγραφή των πολιτικών που μας οδήγησαν στην καταστροφή, δεν θα άφηνε λίθο επί λίθου, βαθαίνοντας την εξάρτηση της χώρας από την ξένη βοήθεια (εάν αυτή ήταν τότε διαθέσιμη). Όσοι προτάσσουν μια τέτοια πολιτική αγωνίζονται, κατ’
ουσία, για την διατήρηση και ενδυνάμωση του παρασιτισμού, για την διαιώνιση των συνθηκών
που αναιρούν την εθνική ανεξαρτησία και αξιοπρέπεια. Ό,τι και αν λένε, ένθεν κακείθεν, στην
πραγματικότητα «δουλεύουν» για τα Μνημόνια.
Η κρίση που αντιμετωπίζουμε είναι μια «κρίση προσφοράς». Οφείλεται στο σοβαρό, διαρθρωτικό πρόβλημα του παραγωγικού μας συστήματος που ήρθε στην επιφάνεια με οδυνηρό
τρόπο, όταν έπαψε να υφίσταται το πέπλο που δημιουργούσε η πλημμύρα των δανείων και
η συναφής υπερκατανάλωση. Συνεπώς, απαιτείται να κάνουμε όχι τα ίδια, αλλά τα ακριβώς
αντίθετα από ό,τι κάναμε τα προηγούμενα πολλά χρόνια, να στραφούμε στην παραγωγή και
τις επενδύσεις, στις εξαγωγές παρά στις εισαγωγές. Υπάρχει, ιδιαιτέρως, επείγουσα ανάγκη για
- 170 -
Κ. ΓΑτσιος - «Οι ΠρυτΑνεις για την ΕλλΑδα»
μια οικονομική πολιτική που θα αυξάνει το σφρίγος και το μέγεθος τού εγχώριου τομέα των
διεθνώς εμπορευσίμων αγαθών και υπηρεσιών. Με μια κουβέντα, οι διαθέσιμοι πόροι και οι
έστω περιορισμένες τραπεζικές πιστώσεις θα πρέπει να κατευθύνονται όχι προς χρεοκοπημένες επιχειρήσεις, οι οποίες λόγω των σχέσεών τους με το πολιτικό σύστημα απαιτούν και ενίοτε
εκβιάζουν την τροφοδότησή τους με δανειακά κεφάλαια, αλλά προς την ενίσχυση δυναμικών,
εξωστρεφών επιχειρήσεων.
Παράγοντας-κλειδί για την ανάπτυξη είναι η αύξηση των επενδύσεων. Οι επενδύσεις στην
Ελλάδα αντιστοιχούν σήμερα στο 13% του ΑΕΠ και έχουν τάση πτωτική, έναντι ενός ευρωπαϊκού μέσου όρου 20%. Η διαφορά των 7 ποσοστιαίων μονάδων που αντιστοιχεί σε 12 δισ.
ετησίως είναι εφικτό να καλυφθεί και να κάνει τη διαφορά τροφοδοτώντας την ανάπτυξη της
χώρας. Τρείς είναι οι τομείς που, αρχικά τουλάχιστον, μπορούν και είναι αναγκαίο να προσελκύσουν ιδιωτικές επενδύσεις: οι υποδομές, ο τουρισμός και η ενέργεια. Τηλεγραφικά: Η αναβάθμιση και ο εκμοντερισμός τού σιδηροδρομικού δικτύου και των δικτύων λιμένων τής χώρας
είναι αποφασιστικής σημασίας για να μπορέσει η χώρα μας να χρησιμοποιήσει το πλεονέκτημα της γεωγραφικής της θέσης και να υποστηρίξει μια εξωστρεφή, ανταγωνιστική οικονομία. Το τουριστικό προϊόν, αυτή η αναπτυξιακή γραμμή τουρισμού-πολιτισμού-κρουαζιέραςαγροδιατροφής μπορεί να γίνει μοναδική και να «πουλάει» δώδεκα μήνες το χρόνο. Η ενέργεια
μπορεί να λειτουργήσει ως στρατηγική εισροή σε μια νέα ανταγωνιστική ελληνική οικονομία,
συνδέοντάς την με ένα νέο κύμα ανάπτυξης παγκόσμια. Αν και το φυσικό αέριο και οι ανανεώσιμες μορφές ενέργειας είναι οι λέξεις-κλειδιά εν προκειμένω, επ’ ουδενί δεν πρέπει να
αγνοούμε τα πολύ πλούσια κοιτάσματα λιγνίτη που διαθέτει η χώρα και τον υδάτινο πλούτο
της. Ωστόσο, θα ήταν μεγάλο λάθος, κατά τη γνώμη μου, η άποψη ότι η οικονομία μας μπορεί
ή πρέπει να γίνει μια οικονομία βασισμένη στο πετρέλαιο. Θα πρέπει να καβαλήσουμε το επόμενο κύμα ανάπτυξης που ογκούται, όχι αυτό που φθίνει. Το Αιγαίο αρχιπέλαγος και το Ιόνιο
έχουν πολύ περισσότερο πλούτο να δώσουν απ’ αυτό του πετρελαίου.
Κυρίες και Κύριοι,
Η χώρα πρέπει να μάθει να σκέφτεται με το δικό της μυαλό, όχι με το μυαλό άλλων. Για να
ξαναπάρουμε τη χώρα στα χέρια μας πρέπει να έχουμε τη διανοητική διαύγεια και την ψυχική
δύναμη να δούμε την αλήθεια στα μάτια, να έχουμε επίγνωση των λαθών που μας οδήγησαν
σε αυτή τη δεινή θέση, ώστε να μην τα επαναλάβουμε. Να ξέρουμε πού θέλουμε να πάμε και
να είμαστε αποφασισμένοι να κάνουμε αυτό που χρειάζεται για να φτάσουμε εκεί. Το κλειδί της
εξόδου από την κρίση βρίσκεται στο εσωτερικό της χώρας, όχι στους ξένους.
Δυστυχώς, στην πιο κρίσιμη στιγμή τής μεταπολεμικής της ιστορίας, η Ελλάδα στερείται του
πιο σημαντικού πόρου ενός κράτους. Στερείται πολιτικών ηγεσιών, αλλά πολύ φοβούμαι και
πνευματικών και οικονομικών ηγεσιών. Όμως, σε μια κοινωνία βαθειά ταπεινωμένη, όπου το
κοινωνικό συμβόλαιο που τη συνείχε διαλύεται γιατί ήταν χτισμένο πάνω στην άμμο, σε μια τέτοια κοινωνία, όταν το πολιτικό σύστημα είναι αναξιόπιστο, συχνά αποκρουστικό, και αδυνατεί
να της προσφέρει σχέδιο και όραμα, τότε οι μόνες δυνάμεις που την κινούν είναι η απόγνωση
και η τυφλή οργή με αποτελέσματα απρόβλεπτα και αυτοκαταστροφικά.
Ακόμη και σήμερα, το παλιό σε όλες του τις εκδοχές αγωνίζεται για τη διάσωση και την
- 171 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
αναπαραγωγή του. Προστατεύει τους στρατούς του στο ευρύτερο δημόσιο και τις ΔΕΚΟ, ενώ
ταυτόχρονα διαφημίζει την απαλλαγή της χώρας από τα Μνημόνια, οι μεν «αύριο» οι δε «σύντομα». Με θολωμένο το μυαλό από τις «αβαρίες» των τελευταίων ετών, ονειρεύονται ότι η
αποπομπή της τρισκατάρατης τρόικας θα λύσει τα χέρια των (όποιων) κυβερνώντων, ώστε να
ξανάρθουν και πάλι οι «ωραίες ημέρες». Φυσικά βαυκαλίζονται και ζουν με παραισθήσεις: οι
«ωραίες ημέρες», όπως τις εννοούν, έχουν παρέλθει ανεπιστρεπτί.
Το χειρότερο απ’ όλα είναι ότι στην προσπάθεια πολιτικής τους επιβίωσης, και επειδή αδυνατούν να δώσουν έναν ορίζοντα προοπτικής, απαντούν με μια απελπισμένη επιστροφή στο παρελθόν, ένα είδος φονταμενταλισμού, δημιουργώντας συνθήκες διχασμού μέσα στο λαό μας.
Όμως, αυτό που οι συνθήκες σήμερα απαιτούν είναι την επιστροφή τής Πολιτικής, της Πολιτικής ως σχέδιο ως όραμα και ως πράξη, στο θρόνο της, με την ταυτόχρονη εκδίωξη από
εκεί του λαϊκισμού και της προπαγάνδας που τον έχουν από κοινού καταλάβει. Απαιτούν την
μέγιστη δυνατή ενότητα, την μέγιστη εθνική μας συνεννόηση, τις δικές μας παραγωγικές συμμαχίες, το δικό μας εσωτερικό μνημόνιο αντιμετώπισης και εξόδου από την κρίση, με στήριγμα
την αλήθεια, την αυτογνωσία και την αγάπη για την πατρίδα. Όχι τον διχασμό. Δεν πρέπει να
επαναλάβουμε τα σφάλματα του παρελθόντος. Γιατί, φωτιά για ένα χρόνο σημαίνει στάχτες
για τριάντα.
Σας ευχαριστώ.
- 172 -
Στρογγυλό Τραπέζι
«Οι Πρυτάνεις για την Ελλάδα»
Η απαξίωση των ελληνικών πανεπιστημίων:
Δρόμος χωρίς επιστροφή;
Πάρις Τσάρτας
Πρύτανης Πανεπιστημίου Αιγαίου
Πάρις Τσάρτας, Πρύτανης Πανεπιστημίου Αιγαίου
Η
τελευταία 4ετία μπορεί να χαρακτηριστεί ως η περίοδος με την πλέον εργώδη (σε χρόνο)
και προβληματική σε τελικά αποτελέσματα προσπάθεια αλλαγών σε θεσμικό και ακαδημαϊκό επίπεδο της λειτουργίας και της οργανωτικής δομής των Ελληνικών ΑΕΙ. Οι αλλαγές
αυτές δημιούργησαν πολύ σημαντικά προβλήματα στα ΑΕΙ, δίχασαν την ελληνική ακαδημαϊκή κοινότητα και οδήγησαν σε πολλές περιπτώσεις σε σκληρές αντιπαραθέσεις της Συνόδου
Πρυτάνεων αλλά και των συνδικαλιστικών φορέων των Πανεπιστημιακών με το Υπουργείο
Παιδείας τόσο στην περίοδο Διαμαντοπούλου όσο και στην περίοδο Αρβανιτόπουλου.
Το γεγονός ότι οι περισσότερες από τις προτεινόμενες αλλαγές, έγιναν χωρίς τον απαραίτητο
- 173 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
διάλογο, ειδικότερα την περίοδο Διαμαντοπούλου (Νόμος 4009/2011) και με ακραίο παράδειγμα τον προσχηματικό διάλογο στην περίπτωση του Σχεδίου «Αθηνά» (ΦΕΚ 131/5.6.2013)
έχει οδηγήσει τις διοικήσεις και την ακαδημαϊκή κοινότητα των Πανεπιστημίων στην εκτίμηση
ότι οδηγούμαστε στρατηγικά σε μια συστηματική προσπάθεια απαξίωσης της ευρύτερης λειτουργίας αλλά και της εικόνας των Ελληνικών Πανεπιστημίων.
Οι ανάγκες αλλαγών και εκσυγχρονισμού των δομών στα Ελληνικά ΑΕΙ, πρέπει να επισημάνουμε ότι έχουν επισημανθεί εδώ και μια δεκαετία και έγιναν αντικείμενο σοβαρού διαλόγου
και συζήτησης από τα μέσα της δεκαετίας του 2000 αλλά και προσπάθειας θεσμικής παρέμβασης με σαφώς πιο επιτυχημένο τρόπο στην περίοδο Γιαννάκου (Νόμος 3549/2007). Τις τότε αλλαγές στήριξαν δημόσια και επώνυμα εκατοντάδες ακαδημαϊκοί δάσκαλοι (Κίνηση των 1000).
Βασικό χαρακτηριστικό ήταν ο διάλογος και η προσπάθεια εξεύρεσης συναινετικών λύσεων
ανάμεσα στην Υπουργό και στην Ακαδημαϊκή Κοινότητα. Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι
πολύ υψηλό ποσοστό από όσους τότε θεώρησαν αναγκαίες τις αλλαγές στα Ελληνικά Πανεπιστήμια αντιτάχθηκαν στον τρόπο που η διοίκηση Διαμαντοπούλου επιχείρησε να επιβάλει το
δικό της νομοθετικό πλαίσιο. Κύριος άξονας των διαφωνιών αυτών ήταν:
• Κατάργηση του αυτοδιοίκητου των Πανεπιστημίων
• Αποσάθρωση της ακαδημαϊκής τους λειτουργίας
• Οικονομική και διοικητική αποσύνδεση των ΑΕΙ από το δημόσιο χαρακτήρα που οφείλουν
να έχουν στα πλαίσια του ρόλου τους όπως τον επιτάσσει το Σύνταγμα.
• Ασαφής θεσμικά και ακαδημαϊκά: ρόλος των Συμβουλίων Διοίκησης
Η προσπάθεια καταρχάς του Καθηγητή Μπαμπινιώτη και κατόπιν της πρώτης περιόδου διοίκησης του Καθηγητή Αρβανιτόπουλου να προτείνουν τις αναγκαίες αλλαγές, πολλές από τις
οποίες είχαν προταθεί ήδη από τη Σύνοδο Πρυτάνεων όσο και από τα Συλλογικά όργανα των
εκπροσώπων των Πανεπιστημιακών, συνέβαλαν ώστε υπάρξουν ορισμένες κοινά αποδεκτές
λύσεις και να λειτουργήσουν τα Πανεπιστήμια. Η αυτοτέλεια της Διοίκησης και της Οικονομικής λειτουργίας των ΑΕΙ παραμένει όμως ένα σταθερό ζητούμενο.
Αντίθετα, σε όλα τα παραπάνω ζητήματα υπάρχουν συνεχείς παρεμβάσεις και καθυστερήσεις σε αναγκαίες θεσμικές πρωτοβουλίες. Αναδεικνύονται όλο και περισσότερο τα χαρακτηριστικά μιας στρατηγικής σαφούς απαξίωσης του ρόλου του Δημόσιου Ελληνικού Πανεπιστημίου προς όφελος του Ιδιωτικού Τομέα και των Πανεπιστημίων των Ευρωπαϊκών κυρίως χωρών,
τα οποία απλώς περιμένουν με «ανοιχτές αγκάλες» τους φοιτητές μας, χωρίς στις περισσότερες
περιπτώσεις να προσφέρουν τίποτα καλύτερο αναφορικά με τις παρεχόμενες σπουδές.
Καθοριστικά χαρακτηριστικά αυτής της Στρατηγικής είναι:
◊ Η πλήρης οικονομική απαξίωση των ελληνικών ΑΕΙ, τα οποία έχουν χάσει παραπάνω από
το 50% του τακτικού προϋπολογισμού αλλά και των δαπανών για λειτουργικά έξοδα με
προφανή προβληματικά αποτελέσματα στο προσφερόμενο ακαδημαϊκό και εκπαιδευτικό
έργο.
◊ Η απαράδεκτη μείωση των διορισμών εκλεγμένων μελών ΔΕΠ και η δεδομένη αδυναμία ανανέωσης του ακαδημαϊκού προσωπικού, εφόσον κανείς πλέον δεν θα επιδιώκει μια
εκλογή με άγνωστο ορίζοντα διορισμού, προτιμώντας τελικά την μετανάστευση. Επιπλέον
- 174 -
Π. ΤσΑρτας - «Οι ΠρυτΑνεις για την ΕλλΑδα» Η ΑπαξΙωση των ΕλληνικΩν ΠανεπιστημΙων: δρΟμος χωρΙς επιστροφΗ;
δε, το πρόβλημα αυτό επιτείνεται με την καθοριστική από πέρσι και ουσιαστική πλέον
μηδενική δυνατότητα να προσλάβουν έστω και με χαμηλές αποδοχές έκτακτο προσωπικό.
◊ Η παλαιοκομματική πολιτική, που είναι χωρίς κανένα ορθό ακαδημαϊκό, χωρικό ή διοικητικό κριτήριο, η οποία ακολουθήθηκε στο πολυδιαφημισμένο πρόγραμμα αναδιάρθρωσης
των Ελληνικών ΑΕΙ «Αθηνά». Το Σχέδιο οδήγησε σε προφανείς αδικίες και επιλογές που
διαμορφώθηκαν από:
- πολιτικά πρόσωπα,
- ισχυρά επαγγελματικά lobby (τοπικά, πολιτικά, πανεπιστημιακά αλλά και ιδιωτικά) και
- επιλογές του αρμόδιου Υπουργού και των συμβούλων του.
◊ Η συνεχής μείωση των ερευνητικών κονδυλίων για Έρευνα προς τα Πανεπιστήμια, την
τελευταία τριετία, η οποία άμεσα πλήττει την Ακαδημαϊκή ανάπτυξη και την προσπάθεια
για Αριστεία σε αυτά αλλά και η ουσιαστική ακύρωση της χρηματοδότησης (μέσω ευρωπαϊκών πόρων) της αναδιοργάνωσης των Ελληνικών ΑΕΙ (Πρόσκληση 56).
◊ Καθοριστικό επίσης είναι και το γεγονός της πρόσφατης απόφασης να τεθούν σε διαθεσιμότητα 1.349 άτομα από 8 από τα 22 Πανεπιστήμια της χώρας (είχε προηγηθεί διαθεσιμότητα σε 3 Πανεπιστήμια πέρυσι), που και πάλι δεν στηρίζεται σε κανένα αξιόπιστο κριτήριο, γίνεται με οριζόντιο τρόπο και οδηγεί μαθηματικά σε πλήρη αδυναμία λειτουργίας
ορισμένων από τα μεγαλύτερα, δυναμικότερα και καλύτερα Πανεπιστήμια της χώρας.
◊ Και τέλος, η συνεχής υποβάθμιση της φοιτητικής μέριμνας σε μια περίοδο όπου η κρίση απαιτεί την δραστική ενίσχυσή της, και αποτελεί μια καθαρή εικόνα της διαδικασίας
«φτωχοποίησης» της ελληνικής κοινωνίας. Αλματωδώς αυξάνονται την τελευταία τριετία οι
αιτήσεις για σίτιση και στέγαση στα ελληνικά Πανεπιστήμια τα οποία δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα και τις υποδομές για να ανταποκριθούν σε αυτή.
Όλα τα παραπάνω έμμεσα ενισχύουν έναν ισχνό και χωρίς σημαντική ακαδημαϊκή και ερευνητική παρουσία του Ιδιωτικού Τομέα της χώρας και συμβαίνουν όταν ορισμένα ζητήματα
σταθερά υποτιμώνται ή και αποκρύπτονται.
◊ Την σκληρή τελευταία πενταετία τα Ελληνικά Πανεπιστήμια βρίσκονται στην πρωτοπορία
της αριστείας, της διεθνοποίησης και των θετικών αξιολογήσεων στον παγκόσμιο χάρτη
καταγράφοντας ένα ιδιαίτερα θετικό ελληνικό παράδοξο εάν ληφθεί υπόψη με ποιους
χρηματοδοτούμενους πόρους και υποδομές έχει επιτευχθεί αυτό.
◊ Δεν υπάρχει κατ’ουσία μνημονιακή υποχρέωση, η οποία ρητά να επιβάλει περικοπές σε
ανθρώπινο δυναμικό ή στον τακτικό προϋπολογισμό της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Στο
ζήτημα αυτό η ηγεσία του Υπουργείου εμφανίζεται σταθερά προσηλωμένη στην άποψη
ότι τα πάντα αποτελούν μνημονιακή υποχρέωση.
◊ Κάθε συζήτηση για την προσπάθεια εξόδου της χώρας από την κρίση μέσω καινοτομιών
και αναπτυξιακών πρωτοβουλιών είναι απολύτως προφανές ότι θα έπρεπε να περάσει από
τα Ελληνικά Πανεπιστήμια, αλλά αντ’αυτού επιλέγεται η τακτική των συνεχών μειώσεων σε
ερευνητικά κονδύλια, σε ανθρώπινο δυναμικό και σε στοιχειώδη έξοδα λειτουργίας.
◊ Οι συνεχείς προσπάθειες εξορθολογισμού της οργάνωσης και διεθνοποίησης της ακαδημαϊκής λειτουργίας των Ελληνικών Πανεπιστημίων κατά κύριο λόγο εμποδίζεται από τις
- 175 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
συνεχείς καθυστερήσεις του Υπουργείου.
Θα πρέπει άμεσα όλοι όσοι έχουν ρόλο θεσμικό ή πολιτικό στον σχεδιασμό της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (εκπαιδευτικοί φορείς, ακαδημαϊκή κοινότητα, πολιτικά κόμματα) να πάρουν
θέση σε αυτό που μπορεί να είναι μια πορεία χωρίς επιστροφή. Εάν κάποιοι προτιμούν ή θέλουν να προωθήσουν τα ιδιωτικά συμφέροντα στην Ανώτατη Παιδεία ας θέσουν το θέμα στη
δημόσια συζήτηση και ας σταματήσουν την τακτική της απαξίωσης. Κατά τη γνώμη μου τα
αναγκαία πολιτικά και θεσμικά μέτρα ανατροπής αυτής της πορείας είναι:
Α. Η υιοθέτηση της Ευρωπαϊκής κυρίως εμπειρίας στα Δημόσια ΑΕΙ χωρών όπως η Γαλλία,
η Γερμανία, η Ιταλία η Πορτογαλία αλλά και η Ισπανία όπου υπάρχει ένας συνδυασμός
θεσμικής και οικονομικής μερικής αυτονομίας από το κράτος με παράλληλη ενίσχυση των
διαδικασιών ελέγχου και λογοδοσίας
Β. Η ανάγκη μιας πολιτικής οικονομικής ενίσχυσης των Ελληνικών Πανεπιστημίων όπως έγινε
σε πολλές χώρες οι οποίες βρέθηκαν σε κρίση στο παρελθόν όπως ΗΠΑ, Ισραήλ, Γαλλία,
Γερμανία, Τουρκία.
Οι Διοικήσεις των Πανεπιστημίων και οι Ακαδημαϊκές τους Κοινότητες δε φοβούνται τον
ανταγωνισμό αλλά τον αθέμιτο συναγωνισμό και τις πολιτικές επιλογές οι οποίες επιχειρούν να
επιβληθούν χωρίς διάλογο, με την Ακαδημαϊκή Κοινότητα.
- 176 -
Στρογγυλό Τραπέζι
«Οι Πρυτάνεις για την Ελλάδα»
Αναφορικά προς την ελληνική κοινωνία σήμερα
Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης
Πρύτανης Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης, Πρύτανης Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών
Π
οτέ άλλοτε –μετά την μεταπολίτευση, τουλάχιστον– η ελληνική κοινωνία δεν βρέθηκε σε
τόσο άσχημη κατάσταση, όσο τον καιρό αυτόν. Ο λόγος; Αφενός το περιβάλλον στο οποίο
βρίσκεται η χώρα μας, και αφετέρου οι συνθήκες που υφίστανται στην ελληνική κοινωνία.
Ως περιβάλλον, εν προκειμένω, νοείται η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ), στην οποία εντάχθηκε, το
1981, η χώρα μας, προκειμένου η ζωή μας να γίνει πιο εύκολη. Και ασφαλώς, θα μπορούσε να
αναφερθεί κανείς σε πράγματα που δικαιολογούν την απόφαση της ελληνικής κυβέρνησης,
τότε, για την είσοδό μας στην ΕΕ. Το γεγονός, αίφνης, ότι μπορεί να ταξιδεύει κανείς ελεύθερα
στα μέλη-κράτη της χωρίς να είναι αναγκασμένος, όπως παλιά, να αγοράζει συνάλλαγμα είναι
μια σημαντική διευκόλυνση στην ζωή μας.
Δεν θα μπορούσε, όμως, παράλληλα, να μην επισημανθεί η αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά
της ΕΕ. Οι δυο βασικές αρχές της –της ελεύθερης διακίνησης των Ευρωπαίων πολιτών αφε- 177 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
νός και της ελεύθερης κυκλοφορίας του χρήματος αφετέρου– παραβιάζονται κατά το δοκούν.
Όταν, ορισμένως, πριν από σχεδόν έναν χρόνο εμφανίστηκε η οικονομική κρίση της Κύπρου,
οι Ευρωπαίοι Εταίροι μας δεν ήταν εκείνοι που, επιβάλλοντας στους πολίτες της τελευταίας αυτής περιοριστικό όριο εκταμίευσης χρημάτων από τις τράπεζες, απαγόρευσαν την ελεύθερη
κυκλοφορία του χρήματος σε ένα κράτος-μέλος της ΕΕ; Θα παραβίαζε, άραγε, η ΕΕ την ίδια την
αρχή της περί ελεύθερης κυκλοφορίας του χρήματος αν επρόκειτο για κάποιο από τα ισχυρά
κράτη-μέλη της; Αναφορικά, εξάλλου, προς την παραβίαση από την ΕΕ της ελεύθερης διακίνησης των πολιτών της, ας θυμηθούμε την πρόσφατη απόφαση των Ελβετών, σύμφωνα με
την οποία απαγορεύεται στην χώρα τους η ελεύθερη είσοδος κατοίκων άλλων κρατών-μελών
έτσι, ώστε, αποκλείοντας τους τελευταίους αυτούς από τον τόπο τους, να προστατεύσουν τις
δουλειές των. Γιατί δεν αντέδρασε η ΕΕ στην αυθαιρεσία των Ελβετών; Θα έδειχνε, άραγε, η ΕΕ
την ίδια ανοχή απέναντι σε ένα άλλο κράτος-μέλος, όχι τόσο προνομιούχο όπως η Ελβετία, που
θα αποφάσιζε τον αποκλεισμό από την επικράτειά του των άλλων Ευρωπαίων πολιτών;
Πέρα από την αλλοπρόσαλλη συμπεριφορά της, κάθε άλλο παρά θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί η ΕΕ από ευαισθησία προς την δημοκρατία και την ελευθερία, οι οποίες εκφράζονται μέσα από το κοινοβούλιο και το δημοψήφισμα. Η ΕΕ προτιμά να συνεργάζεται με κλειστά
κέντρα εξουσίας, όπως οι κυβερνήσεις, αποφεύγοντας τα κοινοβούλια και τα δημοψηφίσματα. Τα τελευταία χρόνια, μάλιστα, φροντίζει ώστε οι κυβερνήσεις των κρατών-μέλων της, στα
οποία θέλει να επιβάλει την πολιτική της, να μην είναι εκλεγμένες από τον λαό, όπως συνέβη
στην Ιταλία με την Κυβέρνηση Μόντι και στην Ελλάδα με την κυβέρνηση Παπαδήμου.
Ειδικότερα, στην χώρα μας το ζοφερό κλίμα της δημόσιας ζωής έχει επιβαρυνθεί εξαιτίας όχι τόσο της οικονομικής κρίσης που μαστίζει την χώρα μας, όσο λόγω της πολιτικής που
ακολουθείται από την εκτελεστική εξουσία του τόπου μας. Ο μεγάλος κίνδυνος για την δημοκρατία μας και την ελευθερία μας έχει όνομα: Χρυσή Αυγή. Δεν είναι μόνο η ακραία ιδεολογία
της και τα αποτρόπαια κρούσματα βίας στα οποία επιδίδονται συστηματικά τα μέλη της, που
προκαλούν ιδιαίτερη ανησυχία, αλλά είναι, επίσης –κυρίως μάλιστα, αυτή–, η ευρεία και ταχεία
εξάπλωσή της στην κοινωνία μας που θα πρέπει να μας προβληματίσει. Η Χρυσή Αυγή ήδη
εκπροσωπείται στο ελληνικό κοινοβούλιο με ικανό αριθμό βουλευτών και, παρά τον εγκλεισμό κορυφαίων μελών της στην φυλακή προκειμένου να αποτραπούν τα κρούσματα βίας στα
οποία προβαίνουν οι οπαδοί της, συνεχίζει να κρατάει ψηλά την επιρροή της στον ελληνικό
πληθυσμό.
Ενδεικτικό, μάλιστα, της επίδρασής της Χρυσής Αυγής είναι το γεγονός ότι κινδυνεύει, μετά
την διείσδυσή της στα σχολεία, να αλώσει και τον χώρο τον πανεπιστημίων, μια περιοχή στην
οποία οι οπαδοί της δεν τολμούσαν να εισβάλουν. Το δημοκρατικό φρόνημα των φοιτητών,
όσο κι αν ορισμένες φορές τους παρωθούσε να προβούν σε ακραίας τάξεως φαινόμενα –
καταδικαστέα ασφαλώς–, ήταν ο λόγος που κρατούσε έξω από τα πανεπιστήμια την Χρυσή
Αυγή. Ασφαλώς και μεταξύ των φοιτητών και του προσωπικού των πανεπιστημίων θα πρέπει να υπήρχαν οπαδοί της Χρυσής Αυγής. Δεν υπήρχε, όμως η Χρυσή Αυγή ως οργανωμένη
ομάδα, ως φοιτητικός σύλλογος, ως κομματική παράταξη. Ο φόβος ότι, αν αποτολμούσαν την
δημιουργία μιας τέτοιας ομάδας, θα συναντούσαν την οργή των άλλων φοιτητικών παρατάξεων τους αποθάρρυνε να πάρουν μια τέτοια απόφαση. Αφότου, όμως, η οικονομική κρίση
- 178 -
Θ. ΠΕΛΕΓΡΙΝΗΣ - «Οι ΠρυτΑνεις για την ΕλλΑδα» ΑΝΑΦΟΡΙΚΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΗΜΕΡΑ
επιδεινώθηκε και η ανεργία απλώθηκε στις οικογένειες των φοιτητών έτσι, ώστε να προβάλλει
έντονα πλέον τα μάτια τους το τέρας της ανέχειας, ο ιδεολογικός παλμός που χαρακτήριζε
άλλοτε τους φοιτητές υποχώρησε, ατόνησε, και το ενδιαφέρον τους για την δημιουργία μιας
άλλης κοινωνίας αντικαταστάθηκε από την αγωνία τους για την επιβίωσή τους. Μέσα στο κλίμα αυτό της αβεβαιότητας, η Χρυσή Αυγή βρήκε την ευκαιρία να ανακοινώσει πριν από λίγες
μέρες την ίδρυση της δικής της φοιτητικής παράταξης.
Όσο κι αν οι φασιστικού χαρακτήρα οργανώσεις εντρυφούν σε κοινωνίες όπου κυριαρχεί η
ανέχεια και η πείνα, η αιτία της εμφάνισης στον τόπο μας ενός τέτοιου μορφώματος, όπως η
Χρυσή Αυγή, δεν είναι η οικονομική δυσπραγία. Αν η αιτία, εν προκειμένω, ήταν η οικονομική
κρίση, γιατί σε χώρες του καλούμενου Τρίτου Κόσμου, όπου κυριαρχούν η ανέχεια και η πείνα,
δεν υπάρχουν οργανώσεις του τύπου της Χρυσής Αυγής; Μπορεί να υπάρχουν εκεί το πλιάτσικο και οι ληστείες και οι εκτελέσεις, δεν υπάρχουν, όμως, φασιστικού χαρακτήρα οργανώσεις.
Όχι, ο λόγος της εξάπλωσης της Χρυσής Αυγής στον τόπο μας είναι πολιτικός –για την ακρίβεια, η πολιτική που ακολουθούν τα τελευταία χρόνια οι κυβερνήσεις στην χώρα μας. Όταν
ο πολίτης, έχοντας επί 20, ας πούμε, χρόνια εργασθεί αποδοτικά στον τομέα του, βρίσκεται
ξαφνικά στον δρόμο, επειδή κυβέρνηση αποφάσισε να απολύσει αδιακρίτως μερικές χιλιάδες
υπαλλήλων, νιώθει να τον πνίγει το άδικο, και απαιτεί αποκατάσταση της δικαιοσύνης στο πρόσωπό του. Θέλει, προς τούτο, να εκδικηθεί, καθώς η εκδίκηση, όπως είπε ο Φράνσις Μπέικον,
είναι μια άγρια μορφή δικαιοσύνης –άγρια μεν, αλλά δικαιοσύνη! Θέλει να εκδικηθεί μέχρις
εσχάτων, γιατί μισεί. «Μισώ» σημαίνει «θέλω να σε βγάλω από την μέση» -όχι απλώς να σε
τιμωρήσω, αλλά να εξαφανίσω. Μισεί την εξουσία, που αναίτια του στέρησε να δικαίωμα να ζει
αξιοπρεπώς, και θέλει να την εκδικηθεί, να την εξαφανίσει. Καθώς δε δεν μπορεί ο ίδιος να εκδικηθεί, αναθέτει σε μια οργάνωση, όπως η Χρυσή Αυγή, που καλλιεργεί στους κόλπους της το
μίσος, να εκτελέσει την αποστολή αυτή με αντάλλαγμα να της δώσει, πέρα από την ανοχή του,
την στήριξή του και την ψήφο του. Είναι η περίπτωση του ανθρώπου που ζητάει να εκδικηθεί
την μισητή εξουσία που τον αδίκησε ανάλογη προς την περίπτωση που κάποιος, θέλοντας να
βγάλει ένα πρόσωπο από την μέση, αναθέτει την εκτέλεσή του σε κάποιον επί πληρωμή βάσει
ενός συμβολαίου θανάτου.
Πρέπει να το καταλάβομε: όσο υπάρχει το μίσος που προκλήθηκε και εξακολουθεί να προκαλείται στους πολίτες της χώρας μας από τις πολιτικές επιλογές της εκτελεστικής εξουσίας,
φασιστικού χαρακτήρα οργανώσεις, όπως η Χρυσή Αυγή ή όπως αλλιώς μπορεί να αποκαλούνται, θα βρίσκουν πάντα έδαφος στην κοινωνία μας να απλώνονται επεκτείνοντας συνεχώς το
καταστροφικό έργο τους.
- 179 -
Στρογγυλό Τραπέζι
«Οι Πρυτάνεις για την Ελλάδα»
Τέχνη – Δημόσιος χώρος – Κοινωνία
Γεώργιος Χαρβαλιάς
Πρύτανης Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών
Γιώργος Χαρβαλιάς, Πρύτανης Ανώτατης Σχολής Καλών Τεχνών
Θ
α αποπειραθώ να μιλήσω με όρους τοπικότητας και χρονικότητας για την τέχνη και το
ρόλο της στο Δημόσιο Χώρο. Για την ανάκληση ενός κοινού κοινωνικού Τόπου. Σε τελική
ανάλυση για την ανάκτηση αυτής της ίδιας έννοιας της κοινωνίας που μειώνεται. Η Μάργκαρετ
Θάτσερ εκκινώντας τις πολιτικές εφαρμογές ενός ακραίου νεοφιλελευθερισμού έλεγε: «Δεν
υπάρχει κοινωνία, μόνο άτομα και οικογένειες.». Έτσι ξεκίνησε η επίθεση στην κοινωνία.
Η δημόσια τέχνη είτε ως χώρος, είτε ως χρήση τουλάχιστον στην Αθήνα και τα μεγάλα αστικά
κέντρα, μοιάζει ακόμα μια αδύνατη υπόθεση. Οι «καλλιτεχνικές» παρεμβάσεις στον κοινό – Δημόσιο χώρο έχουν σκοπό να οικειοποιηθούν τον θεσμοθετημένο χώρο της πόλης, να τον ανακτήσουν, μέσα από την διάνοιξη ενός διαλόγου με τον πολίτη, να κατοικήσουν αυθαίρετα ή με
κοινή συναίνεση ως δικό τους χώρο – των πολιτών χώρο, του εμείς – και να εγγράψουν μορφές
επικοινωνίας, δημιουργικότητας, ή ακόμα καλύτερα Τέχνης στην βιωμένη καθημερινή εμπειρία.
- 181 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Η πρόκληση σήμερα για το εγχείρημα αυτό είναι πάντα μεγαλύτερη σε χαρακτηριστικές
περιοχές των Αστικών Κέντρων που απροκάλυπτα και με οξύτητα εγγράφουν όλες τις τραγικές
όψεις της βαθειάς όσο και ταχείας υποβάθμισης που έχει συντελεστεί. Φαινόμενα της βαθειάς
ύφεσης και της διαρθρωτικής κρίσης που διέρχεται ο τόπος με την επιτάχυνση μετάδοσης ως
κοινωνικού λοιμού. Η συρρίκνωση «κατάρρευση της οικονομικής εμπορικής δραστηριότητας
και χρήσης», γκετοποίηση, μέσα σε ένα ελώδες (βαλτώδες) λιμναίο κοινωνικό αίσθημα ανέχειας, ένδειας, πολιτικής εγκατάλειψης, κοινωνικής κατάρρευσης εγγράφει υπό μορφή ψηφιδωτού όλα τα απορυθμιστικά – αποδομικά φαινόμενα της κοινωνικής πραγματικότητας.
Στην Ελλάδα ο δημόσιος χώρος πλήττεται, περισσότερο από ποτέ άλλοτε, από ένα διαρκώς
εντεινόμενο κοινωνικό αίσθημα απαξίωσης. Η απαξίωση, οι αυθόρμητες πρακτικές και δράσεις ή ακόμα και η αυθαίρετη κατάληψη ή καταστροφή του δημόσιου χώρου αποτελούν μια
αρνητική εμπειρία – αντίδραση σε κάθε μορφή λειτουργικής και αισθητικής αναμόρφωσης
του δημόσιου αστικού χώρου. Στη σημερινή κατάσταση η περιθωριακότητα δεν αφορά μικρές ομάδες, διαμορφώνεται ως μαζική περιθωριακότητα.
Η παθογένεια της σχέσης του πολίτη με τον δημόσιο χώρο παραμένει χρόνια και αμφίδρομη. Στη σχέση αυτή κυριαρχεί η δυναμική της αντίθεσης, καθώς δεν εδραιώθηκαν ποτέ οι όροι
μιας κοινωνικής ενότητας, μιας συναίνεσης. Η λανθάνουσα αποκλίνουσα λειτουργία του κράτους και των θεσμών είναι αυτή που τις περισσότερες φορές καθορίζει κατά κύριο λόγο (σχεδόν αποκλειστικά) τους όρους, την τροπή και την ένταση αυτής της αύξουσας διαρθρωτικής
παθογένειας, με κυρίαρχη την έλλειψη της κοινωνικής συνοχής και την αδιέξοδη εσωστρέφεια.
Η ανάκτηση του δημόσιου χώρου, η κατοίκησή του από τον πολίτη με όρους κοινότητας,
συλλογικότητας, εμπιστοσύνης, ευθύνης και δημόσιου αισθήματος, αποτελεί ένα εξαιρετικά δύσκολο εγχείρημα.
Ένα ερώτημα και μια υπόθεση εργασίας είναι αν οι καλλιτεχνικές παρεμβάσεις μπορούν να
αντιπαρατεθούν σε ένα διαμορφωμένο και παγιωμένο από τους μηχανισμούς των media μέσο
γούστο. Από την άλλη πλευρά, αν η σύγχρονη τέχνη μπορεί να ξεπεράσει την ασφάλεια, τα
στεγανά του ειδικού χώρου μέσα στον οποίο προσδιορίζεται (αίθουσα τέχνης, Μουσείο, φιλότεχνο κοινό), και να δοκιμάσει τη λειτουργία της στον ανοιχτό δημόσιο χώρο. Μπορεί να
ανατρέψει τη δυσπιστία ή την αδιαφορία του θεατή και τον κοινωνικά διαχωρισμένο ρόλο που
ο πολίτης της αποδίδει; Είναι πάντως ενδεικτικό ότι η υψηλή επένδυση με την ένταξη προωθημένων έργων σύγχρονης τέχνης στους σταθμούς του Αττικού Μετρό έχει επιβεβαιώσει αφενός τη θετική υποδοχή, αφετέρου τη βαθμιαία αφομοίωση και ενσωμάτωση των έργων στην
καθημερινή εμπειρία των πολιτών. Το ειδικό πεδίο ενδιαφέροντος της Α.Σ.Κ.Τ. εστιάζεται στην
εγγραφή μιας αισθητικής πολυφωνίας χωρίς αποκλεισμούς, με παρεμβάσεις που ενθέτουν τις
μορφές της σύγχρονης τέχνης στην καθημερινή εμπειρία.
Είναι σαφές ότι η τέχνη δεν μπορεί να επιλύσει κοινωνικά προβλήματα. Η συμβολή, η κατανόηση και η πρόθεση μιας αναμόρφωσης του δημόσιου χώρου χωρίς αποκλεισμούς και
τραγικές κοινωνικές ανισότητες, με γνώμονα ένα δημοκρατικό σχεδιασμό, μας οδηγούν στην
παράλληλη διερεύνηση των κοινωνικών, πολιτικών παραμέτρων που διαμόρφωσαν την κατάσταση αυτή στο αστικό περιβάλλον, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη σύνδεση των επιμέρους
- 182 -
Γ. ΧΑΡΒΑΛΙΑΣ- «Οι ΠρυτΑνεις για την ΕλλΑδα» ΤΕΧΝΗ - ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ
λύσεων με την πολιτική διάσταση του προβλήματος, τόσο στη δημόσια σφαίρα όσο και στο
χώρο του υποκειμένου.
Στην καθημερινή βίωση της πόλης υπάρχει η ανάγκη του ατόμου να διατηρήσει την ατομικότητα και την σχετική αυτονομία του, απέναντι στις συνθλιπτικές κοινωνικές νόρμες – ρόλους
και δυνάμεις που τον περιβάλλουν.
(Από την άλλη πλευρά η αντίδραση και περισσότερο ο χώρος της επιθυμίας, δεν αιχμαλωτίζεται εύκολαα – παρά τους μηχανισμούς υποκατάστασης (media-κατανάλωση) και αναπλήρωσης – από τα συστήματα μέσα στα οποία αναπτύσσονται).
Η ιδιωτικότητα ενδυναμώνεται ολοένα περισσότερο σήμερα υποβοηθούμενη και υποστηριζόμενη από τις τεχνολογικές συνιστώσες και υποδομές.
Η ιδιωτική ζωή αφήνει ολοένα και λιγότερα ίχνη στο Δημόσιο χώρο της πόλης. Ο καθένας
μέσα από το σπίτι του παρακολουθεί τα όσα συμβαίνουν έξω, μέσα από τα media.
«Αν όμως έχουμε απορροφηθεί τόσο στα εν οίκω, θα μπορεί να έχει οποιαδήποτε παρουσία
η τέχνη εν δήμω;»
Καλούμαστε λοιπόν να δράσουμε και να ενεργήσουμε σε ένα πλαίσιο προβληματικό, συγκρουσιακό εγγράφεται και καθορίζεται από ταυτόχρονες κυρίαρχες εκφάνσεις και συνιστώσες αντίθεσης:
1. Τα συνεχιζόμενα διλήμματα και εγγενή αμφίθυμα αισθήματα Ευρωφιλίας και Ευρωφοβίας,
τις ελληνικές ιδιαιτερότητες, συνδεδεμένη με την ιστορία, τα τραύματα, τις ανακολουθίες
και τις ασυνέχειες του νεοελληνικού κράτους, που συναγωνίζονται στο: «εφάμιλλο του Ευρωπαϊκού ή παπούτσι από τον τόπο σου κι ας είναι μπαλωμένο»
2. Τις συνεχείς ασκούμενες ασφυκτικές μεταρρυθμιστικές πιέσεις για την Ευρωπαϊκή σύγκλιση, και την κρίση που επιφέρει πάνω σε μια κοινωνία η διαδικασία με στόχο την σταθερότητα και σταθεροποίηση της Ελλάδας, σε μια Ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, και
3. Την σφοδρότητα της ματαίωσης που επιφέρει σήμερα η διαρκής συστημική απορρύθμιση του παγκοσμιοποιημένου χρηματοοικονομικού κεφαλαίου, και τις συνακόλουθες καταστροφές που επιφέρει στον κοινωνικό ιστό και την συνοχή της κάθε κοινωνίας.
Ωστόσο,
Μέσα σ’ αυτό το τοπικό και χρονικό περιβάλλον αναζωπυρώνεται σήμερα το ενδιαφέρον για
την παρουσία, το ρόλο που μπορεί να επιτελέσει και την αποστολή της Τέχνης στη Δημόσια
ζωή και τον κοινό Δημόσιο χώρο, σε συνδυασμό με ένα παράλληλο ευρύτερο πλαίσιο εργασιών και πολεοδομικού σχεδιασμού μεγάλης κλίμακας στον Αστικό ιστό.
Αυτό μου φέρνει στο νου το αμερικάνικο σχέδιο Δημόσιων έργων αλλά και του εκτεταμένου
σχεδίου Δημόσιων Καλλιτεχνικών Παρεμβάσεων κατά τα χρόνια του οικονομικού κραχ (19291934). Σχέδιο στο οποίο συμμετείχαν και νεαροί καλλιτέχνες πολλά από τα μεταγενέστερα μεγάλα ονόματα της Αμερικανικής καλλιτεχνικής πρωτοπορίας.
Αυτό που έχει αναδείξει η εμπειρία της σύγχρονης τέχνης είναι η μετατόπιση του κύριου
ενδιαφέροντος από το καθαυτό έργο τέχνης στο πλαίσιο και τους όρους μέσα στους οποίους
επισυμβαίνει, συντελείται, και το ρόλο που αποδίδει στην λειτουργία-συμμετοχή του θεατή –
- 183 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
διάσταση και παράμετρος με βαρύνουσα σημασία καθώς μάλιστα μιλάμε διακρίνοντας μια
τέχνη στον Δημόσιο χώρο.
(Διάκριση για λόγους έμφασης αφού έτσι κι αλλιώς όλη η τέχνη είναι δημόσια καθώς προϋποθέτει την έκθεσή της, τη δημοσιοποίησή της, τη συμμετοχή, την έκδοση, και την προβολή
της, την παρουσία του θεατή, μια θέση λειτουργίας πάντα διυποκειμενική, και έτσι Δημόσια.).
Όπως θυμάμαι από τον Τάσσο Λειβαδίτη: «Ακόμα και την ζωή μου όταν διηγούμαι, αποκτάει
ένα νόημα μια σημασία για τους άλλους». Η ζωή ως μεγεθυμένη ενικότητα. Η Τέχνη είναι εγκυστρωμένη στη μερικότητα, δεν διαθέτει θεωρησιακές γενικεύσεις.
Μιλάω για την αναγκαιότητα να αναδυθεί ένα συλλογικό κοινωνικό αίσθημα που έχει απολεσθεί σήμερα, δεν έχει εκφραστικά μορφοποιηθεί (μέσα από το σκοτάδι και την μουγκαμάρα
στερούμαστε αυτή την αφήγηση). Δηλαδή τον κοινό τόπο της κατοίκησης, της ιδιοποίησης,
των μεταβάσεων όπου ο Πολίτης, το συλλογικό υποκείμενο, η κοινωνία, είναι χρήστης και πρωταγωνιστής στην αφήγηση. (Η ζωή βγάζει στην επιφάνεια ότι έχει αποκλιστεί από το κυρίαρχο
κανονιστικό σχέδιο). Αποδίδω μεγάλη σημασία στην έλλειψη της Έκφρασης ενός συλλογικού
κοινωνικού αισθήματος. Η πραγματικότητα είναι τυφλή και άφωνη από τη μεριά της κοινωνίας,
ενώ ποτέ άλλοτε τα media δεν μετέτρεψαν αυτή τη μεγάλη σιωπή των πραγμάτων σε τέτοια
φλυαρία. «Οι «διαμάχες» για τους αριθμούς, έγιναν οι θεολογικοί μας πόλεμοι.».
Μιλάω για μια εγγραφή στη συμβολική τάξη, αισθήματος, έκφρασης κοινωνικής συνοχής.
Μια διαμόρφωση του συλλογικού υποκειμένου (των πολιτών) σε επίπεδο προσοχής, μνήμης, και ανάδυσης των συναισθημάτων της κοινωνίας – όπως έκανε η τέχνη πάντα. Να διεγείρει το υπόστρωμα της ύπαρξης, την συνείδηση προτρέποντας το συλλογικό σώμα προς μια
ροπή, για δράση έναντι της παθητικότητας.
Μιλάω για μια Τέχνη στο Δημόσιο χώρο ως μια άλλη φωνή που δεν καταφάσκει, δεν αναπαράγει την ισχυρή εξωτερική τάξη που επιβάλλεται, δεν μεταδίδει μια μονοσήμαντη γνώση, δεν
χειραγωγεί. Εισάγει μια ανοικτή δημιουργική απροσδιοριστία, ικανή να αντιταχθεί στη πληθώρα, τις διαρκές ροές των υπερπροσδιορισμένων νοημάτων και μηνυμάτων που κατακλύζουν
τον αισθητηριακό ορίζοντα των σύγχρονων καπιταλιστικών αστικών κέντρων, την κυρίαρχή
μορφή της αλλοτρίωσης.
Επιπλέον, όταν μιλάμε και διακρίνουμε ως Δημόσια Τέχνη ή τέχνη στο Δημόσιο Χώρο σήμερα, μιλάμε για ετερογενείς και πολύμορφες καλλιτεχνικές πρακτικές που δεν υπόκεινται σε
μια στεγανή διαχωρισμένη κατηγοριοποίηση καλλιτεχνικών αντικειμένων, πραγμάτων, καταστάσεων ή δράσεων.
«Για να υπάρχει ο χώρος πρέπει κάτι να εγχαραχθεί σ’ αυτόν, ένα ίχνος, μια χωροποιητική χειρονομία. Το καλλιτεχνικό αντικείμενο είναι αυτό που γεννά το χώρο του, ένα χώρο σχεσιακής
εμπλοκής.
Δημόσια λοιπόν ως προς το σχεσιακό πλέγμα που αυτή συνεπάγεται και παράγει. Ένα άνοιγμα που προϋποθέτει τον άλλο σε μια διαδικασία συμμετοχής, διαπραγμάτευσης και ατέρμονου διαλόγου. Ανάπτυξη ενός κοινού Τόπου των δικών μας ενδιαφερόντων και κανόνων απέναντι στη μικροφυσική της Εξουσίας.
Ένα ανοικτό χώρο διαλόγου ανάμεσα στη τέχνη και το συλλογικό υποκείμενο, για την διάνοιξη και την ανάδυση ενός νέου κοινωνικού αισθήματος. Μια κατασκευή νοημάτων, εικό- 184 -
Γ. ΧΑΡΒΑΛΙΑΣ- «Οι ΠρυτΑνεις για την ΕλλΑδα» ΤΕΧΝΗ - ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ
νων, καταστάσεων, και δράσεων που μιλούν. Για την υπεράσπιση της κοινωνικής συνοχής για
βασικά επείγοντα ζητήματα του σήμερα που διαμορφώνουν καθοριστικά το δημόσιο χώρο,
για το ξεπέρασμα της επιβίωσης και το άνοιγμα στο μέλλον.
Πιεστικά προβλήματα που αναζητούν την κατασκευή νοημάτων, σημαινουσών εικόνων, την
έκφραση εκ νέου ενός κοινωνικού συλλογικού αισθήματος με την Τέχνη και μέσα από την
Τέχνη μέσα στην Κοινωνία.
Η καλλιτεχνική δραστηριότητα, η σχεσιακή εμπλοκή με τον πολίτη, αναδύει ταπεινές συνδέσεις για να διανοίξει τόπους διέλευσης, συνάψεις και επαφές, με κοινωνικά διαχωρισμένα
επίπεδα της πραγματικότητας.
Σύγχρονες καλλιτεχνικές πρακτικές «στο δρόμο» - μια στάση απέναντι - σε αντιπαράθεση
με την κυρίαρχη μαζική κουλτούρα, απέναντι στην ομογενοποίηση, την ομοιομορφοποίηση
των κυρίαρχων συμπεριφορών. Διανοίξεις, παρεισφρήσεις στη συμβολική τάξη του αστικού
ιστού ως μια τακτική απέναντι σε ορατές δομημένες κυρίαρχες στρατηγικές του συστήματος.
«Ο χώρος που πλήττεται περισσότερο από τις συνθήκες γενικής πραγματοποίησης είναι ο
χώρος των σχέσεων. Οι διανθρώπινες σχέσεις, αντικαθίστανται από τα εμπορεύματα και τα
λογότυπα, οφείλουν να προσλάβουν άλλες, ακραίες ή λαθραίες μορφές προκειμένου να ξεφύγουν από την αυτοκρατορία του προβλέψιμου» (Ν.Μπουριώ).
Το καλλιτεχνικό πρόβλημα σήμερα δεν είναι η τεχνική απεικόνιση ή αναπαρίσταση μόνο,
είναι να θέσει ερωτηματικά στους παραδεδεγμένους τρόπους που βλέπουμε (βλέπουμε άλλωστε μόνο αυτό που ξέρουμε) που αισθανόμαστε, που σκεπτόμαστε.
Μπορούμε να προτείνουμε εναλλακτικούς τρόπους. Μπορούμε να σκεφτούμε διαφορετικά
για τα πράγματα, τις σχέσεις που μας περιβάλλουν.
«Η τέχνη όπως και η φιλοσοφία δεν δίνει απαντήσεις (γι’ αυτό άλλωστε σε μια χρησμοθηρική
κοστολόγηση θεωρούνται πρακτικά άχρηστες και είναι σήμερα στο στόχαστρο των φιλελεύθερων μεταρρυθμιστών) θέτουν όμως ερωτήματα για τον προβληματικό χαρακτήρα του κόσμου. Ο κόσμος προβάλει μπροστά μας ως εμπόδιο προσκρούουμε πάνω του. (Η συνάντησή
μας με την πραγματικότητα έχει την μορφή και τα αποτελέσματα της σφοδρότητας ενός τροχαίου ατυχήματος).
«και το έργο τέχνης αναλαμβάνει να διανοίξει το χώρο αυτής της προ-βληματοποίησης»
Το έργο τέχνης ως ένας πολιτισμικός hucker διεξάγει ένα ανταρτοπόλεμο διείσδυσης στο
Δημόσιο Χώρο για τον επαναπροσδιορισμό, την αλλοίωση και την μετατόπιση των υπαρχόντων κωδικών. Ένα παράσιτο πάνω στο σώμα και των στρατηγικών των μηχανισμών του συστήματος.
Είναι υπερβολή να πούμε σήμερα πως ζούμε σε μητροπολιτικά περιβάλλονται όπου η τέχνη
είναι «πανταχού παρούσα». Ωστόσο η δημόσια όσο και η ιδιωτική σφαίρα μοιάζουν να κατακλύζονται από έναν κοσμοθόρυβο καλλιτεχνικών προτάσεων/χειρονομιών, αλλά και θεωρησιακών λόγων επ’ αυτών.
Άραγε ζούμε σε άκρως καλλιτεχνικούς καιρούς. Το μοντερνιστικό όραμα και πρόγραμμα της
σύζευξης της τέχνης και της καθημερινής ζωής έγινε πραγματικότητα; Ή μήπως μια τέτοια εξέλιξη δείχνει το ακριβώς αντίθετο: ότι τα σημαίνοντα καλλιτεχνικά συμβάντα τελικά σπανίζουν.
Μήπως όμως παρά τις αγαθές αρχικές προθέσεις και χωρίς την εμμονή στο αδιαπραγμά- 185 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
τευτο, δίχως αρχές και στρατηγική συχνά καταλήγει και αυτή η Τέχνη να αναπαραγάγει και να
ενσωματώνει τις κυρίαρχες δομές της εξουσίας;
«Ο μεγάλος εχθρός του underground ήταν πάντα η ικανότητα του κατεστημένου να
αποπλανεί», γράφει ο Mario Maffi. «Το σύστημα υιοθετεί δύο τακτικές, εξουδετερώνει τα
πιο επικίνδυνα για τη σταθερότητά του φαινόμενα (είτε με την αστυνομικο-νομική καταστολή είτε με την ηθική αποδοκιμασία) και, εκμεταλλευόμενο την τεράστια ικανότητά του να
αφομοιώνει, αφήνει τα λιγότερο άμεσα, αν όχι λιγότερο εχθρικά στοιχεία, να χτυπιούνται
παγιδευμένα στα δίχτυα του.».
Τι είναι τελικά αυτό που πραγματικά χρειαζόμαστε και επιδιώκουμε να ανακτήσουμε επειγόντως; Είναι η Τέχνη ως μια κοινωνικά διαχωρισμένη δραστηριότητα, περιορισμένη στο ειδικό
της πεδίο; Μια πολυτέλεια για λίγους που φαντάζει και ως ειρωνική πρόσκληση σ’ αυτούς του
δύσκολους καιρούς που διακυβεύεται ακόμα και η συνθήκη της επιβίωσης;
Όχι, είναι ένας πολύτροπος κοινός τόπος, τόπος συμμετοχής, διαλόγου, συνεύρεσης, τρόπος του καθημερινού κοινωνκού πράττειν, είναι η ανάκτηση ουσιαστικά της ίδιας της έννοιας
Κοινωνίας. Αυτό είναι που μειώνεται. Και απέναντι σ’ αυτήν την απώλεια, στο επείγον αίτημα
και την αναγκαιότητα μιας κοινωνικής ανάταξης, μιας εσωτερικής αναδιάρθρωσης απαντάμε
με την συμβολική τάξη της Τέχνης, με την επένδυση στο σύστημα της εκπαίδευσης, με την
παραγωγική ανασυγκρότηση, για την οποία, η εκπαίδευση αποτελεί πρωταρχική συνθήκη και
προϋπόθεση.
Η διαχωριστική γραμμή που χωρίζει το πολιτικό από το οικονομικό, το δημόσιο από το ιδιωτικό, το συλλογικό από το ατομικό, το κράτος από την κοινωνία, μειώνεται, γίνεται δυσδιάκριτη
και χάνει τον χαρακτήρα της σαφούς διάκρισης. Η φαντασιακή εθνική συλλογική οντότητα ή
«κοινωνία» με όρους ενός οργανωσιακού και συμβολικού συνόλου στο πλαίσιο μιας συνεκτικής, πολυλειτουργικής και πολυεπίπεδης «πολιτικής» συλλογικότητας περιορίζεται.
Το τέλος της εθνικής «προστασίας» επήλθε με την παγκόσμια επικράτηση του χρηματοοικονομικού συστήματος των απο-ενσωματωμένων αχορικών αγορών, που δεν έχουν τόπο, δεν
είναι ενσωματωμένες με την κοινωνία. Βέβαια η πραγματική οικονομία λειτουργεί με σχέση
αλληλοεπίδρασης με τον κοινωνικό ιστό. Τοπικά, η Ελλάδα βρίσκεται σε βαθειά κρίση «προσαρμογής» όχι μόνο της οικονομίας αλλά περισσότερο της κοινωνίας συνολικά.
Επανέρχομαι διαρκώς σαν σέϊκερ (shaker) ανάμεσα στην αναγκαιότητα ανάκτησης ενός κοινού χώρου, σε τελευταία ανάλυση της Κοινωνίας και της Τέχνης μέσα σ’ αυτήν, στον Δημόσιο
Χώρο ως τόπο και ως χρήση λειτουργιών, και «χρηστικά».
Στην αντίφαση και το οξύμωρο του εγχειρήματος σε μια εποχή εκτάκτου ανάγκης, σε εθνικό
και παγκόσμιο επίπεδο. Άλλωστε αυτό είναι και το επίκαιρο σύνθημα του καθολικού εκβιασμού που ασκούν οι Αγορές. Στο αναπόδραστο και την υπεροχή της δύναμης της πολιτικής οικονομικής επιβολής αλλά και στην παράλληλη δυνατότητα που έχει η κοινωνία να αντισταθεί
μέσα από μορφές ανάκτησης του συλλογικού, μέσα από πρακτικές, τακτικές, μικρά πολιτικά
σχέδια, αποκλίσεις, εκτροπές.
Πρακτικές και τακτικές αντίρροπες προς τις ανεξέλεγκτες δυνάμεις μιας παγκόσμιας οικονομικής-πολιτικής και κοινωνικής απορρύθμισης.
(Είναι φανερό δεν έχω απαντήσεις).
- 186 -
Γ. ΧΑΡΒΑΛΙΑΣ- «Οι ΠρυτΑνεις για την ΕλλΑδα» ΤΕΧΝΗ - ΔΗΜΟΣΙΟΣ ΧΩΡΟΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΑ
Πάντα απέναντι σε μια ασφυκτική και ανυπόφορη πραγματικότητα και τους πνιγηρούς εναγκαλισμούς της είμαστε «Ελεύθεροι – Πολιορκημένοι». Να το πω διαφορετικά με τα λόγια του
Σάμουελ Μπέκετ: «Όταν είσαι μέσ’ τα σκατά μέχρι το λαιμό, δεν σου μένει παρά να τραγουδήσεις».
Υ.Γ.: Σημαντικό μέρος των θέσεων προέρχονται από την έρευνα της Α.Σ.Κ.Τ. «Εικαστικές παρεμβάσεις
στο Δημόσιο Χώρο», εκδ. Α.Σ.Κ.Τ. – ΥΠ.Ε.Κ.Α. 2011. Κείμενα: Γιώργος Χαρβαλιάς, Θανάσης Μουτσόπουλος,
Δημήτρης Γκινοσάτης.
- 187 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
-Δ-
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ;»
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Η εποχή των τεράτων
Αλέξανδρος Γαρύφαλλος
Καθηγητής και Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΤΕΡΑΤΩΝ
«Ο παλιός κόσμος πεθαίνει και ο καινούργιος πασχίζει να γεννηθεί. Ζούμε την εποχή των τεράτων»1. Η φράση αυτή εξακολουθεί να περιγράφει με τον καλύτερο τρόπο την κατάσταση της
κοινωνίας σήμερα, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ζούμε σε μία εποχή που τη χαρακτηρίζει η απουσία αξιών και οραμάτων. Η σύγχρονη οικονομική πραγματικότητα κυριαρχεί στη διαμόρφωση των κοινωνικών συνθηκών. Η συσσώρευση
του χρήματος, η κυριαρχία των αγορών, η γιγάντωση του τραπεζικού και χρηματοπιστωτικού
συστήματος αποτελούν μία φυσική εξέλιξη του καπιταλισμού. Στις σύγχρονες κοινωνίες κυριαρχεί η απώλεια της συλλογικότητας. Τα ΜΜΕ λειτουργούν, κατά κανόνα, ως υποχείρια της
εξουσίας. Η κοινωνία γίνεται όλο και πιο συντηρητική και αρνείται την εφαρμογή ριζοσπαστικών λύσεων. Τα σύγχρονα προβλήματα των προσφύγων και των οικονομικών μεταναστών
παραμένουν άλυτα. Ο φασισμός αναδεικνύεται ως υπαρκτός κίνδυνος. Ο νεοφιλελευθερισμός επιδιώκει την κατάργηση του κοινωνικού κράτους. Η Παιδεία και η Υγεία μπαίνουν στο
παιχνίδι της εμπορευματοποίησης. Ως κοινωνία πρέπει να ξαναβρούμε τη χαμένη συλλογικότητα. Να προσδιορίσουμε και να καταδείξουμε τον κίνδυνο. Η ευθύνη των πνευματικών
ηγεσιών των χωρών είναι τεράστια. Ο άνθρωπος πρέπει να επαναπροσδιορίσει τις αξίες του.
Πρέπει να μιλήσουμε ίσως για μία νέα Αναγέννηση.
ABSTRACT
THE AGE OF MONSTERS
“The old world is dying and the new is struggling to be born. We live in the time of monsters”1.
This phrase still describes perfectly the state of society today, not only in Greece but also
worldwide.
We live in an era characterized by the absence of values and visions. The modern economic
reality prevails in shaping social conditions. The accumulation of money, the dominance
of the markets, the burgeoning of the banking and financial system is a natural evolution
of capitalism. Modern societies are dominated by the loss of solidarity. The media operate
normally as subservient to power. Society is becoming more conservative and refusing to
implement radical solutions. Modern problems of refugees and economic migrants remain
- 191 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
unresolved. Fascism is emerging as a real danger. Neoliberalism is attempting to abolish
the welfare state. Education and Health are becoming more and more commercialized.
As a society we must rediscover our lost collective representation. We need to identify and
demonstrate the risks ahead. The intellectual elite’s responsibilities are immense. Mankind
must redefine its values. Maybe we need to talk about a new Renaissance.
Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής και Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ
«Ο
παλιός κόσμος πεθαίνει και ο καινούργιος πασχίζει να γεννηθεί. Ζούμε την εποχή των
τεράτων»1. Παρότι έχει κατά κόρον χρησιμοποιηθεί τα τελευταία χρόνια, και ο κίνδυνος
της φθοράς είναι υπαρκτός, η φράση αυτή εξακολουθεί να περιγράφει με τον καλύτερο τρόπο
την κατάσταση της κοινωνίας σήμερα, όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ζούμε ακριβώς στη εποχή των «τεράτων» μια εποχή μεταβατική που τη χαρακτηρίζει η απουσία αξιών αλλά και οραμάτων, δημιουργώντας στην κοινωνία ένα κλίμα εξαιρετικής αμηχανίας.
Παρόλο που η διαμόρφωση των κοινωνικών φαινομένων είναι μια πολύπλοκη διαδικασία,
στην οποία συμβάλλουν πολλές συνιστώσες, η οικονομική πραγματικότητα των τελευταίων
ετών είναι αυτή η οποία κυριαρχεί ως βασικός διαμορφωτικός παράγοντας των σύγχρονων
κοινωνικών συνθηκών. Όπως έχει επανειλημμένα τονισθεί η Ελλάδα, σε οικονομικό επίπεδο
βιώνει, απλώς με πιο βίαιο τρόπο, μια ευρωπαϊκή και παγκόσμια πραγματικότητα. Η ελληνική πραγματικότητα αποδεικνύεται πιο τραγική λόγω των χρόνιων εγγενών πολιτικών και διαρθρωτικών αδυναμιών που την κατατρύχουν την κοινωνία της από πολλές δεκαετίες (αδιαφάνεια, διαφθορά, πελατειακή σχέση πολιτικών με τους πολίτες κλπ). Σε διεθνές επίπεδο,
1
A. Gramsci, Γράμματα από τη φυλακή, Lettere dal carcere
- 192 -
Α. ΓΑΡΥΦΑΛΛΟΣ - Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΤΕΡΑΤΩΝ
την εποχή της παγκοσμιοποίησης, η ανάγκη συσσώρευσης όλο και μεγαλύτερου κεφαλαίου,
η δημιουργία για το λόγο αυτό του «πλασματικού χρήματος», η μετατροπή του «αδρανούς»
σε «δραστικό» κεφάλαιο, η νομιμοποίηση της ασύδοτης κερδοφορίας είναι ορισμένες από τις
αιτίες της σύγχρονης οικονομικής κρίσης, που δεν θα πρέπει να ίσως να ειδωθεί ως μία στρεβλή εκδοχή και απλή περιστασιακή παρεκτροπή, αλλά ως μία φυσική και αναγκαία εξέλιξη του
καπιταλιστικού συστήματος. Ενός συστήματος που κυριαρχείται από τον χωρίς όρια ανταγωνισμό, τη δημιουργία τεχνητών αναγκών στο πλαίσιο της συνεχώς αυξανόμενης κατανάλωσης,
μιας οικονομίας που έχει ως πυρήνα την αντίληψη του, «ευλογημένου» και απενοχοποιημένου
από την προτεσταντική ηθική, διαρκώς αυξανόμενου οικονομικού κέρδους.
Τι διαπιστώνουμε όμως σήμερα την «εποχή των τεράτων», πώς βιώνουμε την αδράνεια και
την αποσάθρωση των κοινωνικών σχέσεων και τι επακόλουθα έχει η κατάσταση αυτή στην
καθημερινότητά μας;
Ένα από τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής μας ζωής σήμερα είναι η απώλεια της «συλλογικότητας». Τα άτομα δεν αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως μέλη ενός γενικότερου συνόλου
και δεν εντάσσουν την προσωπική τους ζωή ως μέρος του γενικότερου ιστορικού γίγνεσθαι.
Επομένως, αναζητούν τη λύση των προβλημάτων τους σε ατομικό επίπεδο, σε επίπεδο μικροπεριβάλλοντος. Για παράδειγμα, η καταστροφή του συλλογικού (ως λογική και μέθοδος
του νεοφιλελευθερισμού) στο επίπεδο των εργασιακών δικαιωμάτων είναι μία πραγματικότητα στις μέρες μας, η οποία ωστόσο διαπερνά και διεισδύει και στους υπόλοιπους τομείς της
κοινωνικής μας συμπεριφοράς.
Αυτό που διαπιστώνεται τα τελευταία χρόνια είναι η «συντηρητικοποίηση» της κοινωνίας.
Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει, ασφαλώς, και η προαναφερθείσα απώλεια της «συλλογικότητας». Χαρακτηριστική είναι η παθητική, στις περισσότερες περιπτώσεις, αποδοχή της
εκχώρησης πολλών ατομικών δικαιωμάτων σε διάφορες δομές εξουσίας, κρατικές ή μη. Ζούμε
στην εποχή μιας κοινωνίας, που αφ’ ενός αποφεύγει να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα και
αφ’ ετέρου απορρίπτει την πιθανότητα ριζοσπαστικών λύσεων. Ασφαλώς δεν είναι η εποχή
των μεγάλων ανατροπών. Οι μεταπολεμικές κοινωνίες της Δύσης απολαμβάνουν σημαντικές
κοινωνικές παροχές. Ακόμη και οι ασθενέστερες οικονομικά τάξεις έχουν πρόσβαση σε αγαθά
που δεν είχαν ουδέποτε στο παρελθόν. Από την άλλη η ανάμνηση δύο παγκοσμίων πολέμων
(και μιας προσφυγιάς επιπλέον για την ελληνική κοινωνία) λειτουργούν σίγουρα αποτρεπτικά
προς την αναζήτηση ριζοσπαστικών λύσεων. Ο εμφύλιος ήρθε να προσθέσει ένα επιπλέον βάρος στη ελληνική κοινωνία. Κυριαρχεί περισσότερο η αναζήτηση λύσεων διαχειριστικού τύπου
και μέσα στο πλαίσιο του υπάρχοντος συστήματος. Τα κοινωνικά φαινόμενα αναλύονται κατακερματισμένα χωρίς να αναδεικνύονται οι αιτιοπαθογενετικές σχέσεις μεταξύ τους. Ιδιαίτερα
η ελληνική κοινωνία (αλλά όχι μόνο αυτή) εμφορείται από μία «μεταφυσική» αντιμετώπιση
των προβλημάτων, με αναζήτηση λύσεων «εκ των έξω» και μία παθητική αντιμετώπιση των
συνεπειών της κρίσης. Η καταφυγή σε καταστάσεις φαντασιακές για την εξισορρόπηση της
σκληρής πραγματικότητας είναι μία καταγραφόμενη αντίδραση στις σημερινές κοινωνίες. Εδώ
θα πρέπει να υπογραμμισθεί και ο αποπροσανατολιστικός ρόλος που ασκούν, σε πολλές περιπτώσεις τα ΜΜΕ, που ως μέρος του συστήματος, αλλά και του όλου προβλήματος, συνηγορούν προς τη διαμόρφωση παρόμοιων αντιλήψεων, συμβάλλοντας στην παθητική στάση του
- 193 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
μέσου πολίτη/θεατή και την προαναφερθείσα απώλεια από μέρους του, της «συλλογικότητας».
Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και η ευρέως προωθούμενη ιδέα της ανάπτυξης αισθήματος «μαζικής
συνενοχής» της κοινωνίας, ως πρωταρχικού γενεσιουργού αιτίου της οικονομικής και ηθικής
κρίσης. Οι στέρεες και αυτονόητες δομές του παρελθόντος, τελικά αποδεικνύονται όχι τόσο
στέρεες και όχι τόσο αυτονόητες, συμβάλλοντας έτσι στη δημιουργία ενός κλίματος αστάθειας
και ανισορροπίας.
Μέσα στη γενικότερη κρίση, και ως συνέπεια αυτής, φαινόμενα όπως αυτά των προσφύγων και οικονομικών μεταναστών επαυξάνουν την κοινωνική ανασφάλεια. Η κοινωνία αντιδρά
αντανακλαστικά προς την αναζήτηση λύσεων που τελικά καταλήγουν να επαυξάνουν το πρόβλημα. Η αναγνώριση από την κοινωνία του πρόσφυγα/μετανάστη ως ενός εν δυνάμει εαυτού
μας, την οδηγεί στην αντίδραση του εξοστρακισμού και εξορκισμού του. Αυτός είναι που φορτώνεται όλα τα δεινά της οικονομικής κρίσης και αυτός αναδεικνύεται ως το κυρίαρχο αίτιο της
κοινωνικής μας δυστυχίας. Και ο ευκολότερος τρόπος είναι να μην τον βλέπουμε, να τον αποκλείσουμε και να τον εντάξουμε σε δομές – γκέτο δημιουργώντας έτσι μία ψευδή αίσθηση της
δικής μας ασφάλειας. Ο μετανάστης όμως από την άλλη είναι το δημιούργημα της σύγχρονης
οικονομικής και κοινωνικής πραγματικότητας. Η μη κοινωνική του ενσωμάτωση επιβάλλεται
από τη θέση του και τη λειτουργία του ως ένα σύνολο δυνητικά ευέλικτης, φθηνής, εφεδρικής
(άρα ευάλωτης) εργατικής δύναμης. Φυσικά μέσα σε αυτό το περιβάλλον δεν είναι καθόλου
περίεργο, (και κακώς η ελληνική κοινωνία παριστάνει την έκπληκτη) που το φαινόμενο του
φασισμού αναβιώνει ως λογικό επακόλουθο αυτής της κοινωνικής κρίσης.
Στο υποσυνείδητο των σύγχρονων κοινωνιών τείνει να γίνει αποδεκτή η άποψη ότι τόσο η
οικονομική πολιτική του νεοφιλελευθερισμού, όσο η συνεπαγόμενη από αυτήν αποδόμηση
του κοινωνικού κράτους και του κράτους πρόνοιας (που άρχισαν τη δεκαετία του 1990) δεν
ήταν το αποτέλεσμα των εγγενών αδυναμιών του συστήματος, που πλήττει τον πυρήνα της
ιδεολογίας του, αλλά μια παροδική στρέβλωση, η οποία θα ξεπεραστεί με τους «κατάλληλους
χειρισμούς» του οικονομικού προβλήματος. Αυτό αποτέλεσε και τη μεγαλύτερη επιτυχία του
συστήματος. Μέσα στο πλαίσιο αυτής της αντίληψης έχει δημιουργηθεί μια νέα ιδεολογική
άποψη που αφορά περισσότερο στον ευρωπαϊκό χώρο. Οι παραδοσιακές ευρωπαϊκές αξίες
που θεωρούσαν την Υγεία και την Παιδεία ως αυτονόητα κοινωνικά αγαθά αμφισβητούνται
και εντάσσονται και αυτές - ως αδήριτη ανάγκη - μέσα στη λογική της επιχειρηματικότητας και
της κερδοσκοπίας. Οι παροχές, που μέχρι πριν από κάποια χρόνια ήταν αυτονόητο ότι το κράτος ήταν υποχρεωμένο να παρέχει, το δυνατόν ισότιμα, στους πολίτες του, τώρα οφείλουν να
μεταβληθούν σε τομείς κατά βάση αυτοχρηματοδοτούμενους, αλλά (και εδώ αναδεικνύεται το
παράλογο) που θα εξακολουθούν να βρίσκονται κάτω από ένα αυστηρό κρατικό ιδεολογικό
έλεγχο. Η κρίση επομένως στην Παιδεία και την Υγεία, ακόμη και εάν εξαλειφθούν οι τεράστιες
παθογένειες της ελληνικής πραγματικότητας, θα εξακολουθεί να παραμένει διεθνής και παγκόσμια. Για την Παιδεία η συνθήκη της Μπολώνιας ήταν η αρχή, ενώ για την Υγεία η Θατσερική
πρακτική έθετε τις βάσεις για το ξήλωμα του κοινωνικού κράτους.
Μέσα σε αυτή την πραγματικότητα ποιος μπορεί να είναι στ’ αλήθεια ο ρόλος της Τέχνης; Σε
εποχές κρίσης η θέση της γίνεται εξαιρετικά δύσκολη. Χρειαζόμαστε σίγουρα μία Τέχνη που θα
αφουγκράζεται και δεν θα είναι ξεκομμένη από το σημερινό κοινωνικό γίγνεσθαι. Θα μιλήσου- 194 -
Α. ΓΑΡΥΦΑΛΛΟΣ - Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΤΕΡΑΤΩΝ
με ίσως για την ανάγκη ύπαρξης μιας νέας «στρατευμένης τέχνης»; Πιθανώς όχι αφού ο όρος
αυτός ενοχλεί, καθότι φορτίστηκε από το αρνητικό παράδειγμα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού.
Ωστόσο, ανάμεσα στην «Τέχνη για την Τέχνη» και τη «στρατευμένη Τέχνη», οι σημερινοί καλλιτέχνες, πιο ελεύθεροι, θα πρέπει να αναζητήσουν το δικό τους δρόμο και να αρθρώσουν το
δικό τους δημιουργικό λόγο.
Επομένως, ποια είναι η θέση της χώρας μας μέσα σε μια παγκοσμιοποιημένη Ευρώπη, υποχείρια των πανίσχυρων αγορών και των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων;
Ένα αρχικό ζητούμενο για την ελληνική κοινωνία είναι να αρχίσει να συνειδητοποιείται,
εντάσσοντας τον εαυτό της μέσα στο γενικότερο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο πρόβλημα. Να
συνειδητοποιήσει δηλαδή ότι αποτελεί ένα μέρος ενός γενικότερου σύγχρονου προβλήματος
και να προσπαθήσει να το προσδιορίσει, με όσο μεγαλύτερη σαφήνεια γίνεται, στην ένταση,
την έκταση και το βάθος του. Να παραδεχθεί τις χρόνιες παθογένειες και τα λάθη της και να
στηριχθεί στις δημιουργικές εκείνες δυνάμεις, που συχνά όλοι ανακαλύπτουμε, κατά καιρούς,
ότι υπάρχουν γύρω μας.
Ένα δεύτερο ζητούμενο είναι η επαναφορά της συλλογικότητας στη σκέψη μας και κυρίως
στη δράση μας, που ισοδυναμεί με μία νέα κοινωνική μας επανένταξη και ένα επανακαθορισμό του ρόλου μας ως ενεργοί πολίτες.
Στο όλο πρόβλημα τεράστια είναι η ευθύνη της πνευματικής ηγεσίας της χώρας που μέχρι
τώρα, στις περισσότερες περιπτώσεις, παραμένει αδρανής αλλά και απαράδεκτα απολογητική
στα διάφορα κέντρα εξουσίας.
Σε γενικότερο επίπεδο, κάποια στιγμή, θα πρέπει να υπάρξει η ανάγκη επαναπροσδιορισμού των στόχων και των αξιών του ανθρώπου σε σχέση με την αξιακή θέση της παραγωγικότητας, του ανταγωνισμού και του καταναλωτισμού. Μήπως θα πρέπει, επομένως, να αρχίσουμε
να μιλάμε για την ανάγκη μιας νέας Αναγέννησης;
- 195 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Ποιοι είμαστε; Παρελθόν, παρόν, μέλλον
Νικόλαος Γ. Ιντζεσίλογλου
Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
ABSTRACT
“Who are we? Past, present and future”
Prof. Dr. Nikolaos Intzesiloglou
Ex-Dean of the School of Legal, Economic and Political Sciences
Aristotle University of Thessaloniki
The questions of personal and collective cultural identities are existential questions posed
especially in times of personal and collective crises. At the present time of cultural and
economic crisis, the ethnocultural identity of contemporary Hellenism is presented as
a dynamic historical process containing a dialectical synthesis of some contradictions,
generated because of the very long history of the Hellenic nation. In fact, the “tree” of the
ethnocultural identity of contemporary Hellenism is alimented by the juice stemming from
four cultural sources situated at various historical levels.
Indeed, the most profound level at which the roots of Hellenism are extended is the era
of Hellenic antiquity and its ecumenical values. The next level starts with Alexander the
Great who displaces the center of gravity of Hellenic culture toward the East, and creates
the conditions for a new cultural synthesis and for a new political context, this one of the
empire, in which Hellenism will live for almost two thousands years, during which the cultural
synthesis between Hellenism and Christianity will be elaborated. The third level of cultural
sources is situated at the time of separation of the Catholic and Orthodox Churches (1054),
the first fall of Constantinople in the hands of the crusaders and the creation of the Hellenic
empire of Nicaea (1204). Finally, the era of the Enlightenment is the most superficial historical
level where the roots of Hellenic identity are extended.
By combining this identity construction with the introvert and extrovert ideological
tendencies of Greek society, the author of the paper elaborates a typology of six kinds of
attitudes (habitus), qualifying the cultural and ideological currents at the present time into
the contemporary Greek society and formulates his proposition in order for Hellenism to exit
the crisis without losing its particular identity. His proposition can be denoted by three terms
in the form of the acronym SOS: self-sufficiency, openness, and self-control.
- 197 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Ο
Νίκος Ιντζεσίλογλου, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ
1. Η διαχρονική επικαιρότητα και τα διακυβευόμενα
της εθνικής αυτογνωσίας
προβληματισμός περί της ατομικής και της συλλογικής ταυτότητας είναι ένα είδος υπαρξιακού προβληματισμού, ο οποίος αναφέρεται στην ποιότητα και στα χαρακτηριστικά
γνωρίσματα του ατομικού και συλλογικού μας «είναι», και κατ’ επέκταση αφορά το τι μας ταιριάζει καλύτερα, τι είμαστε ικανότεροι να δημιουργήσουμε, και τι μέλλον να επιλέξουμε για
εμάς και τα παιδιά μας. Και για τους λόγους και μόνο τούτους ο προβληματισμός αυτός είναι
σημαντικός και διαχρονικά επίκαιρος.
Μάλιστα τέτοιου είδους προβληματισμοί τίθενται με ιδιαίτερη έμφαση ιδίως σε περιόδους
κρίσης. Σε περιόδους όχι μόνο οικονομικής, αλλά κυρίως και πολιτισμικής κρίσης. Άλλωστε τα
δύο τούτα είδη κρίσης βρίσκονται συχνά σε σχέση στενής συνάρτησης μεταξύ τους. Μερικές
φορές μάλιστα η πολιτισμική κρίση προηγείται της οικονομικής, όπως αυτό, κατά μία άποψη,
συμβαίνει και στις μέρες μας. Κι αυτή η διαδοχή μέσα στον χρόνο της πολιτισμικής κρίσης από
μια οικονομική κρίση δεν συμβαίνει μόνο στη δική μας, την ελληνική εννοώ, κοινωνία, αλλά
και σε άλλες κοινωνίες, ανεξάρτητα μάλιστα από το μέγεθος και την φαινομενική ή πραγματική
ισχύ κάθε κοινωνίας και οικονομίας.
Είτε γίνεται λόγος για την ατομική προσωπική ταυτότητα του «εαυτού», είτε πρόκειται για
μια οποιαδήποτε συλλογική ταυτότητα, στην οποία μετέχει καθένας από εμάς, η ταυτότητα
γενικά γεννιέται, οριοθετείται και προσδιορίζεται, στο πλαίσιο μιας σχέσης με κάποιον «άλλο»
(ή κάποιους «άλλους»), και διέπεται από τη συνδυαστική επιτέλεση δύο συμπληρωματικών
διαδικασιών, που είναι: η διαδικασία της εξατομίκευσης και η διαδικασία της διαφοροποίησης.
Εξατομίκευση ενός προσωπικού «εαυτού» ή ενός συλλογικού «εμείς» από τη μια μεριά, και
διαφοροποίηση από κάποιον «άλλο» ατομικό και προσωπικό «εαυτό» ή από κάποιο «άλλο»
συλλογικό «εμείς».
- 198 -
Ν.Γ. ΙντζεσIλογλου - Ποιοι εIμαστε; ΠαρελθOν, παρOν, μEλλον
Η συνδυαστική επιτέλεση των συμπληρωματικών διαδικασιών της εξατομίκευσης και της
διαφοροποίησης του «εαυτού» ή του «εμείς» από τη μια μεριά, και του «άλλου» ή των «άλλων»
από την άλλη μεριά, οδηγεί στη σύγκριση, και η σύγκριση στην αξιολόγηση τόσο του «εαυτού»
και του «άλλου», όσο και του «εμείς» και των «άλλων». Και σ’ αυτή την τελευταία συγκριτική
αξιολόγηση ελλοχεύει ένας διπλός κίνδυνος. Πρόκειται για τον κίνδυνο είτε υπερεκτίμησης
του «εαυτού» και του «εμείς», και υποτίμησης των «άλλων», είτε για το αντίστροφο∙ που είναι
η υποτίμηση του «εαυτού» και του «εμείς» σε συνδυασμό με μια υπερεκτίμηση του «άλλου» ή
των «άλλων».
Αυτή η τελευταία κατάσταση ενός άκαιρα και άδικα υποτιμημένου «εαυτού» και «εμείς»,
αποτελεί έκφραση της έλλειψης εμπιστοσύνης στις ίδιες ατομικές και συλλογικές δημιουργικές
δυνάμεις ενός ανθρώπου και ενός λαού, και μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο και ένα κοινωνικό
σύνολο σε ένα μη δημιουργικό και δίχως έμπνευση μιμητισμό του αλλότριου υπερεκτιμημένου προτύπου-παραδείγματος. Η κατάσταση τούτη συνιστά μια πνευματική αλλοτρίωση, που
οδηγεί σε μια πολιτισμική αποχαύνωση και σε έναν ευνουχισμό των δημιουργικών δυνάμεων
ενός έθνους και ενός λαού. Ενδεχομένως μάλιστα, η κατάσταση αυτή να έχει ως μακροπρόθεσμη ή και μεσοπρόθεσμη συνέπεια, ακόμη και την απώλεια της ιδιαίτερης ταυτότητας και
ιδιοπροσωπείας του «εαυτού» και του συλλογικού εθνικού «εμείς».
Στην αντίστροφη περίπτωση, εκείνη της υπερεκτίμησης του «εαυτού» και του «εμείς», σε
συνδυασμό με την άκαιρη υποτίμηση του «άλλου» ή των «άλλων», προκύπτει ένας διαφορετικού είδους κίνδυνος. Πρόκειται για έναν κίνδυνο, διότι η υποτίμηση του «άλλου» ή των «άλλων», και η υπερεκτίμηση του «εαυτού» και του «εμείς», μπορεί να οδηγήσει σε σφάλματα και
καταστροφές του «εαυτού» και του «εμείς», στο πλαίσιο ανταγωνιστικών και συγκρουσιακών
σχέσεων με τους «άλλους».
Επίσης η υποτίμηση του «άλλου» δηλητηριάζει τη σχέση μας με αυτόν τον τελευταίο, και
κατά κανόνα οδηγούμαστε σε εκδηλώσεις συγκρούσεων, καθώς επίσης και σε κάθε είδους
κοινωνικές διακρίσεις: φυλετικές, εθνοτιικές και κοινωνικές. Και για τον πρόσθετο τούτο λόγο,
τα θέματα των ταυτοτήτων και της διαχείρισης των ταυτοτήτων, ατομικών και συλλογικών,
παρουσιάζουν πάντοτε μεγάλο κοινωνικό ενδιαφέρον.
Στη συνέχεια θα αναλύσουμε κάποια δομικά στοιχεία της αρχιτεκτονικής με βάση την οποία
συγκροτείται η δυναμική της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, ως ένα είδος ιστορικής διαλεκτικής σύνθεσης κατά τον παρελθόντα και τον παρόντα χρόνο, και τέλος θα διατυπώσουμε μια
πρόταση με προοπτική το μέλλον του ελληνισμού.
2. Η ελληνική εθνική ταυτότητα ως διαλεκτική ιστορική σύνθεση
Η δημιουργία του ελληνικού εθνικού κράτους κατά τη νεώτερη εποχή, εξ αρχής περιέκλειε μια
εσωτερική αντίφαση. Αυτή καθεαυτή η ιδέα της δημιουργίας ενός εθνικού κράτους προερχόταν από την δυτική Ευρώπη και δεν είχε αναφορές στο αυτοκρατορικό παρελθόν του ελληνικού
έθνους. Για τον λόγο τούτο επικράτησε μια εργαλειακή αντίληψη για το ελληνικό εθνικό κράτος.
Μια εργαλειακή αντίληψη, σύμφωνα με την οποία το ελληνικό εθνικό κράτος δεν θεωρήθηκε,
κατ’αρχήν, ως αυτοσκοπός άξιος να υπηρετηθεί αυτόνομα και αυτοδύναμα, αλλά πάντοτε ως
- 199 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
μέσο. Στην καλύτερη περίπτωση το ελληνικό κράτος θεωρήθηκε ως μέσο υπηρετικό των αλυτρωτικών διεκδικήσεων του ελληνικού έθνους. Στην χειρότερη, αλλά αρκετά συνηθισμένη περίπτωση, το ελληνικό κράτος θεωρήθηκε και χρησιμοποιήθηκε ως μέσο εξυπηρέτησης ιδιοτελών
προσωπικών, κομματικών ή και επί μέρους συντεχνιακών συμφερόντων.
Ταυτόχρονα όμως με την εργαλειιακή χρήση του κράτους, συνυπάρχει και μια δυσπιστία
και αποξένωση απέναντι στο ίδιο το κράτος και την κρατική εξουσία. Έτσι, εμφανίζεται στη
νεοελληνική κοινωνία ένα είδος εμπειρικού αναρχοφιλελευθερισμού, που ίσως έχει τις ρίζες
του σε μια πρόσμιξη στάσεων αντίστασης στο οθωμανικό καθεστώς με αξίες και ιδέες ατομοκεντρικές που πηγάζουν από τον διαφωτισμό. Ταυτόχρονα ενδιάμεσες μεταξύ ατόμου και
κράτους κοινωνικές δομές, όπως η εκκλησία-ενορία, η τοπική κοινότητα, η οικογένεια και η
φιλική παρέα διατηρούν μια εξόχως ενεργή και αποτελεσματική δράση κοινωνικοποίησης και
κοινωνικής ένταξης.
Πράγματι υπάρχουν αρκετές σε αριθμό εγγενείς αντιφάσεις στο πλαίσιο της ιστορικής σύνθεσης που συνιστά η ελληνική εθνική ταυτότητα. Οι αντιφάσεις αυτές εν πολλοίς οφείλονται
στη μακραίωνα πορεία του ελληνικού έθνους, και στις διαφορετικές ιστορικές πηγές, από όπου
η ταυτότητα του νέου ελληνισμού αρύεται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ιδιοπροσωπείας
της. Η ύπαρξη, δηλαδή, τέτοιων εσωτερικών αντιφάσεων προκύπτει, κυρίως, από το γεγονός
ότι το «δένδρο» του ελληνικού έθνους, έτσι όπως αυτό έχει αναπτυχθεί μετά το 1821, αντλεί
τους εθνικούς του χυμούς από τέσσερα τουλάχιστον διαφορετικά επίπεδα ιστορικού βάθους:
α) Το πρώτο και βαθύτερο ιστορικό επίπεδο όπου εισδύουν οι ρίζες του «δένδρου» του νέου
ελληνισμού είναι εκείνο της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας, με ό,τι οικουμενικές αξίες
περιέχονται σ’ αυτό.
β) Το δεύτερο επίπεδο ιστορικού βάθους είναι εκείνο της ύστερης ρωμαϊκής εποχής και των
αρχών της βυζαντινής (Ανατολικής Ρωμαϊκής) αυτοκρατορίας, οπότε και τίθενται οι βάσεις
δόμησης του ελληνοχριστιανικού πολιτισμού, που συνιστά μια από τις μεγαλύτερες ιστορικές συνθέσεις στην ιστορία της ανθρωπότητας.
γ) Το τρίτο επίπεδο βάθους είναι εκείνο του 13ου αιώνα μ.Χ., που σηματοδοτείται από την
πρώτη πτώση της Κωνσταντινούπολης, την Φραγκοκρατία και την ίδρυση της Αυτοκρατορίας της Νικαίας. Είναι ίσως η περίοδος από την οποία και μετά διαμορφώνεται κυρίως
η ιδιοπροσωπεία του νέου ελληνισμού, και εγκαθίσταται στο συλλογικό ασυνείδητο των
Ελλήνων ένα είδος καχυποψίας, δυσπιστίας και αμφιθυμίας απέναντι στον δυτικό λεγόμενο κόσμο. Μια καχυποψία που συνοδεύεται κι από ένα θαυμασμό για τις υλικές και
τεχνολογικές προόδους αυτού του τελευταίου.
δ)Το τέταρτο επίπεδο ιστορικού βάθους συμπίπτει με την εποχή του διαφωτισμού, και είναι
εκείνο το ιστορικό επίπεδο όπου εισδύουν οι πιο επιφανειακές ρίζες του νεοελληνικού εθνικού «δένδρου». Οι ρίζες αυτές χαρακτηρίζονται ως επιφανειακές για δύο κυρίως λόγους:
Πρώτον διότι είναι οι πιο πρόσφατες ιστορικά, και δεύτερον διότι η επιρροή που ασκούν οι
ιδεολογικοί «χυμοί», που προέρχονται από το επίπεδο τούτο ιστορικού βάθους έχουν μια
μάλλον επιδερμική, δηλαδή επιφανειακή δράση και αποτελεσματικότητα, όσον αφορά τον
βαθμό διείσδυσης στον συνολικό κορμό του «δένδρου» του νεότερου ελληνισμού.
- 200 -
Ν.Γ. ΙντζεσIλογλου - Ποιοι εIμαστε; ΠαρελθOν, παρOν, μEλλον
3. Η τυπολογία των ταυτοτικών τάσεων και η αναγκαιότητα
της ιστορικής σύνθεσης
Συνδυάζοντας τα τέσσερα ως άνω επίπεδα βάθους (αρχαιότητα, ελληνοχριστιανική σύνθεση,
φραγκοκρατία, διαφωτισμός) από όπου αρύεται ιδεολογικούς χυμούς το «δένδρο» της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας, αφ’ ενός, με τις δύο τάσεις είτε εσωστρέφειας είτε εξωστρέφειας
αφ’ ετέρου, έχουμε τις εξής χαρακτηριστικές ταυτοτικές τάσεις στο πλαίσιο της ελληνικής εθνικής ταυτότητας, και τον σχηματισμό αντίστοιχων ιδεολογικών ρευμάτων εντός της νεοελληνικής κοινωνίας:
α) Ε σωστρέφεια προς την κλασική αρχαιότητα, με υποτίμηση των εκτός Ελλάδας πολιτισμών,
και καταγγελία ως μη ελληνικού οποιουδήποτε στοιχείου δεν ανήκει και δεν προέρχεται
από την ως άνω ιστορική περίοδο.
β) Ε σωστρέφεια προς το βυζάντιο και απαξίωση, καχυποψία ή εχθρότητα για οποιοδήποτε
πολιτισμικό στοιχείο έχει προέλευση τον υπόλοιπο, και ιδίως τον δυτικό, κόσμο.
γ) Έ ντονη αρχαιολατρία σε συνδυασμό με εξωστρέφεια προς τον αναπτυγμένο κυρίως
δυτικό κόσμο, και περιφρόνηση προς τις υπόλοιπες ιστορικές περιόδους του ελληνικού
έθνους, και ιδίως τις βυζαντινές και νεώτερες παραδόσεις του ελληνικού λαού.
δ) Π
ροσήλωση στις βυζαντινές παραδόσεις σε συνδυασμό με μια σχετική εξωστρέφεια που
περιορίζεται όμως μόνο προς τις χώρες της ορθοδοξίας, και του λεγόμενου «ορθόδοξου
τόξου».
ε) Α
ποδοχή μιας ριζοσπαστικής εκδοχής της εκσυγχρονιστικής (μοντερνιστικής) περί έθνους
σχολής, σύμφωνα με την οποία το νεοελληνικό εθνικό κράτος είναι αποκλειστικό δημιούργημα της εθνικής ιδεολογίας της νεωτερικότητας, και δεν έχει καμιά σχέση με οποιαδήποτε ιστορική περίοδο του παρελθόντος. Επομένως επιβάλλεται πλήρης εξωστρέφεια
και εκσυγχρονισμός, προκειμένου ο ελληνικός λαός να ακολουθήσει μιμούμενος πιστά
τα πρότυπα των αναπτυγμένων δυτικών κοινωνιών, ενσωματωνόμενος ταυτόχρονα στο
διεθνές ευρωπαϊκό και παγκοσμιοποιούμενο γίγνεσθαι..
στ) Α
ποδοχή της ιστορικής παρουσίας και εξελικτικής πορείας του ελληνικού έθνους από
την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Πρόκειται για μια ιστορική παρουσία που χαρακτηρίζεται
από ταυτοτικές συνέχειες και μεταλλάξεις, που διαρκώς εμπλουτίζουν και μετασχηματίζουν την ελληνική εθνική ταυτότητα. Ταυτόχρονα επιδεικνύεται ο ίδιος σεβασμός προς
όλες τις ιστορικές περιόδους του ελληνικού έθνους, με παράλληλο άνοιγμα και επίδειξη
σεβασμού προς άλλα έθνη. Η στάση αυτή συνεπάγεται και την προσπάθεια δημιουργικής αφομοίωσης των ξένων προτύπων με διατήρηση της ιδιοπροσωπείας του ελληνικού
έθνους και των πολιτισμικών του χαρακτηριστικών.
Όπως είναι προφανές μόνο η έκτη και τελευταία από τις ως άνω τάσεις μπορεί να καταστεί
συμβιβαστική και συμπεριληπτική όλων των προηγουμένων, εκτός ίσως από την πέμπτη τάση.
- 201 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
4. Ο εθνικός χαρακτήρας ως πυρήνας της νεοελληνικής
εθνικής ταυτότητας
Τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που συγκροτούν τον «εθνικό χαρακτήρα» είναι στην πραγματικότητα κάποια ως θετικά ή αρνητικά αποτιμώμενα στοιχεία του πολιτισμού, δηλαδή της
κουλτούρας, ενός έθνους, που έχουν διεισδύσει, μέσω της διαδικασίας της κοινωνικοποίησης,
στις ατομικές συνειδήσεις, και εκδηλώνονται στην καθημερινή πρακτική ζωή με τρόπο αυθόρμητο και συνήθως μη συνειδητό1.
Στο βιβλίο του «Η Νεοελληνική κοινωνία και οικονομία», ο σπουδαίος κοινωνικός επιστήμονας του μεσοπολέμου Δημοσθένης Δανιηλίδης εκφράζει, δικαιολογημένα, την άποψη ότι “ο
εθνικός χαρακτήρας, αν τον παραδεχθούμε σαν απόρροια μιας ομαδικής ψυχικότητας, εξαρτάται από το πνεύμα ενός πολιτισμού ορισμένου και ριζωμένου σ’ ένα ορισμένο έδαφος, σε
μια ορισμένη ιστορία· άρα δεν είναι κάτι το πρωταρχικό κι’ αμετάβλητο, που μπορούσε να
διατυπωθεί μια για πάντα, μα έχει διαμορφωθεί, όπως κι’ ο πολιτισμός, στο διάστημα μακρών
αιώνων κ’ εξακολουθεί, να διαμορφώνεται παραπέρα με την επίδραση παραγόντων οικονομικών, κοινωνικών κι’ άλλων, που είναι εκτεθειμένοι σε αδιάκοπη μεταβολή.»2.
Mε πολλά παραδείγματα και πειστική επιχειρηματολογία, ο Δημοσθένης Δανιηλίδης αναλύει
στη συνέχεια του βιβλίου του, τα τρία γενικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του εθνικού χαρακτήρα των Νεοελλήνων, που είναι: η πνευματικότητα, η ατομικότητα και η πλαστικότητα. Καθένα από τα τρία τούτα χαρακτηριστικά γνωρίσματα έχει τις θετικές και τις αρνητικές του όψεις.
O Aπόστολος E. Bακαλόπουλος, δίχως να έρχεται σε αντίθεση προς τις απόψεις του Δ. Δανιηλίδη, αναφέρεται σε ορισμένα γενικά, αλλά βασικά, όπως τα χαρακτηρίζει, γνωρίσματα
της συμπεριφοράς των Eλλήνων, ιδίως της παιδείας και της πολιτικής τους αγωγής3. Aυτά τα
χαρακτηριστικά γνωρίσματα είναι τα εξής: η έντονη ατομικότητα, το υπερτροφικό εγώ και ο
ακόρεστος πόθος για ελευθερία· η κινητικότητα, η ανησυχία, η φιλοχρηματία, η απειθαρχία, η
έλλειψη συντονισμού και συστήματος· ο έντονος εθνικός, τοπικός και οικογενειακός εγωισμός·
η έπαρση και αλαζονεία· η φιλαυτία, η φιλοδοξία, η φιλαρχία και η ματαιοδοξία· ο φθόνος, η
διχόνοια και ο διχασμός· η αχαριστία· η φτηνή επιχειρηματολογία, η φλυαρία, η έλλειψη σοβαρότητας· η αγχίνοια, η ετοιμότητα πνεύματος, η περιέργεια και η ευγλωττία.
Παρά τα πολλά αρνητικά στοιχεία που πιο πάνω επισημαίνονται όσον αφορά τον εθνικό
χαρακτήρα των Ελλήνων, έχοντας εμπιστοσύνη στις υπερβατικές ικανότητες και στις εξίσου
σημαντικές αρετές των Ελλήνων, και προσπαθώντας να προκαλέσουμε την υπέρβαση των
Πιο ειδικά για τον χαρακτήρα των νεοελλήνων ως σημαντικότερα θεωρώ τρία κείμενα που γράφτηκαν από τρεις διαφορετικούς διανοούμενους σε τρεις διαφορετικές χρονικές περιόδους του 20ου αιώνα. Τη μελέτη και των τριών κειμένων σας τη
συστήνω ανεπιφύλαχτα ως μια άσκηση στην εθνική μας αυτογνωσία..
Με χρονολογική σειρά, το πρώτο από τα τρία τούτα κείμενα είναι το βιβλίο του Καππαδόκη (από το Προκόπιο της Καππαδοκίας)
Δημοσθένη Δανιηλίδη: «Η Νεοελληνική Κοινωνία και Οικονομία», που πρωτοεκδόθηκε από τον Γ. Σαμαρόπουλο το έτος 1934
και επανεκδόθηκε από τον εκδοτικό οίκο νέα Σύνορα-Α.Α. Λιβάνη, δίχως χρονολογία, αλλά πάντως μετά το 1974. Το δεύτερο
κείμενο είναι ένα περίφημο πια και πολύ γνωστό κείμενο-άρθρο του φιλοσόφου και πρώην Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωνσταντίνου Τσάτσου, με τον τίτλο «Οξυρρύγχειοι πάπυροι», που δημοσιεύτηκε για πρώτη φορά το έτος 1954, στο περιοδικό «Νέα Εστία». Και το τρίτο κείμενο είναι το βιβλίο του καθηγητή της Ιστορίας του ΑΠΘ Απόστολου Βακαλόπουλου: «Ο χαρακτήρας των Ελλήνων. Ανιχνεύοντας την εθνική μας ταυτότητα», Θεσσαλονίκη, β΄ έκδοση, 1983, και σε νεώτερες επανεκδόσεις.
2
Ό.π.: σσ. 155-157.
3
Bακαλόπουλος A.: ό.π., σσ 109 κ.ε..
1
- 202 -
Ν.Γ. ΙντζεσIλογλου - Ποιοι εIμαστε; ΠαρελθOν, παρOν, μEλλον
ελαττωμάτων (κι όχι την εξαφάνιση) τους, ως ένα είδος συμπεράσματος για τον παρόντα και
τον μέλλοντα χρόνο, διατυπώνουμε στη συνέχεια την πρόταση του «συστήματος των 3Α (τριών Αλφα)».
5. Η πρόταση του συστήματος των 3Α
Συνδέοντας τον συνολικό προβληματισμό μας για το παρελθόν του ελληνικού έθνους και για
τη συγκρότηση της ελληνικής εθνικής ταυτότητας με την δυναμική διάσταση του παρόντα και
του μέλλοντα χρόνου, καθώς επίσης και με τη σοβούσα στις μέρες μας πολιτισμική και οικονομική κρίση, προτείνουμε ένα σύστημα τριών αρετών (ή αρχών ή αξιών) που λειτουργεί τόσο σε
ατομικό όσο και συλλογικό επίπεδο. Πρόκειται για τις αρετές (ή αρχές ή αξίες) της Αυτάρκειας,
της Αυτοκυριαρχίας και της Ανοικτότητας.
Τις αρχές-αρετές τούτες εμπνεόμαστε από κάποιες θετικές όψεις της ελληνικής ταυτότητας
νοούμενης ως ελληνοχριστιανικής ιστορικής σύνθεσης, όπως αυτή η τελευταία συγκροτείται
ως μια δυναμική και δημιουργική παράδοση στον παρόντα χρόνο της νεωτερικότητας. Τις αρχές-αρετές τούτες βρίσκουμε με διάφορες μορφές και σε διαφορετικό βαθμό προβολής στα
έργα μεγάλων Ελλήνων φιλοσόφων όπως ο Πλάτων, ο Αριστοτέλης κι ο Επίκουρος, καθώς
επίσης και στην χριστιανική ηθική ή ακόμη και στην ασκητική του Νίκου Καζαντζάκη.
Η αρετή ή αρχή της Αυτάρκειας αφορά τη σχέση του ανθρώπου με τα εξωτερικά υλικά
αγαθά. Στο συλλογικό επίπεδο, η από κάθε άποψη αυτάρκεια της πόλης, σύμφωνα με τους
αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και ιδίως τον Αριστοτέλη, είναι το υπέρτατο κοινωνικό αγαθό
προς το οποίο θα πρέπει να αποβλέπει η πολιτική. Αναλογιζόμενοι σήμερα τη μεγάλη έλλειψη
αυτάρκειας που χαρακτηρίζει την ελληνική κοινωνία και οικονομία, αντιλαμβανόμαστε ποιο
είναι ένα από τα αίτια της οικονομικής και πολιτισμικής κρίσης που περνάμε, και της σε σημαντικό βαθμό απώλειας της εθνικής μας κυριαρχίας και ανεξαρτησίας.
Σήμερα, αφού ζήσαμε στο πρόσφατο παρελθόν μια περίοδο σχετικής ευημερίας με δανεικά,
και ως κοινωνία ουσιαστικά πτωχεύσαμε, κατανοήσαμε πλήρως ότι εθνική ανεξαρτησία και
επομένως ουσιαστική ελευθερία δίχως έναν υψηλό βαθμό εθνικής αυτάρκειας είναι μια πλάνη
και ουτοπία. Γι’ αυτό μη ακούτε τις φωνές εκείνων, καλόπιστων ή μη, που για οποιονδήποτε
λόγο ισχυρίζονται ότι η αυτάρκεια δεν μπορεί να είναι επιδιώξιμος και επιτεύξιμος στόχος στον
καιρό της παγκοσμιοποίησης. Αντίθετα θεωρώ ότι ένας όσο το δυνατόν μεγαλύτερος βαθμός
αυτάρκειας για την ικανοποίηση των βασικών τουλάχιστον αναγκών του ελληνικού πληθυσμού, είναι μια βασική προϋπόθεση της εθνικής ανεξαρτησίας.
Η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Αυτάρκειας προϋποθέτει εν πολλοίς και συνδέεται στενά με
την αρετή (ή αρχή ή αξία) της Αυτοκυριαρχίας. Η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Αυτοκυριαρχίας
απευθύνεται κυρίως στον εσωτερικό άνθρωπο, και εξασφαλίζει την εσωτερική ελευθερία του
ανθρώπου, στον βαθμό που αυτός ο τελευταίος κινδυνεύει να καταστεί έρμαιο και δούλος
των εσωτερικών του παθών και ορμέμφυτων. Η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Αυτοκυριαρχίας
επιβάλλει την άσκηση ελέγχου εκ μέρους του νου και του ορθού λόγου πάνω στην ανεξέλεγκτη έκρηξη και έκλυση των ενστίκτων, των ορμέμφυτων και των παθών. Το τρίτο μέρος του
ανθρώπινου ψυχισμού, δηλαδή η βούληση (τα άλλα δύο μέρη, σύμφωνα με τους αρχαίους Έλ- 203 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ληνες φιλοσόφους, είναι αφ’ ενός το λογικό-νους και αφ’ ετέρου το θυμικό, δηλαδή οι επιθυμίες
και τα ορμέμφυτα) πρέπει να εκπαιδευτεί, εξ ου και ο σημαντικός πολιτικά και κοινωνικά ρόλος
της παιδείας, έτσι ώστε να διευκολύνει μάλλον τον ανθρώπινο λόγο, και να επιτρέπει τη με μέτρο ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, παρά να υπηρετεί την ανεξέλεγκτη ικανοποίηση
των κάθε είδους παθών, ορέξεων και επιθυμιών.
Στο συλλογικό επίπεδο, η αρχή της Αυτοκυριαρχίας σημαίνει την ικανότητα που χαρακτηρίζει μια κοινωνία να περιορίζει μέχρι εκμηδένισης τις τάσεις που ενδεχομένως αναπτύσσονται
για ικανοποίηση των επί μέρους συντεχνιακών συμφερόντων σε βάρος του γενικού συμφέροντος. Σημαίνει επίσης την ικανότητα μιας κοινωνίας να λαμβάνει αποφάσεις μετά από ορθολογική διαβούλευση όλο και ευρύτερων κοινωνικών στρωμάτων, και με διαδικασίες που γίνονται
όλο και πιο διαφανείς.
Η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Ανοικτότητας σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με την αρχή της
ελευθερίας, και αναφέρεται κατ’ αρχήν στο γνωσιολογικό άνοιγμα του μυαλού και της σκέψης
σε νέες χρήσιμες γνώσεις, ιδέες και πρακτικές, που διευρύνουν τους ορίζοντες του μυαλού των
ανθρώπων και βελτιώνουν την ποιότητα της ζωής τους. Η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Ανοικτότητας σημαίνει επίσης το συναισθηματικό άνοιγμα προς τον άλλο άνθρωπο, ιδιαίτερα τον διαφορετικό και εκείνον που δεν μπορεί μόνος να ανταποκριθεί στην ικανοποίηση των βασικών
του αναγκών. Υπό την έννοια αυτή, η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Ανοικτότητας ταυτίζεται ως ένα
σημαντικό βαθμό με την φιλαλληλία, την κοινωνική αλληλεγγύη και την φιλανθρωπία. Τέλος,
η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Ανοικτότητας σημαίνει το άνοιγμα της ανθρώπινης συνείδησης
προς μια αισιόδοξη και ελπιδοφόρα ενατένιση του μέλλοντος, και ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό
με την ελπίδα. Πρόκειται για μια αρετή εξαιρετικά χρήσιμη, ιδιαίτερα σε περίοδο κρίσης, οπότε
κυριαρχούν η απαισιοδοξία και η κατάθλιψη. Δεν πρέπει να ξεχνάμε άλλωστε ότι σε σημαντικό
βαθμό η πορεία της οικονομίας είναι συνάρτηση και της ψυχολογίας ενός λαού.
Στο συλλογικό επίπεδο, η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Ανοικτότητας σημαίνει και μια ανοικτή
κοινωνία, τόσο από την άποψη τής όσο γίνεται πιο ανεμπόδιστης εσωτερικής μεταξύ των ανθρώπων επικοινωνίας, όσο και από την άποψη των κάθε είδους σχέσεων τής εν λόγω κοινωνίας με το διεθνές της περιβάλλον. Είτε πρόκειται για εισαγωγή είτε για εξαγωγή οικονομικών
αγαθών, ανθρώπων και ιδεών. Η Ανοικτότητα όμως δεν σημαίνει τη μετατροπή μιας χώρας σε
«ξέφραγο αμπέλι». Η εφαρμογή της αρετής (ή αρχής ή αξίας) της «Ανοικτότητας», για να μη
οδηγήσει μια κοινωνία στην πολιτισμική αλλοτρίωση και κοινωνική διάλυση, προϋποθέτει και
ένα είδος και βαθμό κλειστότητας και ελέγχου. Ένα είδος ρυθμιστικής κλειστότητας της κοινωνίας, και κρατικού ελέγχου, έτσι ώστε να μη θίγονται οι υπόλοιπες κοινωνικές λειτουργίες ενός
κράτους, που είναι πρώτιστα η ασφάλεια και η ευημερία των πολιτών του.
Η αρετή (ή αρχή ή αξία) της Ανοικτότητας αποπνέει γενικά μια θετική αύρα και διεγείρει την
φαντασία και την δημιουργικότητα στην αντιμετώπιση των προβλημάτων και της κρίσης γενικότερα. Δίχως την αρετή (ή αρχή ή αξία) της Ανοικτότητας, οι δύο άλλες αρχές ή αρετές μόνες
τους, δηλαδή η αρχή της Αυτοκυριαρχίας και η αρχή της Αυτάρκειας μόνες, μπορεί ενδεχομένως να οδηγήσουν έναν άνθρωπο και μια κοινωνία σε μια απομόνωση, σε ένα κλείσιμο στον
εαυτό και σε μια ενδοσκοπική μιζέρια. Μόνη της πάλι η αρχή της Ανοικτότητας, δίχως δηλαδή
να συνοδεύεται από τις δύο άλλες αρχές, μπορεί να οδηγήσει στην δημιουργία ανθρώπων και
- 204 -
Ν.Γ. ΙντζεσIλογλου - Ποιοι εIμαστε; ΠαρελθOν, παρOν, μEλλον
κοινωνιών δίχως έρμα, δίχως αντιστάσεις. Ανθρώπων και κοινωνιών που εύκολα μπορεί να πέσουν θύματα στις παγίδες που εγκυμονεί μια ανυποψίαστη, αφελής και ξιπασμένη αναζήτηση
του καινούργιου, του διαφορετικού και μη δοκιμασμένου.
Έτσι, οι ως άνω τρεις αρετές-αξίες-αρχές δεν πρέπει να θεωρούνται χωριστά ή ανεξάρτητα
η μία από την άλλη, αλλά σε στενή συνάρτηση και αλληλεξάρτηση η μια με την άλλη, στο
πλαίσιο ενός συστήματος αξιών-αρχών-αρετών. Γι’ αυτό γίνεται λόγος για σύστημα τριών αρετών ή αρχών ή αξιών, όπου η κάθε μια δεν νοείται δίχως τις άλλες δύο. Μόνο ως σύστημα
αλληλεξαρτημένων σχέσεων μεταξύ τους, οι αρχές-αρετές-αξίες της Αυτάρκειας, της Αυτοκυριαρχίας και της Ανοικτότητας μπορούν να αναπτύξουν πλήρως την δική τους δυναμική, για
μια πολιτισμική ανέλιξη και παραγωγική οικονομία, ιδίως κατά την τρέχουσα ιστορική περίοδο
της λεγόμενης παγκοσμιοποίησης. Μια δυναμική που είναι αναγκαία για μια διέξοδο από την
πολιτισμική και οικονομική κρίση δίχως αλλοτρίωση της ιδιοπροσωπείας του ελληνισμού. Ενός
ελληνισμού με αυτοπεποίθηση και ανοικτού στην οικουμενικότητα των πανανθρώπινων ιδεών
και αξιών, ενός ελληνισμού έτοιμου να αντιμετωπίσει με επιτυχία τις προκλήσεις του παρόντος
και του μέλλοντος, σεβόμενος το παρελθόν του και εμπνεόμενος και από αυτό το παρελθόν.
Διότι η δημιουργική προσέγγιση και μελέτη του παρελθόντος είναι προϋπόθεση βελτίωσης
και επιτυχίας στο μέλλον, στον βαθμό βέβαια που η μελέτη αυτή οδηγεί, μεταξύ άλλων, στην
αυτογνωσία, και στη συνειδητοποίηση και αποφυγή των σφαλμάτων του παρελθόντος.
- 205 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Εκπαιδευτικές πολιτικές
Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης
Καθηγητής Τμήματος Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής ΑΠΘ
ABSTRACT
The current multifaceted crisis can be an important opportunity for radical transformation
of attitudes and behaviors, both in general and in relation to the role and functioning of the
public university. Towards this, Pedagogy is able to play a preponderant role in articulating
scientific reason for the formation of new educational ideals and a new social significance.
Pedagogy, as one of the main discipline of Humanities, should resubmit the human being
in the center of social life, utilizing the principles of transformative learning and forming
communities of learning and practice. Through systematic efforts and methodical movements
a New Pedagogy may be established, which will form the basis for a revaluation of the past
and for the redesign of the future.
Δημήτρης Μαυροσκούφης,
Καθηγητής Τμήματος Φιλοσοφίας - Παιδαγωγικής ΑΠΘ
- 207 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Α
πό το 2010, που η χώρα μας εισήλθε και επίσημα σε περίοδο οικονομικής, κοινωνικής και
πολιτικής κρίσης, έχουν δημοσιευτεί, σε έντυπα και στο διαδίκτυο, δεκάδες κείμενα που,
αφού αναλύσουν τα αίτια και τις συνέπειές της, προτείνουν λύσεις για την υπέρβασή της. Αρκετά από αυτά εστιάζουν στην πολιτισμική και πνευματική κρίση της μεταπολιτευτικής Ελλάδας,
που θεωρούν ότι υπόκειται της οικονομικής και πολιτικής κρίσης, και υποστηρίζουν την ιδέα
ότι η σημερινή κρίση μπορεί να αποτελέσει ευκαιρία για ριζική αναμόρφωση των νοοτροπιών
και των συμπεριφορών μας, τόσο σε ατομικό επίπεδο όσο και σε συλλογικό. Συχνά, μάλιστα,
γίνεται αναφορά στην κινεζική γλώσσα, όπου η λέξη «κρίση» και η λέξη «ευκαιρία» συμβολίζονται με το ίδιο ιδεόγραμμα, ενώ άλλοτε αντλούνται σχετικά παραδείγματα από την αρχαία
ελληνική φιλοσοφία1.
Έχω την άποψη ότι στο πλαίσιο των σχετικών συζητήσεων και προβληματισμών εξέχουσα
θέση πρέπει να διεκδικήσει η Παιδαγωγική λόγω της αποφασιστικής συμβολής της στον προγραμματισμό του μέλλοντος. Γιατί, αν και η Παιδαγωγική, είτε στη σχολική εκδοχή της είτε στην
ακαδημαϊκή, δε θεωρείται ως αντικειμενικό δεδομένο, όπως αυτό των θετικών επιστημών,
αλλά μια μεταβλητή κοινωνική και υπαρξιακή μορφή, είναι ικανή να διαδραματίσει σημαντικό
παρεμβατικό ρόλο μέσα στον ευρύ ορίζοντα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ των ανθρώπων
και αυτών με το περιβάλλον. Μπορεί να αρθρώσει λόγο επιστημονικό για τη διαμόρφωση ενός
νέου παιδαγωγικού ιδεώδους, μιας νέας κοινωνικής αξιολογίας, που θα επιτρέψει στον απογοητευμένο νέο άνθρωπο να κερδίσει τη χαμένη ολότητά του (Brezinka 1992 & 2000).
Από τη σκοπιά αυτή η Παιδαγωγική επιστήμη μπορεί να θεωρηθεί ως η κατεξοχήν ανθρωπιστική επιστήμη. Ακόμη κι αν είναι μακράν του να καθιερωθεί ως τέτοια, οφείλει να το επιχειρήσει, γιατί, πλέον, τα πολιτικά, κοινωνικά, πολιτισμικά και οικολογικά προβλήματα είναι τόσο οξυμένα, που της το επιβάλλουν. Αλλιώς, η μονοσήμαντη προσαρμογή του σύγχρονου ανθρώπου
στα δεδομένα της τεχνολογίας και της οικονομίας, καθώς και η έλλειψη σαφούς και πειστικού
παιδαγωγικού παραδείγματος, το οποίο θα στηρίζεται στην επαναπροσδιορισμό των αξιών,
αξιών τέτοιων που θα θέτουν στο επίκεντρο τον όλο άνθρωπο, τόσο ως βιολογικό ον όσο και
στη σχέση του με τους άλλους ανθρώπους και τη φύση, π.χ. στη βάση της διαλεκτικής θεωρίας
του Klaus Riegel (Riegel, 1975; Meacham, 1999), θα έχουν σοβαρό μερίδιο ευθύνης για την επικράτηση της αλλοτρίωσης, της ρηχής κοινωνικής συνείδησης, της παθητικής ενατένισης του
κόσμου, της αρνητικής πολιτικοποίησης και, εν τέλει, της βαρβαρότητας2. Βέβαια, η Παιδαγωγική δε μπορεί να αποτελέσει από μόνη της το όχημα της ανατροπής, αλλά μπορεί να προτείνει
τον εξανθρωπισμό της τεχνοκρατικής συμπεριφοράς και να λειτουργήσει ως ανάχωμα στην
καταναλωτικό ευδαιμονισμό, που μέχρι πρόσφατα μας δημιουργούσε την ψευδαίσθηση πως
ζούμε σ’ ένα συνεχές παρόν.
Είναι γεγονός ότι η ιδεολογία της οικονομίας της αγοράς οδηγεί στην πρωτοκαθεδρία των
Βλ. λ.χ. Γιώργος Μαντέλας (2010), «Πώς γράφεται η κρίση στα κινεζικά;», Η Καθημερινή, 10-3-2010 και Δημήτρης Β. Νανόπουλος
(2012), «Η επιστήμη μπορεί να μετατρέψει την κρίση σε ευκαιρία», Έθνος, 29-12-2012.
2
Ενδεικτικά από την άποψη της κριτικής προς την καταναλωτική κοινωνία και την κυριαρχία των αγορών είναι τα παρακάτω
βιβλία: Alain Touraine (2011), Μετά την κρίση: Από την κυριαρχία των αγορών στην αναγέννηση της κοινωνίας, μετ. Μαρία
Μαλαφέκα. Αθήνα: Μεταίχμιο· και Martha C. Nussbaum (2013), Όχι για το κέρδος. Πώς οι ανθρωπιστικές σπουδές προάγουν τη
Δημοκρατία, επιμ. – πρόλογος Χρήστος Τσιρώνης, μετ. Γιώργος Χρηστίδης. Αθήνα: Κριτική.
1
- 208 -
Δ.Κ. Μαυροσκουφης - ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ
υλικών αξιών (Hertz, 2001). Στο πλαίσιο αυτό πληθαίνουν οι φωνές που υποστηρίζουν τη χρηστική γνώση, τη γνώση – εμπόρευμα, που επιχειρεί να εκπαραθυρώσει τη γνώση ως δημόσιο
αγαθό (Muller, 2000). Το μοντέλο της universitas, που επέτρεψε στα πανεπιστήμια να αναδειχθούν σε «φάρους» της συλλογικής συνείδησης και σε εστίες προσωπικής αυτονομίας και κοινωνικο-πολτικής χειραφέτησης, φαίνεται να υποχωρεί. Πολλοί, επίσης, είναι αυτοί που υποστηρίζουν ότι η χρήσιμη γνώση δεν παράγεται πλέον μέσα στα πανεπιστήμια, ότι η παραγόμενη
σ’ αυτά γνώση δεν έχει σημαντικό ειδικό βάρος ή ότι η ακαδημαϊκή γνώση έχει περιφερειακό χαρακτήρα και δεν παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την κοινωνία. Αρκετοί, μάλιστα,
προδικάζουν το τέλος του πανεπιστημίου, όπως το ξέρουμε ως τώρα, και προαναγγέλλουν
την αντικατάστασή του από το λεγόμενο «επιχειρηματικό πανεπιστήμιο», που θα λειτουργεί με
βάση τις αρχές του marketing και του management, επιδιώκοντας στην ουσία ένα είδος «ακαδημαϊκού καπιταλισμού». Έτσι, όμως, η γνώση γίνεται φορμαλιστική και χάνει τη διαφωτιστική
δύναμή της (Barnett, 2000), ενώ η ακαδημαϊκή ελευθερία υπονομεύεται και το πανεπιστήμιο
εξαρτάται πλέον απολύτως από τις δυνάμεις της αγοράς και τα επιχειρηματικά συμφέροντα3.
Ωστόσο, αν εξετάσει κανείς τις εκπαιδευτικές πρακτικές στη μακρά διάρκεια, θα διαπιστώσει
ότι αυτές κατά τα τελευταία εκατόν πενήντα χρόνια χαρακτηρίζονται από σημαντική πρόοδο
(Ανθογαλίδου, 2001). Θα βεβαιωθεί, επίσης, ότι ποτέ δεν αμφισβητήθηκε ανοιχτά η αναγκαιότητα της πνευματικής καλλιέργειας, η οποία μπορεί να σημαίνει πολλά, αλλά πάνω απ’ όλα την
ικανότητα για αυτόνομη κρίση, τη συγκρότηση βαθιάς κοινωνικής συνείδησης και τη δημιουργία ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά του πολιτικού και ηθικού
ανθρώπου, τα οποία δεν τα απορρίπτει καμιά εκπαιδευτική πολιτική, τουλάχιστον εμφανώς.
Άλλωστε, είναι γνωστό ότι ονομαστά πανεπιστήμια των ΗΠΑ κινούνται, όπως πιστοποιείται
από τα προγράμματα σπουδών τους, προς την κατεύθυνση του ολόπλευρα καλλιεργημένου
επιστήμονα. Έτσι, μαζί με την υψηλού επιπέδου εξειδίκευση, φροντίζουν να εξασφαλίσουν για
τους πτυχιούχους τους και την καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας, καθώς και την ανάπτυξη
πολιτικοκοινωνικών και πολιτιστικών ενδιαφερόντων (βλ. π.χ. Bhabha-Humanities Center at
Harvard ή Yale University-Whitney Humanities Center). Ακριβώς το ίδιο κάνουν και ρωσικά
τεχνολογικά ιδρύματα, με κύριο επιχείρημα πως είναι πλάνη να πιστεύεται ότι η ανθρωπιστική μόρφωση αφορά αποκλειστικά αυτούς που ασχολούνται με τις ανθρωπιστικές επιστήμες
(Sarkisov & Altakh, 1996). Κι αυτό το επιλέγουν, επειδή θεωρούν τις ανθρωπιστικές σπουδές όχι
μόνον ως μορφωτικό ιδεώδες αλλά και ως παιδαγωγικό και κοινωνικό, που θα ενισχύσει τη δημιουργικότητα (Craft et al., 2000; Donnelly, 2004; Gibson, 2005). Επιπλέον, ο ακαδημαϊκός χώρος, όσο κι αν απαξιώνεται σκόπιμα και συστηματικά τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα, μπορεί
να συνεισφέρει τα μέγιστα στην ερμηνεία της πολυπλοκότητας του σύγχρονου κόσμου, στην
κατανόηση και τη νοηματοδότηση της τεμαχισμένης γνώσης, στη διαμόρφωση μιας νέας επιστημολογίας για τη ζωή με όλες τις αβεβαιότητές της (Barnett, 2000).
Για τους κινδύνους από την εμπορευματοποίηση της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης βλ. Moriarty, Philip (2008), “Reclaiming
academia from post-academia”, Nature Nanotechnology, 3 (February 2008), 60-62, προσβάσιμο στο: http://www.nature.com/
naturenanotechnology, καθώς και τη σχετική διαμαρτυρία ξένων καθηγητών, υπό τον τίτλο “International Appeal for the
Protection of Academic Independence”, που ξεκίνησε από το πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και δημοσιεύτηκε στις 28 Φεβρουαρίου
2013, προσβάσιμο στο: http://www.zuercher-appell.ch/pdf/International-appeal_e.pdf.
3
- 209 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Στο πλαίσιο αυτό, η Παιδαγωγική μπορεί να αναδειχθεί σε προνομιακό πεδίο για τη διαμόρφωση ακαδημαϊκού ήθους και έθους, δηλαδή μιας κουλτούρας ελεύθερης και υπεύθυνης σκέψης με ισχυρά στοιχεία κριτικής αμφισβήτησης και αγάπης για τη μάθηση, να εξοπλίσει τους
νέους με μέσα θεωρητικού στοχασμού και βούληση για πολιτική και ηθική δράση, και να τους
παράσχει τη δυνατότητα να μετασχηματιστούν από ιδιώτες σε πολίτες της πράξης (Van der
Veen, 2003). Παράλληλα, οι πανεπιστημιακές σχολές και τα τμήματα ανθρωπιστικών και κοινωνικών σπουδών μπορούν, ως κέντρα έρευνας και μάθησης για νεαρούς και νεαρές ενήλικες, να
προσφέρουν σημαντικές μαθησιακές εμπειρίες, να καλλιεργήσουν την κριτική επαγρύπνηση
και να βαθύνουν το νόημα και τη λειτουργία της δημοκρατίας (Deakin Crick, 2005; Muller, 2004;
Smith, 1996/1999).
Θέμα κεντρικής σημασίας για την ποιότητα της μάθησης και της σκέψης είναι η ποιότητα
των σχέσεων δασκάλων και μαθητών, του διαλόγου και της γλώσσας. Βέβαια, υψηλότερο επίπεδο μάθησης θεωρείται η «μετασχηματίζουσα μάθηση» (transformative learning), αυτή δηλαδή
που οδηγεί στην επανεξέταση και την ενδεχόμενη τροποποίηση αξιών και πεποιθήσεων μέσω
μιας διαδικασίας αναστοχασμού και εφαρμογής. Γι’ αυτό και η ακαδημαϊκή διδασκαλία πρέπει
να αποσκοπεί στη δημιουργία ενός θετικού μαθησιακού περιβάλλοντος, όπου η ποιότητα των
σχέσεων αλληλεπίδρασης θα συντείνει στην ανάπτυξη του κριτικού σεβασμού, που θεωρείται
θεμελιώδης μορφή του κοινωνικού κεφαλαίου (Sterling, 2003). H υψηλή ποιότητα σχέσεων
πρέπει να καλύπτει όλες τις πτυχές που συγκροτούν ένα υγιές μαθησιακό περιβάλλον, δηλαδή
τόσο τη διοίκηση και την οργάνωση όσο και τα προγράμματα σπουδών και τις σχέσεις δασκάλων και μαθητών (Deakin Crick, 2005).
Πιο σημαντικές, ωστόσο, για το μέλλον είναι οι ιδέες, η γνώση, η σκέψη, η δημιουργικότητα και η διάθεση για μάθηση πλήρη νοήματος, παρά την εχθρότητα της εποχής μας για όλα
αυτά (Pardales & Girod, 2006). Για να επιτευχθούν αυτά, απαιτείται η συγκρότηση «κοινοτήτων μάθησης και πρακτικής» (communities of learning and practice), που θα είναι εστιασμένες
στην επιστημονική έρευνα, το μόνο αντίδοτο στη μαγική και συνωμοσιολογική αντίληψη του
κόσμου (Pardales & Girod, 2006; Peterson, 1992; Wenger, 1998). Το μοντέλο του Αμερικανού
φιλοσόφου Charles Sanders Peirce για την «ερευνητική κοινότητα» (community of inquiry), όπως
το επεξεργάστηκε περαιτέρω ο John Dewey, είναι πρόσφορο για όλες τις σχετικές κοινότητες,
των θετικών επιστημόνων, των ιστορικών, των φιλοσόφων, των ψυχολόγων κ.λπ., συνιστώντας
έτσι ένα ενοποιητικό πλαίσιο για όλες τις επιστήμες (Buchler, 1955; Dewey, 1962) και αίροντας
την παραδοσιακή διχοτομία ανάμεσα στις «δύο κουλτούρες», την ύπαρξη δηλαδή, σύμφωνα με
τον Charles Snow, δύο θεμελιωδώς διαφορετικών τρόπων σκέψης, ενός για τις ανθρωπιστι-
- 210 -
Δ.Κ. Μαυροσκουφης - ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ
κές-κοινωνικές επιστήμες και άλλου για τις θετικές-τεχνολογικές, που υποτίθεται ότι καθιστούν
αδύνατη τη μεταξύ τους επικοινωνία4.
Η οικοδόμηση τέτοιων κοινοτήτων μέσα στα πανεπιστήμια έχει ορισμένα βασικά προαπαιτούμενα: ικανότητα των σπουδαστών να διαμορφώνουν όρους επικοινωνίας και σχέσεων
αλληλεπίδρασης μεταξύ τους, σχετική ελευθερία για το πώς θα λειτουργήσουν και τι ακριβώς θα κάνουν, διοικητική υποστήριξη, ευέλικτα προγράμματα σπουδών, διαμόρφωση γενικά
αποδεκτού πλαισίου κανόνων και, πάνω απ’ όλα, δασκάλους με εμπειρία και πίστη στο έργο
τους (Pardales & Girod, 2006; Wells, 1999), που, φυσικά, θα μένουν σταθερά μακριά από φαινόμενα διαφθοράς (Aluede et. al., 2006) και δε θα νιώθουν απέχθεια προς το λειτούργημά τους
(Parsons & Frick, 2008). Μάλιστα, το μοντέλο των κοινοτήτων αυτών μπορεί, με κατάλληλες
προσαρμογές, να εφαρμοστεί και στα σχολεία πρωτοβάθμιας και, ιδίως, δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης. Σ’ ένα τέτοιο μαθησιακό περιβάλλον, όπου θα κυριαρχεί ο αμοιβαίος σεβασμός
μεταξύ δασκάλων και μαθητών και θα απουσιάζει ο δογματισμός, τα αγόρια και τα κορίτσια θα
κατακτούν την ικανότητα διαλόγου και λογικής επιχειρηματολογίας, θα αναπτύσσουν ερευνητικές δεξιότητες και θα προετοιμάζονται να αντιμετωπίσουν με σοβαρότητα και υπευθυνότητα
τα προβλήματα του πραγματικού κόσμου (Lipman, 2006). Άλλωστε, χωρίς τις προϋποθέσεις
αυτές δε θα είναι σε θέση να «ονοματίσουν» τον κόσμο, όπως επισημαίνει και ο Paulo Freire
(1977), και, επομένως, να αποκτήσουν κριτική δημοκρατική συνείδηση. Έτσι, όμως, δε θα γνωρίζουν πώς να ενεργοποιηθούν πολιτικά και να δράσουν αποτελεσματικά, για να αλλάξουν
τον κόσμο.
Τα στοιχεία αυτά, κατεξοχήν ανθρωπιστικά, θα κλονίσουν την καταχρηστική λογική των λογής λογής μονοδρόμων και θα επιτρέψουν την ανακάλυψη δυναμικών συσχετίσεων μεταξύ
παιδείας και εκπαίδευσης, που θα δίνουν απαντήσεις στη διαλεκτική αντίθεση ανάμεσα στη
γενική μόρφωση, αφενός, και στην ανάγκη για αποτελεσματική προετοιμασία για τον επαγγελματικό βίο, αφετέρου (Παυλίδης, 2006). Ο επανασχεδιασμός του μέλλοντος αποτελεί ή, έστω,
πρέπει να αποτελεί μια συστηματική διαδικασία επιλογής ανάμεσα σε ποικίλες δυνατότητες
χειρισμού των προβλημάτων. Η όλη προσέγγιση εντάσσεται σ’ ένα σχήμα κυκλικό, του οποίου
δύο βασικά σημεία είναι η «πρόγνωση», υπό την έννοια της επιμήκυνσης ή της ανατροπής του
παρόντος, και η «ουτοπία», νοούμενη ως κριτική αντιπαράθεση με το παρόν και το παρελθόν,
ως δημιουργική κοινωνική και πολιτική πράξη (Jungk, 1973; Petrik, 2004). Συνιστά, λοιπόν, μια
εξαιρετικά σοβαρή υπόθεση με ύψιστη κοινωνική σημασία και γι’ αυτό δε μπορεί να αφήνεται
αποκλειστικά στους πολιτικούς ή στους οικονομικούς κύκλους, που χρησιμοποιούν τις επιστήμες και τους επιστήμονες για τα δικά τους συμφέροντα, ούτε καν στους ίδιους τους πανεπιστηΟ Βρετανός επιστήμονας και νομπελίστας Charles Percy Snow εξέθεσε για πρώτη φορά τις απόψεις αυτές σε άρθρο του στο
περιοδικό New Statesman (6 Οκτωβρίου 1956). Τρία χρόνια αργότερα τις επανέλαβε σε ομιλία του στη Γερουσία των ΗΠΑ, που
συμπεριλήφθηκε σε ομότιτλο βιβλίο του. Η διαμάχη που προκάλεσε το βιβλίο αυτό συνεχίζεται μέχρι και σήμερα, με παλιότερο
και πιο δραστήριο εκπρόσωπο της άλλης πλευράς τον κριτικό και συγγραφέα Frank Raymond Leavis. Ωστόσο, οι σύγχρονες τάσεις, που επηρεάζουν και τη διαμόρφωση των προγραμμάτων σπουδών των περιφημότερων ξένων πανεπιστημίων, ευνοούν,
αν όχι την ενοποίηση των «δύο κόσμων», τουλάχιστον τη γεφύρωσή τους. Για μια συνολική εικόνα του ζητήματος βλ. Charles
P. Snow (1993), The Two Cultures. Introduction by Stefan Collini, Cambridge: Cambridge University Press – Canto Edition∙ Frank
R. Leavis & Michael Yudkin (1963), Two Cultures? The Significance of C. P. Snow and An Essay, New York: Pantheon Books∙ John
Hultberg (1997), “The Two Cultures Revisited”, Science Communication, 18 (3), 194-215∙͘ John De La Mothe (1992), C. P. Snow
and the Struggle of Modernity, Montreal, Quebec: McGill Queen’s University Press∙ και Roger Kimball (1994), “The Two Cultures
Today”, The New Criterion, 12 (6), προσβάσιμο στο: http://newcriterion.com:81/archive/ 12/feb94/cultures.htm.
4
- 211 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
μιακούς, που όλο και συχνότερα τα τελευταία χρόνια παριστάνουν τους πολιτικούς.
Η στροφή σε ισχυρές παιδαγωγικές αξίες ατομικής και κοινωνικής ηθικής προϋποθέτει, βέβαια, κινητοποίηση όλων των δυνάμεων της ατομικής και συλλογικής ύπαρξής μας. Η αλλαγή
σε σύνθετα και πολύπλοκα συστήματα δεν είναι ποτέ γραμμική. Αντίθετα, διαμεσολαβείται
από πληθώρα φορέων και παραγόντων, πράγμα που σημαίνει ότι ακόμη κι αν είναι γνωστή
σε όλες τις παραμέτρους της η σημερινή κατάσταση ενός πολύπλοκου συστήματος, αυτό δε
συνεπάγεται αυτόματα ότι μπορεί να σχεδιαστεί η αλλαγή του με τρόπο που να είναι απόλυτα
προβλέψιμη (Knight, 2002). Ωστόσο, σημείο στοχαστικής συνάντησης μεταξύ παρελθόντος,
παρόντος και μέλλοντος μπορεί να αποτελέσει η Νέα Παιδαγωγική. Γιατί η μόρφωση, δηλαδή
η μορφή του «προσώπου» και των κοινωνιών, δε συγκροτείται μόνον ως ιδεατή αφετηριακή
σύλληψή του και ως αποτέλεσμα μιας ορισμένης παιδαγωγίας, αλλά και ως κατευθυντήριος
σκοπός και στρατηγική του μορφωτικού εγχειρήματος.
Η εποχή μας, βέβαια, έχει απομακρυνθεί από την παιδαγωγική αντίληψη του Comenius ότι
η διαμόρφωση του ανθρώπου θα πρέπει να ανταποκρίνεται στο ιδεώδες της «παμπαιδείας»,
οπότε και η διδασκαλία θα πρέπει να αποσκοπεί στην τελειοποίησή του από κάθε άποψη και
στη βελτίωση της κοινωνίας. Ωστόσο, αν πράγματι ο τρόπος με τον οποίο μια κοινωνία μεγαλώνει και εκπαιδεύει τα παιδιά της αποτελεί δείκτη για την ποιότητα του μέλλοντός της, τότε
το αίτημα για μια φιλοσοφημένη και φιλοσοφούσα Παιδαγωγική είναι επιτακτικό. Αυτή η Νέα
Παιδαγωγική δε μπορεί παρά να έχει στον πυρήνα της την ανθρωποκεντρική θεώρηση του
κόσμου, που ενοποιεί τον άνθρωπο και τον συνδέει με τη φύση, και όχι την εγωιστική, που τον
αποδομεί και τον τεμαχίζει. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, απαιτείται να συνδεθεί η ατζέντα
της προσωπικής επιτυχίας και της κοινωνικής αποτελεσματικότητας με την ατζέντα του ανθρωπισμού (Deakin Crick, 2005). Είναι, ίσως, η μοναδική δυνατότητα, για να μετατρέψουμε την
κρίση σε ευκαιρία.
Υπό το πρίσμα αυτό, η λειτουργική εκπαίδευση και η επαγγελματική κατάρτιση των νέων δε
μπορεί να θεωρηθούν επαρκή στοιχεία για το μέλλον. Αν τα παιδιά μας θα μείνουν εγκλωβισμένα σε προσωπικά, κοινωνικά και οικονομικά αδιέξοδα, αν θα στραφούν σε «λύσεις» καταστροφικές, ακολουθώντας τους κάθε ποικιλίας κάπηλους, ή αν θα αποκτήσουν την ικανότητα
και τη βούληση να αγωνιστούν για τη βελτίωση και το μετασχηματισμό της κοινωνίας, θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από το είδος της συνείδησης που θα αναπτύξουν. Το στοίχημα, πάντως, για την έξοδο του ανθρώπου από την ανωριμότητά του, σύμφωνα με τη ρήση του Kant,
δεν πρέπει να ξαναχαθεί. Πολλά εξαρτώνται από την αλλαγή του παιδαγωγικού παραδείγματος. Κατά τα άλλα, η στενοχώρια μας για τα παιδιά, που έχουν να αντιμετωπίσουν δυσκολίες με
την κρίση, είναι, εν πολλοίς, υποκριτική.
Όσο κι αν αυτοί που ασχολούνται με το σχεδιασμό του μέλλοντός μας πιστεύουν ότι είναι
ασφαλείς και αυτάρκεις στους πύργους τους ή ότι εδώ μιλούμε για ουτοπίες, σκόπιμο είναι
να διαβάσουν το «Μωρίας Εγκώμιον». Εκεί ο Έρασμος, βάλλοντας κατά της διάθεσης των ανθρώπων να στρέφονται σε αυθεντίες και ψέγοντας τις συμβάσεις της λογιοσύνης, δείχνει ότι
η τρέλα με τη μορφή του πάθους, του ζήλου και της επιμονής είναι υγιής τρέλα, ενώ η σοφία
που συνοδεύεται από έπαρση και υπεροψία είναι ψεύτικη. «Πόσο γλυκά παραλογίζονται», βάζει
την Τρέλα να λέει, «να χτίζουν κόσμους αναρίθμητους, να μετρούν σα με το δάχτυλο ή με κλωστή
- 212 -
Δ.Κ. Μαυροσκουφης - ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ
τον ήλιο, το φεγγάρι, τα’ αστέρια, τους ουρανούς, να εξηγούν τ’ αστροπελέκια, τους ανέμους, τις
εκλείψεις κι όλα τα’ ανεξήγητα πράγματα, χωρίς ν’ αμφιβάλλουν ποτέ για το παραμικρό, σα να ’ταν
μπιστικοί της Φύσης όταν έχτιζε τον κόσμο ή κατευθείαν σταλμένοι απ’ το συμβούλιο των θεών»!
(Εράσμου, Μωρίας Εγκώμιον, μετ. Στρατής Τσίρκας. Αθήνα: Ηριδανός, 1970).
Βιβλιογραφία
Aluede, Oyaziwo, Omoregie, Eunice O. & Osa-Edoh, Gloria I. (2006), “Academic Dishonesty as a Contemporary Problem in Higher Education: How Academic Advisers Can Help”, Reading Improvement, (Project
Innovation, Alabama), 43 (2), προσβάσιμο στο: http://www.freepatentsonline.com/article/Reading-Improvement/148856041.html.
Ανθογαλίδου, Θεοπούλα (2001), «Οι εκπαιδευτικές πρακτικές στη μακρά διάρκεια», Virtual School, 2 (2 – 3),
προσβάσιμο στο: http://web.auth.gr/virtualschool/2.2-3/TheoryReaserach/SogiologicalSrudies/LorgDuration.
Barnett, Ronald (2000), “University Knowledge in an Age of Supercomplexity”, Higher Education, 40 (4), 409422.
Brezinka, Wolfgang (1992), Philosophy of Educational Knowledge. Boston, Dordrecht, London: Kluver Academic Publishers.
Brezinka, Wolfgang (2000), «Η άνοδος και η κρίση της επιστημονικής παιδαγωγικής», (μετ. Σ. Καναβός),
Σύγχρονη Εκπαίδευση, 111, 27-38.
Buchler, Julius [Ed.] (1955), The Philosophical Writings of Peirce. New York: Dover Publications.
Craft, Anna, Jeffrey, Bob & Leibling, Mike [Eds.] (2000), Creativity in Education. London: Continuum International Publishing Group.
Deakin Crick, Ruth (2005), “Being a Learner: Virtue for the 21st Century”, British Journal of Educational Studies, 53 (3), 359-374.
Dewey, John (1962), Democracy and Education. New York: The Free Press.
Donnelly, Roisin (2004), “Fostering of creativity within an imaginative curriculum in higher education”, The
Curriculum Journal, 15 (2), 155-166.
Freire, Paulo (1977), Η αγωγή του καταπιεζόμενου, μετ. Γιάννης Κρητικός. Αθήνα: Κέδρος.
Gibson, Howard (2005), “What creativity isn’t: The presumptions and individual justifications for creativity in
education”, British Journal of Educational Studies, 53 (2), 148-167.
Hertz, Noreena (2001), The Silent Takeover: Global Capitalism and the Death of Democracy. London: Heinemann.
Jungk, Robert (1973), “Die Entwicklung sozialer Phantasie als Aufgabe der Zukunftfoschung”, In: Pforte, D.
& Schwencke, O. [Hrsg.], Ansichten einer künftigen Futurologi: Zukunftfoschung in der zweiten Phase.
München: Hanser, 121-135.
Knight, Peter (2002), “A systematic approach to professional development: Learning as practice”, Teaching
and Teacher Education, 18, 229-241.
Lipman, Mathew (2006), Η Σκέψη στην Εκπαίδευση, επιμ. Β. Παππή – μετ. Γ. Σαλαμός. Αθήνα: Πατάκης.
Meacham, Jack (1999), “Riegel, Dialectics, and Multiculturalism”, Human Development, 42 (3), 134-144.
Moriarty, Philip (2008), “Reclaiming academia from post-academia”, Nature Nanotechnology, 3, 60-62,
προσβάσιμο στο: http://www.nature.com/naturenanotechnology.
Muller, Johan (2004), “How Adults Learn”, CYC-ONLINE. Readings for Child and Youth Care People, 60,
προσβάσιμο στο: http://www.cyc-net.org/cyc-online/cyccol-0104-muller.html.
Muller, Johan (2000), Reclaiming Knowledge: Social Theory, Curriculum and Education Policy. London:
- 213 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Routledge Falmer.
Pardales, Michael & Girod, Mark (2006), “Community of Inquiry: Its past and present future”, Educational
Philosophy and Theory, 38 (3), 299-309.
Parsons, Jim & Frick, William (2008), “Why Professors Hate Their Jobs: A Critique of the Pedagogy of Academic Disengagement”, Culture, Society & Praxis, 7 (2), 30-46.
Παυλίδης, Περικλής (2006), «Αναζητώντας τους σκοπούς της εκπαίδευσης: Για την επανεξέταση του
ιδεώδους της αυτονομίας», Σύγχρονη Εκπαίδευση, 147, 99-127.
Peterson, Ralf (1992), Life in a Crowded Place: Making a Learning Community. Portsmouth, NH: Heinemann.
Petrik, Andreas (2004), “Das genetische Prinzip als Brücke zwischen Lebenswelt und Politik – Eine Lehrkunstwerkstatt zum Thema Zukunft”, Onlinejournal für Sozialwissenschaften und ihre Didaktik, 1, προσβάσιμο
στο: http://www.sdwi-online.de/journal/2004-1/zukunft_petrik.htm.
Riegel, Klaus F. (1975), “Toward a Dialectical Theory of Development”, Human Development, 18 (1-2), 50-64.
Sarkisov, Pavel & Altakh, Oleg (1996), «Ανθρωπιστική Εκπαίδευση στα Τεχνικά Πανεπιστήμια της Ρωσίας»,
στο: Βλαβιανού-Αρβανίτη, Α. [επιμ.], Βιοπολιτική, τ. ΙΙΙ, Κέρδος και Περιβάλλον. Διεθνές Συνέδριο. Αθήνα:
Εμπορικό και Βιομηχανικό Επιμελητήριο Αθηνών, προσβάσιμο στο: http://www.biopolitics.gr/HTML/
PUBS/EVEA/greek/pages/ page1.htm.
Smith, Mark K. (2002), (1996/1999), “Andragogy”, The Encyclopedia of Informal Education, προσβάσιμο στο:
http://www.infed.org/lifelonglearning/b-andra.htm.
Sterling, Stephen (2003), Whole Systems Thinking as a Basis for Paradigm Change in Educating: Explorations
in the context of Sustainability. Thesis for the Degree of PhD. Bath, UK: University of Bath.
Van der Veen, Ruund (2003), “Community Development as Citizen Education”, International Journal of Lifelong Education, 22 (6), 580-596.
Wells, Gordon (1999), “Creating and Sustaining Communities of Inquiry”. Paper Presented at the National
Reading Conference. Orlando, FL.
Wenger, Etienne (1998), Communities of Practice: Leaning, Meaning, Memory. Cambridge: Cambridge University Press.
[email protected]
- 214 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Κρίση, φόβος και διάρρηξη
της κοινωνικής συνοχής
Χαράλαμπος Πουλόπουλος
Αναπληρωτής Καθηγητής ΔΠΘ
Χαράλαμπος Πουλόπουλος, Αναπληρωτής Καθηγητής ΔΠΘ
Ό
ταν τα ποσοστά ανεργίας στην Ελλάδα της κρίσης ανεβαίνουν με ιλιγγιώδη ρυθμό και
η πτώση των εισοδημάτων συνεχίζεται ακάθεκτη ανατρέπεται η καθημερινότητα και
απειλείται όχι μόνο η κοινωνική θέση αλλά και η αξιοπρέπεια πολλών ανθρώπων. Σήμερα. οι
περισσότεροι άνθρωποι ζουν με τον ορατό φόβο ότι μπορεί να βρεθούν σε δυσμενή θέση
εάν χάσουν τη δουλειά τους. Παρά τις διαβεβαιώσεις της κυβέρνησης για ανάκαμψη, η αγορά
συνεχώς συρρικνώνεται δημιουργώντας ουρές ανέργων και το κοινωνικό κράτος κατακρημνίζεται αφήνοντας απροστάτευτους πολλούς από τους συνανθρώπους μας. Η κοινωνία γίνεται
ολοένα πιο σκληρή και πιο αφιλόξενη ενώ επικρατούν πλέον, η λιτότητα, η φτώχεια, η ένδεια
και η συνεχής ανασφάλεια.
Νοσοκομεία κλείνουν, κοινωνικές υπηρεσίες καταργούνται, συντάξεις και επιδόματα ανθρώπων που βρίσκονται σε κίνδυνο ή έχουν ανάγκη περιορίζονται συνεχώς και το μέλλον παραμένει αβέβαιο. Το πρόβλημα δεν είναι μόνο η ανεργία. Η συνεχής συρρίκνωση του κοινωνικού
- 215 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
κράτους οδηγεί σε περαιτέρω αποσάθρωση του κοινωνικού ιστού και σε αποδιοργάνωση της
κοινωνικής ζωής της χώρας που μαστίζεται από την κρίση. Το δίκτυ στοιχειώδους ασφάλειας
που δημιουργούσαν οι υπηρεσίες υγείας και κοινωνικής προστασίας σταδιακά διαλύεται φέρνοντας στη ζωή των πολιτών το φόβο και την ανασφάλεια για το μέλλον. Το επίπεδο διαβίωσης
υποβαθμίζεται ραγδαία και τα δικαιώματα των εργαζομένων αποτελούν πλέον νοσταλγική
ανάμνηση του παρελθόντος. Η ουσιαστική κατάργηση των συλλογικών διαπραγματεύσεων
και η μετατροπή των συμβάσεων εργασίας σε ατομικές αποδυναμώνουν περαιτέρω τους εργαζόμενους ενισχύοντας περισσότερο την εργασιακή ανασφάλεια, το άγχος και την αβεβαιότητα.
Η κοινωνική συνοχή, η οποία εκφράζει την ποιότητα των σχέσεων, τον τρόπο συνύπαρξης
και αλληλεπίδρασης μεταξύ των διαφορετικών ατόμων και ομάδων σε μια κοινωνία, διαρρηγνύεται σοβαρά. Με την διάρρηξή της, η σχέση μεταξύ των μελών μιας κοινωνίας διαταράσσεται και ίσως διακόπτεται ενώ το αίσθημα συλλογικότητας υποχωρεί και δίνει τη θέση του στο
φόβο, στην επιθετικότητα, στις συγκρούσεις, ακόμη και στην ανοικτή βία. Σε μια κοινωνία η
οποία βρίσκεται επί σειρά ετών σε κρίση και έχει υποστεί σοβαρά πλήγματα στην συνοχή της,
η εμπιστοσύνη αποδυναμώνεται και η καχυποψία των πολιτών αναπαράγεται. Με τον τρόπο
αυτόν επιδεινώνονται ακόμη περισσότερο, εξαιτίας της διαφορετικότητάς τους, τα προβλήματα αποκλεισμού και στοχοποίησης ορισμένων ομάδων ή ατόμων σε μια προσπάθεια να ελεγχθεί ο φόβος, η αβεβαιότητα και η ανασφάλεια, που βιώνει η πλειονότητα των πολιτών εξαιτίας
της απώλειας των μέσων επιβίωσης, της κοινωνικής θέσης ακόμη και της αυτοεκτίμησης.
Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το κράτος επιχειρεί να αντικαταστήσει την κοινωνική συνοχή με
την κοινωνική πειθαρχία, βασιζόμενο στην καταστολή. Το κοινωνικό κράτος υφίσταται περικοπές και υποχωρεί, ενώ ενισχύεται το ποινικό-κατασταλτικό κράτος που ποινικοποιεί τη διαφορετικότητα και διώκει ή συλλαμβάνει, μόνο και μόνο με την υπόθεση ότι έχει διαπραχθεί
έγκλημα ή για να το προλάβει, χωρίς ωστόσο να έχει διαπιστώσει ότι όντως έχει γίνει. Χαρακτηριστικά παραδείγματα, ο «Ξένιος Δίας», η επιχείρηση «Θέτις» και η υγειονομική διάταξη Λοβέρδου. Στις περιπτώσεις αυτές το κράτος μετέτρεψε σε ύποπτους για εγκληματική πρόθεση
όλους εκείνους που αποφάσισε εκ των προτέρων να ορίσει ως επικίνδυνους για τη δημόσια
ασφάλεια και υγεία και να τους συλλάβει ως δυνάμει εγκληματίες. Εκφράσεις όπως «καθαρή»
πόλη, «ανακατάληψη του κέντρου των πόλεων», «υγειονομική βόμβα» συγκροτούν μια ρητορική που υπονοεί τον εχθρό, τον εισβολέα, το σκουπίδι, το μίασμα, τον επερχόμενο κίνδυνο,
δημιουργεί πόλωση και επιβάλλει την «κανονικοποίηση».
Οι ενέργειες για την αποκατάσταση της κλονισμένης συνοχής της κοινωνίας στρέφονται κατ’
αρχήν εναντίον όλων όσων θεωρούνται εύκολοι στόχοι και συνεχίζονται εναντίον εκείνων που
αντιτίθενται στο δόγμα «νόμος και τάξη». Με το πρόσχημα αυτό αναπτύσσεται μια κουλτούρα
ελέγχου με πολλά τιμωρητικά χαρακτηριστικά. Το κοινωνικό κράτος βαθμιαία εξελίσσεται σε
κράτος εξουσίας και καταστολής, αποκτώντας χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τον αυταρχισμό, την υποβάθμιση των ατομικών ελευθεριών και την παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Δημιουργείται έτσι μια αίσθηση επίπλαστης κοινωνικής συνοχής στους πολίτες, οι
οποίοι αναζητούν εναγωνίως διέξοδο από την κρίση, η οποία όμως βασίζεται στην ανάδειξη
του επικίνδυνου, του εχθρικού, του απειλητικού. Το κράτος αναλαμβάνει να τους «προστατεύ- 216 -
Χ. Πουλoπουλος - Κριση, φoβος και διαρρηξη της κοινωνικης συνοχης
σει» με σκληρά μέτρα απέναντι σε όσους παρεκκλίνουν.
Με τον τρόπο όμως αυτό, δημιουργείται ένα φαύλος κύκλος. Η κοινωνία καταλήγει να
αναπαράγει την κοινωνική ανισότητα και τον αποκλεισμό και διευρύνει τα προβλήματα των
ανθρώπων που βρίσκονται σε βαθύτερη κρίση. Οι άνεργοι, οι άστεγοι, τα άτομα κάτω από
τα όρια της φτώχειας, οι ρομά, οι μετανάστες, τα άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας και
οι εξαρτημένοι από παράνομες ψυχοτρόπες ουσίες βιώνουν συνεχή ανασφάλεια και διαρκή
κίνδυνο περιθωριοποίησης και μόνιμου κοινωνικού αποκλεισμού. Η στοχοποίηση και διαπόμπευσή τους δεν βελτιώνει επί της ουσίας τις συνθήκες ζωής των πολιτών, αλλά εξυπηρετεί μια
κουλτούρα φόβου η οποία κατασκευάζει διαρκώς κινδύνους που πρέπει να εξουδετερωθούν,
προκειμένου να δείξει το κράτος τη βούληση και την αποτελεσματικότητα που του λείπει στην
αντιμετώπιση των πραγματικών αιτιών και προβλημάτων της κρίσης.
Οι έννοιες της κοινότητας, της αλληλεγγύης και της συνύπαρξης υποχωρούν μπροστά στη
λαίλαπα των απολύσεων, της συνεχούς μείωσης των εισοδημάτων, των ατομικών λύσεων και
του φόβου απέναντι στο αβέβαιο μέλλον. Ο μεγαλύτερος όμως κίνδυνος στην περίοδο της
κρίσης είναι η απώλεια της ανθρωπιάς μας και η αποπροσωποποίησή μας. Είναι ανάγκη να
αντισταθούμε στην συνεχή υποβάθμιση και την απαξίωση της ζωής μας, διεκδικώντας αυτά
που μας στερούν: αξιοπρεπή διαβίωση, ασφάλεια και ηρεμία. Η θέληση για μια καλύτερη ζωή
δεν μπορεί να εκφράζεται με παθητικότητα, φυγή, απομόνωση και επιθετικότητα. Αντί να επιτρέψουμε στο φόβο και την αβεβαιότητα να γκρεμίσουν ό,τι μας έχει απομείνει, ας προσπαθήσουμε να κτίσουμε κοινότητες αλληλεγγύης στην γειτονιά, στην πόλη, στο χώρο εργασίας.
Κάποιοι θεωρούν ρομαντισμό να μιλάει κανείς για μικρές κοινότητες αλληλεγγύης ή συλλογικές πρωτοβουλίες ως τρόπο αντίδρασης στη ζοφερή κατάσταση που μας περιβάλλει. Ωστόσο η ανάληψη συλλογικών πρωτοβουλιών μπορεί να μειώσει τις καταστροφικές συνέπειες της
διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής και να αμβλύνει την απομόνωση και το φόβο στην καθημερινότητά μας. Μπορεί να αποτελέσει ένα μικρό οχυρό αντίστασης στην κρίση. Άλλωστε,
η ιστορία έχει δείξει ότι συχνά μεγάλες αλλαγές ξεκίνησαν από μικρές περιθωριακές πρωτοβουλίες οι οποίες κάποια στιγμή απέκτησαν δυναμική και μετατράπηκαν σε ευρέα κοινωνικά
κινήματα. Η συμμετοχή και η δράση δεν στοχεύουν μόνο στη βελτίωση των συνθηκών ζωής
αλλά και στην κριτική αναζήτηση των αιτιών που οδήγησαν στην κρίση και στη διαμόρφωση
νέων αντιλήψεων, στάσεων και αιτημάτων.
Είναι αισιόδοξο ότι σήμερα στην Ελλάδα αναδύονται μικρές συλλογικότητες για την αλληλεγγύη, το περιβάλλον, τον πολιτισμό και την εναλλακτική οικονομία με ανιδιοτέλεια, δημοκρατικές αρχές, αξίες, αγάπη για τη ζωή. Είναι φανερό ότι μέσα από αυτές οι πολίτες αναζητούν
νέα σημεία επαφής και επικοινωνίας. Το ατομικό μετατρέπεται σε συλλογικό και ο φόβος υποχωρεί δίνοντας τη θέση του στην εμπιστοσύνη, στη φιλία, στην ενεργητική συμμετοχή, στην
ελπίδα για αλλαγή.
Οι πρωτοβουλίες αυτές δεν στοχεύουν – ούτε και μπορούν- να υποκαταστήσουν το ρόλο
του κράτους και τις δημόσιες δομές αντιμετώπισης των κοινωνικών προβλημάτων. Μπορούν
όμως να αφυπνίσουν και να κινητοποιήσουν τους πολίτες να διαμορφώσουν μια νέα συνείδηση γύρω από τα κοινά, να ενισχύσουν τους συνεκτικούς δεσμούς της κοινωνίας μας και
να προσφέρουν νέες προτάσεις και εναλλακτικές λύσεις συμβάλλοντας στην προστασία των
- 217 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Ευτυχώς οι άνθρωποι αντιστέκονται ακόμη. Παρότι, αυτές οι νέες εστίες αντίστασης είναι
μικρές, υφαίνουν ένα νέο κοινωνικό ιστό για μια καλύτερη κοινωνία.
- 218 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Οι πολιτικές της κρίσης και
η κρίση της πολιτικής
Θεόδωρος Π. Παπαθεοδώρου
Καθηγητής Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής
Πανεπιστημίου Πελοποννήσου,
πρώην Υφυπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Οι πολιτικές της κρίσης στην παρούσα συγκυρία φαίνεται να αιτιολογούνται αιτιολογούνται
από την ανάγκη διάσωσης της χώρας από την ασκούμενη πίεση των εταίρων και δανειστών
για την αποκατάσταση των δεικτών της οικονομίας, αλλά και την επιτάχυνση των πάσης φύσεως μεταρρυθμίσεων, από τη συσσώρευση των παθογενειών σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα.
Οι πολιτικές της κρίσης δεν μπορούν να νομιμοποιηθούν παρά μόνο όταν εμπεδώνεται στην
κοινωνία μία κουλτούρα κρίσης.
Η κουλτούρα κρίσης ταυτόχρονα δυσχεραίνει την ενσυνείδητη κατανόηση όλων όσων οδήγησαν στην κρίση προβάλλοντας την προσδοκία μίας «κάθαρσης» χωρίς «νέμεση» στο όνομα
της ανάκτησης της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ισχύος της χώρας.
Έτσι υπό το κράτος των πολιτικών της κρίσης μία σειρά από αξίες και κοινές παραδοχές του
σκληρού πυρήνα της κοινωνικής συνοχής, όπως η κοινωνική αλληλεγγύη, η πολιτική ευθύνη,
η πολιτική ηθική, κάμπτονται με αποτέλεσμα να μεγεθύνονται οι συνθήκες φόβου και αβεβαιότητας για το σύνολο της κοινωνίας.
Το ζητούμενο είναι ο νέος «δημοκρατικός αυτοκαθορισμός», ο οποίος θα σημάνει την προάσπιση της συνοχής της κοινωνίας και της πολιτικής συμμετοχής του πολίτη.
- 219 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Θεόδωρος Παπαθεοδώρου, Καθηγητής Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου
Πελοποννήσου, πρώην Υφυπουργός Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού
Α
ν είναι κάτι το οποίο η Ελλάδα βιώνει τα τελευταία τέσσερα χρόνια της δημοσιονομικής,
πολιτικής και κοινωνικής κρίσης είναι η εφαρμογή πολιτικών της κρίσης. Πολιτικών δηλαδή εκτάκτου ανάγκης που λαμβάνονται κατά τρόπο εξαιρετικό, με επαχθή αποτελέσματα για
το κοινωνικό σύνολο, κατά παρέκκλιση του συνήθους κανονιστικού πλαισίου και πάντως των
διακηρυγμένων θέσεων πολιτικών κομμάτων και κυβερνήσεων. Οι πολιτικές της κρίσης στην
παρούσα συγκυρία αιτιολογούνται από την ανάγκη διάσωσης της χώρας από την ασκούμενη
πίεση των εταίρων και δανειστών για την αποκατάσταση των δεικτών της οικονομίας, αλλά
και την επιτάχυνση των πάσης φύσεως μεταρρυθμίσεων, από τη συσσώρευση των παθογενειών σε δημόσιο και ιδιωτικό τομέα. Έτσι, η θεωρία του «πολέμου σε όλα τα ανοιχτά μέτωπα»
για την αποφυγή της καταστροφής διαμορφώνει και νομιμοποιεί πολιτικές οι οποίες ασκούν
μείζονα επίδραση στην ίδια την οργάνωση του κράτους, αλλά και της κοινωνίας. Οι Συνταγματικές επιταγές αλλοιώνονται από τη μαζική χρήση εκτάκτων μέτρων νομοθετικού περιεχομένου, τα μέλη του Κοινοβουλίου οδηγούνται σε επιλογές υπαγορευμένες από διακυβερνητικές
συμφωνίες και από την εκτελεστική εξουσία χωρίς ουσιαστική συμμετοχή στη διαμόρφωσή
τους, θεμελιώδη δικαιώματα υποχωρούν ιδιαίτερα στους τομείς των εργασιακών σχέσεων,
της κοινωνικής προστασίας, της παιδείας και της υγείας, ενώ ταυτόχρονα αναζητείται μία νέα
νομιμοποίηση για τις πολιτικές της κρίσης, αυτή τη φορά από τον ίδιο τον πολίτη. Οι πολιτικές της κρίσης δεν μπορούν να νομιμοποιηθούν παρά μόνο όταν εμπεδώνεται στην κοινωνία
μία κουλτούρα κρίσης. Πρόκειται για την κουλτούρα της μοναδικής λύσης, του αναπόφευκτου
κακού, της αναγκαίας θυσίας, της επαπειλούμενης αστάθειας και του τετελεσμένου αποτελέσματος. Αυτή η κουλτούρα καλλιεργεί τη συλλογική αβοηθησία, ευνοεί την αδρανοποίηση
των κοινωνικών αντανακλαστικών, διευκολύνει τη λήψη αυστηρότερων κάθε φορά μέτρων
- 220 -
Θ.Π. Παπαθεοδωρου - Οι πολιτικες της κρισης και η κριση της πολιτικης
στο πλαίσιο της έκτακτης ανάγκης και καθιστά την πολιτική μία αλληλουχία από επώδυνες
αποφάσεις με αρνητικό πρόσημο για την κοινωνική οργάνωση. Η ιδέα της κοινωνίας που επενεργεί στον εαυτό της πολιτικά δηλαδή με τη βούληση και τη συνείδηση των δημοκρατικά
ενωμένων πολιτών, όπως έλεγε ο Γ. Χάμπερμας, υποκαθίσταται από εξωτερικές «ηγεμονίες»,
οι οποίες καθορίζουν τις τύχες του λαού. Η κυριαρχία του Κράτους δεν στηρίζεται πλέον στην
αυτοδιακυβέρνηση, αλλά στη διαχείριση μιας επιβεβλημένης προσαρμογής.
Η κουλτούρα κρίσης ταυτόχρονα δυσχεραίνει την ενσυνείδητη κατανόηση όλων όσων
οδήγησαν στην κρίση προβάλλοντας την προσδοκία μίας «κάθαρσης» χωρίς «νέμεση» στο
όνομα της ανάκτησης της πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής ισχύος της χώρας.
Έτσι υπό το κράτος των πολιτικών της κρίσης μία σειρά από αξίες και κοινές παραδοχές του
σκληρού πυρήνα της κοινωνικής συνοχής, όπως η κοινωνική αλληλεγγύη, η πολιτική ευθύνη,
η πολιτική ηθική, κάμπτονται με αποτέλεσμα να μεγεθύνονται οι συνθήκες φόβου και αβεβαιότητας για το σύνολο της κοινωνίας.
Η κοινωνική αλληλεγγύη υπήρξε ένα από τα θεμέλια του κοινωνικού κράτους δηλαδή της
υποχρέωσης της πολιτείας να εγγυάται συγκεκριμένα δικαιώματα που αφορούν στην υγεία,
την παιδεία την ασφάλιση και την ασφάλεια του πολίτη. Υπήρξε μία από τις κατακτήσεις της μεταπολεμικής Ευρώπης με στόχο την καταπολέμηση της φτώχειας, την κατοχύρωση της αλληλουποστήρξης μεταξύ των γενεών, την εξασφάλιση των ευάλωτων κοινωνικά και οικονομικά
ομάδων και την προστασία ενός εγγυημένου επιπέδου διαβίωσης. Η οικονομική και ο άκρατος
ανταγωνισμός των κεφαλαίων και των αγορών συμπαρέσυρε τις κυβερνήσεις σε μία άτακτη
αναίρεση των κοινωνικών υποχρεώσεων τους. Οι νεοφιλελεύθερες επιλογές προκάλεσαν την
απόσυρση των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων από βασικές εγγυητικές λειτουργίες του κοινωνικού κράτους, στην κατεύθυνση της ιδιωτικοποίησης πολλών από τις παροχές που ταυτίζονταν
με αυτό που είχαμε συνηθίσει να ονομάζουμε κράτος κοινωνικής αλληλεγγύης. Η κουλτούρα
κρίσης προβάλλει αυτή τη συνθήκη ως αναγκαστική, επιβεβαιώνοντας τον περιορισμό του
περιθωρίου δράσης των εθνικών κυβερνήσεων. Είναι στην ουσία η αναίρεση του «σοσιαλδημοκρατικού» προτύπου οργάνωσης του Κράτους, εφόσον η πολιτική πλέον δεν μπορεί να
προλάβει τις αγορές, ούτε να επιβάλλει τις δικές της ισορροπίες. (Γαλλία, Ελλάδα Ιταλία).
Για πρώτη φορά μετά τον πόλεμο, η νεότερες γενιές θα ζήσουν σε συνθήκες μεγαλύτερης κοινωνικής και οικονομικής επισφάλειας σε σχέση με τις παλαιότερες, με λιγότερα
δικαιώματα, με ισχνότερη κοινωνική αλληλεγγύη και με αυξημένη αβεβαιότητα για το μέλλον.
Η πολιτική ευθύνη, αποτέλεσε πάντα μία αξία ταυτισμένη με την ηθική η οποία νομιμοποιεί
τη διακυβέρνηση δηλαδή τη μετάθεση της κυριαρχίας και της αρμοδιότητας από τον πολίτη
στον πολιτικό, ο οποίος θα έχει την ευθύνη για την προστασία του συλλογικού συμφέροντος
και για τη διακυβέρνηση της χώρας. Ο πολίτης, φορέας κατά το Σύνταγμα της λαϊκής κυριαρχίας, εμπιστεύεται στο πολιτικό προσωπικό τη διακυβέρνηση της χώρας, μαζί με την αρμοδιότητα για τη διαχείριση της συλλογικής τύχης. Και πάλι, η κρίση άλλαξε δραματικά τα δεδομένα,
αν και πιστεύω ότι αυτή η κρίση- εφόσον ενέσκυψε- είναι ίσως η τελευταία ευκαιρία για την
Ελλάδα να αντιμετωπίσει τον κακό εαυτό της.
Διανύουμε μία περίοδο όπου η απονομιμοποίηση των θεσμών, αλλά και του πολιτικού προ- 221 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
σωπικού της χώρας είναι έντονη, στα όρια της απαξίωσης.
Η πολιτική ευθύνη αποτελεί τον «πυρήνα» της γενικής αποδοχής επιλογών και πολιτικών
που αποφάσισαν οι αιρετοί φορείς της κρατικής εξουσίας. Η έννοια της πολιτικής ευθύνης
συνδέει ένα συγκεκριμένο κάθε φορά πολιτικό προσωπικό με συγκεκριμένες πολιτικές αποφάσεις. Το προσωπικό αυτό πρέπει να κρίνεται για τις αποφάσεις του, δηλαδή για τις επιλογές
του. Σε κάθε περίπτωση, όμως, η πολιτική ευθύνη οδηγεί σ’ ένα είδος προσωπικού πολιτικού
καταλογισμού με βάση τις επιλογές που έγιναν. Γι’ αυτό σε περιόδους κρίσης, όπως αυτές που
διανύουμε, η μη ανάληψη της πολιτικής ευθύνης προκαλεί εκδηλώσεις αγανάκτησης και αντίδρασης απέναντι σε ένα πολιτικό προσωπικό που πρόδωσε την εμπιστοσύνη του πολίτη. Η
αγανάκτηση και η αντίδραση είναι σε κάθε περίπτωση καλύτερη από τη σιωπηρή ανησυχία και
την αδιαφορία η οποία όπως μας λέει ο Stephane Hessel, είναι τελικά η αυτή που μεταβάλλει
τον πολίτη-θύμα της κρίσης σε θεατή της δικής του κατάστασης.
H πολιτική ευθύνη προϋποθέτει ωστόσο την ύπαρξη νομιμοποιημένων θεσμών λήψης και
εφαρμογής των πολιτικών αποφάσεων. Διαφορετικά διαφάνεια και πολιτική ευθύνη είναι ολότελα αποκομμένες έννοιες από τη λαϊκή κυριαρχία. Στην περίπτωση της Ελλάδας, αλλά και
άλλων ευρωπαϊκών χωρών υπό καθεστώς μνημονίου, η πολιτική ευθύνη σχετικοποιήθηκε
από την επιρροή ενός οργάνου όπως η Τρόϊκα, χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση, προϊόντος
διακυβερνητικής συμφωνίας. Η σχετικοποίηση της πολιτικής ευθύνης, οδήγησε σε πολλές περιπτώσεις στην απαξίωση των θεσμών, και στην απώλεια της εμπιστοσύνης του πολίτη προς
αυτούς.
Η ανασφάλεια επιτάθηκε με την απώλεια μέρους της εθνικής κυριαρχίας, λόγω της διεθνούς οικονομικής επιτήρησης της χώρας
Η εκχώρηση πολιτικών αρμοδιοτήτων και εξουσιών σε εξωτερικούς ή διεθνείς «υβριδικούς»
θεσμούς προκαλεί σήμερα την κρίση της πολιτικής. Καίριοι τομείς της πολιτικής όπως η δημοσιονομική ή κοινωνική πολιτική, με διαφορετικές αιτιολογίες ή και προσχήματα μεταφέρονται
από το επίπεδο της οργάνωσης του κράτους στο επίπεδο της διαχείρισης από εξωτερικούς
παράγοντες και φορείς. Αυτή η έννοια της έννοια της απονομιμοποίησης σε διεθνές αλλά και
εθνικό επίπεδο προϋποθέτει:
Ι) Την εκχώρηση μιας εθνικής αρμοδιότητας, και της διοίκησης του συγκεκριμένου κάθε
φορά κράτους (πολιτική αρμοδιότητα), προς ένα σύστημα διεθνούς διακυβέρνησης.
ΙΙ) Την άσκηση της συγκεκριμένης αρμοδιότητας, απευθείας, ή με εντολοδόχα σχήματα,
ΙΙΙ) Την ανεξαρτησία των «υβριδικών» θεσμών (τρόικα) από τα όργανα της εθνικής διακυβέρνησης και την εξαίρεσή τους από κάθε διαδικασία πολιτικής ευθύνης και δημοκρατικού
καταλογισμού.
Συνεπώς, μια τέτοια κατάσταση, η οποία συντίθεται από μη εθνικές συντεταγμένες εξουσίες,
μεταφερόμενη σε διεθνή συστήματα διακυβέρνησης, συνιστά απομείωση της εθνικής -κρατικής κυριαρχίας, αλλά και της εμβέλειας της πολιτικής διακυβέρνησης.
Αυτή η εξάρτηση της πολιτικής διακυβέρνησης δημιουργεί στρεβλώσεις στη λειτουργία του
- 222 -
Θ.Π. Παπαθεοδωρου - Οι πολιτικες της κρισης και η κριση της πολιτικης
πολιτικού συστήματος και επιφέρει δύο βασικές συνέπειες. Από τη μία πλευρά, τη σταδιακή
δημιουργία «εσωτερικών» γραφειοκρατικών μηχανισμών, (τρόικα, τασκ φορς, Διεθνείς οργανισμοί παροχής τεχνογνωσίας) οι οποίοι αποκτούν ίδια συμφέροντα η συνδέονται με εγχώρια
συμφέροντα, ιδίως ως προς τη επιλογή και παραγωγή συγκεκριμένων πολιτικών που επιβάλλονται στο επιτηρούμενο κράτος.. Η ουσιαστική έλλειψη πολιτικής ευθύνης οδηγεί στη θεσμική «ανοσία» προς κάθε διαδικασία ευθύνης απέναντι στους πολίτες. Γύρω από τους μηχανισμούς αυτούς αναπτύσσονται «υπηρεσιακές» τάξεις, υπάλληλοι αλλότριων προς την εθνική
κυριαρχία συμφερόντων, οι οποίοι παρακάμπτουν κάθε δημοκρατικό έλεγχο ή ακόμα και και
τις πολιτικές αποφάσεις της εθνικής κυβέρνησης (παράδειγμα η μεταρρύθμιση του δημοσίου
στην Ελλάδα και η αξιολόγηση δομών και προσωπικού).
Ταυτόχρονα απονομιμοποίηση της πολιτικής και της λειτουργίαςτων θεσμών οδηγεί και στο
ανεύθυνο των επιλογών. Η εξέλιξη αυτή έχει συνέπειες στο λαό, οποίος επηρεασμένος από
τη διάχυτη κουλτούρα κρίσης εγκαταλείπει την αξίωσή του να εγκρίνει και να ελέγχει τους
θεσμούς που αποφασίζουν για τα προβλήματά του. Και τούτο γιατί η κρίση εμπεριέχει μία
κατεξοχήν πολιτική χρήση για τα ίδια τα πολιτικά υποκείμενα που τη διαχειρίζονται, στο βαθμό
που προσφέρει ένα λόγο προοπτικό, μία νέα αλήθεια. Αυτή η αλήθεια, όπως μας έχει δείξει, με
άλλες αφορμές, ο Φουκώ, δεν χρειάζεται να επαληθευθεί. Υπάρχει γιατί αντλεί το ηθικό της
υπόβαθρο από την κατάσταση εκτάκτου ανάγκης που βιώνει η χώρα, από την τριβή με τα συνεχώς αυξανόμενα προβλήματα, από τα μέτρα που πρέπει να ληφθούν επειγόντως, αλλά και
από τον ευαγγελισμό μίας ελπίδας για το μέλλον. Υπάρχει, γιατί καταλαμβάνει μια αυτονόητη
πολιτική θέση ενόψει του διλλήματος «επιβίωση ή χρεοκοπία». Η νέα αλήθεια και ο κίνδυνος
του χάους εγκλωβίζουν την πολιτική σε μία διαδικασία «αυτοαναίρεσης». Από τη μία πλευρά,
το πολιτικό προσωπικό δύσκολα πείθει για την ικανότητα της μεταρρυθμιστικής παρέμβασής
του υπό καθεστώς ασφυκτικής εξωτερικής επιτήρησης και καθοδήγησης. Από την άλλη πλευρά, ο συμπυκνωμένος χρόνος της δημοσιονομικής προσαρμογής ακυρώνει κάθε προσπάθεια
διαμόρφωσης κοινωνικής συναίνεσης για τις πολιτικές που εφαρμόζονται.
Οι πολιτικές της κρίσης επιβαρύνουν δυσβάσταχτα τον πολίτη και απελευθερώνουν ανορθολογικές πολιτικές αντιδράσεις. Είναι η ακύρωση της πολιτικής ως συνεκτικού στοιχείου
στη σχέση Κράτους-Πολίτη που οδήγησε στην αύξηση των ποσοστών της Χρυσής Αυγής
στην Ελλάδα και στην νομιμοποίηση στο πολιτικό πεδίο ενός ανεξέλεγκτου και παρακμιακού πολιτικού λόγου. Η απώλεια της εμπιστοσύνης του πολίτη στην πολιτική λειτουργία
μεταφράζεται ως συλλογική αγανάκτηση και απελπισία, ως απόρριψη και αντίδραση απέναντι
στους εκπροσώπους της πάλαι ποτέ νομιμοποιημένης εξουσίας. Αυτή η απόγνωση αμφισβητεί σήμερα το αξιακό σύστημα της πολιτικής, στο βαθμό που αυτό εμφανίζεται ανίκανο να
γεννήσει ελπίδα και προσδοκία για το μέλλον.
Έχω την πεποίθηση ότι στη μεταμνημονιακή Ελλάδα η κρίση της πολιτικής μπορεί να
ανατραπεί μόνο μέσα από τον ανακαθορισμό της σχέσης της πολιτικής με τον πολίτη. Για
να μπορέσει η κοινωνία να επενεργήσει και πάλι πολιτικά στον εαυτό της και στις τύχες της
θα πρέπει να έχει δυνατότητα συνδιαμόρφωσης των συλλογικά δεσμευτικών αποφάσεων.
Θα πρέπει να μπορεί να ξαναπιστέψει στο κράτος δικαίου και στην πραγματικότητα των
- 223 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
δικαιωμάτων που αυτό εγγυάται. Θα πρέπει να μπορεί να διαπιστώσει και πάλι την ανάκτηση της κυριαρχίας του Κράτους στο οποίο ζεί οργανωμένη. Χρειάζεται επομένως ένα
πολιτικό προσωπικό που θα υπηρετήσει το νέο «δημοκρατικό αυτοκαθορισμό», ο οποίος
θα σημάνει την προάσπιση της συνοχής της κοινωνίας και της πολιτικής συμμετοχής του
πολίτη.
Οι οιωνοί σήμερα φαίνεται να είναι δυσμενείς για ένα τέτοιο νέο αυτοκαθορισμό. Έχω όμως
την πεποίθηση ότι αυτό που θα χαρακτηρίσει τη μεταμνημονιακή Ελλάδα είναι η προσπάθεια
να συγκαθορίσουμε ως κοινωνία εκ νέου την Ιστορία και να καθορίζουμε εμείς οι ίδιοι ένα
μέλλον διαφορετικό από αυτό που θέλουν να προκαθορίσουν οι σύγχρονοι ευαγγελιστές της
κρίσης.
- 224 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Νόμος, τάξη και επιείκεια
Νικ. Παρασκευόπουλος
Πρόεδρος Νομικής Επιτροπής ΑΠΘ,
Καθηγητής Νομικής Σχολής
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η παγκοσμιοποιηση των επικοινωνιακων και οικονομικων σχεσεων προχωρει με επιταχυνομενη ορμη.Ειναι φυσικο η ταση αυτή να χρειαζεται και να ευνοει ένα ενιαιο κανονιστικο
πλαισιο,που να διευκολυνει τη διαμορφωση μιας παγκοσμιας ταξης.Απασχολει το ερωτημα:Υπαρχει σημερα αναγκη για εθνικες δικαιοταξιες,ανταγωνιστικες ή παντως διαφορετικες
από την παγκοσμια;Το ερωτημα ταυτιζεται και με ένα άλλο: χρειαζεται σημερα ο κοσμος τη
δημοκρατια;Γιατι, Δημος και δημοκρατια δεν νοουνται παρα μονο σε μια διακριτη εδαφικη
βαση.
Ηδη λοιπον χαρη της Δημοκρατιας τα εθνικα δικαια δεν πρεπει να αφομοιωθουν.Συνηγορουν
ωστοσο κι αλλοι λογοι για την επιβιωση τους:Η ταση για ενοποιηση οικονομικων κανονων
αναπτυσσεται με δυναμικη ανισοτητας, οι κανονες για τα ατομικα δικαιωματα αφηνονται στις
παρυφες του ενδιαφεροντος,και πολυτιμες δικαιικες αξιες,ιστορικα καλλιεργημενες,τεινουν
να εξουδετερωθουν.
Στην περιπτωση του ελληνικου δικαιου προτεινεται η ιδια υπερ της επιβιωσης απαντηση.Στις
ρυθμισεις της Αθηναικης Δημοκρατιας αποτυπωνονται χρησιμοι ακομη προς μελετη πολιτικοι θεσμοι,καθως και η πρωτη προσεκτικη πορεια εξατομικευσης της ανθρωπινης ενοχης. Ο
Ν.Πανταζοπουλος οριζε παντοτε το ελληνικο δικαιο ως ευπλαστο και επιεικες,σε αντιθεση με
τον διαλεκτικο του αντιπαλο, το τυπικο Ρωμαικο δικαιο. Summum jus summa injuria, εναντι
του dura lex sed lex.H εισηγηση υποστηριζει, ότι η παγκοσμιοποιηση, προωθωντας το δογμα
«Νομος και Ταξη» εχει ενσωματωσει το πνευμα τυπικοτητας του Ρωμαικου δικαιου:ο νομος είναι νομος, η ρηση αυτή ηχει παντου σαν κατι μεταξυ διαγνωσης και επιταγης,εξυπηρετωντας
την ασφαλεια των συναλλαγων και των αγαθων.Η εννοια ωστοσο της επιεικειας, ελληνικο δικαιικο μορφωμα, εχει γινει σημερα χρησιμοτερη παρα ποτε.
- 225 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Νίκος Παρασκευόπουλος, Πρόεδρος Νομικής Επιτροπής ΑΠΘ, Καθηγητής Νομικής Σχολής
Τ
ο θέμα «νόμος, τάξη και επιείκεια» συνδέεται με ένα μάλλον απρόοπτο τρόπο με το γενικό
ζήτημα του Συνεδρίου. Έχει λόγο ύπαρξης, κατά την επέλαση της διαδικασίας που μονολεκτικά ονομάζεται παγκοσμιοποίηση, ένα ξεχωριστό ελληνικό δίκαιο, ως - μερικά έστω - αυτόνομο ρυθμιστικό πλαίσιο, και ως εγχώριο πολιτιστικό επίτευγμα; Φυσικά, το ερώτημα αφορά
τη θέση του ελληνικού δικαίου στο διεθνές στερέωμα, κι όχι τη μουσειακή του αποθησαύριση.
Εισαγωγικά: το αρχέγονο φιλοσοφικό και μεθοδολογικό ερώτημα της δικαιοσύνης είναι αν
προηγείται το δέον ή το είναι, ο νόμος ή ο κόσμος. Στην ιστορία και στη γεωγραφία ανιχνεύονται αμφότερες οι απαντήσεις.
Γενικεύοντας τόσο βάναυσα, όσο επιβάλλει η oολιγόλεπτη διάρκεια της εισήγησης επισημαίνω: από λογική άποψη οι ολιγαρχίες και τα συγκεντρωτικά πολιτικά συστήματα καταρχήν
δεν μπορεί παρά να ευνοούνται με την πρόταξη του δέοντος, του Νόμου με Ν. Σε τελική ανάλυση πάντως το ζητούμενο είναι η λογική και πρακτική προτεραιότητα (προηγείται ο νόμος ή
ο κόσμος) κι όχι μια αντιδιαστολή κι ένας αποκλεισμός.
Κατά τα τελευταία πενήντα χρόνια στη χώρα μας το δόγμα «νόμος, τάξη και ασφάλεια» πρυτάνευσε ρητορικά δίς: κατά τη δικτατορία και τώρα επανεμφανιζόμενο κατά τη διαδρομή της
παγκοσμιοποίησης, με δυτική προέλευση: Law and order, δόγμα μηδενικής ανοχής. Η τάξη
αντιπαραβάλλεται διαρκώς με την τρομοκρατία, τη διαφθορά, το χάος.
Την έξαρση της νομιμότητας ως ρυθμιστικής αφετηρίας της κοινωνικής ζωής γνωρίσαμε
άλλωστε κατά τα τελευταία χρόνια και στον οικείο ακαδημαϊκό χώρο. Κατά την ψήφιση των
νέων νόμων για το πανεπιστήμιο, οι αντιρρησίες διαρκώς επιζητούσαν την ουσιαστική κριτική και απαξίωση των νέων ρυθμίσεων, ενώ η Υπουργός απαντούσε «μην ακούσω ότι δεν
θα εφαρμοστεί ο νόμος». Αλήθεια, πόσο συζητήθηκε (ή δεν) δημοσίως το ζήτημα, αν οι νέοι
θεσμοί εκλογής καθηγητών είναι προτιμότεροι από τους παλαιούς; Τα εκατέρωθεν πεδία της
επιχειρηματολογίας ήταν ασύμπτωτα.
- 226 -
Ν. Παρασκευοπουλος - Νομος, ταξη και επιεικεια
Είναι φυσικό η παγκοσμιοποίηση, ως τάση ενοποίησης οικονομικών, επικοινωνιακών και
πολιτιστικών σχέσεων, να χρειάζεται και να ευνοεί ένα ενιαίο κανονιστικό πλαίσιο, το οποίο
να διευκολύνει τη διαμόρφωση μιας παγκόσμιας τάξης επαφών και συναλλαγών. Το ερώτημα
είναι: υπάρχει σήμερα ανάγκη για εθνικές δικαιοδοσίες, ανταγωνιστικές ή πάντως διαφορετικές από την παγκόσμια; Σπεύδω να εισφέρω δύο απαντήσεις, μια γενική και μια ειδική για την
ελληνική περίπτωση.
Η Δύση γεωγραφικά και η νεωτερική εποχή ιστορικά έχουν αναδείξει ως υπέρτατο πολίτευμα τη Δημοκρατία. Δημοκρατία όμως και Δήμος δεν μπορούν να νοηθούν παρά μόνο με μια
διακριτή εδαφική βάση: λαός, εξουσία, έδαφος συγκροτούν τα συστατικά της, ενώ η αγορά
θέλει ανοικτούς ορίζοντες.
Ήδη λοιπόν για χάρη της δημοκρατίας τα εθνικά δίκαια συνεχίζουν να έχουν λόγους αυτοτέλειας. Συνηγορούν ωστόσο κι άλλοι λόγοι για την επιβίωσή τους. Οι τάσεις για ενοποίηση
οικονομικών κανόνων φαίνονται να αδιαφορούν για συνέπειες ή παρασυνέπειες ανισότητας,
οι κανόνες για τα ατομικά δικαιώματα παλεύουν με την εικονικότητα, το περιβάλλον, η υγεία
και η παιδεία υπόκεινται στην αγορά, και πολύτιμες δικαιικές αξίες, ιστορικά καλλιεργημένες,
αμελούνται.
Η παγκόσμια θεσμική τάξη που ενέχει στη δυναμική της τα παραπάνω, δεν ταυτίζεται με
οικουμενικό αγαθό.
Εξελικτικά οδηγεί στις συγκρούσεις και στην υποβάθμιση του γήινου περιβάλλοντος.
Η ειδική απάντηση για την ελληνική περίπτωση δεν μπορεί παρά, επίσης, να συνηγορεί για
την επιβίωση της αυτοτέλειας του ελληνικού δικαιικού πολιτισμού. Φυσικά δεν γίνεται λόγος
για στεγανότητα απέναντι στις παγκόσμιες εξελίξεις ή για αυτάρκεια, αλλά για μια διαλεκτική
άρθρωση.
Οι ελληνικές εισφορές στον δικαιικό πολιτισμό ασφαλώς μπορούν να ανατρέχουν στο δίκαιο
της Αθηναϊκής δημοκρατίας, όπου συναντώνται θεσμοί δημοκρατικής λειτουργίας, τάσεις εξομάλυνσης των κοινωνικών ανισοτήτων, (θυμηθήκαμε τη σεισάχθεια) και μια πρώτη προσεκτική πορεία εξατομίκευσης της ανθρώπινης ενοχής. Η αρχή όμως που κυρίως φαίνεται να έχει
ιστορική αντοχή, είναι η αρχή της επιείκειας.
Ο Ν. Πανταζόπουλος, όριζε πάντοτε το ελληνικό δίκαιο ως εύπλαστο και επιεικές, σε αντίθεση με το duro- τυπικό Ρωμ. Δίκαιο. Summun jus summa injuria, έναντι dura lex sed lex.
Ας θυμηθούμε για λίγο τον σκληρό πυρήνα της έννοιας. Η J. De Romilly έχει δείξει (Η ηπιότητα στην Αρχαία Ελληνική Σκέψη) ότι πρόκειται για ένα μόρφωμα, αριστούργημα θα έλεγα, της
πόλης, σύμφυτο με την ανεκτικότητα και τη φιλοσοφία της δημοκρατίας.
Οι σύγχρονες φιλοσοφικές συζητήσεις για την επιείκεια στηρίζονται στη θεμελιακή σύλληψη και ηθική / δικαιική θεωρία του Αριστοτέλη. Δεν είναι καθόλου περίεργο: ο Αριστοτέλης
όχι μόνο ανέλυσε απλά την έννοια, αλλά επιπλέον οικοδόμησε ένα νέο θεωρητικό πρότυπο.
Σύμφωνα με τη θεωρία του, η επιείκεια εντάσσεται στον ευρύτερο εννοιολογικό κύκλο της
δικαιοσύνης, όχι με μια απλή υπαγωγή, αλλά ασκώντας μια διορθωτική των νόμων λειτουργία.
Με δυο λόγια, δεν αντιπαρατίθεται στο δίκαιο, ούτε κείται εκτός. Η ίδια ένταξη της επιείκειας
εντός της σφαίρας του δικαίου αναγνωρίζεται στον Γοργία (πολλά μεν δη το πράον επιεικές
του αυθάδους δικαίου προκρίνοντες), αλλά όχι αναγκαία και στον Περίανδρο (6ος π.Χ. αιώνας,
- 227 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
πολλοί των δικαίων τα επιεικέστερα προτιθείσι).
Ο Αριστοτέλης αναφέρεται στην επιείκεια σε τρία έργα του: στα Ηθικά Νικομάχεια, στη Ρητορική και στα Μεγάλα Ηθικά.
Στα Ηθικά Νικομάχεια, ο Σταγειρίτης ισχυρίζεται ότι η επιείκεια, αν και δίκαιόν τι, δεν συνιστά
απλά κατά νόμο δικαιοσύνη, αλλά μάλλον διόρθωση του νόμου. Κατά την κατάστρωση ενός
νόμου, ο νομοθέτης λαμβάνει υπόψη του τις γνωστές περιπτώσεις και τυποποιεί. Γενικεύει.
Αν στο μέλλον εμφανιστεί προς κρίση ενώπιον της δικαιοσύνης μια περίπτωση που συνιστά
εξαίρεση στον κανόνα, αποκαλύπτεται ένα ελάττωμα της νομοθετικής γενίκευσης. Όσο πιο
αυστηρός και άκαμπτος είναι ο νόμος, τόσο αυξάνονται οι πιθανότητες να δυσλειτουργεί. Τότε
ο δικαστής οφείλει να διορθώσει το ελάττωμα, κρίνοντας όπως θα έπρεπε να κρίνει ο νομοθέτης, αν θα ήταν παρών κατά την εμφάνιση της κρινόμενης εξαιρετικής περίπτωσης και των
ειδικών της περιστάσεων.
Ο Αριστοτέλης έδειξε ότι η επιεικής κρίση χρειάζεται επειδή ο νόμος είναι ατελής. Η αυστηρή εφαρμογή του εκεί όπου συντρέχουν οι όροι μιας εξαίρεσης, όπου π.χ. παρά τα αναμενόμενα η ευθύνη λείπει ή μειώνεται, μπορεί να έχει ως συνέπεια την αδικία. Η επιείκεια μπορεί να
λειτουργήσει ως επανόρθωμα της αδικίας, συμφιλιώνοντας το νόμο με τη δικαστική απονομή
της δικαιοσύνης. Προφανώς, η επιείκεια δεν προσφέρεται για υπερκατανάλωση και για κατάχρηση. Ο θετικός νόμος, γενικός κανόνας, αποτελεί το πρωταρχικό όχημα για την προσέγγιση
της δικαιοσύνης. Η επιείκεια, εργαλείο για την αποτίμηση των εξαιρέσεων, διορθώνει την αυστηρότητα του νόμου χωρίς να τον παραγκωνίζει.
Ας επαναλάβουμε πάντως, με το κλείσιμο της σύντομης παρουσίασης της αριστοτελικής
θέσης, ότι η επιεικής διόρθωση του νόμου δεν εμπνέεται απλά από την ουδετερότητα της
λογικής, αλλά προσανατολίζεται όντως προς την ηπιότητα. «Εφ’ οίς τε γαρ δει συγγνώμην έχειν,
επιεική ταύτα», έγραψε ο Σταγειρίτης. Η φιλοσοφική αυτή σύλληψη προφανώς ήταν ανάκλαση
της φιλανθρωπίας της δημοκρατικής πόλης.
Η αριστοτελική σύλληψη της επιείκειας συνέχισε να εμφανίζεται σε δικαιοταξίες και πολιτισμούς που χρονικά ακολούθησαν. Ακόμη και χωρίς να έχει μια καθοδηγητική ή πάντως κυρίαρχη σημασία στο πλαίσιο της ρωμαϊκής φιλοσοφίας, εμφανίζεται κατά την απονομή της
δικαιοσύνης καθώς και στα έδικτα των πραιτόρων.
Η ίδια έννοια είναι γνωστή στο διάβα των αιώνων, στο Εκκλησιαστικό / Κανονικό δίκαιο ως
Οικονομία, στα ανθρωπιστικά κείμενα το Εράσμου, στη φυσικοδικαιική θεωρία, στα μορφώματα του αγγλικού και του αμερικανικού Κοινοδικαίου, έστω κι αν δεν αποτελεί μια έννοια –
κλειδί. Στο δικονομικό πεδίο άλλωστε και ιδίως στα πεδία της ποινικής δικαιοσύνης γίνεται επίσης λόγος για συγχωρητικότητα ή έλεος, με νόημα συγγενές αλλά όχι ταυτόσημο. Όπως είναι
ευνόητο οι ορισμοί και οι παραλλαγές της επιείκειας εμπνέονται από κοινωνικές και πολιτικές
συνθήκες, που χαρακτήρισαν αντίστοιχες ιστορικές περιόδους.
Οι σύγχρονες συνηθισμένες αναφορές στην έννοια της επιείκειας κυμαίνονται συχνά από
την ασάφεια ως τη συκοφαντική δυσφήμιση. Η επιείκεια κατανοείται ή αντιμετωπίζεται σαν
εγκατάλειψη του πεδίου της νομιμότητας, ασυδοσία ή κυριαρχία του χάους, ως φεουδαρχικό
προνόμιο ή ως τούρκικο χατίρι. Για τη δυσφήμιση αυτή, συμμαχούν η αμάθεια με την αντιπαράθεση. Όπως έγινε φανερό από τη σύντομη αναφορά που προηγήθηκε, η επιείκεια δεν
- 228 -
Ν. Παρασκευοπουλος - Νομος, ταξη και επιεικεια
αρνείται τη νομιμότητα, ίσα-ίσα την προϋποθέτει. Χωρίς κανόνα ισχυρό, δεν νοείται διόρθωσή
του, ή στάθμιση των ιδιορρυθμιών ως τέτοιων.
Με δυο λόγια καταληκτικά: Είναι τόσο αναγκαία η άρθρωση νόμων και επιείκειας, όσο είναι
και η διαλεκτική συνύπαρξη της παγκόσμιας με τις εγχώριες δικαιικές τάξεις.
- 229 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Πολιτικές διαχείρισης
των χώρων της πόλης και νεολαία
Κυριακή Τσουκαλά
Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτονικής ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Σε περιόδους κρίσης όπως αυτή που διατρέχουμε τα τελευταία χρόνια με τη δημοσιότητα
της νεολαίας να παραμένει εκ-τοπισμένη από πλήθος επί μέρους χώρων κοινωνικής και πολιτικής ωρίμανσής της (με την ανεργία, την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια της σύγχρονης
συνθήκης) το ζήτημα της χωροκοινωνικής λειτουργίας της τίθεται πιο επιτακτικά. Η κρίσιμη
σχέση νεολαίας και δημόσιου χώρου αρθρώνεται πάνω σε ένα απαξιωμένο υλικό και κοινωνικό τοπίο, αλλά και σε συλλογικές δυναμικές ικανές για κοινωνικο-χωρικούς μετασχηματισμούς
στην προοπτική μιας επανοικειοποίησης του αστικού χώρου.
Εστιάζουμε στις χωροκοινωνικές πρακτικές και τις αντιστάσεις της νεολαίας στη νέα συνθήκη
της παγκοσμιοποίησης και της πολύπτυχης κρίσης όπως εμφανίζονται στον τόπο μας και κατόπιν επιχειρούμε να δώσουμε μία κοινωνιολογική προοπτική στα ζητήματα ανασυγκρότησης του δημόσιου χώρου της πόλης θεωρώντας τον ως το κατ’εξοχήν πεδίο κατασκευής και
εκδίπλωσης των στάσεων και νοοτροπιών των νέων.
Κυριακή Τσουκαλά, Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτονικής ΑΠΘ
- 231 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Σ
τη μεταβιομηχανική περίοδο η πόλη από πολεοδομικό συγκρότημα εξελίσσεται σε διάχυτο αστικό μόρφωμα με ασυνέχειες στον ιστό, με αποδυναμωμένη συνεκτικότητα και με
νέες οριοθετήσεις και διαφορές ανάμεσα στο αστικό και το αγροτικό στοιχείο. Το φαινόμενο
αυτό προέκυψε από τις αναγκαστικές μετακινήσεις ετερόκλητων πληθυσμιακών ομάδων σε
έναν πλανήτη που εισερχόταν θριαμβευτικά πριν από 2-3 δεκαετίες στην περίοδο της παγκοσμιοποίησης, αλλά και των πολιτικών αλλαγών που σημειώθηκαν στα τέλη της δεκαετίας του
‘80. Η έννοια της διάχυτης πόλης συνοδεύτηκε από την έννοια της πολυπολιτισμικής κοινωνίας,
αλλά και του καταναλωτισμού που αποτελούσε τον κοινό παράγοντα στο νέο τρόπο ζωής και
τις πρακτικές στα αστικά μορφώματα. Πλήθος μελετών αναλύουν τα φαινόμενα αυτά και προετοιμάζουν για τις συνέπειές τους (Ascher 1995 και 2008; Burgel 1993).
Σε αυτό το αστικό γίγνεσθαι οι έννοιες του ιδιωτικού και του δημόσιου μετασχηματίζονται
μέσα στην ίδια την καπιταλιστική πραγματικότητα, αλλά και στα διάφορα ιδεολογικά σχήματα
θεωρητικών που αντιμάχονται την κουλτούρα της κατανάλωσης και της εικόνας. Για να κατανοήσουμε τις αλλαγές αυτές θα πρέπει να υπογραμμίσουμε το ρόλο της ηλεκτρονικής τεχνολογίας στην εξέλιξη των σύγχρονων χωρο-κοινωνικών φαινομένων. Η διαδικτυακή πραγματικότητα μετασχηματίζει τη σχέση μας μέσα στον χρόνο και το χώρο. Το υποκείμενο συμμετέχει
σε μία συγχρονική πολύπτυχη εκδίπλωση γεγονότων και βιώνει εικονικά μία πληθώρα σχέσεων, συναλλαγών και πληροφοριών εντυπωσιακά αναλώσιμων σε στιγμιαίους χρόνους και
περιορισμένους τόπους. Αυτή η εικονική πραγματικότητα του υποκειμένου συνιστά το δεύτερο δέρμα του σε μία κοινωνία κλιμακούμενα δικτυωμένη από το τοπικό έως το πλανητικό
πεδίο. Το νέο αυτό υποκείμενο κατοικεί σε ιδιωτικούς χώρους μεταφέροντας την εικονική αυτή
δημοσιότητα εντός τους. Ο προσωπικός υπολογιστής και άλλες προσωπικές ηλεκτρονικές
συσκευές αναλαμβάνουν τη μετατροπή του ιδιωτικού χώρου της κατοικίας σε ένα υβριδικό
μοντέλο ιδιωτικού-δημόσιου εφόσον οι οθόνες των συσκευών αυτών διασφαλίζουν τη συνέχιση της δημοσιότητας-μέσα-στο-ιδιωτικό (της κατοικίας) διαρρηγνύοντας τα υλικά φυσικά
διαχωριστικά σκληρά όρια ανάμεσα στο ιδιωτικό (οίκημα) και στο δημόσιο (δρόμος). Και αντίστροφα, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι το ιδωτικό εισβάλλει στο δημόσιο ενοφθαλμίζοντάς
το εννοιολογικά και λειτουργικά μέσω των ίδιων ηλεκτρονικών δερμάτων του υποκειμένου
που τείνουν να ενσωματωθούν στον βιολογικό εαυτό του (τσιπς καταγραφής συλλογης και
μεταδοσης πληροφοριων κλπ). Επομένως, οι αναλυτικές έννοιες της πόλης της νεωτερικότητας
–ιδιωτικό και δημόσιο–υφίστανται μεταλλάξεις και οι επιπτώσεις στο ίδιο το υποκείμενο και το
χώρο κατοίκησής του αρχίζουν και γίνονται ταχύτατα αισθητές (Picon 1998; Castells 2000; Βιρίλιο 2000). Όπως και τα διαχωριστικά όρια, υλικά και νοητά, αναδιαρθρώνονται και οργανώνουν
νέους αποκλεισμούς και εγκλεισμούς κοινωνικών ομάδων, ιδιαίτερα την τελευταία περίοδο
που διατρέχουμε, δηλαδή την περίοδο της κρίσης. Μιας κρίσης πολυεπίπεδης και απειλητικής
που εκδηλώνεται έντονα στον γεωγραφικό ευρωπαϊκό νότο και σημειώνει την οικονομική αφετηρία της στην Ελλάδα. Το αποτύπωμά της στο χώρο κατοίκησης του ανθρώπου το αναγνωρίζουμε στα κτήρια, στους δρόμους, τις πλατείες, τους ακάλυπτους, στον αστικό εξοπλισμό,
στις υποδομές. Οι πόλεις μας δεν έχουν έντονα στοιχεία διαχωρισμού των κοινωνικών στρωμάτων, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν ισχύουν κι εδώ οι νόμοι παραγωγής της καπιταλιστικής
πόλης. Οι ιδιαιτερότητες της ελληνικής κοινωνίας με την εκτεταμένη μεσαία τάξη συνέβαλαν
- 232 -
Κ. Τσουκαλα - Πολιτικές διαχείρισης των χώρων της πόλης και νεολαία
στη διαμόρφωση ενός αστικού δημόσιου χώρου δίχως σκληρά απαγορευτικά όρια, εν πολλοίς υποβαθμισμένου και εγκαταλελειμμένου, όπου μπορούσαν όμως να διαδραματιστούν
συναλλαγές ατόμων από διαφορετικά κοινωνικά στρώματα. Οι θυρόκλειστες ιδιωτικές πόλεις
που συναντάμε σε άλλες χώρες (γνωστές ως gated communities) δεν μπόρεσαν μέχρι σήμερα
να αποτελέσουν το νέο μοντέλο κατοίκησης ενάντια στην ανασφάλεια των πόλεων, απόρροια
της εγκληματικότητας που αυξάνεται σε περιόδους κρίσης. Μόλις πρόσφατα εμφανίστηκαν
ως εξαίρεση στην Αθήνα και είναι δύσκολο να προβλέψουμε την εξέλιξή τους στον τόπο μας
(Παντελίδου 2012). Επίσης, η δημιουργία χώρων αναψυχής με ελεγχόμενη είσοδο δεν έλαβε
την έκταση που υπάρχει στο εξωτερικό. Όπως, επίσης, απέχουμε ευτυχώς τεχνολογικά και ηθικά από τους ‘εχθρικούς’ ή ‘φιλικούς’ σχεδιασμούς των δημόσιων υπαίθριων αστικών χώρων για
τον αποκλεισμό ή αντίθετα τη διευκόλυνση κατοίκησής τους από τους ‘άστεγους’. Γεγονός που
παρατηρείται σε άλλες καπιταλιστικές χώρες, όπου ο περιθωριακός ‘άστεγος’ θεωρείται δομικό
στοιχείο της αστικής ζωής, φυσική συνέπεια της μαζικής κοινωνίας (Carr, Francis, Rivlin, Stone
1992; Mitchell 1995).
Αντίθετα, ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο είναι αυτό της ανάκτησης εγκαταλελειμμένων
χώρων από ομάδες ανθρώπων με σκοπό την κατοίκησή τους ή τη μετατροπή τους σε νέες
χρήσεις. Η πρακτική αυτή αφορά σε κλειστούς και υπαίθριους δημόσιους χώρους των πόλεων.
Νέες μορφές συλλογικότητας που αναπτύσσονται αυτήν την περίοδο τείνουν σε αυτές τις πρακτικές (Χτούρης και Ζήση 2012). Πρωτοβουλίες πολιτών αντικαθιστούν τον πάσχοντα κρατικό
και δημοτικό μηχανισμό και ταυτόχρονα επαναπροσδιορίζουν τη σχέση τους με την πόλη. Οι
πρακτικές αυτές ως περιστασιακές αυθόρμητες δράσεις χαρακτηρίζονται από μία δυναμική
ρηγμάτωσης των μέχρι σήμερα κυρίαρχων σημαινουσών του χωρο-κοινωνικού στοιχείου και
των εντός του αναπτυσσόμενων σχέσεων. Προς το παρόν αυτές οι πρακτικές είναι περιορισμένες, γεγονός που μπορεί να ερμηνευθεί από τα συναισθήματα απογοήτευσης και ματαίωσης
που κυριεύουν τους ανθρώπους των σημερινών πόλεων της κρίσης. Αλλά παράλληλα μπορεί
να κατανοηθεί και από την εμμένεια στη νοοτροπία του θεατή που παρατηρεί αμέτοχος τη δημόσια χωρο-κοινωνική πραγματικότητα έγκλειστος στη μικροαστική στεγνή και απαθή οθόνη
της ατομικότητάς του. Αυτός ο ατομικισμός διαπερνά όλα τα κοινωνικά, έμφυλα και ηλικιακά
στρώματα και υφαίνει ένα πλήθος ορίων ανάμεσα στην ατομική και κοινωνική συνείδηση. Το
σύνορο που αντιπαραβάλλει ο Σέννετ (2011) στο όριο παραμένει ανέγγιχτος στόχος παρόλες
τις οδυνηρά ερεθιστικές προκλήσεις της κοινωνικο-χωρικής κρίσης. Ο χώρος των καφέ, πληθωρικά και κυριαρχικά αναπτυγμένος στον δημόσιο χώρο της πόλης, φαίνεται να αναλαμβάνει ένα ρόλο εκκοινώνησης του ατόμου –κυρίως των νέων- αλλά υπερτροφικός μέσα στην
ελληνική πραγματικότητα συμβάλλει, επίσης, στην αναπαραγωγή μιας παράδοξης χαλαρής
και ανεκτικής στάσης συνοδευμένης με μελοδραματικούς αφορισμούς απέναντι στα δημόσια
πράγματα. Το ενδιαφέρον και η ανησυχία γι’αυτά τα τελευταία ποτισμένα από τη μυρωδια
του φραπέ και την αρνητικότητα της καθημερινότητας, εξαντλούνται στις ίδιες επαναλαμβανόμενες και ίσως ναρκισσιστικές θεάσεις του πολιτικού που εν τέλει τελματώνεται μέσα στις
μικροαστικές καταγωγές του φαντασιακού μας.
`Ηδη έγινε η πρώτη αναφορά στη νεολαία, η πρώτη σύνδεσή της με τον δημόσιο χώρο της
πόλης. Χρονότοπος αντίστασης ενάντια στην αλλοτρίωση της ενηλικίωσης αλλά και καθηλω- 233 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
τικά εσωστρεφής ο ίδιος ο τόπος με τις λειτουργίες, τους συμπαγείς προσανατολισμούς και τις
αποκλειστικές σημάνσεις του. Μέσα στην αντιφατική αυτή συνθήκη εκδιπλώνεται η αναζήτηση
της δημιουργίας, του διαφορετικού, μιας άλλης ριζοσπατικής ζωής. Η αντίσταση αποτελεί ίσως
το point de capiton, με άλλα λόγια το κομβικό σημείο αναφοράς της νεολαίας που συναρθρώνει μία ολόκληρη σειρά σημαινόντων. Οι χώροι αντίστασης είναι ετερόκλητοι, πολλαπλοί, άλλοτε ειρηνικοί (βιβλιοθήκες, πολιτιστικοί χώροι, καφέ), άλλοτε πολεμικοί (δρόμος/οδοφράγματα, πλατείες/συναρθροίσεις-πορείες, κτήρια/καταλήψεις). Σε αυτά τα χωρο-κοινωνικά πλαίσια
το κοινωνικοσυμβολικό πεδίο της νεολαίας άλλοτε απλώς μετατίθεται μετέωρο εν συγχύσει,
ενώ σπανιότερα αλλάζει η ίδια η αρχή δόμησής του (Σταυρακάκης, 2012). Στην τελευταία αυτή
περίπτωση έχουμε τη ριζική ανασυνάρθρωση του κοινωνικοσυμβολικού, τη μόνη ικανή για
αλλαγές σε στάσεις και νοοτροπίες, σε τρόπους ζωής και πρακτικές υπέρ μιας δημοσιότητας
που δεν κατατρώγεται από τα καταναλωτικά χάϊτεκ θέλγητρα και τις δογματικές σειρήνες, αλλά
μετουσιώνεται σε ένα πεδίο καθημερινής άσκησης ελευθερίας και δημιουργίας με την υποστήριξη θεσμών που ενθαρρύνουν τη συνεχή αναδιάταξη του κοινωνικοσυμβολικού πεδίου.
Οι χώροι αντίστασης αποτελούν τα κενά σε έναν ευρύτερο τόπο εξουσίας, ετεροτοπίες ενός
δημιουργικού μετασχηματισμού της κοινωνίας, στο πλαίσιο μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας.
Κι ερχόμαστε στο αρχικό ερώτημά μας. Πώς σχεδιάζεται η πολιτική προσέγγισης των χώρων
της νεολαίας; Αν συμφωνήσουμε στη διαλεκτική αλλοτρίωσης και δημιουργίας καθώς και στις
δυνατότητες και ενδεχομενικότητες μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας, τότε η απάντηση στο
ερώτημα όσον αφορά στο πεδίο του χώρου και ιδιαίτερα του δημόσιου υπαίθριου χώρου της
πόλης, ενέχει τη δυνατότητα και ενθάρρυνση για την ανάπτυξη πρωτοβουλιών από την πλευρά των νέων πολιτών υπέρ μιας οικειοποίησης του αστικού χώρου για την εκδίπλωση δράσεων και συμμετοχικών πρακτικών. Μία τέτοια πολιτική βίωσης των χώρων δύσκολα μπορεί
να υπάρξει στις συνθήκες μεταδημοκρατίας που ζούμε με τη διατήρηση αφενός της τυπικής
(αλλά όχι αμελητέας) διάστασης των δημοκρατικών θεσμών και αφετέρου το σταδιακό πέρασμα της πολιτικής και της διακυβέρνησης στον επικοινωνιακό έλεγχο αδιαφανών δυνάμεων
που ρέουν στον παγκόσμιο χώρο. Οι απατηλοί θύλακες υποδοχής της κριτικής στάσης της
νεολαίας στο καταναλωτικό μεταδημοκρατικό πεδίο μετατρέπουν την αντίστασή της σε βίαιες
εκτονώσεις της αρνητικότητας που προκαλεί η δεδομένη αλλοτρίωση και τελικά στον εγκιβωτισμό της μέσω των κατασταλτικών κρατικών μηχανισμών. Η νεολαία καθίσταται ‘εχθρός’. Aλλά
και εντός της ίδιας της νεολαίας παρατηρούνται εδαφοκυριαρχικές τάσεις, όρια που αποκλείουν, που ορίζουν περιοχές αυτοπεριορισμού και αποκλεισμού των άλλων. Αναπόφευκτα αυτές
οι πρακτικές οδηγούν σε βίαιες συγκρούσεις καταργώντας κάθε έννοια διαλογικής σχέσης και
αντιπαράθεσης. Αναπαράγεται δηλαδή και μέσα στην ίδια τη νεολαία η τοπική κοινωνικοπολιτική κουλτούρα του μονόλογου και του ανεπεξέργαστου εγωτισμού.
Επιστρέφοντας και πάλι στο πεδίο του χώρου και των πολιτικών προσέγγισής του σε μία προοπτική λειτουργίας της νεολαίας σε ένα πλαίσιο ριζοσπαστικής δημοκρατίας, θα προτείνουμε
συμφωνώντας με τον Σέννετ (2003 και 2011), την κατασκευή συνόρων κι όχι ορίων, δηλαδή
διαχωριστικών στοιχείων που αποτελούν ‘τοποθεσίες ανταλλαγής’, όσμωσης και αλληλεπίδρασης των ανθρώπων. Η αμφισημαντότητα, επίσης, είναι μία ποιότητα χώρου που προκαλεί για
ερμηνεία, σωματική εμπειρία, συνεργασία, πρωτοβουλία, συμμετοχή. Η ελευθερία και η δημι- 234 -
Κ. Τσουκαλα - Πολιτικές διαχείρισης των χώρων της πόλης και νεολαία
ουργικότητα καλλιεργούνται σε ευέλικτα και ευμετάβλητα κοινωνικο-χωρικά πλαίσια και όχι σε
αυστηρά προσχεδιασμένα πεδία. Ο σχεδιασμός του χώρου, από την κλίμακα της πόλης έως
αυτήν του κτηρίου, σκόπιμο είναι να απαγκιστρωθεί από την τυραννία των συγκεκριμένων,
αυστηρά καθορισμένων χρήσεων στο όνομα μιας προγραμματισμένης ορθολογικής ερεθιστικής υποτίθεται λειτουργικότητας, και να ενθαρρύνει τις ενδεχομενικές πρακτικές μέσα από τις
ποιότητες της απροσδιοριστίας και του ανολοκλήρωτου που φάνηκαν ήδη από τη δεκαετία
του ‘60, -σε μελέτες ανθρωπολόγων και κοινωνιολόγων του χώρου- ως εγγυήτριες συνιστώσες
μιας ελεύθερης κατοίκησης/πρακτικής του χώρου σε ένα θεσμικό πλαίσιο αναγνώρισης της διαφορετικότητας. Το open-ended design εκείνης της δεκαετίας μετασχηματίστηκε εννοιολογικά στη σύγχρονη εκδοχή του non plan και της endless architecture. Βέβαια, αυτές οι προτάσεις
αποτελούν το καθ’υπερβολήν αφαιρετικό νοητικό αντίπαλο δέος στο υπάρχον σχεδιασμένο,
μία τακτική απαγκίστρωσης από το παλιό που δεν διακινδυνεύει τη διαλογική σχέση παλιούνέου με αποτέλεσμα να εξωθούνται οι έννοιες της απροσδιοριστίας και του ανολοκλήρωτου
στις ακραίες τιμές τους και να εξοβελίζονται από την καθημερινή επώδυνη μαζική κοινωνική
πραγματικότητα. Σκόπιμο είναι να μετατρέψουμε και σε αυτήν την περίπτωση τα σκληρά όρια
και την αντιπαράθεση χαρακωμάτων των διπόλων όπως προσχεδιασμένο-ελεύθερο, παλιόνέο, σε σύνορα με τις αναπόφευκτες μετακινήσεις/μετατοπίσεις των γραμμών τους εντός μιας
χρονικά ροϊκής ύπαρξης του ανθρώπου, των αναγκών και επιθυμιών του.
Οι νέοι/νέες επιχειρούν με ποικίλους τρόπους να αλλάξουν τις προτεινόμενες χρήσεις και να
δώσουν τις δικές τους λειτουργικές και σημασιολογικές ερμηνείες. Μέσα από αυτές τις “ανα”τρεπτικές πρακτικές η νεολαία τείνει σε μία εκ βάθρων επαναθεμελίωση του εαυτού εντός
μίας πολύπλοκα ρυθμισμένης κοινωνίας που μέσω των συμβολικών πεδίων της επιδιώκει την
πλήρη υποταγή/προσαρμογή στις νόρμες της. Η αμφισβήτηση και η κριτική στάση στην πρώτη αυτή φάση απογαλακτισμού ακολουθεί την ίδια κουλτούρα της επιβολής που χαρακτηρίζει
το κατά τα άλλα υπό αμφισβήτηση ή και απόρριψη κοινωνικό μηχανισμό. Η κουλτούρα αυτή
αναπαράγει τις ίδιες συμπεριφορές και πρακτικές των ομογενοποιημένων διαφορετικοτήτων
ακυρώνοντας την ίδια την ‘ανα’τρεπτική πρόθεσή τους. Η επιβολή, η βεβαιότητα, η κατοχή
της αλήθειας, η απολυτότητα, αυτές οι πανάρχαιες εφηβικές στοχεύσεις του μετεωριζόμενου
ενήλικου ατόμου μεταδίδονται ακούραστα από γενιά σε γενιά ενοχοποιώντας τη σύνολη ιδεολογική μηχανή της κρατικής εξουσίας αλλά και την ιδιωτική ατομική στάση των πολιτών. Οι
ομογενοποιημένες διαφορετικότητες κτίζουν τα σκληρά όριά τους σε κλειστούς και ανοικτούς
δημόσιους χώρους οικειοποιούμενοι κατά τα άλλα την ιδέα περί ‘ανοικτής’ και συμμετοχικής
δημοκρατίας. Τα άυλα αυτά όρια περισσότερο ισχυρά από τα υλικά διαμορφώνουν ζώνες εδαφοκυριαρχίας σε έναν δημόσιο χώρο κατά τα άλλα α-διάφορο και ως εκ τούτου εγκαταλελειμμένο από το κράτος και τους πολίτες. Η εγκατάλειψη αυτή συνιστά δείκτη αποξένωσης
του πολίτη από το κοινωνικο-χωρικό πλαίσιο ζωής του, αλλά και της κρατικής μηχανής από
την ίδια την αποστολή λειτουργίας και ύπαρξής της. Η όποια πολιτικο-ιδεολογική ερμηνεία
κυρίως της αποξένωσης του πολίτη δεν δικαιολογεί την ίδια την πρακτική του στον δημόσιο
χώρο. Η πρακτική της αδιαφορίας και της εγκατάλειψης συνάδει με τον αυτοεγκλεισμό στις
ομογενοποιημένες διαφορετικότητες και τη διατήρηση των σκληρών ορίων. Η διεκδίκηση για
οικειοποίηση του χώρου εξαντλείται πολλές φορές στη διαμόρφωση ζωνών ελέγχου ενώ η
- 235 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ευθύνη για τη χωρο-κοινωνική ποιότητά τους εκχωρείται στους Άλλους και μετατίθεται στο
λυτρωτικό Μέλλον.
Η οικειοποίηση του δημόσιου χώρου προϋποθέτει τη διαλογική κουλτούρα, τη συνεχή
άσκηση στο επικοινωνιακό ισότιμο ειρηνικό ή συγκρουσιακό πράττειν, τις καθημερινές δοκιμές εκτροπής των αυτοματικών αναπαραγωγικών συμβολικών πλαισίων, τη χάραξη συνόρων
και όχι ορίων μεταξύ του εαυτού και του άλλου, μεταξύ ιδιωτικού-συλλογικού-και-δημόσιου,
μεταξύ των προσχεδιασμένων λειτουργικών ζωνών της πόλης. Η προσέγγιση αυτή δεν συνεπάγεται μία πολιτική ρυθμιστικής και διευθετητικής συναινετικής λογικής στην αντιμετώπιση
των κοινωνικο-χωρικών διαφορών, δεν ακυρώνει τις αναπόφευκτες συγκρούσεις για την κατάλυση των ορίων –οικονομικών-πολιτισμικών-φυλετικών-εθνοτικών. Ο δημόσιος χώρος σκόπιμο είναι να διαμορφώνεται με τρόπο που να προκαλεί τις κοινωνικές προστριβές όχι μεταξύ
των μελών ομοιογενών πληθυσμιακών ομάδων (ομοιογενών διαφορετικοτήτων), αλλά μεταξύ
ετεροτήτων που θα καλούνται να επιλύσουν τις όποιες διαφορές τους μέσα σε ένα αστεακό
πλαίσιο επιβίωσης (με δεδομένη την περιορισμένη κρατική εξουσία) και όχι σε ένα πλαίσιο
διαχωριστικών καλοσχεδιασμένων λειτουργικών ορίων της απομόνωσης. Τέτοιες προτάσεις
έγιναν και στο όνομα της αναδόμησης των κοινωνικών σχηματισμών που απαιτεί ευέλικτες οργανώσεις σε όλες τις κλίμακες του αστικού χώρου και όχι αυστηρά προσχεδιασμένες λειτουργίες που δυσχεραίνουν την προσαρμογή στις νέες ανάγκες. Ωστόσο, ο Sennett ο οποίος επινόησε και τον όρο ‘πόλεις/κοινότητες επιβίωσης’ προτείνει την κατάργηση των διαχωρισμών του
χώρου στο πλαίσιο μίας άλλης λογικής, κοινωνικο-πολιτικής και όχι κοινωνικο-τεχνολογικής
(Σέννετ 2003). Ο ίδιος πιστεύει αναφερόμενος στη νεολαία ότι φέρνει τους φόβους της εφηβείας για το άγνωστο και την αταξία με αποτέλεσμα την αναζήτηση για μία καθαρμένη ταυτότητα που μπορεί να βιωθεί μέσα σε ομοιογενείς ομάδες. Η ‘επαναστατική’ δράση τους απέναντι
στην καθεστηκυία τάξη πραγμάτων ακολουθεί ή μιμείται την ίδια τακτική της ομοιογένειας και
του διαχωρισμού παρόλη τη φαινομενική αντίθεσή τους με τον κόσμο των μεγάλων. Με αυτήν
την τακτική αναπαράγεται η κουλτούρα του μονόλογου και της εξουσίας, της παντοδυναμίας
του ενός ή της μιας ομάδας, της μίας και μοναδικής αλήθειας. Κλεισμένες μέσα σε αυτά τα όρια
οι συνιστώσες της νεολαίας (ποικίλες ομάδες ανάλογα με την κοινωνική, πολιτισμική, φυλετική ή εθνοτική καταγωγή τους) αισθάνονται παντοδύναμες αποκλείοντας την ετερότητα στο
όνομα της αλήθειας που αυτές αποκλειστικά κατέχουν. Αυτοπροστατευμένες μέσα στην ομοιογένειά τους διαιωνίζουν τους εφηβικούς φόβους τους και αναβάλλουν την ενηλικίωσή τους.
Η συμ-πλοκή με την ετερότητα είναι ‘η ουσία της ενηλικίωσης’ (Σέννετ 2003), η κατάσταση της
αμφιβολίας και της εγκατάλειψης της εικόνας ενός παντοδύναμου εαυτού. Στην ενηλικίωση
συμβάλλει ένα πολύπλοκο και πολυσύνθετο σύστημα παραγόντων που περιλαμβάνει και το
χώρο. Ωστόσο, αυτός ο τελευταίος δεν μπορεί μόνος του να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο. Η
επιρροή του περιορίζεται στο να διευκολύνει, να επιταχύνει ή το αντίθετο να επιβραδύνει και
να δυσχεραίνει καταστάσεις μετασχηματισμών και αστάθμητων συναλλαγών. Ο χώρος στην
πραγματικότητα διαπλέκεται με το κοινωνικό-πολιτισμικό-πολιτικό του πρόσημο που του
προσδίδει νόημα. Η αντικατάσταση των χωρικών ορίων από σύν-ορα προϋποθέτει τη μίξη
του πληθυσμού και των λειτουργιών καθώς και την ελαστική και ενδυνάμει μετασχηματιστική ικανότητα των τελευταίων μέσα στο κλίμα των έντονων και αναπόφευκτα συγκρουσιακών
- 236 -
Κ. Τσουκαλα - Πολιτικές διαχείρισης των χώρων της πόλης και νεολαία
κοινωνικών επαφών ακόμη και στην πραγματικότητα μιας ριζοσπαστικής δημοκρατίας. Κοινωνιολόγοι υποστηρίζουν ότι η αταξία και η επώδυνη εξάρθρωση είναι κεντρικά στοιχεία στην
πολιτισμένη κοινωνική ζωή (Σέννετ 2003). Παράλληλα, πολεοδόμοι και αρχιτέκτονες από τη
δεκαετία του 70 μέχρι σήμερα επιχειρούν εναγώνιες αναγνώσεις πολλών ‘άτακτων’ χρήσεων
αυθόρμητα κατασκευασμένων οικιστικών συνόλων. Στις αναγνώσεις αυτές συναντάμε σχηματοποιήσεις μετατροπών και επανοικειοποιήσεων του χώρου, νέες μορφές ‘χωρικής ζωής’.
Το ζητούμενο χωρικό βίωμα στην περίπτωση της νεολαίας που ανιχνεύουμε προϋποθέτει την
ανεμπόδιστη πρόσβαση στο χώρο, αλλά και τη δυνατότητα τροποποιήσεων της αξίας χρήσης
του όχι στη λογική παραγωγής και αναπαραγωγής του χώρου στο πλαίσιο μιας σκληρής οικονομίας της ανταλλαγής-του κέρδους-της κατανάλωσης, αλλά συνεχών και εντατικών σωματικών εμπειριών που προσλαμβάνουν πολιτική ποιότητα και επανασημασιοδοτούν τον αστικό
χώρο σε μία προοπτική περίσσειας ελευθερίας δράσεων (Παντελίδου 2012). Οι εντατικές σωματικές εμπειρίες ενέχουν τις αναπόφευκτες συγκρούσεις και μετασχηματίζουν το χώρο από
δοχείο επαναλαμβανόμενης ρουτίνας σε πολυδύναμο δίκτυο κοινωνικο-πολιτικής κατασκευής του ατόμου. Η εμπλοκή αυτή της ατομικής σωματικότητας στην ανα-δόμηση του δημόσιου
και του πολιτικού δημιουργεί μία γεωγραφία μικρο-τόπων ευ-μετάβλητων που συναγωνίζονται τη ρευστότητα και ροϊκότητα του χρόνου, μία γεωγραφία χρονότοπων που απαλλάσσουν
τα άτομα από τις σημασιολογικές και χρηστικές δεσμεύσεις του παρελθόντος και του μέλλοντος ανακηρύσσοντας το παρόν σε κύριο φόντο προβολής των αναγκών και επιθυμιών τους.
Σε περιόδους κρίσης όπως αυτή που διατρέχουμε τα τελευταία χρόνια με τη δημοσιότητα της
νεολαίας να παραμένει εκ-τοπισμένη από πλήθος επί μέρους χώρων κοινωνικής και πολιτικής
ωρίμανσής της (με την ανεργία, την αβεβαιότητα και την ανασφάλεια της σύγχρονης συνθήκης) το ζήτημα της χωροκοινωνικής λειτουργίας της τίθεται πιο επιτακτικά. Οπως, επίσης, δεν
μπορούμε να αγνοήσουμε την επίδραση των νέων κοινωνικών μέσων δικτύωσης (facebook,
twitter, κ.ά.) που μεταβάλλουν το πεδίο εκδήλωσης και εκδίπλωσης της δημοσιότητας της νεολαίας καθιστώντας το πρόβλημα ακόμη πιο σύνθετο (Χτούρης και Ζήση 2012). Στα παραπάνω
προστίθεται και η ανεπαρκής έως τώρα απάντηση στο πρόβλημα διαπλοκής ατομικού και κοινωνικού: η απομόνωση της χωρικής σωματικότητας και της άμεσης βιωματικής συμμετοχής
του καθενός από άλλα πλαίσια τα οποία θεωρούνται μεν ‘δεδομένα’ και παρόντα στον προβληματισμό, αλλά στην πραγματικότητα δεν συν-ψηφίζονται, οδηγούν –ιδιαίτερα τους νέους/τις
νέες– σε μία μορφή ψευδούς συνείδησης ρομαντικής προέλευσης. Αν και ο πολλαπλασιασμός
των δρώμενων δημιουργεί μία ρέουσα επικοινωνιακά χωρική και κοινωνική συνθήκη, μπορεί
να οδηγήσει σε ατομικές υπερ-απολαύσεις που εκτονώνουν βαθύτερες υπαρξιακές αναζητήσεις, αλλά αδυνατούν να συντονίσουν σε συλλογικό επίπεδο ευρύτερες κοινωνικο-πολιτικές
αλλαγές (Τσουκαλά 2012). Οι αποσπασματικές πολιτικές προσέγγισης της πόλης αναφορικά με
την ‘κρίσιμη’ συνθήκη κατοίκησης των νέων μπορεί να αναβάλλουν διαρκώς και να μεταθέτουν
την ανατρεπτική-απελευθερωτική δυναμική της σωματικότητας-εντός-του-δημόσιου χώρου
αφήνοντας εκτεθειμένο το κοινωνικό-πολιτικό στοιχείο στις διαχειριστικές ικανότητες της ανεξαρτήτως προσήμου lifestyle κρατούσας συνθήκης πραγμάτων.
- 237 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ascher, Fr. (1995). Métapolis ou l’avenir des villes. Paris: Odile Jacob.
Ascher, Fr. (2008). Les nouveaux compromis urbains. Lexique de la ville plurielle. Paris: Odile Jacob.
Βιρίλιο, Π. (2000). Η Πληροφορική Βόμβα (μετάφραση: Β. Τομανάς). Αθήνα: Νησίδες.
Burgel, G. (1993). La ville aujourd’hui. Paris: Hachette.
Carr, S., Francis, M., Rivlin, L., Stone, A. (1992). Public Space. New York: Cambridge University Press.
Castells, M. (2000). The Rise of the Network Society. UK/USA/Australia: Blackwell Publishing.
Mitchell, D. (1995). “The end of public space? People’s park, definitions of the public and democracy” στο
Annals of the Association of American Geographers, 85: 108-133.
Παντελίδου, Χ. (2012). “Σώμα και αρχιτεκτονική στην αναζήτηση μιας κοινωνικής-πολιτικής δημοσιότητας
της νεολαίας” στο Κ. Τσουκαλά, Χ. Παντελίδου, C. Conenna, Μ. Δανιήλ, νεολαια.www.δημοσιοςχωρος
άτακτες συναθροίσεις+λοξές διελεύσεις. Θεσσαόνίκη: Επίκεντρο, σ. 119-32.
Παντελίδου, Χ. (2012). Χωροκοινωνικοί αποκλεισμοί στη σύγχρονη πόλη. Η περίπτωση των gated communities. Διδακτορική Διατριβή. Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Picon, A. (1998). La ville territoire des cyborgs. Paris: L’Imprimeur.
Σέννετ, Ρ. (2003). Οι Χρήσεις της Αταξίας. Προσωπική Ταυτότητα και Ζωή της Πόλης (μετάφραση: Γ.
Καραπανάς). Αθήνα: Τροπή.
Σέννετ, Ρ. (2011). Ο Τεχνίτης (μετάφραση: Β. Τομανάς). Αθήνα: Νησίδες.
Σταυρακάκης, Γ. (2012). Η Λακανική Αριστερά. Ψυχανάλυση, Θεωρία, Πολιτική. Αθήνα: Σαββάλας.
Τσουκαλά, Κ. (2012). “Διανθρώπινο και σωματικότητα στις ‘νεανικές’ εκ-τροπές του δημόσιου χώρου”
στο Κ. Τσουκαλά, Χ. Παντελίδου, C. Conenna, Μ. Δανιήλ, νεολαια.www.δημοσιοςχωρος άτακτες
συναθροίσεις+λοξές διελεύσεις. Θεσσαόνίκη: Επίκεντρο, σ. 63-76.
Χτούρης, Σ., Ζήση, Α. (2012). “Νεολαία και Τόπος: Κατασκευάζοντας τρόπους ύπαρξης μέσα στον κόσμο”
στο Κ. Τσουκαλά, Χ. Παντελίδου, C. Conenna, Μ. Δανιήλ, νεολαια.www.δημοσιοςχωρος άτακτες
συναθροίσεις+λοξές διελεύσεις. Θεσσαόνίκη: Επίκεντρο, σ. 93-118.
- 238 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Η ακατονόμαστη Ελλάδα και
το δεύτερο μνημόνιο
Χριστίνα Αδάμου
Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Κινηματογράφου
Χριστίνα Αδάμου, Επίκουρη Καθηγήτρια Τμήματος Κινηματογράφου
Ο
τίτλος του συμποσίου είναι ενδεικτικός της πολλαπλότητας αντιλήψεων και συνειδήσεων
για την ιστορική πραγματικότητα. Παρόλο που η ανυπαρξία μιας Αλήθειας ή μιας Πραγματικότητας θεωρείται συχνά αποδεκτή, η κρίση έφερε στο προσκήνιο έντονες αντιθέσεις στον
τρόπο που αντιλαμβανόμαστε την πραγματικότητα. Η ίδια η λέξη «κρίση» μπορεί να σημαίνει
«απότομη και οξεία εμφάνιση συμπτωμάτων”, “κορύφωση μιας δύσκολης εξελικτικής πορείας
με επιδείνωση όλων των αρνητικών φαινομένων, από το ξεπέρασμα της οποίας εξαρτάται η
επιστροφή στη φυσιολογική κατάσταση” αλλά και “κλονισμό του συνόλου ή ενός μέρους από
- 239 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
τις πνευματικές, ηθικές, θρησκευτικές κτλ. πεποιθήσεις ενός ανθρώπου”1. Ως κορύφωση μιας
ασθένειας ή μιας πορείας υποδηλώνει μια συνέχεια με μια προηγούμενη κατάσταση. Ταυτόχρονα, υπαινίσσεται την απομάκρυνση από το φυσιολογικό, στο οποίο θα επιστρέψουμε όταν
ξεπεραστεί, την τομή σε μια «κανονικότητα». Η ίδια η λέξη ενέχει την αντίφαση δύο εντελώς
διαφορετικών θεωρήσεων: της κρίσης ως ασθένειας που προσβάλλει τον καπιταλισμό και της
κρίσης ως συστημικής στον καπιταλισμό2. Οι λέξεις και οι εικόνες που αντιλαμβανόμαστε ή/και
χρησιμοποιούμε ενέχουν συχνά αντιθέσεις. Ωστόσο, όπως θα υποστηρίξω, όταν οργανώνονται στο λόγο μας ή σε μια τηλεοπτική αναμετάδοση, τείνουν προς μία κυρίαρχη κατεύθυνση.
Οι αναμεταδόσεις της τηλεόρασης συνιστούν οπτικοακουστικά κείμενα με ιδεολογία. Προκειμένου να γίνει κατανοητή η παραπάνω ρήση αλλά οι αναλύσεις που θα ακολουθήσουν, θα
πρέπει να αποσαφηνιστούν κάποιοι όροι και κάποιες έννοιες που συχνά χρησιμοποιούνται
στις τηλεοπτικές σπουδές. Η φράση «οπτικοακουστικό κείμενο» προέρχεται από τη σημειωτική και δίνει έμφαση στο γεγονός ότι κάθε φορά που βλέπουμε τηλεόραση καλούμαστε να
καταλάβουμε και άρα να ερμηνεύσουμε, να διαβάσουμε τους ήχους και τις εικόνες. Οι ήχοι
και οι εικόνες συνιστούν σημεία και αποτελούνται από σημαίνοντα, δηλ. αισθητικές ενότητες, και σημαινόμενα, δηλ. έννοιες. Ταυτόχρονα έχουν συνδηλώσεις, παραπέμπουν δηλαδή το
κοινό σε άλλες ευρύτερες έννοιες, καθώς σε συγκεκριμένο πολιτισμικό πλαίσιο έχουν συνδεθεί με αυτές στο συλλογικό ασυνείδητο, π.χ. το κόκκινο χαλί συνδηλώνει πλούτο, πολυτέλεια,
επισημότητα (Bignell, 1997)3. Η επιλογή των σημείων που χρησιμοποιούνται, οι οργανωμένες
σχέσεις των σημείων σε ένα οπτικοακουστικό κείμενο και οι συνδηλώσεις τους παράγουν την
ιδεολογία του κειμένου. Η έννοια της ιδεολογίας στις τηλεοπτικές σπουδές χρησιμοποιείται συχνά ως αναφορά σε ένα ιεραρχημένο σύνολο ιδεών και αξιών για το πώς είναι ή πώς θα έπρεπε
να είναι κόσμος, που μοιράζεται μια ομάδα ανθρώπων. Έτσι, ο μαρξισμός, ο καπιταλισμός ή ο
χριστιανισμός θεωρούνται ιδεολογίες (Bignell, 2004: 95-6)4.
Παρόλο που τα σημεία ενέχουν συχνά αντιθέσεις ως προς τα σημαινόμενα, όπως η λέξη
κρίση, ή τις συνδηλώσεις τους, π.χ. η φωτιά συνδηλώνει τη θαλπωρή αλλά και τον κίνδυνο, οργανωμένα σε ένα τηλεοπτικό κείμενο τείνουν να δημιουργούν μία κυρίαρχη ανάγνωση. Έτσι, η
τηλεόραση αναγνωρίζεται ταυτόχρονα ως μέσο εγγενώς πολυσημικό και μέσο προπαγάνδας.
Στην εποχή του μεταμοντέρνου, οι εικόνες και οι ήχοι των ΜΜΕ συχνά παράγουν όχι μόνο
ιδεολογία αλλά και την πραγματικότητα. Η σχέση των ΜΜΕ με την πραγματικότητα ως αναφερόμενο έχει διαβρωθεί, καθώς το κοινό έχει συχνά πρόσβαση μόνο στα σημεία που χρησιμοποιούν τα ΜΜΕ και αυτά κυριαρχούν ως πραγματικότητα. (Baudrillard, 1998)5.
Το κοινό δε δέχεται πάντα άκριτα την ιδεολογία των τηλεοπτικών κειμένων. Ωστόσο, η μελέ-
http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%22κρίση%22&dq=
Προτιμώνται οι διαδικτυακές πηγές για τη συγκεκριμένη ανακοίνωση, όπου οι αναγνώστες/-στριες έχουν άμεσα πρόσβαση.
2
http://www.koutipandoras.gr/article/7690/g-varoyfakis-eyrosystima-einai-shediasmeno-etsi-oste-me-tin-proti-krisi-nakatarreysei
3
http://books.google.gr/books/about/Media_Semiotics.html?id=MGom6EJRLKIC&redir_esc=y
4
http://books.google.gr/books?id=Vh9wT4qb5VoC&printsec=frontcover&dq=bignell+television+studies&hl=en&sa=X&ei=e
MvPUtiCFsTBhAeLqYDgCA&ved=0CDQQ6AEwAQ#v=onepage&q=bignell%20television%20studies&f=false
5
http://www.egs.edu/faculty/jean-baudrillard/articles/simulacra-and-simulations/
1
- 240 -
Χ. Αδαμου - Η ακατονομαστη Ελλαδα και το δευτερο μνημονιο
τη της αναδεικνύει την κυρίαρχη ιδεολογία.
Κυρίαρχη είναι η ιδεολογία που επικρατεί αλλά και αυτή της άρχουσας ή της αστικής τάξης,
η οποία συχνά επιβάλλεται μέσω της μυθολογίας του πολιτισμού και στις άλλες τάξεις6. Έτσι,
οι συνδηλώσεις των σημείων που χρησιμοποιούνται κατά την αναμετάδοση της ψήφισης του
δεύτερου μνημονίου λειτουργούν υποστηρικτικά όχι μόνο ως προς το μνημόνιο και την κυβέρνηση αλλά και ως προς την αντιπροσωπευτική δημοκρατία, τον καπιταλισμό, τη δράση
της αστυνομίας και κυρίως μιαςå ακατονόμαστης7 κοινωνίας. Χρησιμοποιείται δε το δεύτερο
μνημόνιο ως ενδεικτικό των τηλεοπτικών αναμεταδόσεων, καθώς δόθηκε πολλή έμφαση στα
επεισόδια, καθιστώντας έτσι ακόμη πιο ευδιάκριτη την κυρίαρχη ιδεολογία πολλών τηλεοπτικών κειμένων.
Τις ημέρες που ψηφίστηκε το δεύτερο μνημόνιο, τα τηλεοπτικά κείμενα παρήγαγαν μια «ελληνική πραγματικότητα» και αναπαρήγαγαν μια κυρίαρχη ιδεολογία, τόσο μέσω των απουσιών
όσο και μέσω της παρουσίας σημείων. Χρησιμοποιούνται εδώ ενδεικτικά τα πρώτα δέκα λεπτά
της αναμετάδοσης του Antenna8 και δύο άλλες αναμεταδόσεις του Σκάι, στις οποίες θα αναφερθώ αργότερα. Η επιλογή του τι θα συμπεριλαμβάνει ένα οπτικοακουστικό κείμενο είναι
βασική και επομένως τα πράγματα που μένουν εκτός του κειμένου μπορούν και συνιστούν
ηχηρές απουσίες.
Οι απουσίες πολλών τηλεοπτικών κειμένων συνίστανται στην απουσία της πορείας στην
Αθήνα αλλά και σε άλλες πόλεις κατά την ψηφοφορία του μνημονίου. Θα μπορούσε βέβαια
κάποιος να υποστηρίξει ότι οι πορείες προηγήθηκαν χρονικά της ψήφισης και επομένως η τηλεόραση –ως «ζωντανό» μέσο– αναμετέδιδε το τι γινόταν εκείνη τη στιγμή μέσα και έξω από
τη βουλή. Από την άλλη πλευρά, παρόλο που χρονικά οι πορείες προηγήθηκαν, συνιστούν το
λογικό αντιθετικό δίπολο στην υπερψήφιση του δεύτερου μνημονίου. Αξίζει εδώ να σημειωθεί
ότι και κατά την αναμετάδοση των πορειών που προηγήθηκε, οι αριθμοί που δινόταν από τα
ελληνικά ΜΜΕ για τον κόσμο που συμμετείχε ήταν πολύ χαμηλότεροι σε σχέση με αυτών των
ξένων ΜΜΕ9. Πρόκειται για πολίτες που τάχτηκαν κατά του μνημονίου και επομένως κατά μιας
κυβερνητικής απόφασης που αναμενόταν να υπερψηφιστεί. Η όλη αγωνία που αιτιολογεί την
απευθείας μετάδοση της ψηφοφορίας δεν έγκειται στο αν θα υπερψηφισθεί αλλά σε ενδεχόμενες διαφοροποιήσεις.
Απουσιάζει κυρίως οποιαδήποτε πληροφορία για το μνημόνιο. Αν το μεγάλο γεγονός είναι η
ψήφιση του μνημονίου, θα ήταν αναμενόμενο να πληροφορείται το κοινό για το τι ψηφίζεται.
Αντιθέτως, παρακολουθήσαμε σε ζωντανή αναμετάδοση την ψηφοφορία της βουλής, με το
σχολιασμό της δημοσιογράφου και τα σούπερ (τους τίτλους επί της οθόνης) να επικεντρώνονται σε ψήφους βουλευτών που αποκλίνουν από την κομματική γραμμή. Το ενδιαφέρον έτσι
μετατίθεται στη μικροπολιτική – ποιοι βουλευτές θα διαγραφούν, ενώ απουσιάζει η μακροπολιτική: τι σημαίνει αυτό για την Ελλάδα. Η δε επιφύλαξη που σχολιάζεται σχετικά με το δίκαιο
http://www.essex.ac.uk/sociology/documents/pdf/ug_journal/vol4/2010SC301_JazminRodger.pdf
Η κοινωνία παραμένει στα όρια της ύπαρξης και της μορφής, στα όρια των νοηματοδοτικών συστημάτων, παραλληλίζοντας
το(ν) Ακατονόμαστο του Μπέκετ. http://www.nytimes.com/books/97/08/03/reviews/beckett-unnamable.html
8
http://www.youtube.com/watch?v=mvs97P8ftBw
9
http://www.youtube.com/watch?v=bki1lvCDAuY
6
7
- 241 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
που διέπει το δεύτερο μνημόνιο, σχολιάζεται ωςå γεωγραφική. Καμιά πληροφορία δε δίνεται
για τις σημαίνουσες διαφοροποιήσεις που προκύπτουν με την υπαγωγή στο αγγλικό δίκαιο.
Παρόλο που η στιγμή της ψηφοφορίας και η αναμετάδοση συγκεκριμένων καναλιών δεν
συνιστά ολόκληρη την τηλεοπτική ροή, το σύνολο δηλαδή των τηλεοπτικών εκπομπών σε όλα
τα κανάλια, είναι ωστόσο ενδεικτική. Λιγοστές ήταν οι πληροφορίες και στα δελτία ειδήσεων ή
σε ενημερωτικές εκπομπές εκείνων των ημερών.
Απουσιάζει επίσης η άποψη των διαμαρτυρόμενων και η αναμετάδοση των γεγονότων από
ξένα δίκτυα. Όσες/-οι πήραν μέρος στις πορείες ή και στα επεισόδια μετά δεν έχουν λόγο ή
πρόσωπα. Το κοινό έχει την επιλογή να ταυτιστεί με βουλευτές που υπερψήφισαν ή καταψήφισαν το μνημόνιο αλλά δεν του δίνεται η ευκαιρία να ταυτισθεί ή έστω να συνδιαλεγεί με άλλες/
ους πολίτες.
Αντιθέτως, αναμεταδίδεται στην αρχή η δήλωση του κ. Παπαδήμου ότι ο λαός θα εκφρασθεί
στις εκλογές και δεν «υπάρχει χώρος» για τα επεισόδια. Ενισχύεται έτσι η ιδεολογία ότι στην
αντιπροσωπευτική δημοκρατία πρέπει να εκφραζόμαστε μόνο μέσω της ψήφου. Το ιδεολογικό αντιθετικό δίπολο που δημιουργείται είναι «πολίτης» ή «ταραχοποιός», ενώ δεν υπάρχει
χώρος και για άλλες διαμαρτυρίες.
Το κράτος έχει δύο εκφάνσεις επί οθόνης, τη βουλή και την αστυνομία, αν και σχολιάζεται
μόνο η μία. Η παρουσία και η δράση της αστυνομίας φαίνεται ως “λογικό επακόλουθο” των
επεισοδίων – ακόμη και ως αυτονόητη σε μια πορεία. Δε βλέπουμε την «εκκαθάριση» της
πορείας από την αστυνομία που έχει προηγηθεί. Δε βλέπουμε επίσης πράξεις βίας από την
αστυνομία στις οποίες ο κόσμος απαντάει για να προστατεύσει άλλους διαδηλωτές, όπως αυτή
που κατέγραψε πολίτης10. Καθώς ο σχολιασμός επικεντρώνεται στην «πρόκληση επεισοδίων
από κουκουλοφόρους» και η εικόνα κυρίως στις φωτιές. Περισσότερες εικόνες έχουμε από
πυροσβέστες, παρά από αστυνομικούς.
Το κράτος εκπροσωπείται από τους αστυνομικούς και από τις/τους βουλευτές. Και οι δύο
αυτές εκφάνσεις του κράτους αποτελούν παραδείγματα αντικειμενικής βίας. Κατά τον Ζίζεκ,
υποκειμενική είναι η βία που ασκείται από συγκεκριμένο υποκείμενο και αντικειμενική είναι η
βία που ασκείται από το σύστημα εξουσίας11 και που περιλαμβάνει τη φτώχεια ή την ανεργία.
Ως βία ωστόσο ορίζεται εδώ μόνον η πρώτη. Αντιπαρατίθεται δε με την εικόνα της βουλής,
δημιουργώντας σε ένα πρώτο οπτικό επίπεδο, ένα σημείο ηρεμίας και ένα σημείο απειλής
στην οθόνη. Η απειλή έρχεται από τη φωτιά –σημείο εξέγερσης αλλά και κινδύνου– και από
τους “κουκουλοφόρους”, οι οποίοι φαίνονται να διαχωρίζονται απόλυτα από τους υπόλοιπους
διαδηλωτές. Ενδεικτική είναι εδώ προηγούμενη αναμετάδοση του Σκάι, όπου ακόμη και ο παρουσιαστής του Σκάι παραδέχεται ότι πολύς κόσμος επέστρεφε στην πλατεία Συντάγματος,
επιθυμώντας να διαδηλώσει και παρά την πρωτοφανή ποσότητα χημικών που χρησιμοποίησε
η αστυνομία – πράξη βίας που υπονοείται στην εικόνα από τον καπνό αλλά βε βλέπουμε να
http://www.youtube.com/watch?v=oOh8ulC8jX8
http://books.google.gr/books?id=39k2lWGxT3kC&printsec=frontcover&dq=zizek+violence&hl=en&sa=X&ei=vcTPUvKABaH
hygPi6IGQBA&redir_esc=y#v=onepage&q=zizek%20violence&f=false
10
11
- 242 -
Χ. Αδαμου - Η ακατονομαστη Ελλαδα και το δευτερο μνημονιο
εκτυλίσσεται12. Το γεγονός ότι η αντικειμενική βία καθίσταται αόρατη ενισχύει την κυρίαρχη
ιδεολογία.
Ο σχολιασμός του ρεπόρτερ στην αρχή για το πώς η αστυνομία «κατόρθωσε» να προσαγάγει υπόπτους, δίνει έμφαση στην προσπάθεια της πολυάριθμης και οπλισμένης με χημικά,
γκλομπ και ασπίδες αστυνομίας, ενώ μεταδίδει ως Αλήθεια ότι οι άνθρωποι που προσήχθησαν
ήταν αυτοί που πετούσαν πέτρες. Δε θα μπορούσε φυσικά αυτό να έχει ελεγχθεί. Η σιγουριά
του ρεπόρτερ ωστόσο ενισχύει το αλάθητο της μοχθούσας και άρα εργατικής (τάξης;) αστυνομίας.
Αξιοπρόσεκτη είναι και η αλλαγή στη θέση της κάμερας ανάμεσα στο βίντεο της/του διαδηλώτριας/-τη και στην αναμετάδοση του Αντένα. Στην πρώτη περίπτωση τοποθετούμαστε μαζί
με τον κόσμο που βρίσκεται στο δρόμο και απέναντι από τους αστυνομικούς. Στη δεύτερη
περίπτωση, τους αστυνομικούς τους βλέπουμε κυρίως από πίσω, καθώς η κάμερα και κατ’
επέκταση το κοινό τοποθετούνται απέναντι στις/στους διαδηλώτριες/-τές και πίσω από την
αστυνομία στα περισσότερα πλάνα –σε όλα σχεδόν– των επεισοδίων. Αυτή η φαινομενικά
ασήμαντη επιλογή συνιστά μια θέση, ένα point of view, με τη διπλή σημασία των λέξεων και
στις δύο γλώσσες. Συνδηλώνει ότι αυτή είναι μια ασφαλής και «φυσική» θέση.
Επιπλέον, στη ζωντανή αναμετάδοση του Αντένα, η ηρεμία και η τάξη της βουλής προσφέρουν ένα αίσθημα ασφάλειας. Ωστόσο, το κόκκινο χαλί και οι ξύλινες επιφάνειες στη βουλή
όπως και τα κοστούμια των περισσότερων βουλευτών είναι δυναμικά οπτικά σημεία που συνδηλώνουν όχι μόνον επισημότητα αλλά και πολυτέλεια. Μπορεί η εικόνα της βουλής να έχει
παραμείνει ίδια με τα χρόνια, αλλά στο πλαίσιο της ψήφισης ενός μνημονίου θα μπορούσε
σε μια ανάγνωση διαφορετική από την κυρίαρχη να συνδηλώνει και την απόσταση από την
κοινωνία.
Η επόμενη μέρα στιγματίζεται από την ανεργία που επιφέρουνå τα επεισόδια13. Χαρακτηριστικό είναι ότι ο σχολιασμός δε δίνει έμφαση στη μικρή ή μεγάλη περιουσία που καταστράφηκε αλλά στους εργαζόμενους, οδηγώντας το κοινό όχι μόνο να σκεφτεί τις επιπτώσεις για την
εργατική τάξη αλλά – διαμεσολαβημένο όπως αναγκαστικά είναι από τους δημοσιογράφους,
να ταυτισθεί με τους δημοσιογράφους που συμπάσχουν με την εργατική τάξη. Επιλέγεται μάλιστα η περίπτωση μιας εργοδότριας και τονίζεται ότι θέλει αλλά δεν μπορεί να πληρώσει τους
εργαζόμενους – ενώ ασχολίαστο παραμένει το γεγονός ότι δεν υπάρχει σε αυτές τις περιπτώσεις κρατική αποζημίωση ή οποιαδήποτε υποχρέωση σχετικής ασφάλισης των εργαζομένων.
Ηχηρή είναι φυσικά η απουσία οποιουδήποτε σχολιασμού για την ανεργία που θα επιφέρει το
δεύτερο μνημόνιο και που είναι ήδη εγγεγραμμένη σε αυτό, στους οργανισμούς που θα κλείσουν, στην υπερφορολόγηση, στη μείωση μισθών που θα οδηγήσει με μαθηματική ακρίβεια
στη μείωση κατανάλωσης και στο κλείσιμο επιχειρήσεων.
Στις αναμεταδόσεις εκείνων των δύο ημερών, της 12ης και της 13ης Φλεβάρη 2012, η ελληνική κοινωνία παραμένει βολικά απρόσωπη και σιωπηλή. Ένα μικρό μέρος της που επίσης δεν
εκφράζεται, οι άνθρωποι που παίρνουν μέρος στα «επεισόδια», παρουσιάζονται όχι μόνο απο12
13
http://www.youtube.com/watch?v=uCe5DVUDaHo
http://www.youtube.com/watch?v=VrhoBjBJfs8
- 243 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
κομμένοι αλλά και ως το αντιθετικό δίπολο των καλών πολιτών, των φυσιολογικών φιλήσυχων
οικογενειαρχών που θα εκφρασθούν στις εκλογές. Η εικόνα της βουλής και της κυβέρνησης
αντιπαρατιθέμενη με τη φωτιά, μετατρέπεται σε σύμβολο ηρεμίας και ασφάλειας. Η ιδεολογία
των τηλεοπτικών κειμένων δεν υποστηρίζει μόνο το μνημόνιο αλλά και μια «δημοκρατία» που
εξασφαλίζεται μόνο με τη σιωπή και την παραμονή κατ’ οίκον. Η βία του δεύτερου μνημονίου
δε «μνημονεύεται» και οι τηλεοπτικές αναμεταδόσεις θυμίζουν θέατρο του παραλόγου. Κανείς
δε βλέπει τον ελέφαντα στο δωμάτιο και η φαλακρή τραγουδίστρια χτενίζεται πάντα με τον
ίδιο τρόπο14.
http://books.google.gr/books?id=4rQZMDSAMK0C&pg=PA97&dq=bald+soprano+absurd&hl=en&sa=X&ei=8MvPUre5Oav
NygOTt4KYCQ&ved=0CDAQ6AEwAQ#v=onepage&q=bald%20soprano%20absurd&f=false
14
- 244 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΑ»
Ποια Ελλάδα - Ποια τέχνη
Ξενοφών Σαχίνης
Πρόεδρος Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών ΑΠΘ
ABSTRACT
WHICH GREECE, WHAT ART
Culture and society at the time of crisis, or civilization at the time of “economic and moral
cholera”.Governments in Greece have always expressed their concern for our civilization
which together with history and the country’s topography are the greatest source of revenue
and the greatest advertisement of the country abroad. Their concern is mainly about the
tourist industry, while for the native population and its essential cultural education very little
is done and will continue to be so since culture does not bring an immediate number of votes.
The State cares more about barren and politically dangerous worship of the past than the
contemporary production of cultural creations.
Contemporary cultural production can be based on the hereditary characteristics of a society
and its creations but these characteristics are not supposed to hinter the formation of a
cultural product according to the conditions of any given moment.
It should be noted here that unfortunately the boundaries are not distinct among the political
parties of today, even more so the parameters that define the character of the political system,
that is the economic data and the requirements that arise from the dictatorial function of the
so called markets.
My statements stem from my position as an art teacher in a Public University as well that of
a practicing artist who tries to interpret, comment and take a stand in the social events of his
times. They are thoughts based on the experience of almost forty years of artistic involvement
and of twenty years of teaching.
It should be kept in mind that artist will always create independent of any negative
surrounding conditions. Their need to express and communicate wins and determines his
artistic evolvement. If an artist lacks the appropriate materials he will find a piece of paper
and a pencil to express himself and not stay silent.
Professor Xenophon Sachinis
President of The Visual and Applied Arts Department
- 245 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Ξενοφών Σαχίνης, Πρόεδρος Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών ΑΠΘ
Θ
α μπορούσαμε να πούμε ο πολιτισμός στα χρόνια της «οικονομικής και ηθικής χολέρας».
Διαχρονικά, οι κυβερνήσεις της Ελλάδας εξέφραζαν την αγωνία τους για τον πολιτισμό
μας που μαζί με την ιστορία αλλά και την τοπογραφία της χώρας μας είναι η μεγαλύτερη πηγή
εσόδων και ο μεγαλύτερος διαφημιστής της χώρας στο εξωτερικό.
Αυτή η αγωνία των κυβερνώντων αναφέρεται στους επισκέπτες της χώρας και κυρίως σε
όλη την τουριστική βιομηχανία. Για το γηγενή πληθυσμό και την ουσιαστική μόρφωσή του,
πέρα από τη στείρα και επικίνδυνη πολιτικά παρελθοντολαγνεία, για τη σύγχρονη παραγωγή
και την προσφορά πολιτισμικού αγαθού λίγα γίνονταν και πολύ λίγα θα γίνουν, αφού κανείς δεν
τρέφεται με τον πολιτισμό και ο πολιτισμός δεν επιφέρει άμεση συλλογή ψήφων. Δεν έχει καμία σημασία η επένδυση στον πολιτισμό που οφείλει το κράτος στους πολίτες του, καθώς αυτή
θα τους ολοκλήρωνε πολιτικά και τους έκανε να είναι απαιτητικοί όσον αφορά την ποιότητα
της ζωής τους. Οι απαιτήσεις των πολιτών από το Κράτος, (όταν δεν ήταν προϊόν συναλλαγής),
ήταν κάτι που κανένας πολιτικός δεν ευχόταν και δεν εύχεται. Γιατί απλά η σύγχρονη πολιτική
θέλει τον πολίτη να είναι ένα άβουλο ον, πειθήνιο και άνευρο. Δυστυχώς, ένα αλγεινό παράδειγμα, υποστηρικτικό της σκέψης μου είναι το πρόσφατο γεγονός της μείωσης των ωρών των
εικαστικών μαθημάτων στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση με πρόσχημα την οικονομία. Αλήθεια
πιστεύει κανείς ότι η χώρα θα σωθεί από την οικονομική δυσπραγία συρρικνώνοντας τα μαθήματα της πολιτισμικής γνώσης στη ΜΕ; Το όποιο βραχυπρόθεσμο οικονομικό κέρδος είναι
δυσανάλογο με τη ζημιά και το διακύβευμα που είναι η διαμόρφωση και η ολοκλήρωση του
- 246 -
Ξ. ΣΑΧΙΝΗΣ - ΠΟΙΑ ΕΛΛΑΔΑ - ΠΟΙΑ ΤΕΧΝΗ
χαρακτήρα του εφήβου και μελλοντικού ενεργού πολίτη της χώρας.
Ο πολιτισμός είναι μια συνεχής διεργασία επικοινωνίας ανάμεσα στα μέλη της κοινωνίας
και ο σκοπός αυτής της διαδικασίας είναι η διαμόρφωση των συνολικών-εθνικών χαρακτηριστικών της. Η σύγχρονη παραγωγή του πολιτισμού μπορεί να βασίζεται στα κληρονομικά
χαρακτηριστικά της κοινωνίας και των έργων της, αλλά αυτά τα κληρονομικά χαρακτηριστικά
δε μπορούν να εμποδίζουν τη σύγχρονη παραγωγή και τη διαμόρφωσή του πολιτισμικού προϊόντος σύμφωνα με τις συνθήκες της εκάστοτε χρονικής στιγμής. Αν οι άνθρωποι της πάσης
φύσεως Τέχνης πάψουν να παράγουν τα προϊόντα της σκέψης τους, τότε η κοινωνία θα περιπέσει σε ένα έσχατο σημείο αδράνειας και νάρκωσης αφού τα εντεταλμένα,από τον κοινωνικό
τους ρόλο μέλη της, θα έχουν σιωπήσει. Μια κοινωνία φιμωμένη είναι μια κοινωνία νικημένη
από το σύστημα όποιας πολιτικής απόχρωσης και αν είναι αυτό. Θα ήταν καλό να σημειώσουμε εδώ ότι, δυστυχώς, τα πολιτικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά των κομμάτων της σημερινής
εποχής αμβλύνονται και πολύ περισσότερο οι παράμετροι, που ορίζουν το χαρακτήρα του
πολιτικού συστήματος, είναι τα οικονομικά μεγέθη και οι απαιτήσεις που προκύπτουν από τη
λειτουργία των αγορών.
Τούτες οι απόψεις μου δε, στηρίζονται στη διττή μου ιδιότητα. Αυτή του δασκάλου της Τέχνης σε ένα Δημόσιο Ανώτατο Εκπαιδευτικό Ίδρυμα αλλά και αυτή του ενεργού καλλιτέχνη
που προσπαθεί να ερμηνεύει και να σχολιάζει και να λάβει θέση στα κοινωνικά γεγονότα του
καιρού του. Είναι απόψεις που στηρίζονται στην εμπειρία 40 χρόνων καλλιτεχνικής παραγωγής και 28 χρόνων διδασκαλίας και δεν είναι προϊόν μιας αφηρημένης σκέψης. Oι καλλιτέχνες
έχουν τώρα συνειδητοποιήσει τα καθήκοντά τους ως προς τον κοινωνικό τους ρόλο και λειτουργούν προς κάθε κατεύθυνση η οποία τονίζει και ορίζει τα αποτελέσματα της παρέμβασής
τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι.
Οι σκέψεις μου γίνονται φανερές στο κείμενο που θα αναγνωστεί αμέσως παρακάτω και
που γράφτηκε για να συνοδέψει την έκθεση έργων των μελών ΔΕΠ του Τμήματός μας και στα
πλαίσια του Παγκόσμιου Συνεδρίου Φιλοσοφίας στη Φιλοσοφική Σχολή του Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου των Αθηνών. Το συνέδριο είχε ως θέμα τη Φιλοσοφία στον καιρό της οικονομικής κρίσης. Έτσι Τέχνη και Φιλοσοφία, δύο δραστηριότητες του ανθρώπινου νου, οι οποίες
δεν παράγουν ανταποδοτικά προϊόντα και τα οποία δεν έχουν τιμή, βρέθηκαν κάτω από τη
φιλόξενη στέγη της Φιλοσοφικής Σχολής. Η έκθεση αυτή μου έδωσε την ευκαιρία να στοχαστώ
για το ρόλο της Τέχνης στη σημερινή Ελλάδα.
Αναφέρω, λοιπόν, σε αυτό το κείμενο.To Tμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της
Σ.ΚΤ του Α.Π.Θ. είναι το αρχαιότερο της Σχολής, και ιδρύθηκε το 1985. Είναι παράδοση στο
Πανεπιστήμιο οι απόφοιτοι να ορκίζονται. Kαι καθώς μιλούμε για όρκο, σε ποιον Θεό ορκίζεται
ένας καλλιτέχνης; Mια απάντηση που θα μπορούσαμε να δώσουμε είναι αυτή: « Μούσαις χάρισι Θύε». Είναι η επιγραφή (που όλοι γνωρίζετε), η οποία υπάρχει στο υπέρθυρο του ιστορικού
πρώτου κτηρίου του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου,το κτήριο της παλαιάς Φιλοσοφικής. «Προς
χάρη των Μουσών να θυσιάζεις». Να υπηρετείς και να πιστεύεις στην Τέχνη και στον Άνθρωπο. Γιατί ανθρώπου έργο είναι η Τέχνη και το κυριότερο, στον Άνθρωπο απευθύνεται… Να
σημειώσουμε ότι επιτέλους μετά από 27 χρόνια σχεδόν ο όρκος των αποφοίτων του Πανεπιστημίου μας περιέλαβε και την Τέχνη στο κείμενο της ορκομωσίας. Όπως επίσης, ας σημειωθεί
- 247 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ότι η ΣΚΤ του Α.Π.Θ. κινδύνευσε να ενωθεί με τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες μετά από πρόταση
μέλους της επιτροπής, η οποία ορίσθηκε από τη Σύγκλητο για το περιβόητο Σχέδιο ΑΘΗΝΑ.
Πρόταση που για πολλούς λόγους ευτυχώς δεν πραγματοποιήθηκε Όλα αυτά σας τα λέω για
να γίνει κατανοητή η θέση της Τέχνης και των θεραπόντων της σε μια κοινωνία και μια εποχή
διόλου φιλική προς τον Άνθρωπο. Αυτά τα μικρά δείγματα άδολης άγνοιας ακόμα και σε αυτό
το σεπτό Τέμενος των Μουσών είναι μια πρόσθετη πηγή συλλογής δεδομένων που αφορούν
στην Τέχνη.
Έτσι, μετά από 30 χρόνια περίπου το Τμήμα μας παλεύει να στερεώσει τη θέση του σε έναν
κόσμο που ελάχιστα ενδιαφέρεται για την Τέχνη, αφού η Τέχνη δεν συντελεί άμεσα στην οικονομική παραγωγή και μια Σ.Κ.Τ., όπως και αυτές των Ανθρωπιστικών Σπουδών, κατά τις παντοδύναμες αγορές δεν είναι παραγωγικές. Μετά από τριάντα χρόνια, δεν είναι δυνατό να μη
σκεφτούμε τα όσα κατάφερε το Τμήμα μας συνδυάζοντας τις εξής παραμέτρους: πρώτα από
όλα τις προσωπικές εκφραστικές ανάγκες των φοιτητών, τη διαφορετικότητα των εικαστικών
χαρακτήρων δασκάλων και φοιτητών, την απρόσκοπτη διακίνηση των ιδεών της Τέχνης που
απολογείται μόνο στον ελεύθερο ΑΝΘΡΩΠΟ. Σε αυτό το σύστημα πάντοτε ένας καλλιτέχνης
έπρεπε να διαλέξει ανάμεσα στον μύθο και την καθαρή φόρμα.
Θα ήταν δύσκολο για μένα να μη σημειώσω την ψευδή ευδαιμονία της φόρμας, η Τέχνη
για την Τέχνη, μέσα στην οποία έζησαν οι καλλιτέχνες τα τελευταία τριάντα χρόνια. Και όχι
μόνο στην Ελλάδα. Οι παρούσες όμως, οικονομικές αλλαγές οι οποίες αφορούν την παγκόσμια
κοινότητα και η οποία προκλήθηκε από την αμετροέπεια του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος, του καπιταλισμού, καθώς αυτό κινείται μόνο προς την κατεύθυνση της παντοδυναμίας
των αγορών, μας αναγκάζει όλους μας να ξανασκεφτούμε τις ζωές μας.
Προηγουμένως, μίλησα για την ευδαιμονία της φόρμας, γεγονός που το ορίζω ως καλλιτεχνικό τεκταινόμενο, με τον ίδιο τρόπο όπως ακριβώς οι περίφημες ανώνυμες αγορές ορίζουν
το πιστωτικό γεγονός της επιλεκτικής χρεωκοπίας, πράγμα που μας απειλεί όλους, αλλά κυρίως
την ιδέα της ενωμένης Ευρώπης. Έχω, λοιπόν, την εντύπωση ότι, όπως όλοι οι πολίτες, έτσι και
οι καλλιτέχνες ανακαλύπτουν με δυσάρεστο τρόπο την κρυμμένη διάσταση της εφαρμοσμένης πολιτικής, καθώς οι γνωστές ιδεολογίες έχουν πραγματικά συρρικνωθεί. Έτσι, πιστεύω ότι
ειδικότερα οι καλλιτέχνες θα έρθουν ξανά σε επαφή με την έννοια των κοινωνικών ιδεολογιών
και όχι μόνο με αυτές τις «ιδεολογίες» που αφορούσαν την εκφραστική φόρμα και που εν τέλει
ενδιέφερε μόνο τους στενούς καλλιτεχνικούς κύκλους. Σας παρακαλώ να θυμάστε ότι οι καλλιτέχνες θα δημιουργούν πάντα πέρα από όποιες αρνητικές περιρρέουσες συνθήκες. Η ανάγκη
για έκφραση και επικοινωνία είναι δυνατότερη και καθορίζει κατηγορηματικά την πορεία του
καλλιτέχνη. Αν δεν έχω υλικά θα βρω ένα κομματάκι χαρτί και ένα μολύβι για να μιλήσω και να
μην σιωπήσω.
Θα ήθελα να ξεκαθαρίσω ότι ως δημιουργός αλλά και ως δάσκαλος σε μια Σχολή Τέχνης δεν
είμαι καθόλου αντίθετος στην καλλιτεχνική εικαστική έρευνα και τα προβλήματα που αυτή
θέτει και λύνει. Η έρευνα γύρω από τη φόρμα και τους εκφραστικούς τρόπους και μεθόδους
είναι μια αναγκαία και παραδεδεγμένη πνευματική λειτουργία, συνυφασμένη με την ιδέα και
την ιστορία της τέχνης και του πολιτισμού. Η όποια αντίρρησή μου αφορά έναν αυτάρεσκο
- 248 -
Ξ. ΣΑΧΙΝΗΣ - ΠΟΙΑ ΕΛΛΑΔΑ - ΠΟΙΑ ΤΕΧΝΗ
απομονωτισμό που απομακρύνει τα προσδοκώμενα αποτελέσματα της καλλιτεχνικής έρευνας
από τους αποδέκτες της, που είναι φυσικά το πλατύ κοινό.
Στα προηγούμενα χρόνια, όταν ανθούσαν τα πολιτικά συστήματα (τώρα ανθεί μόνο ένα
καθαρά οικονομικό), οι καλλιτέχνες εύρισκαν, δυστυχώς, τρόπους να τα εκθειάσουν και να
θέσουν τις πνευματικές τους ικανότητες στην υπηρεσία τους. Γνωρίζουμε πια από ιστορικές
μελέτες ότι απέναντι στο στείρο, άτεχνο και δουλοπρεπή σοσιαλιστικό ρεαλισμό η CIA πρότασσε τα δικά της προγράμματα, ώστε η δυτική τέχνη να είναι μόνο αυτή το πρότυπο, σχεδόν
σε παγκόσμιο επίπεδο. Φυσικά και δε γινόταν λόγος για οποιαδήποτε Τέχνη δε βρισκόταν μέσα
στα πλαίσια που τα δύο συστήματα είχαν ορίσει. Για παράδειγμα οι Αυστραλοί και οι Αμερικανοί απόγονοι των αποίκων άργησαν αιώνες να ανακαλύψουν την τέχνη των γηγενών των
ηπείρων που αποίκησαν οι πρόγονοί τους. Μόνο τα τελευταία χρόνια παρατηρούμε το αυξημένο ενδιαφέρον καλλιτεχνών αλλά και Πανεπιστημιακών, Σχολών Καλών Τεχνών και Εθνικών
Ινστιτούτων Έρευνας να αποδώσουν τα οφειλόμενα σε μια Τέχνη που προϋπήρξε της δυτικής.
Αφού, λοιπόν, οι εφαρμοσμένες ιδεολογίες, κατά τη γνώμη μου αλλά και κατά τεκμήριο, στέρεψαν, οι καλλιτέχνες βρίσκονται εμπρός σε ένα κυριολεκτικά κενό πεδίο πολιτικής αναφοράς
και στήριξης. Αυτό θεωρώ ότι είναι μια παράπλευρη απώλεια για το σύστημα και ταυτόχρονα
ένα παράπλευρο κέρδος για τους ίδιους τους καλλιτέχνες. Είναι πια απολύτως ελεύθεροι να
επιλέξουν το δρόμο που τους φαίνεται καλύτερος απαλλαγμένοι από υποχρεώσεις, οι οποίες
μπορεί να απέδιδαν μεν, αλλά μετέτρεπαν τα παραχθέντα έργα σε ελαφρά, ανίκανα να εγκλωβίσουν το βλέμμα του θεατή και ανίκανα να προκαλέσουν οποιαδήποτε μέθεξη. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι σε αυτή τη δύσκολη στιγμή οι καλλιτέχνες επιζητούν μια καινούργια χειραφέτηση της έκφρασής τους και ταυτόχρονα όσοι διδάσκουν προσπαθούν να ανακτήσουν και
να εδραιώσουν την αξιοπρέπεια στην ελεύθερη διακίνηση των ιδεών η οποία είναι χρέος για
όποιον διδάσκει.
Στα τέλη του προηγούμενου αιώνα και στις αρχές του τωρινού το δυτικό αδηφάγο σύστημα
παραγωγής και προώθησης των εικαστικών έπρεπε να εφευρίσκει σε τακτά χρονικά διαστήματα ή,αν θέλετε, να ορίζει καλύτερα ένα κίνημα το οποίο αναιρούσε το προηγούμενο, χωρίς να
υπάρχει πάντοτε ο αποχρών λόγος ο οποίος θα επέφερε την αλλαγή ως επιτακτική ανάγκη. Ο
ένας «-ισμός» διαδεχόταν τάχιστα τον άλλο προσπαθώντας να επιβάλει μια θεωρητικοποίηση
ακόμα και της κίνησης μιας απλής πινελιάς ή της κίνησης του ποντικιού και της γραφής του, αν
μιλούμε για ψηφιακή τέχνη. Τα κρατικά Μουσεία Σύγχρονης Τέχνης επέβαλαν επιλεγμένους
καλλιτέχνες παρέχοντας τους αφειδώς πολυέξοδες εκθέσεις και εκτυπώσεις εντύπων. Οι εικαστικοί,και όχι μόνο, έπεσαν άκριτα στην παγίδα της άνευ όρων παράδοσής τους στο σύστημα.
Και ξαφνικά όλα κλονίζονται. Το φάσμα μιας οικονομικής κρίσης είναι παρόν. Οι δαπάνες που
πολύ εύκολα δίνονταν, πολύ εύκολα κόπηκαν. Νομίζω ότι είναι μια ευκαιρία να επαναπροσδιορισθεί ο ρόλος του καλλιτέχνη, από τον ίδιο τον καλλιτέχνη στην κοινωνία. Προφανώς και δεν
είναι εύκολο. Ο καθένας από μας, και εδώ εννοώ τους δημιουργούς, έχει τις δικές του αντοχές
και τις δικές του αρχές, το δικό του χαρακτήρα και τις δικές του ανάγκες που τον οδηγούν
στα δικά του μονοπάτια. Δε γίνονται πια εύκολες business, πρέπει να γίνουν πράγματα ουσίας. Είκοσι χρόνια πριν οι εικαστικοί, όταν ο Κοσκωτάς ήταν παντοδύναμος προσπαθούσαν να
αγοράσει ένα έργο τους για τη συλλογή του. Όλοι υποψιαζόμασταν τη φούσκα αλλά κανείς δεν
- 249 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
είχε το θάρρος να πει όχι. Μετά όλα ξεφούσκωσαν και μαζί τους η αξιοπρέπεια των εικαστικών.
Θα ήταν, επίσης, ατυχές και εύκολο να πούμε ότι η μεγάλη Τέχνη παράγεται σε δύσκολους
καιρούς. Θα προτιμούσα να είχε γραφτεί αυτό το κείμενο όχι σε χρόνο κρίσης αλλά σε καιρούς
όπου δε θα ήταν εξωγενώς επιβεβλημένη αυτή η μετάλλαξη τής καλλιτεχνικής σκέψης, αλλά
θα ήταν ένα προϊόν καθαρής και αβίαστης πνευματικής δραστηριότητας. Να σημειώσουμε
επίσης ότι ο άνθρωπος δε χορταίνει με Τέχνη αλλά η ψυχή του η οποία μαθαίνει από την
Τέχνη τέρπεται και ολοκληρώνεται. Προφανώς, μέσα στη σημερινή κρίση η Τέχνη πρέπει να
ξαναβρεί το δρόμο της προς την κοινωνία. Και είναι, επίσης, φανερό ότι ο καλλιτέχνης πρέπει
να τραφεί. Μόνο που για μένα ο καλλιτέχνης και ο δάσκαλος δεν είναι επάγγελμα, αλλά στάση
ζωής και έκφρασης κάτω από κάποιους αισθητικούς κανόνες. Ο καλλιτέχνης επικοινωνεί, προσφέρει το μύθο του (όχι αυτόν που αφορά στο πρόσωπό του ως ύφος ζωής, life style για τα
περιοδικά). Προσφέρει, παροτρύνει και, γιατί όχι, πυρπολεί το πνεύμα. Να, γιατί ο καλλιτέχνης
οφείλει να ορκίζεται μόνο στις Μούσες και την ελευθερία του πνεύματος.
Και για να μην παραλείψω: ένας καλλιτέχνης δεν κρίνεται με όρους παραγωγικότητας που
θέτει η παντοδύναμη αγορά. Έχω τη βεβαιότητα πως η ωριμότητα μιας κοινωνίας είναι υπαρκτή, όταν ορίζει την παραγωγικότητα των Ανθρωπιστικών Επιστημών και της Τέχνης με διαφορετικό τρόπο από αυτόν της αγοράς. Η κοινωνία επενδύει μακροπρόθεσμα, χωρίς να περιμένει
άμεση ανταπόδοση. Άλλωστε το παλιό κρασί φυλάσσεται καιρό και σε σωστές συνθήκες στο
κελάρι, πριν συναντήσει το ποτήρι μας. Η Τέχνη θα αναπτύσσεται πάντοτε και δεν περιμένει
ελεημοσύνες. Σε μια ιδεατή κοινωνία οι καλλιτέχνες, οι εργάτες της Τέχνης θα είχαν την στήριξη του Κράτους. Όμως ακόμα και ως σκέψη αυτή η πρόταση σήμερα στα αυτιά των αγορών
φαντάζει προσβολή. Δε μιλώ για το χρηματιστήριο της τέχνης. Μιλώ για την ουσία της που
μετριέται με τη δύναμη της ιδέας και της προσφοράς στον Άνθρωπο.
Θα ήθελα να κλείσω τώρα το κείμενο με λόγια που αποδίδονται στον Πυθαγόρα:
Να μη δέχεσαι στα μαλακά σου βλέφαρα τον γλυκό ύπνο, πριν εξετάσεις τρεις φορές κάθε
σου έργο της ημέρας. « Τι έκανα που δεν έπρεπε; Τι έκανα που έπρεπε; Τι έπρεπε να κάνω που
δεν έκανα; Αφού από το πρώτο αρχίσεις να τα εξετάσεις κατά σειρά. Έπειτα για όσα μεν κακά
έπραξες να επιπλήττεις τον εαυτό σου και για τις καλές σου πράξεις να χαίρεσαι. Εργάσου γι’
αυτά. Μελέτησε τα για να τα αγαπήσεις. Αυτά θα σε φέρουν στα ίχνη της αρετής.
Μου μοιάζει, όλο αυτό με την εικόνα ενός εργάτη της τέχνης που ρίχνει το τελευταίο βλέμμα
της ημέρας στο εικαστικό του έργο, διαβάζει τις τελευταίες γραμμές του κειμένου του ή τις παρτιτούρες καθώς αφήνει τα σύνεργά του και το μυαλό του να ξεκουραστεί.
- 250 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
- ΣΤ -
Ε Ν Ο Τ Η ΤΑ
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ;»
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Η Ελληνική βιοποικιλότητα
ως πόρος και αυταξία
Δέσποινα Βώκου
Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ορίζεται η βιοποικιλότητα και προσδιορίζονται χαρακτηριστικά της διανομής της. Γίνεται αναφορά στις απώλειες ειδών και στα αίτια των απωλειών, όπως και στις αποκρίσεις της διεθνούς
κοινότητας στις σχετικές διαπιστώσεις. Προσδιορίζεται η αξία της βιοποικιλότητας μέσα από
διαφορετικές προσεγγίσεις, δίνονται ποσοτικά στοιχεία για την Ελληνική βιοποικιλότητα, γίνεται αναδρομή και σύντομος σχολιασμός των κεντρικών επιλογών για την προστασία της στη
χώρα, καθώς και παρουσίαση προοπτικών για αποτελεσματικότερη αξιοποίηση του εθνικού
βιολογικού πλούτου. Τέλος, γίνεται εκτίμηση των κρισιμότερων προϋποθέσεων για την επιτυχία των προσπαθειών διατήρησης της βιοποικιλότητας.
ABSTRACT
Biodiversity in Greece: an intrinsic value and a resource
Despoina Vokou
Department of Ecology, School of Biology, Aristotle University of Thessaloniki
Biodiversity is defined and distribution features, losses so far, threats and associated causal
agents are explained. Responses of the european and international communities to extinction
risk are presented as well as the different approaches to valuing biodiversity. Quantitative
data for Greek biodiversity are given, and a brief resumé and critique of the main policies
pursued so far for its protection. Some new opportunities by which the country can benefit
from its great biodiversity wealth are discussed and, finally, presented are the most critical
requirements for the conservation of biodiversity.
- 253 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Μ
Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
Τι είναι βιοποικιλότητα;
ε αυτό τον όρο αναφερόμαστε στο πλήθος των μικρο- και μακρο-εξελικτικών ιστοριών
που διαδραματίστηκαν στο χώρο και στο χρόνο και που αποτυπώνονται σε οντότητες
επαρκώς διακριτές μεταξύ τους. Πρακτικά, αναφερόμαστε σε όλη την ποικιλία δομών/μορφών, με τις οποίες εκδηλώνεται η ζωή στα διαφορετικά επίπεδα οργάνωσής της1, στα διαφορετικά μέσα όπου αναπτύσσεται2 και στις διαφορετικές μονάδες χώρου3 όπου προσδιορίζεται
4
. Συνηθέστερα, μιλάμε για βιοποικιλότητα σε επίπεδο ειδών.
Πού και πόση
Η βιοποικιλότητα δεν είναι ίδια παντού. Υπάρχουν περιοχές στον πλανήτη που χαρακτηρίζονται ‘θερμές’ (hotspots) με κριτήρια διαφορετικά από τα συνηθισμένα. Αυτές οι βιολογικά θερμές περιοχές, που καλύπτουν λιγότερο από 2,5% της συνολικής επιφάνειας της Γης, αλλά περικλείουν περίπου 50% των φυτών και 42% των σπονδυλόζωων (Myers et al 2000, Mittermeier
et al 2004), βρίσκονται κυρίως στους υγρούς τροπικούς και εκεί όπου επικρατεί μεσογειακό
κλίμα. Η Μεσογειακή περιοχή, μέσα σ’ αυτή και η χώρα μας, με τον υψηλό ενδημισμό5 που τη
χαρακτηρίζει, αποτελεί βιολογικό παράδεισο της Ευρώπης (Πίν. 1).
Π.χ. επίπεδο γονιδίων, επίπεδο ειδών, οικοτόπων, μεγαδιαπλάσεων, κλπ.
Δηλαδή, στη χέρσο, στα νερά και στον αέρα.
3
Σε ολόκληρο τον πλανήτη ή σε μια οποιαδήποτε περιοχή, μεγάλη ή μικρή (π.χ. ήπειρο, χώρα, λίμνη, νησί).
4
Πολλοί ορισμοί της βιοποικιλότητας δεν είναι ικανοποιητικοί (ελλιπείς ή κακοδιατυπωμένοι), ακόμα και όταν έχουν περάσει σε
νομικά κείμενα. Υποβάλλω τον παρόντα στην κρίση των αναγνωστών-εμπειρογνωμόνων.
5
Δηλαδή, έχει είδη που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον πλανήτη.
1
2
- 254 -
Δ. Βωκου - Η Ελληνικη βιοποικιλοτητα ως πορος ΚΑΙ αυταξια
Πίνακας 1. Βιοποικιλότητα σε επίπεδο ειδών στον πλανήτη, στη Μεσογειακή περιοχή και στην Ελλάδα.
Αξία
Η ανθρώπινη ζωή χρειάζεται πολλή βιοποικιλότητα για να υπάρξει και οι ανθρώπινες οικονομίες
στηρίζονται σε τεράστιου εύρους προϊόντα και παροχές της φύσης. Εξ ου και η οικονομική αξία
της βιοποικιλότητας, η άμεση ή η έμμεση. Η πρώτη αναφέρεται στο όφελος από την κατανάλωση στοιχείων της σε οποιαδήποτε μορφή και για οποιοδήποτε σκοπό (ως τρόφιμα, φάρμακα,
καλλυντικά κι αρώματα, είδη ένδυσης, στέγασης, διασκέδασης, κλπ). Όμως, μικρό μόνο τμήμα
της βιοποικιλότητας του πλανήτη έχει άμεση αξία. Για παράδειγμα, από τα περίπου 300.000 καταγραμμένα είδη φυτών, 3.000 θεωρούνται πηγές τροφής, 200 καλλιεργούνται, αλλά μόνον 20
είναι υπεύθυνα για πάνω από 80% της παγκόσμιας κατανάλωσης τροφίμων φυτικής προέλευσης
(Gaston & Spicer 1998). Ανάλογα ισχύουν και για τα ζωικής προέλευσης τρόφιμα.
Η έμμεση αξία αναφέρεται στο όφελος από την απόλαυση/αξιοποίηση/εμπορική εκμετάλλευση στοιχείων βιοποικιλότητας, χωρίς την κατανάλωσή τους. Με τέτοια αξία συνδέεται οικοτουρισμός, αναψυχή, έντυπο και ηλεκτρονικό υλικό οικολογικού περιεχομένου, προϊόντα που
προϋποθέτουν μεσολάβηση βιοποικιλότητας (π.χ. εδώδιμοι καρποί που προέκυψαν μετά από
επικονίαση με έντομα), κλπ. Για περιπτώσεις όπως οι παραπάνω, η αξία μπορεί αρκετά εύκολα να
εκτιμηθεί. Πώς όμως να αποτιμηθεί η σημασία των βιοκοινοτήτων για τη ρύθμιση του κλίματος,
την πρόληψη πλημμυρών και αποτροπή ξηρασιών, τη διατήρηση της ποιότητας των νερών, την
αποδόμηση οργανικών αποβλήτων ή την ακινητοποίηση ανόργανων ρύπων, την εξασφάλιση
καθαρού αέρα, γόνιμου εδάφους και όλων όσων όχι μόνον επιτρέπουν διατήρηση των παραγωγικών διαδικασιών αλλά και προσφέρουν απόλαυση, έμπνευση και ψυχική υγεία;
Ήταν οι Costanza et al (1997) που επιχείρησαν για πρώτη φορά να εκτιμήσουν την οικονομική αξία των φυσικών παροχών. Στηρίχθηκαν στα δεδομένα του πειράματος ‘Βιόσφαιρα
2’6 και στους υπολογισμούς του κόστους επαναφοράς ή αποκατάστασης, στη μικροκλίμακα
Πρόκειται για ένα πανάκριβο πείραμα που διερευνούσε πιθανότητες και όρους επιτυχίας μελλοντικών αποικιών στο διάστημα.
Ονομάστηκε Βιόσφαιρα 2, αφού αποτελούσε ένα ομοίωμα της βιόσφαιρας που κατασκευάστηκε σε έκταση 1,25 ha στην Αριζόνα, στο οποίο παρέμειναν για αρκετό διάστημα άνθρωποι, αποκλεισμένοι από τον έξω κόσμο. Εκτιμήθηκε ότι τα οικοσυστήματα παρέχουν ετησίως και ανά km2 υπηρεσίες ισοδύναμες με $64.000, ενώ μεταγενέστερες εκτιμήσεις (Mitsch 1999), με βάση
6
- 255 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
του πειράματος, των συστημάτων που τις παρείχαν, μετά την απώλεια ή διαταραχή που είχαν
υποστεί. Σήμερα, γίνονται πολλές τέτοιες εκτιμήσεις ως αποτέλεσμα της απήχησης που είχε η
σχετική διεθνής πρωτοβουλία ΤΕΕΒ (The Economics of Ecosystems and Biodiversity). Ανάλογη
απόπειρα έγινε πρόσφατα και στη χώρα μας7.
Η χρηστική προσέγγιση που βλέπει τη βιοποικιλότητα μόνο ως πόρο προς εκμετάλλευση,
τυφλή (συνειδητά ή μη) στις άλλες, θεόρατες διαστάσεις της, την υποβιβάζει σε απλό εργαλείο
συντήρησης και βελτίωσης της ποιότητας της ανθρώπινης ζωής. Ευτυχώς, δεν είναι η μόνη.
Δυστυχώς, αυτή κυριαρχεί στην πράξη.
Από εξελικτική σκοπιά, η βιοποικιλότητα είναι αποτέλεσμα δράσης εξελικτικών δυνάμεων,
οικολογικών διεργασιών και του χρόνου. Είναι δηλαδή ιστορικό προϊόν. Αν η καταστροφή των
τεκμηρίων της ιστορίας του ανθρώπου θεωρείται βαρβαρότητα, πώς θα πρέπει να χαρακτηριστεί αλλά και να αντιμετωπιστεί η καταστροφή των τεκμηρίων της ιστορίας της ζωής από τον
άνθρωπο;
Από ηθική σκοπιά, κάθε είδος έχει εγγενή αξία, ανεξάρτητα από την οικονομική σημασία ή
την όποια χρησιμότητά του. Ο φυσικός κόσμος είναι μοναδικός και ανεκτίμητος και οι δομές
των κοινωνιών μας που συνεπάγονται καταλήστευση της φύσης και εξαθλίωση των ειδών δεν
μπορούν να διαιωνίζονται. Σε μια τέτοια προσέγγιση, δεν έχουν θέση απόπειρες οικονομικής
αποτίμησης της βιοποικιλότητας.
Η λειτουργική σκοπιά που επιχειρεί να προσδιορίσει τη σχέση μεταξύ βιοποικιλότητας και
λειτουργικότητας των συστημάτων αποτελεί τη σύγχρονη, διάδοχη εκδοχή των οικολογικών
αναζητήσεων που κυριάρχησαν τον προηγούμενο αιώνα και αφορούσαν τη σχέση πολυπλοκότητας και σταθερότητας. Όποιο κι αν είναι το αποτέλεσμα αυτών των αναζητήσεων, είναι
δεδομένο ότι ο παρών κόσμος είναι ο μόνος που αποδεδειγμένα εξασφαλίζει την επιβίωσή
μας. Μετά από κάθε μεγάλη αλλαγή των συνθηκών στον πλανήτη, κάποιοι ήταν οι χαμένοι και
κάποιοι οι κερδισμένοι. Για να μην πάρουμε εκ των πραγμάτων οδυνηρά την απάντηση ‘ανάμεσα σε ποιους θα βρεθούμε’, χρειάζεται να πορευόμαστε με σύνεση και αυτοσυγκράτηση,
υιοθετώντας την αρχή της πρόληψης.
Σημερινή κατάσταση
Κατά τη σύγχρονη εποχή (από το 1500 μ.Χ. και μετά), έχουν καταγραφεί απώλειες περίπου
850 ειδών (IUCN 2006). Ασυγκρίτως περισσότερα, πάνω από 15.000, είναι τα είδη που τώρα
αντιμετωπίζουν κίνδυνο εξαφάνισης. Ο αριθμός αυτός αντιστοιχεί σε λιγότερο από 2% των
καταγραμμένων ειδών8 αλλά σε περισσότερο από 40% εκείνων, των οποίων έχει αξιολογηθεί η σημερινή κατάσταση σε σχέση με αυτήν του παρελθόντος. Ο κίνδυνος που διατρέχουν
τα ίδια στοιχεία, ανέβασαν το μέγεθος αυτό στα $109.
7
βλ. Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην Ελλάδα, 2011, Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα [www.bankofgreece.gr/BogEkdoseis/Πληρης_Εκθεση.pdf ].
8
Έχουμε καταγράψει κοντά στα 2 εκατομμύρια είδη, αλλά μας είναι άγνωστος ο συνολικός αριθμός τους.
- 256 -
Δ. Βωκου - Η Ελληνικη βιοποικιλοτητα ως πορος ΚΑΙ αυταξια
οφείλεται σε ποικίλους παράγοντες, με πιο σημαντικό όλων την απώλεια ενδιαιτήματος9. Η
συρρίκνωση του χώρου όπου ζει ένα είδος είναι μία διάσταση αυτής της απώλειας. Αλλά κι
όταν αυτός υποβαθμιστεί ποιοτικά ή κομματιαστεί και πάλι είναι σαν να έχει χαθεί. Σε αυτή την
απώλεια ενδιαιτήματος, που οφείλεται στην υποχώρηση των φυσικών περιοχών προς όφελος
κυρίως της αστικής και γεωργικής ανάπτυξης, θα πρέπει να αντισταθούμε αν θέλουμε να περισώσουμε τη βιοποικιλότητα του πλανήτη. Σήμερα, μια πρόσθετη μεγάλη απειλή για πολλά
είδη είναι και η κλιματική αλλαγή, λόγω της μεταβολών που επιφέρει στα ενδιαιτήματά τους.
Διαπιστώσεις και αποκρίσεις
Η συνειδητοποίηση του ενδεχόμενου να υπάρξει μια ακόμα μαζική εξαφάνιση ειδών, η 6η από
καταβολής κόσμου με τον άνθρωπο να ευθύνεται για αυτήν, σε συνδυασμό με την αναγνώριση της αξίας της βιοποικιλότητας από όλο και περισσότερους έφερε σοβαρές αλλαγές στον
τρόπο με τον οποίο βλέπουμε τα πράγματα. Ήταν το 1992, στη Σύνοδο Κορυφής του ΟΗΕ, στο
Ρίο, που υπογράφηκε η Σύμβαση για τη Βιοποικιλότητα. Τρείς είναι οι κύριοι στόχοι της: α) η διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, β) η αειφόρος χρήση των συνιστωσών της και γ) ο δίκαιος και ισότιμος διαμοιρασμός των ωφελειών από την εμπορική ή άλλη χρησιμοποίηση των γενετικών πόρων10. Η Ευρωπαϊκή Ένωση επικύρωσε τη Σύμβαση το 1993, ενώ το 2001 υιοθέτησε
μια μεγάλη πρόκληση: με ορόσημο το 2010, να ανασχεθεί η απώλεια βιοποικιλότητας εντός
των ορίων της και να μειωθεί σημαντικά ο ρυθμός απώλειάς της σε παγκόσμιο επίπεδο. Δεν
το πέτυχε. Στο μεταξύ, όμως, με την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ ίδρυσε το δίκτυο προστατευόμενων
περιοχών Natura 2000 που καταλαμβάνει περίπου 20% της επικράτειας των χωρών-μελών της.
Το ανθρωπογενές ‘τοπίο’ στην Ελλάδα
Το περιβαλλοντικό δίκαιο της Ελλάδας είναι κυρίως Ευρωπαϊκό. Η στάση της Ευρωπαϊκής Ένωσης υπήρξε ισχυρά φιλοπεριβαλλοντική για μεγάλο διάστημα και αυτό είχε θετικές επιπτώσεις
στη χώρα μας που, ενώ διαθέτει ένα εξαιρετικό φυσικό περιβάλλον, δεν κατάφερε να διαμορφώσει υλικό και άυλο ανθρωπογενές περιβάλλον ανάλογης ποιότητας και διάρκειας. Μέσα στο
γενικότερο φιλοπεριβαλλοντικό κλίμα, η χώρα μας έκανε βήματα. Όμως, ενώ κάτι κινήθηκε,
οι αναγκαίοι θεσμοί ήρθαν –όταν ήρθαν– με καθυστέρηση, δεν συνοδεύτηκαν από τα κατάλληλα εργαλεία για να εκπληρώσουν την αποστολή τους και αργά ή γρήγορα βρέθηκαν να
υπολειτουργούν, προφανώς ως φυσική συνέπεια των καθυστερήσεων και ελλείψεων.
Η κατάσταση δεν εξελίχθηκε έτσι τυχαία ούτε συνδέεται αποκλειστικά με συγκεκριμένη
κυβέρνηση ή παράταξη που κάποια στιγμή απέκτησε κυβερνητική εξουσία. Δεν αποτέλεσε
προτεραιότητα για την Ελληνική κοινωνία η προστασία της φύσης και της βιοποικιλότητας.
Ο όρος ενδιαίτημα αναφέρεται σε ένα είδος. Προσδιορίζει το χώρο και τα συγκεκριμένα βιοτικά και αβιοτικά χαρακτηριστικά
του που επιτρέπουν στο είδος να εγκαταστήσει βιώσιμο πληθυσμό.
10
Το πρωτόκολο της Ναγκόγια, που υπογράφηκε το 2010 στην ομώνυμη πόλη της Ιαπωνίας, σηματοδοτεί την εκκίνηση των
διαδικασιών επίτευξης του τρίτου στόχου της Σύμβασης. Αναφέρεται σε θέματα πρόσβασης στους γενετικούς πόρους ώστε να
αποφευχθεί η βιοπειρατία και θέτει τις βάσεις για ένα ισότιμο διαμοιρασμό των ωφελειών από τη χρησιμοποίησή τους.
9
- 257 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Ούτε για τους ηγέτες της. Η περιβαλλοντολογία άνθησε στη χώρα, η αειφόρος ανάπτυξη έγινε
καραμέλα στο στόμα των πολιτικών της και όλοι είχαν ενδιαφέρον για την προστασία του περιβάλλοντος. Συνήθως στα λόγια ή όταν ‘πλήττονταν’ άλλοι, μακριά. Γιατί όταν πρέπει να γίνει
κάτι που αφορά και εμάς ‘θα κινηθούν θεοί και δαίμονες’ να μη μας αγγίξει.
Είμαστε μια κοινωνία εθισμένη και ανεκτική στην παραβατικότητα. Έχουμε εκατομμύρια αυθαίρετα που έχουν καταφάει τη δημόσια γη, έχουμε δει υπουργούς περιβάλλοντος να χτίζουν
τα παράνομά τους και υπουργούς εργασίας να περιγράφουν ως φιλοξενία στην κατοικία τους
την αδήλωτη εργασία. Τίποτα δεν πάθανε. Τι καλύτερη υπόδειξη για τους απλούς θνητούς να
πράττουν κι αυτοί τ’ ανάλογα;
Προστασία βιοποικιλότητας στην Ελλάδα
Η Ευρωπαϊκή Ένωση είχε χρηματοδοτήσει δεκάδες Ειδικές Περιβαλλοντικές Μελέτες (Ν.
1650/1986) που θα οδηγούσαν σε θεσμοθέτηση περιοχών προστασίας της φύσης. Μέχρι
το 2000, όμως, δεν είχε προχωρήσει πολλά το τότε υπουργείο περιβάλλοντος (Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε.),
παρά τις ισχυρές ευρωπαϊκές πιέσεις. Αυτές άρχισαν να τελεσφορούν όταν διαφάνηκε προ
των πυλών ανάσχεση χρηματοδοτήσεων. Έτσι θεσμοθετήθηκε στη Ζάκυνθο το Εθνικό θαλάσσιο πάρκο και έτσι ιδρύθηκε ο φορέας διαχείρισής του, ο πρώτος στη χώρα. Ακολούθησε
ο Σχινιάς-Μαραθώνας. Μετά, ‘μέσα σε μια νύχτα’, το 2003, ιδρύθηκαν 25 φορείς διαχείρισης
προστατευόμενων περιοχών και συστήθηκαν τα διοικητικά τους συμβούλια, αφού, σύμφωνα
με τις σχετικές αποφάσεις, δεν βάραιναν τον κρατικό προϋπολογισμό (ΦΕΚ 126/2003). Δημιουργήθηκαν δηλαδή ΝΠΙΔ του ευρύτερου δημόσιου τομέα που κλήθηκαν να διαχειριστούν
δημόσια αγαθά και αξίες, χωρίς πρόβλεψη στήριξής τους. Το κράτος απεμπολούσε τις ευθύνες του και αρνιόταν να δει τις υποχρεώσεις του (τουλάχιστον υπήρχαν τότε διαθέσιμοι ευρωπαϊκοί πόροι). Δημιουργήθηκαν αρχές για να διαχειριστούν περιοχές που μόνο κατ’ όνομα
ήταν προστατευόμενες, αφού στη μέγιστη πλειονότητά τους δεν ήταν καν θεσμοθετημένες
(αρκετές ούτε και τώρα). Δημιουργήθηκαν διαχειριστικές αρχές αποτελούμενες από άμισθους
εθελοντές που κλήθηκαν να φτιάξουν - αυτοί και κυρίως οι πρόεδροί τους - λειτουργικές οντότητες από το μηδέν. Χωρίς ουσιαστική υποστήριξη, σε καθεστώς συνεχώς μεταβαλλόμενων
οδηγιών και έχοντας να αντιμετωπίσουν ένα γραφειοκρατικό δαίδαλο.
Το υβριδικό σύστημα που επέλεξε η πολιτική ηγεσία για τη διαχείριση των προστατευόμενων περιοχών είχε από τη μια όλα τα χαρακτηριστικά και τις δεσμεύσεις ενός έργου ευρωπαϊκού προγράμματος κι από την άλλη όλους τους περιορισμούς και κακοδαιμονίες μιας κρατικής
οντότητας. Οι φορείς διαχείρισης βρέθηκαν να παλεύουν σε δύσκολα νερά: οι διαφορετικές
δεσμεύσεις και περιορισμοί που συνόδευαν τα δύο συστήματα συγκρούονταν αναγκαστικά
και απαιτούνταν ιδιαίτεροι χειρισμοί για να αντιμετωπιστούν οι συνεπακόλουθες διοικητικές
και λειτουργικές ανωμαλίες. Αλλά η βοήθεια από την εποπτεύουσα αρχή δεν περίσσευε.
Παρά τις τεράστιες αντιξοότητες, πολλοί φορείς διαχείρισης τα κατάφεραν. Κυρίως, επειδή
τους στήριξε με ενθουσιασμό ανθρώπινο δυναμικό υψηλών προδιαγραφών που πρόσφερε
χρόνο, κόπο κι εμπειρογνωμοσύνη (Βώκου 2011). Όμως, ο ενθουσιασμός στερεύει, πολύ περισσότερο μετά τις πρόσφατες αλλαγές του νομικού πλαισίου (καταργήσεις-συγχωνεύσεις φο- 258 -
Δ. Βωκου - Η Ελληνικη βιοποικιλοτητα ως πορος ΚΑΙ αυταξια
ρέων διαχείρισης και άλλες επιβαρυντικές τροποποιήσεις). Οι προοπτικές δεν είναι ευοίωνες. Κι
ίσως στην πορεία, για άλλη μια φορά, θα κληθούν οι ‘λύκοι’ να φυλάξουν τα ‘πρόβατα’.
Η πολιτική ηγεσία, με μικρές και μικρής διάρκειας εξαιρέσεις, αποδείχθηκε αδιάφορη (αν όχι
εχθρική) στα θέματα βιοποικιλότητας και προστατευόμενων περιοχών. Σε αυτό οφείλεται το
γεγονός ότι ακόμα δεν έχουμε εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα που προβλεπόταν να
έχει ολοκληρωθεί ήδη από το 199811, όπως και το ότι η χώρα βρίσκεται σε αδυναμία να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις που απορρέουν από την Οδηγία 92/43. Συγκεκριμένα, θα έπρεπε να
είχαν διεξαχθεί έρευνες πεδίου με στόχο την αξιολόγηση της κατάστασης διατήρησης τουλάχιστον των ειδών και των τύπων οικοτόπων της Οδηγίας στην επικράτειά της και με αυτές να είχε
ετοιμαστεί η αναγκαία εξαετής έκθεση για την εφαρμογή της Οδηγίας. Σύμφωνα με τα προβλεπόμενα, η έκθεση θα έπρεπε να ήταν έτοιμη τον Ιούνιο 2013. Αρχές 2014, δεν έχουν ακόμη
ξεκινήσει οι σχετικές έρευνες πεδίου, παρά τις μεγάλες προσπάθειες προς την κατεύθυνση
αυτή της Επιτροπής ’Φύση 2000’12 και της σχετικής επιστημονικής κοινότητας. Ούτε έχει εκπληρωθεί η υποχρέωση να προδιαγραφούν στόχοι, προτεραιότητες και μέτρα διαχείρισης για
τις οντότητες που θεωρητικά προστατεύονται στο Ελληνικό τμήμα του δικτύου Natura 2000.
Και πάλι υπήρχαν στη διάθεση της χώρας έξι ολόκληρα χρόνια (συμπληρώθηκαν το 2012) για
να προετοιμαστεί. Αυτά τα χρόνια που πέρασαν χωρίς να γίνει τίποτα, αυτή η αδιαφορία και
αμέλεια - πολύ περισσότερο που υπήρχαν διαθέσιμοι ευρωπαϊκοί πόροι για να γίνουν όλα βαραίνουν τις ηγεσίες του Υ.ΠΕ.Κ.Α. και πολύ περισσότερο αυτές που βρίσκονται πλησιέστερα
στην καταληκτική ημερομηνία εκπλήρωσης των ανεκπλήρωτων υποχρεώσεών μας. Ήξεραν,
αλλά αδιαφόρησαν. Ότι θα αναλάβουν ίσως το πολιτικό κόστος των ενεργειών τους, δεν φθάνει. Γιατί εμείς οι πολίτες τελικά θα πληρώσουμε - και σε ποιότητα περιβάλλοντος και σε χρήμα.
Αξιοποίηση των γενετικών μας πόρων
Παρότι χώρα Μεσογειακή, η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από μεγάλη κλιματική ποικιλία. Τέτοια
που να οδηγεί σε εμφάνιση και κατά τόπους επικράτηση συστημάτων που διαβαθμίζονται από
υποτροπικά μέχρι και υποπολικά, από τα φοινικοδάση της Κρήτης μέχρι τα δάση ερυθρελάτης
της Ροδόπης, συνεισφέροντας το καθένα την ξεχωριστή βιοποικιλότητα ειδών με την οποία
συνδέεται. Κι ακόμα, το γεωλογικό παρόν και παρελθόν και η απομόνωση που επιβάλλει η πολυσχιδής μορφολογία της χώρας, με το πλήθος των νησιών και των βουνοκορφών, ευνόησαν
τη δημιουργία και τη διατήρηση ειδών που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον πλανήτη. Η
εικόνα που συνοπτικά αποτυπώνεται στους αριθμούς του Πίν. 1 δείχνει τον τεράστιο εθνικό
βιολογικό πλούτο. Δίνει ταυτόχρονα μια αίσθηση και των υποχρεώσεων που έχουμε ως χώρα
για τη διατήρησή του όπως και των δυνατοτήτων και ευκαιριών για αξιοποίησή του. Μάλιστα,
βλ. Πρώτη εθνική αναφορά στη Σύμβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα, Υ.ΠΕ.ΧΩ.Δ.Ε. 1998. Αθήνα [http://users.uoa.
gr/~alegakis/index_el_files/PDFfiles/NatReport1Long.pdf ]. Κατά τη φάση συγγραφής αυτής της εργασίας, βγήκε στη διαβούλευση [http://www.ypeka.gr/LinkClick.aspx?fileticket=2VfClB5XfW4%3d&tabid=232&language=el-GR] σχέδιο Στρατηγικής για
τη Βιοποικιλότητα, 14 χρόνια μετά την εμφάνιση του πρώτου σχεδίου.
12
Η Επιτροπή αυτή αποτελεί κεντρικό επιστημονικό όργανο του κράτους σε θέματα βιοποικιλότητας και προστατευόμενων
περιοχών. Πρόεδρός της κατά το διάστημα 2010-2013 ήταν η υπογράφουσα.
11
- 259 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ο πραγματικός πλούτος είναι κατά πολύ μεγαλύτερος, αφού δεν έχει συμπεριληφθεί στα μεγέθη του πίνακα η βιοποικιλότητα των μικροοργανισμών, ένα άλλο τεράστιο και εν πολλοίς
ανεξερεύνητο γενετικό κεφάλαιο.
Ο δίκαιος και ισότιμος διαμοιρασμός των ωφελειών από την εμπορική ή άλλη χρήση των
γενετικών πόρων, που αποτελεί τον τρίτο στόχο της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα, υποδηλώνει δικαιώματα που έχουν χώρες (ή και περιοχές) - πηγές γενετικών πόρων ή και κάτοχοι
παραδοσιακής γνώσης σχετικής με τη χρήση τους. Πολλές χώρες ασκούν αυστηρή πολιτική
προστασίας των βιολογικών τους πόρων, ανάμεσα σε αυτές και η γειτονική μας Τουρκία. Στην
Ελλάδα, ενώ υπάρχει σχετικό νομικό πλαίσιο, η χώρα μοιάζει ξέφραγο αμπέλι για όποιον θα
ήθελε να εκμεταλλευτεί τους πόρους της. Τα αυτοφυή φυτά και τα μανιτάρια της συλλέγονται,
συνήθως χωρίς κανένα έλεγχο, ενώ στο διαδίκτυο βρίθουν τα φυτώρια διαφόρων χωρών που
πωλούν ενδημικά και προστατευόμενα φυτά της, χωρίς κανείς να ξέρει την προέλευσή τους.
Σε ορισμένες περιοχές της χώρας έχουν γίνει ενέργειες προς τη σωστή κατεύθυνση, αλλά
δεν φθάνουν. Ούτε φθάνει η αποστολή σχετικών εγκυκλίων στους αρμόδιους. Η εποπτεία και
φύλαξη του βιολογικού μας πλούτου θα πρέπει να ασκείται με σοβαρότητα από τις αρχές που
μπορούν να επιβάλλουν το νόμο. Και πολύ περισσότερο, η χώρα μας, που είναι ιδιαίτερα προνομιούχος από την άποψη της βιοποικιλότητας στο πλαίσιο της Ευρώπης, θα πρέπει να προετοιμαστεί για άσκηση των δικαιωμάτων της επί των γενετικών πόρων που διαθέτει. Το πρωτόκολλο της Ναγκόγια13 που εξειδικεύει τον τρίτο στόχο της Σύμβασης για τη Βιοποικιλότητα
αναμένεται να τεθεί σε εφαρμογή εντός του 2014. Μάλιστα, υπάρχει μεγάλη κινητικότητα στην
Ευρωπαϊκή Ένωση για έκδοση σχετικού Κανονισμού. Δεν είναι κρυσταλλωμένη η κατάσταση
ως προς όλα τα θέματα που συνδέονται με την πρόσβαση στους γενετικούς πόρους και τον
προβλεπόμενο διαμοιρασμό των ωφελειών από τη χρησιμοποίησή τους. Γι’ αυτό, δεν θα πρέπει να απουσιάζει η Ελλάδα από τις σχετικές συναντήσεις και διεργασίες για την εξειδίκευση
των προβλέψεων του πρωτοκόλλου, ενώ θα πρέπει άμεσα να προχωρήσει σε όλες τις απαραίτητες προπαρασκευαστικές ενέργειες (Βώκου 2013). Θα πρέπει επίσης να αξιοποιηθεί στο
έπακρο το ανθρώπινο δυναμικό της. Αντί να στηρίζεται στα πλήθη των φίλων-συμβούλων, η
πολιτική ηγεσία της χώρας θα μπορούσε να κάνει καλύτερη χρήση συλλογικών οργάνων, όπως
είναι οι σχετικές επιστημονικές εταιρείες: να απευθυνθεί σε αυτές και να ζητήσει συνδρομή και
απαντήσεις. Όπως και να κάνει πολύ καλύτερη χρήση, αντί να τα αφήνει στο περιθώριο, των
θεσμοθετημένων συλλογικών οργάνων που η ίδια δημιούργησε και των οποίων η σύνθεση
χαρακτηρίζεται από διεπιστημονικότητα και υψηλή εμπειρογνωμοσύνη.
Ποια πλεύση;
Παρά τις καθυστερήσεις, τις αδράνειες, τις αμέλειες και τα ‘στραβά μάτια’, το περιβάλλον της
χώρας μας συνεχίζει να διαθέτει υψηλή φυσικότητα και μοναδικά ποιοτικά γνωρίσματα. Το ίδιο
και η βιοποικιλότητα. Το ερώτημα είναι μέχρι πότε.
Ένα μεγάλο πρόβλημα είναι οι πολιτικοί μας και η πολιτική την οποία ασκούν. Αλλά αυτοί δεν
13
βλ. υποσημείωση ‘10’
- 260 -
Δ. Βωκου - Η Ελληνικη βιοποικιλοτητα ως πορος ΚΑΙ αυταξια
θα μπορούσαν να κάνουν τίποτα αν δεν τους βοηθούσαμε εμείς. Η αλλαγή πλεύσης τους είναι
και στα δικά μας χέρια.
Λένε ότι η εμπειρία προσδιορίζει τη στάση. Αν αυτό αληθεύει, τότε η εξίσωση που ίσως
περιγράφει το μεγαλύτερο κίνδυνο για τη βιοποικιλότητα είναι η ακόλουθη: Απουσία εμπειρίας της φύσης = Απουσία αγάπης για τη φύση = Απώλεια της φύσης. Φαίνεται πως χρειάζεται να επανασυνδεθούν οι άνθρωποι με τη φύση για να διατηρηθεί η φύση. Ενδεχομένως
να βοηθήσει σ’ αυτό στη χώρα μας, κάτω από τις σημερινές δύσκολες συγκυρίες, η επιστροφή στην καλλιέργεια της γης τόσων νέων ανθρώπων με μόρφωση, φιλοδοξίες και οράματα.
Ούτως ή άλλως, θα πρέπει να βρούμε ή να δημιουργήσουμε κίνητρα που θα προσελκύσουν
τους πολλούς και θα τους κάνουν συμμάχους και συμμέτοχους στις προσπάθειες διατήρησης
της βιοποικιλότητας. Παράλληλα, θα πρέπει να θυμόμαστε ότι η διατήρηση του επιπέδου του
υλικού πολιτισμού μας δεν μπορεί να γίνει χωρίς καμιά επίπτωση. Αλλά, αν δεν μπορούμε να
τις αποφύγουμε ολοκληρωτικά, μπορούμε σίγουρα να μετριάσουμε ή να αντισταθμίσουμε τις
επιπτώσεις. Υπάρχουν εργαλεία και μέσα προς τούτο, αλλά θέλουν σωστή χρήση.
Ως κατακλείδα για το θέμα της βιοποικιλότητας, αισθάνομαι την ανάγκη να εκφράσω μια
άποψη που ξεπερνά τα όρια δικαιοδοσίας που μου παρέχει η επιστήμη μου: Δεν μπορούμε να
ορίζουμε τα πάντα με γνώμονα τα όρια της ατομικής μας ύπαρξης. Για να υπερβούμε, όμως,
αυτά τα όρια, είναι απαραίτητη μια αίσθηση ‘χρέους’. Απέναντι στα παιδιά μας, στις επόμενες
γενιές, στο ίδιο το φαινόμενο της ζωής, σε κάτι, τέλος πάντων, μεγαλύτερο από το μπόι μας.
Διαφορετικά, όλα θα αντιμετωπίζονται μέσα από το πρίσμα του κέρδους, της ανταγωνιστικότητας, του ατομικού οφέλους, όσες κι αν είναι οι συνοδές απώλειες των ‘φτηνών, άχρηστων ή
και βλαβερών’. Δεν ξέρω πώς εμφυσάται μια τέτοια αίσθηση. Η επιστήμη μου δεν μπορεί να
βοηθήσει σε αυτό. Μας χρειάζεται ακόμη και μια φρέσκια ματιά που θα μας απεγκλωβίσει από
ιδεοληψίες και αυτοματισμούς του παρελθόντος. Και πραγματικός διάλογος, όχι απέραντοι
μονόλογοι. Δεν ξέρω πόσο μπορεί προς τέτοια λιμάνια να πλεύσει η νεόπτωχη, πληγωμένη,
καχύποπτη και ζαλισμένη Ελλάδα του σήμερα. Έχει όμως άλλη καλύτερη επιλογή;
Βιβλιογραφία
Βώκου Δ. 2014. Το πρωτόκολλο της Ναγκόγια: αναγκαιότητα, κεντρικά ζητήματα αντιπαράθεσης, ανοιχτά
θέματα, ευκαιρίες για την Ελλάδα. Στην Ημερίδα ‘Γενετικοί πόροι: η Ελλάδα μπροστά στην πρόκληση
εφαρμογής του πρωτοκόλλου της Ναγκόγια στην Ε.Ε.’, Αθήνα, Δεκέμβριος 2013.
Βώκου Δ. 2011. Ο θεσμός των φορέων διαχείρισης προστατευόμενων περιοχών – 10 χρόνια εφαρμογής.
Επιτροπή ‘Φύση 2000’, Θεσσαλονίκη.
Βώκου Δ. 2009. Οικολογία. University Studio Press, Θεσσαλονίκη.
Constanza R, D’Arge R, De Groot R, Farber S, Grasso M, Hannon B, Limburg K, Naeem S, O;Neill RV, Paruelo J,
Raskin RG, Sutton P, van den Belt M. 1997. Nature 387: 253-260.
Conservation International. 2013 [www.conservation.org/where/priority_areas/hotspots/ europe_central_
asia/Mediterranean-Basin/Pages/biodiversity.aspx].
Ελληνική Βοτανική Εταιρεία. 2013 [www.hbs.gr]
Gaston KJ, Spicer JI. 1998. Βιοποικιλότητα (μετ. Χιντήρογλου Χ, Βαφείδη Δ 2002). University Studio Press,
Θεσσαλονίκη.
- 261 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
IUCN. 2006. Red list of threatened plants [www.iucnredlist.org/].
Λεγάκις Α, Μαραγκού Π (επιμ.). 2009. Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Ζώων της Ελλάδας. Ελληνική
Ζωολογική Εταιρεία, Αθήνα [dipe.ker.sch.gr/kainotomes/To_Kokkino_ biblio.pdf ].
Myers N, Mittermeier RA, Mittermeier CG, da Fonseca GAB, Kent J. 2000. Nature 403: 853–858.
Mittermeier RA, Gil PR, Hoffman M, Pilgrim J, Brooks T, Mittermeier CG, Lamoreux J, da Fonseca GAB. 2004.
Hotspots revisited: Earth’s biologically richest and most threatened terrestrial ecoregions. Cemex, Mexico
City.
Mitsch WJ. 1999. Ecological Engineering 13: 1-2.
- 262 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Βιοποικιλότητα και τεχνολογική ανάπτυξη
Νίκος Κυρπίδης
Διευθυντής Τμήματος, US DOE Joint Genome Institute
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στo πλαίσιo του Ευρωπαϊκού Ερευνητικού Χώρου (European Research Area - ERA) και σε πλήρη συνάρτηση με την κοινωνία της γνώσης που υποστηρίζεται από τη συνθήκη της Λισσαβώνας (2000), δημιουργήσαμε το Εθνικό Δίκτυο Μικροβιακής Βιοποικιλότητας, Γονιδιωματικής
και Βιοτεχνολογικών εφαρμογών. Οι δύο κύριοi στόχοι του Δικτύου είναι (α) η δημιουργία του
Εθνικού Προγράμματος ΜικροΒιόΚοσμος με σκοπό την καταγραφή, ανάλυση και αξιοποίηση
του μικροβιακού πλούτου της χώρας μας και (β) η ίδρυση Εθνικού Κέντρου Βιοπροοπτικής,
με επίκεντρο τη Μικροβιακή Βιοποικιλότητα και Γονιδιωματική. Το κέντρο αυτό θα αποτελείται από το σύνολο των Ερευνητικών Ιδρυμάτων και Πανεπιστημίων, στα οποία ανήκουν οι
ερευνητές του Εθνικού Δικτύου. Η χώρα μας διαθέτει το απαραίτητο ανθρώπινο δυναμικό,
το οποίο μπορεί να εμπιστευτεί για τη μελέτη και την αξιοποίηση του εθνικού μικροβιακού
πλούτου για το καλό της εθνικής οικονομίας, της κοινωνικής ευημερίας, του περιβάλλοντος
και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. Επένδυση στο «Μικροβιόκοσμο» σημαίνει επένδυση
για την Ελλάδα. Μια επένδυση που έχει όλα τα εχέγγυα για να καταστήσει τη χώρα μας πρωτοπόρο στο χώρο της νέας επανάστασης, της Μικροβιακής Οικολογίας και της Περιβαλλοντικής
Γονιδιωματικής.
ABSTRACT
In the wider context of the European Research Area (ERA) and in accordance to the objectives
of the Lisbon (2000) agenda, we have created the Hellenic Initiative MikroBioKosmos. The
two main goals of the initiative are: (a) the organization of a National Network of Microbial
Diversity, Genomics, and Biotechnological applications and (b) the foundation of a new
Research Center, the National Center for BioProspecting (NCBP), that will enable the interdisciplinary study of the microbial world in unique environments across the country. NCBP will
be comprised from all the Research Institutes and Universities of the members of the network.
This effort can be considered as an exceptional example of a co-ordination action, both at
the national and European levels, because of the distinctive features of the Hellenic Basin and
the Aegean Sea, in terms of geothermal/seismic activity, plethora of micro-environments,
long coastline (one fifth of Europe’s total) and interactions with one of the richest florae and
faunae in Europe. More precisely, the sub-surface habitats, coupled with thermal springs,
- 263 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
an intricate set of glacial lakes and mountain ranges, the river systems and fertile plains of
Northern Greece, the climatic variations from sub-polar to sub-tropical temperatures and
conditions, and, finally, the lagoons, coves and coastal environonments constitute one of the
most precious and complex ‘natural laboratories’ in European soil.
Ο
Νίκος Κυρπίδης, Διευθυντής Τμήματος, US DOE Joint Genome Institute
Οι Μικροοργανισμοί
‘αφανής’ κόσμος των μικροοργανισμών έχει ήδη κερδίσει όλες τις σημαντικές μάχες πάνω
στη Γη εδώ και πολλά χρόνια, εκτός ίσως από αυτή των καλών εντυπώσεων. Πράγματι,
στο άκουσμα της λέξης «μικρόβιο» ο μέσος άνθρωπος έχει την τάση να σκέφτεται αμέσως είτε
καταστροφή είτε ασθένεια. Παρόλα αυτά, σήμερα γ νωρίζουμε όχι μόνο ότι οι περισσότεροι
μικροοργανισμοί δεν είναι παθογόνοι, αλλά και ότι χωρίς αυτούς η ζωή πάνω στον πλανήτη
μας δεν είναι δυνατή (1). Γνωρίζουμε ότι ο μικροβιακός κόσμος αποτελεί το μεγαλύτερο κομμάτι της βιομάζας και της βιοποικιλότητας πάνω στη γη. Υπολογίζεται ότι υπάρχουν περισσότεροι από 1030 μικροοργανισμοί (2) (που συνθέτουν ένα συνολικό αριθμό διαφορετικών ειδών,
εταξύ 106 και 108), ενώ το ίδιο το ανθρώπινο σώμα έχει 10 φορές περισσότερα βακτηριακά απ’
ότι ανθρώπινα κύτταρα.
Τα μικρόβια δεν ελέγχουν μόνο τον περιβάλλοντα χώρο στον οποίον ζούμε, αλλά έχουν
κατακτήσει επιτυχώς και τα πιο ακραία περιβάλλοντα στη Γη, αφού μπορούν να αναπτύσσονται χωρίς πρόβλημα στις πιο ακραίες περιοχές του πλανήτη σε σχέση με θερμοκρασία (πάνω
από τους 113° ή και μέχρι τους -20°C), αλατότητα, αλκαλικότητα, ατμοσφαιρική πίεση, ηλιακή
ακτινοβολία, κ.λπ. Επίσης ελέγχουν και διατηρούν όλους τους σημαντικούς βιογεωχημικούς
- 264 -
Ν. Κυρπιδης - Βιοποικιλοτητα και Τεχνολογικη Αναπτυξη
και μεταβολικούς κύκλους στο περιβάλλον μας (όπως τον κύκλο του αζώτου, του άνθρακα,
του φωσφόρου, του οξυγόνου, του θείου, του σιδήρου κ.λπ.) και κατά συνέπεια διατηρούν
τη συνοχή και αποτελούν αναγκαία συνθήκη για την ύπαρξη των οικοσυστημάτων και της
βιόσφαιρας.
Μικροοργανισμοί και Βιοποικιλότητα
Όταν ο Κάρολος Δαρβίνος διαμόρφωνε τη θεωρία της Εξέλιξης των Ειδών (που αποτελεί
θεμέλιο λίθο της Βιολογίας), οραματιζόταν την ημέρα που θα μπορούμε να γνωρίζουμε το γενεαλογικό μας δένδρο. Εφόσον κάθε οργανισμός είναι προϊόν εξελικτικής ιστορίας, είναι προφανές ότι η γνώση και η κατανόηση αυτής της ιστορίας θα επιτρέψει μιαν απάντηση όχι μόνο
στα προαιώνια ανθρώπινα ερωτήματα: ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και πού πάμε, αλλά
και στο ποια είναι η σχέση μας με όλο τον υπόλοιπο έμβιο κόσμο που μας περιβάλλει.
Οι διαθέσιμοι ταξινομικοί χάρτες των φυτών και των ζώων που αναπτύχθηκαν από τις αρχές
του 18ου αιώνα, αν και αρκετά λεπτομερείς, βασίζονταν σε φαινοτυπικές μόνο διαφορές των
ειδών, δηλαδή σε διαφορές που διακρίνονται με το μάτι. Ο μικροβιακός κόσμος, που σήμερα
πια ξέρουμε ότι καλύπτει περισσότερο από το 60% της ποικιλομορφίας του πλανήτη μας, παραμένει κατά κύριο λόγο άγνωστος. Σήμερα γνωρίζουμε ότι δεν υπάρχει κανένα «μορφολογικό» χαρακτηριστικό σταθερό και αναλλοίωτο σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, που θα
μπορούσε να αποτελέσει κοινή βάση για ένα ενιαίο γενεαλογικό δένδρο.
Η έλευση μοριακών-φυλογενετικών μεθοδολογιών, στα τέλη της δεκαετίας του 1970 (βασιζόμενες πάνω στην ολοένα αυξανόμενη δυνατότητα αλληλούχισης των γονιδίων), δημιούργησαν
για πρώτη φορά ένα φυλογενετικό χάρτη αναφοράς (το ονομαζόμενο φυλογενετικό δένδρο της
ζωής) (3), πάνω στον οποίο είναι πλέον δυνατόν να περιγραφεί η μικροβιακή βιοποικιλότητα.
Αυτή η δυνατότητα ήταν καθοριστικής σημασίας για την κατανόηση της μικροβιακής εξέλιξης
και Βιολογίας, καθώς δεν ήταν δυνατόν να περιγραφούν οι ιδιότητες και οι σχέσεις των μικροοργανισμών με τις κλασικές μεθόδους που βασίζονται σε μορφολογικές ιδιότητες.
Ωστόσο, ο μοναδικός τρόπος ανίχνευσης και ταυτοποίησης των μικροοργανισμών παρέμεινε για πολλά χρόνια η καλλιέργειά τους. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα τον έντονο περιορισμό
στην κατανόηση της πραγματικής διάστασης της μικροβιακής βιοποικιλότητας μέχρι πρόσφατα. Μόλις στη δεκαετία του ΄90 αναπτύχθηκε η μεθοδολογία, η οποία επέτρεψε την αναγνώριση και ταυτοποίηση νέων οργανισμών, απ’ ευθείας από το περιβάλλον και χωρίς την ανάγκη
για προηγούμενη καλλιέργειά τους. Η εφαρμογή της μας αποκάλυψε ότι (α) η σύσταση των
μικροοργανισμών, όπως την γνωρίζαμε μέσω της μεθοδολογίας που εξαρτάται από την καλλιέργειά τους, είναι τελείως διαφορετική από την εικόνα που παρατηρείται με χρήση της νέας
μεθοδολογίας (που είναι ανεξάρτητη της καλλιέργειας) και (β) λιγότερο από το 1% των μικροοργανισμών που υπάρχουν στο περιβάλλον μπορούν να καλλιεργηθούν στο εργαστήριο και
άρα η συντριπτική πλειοψηφία τους διέφευγε της ανίχνευσης.
Αυτή η ποικιλομορφία προσφέρει μία τεράστια (και κατά κύριο λόγο ακόμα ανεξερεύνητη)
οργανισμική και γενετική δεξαμενή που αναμένεται να οδηγήσει στην ανακάλυψη νέων γονιδίων, ενζύμων και μεταβολικών μονοπατιών.
- 265 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Η συμβολή των μικροβίων στην οικονομία και την κοινωνία
Οι μικροοργανισμοί είναι οι πρώτοι κάτοικοι της Γης, αφού θεωρείται ότι εμφανίστηκαν πριν
από 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια, και ως εκ τούτου κατέχουν όλα τα μυστικά της προέλευσης
και εξέλιξης της ζωής. Ωστόσο, αρχίσαμε να γνωρίζουμε την ύπαρξή τους μόλις τα τελευταία
300 χρόνια, ενώ για την πλειονότητά τους δεν γνωρίζουμε ακόμα σχεδόν τίποτα. Αυτό όμως
που ήδη γνωρίζουμε είναι ότι η έρευνα και η κατανόηση της Μικροβιακής Βιολογίας είναι
καταλυτική για την οικονομία και την κοινωνία, αφού οι εφαρμογές και τα οφέλη της επεκτείνονται σε όλους τους παρακάτω θεμελιώδεις τομείς:
(α) Παραγωγή Ενέργειας: κατανόηση και αξιοποίηση των μηχανισμών, με τους οποίους διάφοροι μικροοργανισμοί προσλαμβάνουν, μετασχηματίζουν και αποθηκεύουν ενέργεια,
για πιθανή ανθρώπινη χρήση. Για παράδειγμα, το μεγαλύτερο μέρος του φυσικού αερίου
(μεθάνιο) παράγεται από Μεθανογόνα Αρχαία. Άλλοι μικροοργανισμοί έχουν τη δυνατότητα εκμετάλλευσης της φωτεινής ενέργειας για την παραγωγή βιομάζας, ενώ κάποιοι
άλλοι έχουν την ικανότητα παραγωγής υδρογόνου (Η2).
(β) Εξυγίανση και Διαχείριση του Περιβάλλοντος: κατανόηση και αξιοποίηση των μεταβολικών διεργασιών των μικροοργανισμών για αντιμετώπιση των οργανικών ουσιών και
των ανόργανων στοιχείων που αντιπροσωπεύουν εστίες ρύπανσης του περιβάλλοντος
(π.χ. από βαρέα μέταλλα) και ανάπτυξη διαγνωστικής τεχνολογίας για τη μέτρηση των
επιπέδων και επιδράσεων των παθογόνων μικροοργανισμών στην υγεία των οικοσυστημάτων. Κατανόηση και αξιοποίηση βακτηριακών βιομορίων που θα χρησιμοποιηθούν σε
ολοκληρωμένες μορφές διαχείρισης καλλιεργειών.
(γ) Γεωργία, Τρόφιμα και Υδατοκαλλιέργειες: παραγωγή θρεπτικών και ασφαλών τροφίμων,
με παράλληλη διατήρηση της ποιότητας του περιβάλλοντος, της χλωρίδας και πανίδας
αυτού (αειφορική διαχείριση). Γενετική βελτίωση των φυτών με νέα εργαλεία γονιδιωματικής ανάλυσης βασιζόμενα σε μικροβιακούς βιοδείκτες αντοχής σε ασθένειες.
(δ) Ανθρώπινη Υγεία: με πιο προφανή την ανακάλυψη μικροβιακών γονιδίων που θα αποτελέσουν νέους στόχους για εμβόλια και αντιβιοτικά, νέα διαγνωστικά τεστ και νέους
δείκτες για διάφορες ασθένειες. Ας σημειωθεί ότι πολλά μικροβιακά γονίδια και ένζυμα
με αποπτωτική/αντιαποπτωτική δράση ελκύουν το ενδιαφέρον (και κατοχυρώνονται
ευρεσιτεχνειακά στις ΗΠΑ και αλλού) ως εν δυνάμει εργαλεία «πρωτεϊνικής θεραπείας»
ασθενειών, όπως ο καρκίνος.
(ε) Β ιοτεχνολογία: κατανόηση και αξιοποίηση της δημιουργικής ικανότητας των μικροοργανισμών στην παραγωγή νέων προϊόντων που μπορεί να κυμαίνονται από νέα πολυμερή,
θερμο- και ψυχρο-ανθεκτικούς καταλύτες έως νέα αντιβιοτικά και εναντιοσυνθέσεις. Η
ανάπτυξη μιας ολόκληρης τεχνολογίας (αλυσιδωτή αντίδραση πολυμεράσης) βασίζεται
σε ένα προκαρυωτικό γονίδιο που κωδικοποιεί για τη σύνθεση του ενζύμου Taq DNA
πολυμεράση.
(στ) Ε ξέλιξη: συμβολή στην κατανόηση της προέλευσης και εξέλιξης της ζωής στη Γη.
- 266 -
Ν. Κυρπιδης - Βιοποικιλοτητα και Τεχνολογικη Αναπτυξη
Οι τεχνολογικές επαναστάσεις στο χώρο των Βιολογικών Επιστημών
Η Βιολογία, όπως κάθε επιστήμη, ωθείται από δύο κύριες δυνάμεις, το όραμα και την τεχνολογία. Η ισορροπημένη σχέση ανάμεσά τους είναι το κλειδί για την επιτυχημένη ανάπτυξη
της επιστήμης. Χωρίς την κατάλληλη τεχνολογική πρόοδο, ο δρόμος μπροστά είναι κλειστός.
Χωρίς όραμα δεν υπάρχει δρόμος μπροστά. Τις τελευταίες δεκαετίες έχουν λάβει χώρα μια
σειρά τεχνολογικών αλμάτων και εξελίξεων που αποτελούν το κατάλληλο υπόβαθρο και έχουν
συνεισφέρει εργαλεία για την έρευνα και την κατανόηση της Μικροβιακής Βιολογίας με στόχο
την αξιοποίηση της αποκτούμενης γνώσης για το καλό και την ευημερία της ανθρωπότητας.
Αναμφισβήτητα, μία από τις μεγαλύτερες επαναστάσεις του 20ου αιώνα στη Βιολογία δημιουργήθηκε με την έλευση και αλματώδη εξέλιξη της τεχνολογίας για τη μελέτη και την ανάγνωση του γενετικού κώδικα της ζωής, το DNA. Η διαδικασία της «αποκρυπτογράφησης» του
DNA ονομάζεται αλληλούχιση (sequencing), ενώ το συνολικό DNA ενός οργανισμού αποτελεί
το γονιδίωμά του (genome), που είναι και το σύνολο των γονιδίων του. Μόλις το το 1995, έγινε
για πρώτη φορά δυνατή ολόκληρη η αποκρυπτογράφηση του γονιδιώματος ενός αυτόνομου
οργανισμού, του βακτηρίου Haemophilus influenzae. Στις δύο δεκαετίες που ακολούθησαν,
αποκωδικοποιήθηκε το γονιδίωμα (δηλαδή ολόκληρη η αλληλουχία του DNA) για περισσότερους από 3000 ακόμα οργανισμούς, συμπεριλαμβανωμένης και της αλληλούχισης του DNA
του ανθρώπου.
Με σκοπό την επεξεργασία και ανάλυση αυτής της πληροφορίας δημιουργήθηκε ένας νέος
κλάδος της επιστήμης που ονομάστηκε Βιοπληροφορική και η οποία καλύπτει το επιστημονικό πεδίο που αντιπροσωπεύει τη συνδυασμένη δύναμη της Βιολογίας, των μαθηματικών και
των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Πέρα από την οργάνωση και τη διαχείριση των βιολογικών
δεδομένων, η Βιοπληροφορική έχει δύο κύριους στόχους: την ανάλυση και την ερμηνεία των
δεδομένων και την ανάπτυξη νέων μεθόδων και προγραμμάτων για την επεξεργασία τους.
Οι παραπάνω επαναστάσεις είναι επαναστάσεις που η χώρα μας ουσιαστικά παρακολουθεί
ακόμη από μακριά. Είναι ωστόσο επαναστάσεις που έχουν μεταμορφώσει όχι μόνο τη Βιολογία, αλλά και τις εφαρμογές της στην οικονομία των επιστημονικά και τεχνολογικά αναπτυγμένων κοινωνιών με τη μορφή της ιατροφαρμακευτικής, βιοτεχνολογικής και αγροχημικής
βιομηχανίας.
Πρόταση: Εθνικό Πρόγραμμα «Μικροβιόκοσμος»
Γίνεται φανερό ότι οι σύγχρονες μεθοδολογικές και τεχνολογικές επαναστάσεις στη μικροβιακή οικολογία, βιοποικιλότητα και γονιδιωματική δημιουργούν τις κατάλληλες προϋποθέσεις
και το εύφορο έδαφος για νέα οράματα και προοπτικές και ταυτόχρονα καθίστανται το νέο
επίκεντρο μιας δημιουργικής και διεπιστημονικής ενέργειας, ένα νέο σύνορο καινοτομίας στην
καρδιά των σύγχρονων κοινωνικών, οικονομικών και επιστημονικών προβλημάτων.
Η χώρα μας διαθέτει την απαραίτητη τεχνογνωσία και επιστημονικό δυναμικό με την κατάλληλη ανταγωνιστική παρουσία και δημιουργική ενέργεια, όχι απλά για να πρωταγωνιστήσει
στις εξελίξεις της διεθνούς αρένας, αλλά και να προσφέρει κατάλληλες λύσεις σε σημαντικά
- 267 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
περιβαλλοντικά, αγροτικά και ενεργειακά προβλήματα.
Εξίσου σημαντική είναι η εξαιρετικά πλεονεκτική θέση της χώρας μας σε σχέση με την παρουσία μοναδικού μικροβιακού πλούτου. Η θάλασσα του Αιγαίου (για παράδειγμα) αποτελεί
ένα μοναδικό φυσικό εργαστήριο για μελέτη και έχει γίνει πολλές φορές το επίκεντρο της προσοχής ελλήνων και ξένων επιστημόνων, λόγω της ιδιόμορφης γεωλογικής της θέσης. Το Ελληνικό τόξο αποτελεί τόπο έντονων γεωλογικών φαινομένων, τα οποία έχουν ως αποτέλεσμα
την επικοινωνία της βαθιάς υποεπιφάνειας με την επιφάνεια της Γης, τόσο στη θάλασσα (π.χ.
Μήλος, Σαντορίνη) όσο και στη χέρσο (π.χ. ιαματικές πηγές). Πιστεύεται ότι η υποεπιφάνεια φιλοξενεί το μεγαλύτερο απόθεμα σε άγνωστους ακόμη μικροοργανισμούς και η ελάχιστη μέχρι
σήμερα πληροφορία επισημαίνει τη σπουδαιότητα αυτών των μικροοργανισμών. Επίσης, με
βάση το κλίμα της, η Ελλάδα φιλοξενεί από υποτροπικές περιοχές έως υποπολικές περιοχές,
προσφέροντας έτσι ένα εύρος πολύ διαφορετικών ενδιαιτημάτων σε μικρή σχετικά έκταση. Οι
μεγάλοι ποταμοί της Μακεδονίας αποτελούν ένα έξοχο παράδειγμα μεταφοράς αλλόχθονων
μικροοργανισμών από πολύ διαφορετικές λεκάνες απορροών, η τύχη των οποίων παραμένει
άγνωστη, αλλά καταλήγουν στο Αιγαίο Πέλαγος. Επιπλέον, μια μεγάλη ποικιλία ενδιαιτημάτων
τόσο φυσικών (θερμές πηγές, λίμνες, λιμνοθάλασσες, δάση) όσο και τεχνητών (αλυκές, παραδοσιακές φυτείες, ρυπασμένα εδάφη κ.λπ.), αποτελούν χώρους ανάπτυξης μιας εξαιρετικής
ποικιλίας βιοτεχνολογικά χρήσιμων ή «ανεπιθύμητων» μικροοργανισμών. Πέρα όμως από τα
άμεσα περιβάλλοντα, στα οποία μπορούμε να αναπτύξουμε τη διαδικασία της απ’ ευθείας μικροβιολογικής «σοδειάς», υπάρχουν και έμμεσα. Για παράδειγμα, μας είναι τελείως άγνωστες
οι μικροβιακές βιοκοινότητες των ριζών του τεράστιου αριθμού ενδημικών φυτών της χώρας.
Το ίδιο ισχύει και για τις συμβιωτικές σχέσεις φυτών, εντόμων, ανώτερων οργανισμών γενικά,
με τις αντίστοιχες μικροβιακές βιοκοινότητες. Τέλος, η γεωγραφική θέση του θαλάσσιου χώρου της Ελλάδας, σε συνδυασμό με την έντονη ναυτιλιακή κίνηση των λιμανιών της χώρας,
συμβάλλει στη μεταφορά άγνωστων μικροοργανισμών με άγνωστους ακόμα μηχανισμούς και
συνέπειες.
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Ερευνητικού Χώρου
(European Research Area - ERA) και σε πλήρη συνάρτηση με την κοινωνία της γνώσης που
υποστηρίζεται από τη συνθήκη της Λισσαβώνας (2000), δημιουργήσαμε ένα Εθνικό Δίκτυο
Μικροβιακής Βιοποικιλότητας, Γονιδιωματικής και Βιοτεχνολογικών Εφαρμογών. Πρόκειται για
μια πραγματικά και ουσιαστικά εθνική πρωτοβουλία και επομένως όλοι οι Έλληνες ερευνητές
που έχουν σχέση με αυτή τη γνωστική περιοχή είναι ευπρόσδεκτοι να συμμετάσχουν. Δύο
είναι οι κύριοι στόχοι του Δικτύου:
(α) η δημιουργία του Εθνικού Προγράμματος ΜικροΒιόΚοσμος με σκοπό την καταγραφή,
ανάλυση και αξιοποίηση του μικροβιακού πλούτου της χώρας μας για την πρόοδο και
ευημερία της κοινωνίας και βελτίωση της οικονομίας μας και
(β) η ίδρυση Εθνικού Κέντρου Βιοπροοπτικής, με επίκεντρο τη Μικροβιακή Βιοποικιλότητα
και Γονιδιωματική. Το κέντρο αυτό θα αποτελείται από το σύνολο των Ερευνητικών Ιδρυμάτων και Πανεπιστημίων, στα οποία ανήκουν οι ερευνητές του Εθνικού Δικτύου.
- 268 -
Ν. Κυρπιδης - Βιοποικιλοτητα και Τεχνολογικη Αναπτυξη
Πού βρισκόμαστε σήμερα;
Η παραπάνω πρόταση κατατέθηκε στην Γενική Γραμματεία Ερευνας και Τεχνολογίας (ΓΓΕΤ)
και στο Υπουργείο Παιδείας το 2006. Υπήρξαν αλλεπάλληλες συναντήσεις με τους εκάστοτε
Γενικούς Γραμματείς στα επόμενα 2 χρόνια και αλλεπάλληλες συζητήσεις εξεύρεσης μηχανισμού χρηματοδότησης. Παρά το γεγονός ότι η πρόταση πλαισιώθηκε και υποστηρίχθηκε από
περισσότερους από 100 καθηγητές πανεπιστημιών και ερευνητικών κέντρων καλύπτοντας το
σύνολο των ερευνητικών και ακαδημαϊκών ιδρυμάτων της χώρας, δεν υπήρξε καμία υποστήριξη από το κράτος. Σημειωτέον ότι τα συμβουλευτικά όργανα και οι επιτροπές της ΓΓΕΤ, μέχρι
πρόσφατα, πλαισιώνονταν κυρίως από Διευθυντές ή Καθηγητές Ελληνικών Ιδρυμάτων. Η ιδέα
της σύγκρουσης συμφερόντων (conflict of interest) ήταν άγνωστη έννοια στην Ελληνική πολιτική (και όχι μόνο) σκηνή.
Ωστόσο, παρά την παντελή έλλειψη υποστήριξης από την πολιτεία, η πρωτοβουλία Μικροβιόκοσμος κάθε άλλο παρά εξαφανίστηκε στα επόμενα χρόνια. Το εθνικό δίκτυο που δημιουργήθηκε αποτέλεσε κορμό της δημιουργίας μιας νέας Επιστημονικής Εταιρείας στην χώρας
μας (της Ελληνικής Εταιρείας ‘Μικροβιόκοσμος’) καθώς και της αυτοχρηματοδότησης πολλών
πιλοτικών ερευνητικών προγραμμάτων ανίχνευσης και μελέτης της μικροβιακής βιοποικιλότητας διαφόρων εθνικών περιβαλλόντων.
Τι πρέπει να αλλάξει στη χώρα μας;
«Το να δώσει κανείς χρήματα είναι εύκολο. Αλλά το να αποφασίσει με ποια κριτήρια και για ποιον
σκοπό, αυτό μπορεί να το κάνει μόνον …ο ενάρετος στη διαχείρηση των οικονομικών» (4)
Χωρίς καμία αμφιβολία βρισκόμαστε σε μία ιδιαίτερα δύσκολη περίοδο για τη χώρα μας και
σε καιρούς που επικρατεί ένα γενικότερο αίσθημα απογοήτευσης, αμφιβολιών για τις ικανότητές μας και έλλειψης εμπιστοσύνης τόσο για τις δυνατότητές μας ως λαός όσο και για το μέλλον
μας ως έθνος. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι το Ελληνικό πνεύμα μεγαλουργεί όταν βρίσκει
το πρόσφορο έδαφος μιας ευνομούμενης πολιτείας που διέπεται από κώδικες αξιών που εμείς
άλλωστε κληροδοτήσαμε σε ολόκληρο τον κόσμο, όπως δικαιοσύνη, αξιοκρατία, ισονομία.
Μόνο σε ένα τέτοιο περιβάλλον, το σύστημα - που ο δικός μας πολιτισμός κληροδότησε - με
όλα τα μικρά και μεγάλα προβλήματα, με όλες τις μικρές ή μεγάλες εξαιρέσεις που δημιουργούν παντού οι ανθρώπινες αδυναμίες, μπορεί να λειτουργεί. Και λειτουργεί εκεί όπου δεν
χάνει τον κύριο στόχο του: να παράγει και να προάγει το καλύτερο - να μη το μειώνει, να μη το
φθονεί ούτε να το πολεμάει, αλλά να το προστατεύει και να το δυναμώνει.
Βιβλιογραφία
1. Dixon B. (2002) Η Αόρατη Δύναμη: Πώς τα μικρόβια κυβερνούν τον κόσμο. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις
Κρήτης (http://www.cup.gr/catalogue/book.asp?bookID=212).
2.Whitman WB, Coleman DC, Wiebe WJ. (1998) Prokaryotes: the unseen majority. Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A.
95, 6578
3. Woese CR and Fox GE (1977) Phylogenetic structure of the prokaryotic domain: the primary kingdoms.
- 269 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 74, 5088.
4.Αριστοτέλης (384-322 π.Χ.) Ηθικά Νικομάχεια, βιβλίο Δ, 1120b 28-30.
- 270 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Θαλάσσιο περιβάλλον και αλιευτικοί πόροι
Κωνσταντίνος Ι. Στεργίου
Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η μακραίωνη αλιευτική εκμετάλλευση των βιολογικών πόρων στις ελληνικές θάλασσες σε
συνδυασμό με τις ακατάλληλες και ανεπαρκείς διαχειριστικές πρακτικές των τελευταίων 50
ετών έχουν επηρεάσει τα θαλάσσια οικοσυστήματα σε όλα τα επίπεδα οργάνωσης (οικοσυστημική υπεραλίευση). Επιπλέον, η κλιματική αλλαγή προκαλεί μεταβολές στην εξάπλωση,
την αφθονία και σε βιολογικά χαρακτηριστικά των θαλάσσιων πληθυσμών. Στην εργασία
αυτή, εντοπίζουμε τις διαχειριστικές δυσλειτουργίες και περιγράφουμε τα αναγκαία τεχνικά,
πολιτικά και κοινωνικά μέτρα που είναι απαραίτητα για να βελτιωθεί η κατάσταση των αλιευτικών πόρων μέσα από την απρόσκοπτη ανανέωση των ιχθυοπληθυσμών και την προστασία
των ενδιαιτημάτων τους και, τελικά, την αναδόμηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων.
ABSTRACT
The exploration of the marine biological resources of the Greek Seas for several millennia
and the poor and inefficient management practices of the last 50 years have affected all
levels the Hellenic marine ecosystems (i.e. ecosystem overfishing). Some of the key biological
characteristics of the marine fish stocks have been also affected by climate change. In this
essay, we describe several technical, political and social measures that need to be taken for
rebuilding marine ecosystems and improving fisheries status.
- 271 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Γ
Κώστας Στεργίου, Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
Εισαγωγή
ια να διερευνήσουμε τις προοπτικές ανάπτυξης της αλιείας σε ένα οικολογικό πλαίσιο, ειδικά
για τις ελληνικές θάλασσες που αλιεύονται εδώ και χιλιάδες χρόνια (Stergiou 2011), πρέπει να
είμαστε σε θέση να αξιολογήσουμε αρχικά τις επιπτώσεις της αλιευτικής δραστηριότητας στα
θαλάσσια οικοσυστήματα. Αυτό με τη σειρά του απαιτεί να γνωρίζουμε πόση βιομάζα αφαιρεί ο
άνθρωπος από τη θάλασσα ψαρεύοντας και από ποια είδη αφαιρεί τη βιομάζα αυτή. Η καταγραφή της αλιευτικής παραγωγής1 στην Ελλάδα, όπως και αλλού, γίνεται κυρίως από την Ελληνική
Στατιστική Αρχή (ΕΛΣΤΑΤ), η οποία στη συνέχεια δηλώνει την παραγωγή αυτή στον διεθνή Οργανισμό Τροφίμων και Γεωργίας (FAO). Η λεπτομερής περιγραφή του συστήματος καταγραφής
και η ανάλυση των στοιχείων αλιευτικής παραγωγής της ΕΛΣΤΑΤ έγιναν από τους Stergiou et al.
(1997, 2007α,β). Είναι γνωστό, όμως, ότι η καταγραφόμενη παραγωγή περιέχει λάθη και υποεκτιμήσεις ή δεν καταγράφει καθόλου τις ποσότητες που προέρχονται από διάφορες κατηγορίες
αλιευτικής δραστηριότητας (κυρίως της παράκτιας και της ερασιτεχνικής αλιείας αλλά και της
αλιείας για επιβίωση), ενώ δεν περιλαμβάνει τις ποσότητες των απορριπτόμενων αλιευμάτων2.
Τα λάθη αυτά και οι υποεκτιμήσεις/παραλείψεις μπορούν να διορθωθούν με τη χρήση συγκεκριμένης μεθοδολογίας που στηρίζεται σε σημεία αναφοράς και παραδοχές.
Οι Tsikliras et al. (2007) έκαναν την πρώτη προσπάθεια για την διόρθωση και ανασύσταση
της Ελληνικής αλιευτικής παραγωγής για την περίοδο 1950-2007, χωρίς να εκτιμήσουν την
αλιευτική παραγωγή της ερασιτεχνικής αλιείας και της αλιείας για επιβίωση όπως και τα απορΣυνώνυμη έννοια των εκφορτώσεων και των συλλήψεων για τις ανάγκες της παρούσας εργασίας.
Τα απορριπτόμενα αλιεύματα αποτελούν το τμήμα του αλιεύματος που είναι ανεπιθύμητο και, έτσι, επιστρέφεται (τις περισσότερες φορές νεκρό) πίσω στη θάλασσα, είτε επειδή δεν έχει οικονομική αξία, είτε επειδή δεν έπρεπε να είχε αλιευθεί (π.χ. το
μήκος των ψαριών είναι μικρότερο από το ελάχιστο επιτρεπόμενο εμπορεύσιμο μέγεθος).
1
2
- 272 -
Κ.Ι. Στεργιου - Θαλασσιο περιβαλλον και αλιευτικοι ποροι
ριπτόμενα αλιεύματα. Επιπλέον, μέχρι το 2010 δεν υπήρχαν χρονοσειρές παραγωγής ανά αλιευτικό εργαλείο, περιοχή και είδος, ενώ τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ ήταν διαθέσιμα μόνο από το
1964 και μετά και τα στοιχεία του FAO από το 1950 και μετά. Οι Moutopoulos & Stergiou (2011,
2012) προχώρησαν στην ανασύσταση της ελληνικής αλιευτικής παραγωγής για την περίοδο
1928-2007, δημιουργώντας ενιαίες χρονοσειρές παραγωγής ανά είδος, για κάθε μια από τις 16
αλιευτικές περιοχές των ελληνικών θαλασσών και για τα κυριότερα αλιευτικά εργαλεία (τράτα
βυθού, γρι-γρι, βιντζότρατα και εργαλεία παράκτιας αλιείας). Στη συνέχεια οι Moutopoulos et
al. (2014) εκτίμησαν την συνολική ελληνική αλιευτική παραγωγή για την περίοδο 1950-2010,
λαμβάνοντας υπόψη και την αλιευτική παραγωγή της ερασιτεχνικής αλιείας και της αλιείας για
επιβίωση καθώς και τα απορριπτόμενα αλιεύματα (Εικ. 1). Έτσι, σήμερα γνωρίζουμε τη συνολική βιομάζα που αφαιρεί η αλιεία από τις ελληνικές θάλασσες.
Η ανασυσταμένη αλιευτική παραγωγή (Εικ. 1) αποτελεί το υπόβαθρο για την αποτύπωση της
δομής και της δυναμικής της ελληνικής αλιείας αλλά και των επιπτώσεών της στα θαλάσσια
οικοσυστήματα. Αυτό μας δίνει την δυνατότητα να εξετάσουμε τις προοπτικές ανάπτυξης και
εξέλιξης μιας σημαντικής παραγωγικής δραστηριότητας, όπως είναι η αλιεία, μέσα σε ένα πλαίσιο που δεν θα είναι σε βάρος της υγείας των θαλάσσιων οικοσυστημάτων και των φυσικών
πόρων που αυτά υποστηρίζουν.
Αλιεία και αλιευτική παραγωγή – υπάρχουσα κατάσταση
Αυτό που προκύπτει από την συνολική ανασύσταση της αλιευτικής παραγωγής (Εικ. 1) είναι ότι
η συνολική βιομάζα που αφαιρείται από τις ελληνικές θάλασσες είναι περίπου διπλάσια από
αυτή που καταγράφεται επίσημα από την ΕΛΣΤΑΤ. Ιστορικά, διακρίνουμε 4 φάσεις εξέλιξης της
ελληνικής αλιείας (βλέπε Μoutopoulos & Stergiou 2011, 2012, Μουτόπουλος & Στεργίου 2012):
1928-1946 (πρώιμη φάση), 1947-1969 (αυξητική φάση), 1970-1994 (φάση πλήρους αλίευσης
έως υπεραλίευσης) και 1995-2007 (φάση συρρίκνωσης). Οι φάσεις αυτές ακολουθούν χρονολογικά διάφορες κοινωνικο-οικονομικές και πολιτικές αλλαγές που διαδραματίστηκαν στην
Ελλάδα τις αντίστοιχες περιόδους που έχουν περιγραφεί αναλυτικά από τους Μoutopoulos
& Stergiou (2011, 2012) και Μουτόπουλος & Στεργίου (2012). Οι πιο σημαντικές αλλαγές από
αυτές που καθόρισαν την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό της ελληνικής αλιείας ήταν η οικονομική ενίσχυση από διεθνείς οργανισμούς για την ανασυγκρότηση του αλιευτικού τομέα,
- 273 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
η οργάνωση του αλιευτικού τομέα σε υποτομείς και η είσοδος της Ελλάδας στην Ευρωπαϊκή
Ένωση (ΕΕ). Ο εκσυγχρονισμός του αλιευτικού στόλου, που στηρίχθηκε σε μεγάλο βαθμό στις
επιδοτήσεις της ΕΕ, περιελάμβανε: (α) την αντικατάσταση σκαφών και μηχανών με μεγαλύτερα σκάφη και ισχυρότερες μηχανές και (β) τον εξοπλισμό των σκαφών με πιο αποδοτικά
αλιευτικά εργαλεία, σύγχρονα ηλεκτρονικά μέσα πλοήγησης και εντοπισμού των αποθεμάτων
(π.χ. βυθόμετρα, GPS) και μέσα συντήρησης του αλιεύματος (π.χ. ψυγεία, παγομηχανές). Ο εκσυγχρονισμός αυτός έδωσε τη δυνατότητα στον στόλο να επεκταθεί σε νέα αλιευτικά πεδία
[σε μεγάλα βάθη, όπου γενικά κυριαρχούν είδη υψηλού τροφικού επιπέδου (Lamprakis et al.
2007), σε πιο απομακρυσμένες από την ακτή περιοχές], να δραστηριοποιείται όλο το 24ωρο
και να αυξήσει σημαντικά την αλιευτική του ικανότητα (catchability).
Η ανάπτυξη αυτή, όμως, της αλιευτικής δραστηριότητας, ικανότητας και προσπάθειας, τόσο
στο χώρο όσο και στο χρόνο, είχε σημαντικές επιπτώσεις στα ελληνικά θαλάσσια οικοσυστήματα, που περιγράφονται στην επόμενη ενότητα.
Επιπτώσεις υπεραλίευσης στα ελληνικά θαλάσσια οικοσυστήματα
Η έντονη αλίευση επηρεάζει όλα τα επίπεδα της οργάνωσης της θαλάσσιας ζωής, δηλαδή τους
πληθυσμούς, τις βιοκοινωνίες και τα οικοσυστήματα.
Μείωση αποθεμάτων και αλιευτικής παραγωγής
Η πλέον προφανής επίπτωση της έντονης αλιευτικής δραστηριότητας είναι η μείωση της βιομάζας των ιχθυοπληθυσμών και, έτσι, της αλιευτικής παραγωγής (π.χ. Myers & Work 2003,
Pauly et al. 2006). Οι επιπτώσεις της υπεραλίευσης στις ελληνικές θάλασσες παρατηρήθηκαν
ήδη από το 1950 (Ανανιάδης 1970). Είναι φανερό ότι παρόλες τις τεχνολογικές αλλαγές των τελευταίων δεκαετιών, η αλιευτική παραγωγή μειώνεται από το 1995 συνεχώς, οπότε η ελληνική
αλιεία έχει εισέλθει στη φάση της συρρίκνωσης (Εικ. 1). Σήμερα, η συνολική βιομάζα που αφαιρείται από τη θάλασσα είναι η μισή σε σχέση με αυτήν του 1994 (Εικ. 1). Πράγματι, σύμφωνα
με τους Tsikliras et al. (2013α), τα ελληνικά αποθέματα που είναι υπεραλιευμένα ξεπερνούν το
65% και αυτά που είναι πλήρως εκμεταλλευμένα το 32% του συνόλου, ενώ το ίδιο ισχύει γενικά
και για τα Μεσογειακά αποθέματα (Tsikliras et al. 2010α).
Αν και θεωρητικά η παραγωγή των υδατοεκτροφών προορίζεται, παγκοσμίως, να αντισταθμίσει την απώλεια της θαλάσσιας αλιευτικής παραγωγής, η επέκταση τους σε είδη υψηλού τροφικού επιπέδου (π.χ. συναγρίδα, φαγγρί) και σε πάχυνση τόννου3 δημιουργεί επιπλέον πιέσεις
στα ιχθυαποθέματα αφού πολλά μικρά πελαγικά είδη (π.χ. σαρδέλα, γαύρος, φρίσσα) αλιεύονται αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθούν ως τροφή των εκτρεφόμενων ψαριών (Stergiou et
al. 2009α, Tsikliras et al. 2014).
Η πρακτική αυτή θέτει επίσης και σημαντικά ηθικά, κοινωνικο-οικονομικά ζητήματα, αφού τα μικρά αυτά πελαγικά ψάρια, που
αλιεύονται κυρίως στις ακτές της Αφρικής και της Ν. Αμερικής, θα μπορούσαν να αποτελέσουν τροφή για τους πληθυσμούς
των φτωχών αυτών περιοχών ενώ τώρα καταλήγουν στο πιάτο των εύπορων καταναλωτών του Β. Ημισφαιρίου (Stergiou et al.
2009α).
3
- 274 -
Κ.Ι. Στεργιου - Θαλασσιο περιβαλλον και αλιευτικοι ποροι
Επιπτώσεις στις βενθικές βιοκοινωνίες
Η αλιεία με συρόμενα αλιευτικά εργαλεία, όπως οι τράτες βυθού, επηρεάζει την ισορροπία των
βενθικών ενδιαιτημάτων καθώς η σύρση καταστρέφει ο,τιδήποτε φυτρώνει ή προσκολλάται
στο βυθό, μειώνοντας έτσι τη θαλάσσια βιοποικιλότητα. Ο παρακάτω απλός υπολογισμός είναι
αρκετός για να αντιληφθεί κάποιος τις σημαντικές επιπτώσεις της αλιείας με τράτα στα βενθικά οικοσυστήματα των ελληνικών θαλασσών (Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013): σήμερα, στις
ελληνικές θάλασσες δραστηριοποιούνται 320 μηχανότρατες που δουλεύουν 220 ημέρες στο
χρόνο, ψαρεύοντας περίπου 12 ώρες την ημέρα. Με ένα άνοιγμα τράτας 10 m και θεωρώντας
ότι η ταχύτητα σύρσης είναι 5,5 km/h, προκύπτει, με έναν απλό πολλαπλασιασμό, ότι οι τράτες
σαρώνουν συνολικά 50.000-60.000 km2 κάθε χρόνο, δηλαδή περίπου μια φορά κάθε m2 του
αλιεύσιμου βυθού σε βάθη 0-200 m (που έχει έκταση περίπου 90.000 km2).
Επιπτώσεις στις στρατηγικές ζωής των ειδών
Η έντονη αλιευτική δραστηριότητα επηρεάζει επίσης τις στρατηγικές ζωής των ψαριών, αφού
τα είδη για να αντεπεξέλθουν στην επιπλέον θνησιμότητα εξαιτίας της αλιείας αναπαράγονται
νωρίτερα και σε μικρότερο μέγεθος και ηλικία, ενώ το μέγιστο μήκος μειώνεται επίσης (π.χ.
Stergiou 2002, Olsen et al. 2004). Για παράδειγμα, ιστορικές καταγραφές δείχνουν ότι το μέγεθος του κυνηγού Coryphaena hippurus της σαρδέλας Sardina pilchardus και των ειδών του γένους Mullus έχουν μειωθεί τα τελευταία 2000-3600 χρόνια εξαιτίας της υπεραλίευσης (Stergiou
2011), ενώ αλιευτικές έρευνες έχουν δείξει ότι το μήκος της σαρδέλας στο Β. Αιγαίο μειώθηκε
την περίοδο 1996-2000 εξαιτίας της υπεραλίευσης (Voulgaridou & Stergiou 2003).
Αλιευτική ταπείνωση
Η αλιεία στοχεύει επιλεκτικά στα μεγάλα σε μέγεθος άτομα και είδη επειδή αυτά πωλούνται
ακριβότερα (Tsikliras & Polymeros submitted, Τσίρος et al. 2013). Έτσι, η αλιεία αφαιρεί από τη
θάλασσα πρώτα τα μεγάλα ψάρια (τόσο ενδοειδικά όσο και διαειδικά) οδηγώντας στην σταδιακή εξάλειψη των κορυφαίων θηρευτών και στην βαθμιαία μείωση του μέσου μήκους των
ατόμων στα αποθέματα και στην παραγωγή [διεργασία γνωστή ως ‘fishing down’, ‘αλιευτική
ταπείνωση’ (Pauly et al. 1998, Stergiou & Tsikliras 2011)]. Στις ελληνικές θάλασσες, τα πρώτα
ίχνη αλιευτικής ταπείνωσης παρατηρήθηκαν ήδη από τις αρχές του 1950 στις πιο έντονα αλιευόμενες περιοχές (π.χ. κόλποι Θερμαϊκού, Καβάλας, Ευβοϊκού και Σαρωνικού), αφού σε αυτές
το ποσοστό συμμετοχής των ψαριών Α’ κατηγορίας (που γενικά ανήκουν σε υψηλό τροφικό
επίπεδο) μειώθηκε με ταυτόχρονη αύξηση του ποσοστού των ειδών Γ’ κατηγορίας (Ανανιάδης
1970). Πράγματι, διαχρονικά το μέσο τροφικό επίπεδο της αλιευτικής παραγωγής των υψηλού
τροφικού επιπέδου ψαριών (αυτών με τροφικό επίπεδο >4) στις ελληνικές θάλασσες μειώθηκε
την περίοδο 1950-2005 από 4,35 σε 4,15 (Stergiou 2005). Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση
που χρησιμοποιούνται στοιχεία από αλιευτικές έρευνες (MEDITS, Stergiou & Tsikliras 2011).
- 275 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Οικοσυστημική υπεραλίευση
Από τα παραπάνω είναι φανερό ότι η έντονη αλιευτική δραστηριότητα αλλοιώνει τη δομή και
λειτουργία των οικοσυστημάτων (οικοσυστημική υπεραλίευση). Στην ουσία, η αλιεία οδηγεί
τα οικοσυστήματα στην ανώριμη κατάσταση (πρώιμα στάδια διαδοχής) και προκαλεί προσαρμογές και εξελικτικές τάσεις που γενικά ευνοούν τα ελαστικά είδη (δηλ. τα είδη με μικρή
διάρκεια ζωής, μικρό μέγεθος, μικρό μήκος γεννητικής ωρίμασης, χαμηλό τροφικό επίπεδο,
μεγάλο ρυθμό αύξησης και μεγάλη παραγωγικότητα) (Stergiou 2002, Stergiou & Christensen
2011). Έτσι, η υπέρμετρη αλιεία επηρεάζει την ικανότητα των οικοσυστημάτων να παρέχουν
τις υπηρεσίες (ρυθμιστικές, διατροφικές, πολιτιστικές, αισθητικές) που ιστορικά παρείχαν, με
σημαντικές κοινωνικο-οικονομικές επιπτώσεις.
Κλιματική αλλαγή και ιχθυαποθέματα
Η κλιματική αλλαγή επηρεάζει διάφορες βιολογικές λειτουργίες όπως την αναπαραγωγή
(Tsikliras et al. 2010β) και την εξάπλωση και αφθονία των ιχθυοπληθυσμών (Cheung et al. 2010).
Για παράδειγμα, η αύξηση της θερμοκρασίας είχε ως αποτέλεσμα την εξάπλωση της θερμόφιλης φρίσσας Sardinella aurita από το Ν. στο Β. Αιγαίο, με παράλληλη αύξηση της αφθονίας της
(Tsikliras 2008). Η κλιματική αλλαγή λοιπόν επηρεάζει και τη διαχείριση των ιχθυαποθεμάτων
και αυτό γιατί η θερμοκρασία αποτελεί το ερέθισμα για τον ορμονικό έλεγχο της γεννητικής
ωρίμασης των ψαριών (π.χ. Tsikliras & Antonopoulou 2006). Έτσι, μεταβολές της θερμοκρασίας
μπορούν να προκαλέσουν αλλαγές στην έναρξη και τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου. Στη Μεσόγειο, όπου τα περισσότερα είδη ψαριών αναπαράγονται μεταξύ Μαΐου και Ιουλίου (Tsikliras et al. 2010β), τα διαχειριστικά μέτρα που αφορούν την εποχική απαγόρευση της
αλιείας με σκοπό την προστασία του αναπαραγωγικού δυναμικού γίνονται αναποτελεσματικά
αν η αναπαραγωγή, εξαιτίας της κλιματικής αλλαγής, κορυφωθεί νωρίτερα, π.χ. τον Απρίλιο
αντί για το Μάιο.
Ο δείκτης της μέσης θερμοκρασίας
του αλιεύματος (mean temperature of
the catch, MTC) προτάθηκε πολύ πρόσφατα από τους Cheung et al. (2013)
για την εκτίμηση της επίδρασης της
αύξησης της θαλάσσιας θερμοκρασίας
στη σύσταση της θαλάσσιας αλιευτικής
παραγωγής. Ο δείκτης αυτός βασίζεται
στις θερμοκρασιακές προτιμήσεις κάθε
είδους, που προκύπτουν από την παγκόσμια εξάπλωσή του (και διατίθενται
για όλα τα είδη που αλιεύονται από τους
Cheung et al. 2013), και στη βιομάζα
του, που προσεγγίζεται με τα δεδομένα
- 276 -
Κ.Ι. Στεργιου - Θαλασσιο περιβαλλον και αλιευτικοι ποροι
αλιευτικής παραγωγής, τα οποία πρέπει πρώτα να διορθωθούν (ως προς την αλιευτική προσπάθεια για να αποκλειστεί η επίδρασή της).
Η MTC στις ελληνικές θάλασσες αυξήθηκε με ρυθμό 0,2 οC ανά δεκαετία (από 17,5 οC το
1970 σε 18,2 οC το 2007) (Εικ. 2), δηλαδή έχει αλλάξει η αναλογία θερμόφιλων προς ψυχρόφιλα είδη προς όφελος των θερμόφιλων, είτε γιατί αλιεύονται μεγαλύτερες ποσότητες θερμόφιλων ειδών είτε μικρότερες ποσότητες ψυχρόφιλων (Τσίκληρας & Στεργιου 2013α). Η αύξηση
του MTC αφορά μόνο στη μεταβολή της βιομάζας και αφθονίας των αυτόχθονων ειδών που
αλιεύονται, αφού στις ελληνικές θάλασσες δεν καταγράφεται ακόμη η αλιευτική παραγωγή
των ξενικών ειδών. Έτσι, εξετάσαμε ένα υποθετικό σενάριο σταδιακής αύξησης της βιομάζας
τριών θερμόφιλων ειδών [της στρογγυλορέγκας Etrumeus teres που αλιεύεται στις Κυκλάδες
(Kallianiotis & Lekkas 2005) και ειδών των γενών Siganus και Upeneus που αλιεύονται σταθερά
στο Ν Αιγαίο] από το 2000 έως το 2007 (Εικ. 2). Στην περίπτωση αυτή, η MTC στις ελληνικές
θάλασσες αυξάνεται με υψηλότερο ρυθμό, 0,25 οC ανά δεκαετία (σε 18,4 οC το 2007) (Εικ. 2),
δηλαδή αλλάζει περαιτέρω η αναλογία θερμόφιλων προς ψυχρόφιλα είδη προς όφελος των
θερμόφιλων.
Υφιστάμενο πλαίσιο διαχείρισης - δυσλειτουργίες
Με βάση τα παραπάνω είναι φανερό ότι η έντονη αλιευτική δραστηριότητα στις ελληνικές θάλασσες έχει σημαντικές επιπτώσεις στους ιχθυοπληθυσμούς, τις βιοκοινότητες και τα οικοσυστήματα, γεγονός που εγείρει ερωτήματα για την αναποτελεσματικότητα και τις δυσλειτουργίες του υφιστάμενου πλαισίου διαχείρισης και για τους πραγματικούς παράγοντες-δράσεις που
πρέπει να διαχειριστούμε.
Η διαχείριση των αλιευτικών πόρων στη Μεσόγειο και στις ελληνικές θάλασσες στηρίζεται
κυρίως σε στατικά, τεχνικά μέτρα, που δεν αλλάζουν από χρόνο σε χρόνο (Stergiou et al. 1997,
2007α,β, Στεργιου et al. 2013, Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013). Τέτοια μέτρα είναι, π.χ. η ρύθμιση
ελάχιστου ανοίγματος του ματιού των διχτυών, η απαγόρευση αλιείας σε ορισμένες εποχές
και περιοχές και το ελάχιστο επιτρεπόμενο εμπορεύσιμο μέγεθος (ΕΕΜ). Οι μόνες περιπτώσεις
δυναμικής διαχείρισης (δηλ. διαχείρισης με βάση τα αποτελέσματα των ετήσιων εκτιμήσεων
των αποθεμάτων) είναι οι περιπτώσεις της διαχείρισης του τόννου Thunnus thynnus και του
ξιφία Xiphias gladius.
Τα τεχνικά μέτρα είναι συχνά αντικρουόμενα και αναποτελεσματικά, αφού δεν λαμβάνουν
υπόψη την διαθέσιμη επιστημονική γνώση (Stergiou et al. 2009β). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το ΕΕΜ που έχει οριστεί για 26 μόνο Μεσογειακά είδη, από τα περίπου 100 που
αλιεύονται στη Μεσόγειο και που σχεδόν για όλα το ΕΕΜ είναι μικρότερο από το μήκος πρώτης γεννητικής ωρίμασης των ειδών αυτών (Στεργίου et al. 2011). Το μόνο τεχνικό μέτρο που
είχε ευεργετική επίδραση στους ιχθυοπληθυσμούς είναι η απαγόρευση της αλιείας με μηχανότρατα τους καλοκαιρινούς μήνες (Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013). Παρ’ όλ’ αυτά, το μέτρο αυτό
έχει στην πράξη καταργηθεί τα τελευταία 3 χρόνια, αφού τα αλιευτικά πεδία πέραν των έξι
ναυτικών μιλίων αλιεύονται πλέον όλο το χρόνο (‘αλιεία στα διεθνή νερά’, Tsikliras et al. 2013a,
Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013).
- 277 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Τέλος, όταν οι αλιευτικές δραστηριότητες στοχεύουν σε πολλά είδη (π.χ. το αλίευμα μιας
σύρσης της τράτας μπορεί να αποτελείται από περισσότερα από 25 είδη), όπως είναι η αλιεία
με όλα σχεδόν τα εργαλεία στη Μεσόγειο και τις ελληνικές θάλασσες, είναι πρακτικά αδύνατο
να καθοριστούν τεχνικά μέτρα που θα ευνοούν όλα τα είδη που αλιεύονται, αφού αυτά έχουν
ποικίλο μέγεθος, διαφορετική εξωτερική μορφολογία, βιολογία και συμπεριφορά.
Προοπτικές ανάπτυξης της αλιείας σε ένα οικοσυστημικό πλαίσιο
Η ανάπτυξη του παραγωγικού τομέα της αλιείας σε ένα οικοσυστημικό πλαίσιο είναι δυνατή
όπως επίσης είναι αναστρέψιμη, τουλάχιστον προς το παρόν, και η κακή σημερινή κατάσταση των αποθεμάτων και των οικοσυστημάτων. Μεσο-μακροπρόθεσμα η αλιευτική παραγωγή
μπορεί να αυξηθεί και τα οικοσυστήματα να συνεχίσουν να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους.
Για να γίνει, όμως, αυτό απαιτούνται μια σειρά από δράσεις σε τεχνικό, πολιτικό και ατομικό/
κοινωνικό επίπεδο.
Τεχνικό επίπεδο: Η ύπαρξη αξιόπιστης εικόνας της κατάστασης των ελληνικών αλιευτικών
αποθεμάτων απαιτεί βελτίωση της αξιοπιστίας των αλιευτικών δεδομένων που καταγράφονται
και τακτικές εκτιμήσεων των αποθεμάτων. Αυτό μπορεί να γίνει με τις παρακάτω δράσεις: (i) Οι
εκτιμήσεις της κατάστασης των αποθεμάτων στις ελληνικές θάλασσες πρέπει να λαμβάνουν
υπόψη την αλιεία από σκάφη τρίτων χωρών (π.χ. η Τουρκία αφαιρεί τουλάχιστον 40.000 t στο
Αιγαίο, η Ιταλία και Αλβανία στο Ιόνιο) (Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013). (ii) Να αρχίσει άμεσα
και να συνεχιστεί ανελλιπώς το εθνικό πρόγραμμα συλλογής αλιευτικών δεδομένων που έχει
διακοπεί στην Ελλάδα από το 2008. Τα δεδομένα που θα προκύψουν από αυτό το πρόγραμμα
μπορούν να αξιοποιηθούν παράλληλα και για την τακτική εκτίμηση των ελληνικών αποθεμάτων. Το ζήτημα αυτό είναι επίσης κατ’ εξοχήν πολιτικό. (iii) Η ΕΛΣΤΑΤ πρέπει άμεσα να υιοθετήσει τα αποτελέσματα των ερευνών ανασύστασης της ελληνικής αλιευτικής παραγωγής.
Πολιτικό επίπεδο: (iv) Ο κύριος παράγοντας που οδηγεί στην υπεραλίευση είναι αναμφίβολα η υπερβολική αλιευτική προσπάθεια και δραστηριότητα (αριθμός σκαφών, ημέρες και ώρες
αλιείας). Έτσι, η πρώτη, αυτονόητη δράση είναι η έντονη μείωση του στόλου και των ημερών/
ωρών αλιείας, με ταυτόχρονη εκπαίδευση και παροχή κινήτρων στους ψαράδες που θα επηρεαστούν από τη δράση αυτή ώστε να στραφούν σε εναλλακτικές δραστηριότητες σχετικές με
τη θάλασσα (π.χ. οικοτουρισμός, αλιευτικός τουρισμός, καταδυτικός τουρισμός). (v) Ένας άλλος
πολύ σημαντικός παράγοντας που οδηγεί στην υπεραλίευση είναι όλες οι μορφές επιδοτήσεων και αποζημιώσεων προς τους ψαράδες (π.χ. αφορολόγητα καύσιμα, τεχνολογικός εξοπλισμός) (Sumaila et al. 2010). Με μοναδική εξαίρεση την αποζημίωση για την πραγματική απόσυρση σκάφους, όλες οι υπόλοιπες μορφές στην ουσία επιδοτούν τους ψαράδες να πιάσουν
και το τελευταίο ψάρι. (vi) Οι ‘ευεργετικές’ επιδοτήσεις, π.χ. για αλιευτική έρευνα και θέσπιση
προστατευμένων περιοχών (Sumaila et al. 2010), πρέπει να ενισχυθούν σημαντικά. (vii) Πρέπει
άμεσα να θεσπιστούν μεγάλης κλίμακας θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές, στις οποίες θα
απαγορεύεται κάθε αλιευτική δραστηριότητα. Αυτή η δράση, που είναι απόλυτα συμβατή με
τη διαχείριση σε επίπεδο οικοσυστήματος, θα αναδομήσει τα θαλάσσια οικοσυστήματα επι- 278 -
Κ.Ι. Στεργιου - Θαλασσιο περιβαλλον και αλιευτικοι ποροι
τρέποντας σε όλους τους οργανισμούς να αναπαράγονται, να τρέφονται και να μεγαλώνουν
ανενόχλητα (π.χ. Browman & Stergiou 2004). Οι έρευνες δείχνουν ότι μεσο-μακροπρόθεσμα
η αλιευτική παραγωγή στα γειτονικά αλιευτικά πεδία θα αυξηθεί, αφού αυτά θα εποικιστούν
με άτομα όταν ξεπεραστεί η βιοχωρητικότητα της προστατευόμενης περιοχής. (viii) Τα τεχνικά μέτρα εποχικής απαγόρευσης θα πρέπει να προσαρμόζονται ετησίως με βάση τα αποτελέσματα των επιστημονικών αλλαγών συμπεριλαμβανομένης της κλιματικής αλλαγής [π.χ. η
απαγόρευση της αλιείας με τράτες πρέπει να επεκταθεί τουλάχιστον μέχρι το Σεπτέμβριο και
Οκτώβριο (Στεργίου & Καλλιανιώτης 2013)]. (ix) Το ΕΕΜ να αυξηθεί με βάση την υπάρχουσα
γνώση για κάθε είδος και να θεσπιστούν ΕΕΜ για όσον το δυνατόν περισσότερα εμπορικά είδη
(Στεργίου et al. 2011). (x) Στην αναθεώρηση της ΚΑλΠ, τα ανεπιθύμητα αλιεύματα πλέον δεν θα
απορρίπτονται αλλά θα εκφορτώνονται στις ιχθυόσκαλες. Το μέτρο αυτό δημιουργεί πρακτικά (π.χ. χώρου), οικολογικά (αύξηση θνησιμότητας) και οικονομικά προβλήματα (δημιουργίας
αγοράς για απορριπτόμενα) (Τσίκληρας & Στεργίου 2013β, Sarda et al. 2013) χωρίς να αποτρέπει την αφαίρεση των ψαριών από το οικοσύστημα. Έτσι, η ΚΑλΠ θα έπρεπε τουλάχιστον να
προωθήσει τη χρήση επιλεκτικότερων αλιευτικών εργαλείων για να μειωθούν τα απορριπτόμενα στην πηγή τους (Τσίκληρας & Στεργίου 2013β, Sarda et al. 2013).
Ατομικό/κοινωνικό επιπεδο: Οι άμεσα ή έμμεσα εμπλεκόμενοι στη διαχείριση και οι καταναλωτές πρέπει να ενημερωθούν για τη σημασία της διατήρησης των οικοσυστημάτων ώστε
να μην είναι αδιάφοροι για το μέλλον των κοινών πόρων. Έτσι, (xi) οι καταναλωτές πρέπει να
μάθουν να μην καταναλώνουν ψάρια με μέγεθος μικρότερο από το μέγεθος της πρώτης γεννητικής ωρίμασης καθώς και είδη που κινδυνεύουν και είναι ευπαθή στην υπεραλίευση (xii),
οι σεφ πρέπει να μάθουν να μην προτείνουν συνταγές με είδη που είναι ευάλωτα στην υπεραλίευση και είδη που απειλούνται (Apostolidis & Stergiou 2012), (xiii) οι υπεύθυνοι για την
αστυνόμευση εφαρμογής των μέτρων πρέπει να μάθουν για τις επιπτώσεις της ελλιπούς ή
επιλεκτικής αστυνόμευσης που επιτρέπει ή ανέχεται την παρανομία και τέλος, (xiv) οι ψαράδες
πρέπει να μάθουν ότι ο καιροσκοπισμός που αποβλέπει στο άμεσο και υψηλό κέρδος, απλώς
θα οδηγήσει τα αποθέματα στην κατάρρευση λίγο νωρίτερα και μαζί με αυτά θα καταρρεύσουν και θέσεις εργασίας τους, όπως έγινε με την κατάρρευση της αλιείας του γάδου Gadus
morhua στη Νέα Γη.
Βιβλιογραφία
Ananiadis KI (1970) The effects of trawl fishing on the stocks of different commercial species in Greek waters. Proceedings of the Hydrological Institute of Athens Academy, pp. 493-497.
Apostolidis C, Stergiou KI (2012) Fish ingredients in online recipes do not promote the sustainable use of
vulnerable taxa. Marine Ecology Progress Series 465: 299-304
Browman HI, Stergiou KI (2004) Marine Protected Areas as a central element of ecosystem-based management: defining their location, size and number. Marine Ecology Progress Series 274: 271-272
Cheung WWL, Lam VWY, Sarmiento JL, Kearney K, Watson R, Zeller D, Pauly D (2010) Large-scale redistribution of maximum fisheries catch potential in the global ocean under climate change. Global Change
Biology 16: 24–35
- 279 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Cheung WWL, Watson R, Pauly D (2013) Signature of ocean warming in global fisheries catch. Nature 497:
365-369
Kallianiotis A, Lekkas V (2005) First documented report on the Lessepsian migrant Etrumeus teres (Pisces:
Clupeidae) in the Greek Seas. Journal of Biological Research 4: 225-229
Lamprakis MK, Kallianiotis AA, Stergiou KI (2007) Trophic level of fishes caught by trawls in Thracian Sea.
Journal of Natural History 42: 687-694
Moutopoulos DK, Stergiou KI (2011) The evolution of Greek fisheries during the 1928-1939 period. Acta
Adriatica 52: 183-200
Moutopoulos DK, Stergiou KI (2012) Spatial disentangling of Greek commercial fisheries landings per gear
between 1928-2007. Journal of Biological Research 18: 265-279
Moutopoulos DK, Tsikliras AC, Stergiou KI (2014) Reconstruction of Greek fishery catches per fishing gear
and area (1950-2010). Fisheries Centre Research Reports (in press)
Myers RA, Worm B (2003) Rapid worldwide depletion of predatory fish communities. Nature 423: 280-283
Olsen EM, Heino M, Lilly GR, Morgan MJ, Brattey J, Ernande B, Dieckmann U (2004) Maturation trends indicative of rapid evolution preceded the collapse of northern cod. Nature 428: 932-935
Pauly D, Alder J, Bakun A, Heileman A, Kock KH, Mace P, Perrin W, Stergiou KI, Sumaila UR, Verrios, Freire KMF,
Sadovy Y, Christensen V, Kaschner V, Palomares MLD., Tyedmers P, Wabnitz C, Watson R, Worm B (2006)
Chapter 18 - Marine fisheries systems. pp. 477-511. In: Baker J, Moreno Casasola P, Lugo A, Suárez Rodríguez A, Ling Tang LD (eds) Millennium Ecosystem Assessment: Ecosystems and human well-being. A
framework for assessment: Condition and trends. Island Press, Washington
Pauly D, Christensen V, Dalsgaard J, Froese R, Torres F Jr (1998) Fishing down marine food webs. Science
279: 860−863
Sarda F, Coll M, JJ Heymans, Stergiou KI (2013) Overlooked impacts and challenges of the new European
discard ban. Fish and Fisheries (υπό έκδοση)
Stergiou KI (2002) Overfishing, tropicalization of fish stocks, uncertainty and ecosystem management: resharping Ocham’s razor. Fisheries Research 55: 1-9
Stergiou ΚΙ (2005) Fisheries impact on trophic levels: long-term trends in Hellenic waters. pp. 326-329. In:
Papathanassiou E, Zenetos A (eds) State of the Hellenic marine environment. Hellenic Centre for Marine
Research,Athens, Greece
Stergiou ΚΙ (2011) Mediterranean ecosystems, shifting baselines and databases. In: Gertwagen R, Fortibuoni
T, Giovanardi O, Libralato S, Solidoro C, Raicevich S (eds) When Humanities meet ecology: Historic changes
in Mediterranean and Black Sea marine biodiversity and ecosystems since the Roman period until nowadays. pp. 95-102. ISPRA (Publisher), Serie Atti, Rome
Stergiou KI, Christersen V (2011) Fishing down food webs. In: Christensen V, Maclean J (eds) Ecosystem Approaches to Fisheries- A Global Perspective, pp. 72-78, Oxford University Press
Stergiou KI, Tsikliras AC (2011) Fishing-down, fishing-through and fishing-up: fundamental process versus
technical details. Marine Ecology Progress Series 441: 295-301
Stergiou ΚΙ, Christou ED, Georgopoylos G, Zenetos A, Souvermezoglou C (1997) The Hellenic Seas: physics,
chemistry, biology and fisheries. Oceanography Marine Biology - an Annual Review 35: 415-538
Stergiou KI, Moutopoulos DK, Tsikliras AC, Papaconstantinou C (2007α) Hellenic marine fisheries: a general
perspective from the National Statistical Service data. In: Papaconstantinou C, Zenetos A, Vassilopoulou V,
Tserpes G (eds) State of Hellenic fisheries, pp. 132-140. HCMR, Athens
Stergiou KI, Moutopoulos KI, Tsikliras AC (2007β) Spatial and temporal variability in Hellenic marine fisheries
landings. In: Papaconstantinou C, Zenetos A, Vassilopoulou V, Tserpes G (eds) State of Hellenic fisheries,
pp. 141-150. HCMR, Athens
Stergiou KI, Tsikliras AC, Pauly D (2009α) Farming up the Mediterranean food webs. Conservation Biology
- 280 -
Κ.Ι. Στεργιου - Θαλασσιο περιβαλλον και αλιευτικοι ποροι
23: 230-232
Stergiou KI, Moutopoulos DK, Armenis G (2009β) Perish legally and ecologically: the ineffectiveness of the
minimum landing sizes in the Mediterranean Sea. Fisheries Management and Ecology 16: 368–375
Sumaila UR, Khan A, Teh L, Watson R, Tyedmers P, Pauly D (2010) Subsidies to high seas bottom trawl fleets
and the sustainability of demersal fish stocks. Marine Policy 34:495-497
Tsikliras AC (2008) Climate-related geographic shift and sudden population increase of a small pelagic fish
(Sardinella aurita) in the eastern Mediterranean Sea. Marine Biology Research 4: 477-481
Tsikliras AC, Antonopoulou E (2006) Reproductive biology of round sardinella (Sardinella aurita) in the
north-eastern Mediterranean. Scientia Marina 70: 281-290.
Tsikliras AC, Polymeros K (2013) Fish market prices drive overfishing of the ‘big ones’. submitted
Tsikliras AC, Moutopoulos DK, Stergiou KI (2007) Reconstruction of Greek marine fisheries landings, and
comparison of national with FAO statistics. Fisheries Centre Research Reports 15(2): 121-137. Fisheries
Centre, University of British Columbia
Tsikliras AC, Dinouli A, Stergiou KI (2010α) Exploitation pattern of the Mediterranean fisheries. Rapport du
Congrès de la Commission Internationale pourl’ Exploration Scientifique de la Mer Méditerranée 39: 683
Tsikliras AC, Antonopoulou E, Stergiou KI (2010β) Spawning period of Mediterranean marine fishes. Reviews
in Fish Biology and Fisheries 20: 499-538
Tsikliras AC, Tsiros V-Z, Stergiou KI (2013α) Assessing the state of Greek marine fisheries resources. Fisheries
Management and Ecology 20: 34-41
Tsikliras AC, Stergiou KI, Adamopoulos N, Pauly D, Mente E (2014) Shift in trophic level of Mediterranean
mariculture species. Conservation Biology, in press
Voulgaridou P, Stergiou KI (2003) Τrends in various biological parameters of the European sardine, Sardina
pilchardus (Walbaum, 1792), in the Eastern Mediterranean Sea. Scientia Marina 67(Sup.): 269-280
Μουτόπουλος ΔΚ, Στεργίου ΚΙ (2012) Η ιστορία της Ελληνικής αλιείας (1928 έως σήμερα) Protagon,
19/09/2012
Στεργίου ΚΙ, Καλλιανιώτης Α (2013) Η ελληνική αλιεία – τάσεις, εξέλιξη και διαχείριση. Πρακτικά Πανελληνίου
Συνεδρίου Ιχθυολόγων 15: 5-9
Στεργίου ΚΙ, Καραχλέ ΠΚ, Τσίκληρας Α, Μαμαλάκης Η (2011) Κραυγή ιχθύος. Ψάρια ελληνικών θαλασσών –
Βιολογία, αλιεία, διαχείριση. 358 σελ. Εκδόσεις Πατάκης, Αθήνα
Τσίρος Β-Ζ, Πολύμερος Κ, Στεργίου ΚΙ, Τσίκληρας Α (2013) Σχέση εμπορικής τιμής και μήκους σώματος για
τα ψάρια των ελληνικών θαλασσών. Πρακτικά Πανελληνίου Συνεδρίου Ιχθυολόγων 15: 209-212
Τσίκληρας Α, Στεργίου ΚΙ (2013α) Η μέση θερμοκρασία των αλιευμάτων των ελληνικών θαλασσών. Πρακτικά
Πανελληνίου Συνεδρίου Ιχθυολόγων 15: 205-208
Τσίκληρας Α, Στεργίου ΚΙ (2013β) Η Κοινή Αλιευτική Πολιτική για τα απορριπτόμενα. Protagon, 5/06/2013
[email protected]
- 281 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Καρπώσεις, διαχείριση και προστασία δασικών
πόρων και βιοποικιλότητας: Η φύση του
προβλήματος και τα προβλήματα της φύσης
Φ.Α. Αραβανόπουλος
Καθηγητής Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στην εργασία αυτή παρουσιάζεται η κατάσταση των δασικών πόρων της χώρας, όσον αφορά
την πρωτογενή παραγωγή, τις καρπώσεις και την προστασία τους. Όπου είναι εφικτό παρουσιάζονται σε αντιδιαστολή στοιχεία πενταετίας και τα πλέον πρόσφατα διαθέσιμα στοιχεία
σε μια προσπάθεια να ανιχνευθεί το αποτύπωμα της οικονομικής και κοινωνικής κρίσης στον
τομέα αυτό. Παρουσιάζεται επίσης η συμβολή της κρατικής δασικής πολιτικής δεκαετιών στη
σημερινή κατάσταση. Γίνεται φανερό ότι η έλλειψη/περικοπή επενδύσεων και προσωπικού
έχει σημαντικές αρνητικές συνέπειες στην προστασία και ορθολογική εκμετάλλευση των δασικών πόρων, με οικονομικές απώλειες, πολλαπλάσιες της όποιας «εξοικονόμησης» ακόμη και
βραχυπρόθεσμα. Είναι επίσης προφανές ότι η ενίσχυση του δασικού τομέα και μια σειρά από
βασικά διαθρωτικά μέτρα (προτάσεις παρουσιάζονται στη συζήτηση) μπορούν να τον καταστήσουν πυλώνα της πρωτογενούς παραγωγής.
ABSTRACT
The status of forest resources in Greece is presented, regarding primary production, use and
protection. When possible 5-year old data and the most up-to-date available data are
presented, in order to detect the imprint of the economic and social crisis in this sector. The
contribution of the long-term state forest policy in the current forest resource status is also
addressed. It is evident that the cuts and/or lack in investment and personnel have resulted
in significant adverse consequences regarding the protection and sustainable use of forest
resources in Greece, and that the economic loss (event in the short-term) is disproportionate
to any “savings” made. It is also apparent that support towards the forest sector and a series
of structural measures (relevant proposals are included in the Discussion), can transform the
forest sector into a pillar of primary production.
- 283 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Φίλιππος Αραβανόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος ΑΠΘ
Ο
Εισαγωγή
ι δασικοί πόροι αποτελούν ένα πλήρως ανανεώσιμο και, υπό προϋποθέσεις ορθής διαχείρισης, αειφόρο φυσικό πόρο. Το σύνολο των δασικών πόρων πηγάζει από το δασικό
οικοσύστημα, που υφίσταται όταν δένδρα και θάμνοι φύονται σε στενή γειτονο-κοινωνική
σχέση, με ταυτόχρονη παρουσία και άλλων φυτικών και ζωικών ειδών (δασοβιοκοινότητα) και
η αλληλεπίδραση των οποίων με τις τοπικές κλιματεδαφικές συνθήκες δημιουργεί ένα ξεχωριστό περιβάλλον (δασογενές). Η δασοβιοκοινότητα και το δασογενές περιβάλλον απαρτίζουν
το δασικό οικοσύστημα (Ντάφης 2011).
Τα δάση και οι δασικές εκτάσεις διαχειρίζονται με βάση ειδικά δεκαετή Δασικά Διαχειριστικά
Σχέδια. Στα Σχέδια αυτά αναλύεται ο κύριος σκοπός της διαχείρισης, οι φυσικές, οικονομικές
και κοινωνικές συνθήκες της περιοχής, το υφιστάμενο ξυλαπόθεμα και η ετήσια προσαύξηση,
η κατά χώρο και χρόνο τάξη της διαχείρισης, οι ετήσιες καρπώσεις (λήμμα), οι απαιτούμενες
επενδύσεις κτλ.
Η δασική βιοποικιλότητα στην Ελλάδα
Τα δάση αποτελούν συστήματα υψηλής βιολογικής ποικιλομορφίας και θεωρούνται από τις
πλέον πλούσιες βιολογικά περιοχές του πλανήτη. Η Mεσογειακή λεκάνη αποτελεί ένα από τα
περίπου 30 «θερμά σημεία» βιοποικιλότητας του πλανήτη. Η Ελλάδα παρουσιάζει υψηλή δασική βιοποικιλότητα, καθώς ένα σημαντικό μέρος των κύριων ειδών που συνθέτουν τα δασικά
και άλλα χερσαία φυσικά οικοσυστήματα στον ευρωπαϊκό χώρο βρίσκεται στην Ελλάδα. Η
σημαντικότητα της βιοποικιλότητας του ελληνικού χώρου επεκτείνεται και στο επίπεδο της
γενετικής ποικιλότητας. Mάλιστα, οι ελληνικοί δασικοί πληθυσμοί παρουσιάζουν πολύ υψηλή
- 284 -
Φ.Α. Αραβανοπουλος - Καρπωσεις, διαχειριση και προστασια δασικων πορων και βιοποικιλοτητας:
Η φυση του προβληματος και τα προβληματα της φυσης
γενετική ποικιλότητα και πολύ υψηλή γενετική διαφοροποίηση σε σχέση με τους υπόλοιπους
ευρωπαϊκούς πληθυσμούς (Μαλλιαρού και Αραβανόπουλος 2012, Petit κ.α. 2003). Για παράδειγμα περίπου το 1/2 του εύρους της γενετικής ποικιλότητας της καστανιάς στην Ευρώπη βρίσκεται στον ελληνικό χώρο. Δεδομένου ότι η Ελλάδα παρουσιάζει υψηλή βιιοποικιλότητα σε
σχέση με την έκταση της συγκρινόμενη με άλλες Ευρωπαϊκέςχώρες (Αραβανόπουλος 2010),
οι ορθές πρακτικές, η αειφορική διαχείριση και η προστασία των ελληνικών δασικών οικοσυστημάτων είναι αδήριτη ανάγκη όχι μόνο για το μέλλον της χώρας, αλλά και για το μέλλον της
Ευρώπης, κυρίως σήμερα που εξαιτίας της διαφαινόμενης κλιματικής μεταβολής οι δασικοί
πληθυσμοί του νοτίου ορίου φυσικής εξάπλωσης των ειδών, έχουν αποκτήσει ιδιαίτερα μεγάλη σημασία για την ευρωπαϊκή δασοπονία (Aravanopoulos 2013).
Η αρχή της αειφορίας
Τα δάση και οι δασικές εκτάσεις στην Ελλάδα διαχειρίζονται σύμφωνα με την αρχή της αειφορίας. Στην αρχή αυτή εδράζεται η φιλοσοφία και η επιστήμη της δασολογίας, για την εφαρμογή της οποίας είναι απαραίτητη η υλοποίηση δύο άλλων αρχών, της αρχής της διατήρησης
του δάσους και της αρχής της διατήρησης και βελτίωσης της παραγωγικής ικανότητας του
εδάφους (Ντάφης 2011). Η βασική απαίτηση της αρχής της αειφορίας για τη διατήρηση του
δάσους, ως πηγή πρώτης ύλης, έχει σήμερα διευρυνθεί υπό τον όρο «αειφόρος ανάπτυξη»
για να περιγράψει έναν τρόπο ανάπτυξης που «καλύπτει τις ανάγκες του παρόντος χωρίς να
διακυβεύει τη δυνατότητα των μελλοντικών γενεών να καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες»
(WCED 1987). Ως αειφορική διαχείριση, ορίζεται η εποπτεία και χρήση των δασών και δασικών
εκτάσεων με τέτοιο τρόπο και σε τέτοιο ποσοστό, ώστε να διατηρούν τη βιοποικιλότητα, την
παραγωγικότητα, την ικανότητα αναπαραγωγής, τη ζωτικότητα και το δυναμικό τους, για να
εκπληρώνουν τώρα και στο μέλλον σχετικές οικολογικές, οικονομικές και κοινωνικές λειτουργίες, σε τοπικό, εθνικό και παγκόσμιο επίπεδο.
Η εφαρμογή της αρχής της αειφορίας στα ελληνικά δάση
Δεν είναι ίσως ιδιαίτερα γνωστό ότι η αρχή της αειφορίας εφαρμόζεται στην Ελλάδα σχεδόν
από συστάσεως του ελληνικού κράτους, ενώ και η παρουσία της στην ελληνική νομοθεσία
υπάρχει εδώ και 85 έτη. Με τη σύσταση της Δασικής Υπηρεσίας στην Ελλάδα και τη στελέχωση
της αρχικά με Βαυαρούς δασικούς υπαλλήλους (1833) και στη συνέχεια με Έλληνες δασολόγους που είχαν σπουδάσει στη Γερμανία (1847) αρχίζει να εφαρμόζεται στα δάση της χώρας
η αρχή της αειφορίας κατά Carlovitz (1713). Η αρχή της αειφορίας εμφανίζεται στην ελληνική
νομοθεσία το 1928 στο Προεδρικό Διάταγμα 9/30-11-1928, «Περί διαχειρίσεως Δασών, κανονισμού και τρόπου υλοτομίας, δασικής φορολογίας και μισθώματος, διαθέσεως δασικών
προϊόντων, ενοικιάσεως φόρου ρητίνης κλπ.», το οποίο ενσωματώνεται στον Δασικό Κώδικα,
όπου αναφέρεται ότι «Αειφόρος νοείται η εκμετάλλευσις των δασών, όταν καθ’ έκαστον έτος του
περιτροπικού χρόνου, ενεργούνται καρπώσεις, προσδιοριζόμενοι επί τη βάσει της κανονικής επιφα- 285 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
νείας υλοτομίας, ή, επί υψηλών ανομηλίκων δασών, επί τη βάσει της συνολικής του δάσους προσαυξήσεως, ίσοι ή περίπου ίσοι καθ’ εκάστην διαχειριστικήν περίοδον, τροποποιουμένης, αναλόγως του
υπάρχοντος εν τω δάσει ωρίμου υλικού.»
Η αρχή της αειφορίας εισάγεται για πρώτη φορά στο ελληνικό Σύνταγμα το 2001. Στο περίφημο Άρθρο 24 αναφέρεται: «Η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος αποτελεί
υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός. Για την διαφύλαξη του το Κράτος έχει υποχρέωση να παίρνει ιδιαίτερα προληπτικά, ή κατασταλτικά μέτρα στο πλαίσιο της αρχής της αειφορίας».
Το Συμβούλιο της Επικρατείας και ιδιαίτερα το Ε’ Τμήμα αναγνωρίζει και χρησιμοποιεί την αρχή
της αειφορίας πολύ πριν την ένταξη της στο Σύνταγμα. Ήδη το ΣτΕ προσδίδει ακριβές περιεχόμενο στην αρχή της αειφορίας από την υπόθεση της εκτροπής του Αχελώου (ΣτΕ2670/94).
Κατάσταση των δασών, των δασικών πόρων και της δασοπονίας
στην Ελλάδα
Σύνθεση δασών - δασικών εκτάσεων και ιδιοκτησιακό καθεστώς
Παρά τις συνήθως δραματικές αιτιάσεις των μέσων μαζικής ενημέρωσης, κυρίως την θερινή
περίοδο, για τη μείωση της δασοκάλυψης στην Ελλάδα, η κατάσταση δεν είναι και τόσο άσχημη (παρόλο που η δασοπονία της χώρας έχει τεράστια προβλήματα που θα παρουσιαστούν
στη συνέχεια). Σε συνολική έκταση της χώρας 13,196 m ha, τα δάση και οι δασικές εκτάσεις
καταλαμβάνουν 6,513 m ha (49,3%). Τα αντίστοιχα ποσοστά για την ΕΕ27 είναι 42% και παγκοσμίως 31% (EUROSTAT 2009, FAO 2012). Στη χώρα υπάρχουν 3,359 m ha (25,5%) υψηλά (παραγωγικά) δάση, από τα οποία 65,5% είναι δημόσια και 3,154 m ha (23,9%) δασικές εκτάσεις (λιγότερο ή και καθόλου παραγωγικές), από τις οποίες 83,3% είναι δημόσιες (Αμοργιανιώτης 2011).
Επομένως, στην Ελλάδα, η δημόσια δασοπονία (δηλαδή ο δημόσιος δασικός πλούτος) της
χώρας βρίσκεται σε υψηλά επίπεδα (74,1%) όπως και σε άλλες χώρες του ευρωπαϊκού νότου,
σε αντίθεση με την κεντρο-βορειοευρωπαϊκή δασοπονία που είναι ως επί το πλείστον ιδιωτική
(π.χ. στη Γερμανία τα δημόσια δάση είναι το 33% του συνόλου των δασών). Το γεγονός ότι στην
Ελλάδα η δημόσια δασοπονία ελέγχει περίπου τα 3/4 των δασών, ενώ στη Μεσευρώπη και στη
βόρεια Ευρώπη, περίπου το 1/3, έχει ποικίλες προεκτάσεις. Κατ’ αρχήν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή
στηρίζει πολλαπλώς και με σημαντικά χρηματοδοτικά εργαλεία την ιδιωτική δασοπονία, κάτι
από το οποίο η χώρα μας δεν δύναται να αποκομίσει σημαντικά οφέλη. Επιπλέον ένας τόσο
σημαντικός δημόσιος πλούτος δεν έχει περάσει απαρατήρητος από τους δανειστές μιας χώρας
που βρίσκεται στη δίνη μιας σοβαρότατης οικονομικής κρίσης. Ουσιαστικά το 36,5% περίπου
της χερσαίας επιφάνειας της χώρας καταλαμβάνεται από δημόσια δάση και δασικές εκτάσεις.
Προωθούμενες νομοθετικές πρωτοβουλίες σε σχέση με τα δάση και εικαζόμενες αλλαγές στο
Άρθρο 24 του Συντάγματος κατά την προσεχή συνταγματική αναθεώρηση, ίσως να μην είναι
ασύνδετες με το μέγεθος του δασικού πλούτου της χώρας και προφανώς θα καθορίσουν σε
μεγάλο βαθμό το μέλλον αυτού.
- 286 -
Φ.Α. Αραβανοπουλος - Καρπωσεις, διαχειριση και προστασια δασικων πορων και βιοποικιλοτητας:
Η φυση του προβληματος και τα προβληματα της φυσης
Τάσεις δασοκάλυψης - παραγωγικότητα
Από το σύνολο των δασών της χώρας, το 29,4% είναι υψηλά δάση πλατυφύλλων, το 22,2%
είναι υψηλά δάση κωνοφόρων και το 48,4% είναι δάση αειφύλλων πλατυφύλλων. Παρά τις
εκτεταμένες καταστροφές από δασικές πυρκαγιές, η δασοκάλυψη της χώρας δεν έχει μειωθεί
(αν και έχουν γενικά μειωθεί τα παραγωγικά δάση). Για την 15ετία 1990-2005, για την οποία
υπάρχουν πλήρως επεξεργασμένα στοιχεία, τα δάση στην Ελλάδα παρουσίασαν ετήσια αυξητική μεταβολή της τάξεως του 0,9% κατά μ.ο. Αντίστοιχη αύξηση παρουσιάζει η δασοκάλυψη
στην ΕΕ27, ενώ, αντιθέτως, η παγκόσμια δασοκάλυψη βαίνει συνεχώς μειούμενη (EUROSTAT
2009, FAO 2012). Η μείωση της ανθρωπογενούς επίδρασης στα ορεινά και ιδιαίτερα της ανεξέλεγκτης βόσκησης έχει οδηγήσει στην επέκταση των δασών, (φυσική εξάπλωση ακόμη και σε
εγκαταλελειμμένες αγροτικές εκτάσεις), στην οποία συμβάλει επίσης η διαφαινόμενη αύξηση
των δασοορίων. Τα φαινόμενα αυτά, έχουν γενικά εξισορροπήσει μέχρι στιγμής τις απώλειες
από εκχερσώσεις και κυρίως από τις πυρκαγιές.
Η παραγωγικότητα των ελληνικών δασών είναι γενικά χαμηλή. Ένα μικρό ποσοστό δασών
χαρακτηρίζονται ως πολύξυλα (με ετήσια προσαύξηση 3-5 m3/ha), ενώ τα περισσότερα είναι
μικρής παραγωγικότητας, αλλά σημαντικού βιολογικού δυναμικού (με ετήσια προσαύξηση 1-3
m3/ha). Τα δάση των αειφύλλων πλατυφύλλων παρουσιάζουν πολύ χαμηλή ετήσια προσαύξηση (<1 m3/ha). Το συνολικό ξυλώδες κεφάλαιο της χώρας ανέρχεται σε περίπου 158.000.000
m3. Από αυτά, το ξυλώδες κεφάλαιο των κωνοφόρων είναι περίπου 77.000.000 m3 (112 m3/
ha) με ετήσια προσαύξηση 1.940.000 m3 (2,82 m3/ha). Αντιστοίχως το ξυλώδες κεφάλαιο των
πλατυφύλλων δασικών ειδών είναι περίπου 60.000.000 m3 (69 m3/ha) με ετήσια προσαύξηση 1.900.000 m3 (2,12 m3/ha). Το ξυλώδες κεφάλαιο των αειφύλλων πλατυφύλλων είναι κατά
πολύ χαμηλότερο και ανέρχεται σε περίπου 21.000.000 m3 (6,7 m3/ha) με ετήσια προσαύξηση
1.420.000 m3 (0,45 m3/ha) (Αμοργιανιώτης 2011, FAO 2012). Το ιστάμενο ξυλώδες κεφάλαιο
των ελληνικών δασών και η ετήσια προσαύξηση τους βρίσκονται επομένως σε χαμηλά επίπεδα. Κατ’ αντιδιαστολή, το ξυλώδες κεφάλαιο των δασών της Γερμανίας ανέρχεται κατά μ.ο.
σε 320 m3/ha με μέση ετήσια προσαύξηση 9,5 m3/ha, είναι δηλαδή κατά τάξη μεγέθους υψηλότερο από το ξυλώδες κεφάλαιο της χώρας μας. Παρόλο που περιβαλλοντικοί και ιστορικοί
παράγοντες έχουν συνεισφέρει σημαντικά στη μείωση του ξυλώδους κεφαλαίου των ελληνικών δασών (διάβρωση και υποβάθμιση εδαφών, καταπόνηση λόγω κλιματικών συνθηκών,
μακροχρόνια υπερ-εκμετάλλευση), η σημερινή κατάσταση είναι περισσότερο προϊόν άστοχων
πολιτικών, έλλειψης επενδύσεων και προσωπικού και λιγότερο αποτέλεσμα των άλλων παραγόντων. Μια σημαντική προσπάθεια ενίσχυσης της πρωτογενούς αειφορικής δασικής παραγωγής θα είχε πολλαπλά οικολογικά και οικονομικά οφέλη, όπως θα αναπτυχθεί παρακάτω.
Η προσπάθεια αυτή προφανώς θα πρέπει να προέρχεται πρωτίστως από τον δημόσιο τομέα,
καθώς η δασοπονία της χώρας είναι κυρίως δημόσια.
- 287 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Αναμενόμενες επιδράσεις της κλιματικής μεταβολής στα ελληνικά δάση
Η κλιματική μεταβολή αναμένεται να οδηγήσει σε αλλαγές στη φυσική εξάπλωση των δασικών ειδών της χώρας και στη χλωριδική σύνθεση των δασικών οικοσυστημάτων μέχρι το
2100, εάν δεν υπάρξουν τροποποιήσεις στους δασοκομικούς χειρισμούς και στην διαχείριση
του δάσους και δεν ληφθούν ειδικά μέτρα βιοπαρακολούθησης και προστασίας. Τα δάση των
παραμεσογειακών κωνοφόρων και των αείφυλλων πλατύφυλλων αναμένεται να επεκταθούν
κατά 2-3%, με υποχώρηση ωστόσο του ύστερου ορίου φυσικής εξάπλωσης και κίνδυνο ερημοποίησης του 1-2% των παράκτιων δασικών οικοσυστημάτων (Aravanopoulos 2013, Νάστης
κ.α. 2011). Τα δάση ερυθρελάτης, ελάτης, οξυάς και μαύρης πεύκης αναμένεται να συρρικνωθούν κατά 4-8% (Νάστης κ.α. 2011). Η αυξητική περίοδος αναμένεται να επιμηκυνθεί κατά
10-15 ημέρες, γεγονός που θα έχει θετική συμβολή στη δασική και λιβαδική παραγωγή, μόνο
εφόσον κατά την περίοδο αυτή διατηρηθεί η επάρκεια εδαφικής υγρασίας (Kramer κ.α. 2001).
Συνολικά αναμένεται μείωση της παραγωγής ξυλείας κατά 27-35% και μείωση της λιβαδικής
παραγωγής κατά 10-25%. Σε απόλυτους αριθμούς, η μείωση της παραγωγής προϊόντων ξύλου
αναμένεται να φτάσει μέχρι 680000 m3 ως το 2100 και αντιστοίχως η μείωση της λιβαδικής
παραγωγής να φτάσει ως και τους 780000 tn βοσκήσιμης ύλης (Νάστης κ.α. 2011).
Η μεταβολή των ορίων φυσικής εξάπλωσης και χλωριδικής σύνθεσης των δασών αναμένεται να οδηγήσει σε μείωση του ρυθμού δέσμευσης του άνθρακα από τα δάση κατά 25-35%
ως το έτος 2050 και κατά 10-15% επιπλέον ως το 2100 (Νάστης κ.α. 2011). Επίσης αναμένεται
αύξηση του χρόνου υψηλού κινδύνου ως και 15 ημέρες, αύξηση του αριθμού των πυρκαγιών κατά τη θερινή περίοδο και της συνολικής καμένης έκτασης κατά 10-20% (και αύξηση
του κόστους κατάσβεσης κατά 40-80 εκατ. € ως το 2100), αύξηση της συχνότητας εμφάνισης
πυρκαγιών στην ίδια θέση κατά 10-25%, αύξηση της επιφανειακής απορροής και της διάβρωσης κατά 16-30%, μείωση της ποσότητας διαθέσιμων χρησιμοποιήσιμων υδάτων κατά 25-40%
και μείωση της αξίας των άυλων αγαθών και των περιβαλλοντικών υπηρεσιών των δασών και
των δασικών οικοσυστημάτων κατά 5-10% (Βουλγαρίδης 2013, Giannacopoulos κ.α. 2009). Η
άνοδος της στάθμης της θάλασσας αναμένεται να συνεχιστεί (Nicholls και Klein 2005), χωρίς
να επηρεάσει σημαντικά την δασική παραγωγή, ωστόσο η λιβαδική παραγωγή αναμένεται να
μειωθεί (Νάστης κ.α. 2011).
Το κόστος προσαρμογής της διαχείρισης για την αντιστάθμιση των δυσμενών επιπτώσεων
των κλιματικών αλλαγών σε σχέση με το σημερινό (δασοκομικές επεμβάσεις, αντιδιαβρωτικά
και αντιπλημμυρικά έργα, φράγματα και αναχώματα διαχείρισης υδάτων, προστασία και σταθεροποίηση ευαίσθητων οικοσυστημάτων κ.α.) αναμένεται να είναι αυξημένο κατά 25-40%.
Σύμφωνα με τους Νάστη κ.α. (2011), το συνολικό κόστος των υλικών επιπτώσεων εξαιτίας της
κλιματικής μεταβολής ως το 2100 αναμένεται να ανέλθει μέχρι και 9,5 δισεκ. €, ενώ το συνολικό
κόστος προσαρμογής αναμένεται να ανέλθει σε 70-130 εκατ. €/έτος και εφάπαξ από 2,35-4,70
δισεκ. €.
- 288 -
Φ.Α. Αραβανοπουλος - Καρπωσεις, διαχειριση και προστασια δασικων πορων και βιοποικιλοτητας:
Η φυση του προβληματος και τα προβληματα της φυσης
Καρπώσεις και απασχόληση στον δασικό τομέα
Πρωτεύουσες καρπώσεις
Οι πρωτεύουσες καρπώσεις των ελληνικών δασών αφορούν κυρίως τεχνική ξυλεία και καυσόξυλα. Η ετήσια παραγωγή τεχνικής ξυλείας ανέρχεται σε περίπου 445.000 m3 (35%) και
των καυσόξυλων σε 812.000 m3 (65%) (μ.ο. 1999-2008). Το 2008 υλοτομήθηκαν 1.261.000 m3
όταν το μέσο ετήσιο λήμμα της 10ετίας ήταν 1.257.000 m3. Το λήμμα σήμερα είναι περίπου
1.500.000 m3 (EUROSTAT 2009, FAO 2012), αλλά οι καρπώσεις είναι μικρότερες. Για το 2011, οι
καρπώσεις ήταν 338.141 m3 τεχνική ξυλεία (29%), 813.040 m3 καυσόξυλα (71%) και συνολικά
1.151.181 m3 (ΥΠΕΚΑ 2014). Από την έναρξη της κρίσης τα υφιστάμενα στοιχεία δείχνουν ότι
δεν λαμβάνεται επισήμως ολόκληρο το ετήσιο λήμμα, ένα σημαντικό μέρος των δασών είναι
εκτός διαχείρισης και η καθαρή αξία της προσαύξησης, η οποία παραμένει τελικά ως ιστάμενη, ανέρχεται σε 27-54 €/ha (τιμές 2011, Παπασπυρόπουλος 2011). Ενδεχομένως ωστόσο να
υπάρχουν κατά θέση και υπερκαρπώσεις, εξαιτίας των εκτεταμένων παράνομων υλοτομιών,
όπου αδιακρίτως υλοτομείται, με σκοπό την καύση, κάθε είδος ιστάμενης ξυλείας. Το ετήσιο
λήμμα τεχνικής ξυλείας της χώρας, δεν επαρκεί ούτε κατά προσέγγιση για την εσωτερική αγορά (καλύπτει περίπου το 1/3 των αναγκών). Για το λόγο αυτό η εγχώρια ζήτηση καλύπτεται με
εισαγωγές που έχουν ως αποτέλεσμα το εμπορικό ισοζύγιο στον τομέα της ξυλείας να είναι
αρνητικό κατά περίπου 3.000.000 m3 ισοδύναμης στρογγύλης ξυλείας το 2008 και 2.000.000
m3 το 2012 (Βουλγαρίδης 2013, FAO 2012), το τελευταίο ως αποτέλεσμα της κάθετης πτώσης της οικοδομικής δραστηριότητας και της μείωσης της κατανάλωσης. Οι εισαγωγές έχουν
κόστος περίπου 1,5 δισεκ. €/έτος, με το 90% του ποσού να οφείλεται σε εισαγωγές τεχνικής
ξυλείας (FAO 2012, Χριστοδούλου 2012). Τα στοιχεία δείχνουν επίσης, αύξηση των εισαγωγών
καυσόξυλων, με την Ελλάδα να είναι η 5η χώρα παγκοσμίως σε εισαγωγές με 320.000 m3 (FAO
2012). Έτσι η χώρα προχωρά σε σημαντικές εισαγωγές ξυλείας και καυσοξύλων τη στιγμή που
ένα σημαντικό μέρος της ετήσιας προσαύξησης δεν υλοτομείται.
Δευτερεύουσες καρπώσεις
Τα δάση και οι δασικές εκτάσεις της χώρας διαχειρίζονται διαχρονικά με βάση την αρχή της
αειφορίας και της εφαρμογής της δασοπονίας πολλαπλών σκοπών. Οι δύο αυτοί λόγοι έχουν
οδηγήσει στην ανάπτυξη αξιόλογων δευτερευουσών καρπώσεων. Οι σημαντικότερες δευτερεύουσες καρπώσεις αφορούν τους βοσκοτόπους. Σημειώνεται εδώ ότι οι βοσκότοποι αποτελούν χρήση και όχι ιδιότητα των δασικών οικοσυστημάτων. Το σημείο αυτό είναι εξαιρετικά
σημαντικό καθώς διαχρονικά η έννοια των βοσκοτόπων (και η αντιδιαστολή χρήσης/ιδιότητας) έχει επιχειρηθεί να αποτελέσει δούρειο ίππο κατά της δημόσιας δασικής περιουσίας. Οι
βοσκότοποι της χώρας καταλαμβάνουν μια έκταση περίπου 7 m ha και διακρίνονται σε ποολίβαδα, φρυγανολίβαδα, θαμνολίβαδα, μερικώς δασοσκεπείς εκτάσεις και βοσκούμενα δάση.
Στις εκτάσεις αυτές βόσκει κατά μέσο όρο το 80% των αιγο-προβάτων και το 20% των βοοειδών της χώρας, σε εφαρμογή της κτηνοτροφίας εκτατικού τύπου, η οποία συνεισφέρει το
διόλου ευκαταφρόνητο 3% του ΑΕΠ (Παπασπυρόπουλος 2011).
- 289 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Σημαντικές επίσης δευτερεύουσες καρπώσεις προκύπτουν από την θήρα. Στη χώρα υπάρχουν 553 καταφύγια άγριας ζωής σε μια έκταση 850.000 ha και 7 κυνηγητικές περιοχές με
έκταση 100.000 ha. Η Δασική Υπηρεσία εκδίδει ετησίως 300.000 άδειες κυνηγιού και το κράτος
εισπράττει 5,5 εκατ. € από τέλη αδειών, ενώ ο συνολικός κύκλος εργασιών της θήρας είναι
περίπου 1,5 δισεκ. € (ΚΣΕ 2014)
Από τις λοιπές πηγές δευτερευουσών καρπώσεων, σημαντικότερες είναι η ρητίνη, το δασόμελο, τα αρωματικά, φαρμακευτικά και μελισσοτροφικά φυτά, τα μανιτάρια, η τρούφα, το
φυλλόχωμα και η δασική αναψυχή. Στη χώρα ρητινεύονται 150.000 ha δασών χαλεπίου πεύκης
και παράγονται 4.000 t ρητίνης, αξίας 2800000 € (συνυπολογιζόμενης και της επιδότησης).
Τα μανιτάρια αποτελούν μια σημαντική πηγή δευτερευουσών καρπώσεων, καθώς η εγχώρια
παραγωγή υπολείπεται της κατανάλωσης κατά περίπου 9000 t, ενώ ο κύκλος εργασιών από τη
συλλογή αυτοφυών μανιταριών ανέρχεται σε περίπου 10 εκατ. € (Διαμαντής 2014, προσωπική
επικοινωνία). Η παραγωγή δασόμελου παρουσιάζει ένα οικονομικό μέγεθος της τάξης των
9.5 €/ha περίπου, ενώ το οικονομικό μέγεθος της συλλογής αρωματικών και φαρμακευτικών
φυτών ανέρχεται σε 5-50 €/ha περίπου. Σήμερα, η συλλογή φυτών και μανιταριών γίνεται στις
περισσότερες περιπτώσεις χωρίς άδεια και οι Δασικές Υπηρεσίες συχνά προβαίνουν σε πλειοδοτικές δημοπρασίες ποσοτήτων που έχουν κατασχεθεί. Η δασική αναψυχή και ο οικοτουρισμός αποτελούν επίσης μια σημαντική πηγή δευτερευουσών καρπώσεων. Στις χώρες της
δυτικής Μεσογείου, για παράδειγμα, έχει εκτιμηθεί ότι ανέρχεται σε 27-154 €/ha (Παπασπυρόπουλος 2011).
Μια άλλη πηγή δευτερευουσών καρπώσεων είναι τα φυσικά χριστουγεννιάτικα δένδρα.
Οι δυνατότητες παραγωγής της χώρας είναι περίπου 1.000.000 φυτά, ωστόσο η τρέχουσα
παραγωγή ανέρχεται σε περίπου 60.000 φυτά με σαφή τάση περαιτέρω μείωσης. Η άφρονη
τιμολογιακή πολιτική των παραγωγών που είχε ως αποτέλεσμα συνεχείς αυξήσεις της τιμής
των χριστουγεννιάτικων δένδρων, πριν την οικονομική κρίση, έχει οδηγήσει σήμερα στην
κατάρρευση της ζήτησης. Ωστόσο, καθώς η παραγωγή στην ΕΕ27 είναι περίπου 30.000.000
φυτά, ενώ η ζήτηση εκτιμάται σε 33.000.000 φυτά, υπάρχει η ευκαιρία ανάπτυξης της εγχώριας
παραγωγής για εξαγωγικούς σκοπούς. Σήμερα οι απώλειες του κύκλου εργασιών μεταξύ της
δυνητικής και της πραγματικής παραγωγής ανέρχονται σε περίπου 30.000.000 € ετησίως (Παπασπυρόπουλος 2011).
Στον κύκλο εργασιών των πρωτευουσών και δευτερευουσών καρπώσεων δραστηριοποιείται ένα σημαντικού μεγέθους εργατικό δυναμικό. Συνολικά, υπάρχουν περισσότεροι από 800
Δασικοί Συνεταιρισμοί που αριθμούν περίπου 22.000 μέλη. Ωστόσο σήμερα τα ενεργά μέλη
είναι λιγότερα από 9.000. Στη χώρα, με στοιχεία του 2011, εμφανίζουν δραστηριότητα περισσότερες από 500 δασικές βιομηχανικές επιχειρήσεις, κυρίως μικρές μονάδες πρωτογενούς κατεργασίας ξύλου, οι οποίες απασχολούν περίπου 10.000 εργαζόμενους (Αμοργιανιώτης 2011).
Έμμεσες ωφέλειες από τα δασικά οικοσυστήματα
Οι δασικές εκτάσεις της χώρας παρέχουν επίσης σημαντικές έμμεσες ωφέλειες με αξία που
αρκετές φορές δεν είναι εύκολο να αποτιμηθεί με οικονομικούς όρους. Μια πολύ σημαντική
- 290 -
Φ.Α. Αραβανοπουλος - Καρπωσεις, διαχειριση και προστασια δασικων πορων και βιοποικιλοτητας:
Η φυση του προβληματος και τα προβληματα της φυσης
έμμεση ωφέλεια είναι η δέσμευση CO2. Σύμφωνα με τη διαδικασία LULUCF των Ηνωμένων
Εθνών, τα μέτρα προσαρμογής της δασικής διαχείρισης μπορεί να αυξήσουν έως και 24% την
παγκόσμια απορρόφηση CO2 (IPCC 2007). Στο παγκόσμιο χρηματιστήριο CO2, η δέσμευση
από τα δάση, η οποία υπερβαίνει τους 400 x 106 tn ετησίως, έχει ένα οικονομικό αντίκρισμα
μεγαλύτερο των 5,15 δισεκ. €, ενώ στην Ελλάδα εκτιμάται ότι ο αποθηκευμένος άνθρακας στα
δάση ανέρχεται σε περίπου 60 x 106 tn και η ετήσια προσαύξηση από τη δέσμευση CO2 είναι
περίπου 4 tn/ha, δηλαδή έχει ένα οικονομικό αντίκρισμα περίπου 500.000.000 €/έτος (Παπασπυρόπουλος 2011).
Άλλες έμμεσες ωφέλειες είναι, για παράδειγμα, η παραγωγή νερού με οικονομικό όφελος
των δασών 47-125 €/ha για την χειμερινή και θερινή περίοδο αντίστοιχα, η μείωση των πλημυρών και η αποτροπή των διαβρώσεων (τη στιγμή που το κόστος της διάβρωσης των δασικών
εδαφών για την Ελλάδα ανέρχεται σε 117 €/ha, Croitoru 2007), η παραγωγή οξυγόνου, η κατακράτηση αιωρούμενων σωματιδίων και σκόνης, η μείωση του θορύβου κ.α.
Ενέργεια από δασική βιομάζα
Η Ελλάδα βασίζεται κυρίως σε εισαγωγές για να καλύψει τις ενεργειακές της ανάγκες κατά 73%,
ενώ αντιστοίχως ο μ.ο. της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι 50%. Η εσωτερική παραγωγή ενέργειας
βασίζεται κυρίως σε στερεά καύσιμα (85%) με υψηλή ένταση παραγωγής CO2. Οι ανανεώσιμες
πηγές ενέργειας (ΑΠΕ) συνεισφέρουν το υπόλοιπο 15%, τα 2/3 των οποίων είναι υδροηλεκτρική ενέργεια (Aravanopoulos 2010). Η Οδηγία 2001/77/EC της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ορίζει
ότι η Ελλάδα έπρεπε να καλύπτει ως το 2010 τουλάχιστον το 5.75% των καυσίμων μεταφορών
και το 1.2% της ηλεκτρικής ενέργειας που παράγει από βιομάζα, ένας στόχος που δεν έχει επιτευχθεί (Aravanopoulos 2010). Ωστόσο, έχει δειχθεί ότι η Ελλάδα θα μπορούσε να καλύψει τον
στόχο αυτό αν αναπτύξει περίπου 370.000 Ha ενεργειακών φυτειών (INASO 2009). Οι εκτάσεις
αυτές μπορούν να διασφαλιστούν (κυρίως εγκαταλελειμμένες ή περιοδικώς καλλιεργούμενες
οριακές αγροτικές εκτάσεις και εκτάσεις υπό αλλαγή καλλιέργειας λόγω κατάργησης του καθεστώτος εκτεταμένων επιδοτήσεων). Στις μέχρι σήμερα καλλιεργούμενες εκτάσεις χρησιμοποιούνται γεωργικά ενεργειακά φυτά, αλλά το μέλλον ανήκει στα δεύτερης γενιάς βιοκαύσιμα
που προέρχονται από τη χρήση ταχυαυξών δασικών ειδών μικρού περιτρόπου χρόνου (λεύκη,
πλατάνι, ιτιά, ευκάλυπτος, ψευδακακία). Στην Ελλάδα, η μέση παραγωγή πειραματικών φυτειών
βιομάζας ανέρχεται σε 16.5 t ha-1 y 1 ξηρό βάρος για τη λεύκη και 10 t ha-1 y-1 για το πλατάνι
(Aravanopoulos 2010). Η ανάπτυξη ταχυαυξών φυτειών δασικών ειδών μπορεί να έχει διττό
ρόλο, καθώς μια φυτεία, με βάση τον συγκερασμό ειδικών παραγόντων, μπορεί είτε να υλοτομηθεί για την παραγωγή βιοενέργειας, είτε να παραμείνει με σκοπό τη δέσμευση CO2 για την
κάλυψη των υποχρεώσεων της χώρας.
Ωστόσο η απόληψη δασικής βιομάζας κατευθείαν από το δάσος, αν και έχει αναφερθεί
εκτενώς και για πολλά χρόνια ως λύση, είναι μια απρόσφορη πρακτική, καθώς οδηγεί (εκτός
εξειδικευμένων περιπτώσεων που χρήζουν ειδικής μελέτης) στην απομάκρυνση θρεπτικών
στοιχείων που δεν πρόκειται σχεδόν ποτέ να αναπληρωθούν με φυσικές διεργασίες, ενώ στην
πλειονότητα των περιπτώσεων είναι και ενεργειακά ασύμφορη (η παραγωγή μιας θερμίδας
- 291 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ενέργειας με τον τρόπο αυτό, απαιτεί τη χρήση πολλαπλάσιων θερμίδων). Σήμερα, βέβαια,
εμφανίζεται σε πολύ μεγάλο βαθμό η εγκληματική πρακτική των παράνομων υλοτομιών, όπου
ξυλώδης δασική βιομάζα κάθε είδους, μορφής και διαστάσεων υλοτομείται για την παραγωγή
καυσοξύλων. Η έξαρση του φαινομένου τα τελευταία δύο χρόνια έχει λάβει τεράστιες διαστάσεις και έχει συνεισφέρει στο σημαντικό πρόβλημα της πέραν κάθε ορίου αέριας ρύπανσης
που βιώνουμε στα αστικά κέντρα τον χειμώνα 2013-2014. Σημειώνεται ότι το 2012 κατασχέθηκαν περίπου 13.100 tn λαθραία υλοτομημένων ξύλων, 426 εργαλεία και 425 οχήματα που
χρησιμοποιήθηκαν για αυτόν τον σκοπό, ενώ οι σχετικές μηνύσεις της Δασικής Υπηρεσίας παρουσιάζουν αύξηση κατά 100%. Λαμβάνοντας υπόψη τα προβλήματα της Δασικής Υπηρεσίας
που πραγματοποιεί τους ελέγχους σε προσωπικό, καύσιμα κίνησης, οδοιπορικές δαπάνες κ.α.,
εκτιμάται ότι μόνο το 20% περίπου των παράνομων υλοτομιών εντοπίζεται εγκαίρως. Το Εργαστήριο Δασικής Γενετικής και Βελτίωσης Δασοπονικών Ειδών του ΑΠΘ, έχει αναπτύξει τεχνολογία ανίχνευσης και εντοπισμού των παράνομων υλοτομιών με ανάλυση DNA υλοτομημένου
ξύλου και πρέμνων και την έχει θέσει στη διάθεση της Πολιτείας.
Στο μεταξύ και παρόλη την μεγάλη έξαρση των δασικών πυρκαγιών (Τσαγκάρη κ.α. 2011),
τα μέτρα πρόληψης εξακολουθούν να είναι ελλιπή ως ανύπαρκτα. Δεν γίνεται συστηματική
καλλιέργεια και λελογισμένοι καθαρισμοί στα δάση (π.χ. εκατέρωθεν του οδικού δικτύου), δεν
απομακρύνεται η εύφλεκτη ξηρή βιομάζα και δεν καθαρίζονται οι αντιπυρικές ζώνες, εργασίες
που δεν απαιτούν ιδιαίτερα εξειδικευμένο προσωπικό και θα μπορούσαν να συνδυαστούν με
προγράμματα κατάρτισης και απασχόλησης ανέργων. Έτσι δεν αυξάνεται η νόμιμη παραγωγή
καύσιμης ύλης που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή βιοενέργειας, ή και
να διατεθεί άμεσα στους παραδασόβιους πληθυσμούς, όπου η πολύ χαμηλή πυκνότητα του
πληθυσμού, το ανάγλυφο και οι τοπικές κλιματικές συνθήκες δεν ευνοούν την εμφάνιση φαινομένων ρύπανσης.
Πρόκειται ουσιαστικά για την κατάρρευση της ενεργειακής πολιτικής της χώρας, η οποία
δεν ανέπτυξε τις αειφορικές ΑΠΕ που παρέχουν φτηνή ενέργεια όταν είχε τη δυνατότητα, δεν
εγκατέστησε συστήματα ελέγχου της παραγωγής και διάθεσης καυσόξυλων και σήμερα δεν
δύναται ούτε να θερμάνει τον πληθυσμό της ούτε να τον προστατεύσει από τη ρύπανση, αλλά
ούτε και να προστατεύσει την δημόσια και ιδιωτική περιουσία από τις λαθροϋλοτομίες και τις
δασικές πυρκαγιές. Είναι προφανές ότι μια άλλη πολιτική συνδυασμένων δράσεων στο δασικό
χώρο και στις οριακές αγροτικές εκτάσεις μπορεί, ακόμη και σήμερα, να μειώσει την έκταση
και την ένταση των αρνητικών φαινομένων που βιώνουμε και να ωφελήσει σημαντικά τόσο το
ενεργειακό ισοζύγιο, όσο και την εθνική οικονομία της χώρας.
Συμβολή των δασών στο ΑΕΠ της χώρας
Η άμεση συμβολή των δασών και δασικών εκτάσεων της χώρας στο ΑΕΠ είναι χαμηλή και
ανέρχεται σε 1,32%. Ωστόσο πρέπει να σημειωθεί ότι οι αντίστοιχες επενδύσεις είναι μηδαμινές και ανέρχονται μόνο στο 0,35% του ΑΕΠ. Η έλλειψη επενδύσεων στα δάση σημαίνει και
την εγκατάλειψη της υπαίθρου. Ουσιαστικά, για το 49,7% της έκτασης της χώρας αντιστοιχεί το
0,35% των επενδύσεων. Ωστόσο, παρ’ όλες τις αντιξοότητες, η άμεση συμβολή των δασών της
- 292 -
Φ.Α. Αραβανοπουλος - Καρπωσεις, διαχειριση και προστασια δασικων πορων και βιοποικιλοτητας:
Η φυση του προβληματος και τα προβληματα της φυσης
χώρας στο ΑΕΠ είναι 4 φορές μεγαλύτερη από τις επενδύσεις. Γίνονται επομένως εύκολα αντιληπτά τα οφέλη για το ΑΕΠ που θα προκύψουν από την αύξηση των επενδύσεων στα δάση.
Πέραν του ΑΕΠ, σημαντικά οφέλη αναμένονται και στον τομέα της απασχόλησης. Οι επενδύσεις για την καλλιέργεια, προστασία, δημιουργία υποδομής και αξιοποίηση των δασών στην
Ελλάδα μπορούν να δημιουργήσουν ως και 52.000 θέσεις εργασίας (Χριστοδούλου 2012).
Προβλήματα του παρόντος για την ελληνική δασοπονία
Η ελληνική δασοπονία αντιμετωπίζει σοβαρότατα προβλήματα. Τα σημαντικότερα είναι: (1)
οι ελάχιστες επενδύσεις και πιστώσεις, (2) ο κατακερματισμός αρμοδιοτήτων στην κρατική
διοίκηση (ΥΠΕΚΑ-Γενική Δ/ση Δασών, Γεν. Δ/ση Φυσικού Περιβάλλοντος, Φορείς Διαχείρισης
Προστατευόμενων Περιοχών, ΥΠΑΑΤ-Κτηνοτροφία, ΕΛΓΟ-ΔΗΜΗΤΡΑ, ΥΠΠΠ-Δασοπυρόσβεση,
ΥΠΕΣ-Αποκεντρωμένες Διοικήσεις Δασών Περιφερειών, Διευθύνσεις Δασών, Δασαρχεία, ΟΤΑ),
(3) η υπο-στελέχωση και υπο-χρηματοδότηση της Δασικής Υπηρεσίας, (4) η χαμηλή παραγωγικότητα των υψηλών δασών και το προβληματικό και ανεπαρκές σύστημα εκμετάλλευσης, (5)
οι μεγάλες αδυναμίες στη λειτουργία των δασικών συνεταιρισμών, (6) η ανεπαρκής βιοπαρακολούθηση των δασών, (7) η έλλειψη Δασολογίου, (8) οι σχεδόν ανύπαρκτες πιστώσεις για τη
δασική έρευνα, (9) οι παρωχημένες και ανεπαρκείς προδιαγραφές για τα Δασικά Διαχειριστικά
Σχέδια, (10) η έλλειψη σύγχρονων συστημάτων πιστοποίησης της ποιότητας του ξύλου και της
ορθής δασο-διαχειριστικής πρακτικής, (11) η έλλειψη προώθησης των ελληνικών προϊόντων
ξύλου, της δασικής αναψυχής και του οικοτουρισμού, (12) τα προσκόμματα στην παραγωγή
και εμπορία σύγχρονων προϊόντων, κ.α. Οι δασικοί πόροι απαξιώνονται και μειώνονται. Κατά
μ.ο. μια μείωση των δασικών πόρων κατά 1 € προκαλεί μείωση του οικονομικού αποτελέσματος της εθνικής οικονομίας κατά 2,7 € (1,1 € μείωση του οικονομικού αποτελέσματος στο
δασικό τομέα, 1,6 € επίπτωση στην εθνική οικονομία) (Παπασπυρόπουλος 2011).
Ένα μεγάλο μέρος των σημερινών προβλημάτων έχει την αφετηρία του στην κατάργηση
των Κρατικών Δασικών Εκμεταλλεύσεων (ΚΕΔ) (ΠΔ126/86) υπέρ των δασικών συνεταιρισμών.
Ουσιαστικά, με το ΠΔ αυτό ανειδίκευτοι δασεργάτες ανέλαβαν το ρόλο εμπόρων δασικών
προϊόντων με αρνητικές συνέπειες για τη μακροπρόθεσμη προοπτική της ελληνικής δασοπονίας. Οι δυσθεώρητου ύψους επενδύσεις που έγιναν από το κράτος στους δασικούς συνεταιρισμούς, οι επιδοτήσεις, διευκολύνσεις κτλ, εκ του αποτελέσματος δεν είχαν ούτε σχεδιαστεί σωστά, ούτε διασφαλιστεί, ούτε απέδωσαν έστω και σε ένα μέρος τα αναμενόμενα στην
εθνική οικονομία. Παράλληλα, την κατάργηση των ΚΕΔ, μοιραία ακολούθησε η συρρίκνωση
της Δασικής Υπηρεσίας σε ανθρώπινο δυναμικό και μέσα. Η αποτελεσματική διοικητική δομή
(Δασονομείο, Δασαρχείο, Διεύθυνση Δασών, Επιθεώρηση Δασών, Κεντρική Υπηρεσία-Γενική
Γραμματεία) με την εκτενή και καλά σχεδιασμένη χωροταξική κατανομή κατέρρευσε, με επακόλουθο σήμερα η χώρα να μην είναι σε θέση ούτε να εκμεταλλευτεί, όπως αρμόζει, τον δασικό πλούτο προς όφελος της εθνικής οικονομίας, αλλά ούτε να τον προστατέψει αποτελεσματικά έναντι καταπατήσεων, λαθροϋλοτομιών, λαθρεπεμβάσεων κάθε είδους κτλ.
Το πρόβλημα των φυσικών διεργασιών στα δασικά οικοσυστήματα είναι η λειτουργία και
ανάπτυξη τους σε βάθος χρόνου και σε κύκλους που υπερβαίνουν τους συνήθεις κύκλους
- 293 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
της οικονομικής δραστηριότητας. Η φύση του προβλήματος έγκειται στην ανάγκη ύπαρξης
πολιτικής μακράς πνοής και επενδύσεων για τα δάση και στην μακρόχρονη αναμονή για την
απόδοση τους σε βάθος χρόνου. Έτσι, η ιδιωτική οικονομία που εδράζεται στη δημιουργία
άμεσου κέδρους, αλλά και οι εκάστοτε κομματικές πολιτικές που εδράζονται στη δημιουργία
άμεσου ή βραχυπρόθεσμου κομματικού οφέλους, δεν είναι εύκολα συμβατές με την προστασία των δασών και την μακροπρόθεσμη ανάπτυξη της δασοπονίας. Σήμερα, σχεδόν 30 χρόνια
μετά, γίνεται όλο και πλέον σαφές ότι η κατάργηση των ΚΕΔ και η εν συνεχεία αποδυνάμωση
της κρατικής δασοπονίας χειροτέρεψε παρά βελτίωσε την κατάσταση των ελληνικών δασών,
παρ’ όλες τις ελπίδες της εποχής για αναμενόμενες θετικές προοπτικές από αυτές τις αλλαγές
(μεταξύ άλλων και του υπογράφοντος).
Συμπεράσματα και προτάσεις
Η δασοπονία, η οποία εδράζεται σε μακροχρόνιες βιολογικές διεργασίες, μπορεί να συνεισφέρει τα μέγιστα στην εθνική οικονομία, εφόσον βέβαια υπάρχει μακροπρόθεσμη και σταθερή
δασική πολιτική και μακροπρόθεσμες επενδύσεις. Πολιτική και επενδύσεις βαρύνουν κυρίως την πολιτεία, καθώς τα 3/4 των δασών και δασικών εκτάσεων της χώρας είναι δημόσια.
Ακόμη και στη δύσκολη συγκυρία που βρίσκεται σήμερα η χώρα, η εφαρμογή συγκεκριμένων μέτρων περιορισμένου οικονομικού κόστους αναμένεται να έχει πολλαπλάσια κοινωνικο-οικονομικά οφέλη, τόσο άμεσα, όσο και σε βάθος χρόνου. Η Ελλάδα της επόμενης μέρας
πρέπει να εφαρμόσει άμεσα μέτρα για τα δασικά οικοσυστήματα, όπως (1) προστασία δασών
και δασικών εδαφών (προστασία από δασικές πυρκαγιές, προστασία της υγείας των δασών),
(2) προστασία της βιοποικιλότητας και των δασογενετικών πόρων, διαρκής βιοπαρακολούθηση, δημιουργία δικτύου επιτόπιων (in situ) μονάδων προστασίας και Τράπεζας Γενετικού
Υλικού, (3) επιλογή ανθεκτικών ειδών, προελεύσεων, και κλώνων ως προς τις καταπονήσεις
της κλιματικής μεταβολής, δημιουργία αντίστοιχου γενετικά βελτιωμένου υλικού, χρήση πιστοποιημένου φυτευτικού υλικού, επαναλειτουργία των κρατικών φυτωρίων, (4) βελτίωση του
υδατικού ισοζυγίου, αποφυγή πλημμυρών και έλεγχος της υπεδάφιας στάθμης του νερού, (5)
αύξηση περίτροπου χρόνου (εφικτή σε υψηλά δάση κωνοφόρων, καστανιάς και δρυός), (6)
αλλαγή της διαχειριστικής μορφής (αναγωγή των πρεμνοφυών δασών σε σπερμοφυή), (7) δημιουργία ταχυαυξών φυτειών βιομάζας εντατικής καλλιέργειας και μικρού περιτρόπου χρόνου
για παραγωγή βιοκαυσίμων 2ης γενιάς, ή δέσμευση CO2, ή παραγωγή ξυλείας-χαρτοπολτού
(λεύκη, πλατάνι, ψευδακακία, ευκάλυπτος, ιτιά), (8) αύξηση της δεσμευτικής ικανότητας άνθρακα των ελληνικών δασών και των δασικών εδαφών με διαχειριστικά και δασοκομικά μέτρα
και με την επιλογή κατάλληλου ταχυαυξούς γενετικού υλικού, (9) εφαρμογή ευρέως εθνικού
προγράμματος δασώσεων, αναδασώσεων με χρήση πολύτιμων πολυλειτουργικών και ξυλοπονικών ειδών (αγριοκερασιά, καστανιά, καρυδιά, σφενδάμι, πλατάνι), (10) αποκατάσταση
πληγέντων περιοχών και υδροχαρών δασών, (11) βελτίωση και ανόρθωση ορεινών βοσκοτόπων και (12) δημιουργία προϋποθέσεων καταρχήν για την τοπική προσαρμογή και, όπου αυτό
δεν είναι εφικτό, για την ασφαλή μετανάστευση ευαίσθητων ειδών. Η Ελλάδα της επόμενης
μέρας πρέπει επίσης να εφαρμόσει μέτρα ανάπτυξης υποδομών για τη Δασοπονία, όπως: (1)
- 294 -
Φ.Α. Αραβανοπουλος - Καρπωσεις, διαχειριση και προστασια δασικων πορων και βιοποικιλοτητας:
Η φυση του προβληματος και τα προβληματα της φυσης
αύξηση δημόσιων επενδύσεων, (2) θέσπιση μακροπρόθεσμης κρατικής δασικής πολιτικής με
κριτήριο τις επιταγές της επιστήμης, (3) επαναλειτουργία των ΚΕΔ στα παραγωγικά δασικά συμπλέγματα, στελέχωση της Δασικής Υπηρεσίας και εκτέλεση του κύριου επιστημονικού (δασολογικού) έργου της κρατικής δασοπονίας με αυτεπιστασία, (4) άμεση κατάρτιση Δασολογίου, όπως ορίζει το Σύνταγμα, ενίσχυση του νομικού πλαισίου προστασίας των δασών και της
βιοποικιλότητας των δασικών οικοσυστημάτων (μύκητες, πανίδα, φαρμακευτικά - αρωματικά
φυτά κ.α.), επίλυση ιδιοκτησιακών προβλημάτων (διακατεχόμενα δάση κτλ.), (5) ενίσχυση της
δασικής έρευνας σε επίπεδο χρηματοδοτήσεων και προσωπικού, (6) πιστοποίηση αειφορίας,
πιστοποίηση καλών δασοπονικών πρακτικών, πιστοποίηση ξυλείας και προέλευσης ξυλείας,
(7) ενημέρωση καταναλωτών για τα δασικά προϊόντα και ευαισθητοποίηση του κοινού για
τον κοινωνικο-οικονομικό ρόλο του δάσους, (8) εκσυγχρονισμό των μέσων και μεθόδων της
πρόληψης (πρωτίστως) και της αντιμετώπισης δασικών πυρκαγιών, (9) οικονομική αποτίμηση της βιοποικιλότητας και των μη ξυλωδών και άυλων προϊόντων του δάσους και εκτίμηση
της συνολικής οικονομικής αξίας των φυσικών πόρων στα οικονομικά δεδομένα των δασικών
οικοσυστημάτων και (10) μακροπρόθεσμος σχεδιασμός αντιμετώπισης των επιπτώσεων της
κλιματικής μεταβολής.
Ευχαριστίες
Ευχαριστώ τους συναδέλφους Χ. Βλάχο, Σ. Διαμαντή και Κ. Παπασπυρόπουλο για τη χρήσιμη
ανταλλαγή απόψεων σε θέματα της παρούσας εργασίας.
Βιβλιογραφία
Αμοργιανιώτης, Γ., 2011. Οικονομία και δασοπονία. Ημερίδα WWF-ΙΜΔΟ & ΤΔΠ, Αθήνα.
Aravanopoulos FA 2013. Genomic monitoring of perennial plant populations: early warning system and
conservation value. In: Proc. 7th EPSO Conference, Porto Heli, Greece, 1-4 September 2013 (invited presentation), p. 51.
Aravanopoulos FA, 2010. Breeding of fast growing forest tree species for biomass production in Greece.
Biomass Bioen. 34: 1531-1537.
Αραβανόπουλος ΦΑ 2010. Η σημασία της βιοποικιλότητας των ελληνικών δασών και των χερσαίων
φυσικών οικοσυστημάτων για τον ευρωπαϊκό και μεσογειακό χώρο. Ανανιάδου-Τζημοπούλου Μ. (Εκδ.
Επιμ.) Πρακτικά Ημερίδας Συμβουλίου Περιβάλλοντος ΑΠΘ 2010, σελ. 1-11.
Βουλγαρίδης, Η., 2013. Η δασική επιστήμη μπροστά στα σύγχρονα περιβαλλοντικά προβλήματα. Τμήμα
Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.
Carlowitz, H.C. von 1713. Sylvicultura oeconomica Oder Haußwirtliche Nachricht und Naturmäßige Anweisung zur Wilden Baum- Zucht. J. F. Braun, Leibzig.
Croitoru, L., 2007. How much are Mediterranean forests worth? Forest Policy Econ. 9: 536-545.
Giannacopoulos, C., Le Sager P., Bindi M., Moriondo M., Kostopoulou E. and C.M. Goodes 2009. Climatic
changes and associated impacts in the Mediterranean resulting from a 2°C global warming. Global Plan.
Change 68: 209-224.
EUROSTAT 2009. Forestry Statistics. Publ. Office of the European Union, Luxembourg.
- 295 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
FAO 2012. Forest Products 2010. FAO Forestry Series No. 45 and FAO Statistics Series No. 201, FAO Publ.,
Rome.
INASO, 2009. Institute for Rural Development and Cooperative Economy Study (http://www.paseges.gr/
portal/cl/tn/INASO/co/).
IPCC 2007. Climate Change 2007: The Physical Science Basis. Contribution of WGI to the 4th Assessment
Rep., IPCC, Cambridge University Press, Cambridge.
Kramer, K., Leinonen I. and D. Loustau 2000. The importance of phenology for the evaluation of impact
of climate change on growth of boreal, temperate and Mediterranean forest ecosystems: an overview.
Intern. J. Biomet. 44: 67-75.
Κυνηγητική Συνομοσπονδία Ελλάδος (ΚΣΕ) 2014 (http://www.ksellas.gr/index.php?lang=el).
Μαλλιαρού, Ε. & Φ.Α. Αραβανόπουλος 2012. Συγκριτική ανάλυση γενετικής ποικιλότητας δασικών ειδών
στην Ελλάδα και στον ευρωπαϊκό χώρο. Πρακτικά 14ο Συνέδριο Ελληνικής Επιστημονικής Εταιρίας
Γενετικής Βελτίωσης Φυτών, Θεσσαλονίκη, σελ. 413-418.
Νάστης, Α., Καρμίρης Η., Σαρτζετάκης Ε. και Σ. Νάστης 2011. Οικονομικές και φυσικές επιπτώσεις της
κλιματικής μεταβολής στα δάση και τα δασικά οικοσυστήματα της Ελλάδας. Τράπεζα της Ελλάδος,
Επιτροπή Μελέτης Επιπτώσεων Κλιματικής Αλλαγής, Εκδ. Τράπεζα της Ελλάδος, Αθήνα.
Nicholls, R.J. and R.J.T. Klein 2005. Climate change and coastal management on Europe’s coast. In: Vermaat,
J.E., Bouwer L., Turner K. and W. Salomons (eds.) Managing European Coasts: Past, Present and Future.
Springer-Verlag, Berlin.
Ντάφης, Σ. 2011. Οικολογική διαχείριση και καλλιέργεια του δάσους. Αμφίβιο 30: 6-8.
Παπασπυρόπουλος, Κ.Γ., 2011. Τα δασικά οικοσυστήματα ως παράγοντας άμβλυνσης της οικονομικής
κρίσης. Σκορδάς, Κ.Ε. και Π.Κ. Μπίρτσας (Εκδ. Επιμ.) ΠΑΝ-ΘΗΡΑΣ 2011-Τα Πάντα περί Θήρας. Κυνηγετική
Ομοσπονδία Μακεδονίας-Θράκης, Θεσσαλονίκη, σελ 128-141.
Petit, R.J., Aguinagalde I., De Beaulieu J.L., et al. 2003. Glacial refugia: hotspots but not melting pots of genetic diversity. Science 300: 1563–1565.
Τσαγκάρη Κ., Γ. Καρέτσος και Ν. Προύτσος, 2011. Δασικές Πυρκαγιές Ελλάδας 1983-2008. Έκδ. WWF Ελλάς
και ΕΘΙΑΓΕ-ΙΜΔΟ & ΤΔΠ.
Χριστοδούλου, Α., 2012. Δάσος και περιβάλλον στη σημερινή συγκυρία. Σχολή Δασολογίας και Φυσικού
Περιβάλλοντος, ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.
ΥΠΕΚΑ 2014. Παραγωγή πρωτογενών προϊόντων δασών 2011. Γενική Διεύθυνση Δασών, ΥΠΕΚΑ (http://
www.ypeka.gr/Default.aspx?tabid=813&language=el-GR).
WCED, 1987. Our common future. Oxford Univ. Press, Oxford.
- 296 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Αγροτική ανάπτυξη και επιπτώσεις
στο περιβάλλον
Ανδρέας Π. Μαμώλος1, Γεώργιος Χ. Μενεξές2,
Κυριακή Λ. Καλμπουρτζή1 και ΚωνσταντίνοςΤσατσαρέλης3
Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Γεωπονίας ΑΠΘ
2
Εργαστήριο Γεωργίας, Τμήμα Γεωπονίας
3
Εργαστήριο Γεωργικής Μηχανικής, Τμήμα Γεωπονίας
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
1
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η Ελλάδα αντιμετωπίζει σήμερα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Ένα φάσμα προσαρμοστικών μέτρων, τόσο τεχνολογίας όσο και πρακτικών διαχείρισης των αγροοικοσυστημάτων, μπορεί να συμβάλει στην απόκριση των αγροτών στην κρίσιμη συγκυρία. Η γεωργία ως
παραγωγικός και αναπτυξιακός τομέας της χώρας δεν θα πρέπει να αναπτύσσεται σε βάρος
των φυσικών πόρων και των χαρακτηριστικών ποιότητας του περιβάλλοντος. Προς αυτή τη
κατεύθυνση θα μπορούσαν να συμβάλουν η επιλογή κατάλληλου φυτογενετικού υλικού, η
ορθή χρήση ενεργειακών πόρων και η μείωση εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου.
ABSTRACT
Greece is currently facing a serious social-economic problem. Farmers can respond to
this critical juncture by using technology and non-intensive management practices of
agroecosystems. Agriculture by being a prolific and development sector should not overuse
natural resources and destroy environmental quality characteristics. The selection of
appropriate phytogenetic material, the proper use of energy resources and the reduction of
greenhouse gas emissions could be helpful tools.
- 297 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Σ
Ανδρέας Μαμώλος, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Γεωπονίας ΑΠΘ
Εισαγωγή
τα ύψη έφτασαν, εν μέσω κρίσης, οι εισαγωγές αγροτικών προϊόντων περί τα 5,96 δισ. ευρώ
το 2011 και τα 5,7 δισ. ευρώ το 2012 σύμφωνα με τα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής
Αρχής. Η κρίση των τελευταίων χρόνων περιόρισε αρκετά τη κατανάλωση ελληνικών φρούτων, λαχανικών και δημητριακών. Με βάση μελέτη που δημοσιεύθηκε το 2012, η Ελλάδα έχει
αυτάρκεια σε βρώσιμες ελιές, επιτραπέζια σταφύλια, ακτινίδια, σταφίδα, ρύζι, ελαιόλαδο και
σκληρό σιτάρι (ΠΑΣΕΓΕΣ 2012). Αντίθετα, η εγχώρια παραγωγή καλύπτει μόλις 32% σε μαλακό
σιτάρι, 39% στα όσπρια, 13% στο βόειο κρέας και 38% στο χοιρινό κρέας. Τέλος, τροφές της
μεσογειακής διατροφής, όπως τα όσπρια, προέρχονται κατά κύριο λόγο από το εξωτερικό. Η
υποκατάσταση μέρους των εισαγωγών αγροτικών προϊόντων με εγχώρια παραγωγή μπορεί
μέχρι σήμερα να μην διαφαίνεται, στο μέλλον όμως αναμένεται να παρατηρηθεί, συνδεόμενη
μάλιστα με αύξηση της εγχώριας παραγωγής, εφόσον η παγκόσμια αγροτική παραγωγή θα
πρέπει να συμβαδίσει με την αύξηση του πληθυσμού της γης (Ray κ.ά. 2013).
Η γεωργία στην Ελλάδα, όπως και σε άλλες παραμεσόγειες χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης,
βρίσκεται σε κρίσιμη συγκυρία. Οι δημόσιες επενδύσεις και οι πολιτικές μεταρρυθμίσεις επηρεάζουν τη διαχείριση που πρέπει να ακολουθείται από τους αγρότες και τους κτηνοτρόφους
τόσο για την παραγωγή τροφίμων όσο και για τη διατήρηση των οικοσυστημάτων. Παρόλο
που η γεωργική παραγωγή παρέχει τρόφιμα και άλλα προϊόντα, εκ παραλλήλου συμβάλλει
στην απώλεια φυτογενετικών πόρων (απώλεια ποικιλιών), στην υποβάθμιση των φυσικών πόρων, στην εκπομπή αερίων του θερμοκηπίου και σε προβλήματα δημόσια υγείας (IPCC 2007).
Η παραγωγικότητα των αγροοικοσυστημάτων και η οικονομική βιωσιμότητα τους είναι ευάλωτη σε ελλείψεις πόρων (π.χ. νερού), την κλιματική μεταβολή και την αστάθεια της αγοράς
(Battisti και Naylor 2009). Οι ανησυχίες σχετικά με τη μακροπρόθεσμη προοπτική διατήρη- 298 -
Α.Π. Μαμωλος, Γ.Χ. Μενεξες, Λ.Κ. Καλμπουρτζη και Κ. Τσατσαρελης - Αγροτικη αναπτυξη και επιπτωσεις στο περιβαλλον
σης των αγροοικοσυστημάτων, σε σχέση με το μέλλον της χώρας, έχουν εστιαστεί σε μορφές
άσκησης της γεωργίας που πρέπει να λάβουν υπόψη: (i) τους φυσικούς πόρους και το μικροπεριβάλλον της περιοχής, (ii) την αειφορία της γεωργίας, και (iii) την παραγωγή άφθονων και
προσιτών προϊόντων.
Στην Έκθεση της Τράπεζας Ελλάδος (ΤτΕ) το 2011, δίνονται αρκετά παραδείγματα σχετικά
με τις επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής στο Ελληνικό περιβάλλον, την οικονομία και την
κοινωνία της χώρας. Σε όλες τις περιφέρειες της Ελλάδας o τομέας της γεωργίας αναμένεται
να υποστεί τις πλέον έντονες επιπτώσεις του φαινομένου της κλιματικής μεταβολής, οι οποίες
συνδέονται κυρίως με σοβαρές μεταβολές του υδρολογικού κύκλου, της θερμοκρασίας και
της βιοποικιλότητας. Η μείωση των βροχοπτώσεων ανά έτος κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα κυμαίνεται από 20% στη Δ. Ελλάδα έως 10% στην Α. Ελλάδα (TτE 2011). Προκειμένου να
μετριαστούν οι ζημίες εξαιτίας της κλιματικής μεταβολής, είναι αναγκαίο να ασκηθεί αγροτική
πολιτική η οποία θα λαμβάνει υπόψη: την διαθεσιμότητα των φυσικών πόρων (κυρίως του
νερού) και το φυτογενετικό υλικό της εκάστοτε περιοχής, καθώς και τις εναλλακτικές μορφές
άσκησης της γεωργίας με τις αντίστοιχες επιδράσεις στο περιβάλλον.
Με βάση την υφιστάμενη κατάσταση, η γεωργία ως παραγωγικός και αναπτυξιακός τομέας
της χώρας δεν θα πρέπει να αναπτύσσεται σε βάρος των φυσικών πόρων και των χαρακτηριστικών ποιότητας του περιβάλλοντος. Την ίδια στιγμή, στο πλαίσιο παγκόσμιας προσπάθειας,
η Ελλάδα υποχρεούται συνεχώς και δραστικά να εφαρμόσει νέους κανονισμούς σχετικά με το
φυτογενετικό υλικό και να μειώσει τόσο τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου όσο και άλλων
ρύπων που συνδέονται με τον αγροτικό τομέα. Συνεπώς, τόσο η επιλογή προσαρμοσμένου
στο μικροπεριβάλλον της περιοχής φυτογενετικού υλικού όσο και οι εναλλακτικές μορφές
γεωργίας, σε συνδυασμό με τα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα της περιοχής, αποτελούν τη
βάση για να ξεπεραστεί η υφιστάμενη κατάσταση. Στην παρούσα εργασία, από το σύνολο
των προβλημάτων που έχουν προκύψει από την ασύνετη και χωρίς ορθές γεωργικές πρακτικές εφαρμογή της γεωργίας, γίνεται αναφορά σε τομείς που μελετώνται τα τελευταία χρόνια
όπως το φυτογενετικό υλικό, τα ενεργειακά ισοζύγια και οι εκπομπές αερίων θερμοκηπίου στα
αγροοικοσυστήματα.
Φυτογενετικό υλικό
Η γεωργία επηρεάζεται περισσότερο από τις καιρικές συνθήκες συγκριτικά με άλλους τομείς
της οικονομίας (Newton κ.ά. 2007). Μειωμένη διαθεσιμότητα νερού κατά τη διάρκεια της καλλιεργητικής περιόδου μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της παραγωγής (Newton κ.ά. 2007). Τα
προβλήματα είναι εντονότερα στις ορεινές περιοχές, στα μικρά νησιά και στις καλλιεργούμενες
περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλους (δίκτυο Natura 2000). Tα αποθέματα νερού στα γεωγραφικά διαμερίσματα απειλούνται τόσο από την υπερκατανάλωση όσο και από τις κλιματικές
μεταβολές. Το 86% του νερού καταναλώνεται σήμερα στην Ελλάδα για άρδευση, 13% στη
βιομηχανία και μόνο 1% καλύπτει τις οικιακές ανάγκες (ΤτΕ 2011).
Στην Ελλάδα, το εύρος των μεταβολών στην απόδοση των καλλιεργειών εξαιτίας της διαθεσιμότητας του νερού ποικίλλει. Ανάλογα με το είδος της καλλιέργειας και τη γεωγραφική περι- 299 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
οχή, έχει παρατηρηθεί μείωση της παραγωγής έως 75%, αλλά ενίοτε και αύξηση έως 26% (ΤτΕ
2011). Η μείωση της διαθεσιμότητας αρδευτικού νερού, η οποία οφείλεται στη μείωση των
βροχοπτώσεων και στην επιμήκυνση της περιόδου ξηρασίας, οδηγεί σε αύξηση των δαπανών
του αγροτικού τομέα για πρόσβαση στο αρδευτικό νερό (π.χ. μεγαλύτερες δαπάνες για εγγειοβελτιωτικά έργα). Συνέπεια των παραπάνω είναι η παραγωγικότητα του τομέα να οδηγεί σε
αύξηση του κόστους παραγωγής, προκαλώντας μείωση των εξαγωγών, μείωση της εγχώριας
κατανάλωσης και αύξηση των εισαγωγών αγροτικών προϊόντων (ΤτΕ 2011).
Η γεωργική παραγωγή της χώρας κατά τις τελευταίες δεκαετίες στηρίζεται σε έναν πολύ
μικρό αριθμό ποικιλιών (φυτογενετικό υλικό) που έχουν ευρεία εμπορική και γεωγραφική εξάπλωση (Σταυρόπουλος κ.ά. 2009). Συνέπεια αυτού ήταν να εγκαταλειφτεί το καλλιεργούμενο
γενετικό υλικό της χώρας, όπως οι παραδοσιακές ποικιλίες που είναι καλύτερα προσαρμοσμένες στις ιδιαίτερες συνθήκες της κάθε περιοχής. Οι εισαγόμενες ποικιλίες δεν είναι προσαρμοσμένες και απαιτούν αυξημένη διαθεσιμότητα σε φυσικούς πόρους (κυρίως νερό) και υποστήριξη από φυτοπροστατευτικές ουσίες και λιπάσματα. Το παραγωγικό τους πρότυπο βασίζεται
σε στενή γενετική βάση και απαιτεί μεγάλους κλήρους, χρήση μηχανικών μέσων και υψηλές
ενεργειακές εισροές (Σταυρόπουλος κ.ά. 2009). Η στενή γενετική βάση αφενός ομογενοποιεί
τα φυτά και αφετέρου δεν διευκολύνει την προσαρμογή τους σε διαφορετικά περιβάλλοντα
όσο και στις κλιματικές μεταβολές (Σταυρόπουλος κ.ά. 2009). Επίσης, η συνεχής μεταβολή του
περιβάλλοντος δημιουργεί την ανάγκη ποικιλιών με ευρεία προσαρμοστικότητα. Τέλος, ο γεωργός είναι δέσμιος των εταιριών παραγωγής και διακίνησης πολλαπλασιαστικού υλικού για
τη συνέχεια της παραγωγής του. Αντίθετα, το καλλιεργούμενο γενετικό υλικό της χώρας, κυρίως οι παραδοσιακές ποικιλίες έχουν χαμηλότερες απαιτήσεις σε φυσικούς πόρους, και δεν
χρειάζονται υψηλές ποσότητες φυτοπροστατευτικών ουσιών και λιπασμάτων. Η παραγωγή
τους, αν και μικρή, μπορεί να καλύψει τοπικές ανάγκες με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που τις
αποδίδει το μικροπεριβάλλον της περιοχής. Γενικά, η παραλλακτικότητα στις αποδόσεις από
καλλιεργητικό έτος σε έτος είναι μικρότερη στις παραδοσιακές ποικιλίες σε σχέση με εισαγόμενες υψηλοαποδοτικές (IPCC 2007).
Οι παραδοσιακές ποικιλίες διατηρούνται και μεταφέρονται από γενιά σε γενιά και αποτελούν
μέρος της παράδοσης κάθε περιοχής. Δεν έχουν μεγάλη απόδοση, αλλά αποτελούν δεξαμενή
γενετικής ποικιλότητας και είναι προσαρμοσμένες στο ιδιαίτερο περιβάλλον τους. Οι εισροές
που απαιτούν είναι χαμηλές, συνεπώς ταιριάζουν περισσότερο σε καλλιεργούμενες εκτάσεις
περιοχών του δικτύου Natura 2000 και σε περιοχές με μικρό κλήρο. Οι παραδοσιακές ποικιλίες είναι απολύτως απαραίτητες και αποτελούν, ιδιαίτερα σήμερα, προϋπόθεση ανάπτυξης σε
μια χώρα, όπως η Ελλάδα, με μικρό, διάσπαρτο κλήρο και πολυποίκιλο περιβάλλον. Η γενετική τους ποικιλότητα αποτελεί δεξαμενή για τη δημιουργία νέων αποδοτικών ποικιλιών για
εντατική παραγωγή σε μεγάλη κλίμακα, προσαρμοσμένων στο μικροπεριβάλλον της εκάστοτε
περιοχής. Ο μοναδικός αυτός φυσικός πλούτος πρέπει πρώτα να καταγραφεί, να προστατευτεί
και να αναδειχθούν σε κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του (Ντάφης
κ.ά. 2000). Η συλλογή της Τράπεζας Γενετικού Υλικού, η οποία απειλείται με κλείσιμο, εκτιμάται
ότι υπερβαίνει τις 14.500 ποικιλίες (Σταυρόπουλος κ.ά. 2009). Ο αριθμός θεωρείται χαμηλός
σε σύγκριση με το γενετικό υλικό που υπήρχε πριν μερικές δεκαετίες. Σήμερα, μόνο 1% της
- 300 -
Α.Π. Μαμωλος, Γ.Χ. Μενεξες, Λ.Κ. Καλμπουρτζη και Κ. Τσατσαρελης - Αγροτικη αναπτυξη και επιπτωσεις στο περιβαλλον
ελληνικής γεωργικής γης καλλιεργείται με παραδοσιακές ποικιλίες σιταριού και λαχανικών
(Σταυρόπουλος κ.ά. 2009). Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των παραδοσιακών ποικιλιών που τις
διαφοροποιούν από τις υπόλοιπες και συνδέονται με παραγωγικές μεθόδους με αναγνωρισμένη γεωγραφική προέλευση ενδιαφέρουν ολοένα και περισσότερους καταναλωτές για λόγους
υγείας, ασφάλειας και νοσταλγίας για μια περασμένη περίοδο παραγωγής τροφίμων (ILbery
και Kneafsey 2000). Οι κυριότερες κατηγορίες που αναγνωρίζονται από την Ευρωπαϊκή Ένωση
είναι: ΠΓΕ (Προστατευμένη Γεωγραφική Ένδειξη), ΠΟΠ (Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης), ΕΠΠΕ (Ειδικό Παραδοσιακό Προϊόν Εγγυημένο) και Οίνοι ποιότητας, στις οποίες έχουν
ενταχθεί αρκετές ελληνικές ποικιλίες. Οι παραπάνω κατηγορίες προϊόντων παρά τη μικρή τους
παραγωγή, η οποία μπορεί να αντισταθμιστεί με τις υψηλότερες τιμές, είναι δυνατό να προωθηθούν μέσα από οργανωμένα δίκτυα σε στοχευόμενες αγορές του εξωτερικού.
Γίνονται προσπάθειες καταγραφής και προστασίας παραδοσιακών ποικιλιών, είτε από ερευνητικά ιδρύματα, είτε από ομάδες παραγωγών. Τελευταία το ενδιαφέρον έχει στραφεί σε ποικιλίες χαμηλών ενεργειακών εισροών με υψηλά ποιοτικά χαρακτηριστικά που συνδέονται με
το μικροκλίμα της περιοχής. Τέτοιες ποικιλίες πρέπει να εντοπιστούν σε κάθε γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας και να διατηρηθούν ώστε ο Έλληνας γεωργός να μπορεί να τις χρησιμοποιήσει. Από την άλλη πλευρά, πρέπει και ο καταναλωτής να στηρίξει τη ζήτηση ποιοτικών
προϊόντων. Οι περισσότεροι παραγωγοί στην Ελλάδα πωλούν τα προϊόντα σε μια ιδιαίτερη
αγορά που συνδέεται με τις σύγχρονες μορφές ζωής. Οι καταναλωτές πρέπει να αναλάβουν
την ευθύνη για την ποιότητα και την ποσότητα της τροφής τους. Η ζήτηση πρέπει να συμβάλει
στην περιβαλλοντική και κοινωνική υπευθυνότητα των παραγωγών, τόσο για την ασφάλεια
και την ευημερία των ανθρώπων όσο και για τη διατήρηση των φυσικών πόρων. Όλα τα παραπάνω θα οδηγήσουν σε μια αναβίωση της υπαίθρου με στροφή της ελληνικής γεωργίας
προς την χρήση τοπικών πόρων, τη διατροφική αυτάρκεια και την αειφόρο ανάπτυξη. Σε όλη
αυτή την προσπάθεια θα πρέπει να ληφθεί υπόψη με αρκετή σκέψη και ορθή κριτική ο νέος
προτεινόμενος κανονισμός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, που αφορά
στην παραγωγή και τη διαθεσιμότητα φυτικού αναπαραγωγικού υλικού στην αγορά (EE 2013).
Ενεργειακά ισοζύγια - Αέρια θερμοκηπίου
Οι κλιματικές μεταβολές επηρεάζουν την ανθοφορία, τη βλαστική περίοδο, το βιολογικό κύκλο
των φυτών και το ημερολόγιο των γεωργικών δραστηριοτήτων (όργωμα, σπορά κ.λπ.). Δεν είναι
ευρέως διαδεδομένη η εφαρμογή καινοτόμων συστημάτων γεωργικής παραγωγής που συμβάλλουν τόσο στην ανάδειξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών που προσδίδει το μικροπεριβάλλον στους φυτογενετικούς πόρους όσο και στην προστασία του περιβάλλοντος. Στην Ελλάδα
η συμβατική γεωργία θα πρέπει να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα που συνδέονται με τη
κλιματική μεταβολή όσο και με τις υποχρεώσεις τις χώρας στο πλαίσιο προστασίας του περιβάλλοντος. Οι εναλλακτικές μορφές γεωργίας υπηρετούν αυτούς του σκοπούς γιατί: α) γίνεται
ορθολογικότερη χρήση ενεργειακών εισροών (ενεργειακά ισοζύγια), β) μειώνονται σημαντικά
οι εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, γ) αξιοποιούνται καλύτερα οι παραδοσιακές ποικιλίες και
δ) αναδεικνύονται τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που προδίδει το μικροπεριβάλλον στις ποικιλίες.
- 301 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Προκειμένου να περιοριστούν οι επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής είναι αναγκαίο να
ασκηθεί πολιτική προσαρμογής της ελληνικής γεωργίας. Οι εκπομπές αερίων θερμοκηπίου
από τη γεωργία δεν μπορεί να ρυθμιστούν με απλό τρόπο, όπως σε άλλους τομείς της οικονομίας. Η άσκηση της γεωργίας περιλαμβάνει σύνθετες βιολογικές και οικολογικές διεργασίες.
Η Ελλάδα μειώνει συνεχώς και δραστικά τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, στο πλαίσιο
αντίστοιχης παγκόσμιας προσπάθειας. Από τους παραγωγικούς τομείς, ευθύνη για εκπομπές
έχουν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Η αλλαγή στον τρόπο άσκησης της γεωργίας από συμβατική σε εναλλακτικές μορφές γεωργίας (ολοκληρωμένη ή βιολογική), ή από υψηλών σε
χαμηλών ενεργειακών εισροών, οδηγεί στη μείωση των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου
(CO2, CH4 και N2O) στην ατμόσφαιρα, επιφέρει όμως και σημαντική μείωση των αποδόσεων (Kavargiris κ.ά. 2009, Litskas κ.ά. 2011, Michos κ.ά. 2012). Το CO2 απελευθερώνεται στην
ατμόσφαιρα από την κατανάλωση υγρών καυσίμων από τα γεωργικά μηχανήματα (Kaltsas κ.ά.
2007, Kavargiris κ.ά. 2009, Michos κ.ά. 2012, Zafiriou κ.ά. 2012), τη μικροβιακή αποσύνθεση
(Smith και Conen 2004) και την καύση φυτικών υπολειμμάτων (Torbert κ.ά. 2000). Το CH4 απελευθερώνεται κυρίως από τις διαδικασίες πέψης των μηρυκαστικών ζώων (Mosier κ.ά. 1998),
ενώ το N2O κυρίως λόγω του μικροβιακού μετασχηματισμού των ανόργανων (αζωτούχων) και
οργανικών λιπασμάτων (Smith και Conen 2004, Oenema κ.ά. 2005). Οι εκπομπές CH4 και N2O
παράγονται επίσης και από την αποθήκευση και διασπορά της κοπριάς των ζώων (EU 2008).
Μεγάλες ποσότητες CO2 μπορούν να αφαιρεθούν από την ατμόσφαιρα και να αποθηκευτούν
στο έδαφος μέσα από μια σειρά γεωργικών πρακτικών, όπως η μηδενική ή μειωμένη χρήση
συστημάτων οργώματος και η μετατροπή αρόσιμων εκτάσεων σε βοσκοτόπια (Küstermann
κ.ά. 2008, Trumper κ.ά. 2009). Η απαγόρευση της καύσης φυτικών υπολειμμάτων θα μπορούσε
να ισχύει για όλη τη διάρκεια του έτους. Οι Οδηγίες για τις νιτρικές ενώσεις (1975/440/EC και
2000/60/EC) αφορούν: α) στην παρακολούθηση της ποιότητας του νερού, β) στο χαρακτηρισμό ευπρόσβλητων στη νιτρορρύπανση ζωνών και γ) στην καθιέρωση ορθών γεωργικών
πρακτικών, όπως είναι οι απαιτούμενες ποσότητες λιπασμάτων αλλά και ο τρόπος και ο χρόνος
εφαρμογής τους, οι μέθοδοι αποθήκευσης της κοπριάς και ο αριθμός ζωικών μονάδων ανά
στρέμμα.
Συμπεράσματα
Ένα μεγάλο φάσμα προσαρμοστικών μέτρων τόσο τεχνολογίας όσο και πρακτικών διαχείρισης των αγροοικοσυστημάτων μπορεί να συμβάλει στην απόκριση των αγροτών στη κρίσιμη
οικονομική και κοινωνική συγκυρία. Η ορθολογικότερη χρήση εισροών (ενεργειακά ισοζύγια)
σε παραδοσιακές ποικιλίες με ταυτόχρονη ανάδειξη των ποιοτικών χαρακτηριστικών που προδίδει το μικροπεριβάλλον σ’ αυτές αποτελεί βάση για να ξεπεραστεί η υφιστάμενη κατάσταση.
Με την ορθολογική χρήση εισροών αξιοποιούνται καλύτερα οι φυσικοί πόροι και προστατεύεται το περιβάλλον ιδιαίτερα σε αγροοικοσυστήματα που βρίσκονται εντός του δικτύου Natura
2000.
- 302 -
Α.Π. Μαμωλος, Γ.Χ. Μενεξες, Λ.Κ. Καλμπουρτζη και Κ. Τσατσαρελης - Αγροτικη αναπτυξη και επιπτωσεις στο περιβαλλον
Βιβλιογραφία
Battisti, D.S., and R.L. Naylor. 2009. Historical Warnings of Future Food Insecurity with Unprecedented Seasonal Heat. Science 323:240-244.
EE (Ευρωπαϊκή Επιτροπή). 2013. Κανονισμός για το φυτικό αναπαραγωγικό υλικό – 2013/0137 CODCOM(2013) 262 final- 06/05/2013. Available only at
<http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2013:0262:FIN:EL:PDF>
EU (European Community). 2008. Agriculture and Rural Development. Agriculture and Environment: Agrienvironmental measures. Available only at <http://ec.europa.eu/agriculture/envir/index_en.htm>.
ILbery, B., and Kneafsey M. 2000. Producer constructions of quality in regional speciality food production: A
case study of south west England. Journal of Rural Studies 16:217-230.
IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change). 2007. Climate Change 2007: Synthesis report. Contribution of Working Group II to the fourth assessment report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change. Geneva, Switzerland: Intergovernmental Panel on Climate Change.
Kaltsas, A.M., A.P. Mamolos, C.A. Tsatsarelis, G.D. Nanos, and K.L. Kalburtji. 2007. Energy budget in organic and
conventional olive groves. Agriculture Ecosystems and Environment 122:243-251.
Kavargiris, S.E., A.P. Mamolos, C.A. Tsatsarelis, A.E. Nikolaidou, and K.L. Kalburtji. 2009. Energy resources’ utilization in organic and conventional vineyards: energy flow, greenhouse gas emissions and biofuel production. Biomass and Bioenergy 33:1239-1250.
Küstermann, B., M. Kainz, and K.J. Hülsbergen. 2008. Modelling carbon cycles and estimation of greenhouse
gas emissions from organic and conventional farming systems. Renewable Agriculture and Food Systems
23:1-16.
Litskas, V.D., A.P. Mamolos, K.L. Kalburtji, C.A. Tsatsarelis, and E. Kiose-Kampasakali. 2011. Energy flow and
greenhouse gas emissions in organic and conventional sweet cherry orchards located in or close to Natura 2000 sites. Biomass Bioenergy 35:1302-1310.
Michos, M.C., A.P. Mamolos, G.C. Menexes, C.A. Tsatsarelis, V.M. Tsirakoglou, and K.L. Kalburtji. 2012. Energy
inputs, outputs and greenhouse gas emissions in organic, integrated and conventional peach orchards.
Ecological Indicators 13:22-28.
Mosier, A.R., J. M.Duxbury, J. R. Freney, O. Heinemeyer, K. Minami, and D.E. Johnson. 1998. Mitigating agricultural emissions of methane. Climatic Change 40:39–80.
Ντάφης, Σ. και Δ. Βερεσόγλου (συντονιστές), Γ. Γαλάνης, Α. Μαμώλος, Θ. Βαΐτσης, Α. Γεωργούδης, Π. Δρούγας,
Μ. Καρανδεινός, Μ. Κουτράκης, Κ. Μαρμαρά, Α. Ματθαίου, Σ. Σαμαράς, Ν. Σταυρόπουλος, Α. Τσαυτάρης,
Σ. Τσιούρης, Κ. Τσιπουρίδης, και Ι. Χατζηχαρίσης. 2000. Διατήρηση, Αειφορική Διαχείριση και Ανάπτυξη
Ελληνικών Γεωργικών Πόρων: Στρατηγική Σχέδιο Δράσης. Εθνική Στρατηγική για τους Γενετικούς Πόρους.
Σελ.262-338. Υπουργείο Γεωργίας, Αθήνα 23-25 Φεβρουαρίου 2000.
Newton P.C.D., R.A. Carran, G.R. Edwards, and P.A. Niclaus, (Eds.). 2007. Agroecosystems in a changing climate. CRC Taylor and Francis, London, UK.
Oenema, O., N. Wrage, G.L. Velthof, J.W. van Groenigen, J. Dolfing, and P.J. Kuikman. 2005. Trends in global
nitrous oxide emissions from animal production systems. Nutrient Cycling in Agroecosystems 72:51–65.
Ray, D.K., N.D. Mueller, P.C. West, and J.A. Foley. 2013. Yield Trends Are Insufficient to Double Global Crop
Production by 2050. Plos One 8(6):e66428.
Smith, K.A., and F. Conen. 2004. Impacts of land management on fluxes of trace greenhouse gases. Soil Use
and Management 20:255–263.
Trumper, K., M. Bertzky, B. Dickson, G. van der Heijden, M. Jenkins, P. Manning. 2009. The Natural Fix? The
role of ecosystems in climate mitigation. A UNEP rapid response assessment. United Nations Environment
Programme, UNEP-WCMC, Cambridge, UK. Available only at <http://www.unep.org/pdf/BioseqRRA_scr.
pdf>.
- 303 -
Zafiriou, P., A.P. Mamolos, G.C. Menexes, A.S. Siomos,C.A. Tsatsarelis, and K.L. Kalburtji. 2012. Analysis of energy flow and greenhouse gas emissions in organic, integrated and conventional cultivation of white
asparagus by PCA and HCA: cases in Greece. Journal of Cleaner Production 29:20-27.
ΠΑΣΕΓΕΣ (2012) Πρόσφατες Εξελίξεις στην Αγροτική Οικονομία της Ελλάδος. ΠΑΣΕΓΕΣ ΙΟΥΛΙΟΣ 2012.
Σταυρόπουλος, Ν., Σ. Σαμαράς, και Α. Ματθαίου. 2009. Η γεωργική βιοποικιλότητα. ΕΘΙΑΓΕ-ΚΓΕΜΘ Τράπεζα
Γενετικού Υλικού.
ΤτΕ (Τράπεζα της Ελλάδος). 2011. Οι περιβαλλοντικές, οικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κλιματικής
αλλαγής στην Ελλάδα. Τράπεζα της Ελλάδος, Ιούνιος 2011. Available only at <http://www.bankofgreece.
gr/BogEkdoseis/%CE%A0%CE%BB%CE%B7%CF%81%CE%B7%CF%82_%CE%95%CE%BA%CE%B8%CE%
B5%CF%83%CE%B7.pdf>.
Torbert, H.A., S.A. Prior, H.H. Rogers, and C.W. Wood. 2000. Review of elevated atmospheric CO2 effects on
agro-ecosystems: residue decomposition processes and soil C storage. Plant and Soil 224:59-73.
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
«Ἄριστον μὲν ὕδωρ»
Κ.Λ. Κατσιφαράκης
Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Στην παρούσα εργασία τονίζεται η αξία του νερού ως φυσικού πόρου και γίνεται σύντομη
αναφορά στις κύριες παραμέτρους των προβλημάτων διαχείρισης υδατικών πόρων και στη
σχέση νερού-ενέργειας. Ακόμη συζητείται η μορφή (δημόσια ή ιδιωτική) των φορέων διαχείρισης του νερού, καθώς και το θέμα της τιμολόγησής του με βάση την Οδηγία 2000/60/ΕΚ.
ABSTRACT
In this paper, the importance of water as a natural resource is stressed and the main aspects
of water resources management are outlined, including the relationship between water
and energy. Moreover, the nature of water management authorities (private versus public)
is briefly discussed, followed by some thoughts on the issue of water billing, based on the EC
Directive 2000/60.
Κωνσταντίνος Κατσιφαράκης, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ
- 305 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Εισαγωγή
Το νερό είναι αναντίρρητα ο πολυτιμότερος φυσικός πόρος. To δηλώνει με λυρικό και συνάμα
επιγραμματικό τρόπο ο Πίνδαρος [1] τον πέμπτο αιώνα π.Χ.:
«Ἄριστον μὲν ὕδωρ, ὁ δέ χρυσὸς αἰθόμενον πῦρ
ἅτε διαπρέπει νυκτὶ μεγάνορος ἔξοχα πλούτου·».
δηλαδή:
Το νερό είναι το καλύτερο, αν και ο χρυσός του ξεχωριστού περήφανου πλούτου κινεί με τη
θωριά του τον θαυμασμό, όπως η λαμπερή φωτιά τη νύχτα.
Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι πολιτισμοί αναπτύχθηκαν κοντά σε μεγάλους ποταμούς, όπου
δηλαδή το πρόβλημα της επάρκειας των υδατικών πόρων ήταν εύκολο να λυθεί (π.χ. στην
Μεσοποταμία και την Αίγυπτο). Δεν ξέρω μάλιστα πόσο επηρέασε το πολίτευμα των περιοχών
αυτών η ανάγκη για κατασκευή και συντήρηση πολύπλοκων υδραυλικών έργων. Είναι βέβαιο
πάντως ότι πρακτικές γνώσεις διαχείρισης των υδατικών πόρων και κατασκευής υδραυλικών
έργων υπήρχαν από χιλιάδες χρόνια προ Χριστού. Ο Ηρόδοτος αναφέρει διάφορα αξιοθαύμαστα υδραυλικά έργα, στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, αλλά και στην Ελλάδα [2].
Οι σύγχρονες αντιλήψεις
Η διαχείριση των υδατικών πόρων, που σήμερα αποτελεί αυτοτελή επιστημονικό κλάδο, θα
μπορούσε να ορισθεί ως η διαδικασία χρονικής και χωρικής εξισορρόπησης της ζήτησης και
της προσφοράς νερού κατάλληλης ποιότητας, με οικονομικώς βιώσιμο τρόπο. Έχει λοιπόν
τρεις παραμέτρους: την ποσότητα του νερού, την ποιότητά του και την οικονομία. Αλλά η τροποποίηση υδατικών οικοσυστημάτων έχει επιπτώσεις στο περιβάλλον. Υπάρχει επομένως και
μια τέταρτη παράμετρος, η περιβαλλοντική.
Το πρόβλημα γίνεται δυσκολότερο, όσο αυξάνουν οι απαιτήσεις για κατάλληλη ποιότητα,
όχι μόνο του νερού που προσφέρεται στους καταναλωτές, αλλά και των εκροών του συστήματος, δηλαδή των επεξεργασμένων λυμάτων. Ενισχύεται δηλαδή η βαρύτητα της τέταρτης
παραμέτρου, που αναφέρθηκε προηγουμένως.
Το πρόβλημα γίνεται πολυπλοκότερο και η επίλυσή του ακριβότερη, όταν η ζήτηση συγκεντρώνεται σε περιορισμένο χώρο, όπως συμβαίνει στα μεγάλα αστικά κέντρα, οπότε πρέπει
να αναζητηθούν υδατικοί πόροι από μακρινότερες περιοχές. Η Αθήνα, για παράδειγμα, έφτασε μέχρι τον Μόρνο, ενώ η Θεσσαλονίκη, σε καλύτερη κατάσταση, χρησιμοποιεί τα νερά της
Αραβησσού και του Αλιάκμονα. Ένας ακόμη δυσμενής παράγοντας είναι η κλιματική αλλαγή,
που φαίνεται να επηρεάζει αρνητικά την χρονική τουλάχιστον κατανομή των υδατικών πόρων,
κάνοντας πιο δύσκολη τη διαχείρισή τους.
Ακόμη μια σημαντική παράμετρος στη διαχείριση των υδατικών πόρων είναι η σχέση νερού
και ενέργειας. Η δεύτερη είναι απαραίτητη για τη λειτουργία όλων των δικτύων ύδρευσης, πολλών δικτύων αποχέτευσης, καθώς και των εγκαταστάσεων επεξεργασίας νερού και λυμάτων.
Το νερό πάλι είναι φορέας ενέργειας, το περιγράφει πολύ ποιητικά ο Μανώλης Γλέζος [3]. Γι’
αυτό συνήθως τα έργα εποχικής αποθήκευσης του νερού, δηλαδή τα φράγματα, συνδυάζο- 306 -
Κ.Λ. ΚατσιφαρΑκης - «Aριστον μΕν Υδωρ»
νται συχνά με την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας. Ακόμη, η διαχείριση των υδατικών πόρων
περιλαμβάνει την προστασία των κατοικημένων περιοχών από καταστροφικές εκδηλώσεις
της ενέργειας του νερού, μέσω των δικτύων αποχέτευσης ομβρίων. Ενισχυτικά μάλιστα στην
προσπάθεια διαχείρισης των νερών της βροχής σε αστικές (και όχι μόνο) περιοχές μπορούν
να χρησιμοποιηθούν και περιβαλλοντικώς φιλικές λύσεις, νέες, ή μάλλον με νέα μορφή, όπως
είναι οι κήποι βροχής. Οι λύσεις αυτές αποσκοπούν:
1) Στη μείωση και του συνολικού απορρέοντος όγκου νερού και της αιχμής της απορροής.
2) Στον περιορισμό οχλήσεων και ζημιών λόγω ανεπάρκειας των δικτύων αποχέτευσης.
3) Σ την αποθήκευση του βρόχινου νερού, ώστε να χρησιμοποιηθεί για την κάλυψη αναγκών
με μειωμένες απαιτήσεις ποιότητας (π.χ. πότισμα πάρκων και κήπων, καθαριότητα χώρων,
πλύσιμο αυτοκινήτων).
4) Στον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων και τη διατήρηση της παροχής υδατορρευμάτων, που τροφοδοτούνται από τους υδροφορείς αυτούς κατά τη διάρκεια της ξηρής περιόδου.
5) Στον καθαρισμό και κατά συνέπεια τη βελτίωση της ποιότητας των απορρεόντων υδάτων
και τη μείωση της επιβάρυνσης των φυσικών αποδεκτών (ποτάμια, λίμνες, παράκτια νερά).
6) Στην αναβάθμιση του αστικού και περιαστικού τοπίου και τη βελτίωση της ποιότητας
ζωής.
Μια προσπάθεια για προώθηση λύσεων φιλικών προς το περιβάλλον (π.χ. κατασκευή κήπων
βροχής) ετοιμάζεται να ξεκινήσει ο Δήμος Θεσσαλονίκης.
Οι φορείς διαχείρισης των υδατικών πόρων
Ένα θέμα που συζητείται έντονα το τελευταίο χρονικό διάστημα, είναι η φύση του φορέα διαχείρισης των υδατικών πόρων, ιδιαίτερα των δύο μεγαλύτερων αστικών κέντρων της χώρας.
Οι δύο αυτοί φορείς, ΕΥΔΑΠ και ΕΥΑΘ, έχουν σήμερα δημόσιο χαρακτήρα, έχει όμως ήδη ξεκινήσει η διαδικασία εκχώρησής τους σε ιδιωτικές εταιρείες, στο πλαίσιο μιας γενικότερης νεοφιλελεύθερης αντίληψης και των μνημονιακών «υποχρεώσεων» της χώρας. Το ερώτημα όμως
που θα έπρεπε να απαντηθεί πρώτα, πριν ακόμη και από το τίμημα της εκχώρησης, είναι αν
είναι πιο ταιριαστό στους στόχους των φορέων ύδρευσης και αποχέτευσης να έχουν δημόσιο
ή ιδιωτικό χαρακτήρα.
Μια ιδιωτική επιχείρηση έχει εξ ορισμού ως πρώτο στόχο το κέρδος. Η επιδίωξη κέρδους είναι γενικώς απόλυτα θεμιτή, ας δούμε όμως πως μπορεί να εξειδικευθεί σε μια εταιρεία ύδρευσης-αποχέτευσης, η οποία, ας μην το ξεχνάμε, αποτελεί τοπικό μονοπώλιο.
Τα κέρδη λοιπόν, μπορούν να προκύψουν με τους ακόλουθους τρόπους:
α) Μ
ε αύξηση των τιμών του νερού, όσο αντέχουν οικονομικώς οι καταναλωτές. Είναι όμως
αυτό επιθυμητό, για ένα τόσο βασικό αγαθό και μάλιστα σε περίοδο μεγάλης ύφεσης;
β) Με αύξηση της κατανάλωσης του προϊόντος, τουλάχιστον μέχρι τις ποσότητες που είναι
διαθέσιμες χωρίς πρόσθετες επενδύσεις. Είναι όμως αυτό περιβαλλοντικώς αποδεκτό, ή
πρέπει να στοχεύουμε στην εξυπηρέτηση των ανθρώπινων αναγκών, με την μικρότερη
- 307 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
δυνατή ανάλωση πολύτιμων φυσικών πόρων;
γ) Με περιορισμό του κόστους λειτουργίας και συντήρησης των εγκαταστάσεων. Αυτό όμως,
μπορεί να επηρεάσει αρνητικά τις παρεχόμενες υπηρεσίες. Για παράδειγμα, η ποιότητα
του νερού στον τελικό καταναλωτή εξαρτάται από την ποιότητα των δικτύων μεταφοράς.
Θα μείωνε τα κέρδη της μια ιδιωτική επιχείρηση για συντήρηση των δικτύων πέραν της
οικονομικώς συμφερότερης;
δ) Με συμπίεση του κόστους εργασίας. Αυτό όμως αποτελεί μάλλον μικρό ποσοστό του
συνολικού κόστους, ενώ ο υπερβολικός περιορισμός του θα έχει επιπτώσεις στην εξυπηρέτηση των καταναλωτών και στην ποιότητα των παρεχόμενων υπηρεσιών.
Από τα προηγούμενα προκύπτει, αβίαστα κατά τη γνώμη μου, το συμπέρασμα ότι η επιλογή ιδιωτικού φορέα είναι μια μάλλον ατυχής, με βάση το κριτήριο των στόχων ενός τέτοιου
φορέα.
Συντρέχουν μήπως άλλοι λόγοι για την ιδιωτικοποίηση των φορέων ύδρευσης και αποχέτευσης, π.χ. έλλειψη τεχνογνωσίας στην Ελλάδα, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι; Αυτό μάλλον ως
κακόγουστο αστείο ακούγεται. Τόσο οι ίδιες οι εταιρείες ύδρευσης και αποχέτευσης, όσο και
τα πανεπιστήμια, αλλά και ιδιώτες Έλληνες μελετητές, έχουν τις απαιτούμενες γνώσεις. Και αν
κάπου υπάρχει κενό, μπορεί να καλυφθεί με επί μέρους συνεργασίες με ξένες εταιρείες.
Τέλος θα μπορούσε να ανατρέξει κανείς στη διεθνή πρακτική εμπειρία επί του θέματος, μια
και πολλές φορές οι θεωρητικές προσεγγίσεις αποδεικνύονται λανθασμένες στην πράξη. Η
μέχρι τώρα διεθνής εμπειρία δείχνει ότι όπου έγιναν ιδιωτικοποιήσεις, ούτε το κόστος των
υπηρεσιών μειώθηκε [4], ούτε η ποιότητά τους βελτιώθηκε. Μάλιστα, τα τελευταία χρόνια διαπιστώνεται μια τάση επαναφοράς της διαχείρισης φορέων ύδρευσης και αποχέτευσης που
είχαν ιδιωτικοποιηθεί σε δημόσιες ή δημοτικές αρχές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί
το Παρίσι [5]. Άρα τα προηγούμενα θεωρητικά συμπεράσματα μάλλον επιβεβαιώνονται στην
πράξη. Ακόμη η διεθνής εμπειρία δείχνει ότι τα κράτη δυσκολεύονται να ελέγξουν την τήρηση
των δεσμεύσεων εταιρειών, οι οποίες τα ξεπερνούν σε οικονομικό μέγεθος.
Η τιμολόγηση του νερού
Η χαμηλή τιμή του νερού σε σχέση με άλλα αγαθά, λιγότερο χρήσιμα για την επιβίωση του
ανθρώπου, ήταν ένα θεωρητικό πρόβλημα, που βασάνισε τους οικονομολόγους, μέχρις ότου
αναπτύχθηκε η θεωρία της οριακής χρησιμότητας.
Το σοβαρό πρακτικό πρόβλημα, το οποίο αντιμετωπίζουν όλοι οι φορείς διαχείρισης υδατικών πόρων, είναι η τιμολόγηση του νερού, που (πρέπει να) βασίζεται στην κοστολόγησή του
και την αξία χρήσης του, αλλά και στο ότι είναι κοινωνικό αγαθό. Για το πρόβλημα αυτό έχει
γίνει αρκετή έρευνα και στη χώρα μας (π.χ. [6], [7], [8], [9]).
Ως θεωρητική βάση για την τιμολόγηση του νερού χρησιμεύει η Οδηγία 2000/60 [10], η
οποία ενσωματώθηκε στην ελληνική νομοθεσία με τον νόμο 3199/2003. Η Οδηγία αυτή στο
άρθρο 9 προβλέπει:
«Τα κράτη μέλη λαμβάνουν υπόψη την αρχή της ανάκτησης του κόστους των υπηρεσιών
- 308 -
Κ.Λ. ΚατσιφαρΑκης - «Aριστον μΕν Υδωρ»
ύδατος συμπεριλαμβανομένου του κόστους για το περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους
λαμβάνοντας υπόψη την οικονομική ανάλυση που διεξάγεται σύμφωνα με το Παράρτημα ΙΙΙ,
και ειδικότερα σύμφωνα με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει».
Και αμέσως παρακάτω προβλέπει:
«…τα κράτη μέλη εξασφαλίζουν ότι οι πολιτικές τιμολόγησης του ύδατος παρέχουν κατάλληλα κίνητρα στους χρήστες για να χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τους υδάτινους πόρους
και κατά συνέπεια συμβάλλουν στην επίτευξη των περιβαλλοντικών στόχων της παρούσας
οδηγίαςå».
Η διάταξη αυτή φαίνεται λογική, όμως η εφαρμογή της δεν είναι τόσο απλή, καθώς δεν είναι
τόσο εύκολος και μονοσήμαντος ο υπολογισμός του περιβαλλοντικού κόστους και του κόστους φυσικών πόρων. Επιπλέον, υπάρχει κίνδυνος να οδηγήσει σε μεγάλη αύξηση των τιμών
των υπηρεσιών ύδατος. Αν και είναι βέβαιο ότι η δωρεάν παροχή ή η υπερβολικά χαμηλή τιμή
οδηγεί σε σπατάλη, η υπερβολικά ψηλή τιμή οδηγεί σε κοινωνική αδικία και μπορεί μεσοπρόθεσμα να εμποδίσει την ανάπτυξη. Ως ασφαλιστική δικλίδα μπορεί να χρησιμοποιηθεί η
ακόλουθη αναφορά, που περιλαμβάνεται στο ίδιο άρθρο της Οδηγίας:
«Τα κράτη μέλη μπορούν εν προκειμένω να συνεκτιμούν τα κοινωνικά, τα περιβαλλοντικά
και τα οικονομικά αποτελέσματα της ανάκτησης».
Παράλληλα πρέπει να δοθεί βάρος στην ενημέρωση, την εκπαίδευση και την παιδεία των
πολιτών, που μπορούν μεσοπρόθεσμα να περιορίσουν την ανάγκη σκληρής τιμολογιακής πολιτικής, αν βέβαια το ζητούμενο της πολιτικής αυτής είναι όντως η προστασία του περιβάλλοντος.
Επίλογος
Ο Πίνδαρος υποστήριξε ότι: «Ἄριστον μὲν ὕδωρ», σε μια εποχή σχετικά μικρών πιέσεων
στους υδατικούς πόρους. Στη σημερινή εποχή, η βέλτιστη διαχείριση του άριστου αγαθού
αποτελεί αδήριτη ανάγκη. Και αυτό προϋποθέτει επιστημονική επάρκεια, σωστό προγραμματισμό, συνετή διαχείριση των οικονομικών πόρων, αξιοποίηση τοπικών δυνατοτήτων, εξέταση
και ενδεχομένως υιοθέτηση καινοτόμων λύσεων, αγάπη για το συγκεκριμένο επιστημονικό και
κοινωνικό έργο.
Βιβλιογραφία
1.Πινδάρου «Πρώτος Ολυμπιόνικος», 476 π.Χ. (ΙΕΡΩΝΙ ΣΥΡΑΚΟΥΣΙΩι ΚΕΛΗΤΙ) http://www.perseus.tufts.edu/
hopper/text;jsessionid=0906F0D5E403BEA0F7AB9B26F4F93E85?doc=Perseus%3atext%3a1999.01.0161
%3abook%3dO.
2.Ι. Αυγολούπης και Κ.Λ. Κατσιφαράκης «Αναφορές σε θέματα υδραυλικής και υδρολογίας στο έργο του
Ηροδότου», Υδροτεχνικά, Tεύχος 18-19, σελ., 21-34, 2009.
3.Μ. Γλέζος «Η συνείδηση της Πετραίας Γης», σελ. 17-18, Εκδόσεις: Τυπωθήτω - ΓΙΩΡΓΟΣ ΔΑΡΔΑΝΟΣ.
4.G. Bel and M. Warner “Does privatization of solid waste and water services reduce costs? A review of empirical studies”, Resources, Conservation and Recycling, 52, 1337–1348, 2008.
5.http://www.remunicipalisation.org/
6.Z. Mallios, A. Papageorgiou, D. Latinopoulos and P. Latinopoulos “Spatial Hedonic Pricing Models for the
Valuation of Irrigation Water”, Global Nest Journal, Vol. 11, 575-582, 2009.
7.Y. Mylopoulos, D. Vagiona and E. Kolokytha “Demand management aspects of the urban water policy in
- 309 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
the industrial sector. The case of the city of Thessaloniki, Greece”, Urban Water, Volume 4, 9-17, 2007.
8.V. Kanakoudis “Urban water conservation based on implementing appropriate water pricing policy, network upgrading measures and public awareness activities”, IWA Specialty Edition “Performance Assessment of Urban Infrastructure Services: Drinking water, wastewater & solid waste” (eds. E.Cabrera, M.Pargo),
pp. 441-453, 2008
9.N. Mylopoulos, D. Vagiona and C. Fafoutis “Urban Water Pricing in Sustainable Water Resources Management: A Socioeconomic Study”, World Academy of Science, Engineering and Technology, 30, 542-548,
2009.
10. Οδηγία 2000/60/EK για τη θέσπιση πλαισίου κοινοτικής δράσης στον τομέα της πολιτικής των υδάτων,
2000.
- 310 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Προς μια βιώσιμη πόλη
Νίκος Τσινίκας
Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Θα προσεγγιστεί η ταυτότητα της Θεσσαλονίκης: τι υπάρχει, πού υπάρχει και πώς συνδέονται
οι άνθρωποι μαζί του. Θα παρουσιαστούν επιγραμματικά χαρακτηριστικά στοιχεία που θα
επιθυμούσε ένας πολίτης να τα διαθέτει η πόλη στην οποία ζει που δεν υπάρχουν ή χρειάζονται βελτίωση. Θα προταθούν ιδέες για την καλυτέρευση της ζωής σε μια πόλη και τέλος θα
παρουσιαστεί ένα σχετικό μικρό φιλμ των 2’ για τα καταστήματα της πόλης της Θεσσαλονίκης.
ABSTRACT
The identity of the city of Thessaloniki will be approached: what is where and how people are
connected with it. Features that give character to a city and which improve the quality of life
will be discussed accompanied by examples from around the globe. Finally a short film of 2’
will be shown about the shops in the city Thessaloniki.
Νικόλαος Τσινίκας, Καθηγητής Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ
- 311 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Κ
Η πόλη μας
άθε πόλη χαρακτηρίζεται από τα τοπολογικά, τα γεωμετρικά και τα γεωγραφικά χαρακτηριστικά της. Χωρικά στοιχεία θεωρούνται τα τοπόσημα, οι περιοχές, οι κόμβοι, οι διαδρομές και τα όρια.
Η Θεσσαλονίκη είναι η πόλη των ιστορικών ‘στοιβάδων’: στο κάτω επίπεδο τα αρχαία μνημεία, λίγο πιο πάνω τα ρωμαϊκά και κάτω από τα σύγχρονα, τα βυζαντινά που την καθιστούν
την πιο σημαντική βυζαντινή πόλη στον κόσμο αλλά και την πιο πολυεπίπεδη. Διαθέτει:
α) μοναδική τοπογραφία (θάλασσα – Θερμαϊκός, λόφος – ‘Ανω Πόλη),
β) χαρακτηριστικό γεωμετρικό σχήμα τόπου (ημικύκλιο - θάλασσα, σχήμα πόλης - πεταλούδα),
γ) ιστορικό κέντρο με τείχη περιμετρικά
δ) πληθώρα μνημείων, πολλά εκ των οποίων είναι σημεία αναφοράς – τοπόσημα.
Τα στενά στο κέντρο, ανάμεσα στο λόφο και την θάλασσα, δυσκολεύουν την κυκλοφοριακή
σύνδεση ανατολής-δύσης και το ημικυκλικό σχήμα καθιστά τον δακτύλιο να είναι τμήμα τόξου
αντί κύκλος. Ο κύκλος μπορεί να κλείσει με μεγάλο έργο (υποβρύχιο τούνελ, γέφυρα).
Ο Λευκός Πύργος, ο Θερμαϊκός, η Αριστοτέλους, η Καμάρα, τα Κάστρα, οι εκκλησίες, η ‘Ανω
Πόλη, το Λιμάνι, το ΑΠΘ, ο Πύργος του ΟΤΕ, η Ροτόντα, η ΔΕΘ, η Αρχαία Αγορά, οι Λαϊκές
Αγορές, τα Λουλουδάδικα, η Τσιμισκή, η Παραλιακή είναι βασικά χαρακτηριστικά σημεία της
Θεσσαλονίκης.
Τοπόσημα της πόλης είναι: ο Λευκός πύργος (πολυφωτογραφημένος, με ιστορίες και μύθους), η Καμάρα (τόπος συνάντησης), η παραλία (ο μεγαλύτερος πεζόδρομος δίπλα στο νερό),
ο πύργος του Παιδαγωγικού Τμήματος στο Πανεπιστήμιο, τα διάφορα κτίρια-σύμβολα στην
ΔΕΘ (πύργος του ΟΤΕ, τόξα εισόδου, παλέ, å), η Αγία Σοφία (κέντρο), το Συντριβάνι κ.ά.
Οι περιοχές που χαρακτηρίζουν την πόλη είναι το Πανεπιστήμιο, η ΔΕΘ, η Άνω Πόλη, τα
Λαδάδικα, το Λιμάνι (πλέον και χώρος πολιτισμού), το ιστορικό κέντρο, το Βαρδάρι, οι πλατείες
Αριστοτέλους, Αγίας Σοφίας, Ναβαρίνου κ.ά.
Ως κόμβοι μπορούν να θεωρηθούν όλες οι σημαντικές διασταυρώσεις αρτηριών και όλες
οι πλατείες όπως και όλες οι πύλες εισόδου-εξόδου (Λιμάνι, ΚΤΕΛ, Σιδηροδρομικός σταθμός,
Αεροδρόμιο), όλα τα σημαντικά δημόσια κτίρια σε συμβολές αρτηριών, όπως τα δικαστήρια,
το ΘΕΜΣ, η ΧΑΝΘ κ.ά.
Οι πιο σημαντικές διαδρομές συνδέονται με την παραλία, τις διαγώνιες οδικές αρτηρίες που
ενώνουν τα μνημεία στο κέντρο της πόλης, το τμήμα των τειχών που ενώνει τον Λευκό Πύργο
με τον πύργο στην Άνω Πόλη, τους κάθετους δρόμους προς τη θάλασσα, όπως η Αριστοτέλους, η Αγίας Σοφίας, η Βενιζέλου, τις οριζόντιες οδικές αρτηρίες Τσιμισκή, Νίκης, Εγνατία κ.ά.
Τα όρια της πόλης είναι το Σέιχ Σου, το όριο στεριάς και θάλασσας που σήμερα σηματοδοτεί
ο πεζόδρομος της παραλίας, οι πύλες εισόδου-εξόδου, τα περιμετρικά τείχη προκειμένου για
το ιστορικό κέντρο, οι μεταβατικες ζώνες μεταξύ κέντρου και προαστίων, κ.ά.
- 312 -
Ν. ΤΣΙΝΙΚΑΣ - ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΠΟΛΗ
Τι χαρακτηριστικά να διαθέτει – ενσωματώνει μια πόλη;
Είναι χαρακτηριστικά ανάλογα με αυτά που διαθέτει ένα σπίτι, μία οικογένεια, μία συγγένεια,
μία φιλία, που έχουν γίνει βίωμα και σχετίζονται με τον τόπο όπου γεννηθήκαμε, μεγαλώσαμε, σπουδάσαμε δουλέψαμε, γεράσαμε: το σταυροδρόμι μιας γνωριμίας, το σχολείο λίγο πιο
κάτω, το ταβερνάκι που πήγαινε ο θείος, κ.λ.π. Οι εικόνες τους μας κάνουν να αισθανόμαστε
κάπως σαν να έχουμε κολλήσει στον τόπο, μας έχει δέσει μία άγκυρα εκεί, μας δημιουργούν
αίσθηση οικειότητας, σταθερότητας και σιγουριάς.
Ο τόπος που ζούμε πρέπει να μας κάνει να νοιώθουμε την παράδοση και την ιστορία του
μέσα από τη ζωή μας. Πρέπει να είναι χαρακτηριστικός - ξεχωριστός για ‘κάτι’ δικό μας, να μας
παρέχει δυνατότητες αυτενέργειας και να μας τονώνει-διεγείρει.
Όπως κάθε τόπος επικοινωνίας, να έχει ζωή-βουητό-φασαρία, να δίνει δυνατότητες εξέλιξης-βελτίωσης, να παρέχει γνώση που να αντανακλάται στους άλλους, να είναι τόπος έμπνευσης και να διαθέτει διαυγή στόχο για το μέλλον.
Η Θεσσαλονίκη, η πόλη μας πρέπει να αναζητήσει να βρει μια κεντρική ιδέα που να την χαρακτηρίζει ως σύνολο π.χ. ‘πράσινη πόλη’, ‘βιώσιμη πόλη’, ΄Βυζαντινή πόλη’ ή ένα παρατσούκλι,
όπως είναι το ‘Αιώνια πόλη’ για τη Ρώμη ή το ‘Πόλη του φωτός’ για το Παρίσι.
Ιδέες για βελτίωση της ζωής σε μια πόλη από την οπτική γωνία
του αρχιτέκτονα
Χρειάζεται ένα σωστό μίγμα για την επίτευξη των παραπάνω χαρακτηριστικών. Η αντιμετώπιση των προβλημάτων δεν μπορεί παρά να είναι διαθεματική, αφού θα πρέπει να λαμβάνονται
ταυτόχρονα υπόψη όλες οι δραστηριότητες μαζί - όσο γίνεται. Συγκεκριμένα:
Εικόνα 1. Εναέριο Πάρκο στην Εγνατία (ένα αστικό πείραμα δημιουργίας πάρκων σε πυκνοδομημένες πόλεις),
Διπλωματική Εργασία, Αριάδνη Καλοκύρη, 2010.
Κυκλοφοριακό – στάθμευση
Είναι σκόπιμο:
•Η
κυκλοφορία να διευθετείται λαμβάνοντας υπόψη την απαίτηση των κατοίκων για ησυχία,
χρησιμοποιώντας χάρτες θορύβου αλλά και τις διάφορες δυνατότητες κατασκευής ηχοπετασμάτων σε δρόμους ταχείας κυκλοφορίας, τοπικών ηχοπετασμάτων στις προσόψεις των
κτιρίων και στα κράσπεδα των πεζοδρομίων.
- 313 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
•Να δημιουργηθούν κυλιόμενες σκάλες στις μεγάλες υψομετρικές διαφορές, με σεβασμό
στη φύση και τα μνημεία.
•Να κατασκευάζονται πρώτα οι χώροι στάθμευσης (1000 αυτοκίνητα σε κτίριο στάθμευσης
απελευθερώνει περίπου 5 χιλιόμετρα μήκους στάθμευσης σε δρόμο ή σε πεζοδρόμιο!) και
μετά να σχεδιάζονται πεζοδρομήσεις.
Εικόνα 2. ‘Υπεκφυγή’ στη θάλασσα (σχεδιασμός προβλήτας με βάση τη μουσικολογική ανάλυση μιας φούγκας
του Μπαχ), Διπλωματική Εργασία, Αιμιλία Καραποστόλη, 2006.
•Να υπάρχει μια κεντρική ιδέα κατά τον σχεδιασμό (για παράδειγμα, το σχέδιο πεζοδρόμησης στο ιστορικό κέντρο του Ριέτι στην Ιταλία βασίστηκε σε ένα μουσικό θέμα).
• Να υπάρχουν εναλλακτικοί τρόποι μετακίνησης, όπως τα ποδήλατα, με κατάλληλη σηματοδότηση, εν προκειμένω του ποδηλατόδρομου σε σχέση με τον πεζόδρομο ώστε να αποφεύγονται συγκρούσεις με τους πεζούς.
• Να σχεδιαστούν συστήματα δημόσιων ποδηλάτων αλλά και δημόσιων ηλεκτροκίνητων
δικύκλων.
• Να δημιουργηθεί εναέριο τελεφερίκ τόσο για τουρισμό όσο και για συγκοινωνία, π.χ. κάθετη γραμμή προς την παραλία από την Άνω Πόλη, με ενδιάμεσους σταθμούς το Θέατρο
Δάσους, τις 40 Εκκλησιές, το Πανεπιστήμιο, την πλατεία της ΧΑΝΘ.
• Να σχεδιαστούν διαδρομές που θα επιτρέπουν σε κάθε κάτοικο της Θεσσαλονίκης, όπου
και αν βρίσκεται, να περπατάει το πολύ 500 μέτρα μέχρι μία στάση λεωφορείου. Αν πραγματοποιηθεί αυτό, τότε οι γραμμές των λεωφορείων θα θυμίζουν ένα πλέγμα με οριζόντιες και
κάθετες γραμμές και όχι ένα κέντρο με ακτίνες. Σημειωτέον ότι οι διαδρομές που ακολουθούν τα λεωφορεία σήμερα εξυπηρετούν μόνο από και προς το κέντρο. Τα περισσότερα
προάστια και γειτονιές δεν διαθέτουν συγκοινωνία μεταξύ τους.
• Να υπάρξει ελαφρύ μετρό, με λεωφορεία (όπως αυτό της Κουριτίμπα στην Βραζιλία), κάθετοι άξονες προς την θάλασσα, περιμετρικοί δακτύλιοι παράλληλοι προς την θάλασσα και
κόμβοι.
- 314 -
Ν. ΤΣΙΝΙΚΑΣ - ΠΡΟΣ ΜΙΑ ΒΙΩΣΙΜΗ ΠΟΛΗ
Εικόνα 3. Εναέριος ταχυμεταφορέας (εξαιρετική ιδέα σε πόλεις με μεγάλες υψομετρικές διαφορές, για τουρισμό
και συγκοινωνία), Τελεφερίκ, Διπλωματική Εργασία, Δήμητρα Τρέσσου, 2007.
Υπαίθριοι χώροι
Χρειάζονται:
• ενοποίηση αρχαιολογικών χώρων και χάραξη-δημιουργία διαδρομών ειδικού ενδιαφέροντος (αρχαιολογικοί περίπατοι, ηχοδιαδρομές κ.α.)
•παιδικές χαρές και μουσεία - επιστήμης τεχνολογίας κ.ά.
•διαθεματικό πάρκο ‘ενέργειας’ (θερμικής, αιολικής, βιομάζας, å)
•ε ικαστικές επεμβάσεις σε υποβαθμισμένες περιοχές κατοικίας για ανάπτυξη τουρισμού και
προβολή τεχνών
•επιλογή περιφερειακού διαμερίσματος για μετατροπή του σε τόπο χωρίς αυτοκίνητα
Εικόνα 4. Πίστα Αυτοκινήτων Φόρμουλα 1 στη Θεσσαλονίκη (ανάμεσα στην Βόλβη και την Κορώνεια),
Διπλωματική Εργασία, Εβίτα Χατζηπέγιου, 2010.
Αξιοποίηση δημόσιων κτιρίων και καταστημάτων
Η αξιοποίηση των δημόσιων κτιρίων και καταστημάτων μπορεί να έχει πολλαπλή στόχευση
και να ικανοποιήσει ποικίλες σύγχρονες ανάγκες και τάσεις. Αξιοσημείωτες περιπτώσεις προς
διερεύνηση είναι η μετεξέλιξή τους σε:
•Κέντρο ανάδειξης της σχέσης τεχνολογίας-πολυμέσων με επιστήμη και τέχνη
•Μουσείο αρχιτεκτονικής / μουσικής
•Ιστορικό μουσείο για τις προσωπικότητες που έζησαν στη Θεσσαλονίκη
•Φοιτητική κατοικία
•Ε γκαταστάσεις εξυπηρέτησης ειδικών τουριστικών στόχων, όπως τουρισμός και υγεία, τουρισμός και τέχνες, τουρισμός και τρίτη ηλικία
•Σε κάτι που θα σχετίζεται με μια κεντρική ιδεα, όπως θάλασσα και μύθοι, Ποσειδώνας και
- 315 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ενυδρείο
ή σε χώρους
•στέγασης ερευνητικών δραστηριοτήτων
•προς όφελος των καλλιτεχνών, με διάθεση σε αυτούς των άδειων καταστημάτων
•προς όφελος των ανέργων πολιτών, για απασχόλησή τους εκεί, π.χ. στην κατασκευή μικροαντικειμένων και πώλησή τους
Επίλογος
Απαραίτητη προϋπόθεση αξιοποίησης και ανάπτυξης όσων προαναφέρθηκαν είναι η συνειδητοποίηση ότι ένα σύστημα που περιλαμβάνει την κοινωνία, την πολιτική και την οικονομία δεν
μπορεί να υπάρχει και να εξελίσσεται με επιτυχία χωρίς πολιτισμό. ‘Ετσι, εκτός από την συμμετοχή των πολιτών, την πολιτική βούληση των αρχών και την οικονομική ενίσχυση των δράσεων, χρειάζεται παιδεία που θα διαμορφώνει ανάλογες αξίες και πολιτισμός που θα τις διατηρεί.
[email protected]
- 316 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Ανθρωποκεντρικές μεταφορές
Αριστοτέλης Νανιόπουλος
Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Οι μεταφορές προσώπων και αγαθών, με όλα τα μέσα, χερσαία, υδάτινα, εναέρια, αποτελούν
αναπόσπαστο μέρος των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Εξυπηρετούν βασικές ανθρώπινες
ανάγκες, συμβάλλουν στην παραγωγή και την ανάπτυξη, αλληλεπιδρούν με τη φύση και συνεπάγονται επιπτώσεις στο φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον, στην κλιματική αλλαγή,
στην ποιότητα ζωής κ.α. Ζητούμενο είναι η ανθρωποκεντρική προσέγγιση στο σχεδιασμό,
την διαχείριση και την οργάνωση των συστημάτων μεταφοράς, για όλα τα άτομα και την κοινωνία, με τρόπο βιώσιμο, για τις σημερινές και τις επόμενες γενεές. Στην εργασία εξετάζεται το
περιεχόμενο των ανθρωποκεντρικών μεταφορών, περιγράφονται όψεις της υπάρχουσας κατάστασης ως προς τα συστήματα επιβατικών και εμπορευματικών μεταφορών, αναφέρονται
ορισμένες αιτίες προβλημάτων και αναζητούνται οι τομείς στους οποίους αυτές θα πρέπει να
εστιάσουν, σε μια δύσκολη οικονομική συγκυρία για τη χώρα μας, με παράλληλες μεγάλες
παγκόσμιες προκλήσεις. Οι καινοτόμες ή συμβατικές εφαρμογές, λύσεις για την αντιμετώπιση
και το μετριασμό των δυσλειτουργιών καθώς επίσης και την αξιοποίηση των ευκαιριών, είναι
διαθέσιμες και γνωστές. Απαιτείται στρατηγικός σχεδιασμός, βούληση και κοινωνική αποδοχή για την αποτελεσματική υλοποίησή τους.
ABSTRACT
Transport of passengers and goods, by all modes and types, land, water and air, comprise
an integral part of human activity. Transport serves basic human needs, contributes to the
production and development, reacts with the nature and causes impacts on environment,
climate change, quality of life, etc. The target is the human-centered approach in the
planning, management and organization of the transport systems, for all people and the
society, with respect to the sustainability, for the current and upcoming generation. In this
paper, the content of human-centered transport is examined, the aspects of the existing
situation concerning the passenger and freight transport are described, certain causes of
problems are referred, and the sectors on which our attention should be focused in this severe
economic era for Greece, combined with the global challenges, are identified. The innovative
or conventional applications and solutions for the tackling and mitigation of malfunctions
and the exploitation of opportunities are already available and known. Strategic planning,
willingness, engagement and social acceptance are required, for the effective implementation
of them.
- 317 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Αριστοτέλης Νανιόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών ΑΠΘ
Ό
Η έννοια των συστημάτων μεταφοράς
που υπάρχει ζωή έχει ως συνεπαγόμενο την κίνηση, δηλαδή μεταφορές και μετακινήσεις.
Τα Συστήματα Μεταφοράς εξυπηρετούν τις ανάγκες της ανθρωπότητας για την μεταφορά προσώπων και αγαθών, τόσο σε τοπικό όσο και σε υπερτοπικό επίπεδο. Παρουσιάζουν
μια εξαιρετική τυπολογική πολυμορφία: αστικές –υπεραστικές μεταφορές προσώπων – αγαθών, οδικές – σιδηροδρομικές – εναέριες – θαλάσσιες – ειδικές – συνδυασμένες. Συστατικά
στοιχεία ενός συστήματος μεταφοράς είναι η οδός κίνησης (όπως αυτοκινητόδρομος, αέρας,
θαλάσσια οδός, κ.α.), οι τερματικοί σταθμοί/κόμβοι (αεροδρόμιο, σιδηροδρομικός σταθμός,
κ.α.), το όχημα που χρησιμοποιείται και ο φορέας λειτουργίας του (άνθρωποι, διαδικασίες, κτλ).
Προσεγγίζοντας τα συστήματα μεταφοράς με ανθρωποκεντρικό τρόπο
Κάθε σύστημα μεταφοράς συνιστά εξ’ ορισμού ένα μέρος του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, το οποίο αλληλεπιδρά αμφίδρομα με τα υπόλοιπα μέρη αυτού. Οι «εκροές», λοιπόν, ενός
συστήματος μεταφοράς τροφοδοτούν ως «εισροές» το φυσικό και το λοιπό ανθρωπογενές
περιβάλλον, τα οποία βρίσκονται σε πλήρη και διαρκή αλληλοσυσχέτιση. Τελικά, οι συνέπειες
των συστημάτων μεταφοράς επιστρέφουν ξανά με διάφορους τρόπους, θετικούς ή αρνητικούς, στον ίδιο τον άνθρωπο.
Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση σχεδιασμού, οργάνωσης, διαχείρισης των συστημάτων μεταφοράς έχει ως επίκεντρό της τον άνθρωπο, χωρίς αποκλίσεις και περιορισμούς, λόγω σωματικών ή πολιτισμικών διαφοροποιήσεων. Οφείλει να εστιάζει στους ανθρώπους και τις ανάγκες
τους συνολικά, τόσο ως χρηστών των συστημάτων και εργαζομένων σε αυτά, όσο και ως αποδεκτών των συνεπειών, θετικών ή αρνητικών, από την κατασκευή, ύπαρξη και λειτουργία των
συστημάτων μεταφοράς. Με τη θεώρηση αυτή γίνεται ευκρινές ότι τα συστήματα μεταφοράς
πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους τον κάθε άνθρωπο, ως μονάδα ατομική, είτε αυτός συμμε- 318 -
Α. ΝΑΝΙΟΠΟΥΛΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
τέχει σε αυτά ως «παραγωγός» και «καταναλωτής» υπηρεσιών, είτε υφίσταται απλώς τις επιδράσεις τους, ως στοιχείο του περιβάλλοντος μέσα στο οποίο εντάσσονται και αυτά. Πράγματι,
η εξέλιξη του αντικειμένου του «σχεδιασμού των μεταφορών» είχε ως βάση θεώρησης αρχικά
την εξυπηρέτηση του «οχήματος» με τη συνεχή δημιουργία νέων υποδομών για την ικανοποίηση της ζήτησης, και αναθεωρήθηκε στη συνέχεια σε μια πιο ανθρωποκεντρική προσέγγιση,
όπου ο σχεδιασμός εστιάζει στις μετακινήσεις, θεωρώντας δυνατή και επιθυμητή τη «διαχείριση της ζήτησης» και της «κινητικότητας» για την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών.
Αν ο άνθρωπος ειδωθεί στη διαχρονία του ως ανθρωπότητα, στο σύνολό της, θα πρέπει
και οι μεταφορές, καθώς και οι επιπτώσεις τους να θεωρηθούν όχι πλέον στατικά στο χρόνο,
αλλά στην πλήρη εξέλιξή του. Με τη σημείωση αυτή, αναδεικνύεται μια ακόμη διάσταση της
ανθρωποκεντρικής προσέγγισης στις μεταφορές, αυτή της βιωσιμότητας ή αειφορίας, η οποία
στηρίζεται σε τρεις κύριους πυλώνες: το Περιβάλλον, την Οικονομία, και την Κοινωνία. Σύμφωνα με την «Ανανεωμένη στρατηγική της Ε.Ε. για την αειφόρο ανάπτυξη» (2006), αειφόρος
ανάπτυξη σημαίνει ότι «οι ανάγκες της παρούσας γενιάς καλύπτονται χωρίς να υποθηκεύεται η
ικανότητα των επόμενων γενεών να καλύψουν τις δικές τους ανάγκες». Ως βάση για την επίτευξή
της τέθηκαν τέσσερις βασικοί στόχοι, μεταξύ των οποίων, η προστασία του περιβάλλοντος, η
κοινωνική δικαιοσύνη και συνοχή, και η οικονομική ευημερία. Οι βιώσιμες μεταφορές τέθηκαν
ως ένας από τους γενικούς στόχους ώστε «να διασφαλιστεί ότι τα συστήματα μεταφορών ανταποκρίνονται στις οικονομικές και περιβαλλοντικές ανάγκες, ελαχιστοποιώντας παράλληλα τις ανεπιθύμητες επιπτώσεις τους στην οικονομία, την κοινωνία και το περιβάλλον». Μελέτη της Τράπεζας
της Ελλάδος για την ανάλυση των επιπτώσεων από την κλιματική αλλαγή στο δίκτυο των μεταφορικών υποδομών της χώρας έδειξε ότι υπάρχει μια πληθώρα πιθανών επιπτώσεων, καθώς
επίσης και ότι τα μεγαλύτερα κόστη προέρχονται από τις καθυστερήσεις που θα προκύψουν
στις κάθε είδους μεταφορικές υπηρεσίες και σε μικρότερο βαθμό από την ανάγκη ανασχεδιασμού και αναχάραξης υποδομών αλλά και αυξημένης συντήρησής τους.
Συμπυκνώνοντας το περιεχόμενο της ανθρωποκεντρικής προσέγγισης, ως ανθρωποκεντρικές μεταφορές μπορούν να νοηθούν αυτές που επιχειρούν την ικανοποίηση των αναγκών
όλων των ανθρώπων για μετακίνηση και μεταφορές, στον ελάχιστο δυνατό χρόνο, υπό συνθήκες άνεσης και ασφάλειας, με τρόπο οικονομικά προσιτό για αυτούς, με το ελάχιστο δυνατό
εξωτερικό κόστος για την κοινωνία, διασφαλίζοντας την κοινωνική συνοχή, χωρίς βεβαίως να
υποθηκεύεται η ικανότητα των επόμενων γενεών να καλύψουν αντίστοιχα τις δικές τους ανάγκες.
Ο άνθρωπος ως χρήστης και εργαζόμενος των συστημάτων μεταφοράς
Ο άνθρωπος – χρήστης έχει διάφορες απαιτήσεις από ένα σύστημα μεταφοράς, τόσο σε συλλογικό, όσο και σε ατομικό επίπεδο και μάλιστα οι απαιτήσεις του αυτές εξελίσσονται διαχρονικά και διαφοροποιούνται. Η σημασία του ανθρώπου για τα συστήματα μεταφοράς επισημαίνεται τόσο στη Λευκή Βίβλο της Ε.Ε. για τις μεταφορές του 2001, της οποίας το τρίτο μέρος, από
τα τέσσερα συνολικά, φέρει τον τίτλο «Τοποθετώντας τους χρήστες στο επίκεντρο της πολιτικής
μεταφορών», όπου και υπογραμμίζεται ότι «ο χρήστης πρέπει να βρεθεί εκ νέου στο επίκεντρο…».
- 319 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
όσο και στην πιο πρόσφατη Λευκή Βίβλο για τις μεταφορές του 2011, στο κείμενο της οποίας
αναφέρεται ότι «Ο άνθρωπος είναι στο επίκεντρο της πολιτικής μεταφορών της ΕΕ.».
Οι αντιλήψεις και η γνώση μας για τον άνθρωπο-χρήστη έχουν εξελιχθεί και πλέον έχει συνειδητοποιηθεί, σε μεγάλο βαθμό, ότι υπάρχουν πολλές υποκατηγορίες ανθρώπων με διαφορετικές ανάγκες που καθορίζονται από τη φυσική και τη νοητική τους κατάσταση. Ιδιαίτερα
σημαντικό είναι το γεγονός ότι η ομάδα των μετακινούμενων που αντιμετωπίζουν κάποια
δυσκολία στη μετακίνησή τους υπολογίζεται ότι είναι το 50% του συνολικού πληθυσμού. Στη
μεγάλη αυτή ομάδα των εμποδιζόμενων ατόμων περιλαμβάνονται άνθρωποι με δυσκολίες
κινητικές, ακοής, όρασης, νοητικές, μαθησιακές, ηλικιωμένοι, έγκυες, με ακραίες σωματικές
διαστάσεις, παιδιά κ.λπ. Η απρόσκοπτη αυτόνομη μετακίνηση όλων των προηγούμενων κατηγοριών με όλα τα συστήματα μεταφοράς, συμπεριλαμβανομένης της πεζή μετακίνησης στην
πόλη, αποτελεί μια μεγάλη πρόκληση, όχι απλώς ως ένα ζήτημα κοινωνικής ευαισθησίας, αλλά
και ως αντικείμενο μιας φρόνιμης αξιοποίησης μιας ανεκμετάλλευτης αγοράς. Ειδικά για την
Ελλάδα, της οποίας ο τουρισμός θεωρείται ως η «βαριά βιομηχανία» της, η εξασφάλιση της
προσβασιμότητας έχει μεγάλη σημασία για την ανάπτυξη και την εξυπηρέτηση της αγοράς
του «προσβάσιμου τουρισμού».
Αναφορικά με τις μεταφορές αγαθών, οι χρήστες απαιτούν οικονομικές μεταφορές σε χρόνους που να ανταποκρίνονται στις ιδιαιτερότητες των προϊόντων. Επίσης η επίδοση στις Μεταφορές και τα Logistics αποτελεί θεμελιώδες συστατικό διαμόρφωσης της ανταγωνιστικής
θέσης μιας χώρας.
Απαντήσεις στις μεταβαλλόμενες ανάγκες των χρηστών, τόσο για τη μεταφορά προσώπων όσο και για τη μεταφορά αγαθών, επιχειρείται να δοθούν μέσω διαφόρων εξελίξεων από
την ίδια την αγορά και επίσης από τους φορείς που διαχειρίζονται τα συστήματα. Επιλεκτικά
αναφέρονται στα επόμενα κάποιες τέτοιες κύριες εξελίξεις: (1) Εφαρμογή του Σχεδιασμού για
ΟΛΟΥΣ στα Συστήματα Μεταφοράς και σε ολόκληρη την αλυσίδα μετακίνησης, (2) Προσαρμοζόμενα συστήματα στις ειδικές ανάγκες χρηστών, (3) Συστήματα που αξιοποιούν τις νέες
τεχνολογίες της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών (τηλεματική, «έξυπνα συστήματα μεταφοράς»). Αναφορικά με τους εργαζόμενους στα συστήματα μεταφοράς, η εστίαση αφορά
στο εργασιακό τους περιβάλλον από την άποψη της εργονομίας, της υγείας, της ασφάλειας,
του πλαισίου άσκησης της εργασίας τους (ώρες εργασίας, συνθήκες αμοιβής, παροχές κ.λ.π.),
το οποίο εκφράζεται με τον όρο «εργασιακή κουλτούρα». Σε μια εποχή όπου οι πιέσεις από
τις διαρκώς μεταβαλλόμενες απαιτήσεις του ανταγωνισμού είναι μεγάλες και συνακόλουθα οι
απαιτήσεις για «αλλαγές» διαφόρων τύπων πολλές, «η διαχείριση της αλλαγής» σε σχέση με
τους εργαζόμενους καθίσταται μια ιδιαίτερα σημαντική πρόκληση για τους επιστήμονες και
τους πολιτικούς.
Τα προηγούμενα καταδεικνύουν την καθοριστική σημασία του ανθρώπινου παράγοντα ως
χρήστη και ως λειτουργού στην πολύμορφη και πολυσύνθετη οικογένεια των Συστημάτων
Μεταφοράς.
- 320 -
Α. ΝΑΝΙΟΠΟΥΛΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
Η Eλληνική πραγματικότητα και οι μεταφορές:
ναυτιλία, υποδομές, υπεραστικές και αστικές μεταφορές
Στη σημερινή Ελλάδα της οικονομικής και ίσως γενικότερης κρίσης, τι νόημα μπορεί να έχει μια
ανθρωποκεντρική προσέγγιση στα ζητήματα των μεταφορών; Δεδομένης της ευρύτητας του
θέματος και του εξαιρετικά περιορισμένου χώρου ανάπτυξής του, επιλεκτικά και επιγραμματικά διατυπώνονται στα επόμενα κάποιες βασικές ιδέες, σκέψεις, προτάσεις.
Η πρωτεύουσα θέση της Ελληνόκτητης εμπορικής υπερπόντιας ναυτιλίας και
ο ανθρώπινος παράγοντας
Ο κόσμος αλλάζει δραματικά, χωρίς να μας ρωτά ή να μας περιμένει. Η παγκοσμιοποίηση της
παραγωγής, του εμπορίου, των μεταφορών εντείνεται και μεταλλάσσεται. Η εμπορική συμφωνία Ε.Ε. – Καναδά, η αναμενόμενη Ε.Ε – Η.Π.Α και οι επιπτώσεις τους στη χώρα μας, οι νέοι
εμπορικοί δρόμοι, η ανασύσταση του «δρόμου του μεταξιού», ο δρόμος από τη Βόρειο θάλασσα (NSR: North Sea Route), η προοπτική ανάδειξης της Βαλκανικής ως «πύλης» του εμπορίου από την άπω Ανατολή, το ενδεχόμενο ανακάλυψης και αξιοποίησης από την Ελλάδα εκμεταλλεύσιμων υποθαλάσσιων κοιτασμάτων υδρογονανθράκων στην ανατολική Μεσόγειο είναι
εξελίξεις που πρέπει να μας προβληματίζουν. Στον ορυμαγδό των εξελίξεων και στη δίνη των
προβλημάτων της, η χώρα μας εξακολουθεί να πρωτεύει στο διεθνή στίβο, με την ναυτιλία της.
Οι προβλέψεις όμως είναι δυσοίωνες, ίσως στα επόμενα χρόνια να χαθεί αυτή η πρωτιά.
Πώς αφορά αυτό τον ανθρώπινο παράγοντα; Η ελληνόκτητη ναυτιλία βασίζεται κύρια στους
Έλληνες αξιωματικούς (καπετάνιους και μηχανικούς), που για διάφορους λόγους φαίνεται να
μην επαρκούν. Ανάγκη πρώτιστη είναι να κρατηθεί η μόνη παγκόσμια οικονομική πρωτιά της
χώρας και να εμβαθυνθεί η αξιοποίηση των πλεονεκτημάτων που αυτή προσφέρει, εστιάζοντας στον ανθρώπινο παράγοντα, τόσο των εργοδοτών (και αυτοί έχουν προβλήματα και
ανάγκες οικονομικές και συναισθηματικές που τείνουν να αγνοούνται από πολλούς) όσο και
των εργαζομένων. Η σημασία του ανθρώπινου παράγοντα για την ελληνόκτητη ναυτιλία είναι
κρίσιμης σημασίας, για έναν λαό κατεξοχήν ναυτικό, όπως οι Έλληνες, που συνέδεσαν την ιστορική τους πορεία και ανάπτυξη με τη θάλασσα και την ίδρυση πόλεων-λιμένων, στις ακτές της
ηπειρωτικής ξηράς. Η μεταβολή της εθνολογικής σύστασης των εργαζομένων δε συνδέεται
μόνο με την προφανή μείωση του ναυτιλιακού συναλλάγματος για τη χώρα και τους ναυτικούς μας, αλλά και με την επιτάχυνση της αποσύνδεσης των εφοπλιστών από την πατρίδα,
και του ξεθωριάσματος της όποιας ακόμα υφιστάμενης ελληνικής «ματιάς» και προσέγγισης
από το εφοπλιστικό κεφάλαιο, καθώς το εμπόριο ολοένα και διεθνοποιείται, με επίκεντρο την
άπω Ανατολή και βάση τις αγγλοσαξωνικές χώρες, ενώ οι Έλληνες ναυτικοί που λειτουργούν,
εκούσια ή ακούσια, ως συνδετικοί κρίκοι και φορείς ανανέωσης των συναισθηματικών δεσμών
των εργοδοτών με την Ελλάδα ολοένα μειώνονται. Αξίζει επίσης να σημειωθεί η δυνατότητα
αξιοποίησης του ελληνικού συγκριτικού πλεονεκτήματος στη ναυτιλία, για την ανάκτηση της
πρωτεύουσας θέσης των Ελλήνων ιστορικά, στις μικρότερης σημασίας, αλλά όχι αμελητέας,
ποτάμιες μεταφορές της περιοχής επιρροής του ελληνικού χώρου, στη Νοτιανατολική Ευρώ- 321 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
πη, στο Δούναβη, ή και αλλού (όπως π.χ. πιθανά στο μέλλον στον Αξιό, εφόσον υλοποιηθεί το
μεγάλο έργο της ζεύξης του μέσω Μοράβα με τον Δούναβη), όπου παρατηρούνται ενέργειες,
από ισχυρές εμπορικές χώρες, για την ουσιαστική λειτουργική ενεργοποίηση των ποτάμιων
αξόνων.
Υποδομές: τα λιμάνια, ο σιδηρόδρομος, τα αεροδρόμια
Η θέση της χώρας, ανάμεσα στα σύνορα Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής, έχει μεγάλη στρατηγική
και γεωπολιτική σημασία, μεταξύ άλλων και για τις μεταφορές, καθώς μπορεί να αποτελέσει
κόμβο μεταφορών στην ανατολική Μεσόγειο. Από την άλλη πλευρά, η γεωμορφολογία της
Ελλάδας αποτελεί φαινόμενο μοναδικό στον κόσμο. Με ένα τεράστιο μήκος ακτογραμμής
(14.880 km), μεγάλο αριθμό νησιών (19% της επιφάνειας) και μεγάλο ποσοστό ορεινών περιοχών (77,9%, από τις πιο ορεινές χώρες στην Ευρώπη), είναι αναγκασμένη να διαθέτει ένα
σημαντικό αριθμό υποδομών, όπως αεροδρόμια και λιμάνια για την εξασφάλιση της πρόσβασης και την εξυπηρέτηση των μεταφορών. Οι μεγαλύτερες πόλεις της χώρας, το σύμπλεγμα
Αθηνών – Πειραιά, η Θεσσαλονίκη, η Πάτρα, το Ηράκλειο, ο Βόλος, αποτελούν λιμάνια. Κάθε
λιμάνι από τη φύση του ως πύλη εισόδου – εξόδου, είναι διεπιφάνεια εξωστρέφειας, εμπορίου
και επικοινωνίας, γεγονός που μάλλον περιορισμένα έχει συνειδητοποιηθεί. Σήμερα, οι πιέσεις
για αλλαγές στο ιδιοκτησιακό, οργανωτικό, τεχνολογικό, λειτουργικό καθεστώς των φορέων
που αναφέρονται στον υπέρτιτλο είναι πολύ μεγάλες. Σε επίπεδο τεχνικό, αυτό που προέχει
πρωτίστως είναι η εξασφάλιση της διασύνδεσης των τερματικών σταθμών με τα βασικά χερσαία μέσα μεταφοράς (σιδηρόδρομο και οδικά μέσα) ώστε να καταστούν – σε συνδυασμό με
την αναβάθμιση του σιδηροδρόμου – ικανά για την εξυπηρέτηση των συνδυασμένων μεταφορών και την παροχή υπηρεσιών logistics, υψηλής ποιότητας, αναγκαίων προϋποθέσεων για
την προσέλκυση νέων εμπορευματικών ροών. Ακόμα όμως και αυτή η τελευταία θα είναι άνευ
ουσίας, εάν δεν συνδυαστεί θεμιτά και ευκταία, με τη δημιουργία υπηρεσιών και δραστηριοτήτων προστιθέμενης αξίας για τα μεταφερόμενα εμπορεύματα. Οι πιέσεις που ασκούνται στους
εργαζόμενους, οι οποίοι θα υποστούν τις επιπτώσεις της όποιας ενδεχόμενης αλλαγής, είναι
επίσης πολύ σημαντικές και αντίστροφα οι αντιδράσεις των εργαζομένων στην όποια αλλαγή,
είναι το ίδιο αρνητικές. Η ανθρωποκεντρική προσέγγιση απαιτεί εδώ μια αντίστοιχη επιστημονική και πολιτική «διαχείριση της αλλαγής» αξιοποιώντας την Ευρωπαϊκή εμπειρία. Η κρίση
αποτελεί μια ευκαιρία για τους φορείς διαχείρισης των τερματικών σταθμών και των δικτύων
για την άσκηση μιας εμπορικής πολιτικής που θα θέτει πλέον σε προτεραιότητα τις ανάγκες
των χρηστών, τα παράπονα των οποίων είναι σήμερα συνήθη και μεγάλα, τόσο σε όρους ποιότητας εξυπηρέτησης, όσο και σε όρους κόστους, χρόνου και αξιοπιστίας. Ενθαρρυντικό είναι
το γεγονός ότι ορισμένες βελτιώσεις μπορούν να επιτευχθούν χωρίς δαπανηρές επενδύσεις,
μόνο με τη μεταβολή της επιχειρηματικής κουλτούρας και πρακτικής και την αλλαγή της στοχοθεσίας. Θα πρέπει βέβαια να επισημανθεί η ανάγκη διαχωρισμού των αρμοδιοτήτων της
εμπορικής εκμετάλλευσης και της άσκησης εξουσιών «Αρχής» (authority) στις περιπτώσεις των
οργανισμών, στους οποίους έως σήμερα συνυπάρχουν, με τη δημιουργία ενός κατάλληλου
φορέα-Αρχής σε καθεμία περίπτωση (π.χ. ΟΛΘ, ΟΛΠ κ.α.). Ο διαχωρισμός αυτός απαιτείται να
- 322 -
Α. ΝΑΝΙΟΠΟΥΛΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
γίνει άμεσα και ανεξάρτητα από τις όποιες αλλαγές στο ιδιοκτησιακό καθεστώς, πολλώ δε μάλλον, εάν αυτές προχωρήσουν σύντομα. Με τον τρόπο αυτό, οι φορείς εκμετάλλευσης που θα
βρίσκονται υπό την εποπτεία των Αρχών, θα πρέπει να επιτυγχάνουν συγκεκριμένες επιδόσεις,
θα αξιολογούνται και θα ελέγχονται για αυτές, οδηγώντας τελικά στην παροχή καλύτερων και
ελκυστικότερων υπηρεσιών στους τελικούς χρήστες των υποδομών και των υπηρεσιών τους.
Οι υπεραστικές μεταφορές προσώπων
Η χώρα μας χαρακτηρίζεται από περιφερειακές ανισότητες, ανομοιογενή χωρική κατανομή
του πληθυσμού, υψηλή ανεργία, γήρανση του πληθυσμού, υπογεννητικότητα, μεγάλο αριθμό
πόλων τουριστικού ενδιαφέροντος και υψηλό αριθμό τουριστών/επισκεπτών, κυρίως εποχικά,
τουλάχιστον προς το παρόν. Οι συνθήκες αυτές από τη μια πλευρά περιορίζουν την οικονομική απόδοση των φορέων παροχής δημοσίων συγκοινωνιών, αυξάνοντας τις απαιτήσεις για
επιδοτήσεις στην περίπτωση της διατήρησης του ίδιου επιπέδου εξυπηρέτησης, καθώς συντελούν σε χαμηλή πληρότητα των τακτικών δρομολογίων, ενώ από την άλλη πλευρά καθιστούν
τις δημόσιες συγκοινωνίες απολύτως αναγκαίες για την εξυπηρέτηση των τουριστών και ενός
πληθυσμού, ολοένα πιο γερασμένου, με χαμηλότερο κατά κεφαλήν εισόδημα. Η συγκοινωνιακή εξυπηρέτηση των αγροτικών και απομακρυσμένων περιοχών είναι σήμερα ανεπαρκής,
καθώς υπάρχει έλλειμμα ενδοδημοτικής συγκοινωνίας μεταξύ οικισμών και της έδρας Καλλικρατικών Δήμων ενώ επίσης ο υφιστάμενος στόλος των λεωφορείων είναι, κατά κανόνα,
παλαιωμένος. Η κρατική χρηματοδότηση είναι άνιση καθώς ενισχύει γενναία τις συγκοινωνίες
της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης, περιοριζόμενη κύρια στην επιδότηση της μεταφοράς μαθητών για την υπόλοιπη χώρα. Ο κίνδυνος συγκοινωνιακής απομόνωσης στις αγροτικές περιοχές
είναι μεγαλύτερος από ότι στις αστικές, εξαιτίας της χαμηλής πυκνότητας του πληθυσμού, του
υψηλού κόστους και της ανεπαρκούς παροχής υπηρεσιών μεταφοράς από τα συμβατικά συστήματα. Η κατάσταση αυτή μπορεί και πρέπει να βελτιωθεί ουσιαστικά, για την εξυπηρέτηση
τόσο του γηγενούς πληθυσμού, όσο και των επισκεπτών της χώρας, μέσω της συνδυασμένης
εφαρμογής πολιτικών και μέτρων, όπως τα παρακάτω:
(α) προκήρυξη διαγωνισμού για την ανάθεση του συγκοινωνιακού έργου με ανάληψη των
αντίστοιχων ευθυνών, τόσο από τους φορείς εκτέλεσης του μεταφορικού έργου, όσο και από
την Πολιτεία, όπως απαιτεί ο ευρωπαϊκός Κανονισμός 1370/2007, (β) αξιοποίηση των οικονομιών κλίμακας με μεγαλύτερη «συγκέντρωση» των παρόχων σε επίπεδο περιφερειών. Η «συγκέντρωση» και ριζική αναδιοργάνωση των παρόχων (όπως π.χ. ΚΤΕΛ, ΟΑΣΘ) αποτελεί όρο
επιβίωσής τους στον επερχόμενο οξύ ανταγωνισμό από αντίστοιχους φορείς του εξωτερικού
στο εγγύς μέλλον, αλλά επίσης και για την πιθανή μετεξέλιξή τους σε δυνατούς «παίκτες» που
θα αγωνισθούν να αξιοποιήσουν ευκαιρίες στο εξωτερικό, (γ) συνεργασία εμπλεκομένων φορέων, π.χ. Δήμων, παρόχων, οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών για την από κοινού χρήση υποδομών και πόρων, (δ) ενεργοποίηση εθελοντών, ίσως μέσω του εκτεταμένου δικτύου
των ελληνικών τοπικών συλλόγων (ιδιαίτερα των πολιτιστικών) με την πραγματική και αναγνωρισμένη προσφορά τους μέχρι σήμερα, στις μικρές κοινωνίες, με σκοπό την υποστήριξη
της λειτουργίας μεταφορικών υπηρεσιών (community transport) στο πρότυπο άλλων χωρών
- 323 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
(Ηνωμένο Βασίλειο, ΗΠΑ), (ε) προώθηση των ευέλικτων υπηρεσιών μεταφοράς, με ανταπόκριση στη ζήτηση (Flexible Transport Services/ Demand Responsive Transport), οι οποίες είναι
χρήσιμες στις περιπτώσεις χαμηλής ζήτησης, χωρικά ή χρονικά, και μπορούν να συμβάλουν
στην αύξηση της συνολικής προσβασιμότητας των αγροτικών περιοχών (και των πόλεων), στη
βελτίωση της κοινωνικής συνοχής μειονεκτικών περιοχών, με την τροφοδότηση των συμβατικών δημοσίων συγκοινωνιών, και στην άρση της περιθωριοποίησης και του συγκοινωνιακού
αποκλεισμού ευαίσθητων κοινωνικών ομάδων, χωρίς καμία δυνατότητα χρήσης Ι.Χ. οχήματος.
Οι αστικές μετακινήσεις προσώπων
Η απάντηση στην κατάσταση που διαμορφώνεται σήμερα στον τομέα των αστικών μετακινήσεων μπορεί να είναι είτε (Α) «αμυντική», προσανατολισμένη στην αντιμετώπιση των απειλών,
είτε (Β) «επιθετική» στοχεύοντας στην αξιοποίηση των ευκαιριών. Οι λύσεις της πρώτης κατηγορίας μπορούν να οργανωθούν σε τρείς ομάδες ανάλογα με τη σκοπιά και το υποκείμενο που
πρόκειται να τις ασκήσει: (i) το σύστημα αστικών μεταφορών, γενικά, (ii) οι πάροχοι και (iii) οι
χρήστες. Από τη σκοπιά, λοιπόν, του συστήματος αστικών μεταφορών συνολικά, οι διαφαινόμενες «αμυντικές» λύσεις είναι:
(α) ενιαία μητροπολιτική συγκοινωνιακή – χωροταξική διοίκηση σε επίπεδο περιφέρειας (π.χ.
για την περίπτωση της Θεσσαλονίκης θα πρέπει να ενταχθούν σ’ αυτήν το σημερινό Συμβούλιο
Αστικών Συγκοινωνιών Θεσσαλονίκης και ο Οργανισμός Ρυθμιστικού Θεσσαλονίκης επεκτείνοντας τις σχετικές αρμοδιότητές τους σε ολόκληρη την Περιφέρεια). Αντίστοιχες διοικήσεις
με κατάλληλη στελέχωση πρέπει να δημιουργηθούν σε κάθε περιφέρεια της χώρας), (β) εφαρμογή συστήματος ηλεκτρονικού εισιτηρίου, με σκοπό τη βελτιστοποίηση του σχεδιασμού, τη
μείωση της εισιτηριοδιαφυγής και τη δυνατότητα πώλησης νέων υπηρεσιών, (γ) καμπάνιες για
τη χρήση των δημοσίων συγκοινωνιών (Δ.Σ.), τον περιορισμό της παράνομης στάθμευσης,
τη μείωση της εισιτηριοδιαφυγής με παράλληλη αύξηση ελέγχων, (δ) διαχείριση ζήτησης, π.χ.
διευκόλυνση, όπου αυτό είναι εφικτό, της χρήσης ποδηλάτου, προώθηση της χρήσης ηλεκτρικών ποδηλάτων σε περιοχές με κλίσεις, θέσπιση μεταμεσονύκτιων δρομολογίων με αυξημένο
ίσως κόμιστρο, (ε) διαχείριση κινητικότητας, με στόχο την αύξηση των χρηστών Δ.Σ. μέσω της
αλλαγής της ταξιδιωτικής συμπεριφοράς των μετακινούμενων, την παροχή προνομίων στους
συστηματικούς χρήστες, όπως: διευκόλυνση έκδοσης καρτών συγκεκριμένης χρονικής διάρκειας, περαιτέρω μείωση της τιμής των μακροχρόνιων κ.λπ., (στ) προσαρμογή του σχεδιασμού
και του στόλου οχημάτων στα χαρακτηριστικά της ζήτησης, (ζ) διευκόλυνση της εισαγωγής
ευέλικτων συστημάτων μεταφοράς σε αραιοκατοικημένες αστικές περιοχές και για ειδικές
ομάδες του πληθυσμού, με θεσμικές και λειτουργικές παρεμβάσεις, (η) αξιοποίηση εναλλακτικών συγκοινωνιακών λύσεων, π.χ. της περίπτωσης του “Bus Rapid Transit” (BRT, δίκτυο λεωφορειακών γραμμών υψηλού επιπέδου εξυπηρέτησης), ιδιαίτερα για περιπτώσεις πόλεων
όπου υπάρχει ήδη μελέτη, ή γίνονται συζητήσεις για εγκατάσταση τραμ, δεδομένου ότι το BRT
απαιτεί σημαντικά μικρότερες δαπάνες, ανάλογα και με τα χαρακτηριστικά του συστήματος,
για την αρχική ανάπτυξή του, τα αμαξοστάσια, τα οχήματα, τη συντήρηση και την εκπαίδευση,
(θ) αστυνόμευση και εντατικότερος έλεγχος της παράνομης στάθμευσης, των λεωφορειολω- 324 -
Α. ΝΑΝΙΟΠΟΥΛΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
ρίδων, κ.λπ., από ένα δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα.
Επίσης, πρέπει να αναγνωρισθούν οι παράγοντες/ στοιχεία που «καθιστούν δυνατή» τη χρήση των Δημοσίων Συγκοινωνιών (Δ.Σ.) για ομάδες χρηστών προκειμένου να γίνει κατάλληλος
χειρισμός τους, π.χ. η ράμπα στο όχημα και η «διεπιφάνεια» της στάσης για τα «εμποδιζόμενα
άτομα», ή η πληροφόρηση πραγματικού χρόνου για χρήστες σε περιοχές με αραιά δρομολόγια, μπορεί να αποτελέσουν καθοριστικούς παράγοντες για την επιλογή ή μη της χρησιμοποίησης των Δ.Σ. Η εισαγωγή νεωτερισμών και η τομεοποίηση της αγοράς με ανάπτυξη αντίστοιχων νέων υπηρεσιών και «προϊόντων» για τα ταξί, καθώς και τις Δ.Σ. γενικά και η εφαρμογή μιας
ευέλικτης τιμολογιακής πολιτικής, μπορεί να υλοποιηθεί στο πλαίσιο της άσκησης μιας νέας
ολοκληρωμένης στρατηγικής μάρκετινγκ για τους παρόχους.
Η υιοθέτηση των «σχεδίων βιώσιμης αστικής κινητικότητας» (όπως αυτά προωθούνται από
την Ε.Ε., με κίνητρο επίσης τη διευκόλυνση των χρηματοδοτήσεων διαφόρων έργων) από τις
Ελληνικές πόλεις, θα συνεισφέρει στην ορθολογικότερη αξιοποίηση των πόρων και στη δέσμευση των εμπλεκόμενων μερών για την εφαρμογή των προτεινόμενων μέτρων. Ανάμεσα
σε αυτά, τα «ευφυή συστήματα μεταφορών», αναμένεται να παίζουν ολοένα και μεγαλύτερο
ρόλο, για την αύξηση της απόδοσης και τη βελτιστοποίηση των επενδύσεων, τόσο στις αστικές
μετακινήσεις και μεταφορές, όσο και στις υπεραστικές, προσώπων αλλά και αγαθών.
Συνεργασία και αναβάθμιση των συστημάτων μεταφοράς
Η ύπαρξη πολλών συστημάτων μεταφοράς, σε αστικό και υπεραστικό επίπεδο, παρέχει εναλλακτικές επιλογές στους χρήστες, αυξάνει όμως την πολυπλοκότητα του συστήματος μεταφορών συνολικά. Απαιτείται για το λόγο αυτό, η επίτευξη αρμονικής συνέργειας των επιμέρους
συστημάτων, δηλαδή μια αποτελεσματική ολοκληρωμένη διαχείριση της πολυτροπικότητας.
Οι εξελίξεις στον τομέα της κοινωνίας της πληροφορίας, βρίσκουν στο ζήτημα αυτό ενδιαφέρουσες εφαρμογές, που περιορίζουν κατά το δυνατό τις οχλήσεις για τους χρήστες των συστημάτων. Οι καινοτόμες όμως λύσεις βοηθούν ακόμη στην αναβάθμιση των μεταφορικών
υπηρεσιών και στη διασύνδεση των στοιχείων ενός συστήματος μεταφοράς, αυξάνοντας την
άνεση και την ασφάλεια. Οι βασικές τεχνολογικές τάσεις σήμερα επικεντρώνονται στη δυναμική διαχείριση των συστημάτων, σε πραγματικό χρόνο, στη μείωση των περιβαλλοντικών
επιπτώσεων, στη βελτίωση της ενεργειακής απόδοσης, στην εξατομίκευση της εξυπηρέτησης και στη διασυνδεδεμένη επικοινωνία των επιμέρους μερών ενός συστήματος. Ενδεικτικά,
ανάμεσα στις καινοτόμες λύσεις μπορούν να συμπεριληφθούν: η παρακολούθηση υποδομών,
φορτίου και στόλων, η παροχή πληροφόρησης σε πραγματικό χρόνο, οχήματα φιλικά προς το
περιβάλλον (ηλεκτρικά, ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και καθαρά καύσιμα, υβριδικά οχήματα
κ.α.), η υποβοήθηση των οδηγών για την ασφάλεια, τα συστήματα ασφάλειας «οχήματος προς
όχημα», οι εφαρμογές για κινητές συσκευές, η βελτιστοποίηση των δικτύων κ.λπ.
- 325 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Επίλογος
Το θέμα των μεταφορών και της κινητικότητας, της ανθρωποκεντρικής διάστασής τους και
των δυνατών απαντήσεων σε αυτές, στο παγκόσμιο και Ελληνικό πλαίσιο των νέων προκλήσεων, της παγκοσμιοποίησης των δικτύων και των επικοινωνιών, της ανάδειξης της πολυπολικότητας, της κλιματικής αλλαγής κ.α., δε θα μπορούσε να αναλυθεί διεξοδικά και στην ολότητά
του, στον περιορισμένο αυτό χώρο, παρά μόνο ακροθιγώς και μάλλον αποσπασματικά. Υπάρχουν διαθέσιμες λύσεις, τεχνικές και οργανωτικές, πολλές από τις οποίες ήδη εφαρμόζονται
σε μικρή ή μεγάλη κλίμακα στην Ελλάδα και το εξωτερικό, ενώ επίσης κάποιες βρίσκονται σε
στάδιο ανάπτυξης. Απομένει σε εμάς η πολιτική βούληση και η αναγκαία κοινωνική συναίνεση
για την κατάλληλη αξιοποίησή τους, μέσα από μια συστηματική ιεράρχηση προτεραιοτήτων
και αναγκών και ενός ορθολογικού προγραμματισμού της υλοποίησής τους. Προϋποθέσεις,
όμως, για την επιτυχία του εγχειρήματος αυτού είναι, μεταξύ άλλων: η συμφωνία σε ένα κοινά
αποδεκτό κείμενο εθνικής πολιτικής και στρατηγικής για τις μεταφορές σε επίπεδο θεσμικό
και υποδομών, που δεν έχει υπάρξει ποτέ έως σήμερα, η ποσοτικοποίηση των στόχων και
η δέσμευση των απαραίτητων χρηματοδοτικών πόρων, η διασύνδεση του με τις υπόλοιπες
εθνικές πολιτικές κατά τομείς, η συμπόρευση, εξειδίκευση και διαφοροποίησή του, όπου κρίνεται αναγκαίο, με την Ευρωπαϊκή πολιτική των μεταφορών (Λευκή Βίβλος, 2011) και τέλος η
συγκρότηση ενός αποτελεσματικού κρατικού μηχανισμού για την παρακολούθηση της υλοποίησης των δράσεων.
Είναι επίσης αναγκαίο να αναγνωρισθεί ουσιαστικά, η σημασία των μεταφορών ως εργαλείου (α) πολεοδομικού – χωροταξικού σχεδιασμού, διαχείρισης και ανάπτυξης των χρήσεων
γης, (β) κοινωνικής ενσωμάτωσης και (γ) άσκησης αναπτυξιακής πολιτικής. Επίσης, απαιτείται η
αναγνώριση και αξιοποίηση παραμελημένων διαστάσεων των συστημάτων μεταφοράς, όπως:
κινητά σύμβολα της πόλης μεγάλης πολιτισμικής αξίας, χώροι κοινωνικής συνεύρεσης, χώροι
επικοινωνίας. Για παράδειγμα, η αναστάτωση στη Θεσσαλονίκη το 2013 με την ανακάλυψη αρχαιολογικών ευρημάτων στο χώρο για την κατασκευή του σταθμού ΜΕΤΡΟ της Βενιζέλου τέθηκε ως δίλημμα μεταξύ του έργου και των αρχαιοτήτων, ενώ θα μπορούσε κάλλιστα να αντιμετωπισθεί ως ευκαιρία για την πόλη. Αφού, η κατάργηση των δύο σταθμών ΜΕΤΡΟ, της Αγίας
Σοφίας και της Βενιζέλου, και η δημιουργία μόνον ενός νέου σταθμού σε κατάλληλη θέση στο
μέσο της μεταξύ τους απόστασης, στην πλατεία Αριστοτέλους, θα έδινε τη δυνατότητα, με τη
συνέχιση των ανασκαφών, της δημιουργίας ενός εκτεταμένου διασυνδεδεμένου επισκέψιμου
υπόγειου αρχαιολογικού χώρου, από τη Βενιζέλου έως την Αγία Σοφία, που θα αποτελούσε
μοναδικό πόλο έλξης-τοπόσημο ταυτότητας για την πόλη και ίσως επίσης μουσείο φιλοξενίας
ευρημάτων των ανασκαφών του ΜΕΤΡΟ.
Αξίζει τέλος να υπογραμμισθεί ότι οι τελικές επιλογές στον τομέα των μεταφορών (π.χ. χάραξη στρατηγικής, κατασκευή μεγάλων έργων, κ.λπ.), ως ζητήματα σαφώς πολιτικής απόφασης,
θα πρέπει να λαμβάνονται χωρίς να αγνοείται η αποδοχή και στήριξη από την κοινωνία και
τα ενδιαφερόμενα μέρη, για την αποφυγή αστοχιών και παλινωδιών που συνεπάγονται τεράστιο κόστος και ακυρώνουν επί της ουσίας τη σημασία των δραστικών εξοικονομήσεων και
της διαχείρισης των δαπανών. Η δυνατότητα έκφρασης της κοινωνίας των πολιτών μέσα από
- 326 -
Α. ΝΑΝΙΟΠΟΥΛΟΣ - ΑΝΘΡΩΠΟΚΕΝΤΡΙΚΕΣ ΜΕΤΑΦΟΡΕΣ
μία ειλικρινή διαβούλευση, με την εφαρμογή ενός κοινώς αποδεκτού συστηματοποιημένου
πλαισίου συζήτησης, με συγκεκριμένες προδιαγραφές, δηλαδή η ορθολογική «διαχείριση των
εμπλεκόμενων μερών» (stakeholders’ management), στο πλαίσιο της οποίας αυτοί που συμμετέχουν μπορούν να σχηματίσουν γνώμη χωρίς να αποκλείονται από τους «ειδικούς» ή/ και
τους πολιτικούς, αναδεικνύεται σε καθοριστικής σημασίας.
Βιβλιογραφία
Γιαννόπουλος, Γ., Γαγάτση Ε., Μητσάκης Ε., Salanova J., Οι επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής στον τομέα
των μεταφορών, Επιτροπή μελέτης επιπτώσεων κλιματικής αλλαγής, Τράπεζα Ελλάδος, Ιουν. 2011.
Ερευνητική Ομάδα Συστημάτων Μεταφοράς ΑΠΘ, Πρακτικά Συνάντησης Εργασίας: Προϋποθέσεις
για τη διευκόλυνση της ανάπτυξης Ευέλικτων Υπηρεσιών Μεταφοράς, Ευρωπαϊκού έργου FLIPPER,
Αθήνα, 28.11.2011, ιστοσελίδα: http://www.ses.gr/nea-kai-anakoinoseis/2010-09-09-11-59-02/328-flipper201203.html, (ανακτήθηκε: 7/01/2014), 2012.
Νανιόπουλος Α., Γενίτσαρης Ε., Οικονομική κρίση και μεταφορές: Διαφαινόμενες τάσεις και πιθανές λύσεις,
αφιέρωμα για τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στις μεταφορές, περιοδική έκδοση ΣΕΣ, τεύχος 184,
περίοδος: Δεκ. 2012 – Ιαν., Φεβ. 2013.
Νανιόπουλος Α., Ο αρχαίος δρόμος από μάρμαρο δείχνει το δρόμο για την υπέρβαση του διλήμματος
μετρό ή αρχαία, Εφημερίδα «Μακεδονία», Θεσσαλονίκη, 31/03/2013.
COM(2011) 144, ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ, Χάρτης πορείας για έναν Ενιαίο Ευρωπαϊκό Χώρο Μεταφορών – Για
ένα ανταγωνιστικό και ενεργειακά αποδοτικό σύστημα μεταφορών, Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Βρυξέλλες,
28.3.2011.
COM(2001) 370, ΛΕΥΚΗ ΒΙΒΛΟΣ, Η ευρωπαϊκή πολιτική μεταφορών με ορίζοντα το έτος 2010: η ώρα των
επιλογών, Επιτροπή των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, Βρυξέλλες, 12.9.2001.
Naniopoulos A., Genitsaris E., Balampekou I. (2012), Transport Authority in Europe: Towards a methodology
for defining its objectives, responsibilities and tasks, Conference paper, Transport Research Arena Europe
2012, Athens, 23-26 April 2012.
email: [email protected]
- 327 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
ΑΠΕ, Εξοικονόμηση ενέργειας και περιβάλλον
Άγις Μ. Παπαδόπουλος
Καθηγητής Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η διαχείριση του αστικού περιβάλλοντος απαιτεί πολυσύνθετη προσέγγιση, καθώς οφείλει να
ανταποκριθεί στο τρίπτυχο: ενεργειακή αποδοτικότητα, περιβαλλοντική αειφορία και κοινωνική ανάπτυξη. Στο πλαίσιο της εξοικονόμησης ενέργειας, δίνεται από πλήθος ερευνητών, την
τελευταία εικοσαετία, ιδιαίτερη βαρύτητα στην ενεργειακή και περιβαλλοντική αναβάθμιση
του αστικού ιστού, ξεκινώντας από την ανάγκη βελτίωσης της ενεργειακής συμπεριφοράς
των κτιρίων και φτάνοντας στη θερμική άνεση των δημόσιων χώρων, στη βάση των αρχών
της αειφορίας αλλά και της κοινωνικά ισόρροπης ανάπτυξης.
Στην εργασία αυτή, θα συζητηθούν οι παράμετροι που επηρεάζουν ή και διαμορφώνουν τις
συνθήκες του αστικού περιβάλλοντος και οι οποίες θα πρέπει να αποτελούν αντικείμενο ενός
στρατηγικού σχεδιασμού για αυτό το περιβάλλον. Κομβικής σημασίας είναι από αυτήν την
άποψη το θέμα της ενεργειακής αναβάθμισης κτιρίων, η οποία πρέπει να εξεταστεί πέρα από
το επίπεδο των στενών, τεχνοκρατικών στόχων που απορρέουν από το ευρωπαϊκό και εθνικό
νομοθετικό πλαίσιο για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων. Πολύ περισσότερο, η ενεργειακή ανάπλαση οφείλει να τεθεί και να αναδειχθεί ως ένα εργαλείο στρατηγικής διαχείρισης και
αναβάθμισης του κτιριακού αποθέματος, στο σύνολό του, και του αστικού ιστού των ελληνικών πόλεων, που δοκιμάζονται από την υπερεξαετή οικονομική ύφεση.
ABSTRACT
The management of the urban environment requires a complex approach and must meet
the triptych: energy efficiency, environmental sustainability and social growth. In the context
of energy efficiency, particular emphasis is given over the last twenty years by numerous
researchers on the energy and environmental upgrading of the urban fabric, starting from
the need to improve the energy performance of buildings and reaching to the reassessment
of thermal comfort in public spaces, based on the principles of sustainable and socially
balanced development.
In this paper discussed are the parameters that influence or determine the conditions of the
- 329 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
urban environment, which should be the subject of a strategic plan for this environment.
The issue of energy renovation of buildings is in that sense crucial and should be considered
beyond the level of the narrow, technical targets foreseen by the European and national
legislative framework for energy efficiency in buildings. Furthermore, energy refurbishment
must emerge as a tool for the strategic management and upgrading of the building stock, as
well as of the whole urban fabric of Greek cities, which is being severely tested by the economic
downturn for more than six years now.
Άγις Παπαδόπουλος, Καθηγητής Τμήματος Μηχανολόγων Μηχανικών ΑΠΘ
Σ
Εισαγωγή
την Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν περίπου 193 εκατομμύρια κτίρια, τα οποία ευθύνονται
για το 40% της κατανάλωσης ενέργειας. Εξ αυτών, το 25,9% αφορά την κάλυψη αναγκών
σε κτίρια κατοικιών και το υπολειπόμενο σε κτίρια του τριτογενούς τομέα. Σχεδόν ανάλογη
της κατανάλωσης είναι και η συμμετοχή του κτιριακού τομέα στην εκπομπή αερίων θερμοκηπίου, συμμετέχοντας με 36% στο σύνολο των εκπομπών [Eurostat, 2012]. Η συμμετοχή του
κτιριακού τομέα στην τελική κατανάλωση της ΕΕ-25, καθώς και η διαχρονική εξέλιξή της την
τελευταία δεκαετία, αποτυπώνεται στο Σχήμα 1.
- 330 -
Α.Μ. Παπαδοπουλος - ΑΠΕ, ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Σχήμα 1. Εξέλιξη της τελικής κατανάλωσης ενέργειας και συμμετοχή των τριών τομέων στην ΕΕ
(Πηγή: Eurostat, 2013).
Με βάση αυτά τα δεδομένα, και στο πλαίσιο του τρίπτυχου στόχου Διασφάλισης Ενεργειακής
Επάρκειας – Οικονομικής Ανταγωνιστικότητας – Αειφορίας, κινήθηκε η Ευρωπαϊκή ενεργειακή
πολιτική για τον κτιριακό τομέα, θεσπίζοντας την Κοινοτική Οδηγία 2002/91/ΕΚ για την ενεργειακή απόδοση των κτιρίων, η οποία έθετε ως ενδεικτικό στόχο τη μείωση της κατανάλωσης
ενέργειας στον κτιριακό τομέα κατά 20%. Τον Απρίλιο του 2010, η οδηγία αναθεωρήθηκε με
την 2010/31/ΕΚ θέτοντας σαφώς πιο φιλόδοξους στόχους, με την υποχρέωση όλα τα νεόδμητα δημόσια κτίρια να είναι μηδενικής κατανάλωσης ενέργειας (Net zero energy buildings) από
την 1.1.2019 και όλα τα ιδιωτικά από την 1.1.2021. Παράλληλα, προβλέπεται η λήψη μέτρων,
αλλά και η παροχή κινήτρων για την αναβάθμιση της ενεργειακής συμπεριφοράς του υφιστάμενου κτιριακού αποθέματος.
Οι δύο αυτές οδηγίες εναρμονίστηκαν στο ελληνικό δίκαιο με τον νομό Ν 3661/2008 η αρχική και με τον Ν 4122/2013 η αναθεωρημένη. Από τον πρώτο νόμο προέκυψε το 2010 και ο
Κανονισμός για την Ενεργειακή Αποδοτικότητα των Κτιρίων (ΚΕνΑΚ) που, μαζί με τις σχετικές
τεχνικές οδηγίες του ΤΕΕ (ΤΟΤΕΕ 20701-1 έως -4), αποτελούν την πρώτη ουσιαστική εξέλιξη
μετά την καθιέρωση του Κανονισμού Θερμομόνωσης Κτιρίων το 1979.
Το μεγάλο χρονικό διάστημα αδράνειας από το 1979 έως το 2010, που συνέπεσε και με
περιόδους εξαιρετικά έντονης οικοδομικής δραστηριότητας, είχε δυστυχώς ως συνέπεια το να
στερείται ουσιαστικής θερμικής προστασίας η μεγάλη πλειοψηφία του κτιριακού αποθέματος,
καθώς έχει δομηθεί σε παλαιότερες δεκαετίες, όπως φαίνεται και στο σχήμα 2.
- 331 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Σχήμα 2. Κατανομή ελληνικού κτιριακού αποθέματος ως προς το έτος κατασκευής των κτιρίων
(Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ, 2013).
Ως απόρροια αυτής της κατάστασης, τα ελληνικά κτίρια ευθύνονται για το 32% της τελικής
κατανάλωσης ενέργειας, ενώ παράλληλα καταναλώνουν κατά μέσο όρο 2,8 φορές περισσότερη ενέργεια για να θερμανθούν απ’ ό, τι αντίστοιχα κτίρια στη Δανία, χώρα με αυστηρούς και
εφαρμοζόμενους ενεργειακούς κανονισμούς. Αν συνδυάσει κανείς αυτό το γεγονός με το ότι
το 83% των κτιρίων είναι κατοικίες, ενώ το 67,5% των κατοικιών βρίσκονται σε πολυκατοικίες,
προκύπτει ένα τεχνικά, ενεργειακά και κοινωνικά πολύπλοκο πρόβλημα, η προσέγγιση του
οποίου δεν μπορεί να είναι μονοδιάστατη [Theodoridou et al, 2011a, 2011b].
Καθώς είναι δεδομένες οι συμβατικές υποχρεώσεις της χώρας σε επίπεδο μείωσης της κατανάλωσης ενέργειας και βελτίωσης της ενεργειακής αποδοτικότητας, είναι εύκολο να συνάγει
κανείς ότι για να καλύψει τους πολυπόθητους στόχους, θα πρέπει τα νέα κτίρια να βελτιώνουν
κατά 25% την ενεργειακή απόδοσή τους ανά πενταετία. Καθώς όμως ο ετήσιος ρυθμός κατασκευής κτιρίων κατοικιών αντιστοιχούσε, προ ύφεσης, στο 1,2% του κτιριακού αποθέματος και
ο ετήσιος ρυθμός κατασκευής κτιρίων γραφείων αντιστοιχεί στο 1,8%, είναι σαφές ότι οι στόχοι
αυτοί δεν μπορούν να επιτευχθούν, εκτός και αν μειωθεί κατά 20% η κατανάλωση ενέργειας
του κτιριακού αποθέματος άμεσα - δηλαδή ως το 2020. Με την κατάρρευση της οικοδομικής
δραστηριότητας που έχει συντελεστεί μετά το 2010, γίνεται απολύτως επιτακτική η ανάγκη
για μια ολοκληρωμένη στρατηγική διαχείρισης του κτιριακού αποθέματος από ενεργειακής,
περιβαλλοντικής και οικονομικής σκοπιάς, με έμφαση στα κτίρια κατοικιών.
Οι προσπάθειες που έχουν δρομολογηθεί μετά το 2010, εστιάζονται (α) στις μεμονωμένες
κατοικίες μέσω της δράσης «Εξοικονόμηση κατ’ οίκον» και (β) σε επιλεγμένες ομάδες δημοσίων κτιρίων, όπως είναι τα εκπαιδευτικά κτίρια, τα νοσοκομεία κλπ. Οι δράσεις αυτές προωθούν και αξιοποιούν το συνολικό πλέγμα τεχνολογικών λύσεων, όπως είναι η αναδρομική
θερμομόνωση του κτιριακού κελύφους, η αντικατάσταση κουφωμάτων και υαλοπινάκων, η
χρήση συστημάτων θέρμανσης και ψύξης με πολύ υψηλούς συντελεστές απόδοσης, η χρήση
συστημάτων ΑΠΕ και ψυχρών υλικών κλπ.
- 332 -
Α.Μ. Παπαδοπουλος - ΑΠΕ, ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Παράλληλα, υπάρχει και μία τρίτη δράση που εστιάζεται σε βιοκλιματικές παρεμβάσεις σε
ανοιχτούς δημόσιους χώρους, που αποτελούν και τον συνεκτικό ιστό των αστικών κέντρων,
και που στοχεύει στη βελτίωση του αστικού μικροκλίματος, με αναμενόμενες ευνοϊκές επιπτώσεις τόσο σε επίπεδο θερμικής άνεσης όσο και ενεργειακής απόδοσης των όμορων κτιρίων.
Αστικό Περιβάλλον, Μικροκλίμα και Κατανάλωση Ενέργειας
Το μικροκλίμα καθορίζει αποφασιστικά την ενεργειακή απαίτηση και απόδοση ενός κτιρίου
και, για το λόγο αυτό, θα έπρεπε να λαμβάνεται πολύ σοβαρά υπόψη κατά το σχεδιασμό τόσο
σε επίπεδο οικισμού όσο και μεμονωμένου κτιρίου. Δυστυχώς αυτό δεν συνέβη σχεδόν ποτέ
στην Ελλάδα. Αντίθετα, με δεδομένη την πυκνότητα και τον τρόπο δόμησης των ελληνικών
πόλεων, οι περισσότερες αστικές περιοχές είναι θερμικά επιβαρυμένες, κυρίως λόγω της έντονης παρουσίας υλικών εδαφοκάλυψης με μειωμένη ανακλαστικότητα, όπως η άσφαλτος και οι
πλάκες πεζοδρομίου σε συνδυασμό με την απουσία επαρκούς σκίασης. Η υπάρχουσα βλάστηση αποτελείται συνήθως από δένδρα χαμηλού ύψους, τοποθετημένα διάσπαρτα μέσα στην
περιοχή μελέτης. Συνεπώς, ο όγκος των κτιρίων είναι εκείνος που καθορίζει την επιφάνεια και
το χρόνο σκίασης των οδικών αξόνων. Όταν το πλάτος των δρόμων είναι μεγάλο, λόγω του
χαμηλού ύψους των κτιρίων, δεν υπάρχει επαρκής σκίαση με αποτέλεσμα να υπερθερμαίνεται
καθώς ανεβαίνουν δραματικά τόσο οι επιφανειακές όσο και οι θερμοκρασίες αέρα της περιοχής: Τα επίπεδα θερμικής άνεσης είναι ανεπαρκή. Η ανάγκη αναβάθμισης της βιοκλιματικής
συμπεριφοράς των αστικών περιοχών κρίνεται κατά συνέπεια ως ιδιαίτερα σημαντική τόσο
για τη βελτίωση της θερμικής άνεσης στους δημόσιους χώρους, όσο και για τη μείωση των
ψυκτικών φορτίων των παρακείμενων κτιρίων. Καθώς είναι πολύ δύσκολο να φανταστεί κανείς
δραματικές παρεμβάσεις στο δομημένο αστικό ανάγλυφο, είμαστε υποχρεωμένοι να προχωρήσουμε με παρεμβάσεις βιοκλιματικής ανάπλασης που δεν αφορούν τα κτίρια στην ολότητά
τους, αλλά περιλαμβάνουν δράσεις όπως η αύξηση του αστικού πρασίνου, η χρήση ψυχρών
υλικών εδαφοκάλυψης, η σκίαση δημόσιων χώρων, η χρήση εναλλακτικών μεθόδων δροσισμού των δημόσιων χώρων και η φύτευση δωμάτων κτιρίων σε μεγάλη κλίμακα.
Ενδεικτικά μπορεί να αναφερθεί το πρόγραμμα βιοκλιματικής ανάπλασης του Δήμου Παύλου Μελά, το οποίο βρίσκεται σε φάση υλοποίησης, και περιλαμβάνει την αναβάθμιση μιας
μεγάλης και πυκνοδομημένης περιοχής, ανάμεσα στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης
και το πρώην στρατόπεδο Παύλου Μελά, όπως φαίνεται στο σχήμα 3. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον
παρουσιάζει το γεγονός ότι η μελέτη αυτή δεν επικεντρώνεται στην βιοκλιματική ανάπλαση
κάποιας πλατείας ή κάποιας μεμονωμένης οδού, αλλά στην επέμβαση μιας ολόκληρης γειτονιάς. Λόγω της πυκνότητας του αστικού ιστού, της έντονης παρουσίας υλικών εδαφοκάλυψης
με μειωμένη ανακλαστικότητα, καθώς και των υλικών που έχουν χρησιμοποιηθεί στα κτίρια,
στους δρόμους και στα πεζοδρόμια, η περιοχή μελέτης είναι θερμικά επιβαρυμένη. Η παρουσία δένδρων χαμηλού ύψους, τοποθετημένα διάσπαρτα μέσα στην περιοχή επιδρά ελάχιστα
στην θερμική άνεση της περιοχής. Το γεγονός αυτό οδηγεί αναμφισβήτητα σε αυξημένες θερμοκρασίες αέρα και επιφάνειας κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί συνθήκες θερμικής δυσφορίας στην περιοχή.
- 333 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Ενδεικτικά αναφέρεται ότι για θερινές συνθήκες, η κατάσταση στην περιοχή εμφανίζεται ως
ακολούθως:
• Η θερμοκρασία περιβάλλοντος σε ύψος z=1,80 m κυμαίνεται από 34,60°C έως 37,60 °C.
• Οι θερμοκρασίες επιφανείας κυμαίνονται από 29,85°C έως πάνω από 62 °C, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα της περιοχής έχει θερμοκρασίες της τάξης των 48-50 °C.
•Η
μέση μέγιστη θερμοκρασία περιβάλλοντος στο ίδιο ύψος είναι 33,87 ºC στις 15:00 το
μεσημέρι, ενώ η αντίστοιχη μέση μέγιστη θερμοκρασία επιφάνειας είναι 37,94 ºC.
•Ο
μέσος δείκτης θερμικής άνεσης PMV έχει ελάχιστη τιμή 2,24 στις 10:00 και μέγιστη τιμή
3,72 στις 15:00 το μεσημέρι της 21ης Ιουνίου, τιμές ιδιαίτερα υψηλές.
Σχήμα 3. Περιοχή «Νεόκτιστα» Δήμου Παύλου Μελά, Θεσσαλονίκη
Στο πλαίσιο της μελέτης βιοκλιματικής ανάπλασης της περιοχής προτάθηκαν, σε συνεργασία
με την αρχιτεκτονική ομάδα, παρεμβάσεις που αφορούν τα ακόλουθα: (α) Φύτευση, δημιουργία μικρών πάρκων και δέντροφύτευση, (β) χρήση ψυχρών κυβόλιθων σε μεγάλο μέρος των
πεζοδρομίων και πάρκων και (γ) πεζοδρόμηση και μετατροπή σε οδούς ήπιας κυκλοφορίας
των κάθετων οδών, με χρήση ψυχρής ασφάλτου και ψυχρών πλακών πεζοδρομίου.
Από την ανάλυση της αποτελεσματικότητας των παρεμβάσεων προέκυψε ότι στην περιοχή
των Νεόκτιστων αναμένεται να επιτευχθούν τα ακόλουθα οφέλη:
• Μείωση της μέσης μέγιστης θερινής θερμοκρασίας περιβάλλοντος κατά 5,8 Κ.
• Μείωση της θερμοκρασίας περιβάλλοντος σε επίπεδα χαμηλότερα των 31 °C.
• Βελτίωση του τυπικού ημερήσιου αθροίσματος των βαθμοωρών (DDCTb= 26°C) κατά 85%.
• Μείωση της μέσης μέγιστης θερμοκρασίας επιφάνειας κατά 7,9 Κ.
• Βελτίωση του μέσου δείκτη θερμικής άνεσης (PMV) κατά 47,3%.
•Α
ισθητική αναβάθμιση του δημοσίου χώρου, η οποία θα οδηγήσει σε αναβάθμιση της
περιοχής σε κοινωνικό, λειτουργικό και οικονομικό επίπεδο.
Στο σχήμα 4 παρατίθενται ενδεικτικά οι τιμές του δείκτη θερμικής άνεσης πριν και μετά τις
παρεμβάσεις για τις 14:00 μιας τυπικής μέρας του Ιουνίου.
- 334 -
Α.Μ. Παπαδοπουλος - ΑΠΕ, ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Σχήμα 4. Δείκτης θερμικής άνεσης PMV πριν (αριστερά) και μετά (δεξιά) την παρέμβαση. Η παρέμβαση αυτή
αποτελεί, υπό αυτήν την έννοια, ένα καλό παράδειγμα συνολικής αναβάθμισης μίας υποβαθμισμένης αστικής
περιοχής.
Βιώσιμες πόλεις – Ανθρώπινα κτίρια: Μια ολιστική προσέγγιση
Το 75% των Ευρωπαίων πολιτών ζουν σε αστικά κέντρα, ενώ αναμένεται πως το ποσοστό αυτό
θα αγγίξει το 80% το 2020. Είναι δε χαρακτηριστικό πως οι πόλεις ευθύνονται για το 75% της
κατανάλωσης ενεργειακών πόρων. Αντίστοιχες είναι και οι εκπομπές CO2 από τα κτίρια κατοικιών, οι οποίες μόνο την τελευταία δεκαετία αυξήθηκαν κατά 8.2% [ΕΕΑ, 2011]. Ως εκ τούτου
είναι απαραίτητο να στραφούμε προς μια συνολικά βιώσιμη αστική ανάπτυξη. Η έννοια εξάλλου της βιώσιμης πόλης υπάρχει ήδη από την αρχή της δεκαετίας του ‘90. Οι κυριότεροι όροι
που συνδέονται μ αυτή την έννοια είναι οι εξής:
• “sustainable city”, δηλαδή βιώσιμη πόλη
• “urban sustainability”, αστική βιωσιμότητα
• “sustainable urban development”, βιώσιμη αστική ανάπτυξη
• “sustainable organization”, βιώσιμη οργάνωση
Οι όροι αυτοί, οι οποίοι παρ’ ό,τι παραπλήσιοι δεν είναι ταυτόσημοι και αυτό είναι κάτι που
πρέπει να αποτελέσει αντικείμενο μίας ενδελεχούς συζήτησης, σε κάθε περίπτωση όμως είναι
άμεσα συνδεδεμένοι με μια σειρά από παράγοντες, οι οποίοι ποιοτικά συσχετιζόμενοι απεικονίζονται στο σχήμα 5. Καθώς για πολλούς ερευνητές η βιώσιμη πόλη συνεπάγεται αυτάρκεια
και πλήρη αυτονομία, θεωρείται ένας μάλλον αδύνατος στόχος. Ως εκ τούτου ίσως ο καταλληλότερος όρος για τα αστικά κέντρα να είναι «βιώσιμη αστική ανάπτυξη».
- 335 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Σχήμα 5. Σχέση μεταξύ της ενεργειακής πολιτικής και των βιώσιμων πόλεων.
Ένας παράγοντας που επηρεάζει σημαντικά πολύ την αστική βιωσιμότητα είναι το ζήτημα
της πυκνότητας του αστικού ιστού. Ειδικότερα, όσο πιο συμπαγής ο αστικός ιστός, τόσο μικρότερες οι αποστάσεις και κατά συνέπεια τόσο χαμηλότεροι οι ρύποι λόγω μεταφορών. Για το
λόγο αυτό πολλές πόλεις που είναι ιδιαίτερα αραιοκατοικημένες, ιδιαίτερα στη Σκανδιναβία,
θεωρείται πως υστερούν στο θέμα της βιωσιμότητας λόγω των μεγάλων αποστάσεων και των
άμεσα συνδεδεμένων εκλυόμενων ρύπων. Από την άλλη πλευρά οι ελληνικές πόλεις αντιπροσωπεύουν την άκρως αντίθετη κατάσταση, καθώς κατέχουν από τα μεγαλύτερα ποσοστά πυκνότητας. Συνεπώς πόσο πυκνή πρέπει να είναι μια πόλη για να μπορεί να θέσει τις κατάλληλες
βάσεις προς μια πιο βιώσιμη ανάπτυξη;
Αν θεωρήσουμε πως στην Ελλάδα οι πόλεις υπερβαίνουν στην πλειοψηφία τους τις τιμές
που θεωρούνται ευρύτερα ως «καλές», τότε το δίλημμα προς την αστική βιωσιμότητα τίθεται
μεταξύ της κατεδάφισης και της αναβάθμισης του υφιστάμενου κτιριακού αποθέματος. Γιατί μπορεί μεν η πυκνότητα να παίζει σημαντικό ρόλο, εξίσου σπουδαίο ρόλο διαδραματίζει
όμως και η ενεργειακή συμπεριφορά των κτιρίων. Ιδιαίτερα δε στην περίπτωση της Ελλάδας, η
κατεδάφιση κτιρίων στα αστικά κέντρα θα σήμαινε την απαλοιφή ολόκληρων οικοδομικών τετραγώνων με πολυκατοικίες, καθώς αυτές αποτελούν το 80-95% των αστικών κτιρίων, ανάλογα
με την αστική ζώνη. Το ερώτημα που προκύπτει είναι αν μία τέτοια δράση θα εξασφάλιζε τη
βιωσιμότητα και η απάντηση φαντάζει μάλλον αρνητική. Αντίθετα η συνεπής μελέτη μέτρων
ενεργειακής αναβάθμισης προτιμάται από και τη διεθνή βιβλιογραφία καθώς προϋποθέτει:
• Μικρότερο περιβαλλοντικό κόστος
• Μεγαλύτερη κοινωνική συνοχή
• Λιγότερα τεχνικά προβλήματα ιδιαίτερα μεταξύ δημόσιων φορέων και πολιτών
• Σημαντικά χαμηλότερο αρχικό κόστος
• Διατήρηση της ιδιαίτερα πρωτότυπης αρχιτεκτονικής ταυτότητας
- 336 -
Α.Μ. Παπαδοπουλος - ΑΠΕ, ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
Είναι σημαντικό να αναδείξουμε εκτός από τα αρχαία και βυζαντινά μας μνημεία και ένα
κομμάτι της πιο σύγχρονης αρχιτεκτονικής των αστικών μας κέντρων. Ιδιαίτερα στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα, πλήθος αστικών πολυκατοικιών των δεκαετιών του 1940, ’50 ’60, ακόμη
και του 70, έχουν χαρακτηριστεί από έλληνες αλλά και ξένους αρχιτέκτονες ως ένα ιδιαίτερο
δείγμα αξιόλογης αρχιτεκτονικής, το οποίο θα πρέπει να διαφυλάξουμε. Αντιθέτως, ελάχιστη
βαρύτητα δίνεται στο θέμα αυτό και τα κτίρια των ελληνικών πόλεων παρακμάζουν.
Συνδυαστική αναβάθμιση κτιρίων και βιοκλιματική ανάπλαση δημόσιων χώρων
Συμπεραίνει κανείς λοιπόν πως η ενεργειακή αναβάθμιση κτιρίων, σε συνδυασμό με τη βιοκλιματική ανάπλαση των δημόσιων χώρων, μπορεί να αποτελέσει υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις ένα σημαντικό εργαλείο αναβίωσης και αναβάθμισης των αστικών ελληνικών κέντρων.
Εάν δε αυτά τα μέτρα συνδυαστούν με άλλες παρεμβάσεις, το αποτέλεσμα μπορεί να έχει
πολλαπλές θετικές επιδράσεις σε ποικίλους τομείς:
• Ώθηση στον κατασκευαστικό τομέα
Σε μια περίοδο όπου ο κατασκευαστικός τομέας παρουσιάζει τη μεγαλύτερη πτώση του
από τη μεταπολίτευση, εκτός από την κατασκευή νεόδμητων κτιρίων, η ενεργειακή αναβάθμιση μπορεί να ενισχύσει σημαντικά αυτή την αγορά.
• Περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη
Καθώς το μεγαλύτερο ποσοστό των ελληνικών κτιρίων είναι κτίρια κατοικιών, η εξοικονόμηση ενέργειας σε αυτά συνεπάγεται άμεσα περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη, τόσο
για τους ενοίκους όσο και για την πολιτεία.
• Υψηλότερο βιοτικό επίπεδο
Η εξοικονόμηση ενέργειας, η φύτευση υπαίθριων χώρων, τα ψυχρά υλικά, τα φυτεμένα
δώματα, η ελαχιστοποίηση των ψυκτικών φορτίων και κατ’ επέκταση η μειωμένη χρήση
κλιματιστικών μονάδων, συνεισφέρουν εκτός από τη βελτίωση της ποιότητας εσωτερικού
περιβάλλοντος και στη βελτίωση του αστικού μικροκλίματος βελτιώνοντας τις συνθήκες
διαβίωσης στα αστικά κέντρα.
• Οικονομική ανάπτυξη
Η μείωση της κατανάλωσης ενέργειας και κατά συνέπεια η εξάρτηση από συμβατικές
πρώτες ύλες, καθώς και η εξοικονόμηση οικονομικών πόρων θα ενισχύσουν την ανάπτυξη σε εθνικό επίπεδο.
• Ενίσχυση του αστικού τουρισμού
Ο τουρισμός αδιαμφισβήτητα αποτελεί μία από τις κινητήριες δυνάμεις της ελληνικής
οικονομίας. Ο πλούτος της Ελλάδας σε μνημεία, σε ποικιλότητα και πληθώρα τουριστικών αγαθών είναι μεγάλος, αν και κατά πολλούς δεν προβάλλεται όσο θα έπρεπε. Είναι
δε χαρακτηριστικό πως πολλές πόλεις του εξωτερικού προβάλουν οτιδήποτε μπορεί να
ενισχύσει τον τοπικό και εθνικό τουρισμό, ιδιαίτερα σε ότι αφορά την αρχιτεκτονική. Δεδομένου μάλιστα του ότι πολύ ξένοι αρχιτέκτονες θεωρούν την αστική ελληνική πολυ- 337 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
κατοικία ως ένα ιδιαίτερο γνώρισμα οικιστικής τυπολογίας που πρέπει να αναδείξουμε,
η ενεργειακή αναβάθμιση των πολυκατοικιών, θα ενισχύσει την αισθητική των αστικών
κέντρων και κατ’ επέκταση μπορεί να δημιουργήσει τις προϋποθέσεις, ώστε να αποτελέσει η τυπολογία αυτή τουριστικό προϊόν.
• Αναδιάρθρωση και επαναπροσδιορισμός της αισθητικής των πόλεών μας
Το βιοτικό μας επίπεδο είναι άμεσα συνυφασμένο με την αισθητική και τη λειτουργικότητα των πόλεων στις οποίες ζούμε. Τα μέτρα ενεργειακής αναβάθμισης που προωθούνται
από το κράτος αφορούν σε μια συγκεκριμένη τυπολογία αστικών οικιστικών κτιρίων που
εφόσον αναβαθμιστούν ενεργειακά με συγκεκριμένες προδιαγραφές μπορούν να συμβάλουν στη βελτίωση της αισθητικής των ελληνικών πόλεων.
• Κοινωνική συνοχή
Διασφαλίζοντας τη διατήρηση του υφιστάμενου κοινωνικού ιστού και αποφεύγοντας την
εσωτερική αστική μετανάστευση, όπως αυτή σημειώνεται στην περίπτωση μαζικής κατεδάφισης ολόκληρων τετραγώνων. Αντίθετα, με την αναβάθμιση των κτιρίων και των
περιοχών διασφαλίζεται η κοινωνική συνοχή και ισορροπία.
Αντί επιλόγου
Ένα ανοιξιάτικο πρωινό του 2018 επέστρεφα από την Αθήνα και την τακτική συνεδρίαση της
Εθνικής Επιτροπής για τη Βιώσιμη Ανάπτυξη, στην οποία συζητήθηκε η αναθεώρηση του Κανονισμού για την Ενεργειακή Απόδοση των Κτιρίων. Ο ισχύων κανονισμός είχε τεθεί σε ισχύ το
2016, αλλά μια που το 2020 ήταν υποχρεωτική η αναθεώρησή του, η συλλογική προσπάθεια
για τη βελτίωσή του ξεκίνησε έγκαιρα, δυο χρόνια νωρίτερα.
Πήρα το intercity του ΟΣΕ, το οποίο χρειαζόταν μόλις τρεις ώρες για τη διαδρομή, χρόνος
απόλυτα ανταγωνιστικός του αεροπορικού ταξιδιού, ενώ στα απαστράπτοντα βαγόνια του
μπορούσα να προσθέσω τις τελευταίες πινελιές στο μάθημά μου της αυριανής μέρας.
Περνώντας από τις υπώρειες της Οίτης, έβλεπα τις μεγάλες ανεμογεννήτριες στην πλαγιά
του βουνού να γυρίζουν αυτοκρατορικά, εκμεταλλευόμενες το βοριαδάκι που φυσούσε.
Ο θεσσαλικός κάμπος φάνταζε γαλήνιος. Χιλιάδες στρέμματα που παλιά είχαν βαμβάκι ήταν
σπαρμένα εδώ και πέντε χρόνια με ελαιοκράμβη και περίμεναν να θεριστούν, προκειμένου να
μετατραπεί σε βιοκαύσιμο στο παλιό εργοστάσιο της Ζάχαρης έξω απ’ τη Λάρισα.
Στη δυτική είσοδο της Θεσσαλονίκης, όπου από το 2010, τη χρονιά που ξέσπασε η μεγάλη
κρίση, υπήρχαν εγκαταλελειμμένα εργοστάσια και μάντρες εμπορίας φορτηγών, είχε συντελεστεί από το 2016 μία πραγματική κοσμογονία: Εταιρείες προηγμένων δομικών υλικών, εργαστήρια βιοτεχνολογίας, κέντρα ανάπτυξης πληροφορικής, όλα είχαν αναπτυχθεί στο πλαίσιο
της συνδυασμένης προσπάθειας της Ζώνης Καινοτομίας, του Μητροπολιτικού Δήμου Θεσσαλονίκης και της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ. Απασχολούσαν νέους επιστήμονες και εργαστηριακό προσωπικό και παρήγαγαν προϊόντα που εξάγονταν σ’ όλη την Ευρώπη.
Από τον σιδηροδρομικό σταθμό, εξαίρετα συντηρημένο δείγμα μοντέρνας αρχιτεκτονικής
του 1950, έφτασα με το μετρό σε 25’ στο σπίτι μου στην Καλαμαριά. Ένα τυπικό διαμέρισμα
- 338 -
Α.Μ. Παπαδοπουλος - ΑΠΕ, ΕΞΟΙΚΟΝΟΜΗΣΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ
σε μία πολυκατοικία του 1990, ανακατασκευασμένη σύμφωνα με τις αρχές του ενεργειακού
σχεδιασμού, με ελάχιστη κατανάλωση ενέργειας για θέρμανση το χειμώνα και χωρίς ανάγκη
κλιματισμού το καλοκαίρι.
Βουλιάζοντας στον καναπέ είδα στις ειδήσεις ότι το χρέος της χώρας, μετά από ορθολογικό
πολιτικό σχεδιασμό, επίπονη διαπραγμάτευση και ρήξη με τους δανειστές μας και σκληρή
δουλειά απ’ όλους, είχε επιτέλους μειωθεί κάτω από το 100% του ΑΕΠ, καθιστώντας τις δύσκολες μέρες που προηγήθηκαν οριστικά παρελθόν. Μόνο η ΑΕΚ εξακολουθούσε να μην έχει
πάρει πρωτάθλημα, αλλά μ’ αυτό είχα μάθει πλέον να ζω.
Βιβλιογραφία
Ελληνική Στατιστική Αρχή, Στατιστικά στοιχεία κτιριακού αποθέματος (2013)
European Environmental Agency (EEA). (2011). Annual European Union greenhouse gas inventory 1990–
2008 and inventory report Copenhagen: ΕΕΑ.
Eurostat Energy Statistics. [Online]. (2013).
Papadopoulos A.M. (2007), Energy cost and its impact on regulating the buildings’ energy behaviour, Advances in Building Energy Research 1, 105-121.
Theodoridou I., Papadopoulos A.M. and Hegger M. (2011), A typological classification of the Greek building
stock, Energy and Buildings 43, 10, 2779-2787.
Theodoridou I., Papadopoulos A.M. and Hegger M. (2011), Statistical analysis of the Greek residential building stock, Energy and Buildings 43, 9, 2422-2428.
Stamou A., Patias P., Papadopoulos A.M., Theodoridou I. (2012), Study and Analysis of WorldView-2 satellite
Imagery for evaluating the energy efficiency of the urban area of Kalamaria, Greece, South-Eastern European Journal of Earth Observation and Geomatics, 1, 1, 41-54
- 339 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Ποιότητα ατμοσφαιρικού περιβάλλοντος
Κωνσταντινή Σαμαρά–Κωνσταντίνου
Καθηγήτρια Τμήματος Χημείας ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Παρότι υπήρξε σημαντική βελτίωση της ποιότητας του αέρα στις αστικές περιοχές της Ελλάδας με την πάροδο του χρόνου, τα σημερινά επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης ξεπερνούν
τον ευρωπαϊκό μέσο όρο, κυρίως για τα αιωρούμενα σωματίδια PM10 και PM2.5, αλλά και για
Ο3 και ΝΟ2. Το κοινωνικό κόστος από τη χρόνια έκθεση του Ελληνικού πληθυσμού σε ρύπους
της ατμόσφαιρας είναι υψηλό. Μεγάλα θα ήταν τα οφέλη για τη δημόσια υγεία, αλλά και για
την οικονομία από την εφαρμογή κατάλληλων μέτρων για μείωση των εκπομπών. Ως αποτέλεσμα της οικονομικής ύφεσης, τα τελευταία χρόνια μειώθηκε η ρύπανση που συνδέεται με
την κυκλοφορία αυτοκινήτων. Ωστόσο, η αύξηση της τιμής των συμβατικών καυσίμων οδήγησε σε αύξηση της χρήσης ξύλου και γενικότερα βιομάζας για οικιακή θέρμανση, γεγονός
που δημιούργησε επεισόδια υψηλής ρύπανσης από αιωρούμενα σωματίδια στις περισσότερες Ελληνικές πόλεις κατά τη διάρκεια του χειμώνα.
ABSTRACT
AIR QUALITY IN GREECE
Although there has been a substantial improvement in air quality in Greek urban areas over
the years, current air pollution levels are higher than the 27-Europe average, with the most
problematic pollutants being airborne particles PM10 and PM2.5, followed by Ο3 and ΝΟ2.
The social cost caused from the chronic exposure of the Greek population to air pollution
is considerable and significant benefits could be achieved in public health and associated
monetary costs, if appropriate reduction measures were implemented. The economic recession
in the past three years reduced traffic-induced air pollution; however, the increasing price of
conventional fuel oil caused increased use of wood and biomass for residential heating with
subsequent some severe wood smoke events in most Greek cities during wintertime.
- 341 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Κωνσταντινή Σαμαρά–Κωνσταντίνου, Καθηγήτρια Τμήματος Χημείας ΑΠΘ
Η
Εισαγωγή
ατμοσφαιρική ρύπανση αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα περιβαλλοντικά προβλήματα
στην Ευρώπη με δυσμενείς επιπτώσεις στην υγεία και την ποιότητα ζωής των πολιτών,
αλλά και των οικοσυστημάτων. Οι επιδράσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης περιλαμβάνουν:
• Βλάβες στην υγεία προκαλούμενες από την έκθεση σε αέριους ρύπους (οξείδια θείου και
αζώτου, όζον, βενζόλιο, μονοξείδιο του άνθρακα) και αιωρούμενα σωματίδια ή/και ρύπους
που μεταφέρονται μέσω του αέρα, αποτίθενται και συσσωρεύονται στην τροφική αλυσίδα
(βαρέα μέταλλα, έμμονες οργανικές ενώσεις)
• Οξίνιση ή ευτροφισμό χερσαίων και υδάτινων οικοσυστημάτων (οξείδια θείου και αζώτου,
αμμωνία)
• Βλάβες και απώλεια αγροτικής/δασικής παραγωγής (όζον)
• Φθορές σε υλικά και στοιχεία του ανθρώπινου πολιτισμού (οξείδια θείου και αζώτου, όζον)
• Συμβολή στην κλιματική μεταβολή (όζον, αιθάλη)
Σχεδόν όλες οι οικονομικές και κοινωνικές δραστηριότητες συνοδεύονται από εκπομπές
ρύπων στον αέρα. Παρά την πρόοδο που έχει επιτευχθεί μέχρι σήμερα στον περιορισμού των
εκπομπών από διάφορες ανθρωπογενείς πηγές και στη μείωση των συγκεντρώσεων πολλών
ρύπων κάτω από τα νομοθετημένα όρια, η ποιότητα του αέρα σε πολλές περιοχές δεν είναι
στα επίπεδα που προβλέπονται από τη νομοθεσία ή επιθυμούν οι πολίτες.
Όρια ποιότητας του ατμοσφαιρικού αέρα
Οι Ευρωπαϊκές Οδηγίες που καθορίζουν όρια για τους κύριους ρύπους του ατμοσφαιρικού
αέρα με στόχο την πρόληψη ή μείωση των δυσμενών επιδράσεων στην ανθρώπινη υγεία και
τα οικοσυστήματα είναι:
α) Η
Οδηγία 2008/50/EC για την ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα και καθαρότερο αέρα
- 342 -
Κ. Σαμαρα - Κωνσταντινου - Ποιοτητα ατμοσφαιρικου περιβαλλοντος
για την Ευρώπη, η οποία θέτει όρια για το διοξείδιο του θείου (SO2), το διοξείδιο του
αζώτου (NO2), τα αιωρούμενα σωματίδια με διάμετρο μικρότερη από 10 και 2.5 μm (PM10
και PM2.5, αντίστοιχα), το όζον (O3), το μονοξείδιο του άνθρακα (CO), το βενζόλιο (C6H6),
και το μόλυβδο (Pb). Η Οδηγία αυτή ενσωματώνει την 96/62/EC και τις τρεις θυγατρικές
της (1999/30/EC, 2000/69/EC και 2002/3/EC), όπως και την απόφαση 97/101/EC για την
καθιέρωση διαδικασίας για την αμοιβαία ανταλλαγή πληροφοριών και δεδομένων ατμοσφαιρικής ρύπανσης από μεμονωμένους σταθμούς και δίκτυα.
β) Η Οδηγία 2004/107/EC σχετικά με το αρσενικό (As), το κάδμιο (Cd), τον υδράργυρο (Hg),
το νικέλιο (Ni) και τους πολυκυκλικούς υδρογονάνθρακες συμπεριλαμβανομένου του
βενζο[α]πυρενίου (BaP) στον ατμοσφαιρικό αέρα.
Οι Οδηγίες θέτουν δύο ειδών όρια: (α) τις οριακές τιμές, δηλ. ανώτατες επιτρεπτές συγκεντρώσεις για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, οι οποίες δεν πρέπει να παραβιάζονται πάνω
από ένα επιτρεπτό ποσοστό στη διάρκεια του έτους και (β) ανώτατα και κατώτατα όρια εκτίμησης. Η σύγκριση των ατμοσφαιρικών συγκεντρώσεων με τις οριακές τιμές προκύπτει μόνον
από μετρήσεις. Ωστόσο, όταν τα επίπεδα ρύπανσης είναι κάτω από το ανώτατο όριο εκτίμησης, μπορούν να εφαρμόζονται συνδυασμένα μετρήσεις και υπολογισμοί βάσει μοντέλων,
ενώ όταν είναι κάτω από το κατώτατο όριο εκτίμησης μπορούν να εφαρμόζονται μόνο υπολογισμοί βάσει μοντέλων ή τεχνικές αντικειμενικής εκτίμησης. Αξίζει να σημειωθεί ότι, για τους
περισσότερους ρύπους, τα Ευρωπαϊκά όρια είναι πιο ελαστικά από τις καθοδηγητικές τιμές
της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας (WHO) ως αποτέλεσμα των πιέσεων από ομάδες διαφορετικών συμφερόντων, καθώς οι επιστήμονες και οι πολίτες ζητούν την εφαρμογή αυστηρών
κριτηρίων, ενώ οι επιχειρήσεις και οι βιομηχανίες διεκδικούν μεγαλύτερη χαλαρότητα για να
μην πληγεί η οικονομική ανάπτυξη.
Επιδράσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία
Η πρόσφατη έρευνα σχετικά με τις επιδράσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία εστιάζεται κυρίως στις αναπνευστικές και καρδιαγγειακές παθήσεις που προκαλούνται από βραχυχρόνια ή μακροχρόνια έκθεση σε υψηλές και πολύ χαμηλές συγκεντρώσεις, αντίστοιχα, καθώς
και σε δυσμενείς επιδράσεις κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης. Οι ατμοσφαιρικοί ρύποι που
προκαλούν τη μεγαλύτερη ανησυχία για την υγεία του Ευρωπαϊκού πληθυσμού σήμερα είναι
τα αιωρούμενα σωματίδια (ΡΜ), το όζον (Ο3) και το διοξείδιο του αζώτου (ΝΟ2). Οι σοβαρότερες βλάβες αποδίδονται στα αιωρούμενα σωματίδια και εξαρτώνται από το μέγεθος και τη
χημική τους σύσταση, καθώς μπορεί να περιέχουν τοξικά στοιχεία και καρκινογόνες ενώσεις.
Από δεδομένα πολλών επιδημιολογικών ερευνών είναι γνωστό πως με αύξηση των συγκεντρώσεων των σωματιδίων PM10 κατά 10 μg/m3, αυξάνεται η ολική θνησιμότητα κατά 0,5%,
ενώ παρατηρείται αύξηση στην εισαγωγή επειγόντων περιστατικών στα νοσοκομεία από καρδιαγγειακά νοσήματα κατά περίπου 0,5% και από αναπνευστικά νοσήματα κατά 1%.
Ακόμη πιο επικίνδυνα είναι τα σωματίδια PM2.5, καθώς για κάθε επιπλέον 1 μg PM2.5 στον
αέρα, ο αριθμός των πρόωρων θανάτων αυξάνεται κατά 0,6-1,6% το χρόνο. Πέρα από την
- 343 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
αιτιολογική σχέση με πρόωρους θανάτους από καρδιαγγειακά και αναπνευστικά αίτια, μακροχρόνια έκθεση σε σωματίδια PM2.5 μπορεί να προκαλέσει αρτηριοσκλήρωση, αναπνευστικές
παθήσεις σε παιδιά, πρόωρες γεννήσεις, αυξημένη πιθανότητα γέννησης αυτιστικού παιδιού,
ενώ εκτιμάται ότι υπάρχει πιθανή συσχέτιση με την ανάπτυξη του νευρικού συστήματος, τις
γνωστικές λειτουργίες και το διαβήτη. Οι μηχανισμοί με τους οποίους τα σωματίδια επιδρούν
στον οργανισμό δεν είναι πλήρως γνωστοί. Σύμφωνα με εκτιμήσεις, η καρδιαγγειακή νοσηρότητα και θνησιμότητα συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με το οξειδωτικό στρες που προκαλούν
ορισμένα συστατικά των σωματιδίων (Araujo et al., 2008). Σύμφωνα με την Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, για τα PM2.5 δεν υπάρχει τιμή κατωφλίου, κάτω από την οποία να μην αναμένεται
βλάβη στην υγεία σε κάποια ευαίσθητη ομάδα πληθυσμού (WHO, 2006).
Πρόσφατη έρευνα που πραγματοποιήθηκε σε 39 εκατομμύρια κατοίκους από 25 Ευρωπαϊκές πόλεις (APHEKOM, 2011) έδειξε ότι η έκθεση σε συγκεντρώσεις PM2.5 υψηλότερες από την
καθοδηγητική τιμή της WHO (10 μg/m3) ευθύνεται για 19.000 θανάτους το χρόνο, κυρίως από
καρδιαγγειακά αίτια. Το προσδόκιμο επιβίωσης των κατοίκων ηλικίας ≥30 ετών μειώνεται κατά
μέσο όρο κατά 8,6 μήνες παρουσιάζοντας μεγάλες διακυμάνσεις μεταξύ των πόλεων, από 0
στη Στοκχόλμη μέχρι 22 στο Βουκουρέστι (η μείωση του προσδόκιμου επιβίωσης στην Αθήνα
υπολογίσθηκε σε 13 μήνες). Επίσης, σε κατοίκους που διέμεναν σε απόσταση 150 μέτρων από
δρόμους με κυκλοφοριακό φόρτο ≥10000 οχήματα/ημέρα διαπιστώθηκε αύξηση κατά 1530% των περιπτώσεων παιδικού άσθματος, καθώς και χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας και στεφανιαίας νόσου σε ενήλικες ≥65 ετών, η οποία αποδόθηκε στο γεγονός ότι οι συγκεντρώσεις των μικροσωματιδίων είναι υψηλότερες κοντά σε δρόμους μεγάλης κυκλοφορίας,.
Η ρύπανση από τα μικροσωματίδια οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στα αυτοκίνητα, κυρίως τα
παλαιάς τεχνολογίας πετρελαιοκίνητα, και την κυκλοφοριακή συμφόρηση, ένα πρόβλημα πολύ
διαδεδομένο στις Ευρωπαϊκές πόλεις. Τα τελευταία χρόνια, η καύση ξύλου και κάρβουνου σε
μικρές σόμπες για οικιακή θέρμανση αποτελεί σημαντική πηγή σωματιδίων σε πολλές αστικές
περιοχές, ειδικά στην Πολωνία, Σλοβακία, Βουλγαρία, αλλά και στην Ελλάδα ως συνέπεια της
ακριβής ενέργειας που ώθησε τα φτωχά νοικοκυριά να στραφούν προς φθηνότερες λύσεις.
Ευαίσθητες ομάδες πληθυσμού
Με βάση στοιχεία της περιόδου 2001-2010, σημαντικό ποσοστό του αστικού πληθυσμού της
Ευρώπης εκτίθεται σε επίπεδα σωματιδίων PM2.5 και PM10, Ο3, ΝΟ2 και ΒαΡ υψηλότερα από
τα Ευρωπαϊκά όρια και, φυσικά, πολύ υψηλότερα από τις καθοδηγητικές τιμές της WHO (ΕΕΑ,
2013a). Ωστόσο, ορισμένες ομάδες πληθυσμού υπόκεινται δυσανάλογα στις επιδράσεις της
ατμοσφαιρικής ρύπανσης και εξαιτίας της ηλικίας ή της κατάστασης της υγείας τους, αλλά και
εξαιτίας της κοινωνικο-οικονομικής τους κατάστασης. Έτσι, οι θάνατοι είναι πιο συχνοί σε άτομα που ήδη νοσούν, ενώ άτομα με προϋπάρχον ιατρικό ιστορικό έχουν μεγαλύτερη πιθανότητα για εισαγωγή στο νοσοκομείο. Σε άτομα που πάσχουν από καρδιακές, αναπνευστικές ή
χρόνιες ασθένειες, η ατμοσφαιρική ρύπανση επιδεινώνει τα συμπτώματά τους και υποβαθμίζει
την ποιότητα της ζωής τους. Τα παιδιά είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην ατμοσφαιρική ρύπανση
επειδή περνούν περισσότερο χρόνο έξω, έχουν μεγαλύτερους ρυθμούς αναπνοής και αναπνέ- 344 -
Κ. Σαμαρα - Κωνσταντινου - Ποιοτητα ατμοσφαιρικου περιβαλλοντος
ουν μεγαλύτερο όγκο αέρα από τους ενήλικες σε σχέση με το βάρος τους. Τα μικρά παιδιά και
τα βρέφη, ιδιαίτερα, δεν έχουν πλήρως αναπτυγμένο το ανοσοποιητικό, αναπνευστικό και κεντρικό νευρικό τους σύστημα (WHO, 2005). Τέλος, οι κοινωνικά και οικονομικά ασθενέστερες
πληθυσμιακές ομάδες εκτίθενται περισσότερο στους ρύπους του αέρα, καθώς κατά κανόνα
ζουν σε περιοχές με υψηλότερες εκπομπές από την κυκλοφορία ή τη βιομηχανία (ΕΕΑ, 2013b).
Το οικονομικό κόστος των επιδράσεων στην υγεία
Οι επιδράσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην υγεία και στο περιβάλλον συνεπάγονται και
σημαντικό οικονομικό κόστος εξαιτίας της απώλειας παραγωγικότητας και των πρόσθετων
ιατρικών εξόδων ή εξαιτίας της μείωσης της αγροτικής παραγωγής και της φθοράς ορισμένων
υλικών. Σύμφωνα με εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Περιβάλλοντος (ΕΕΑ), το οικονομικό κόστος από την ατμοσφαιρική ρύπανση που προκαλούν οι 10.000 πιο ρυπογόνες βιομηχανίες της Ευρώπης, με βάση τα στοιχεία που δήλωσαν το 2009 στο Μητρώο Εκπομπών Ρύπων,
κυμαίνεται μεταξύ 102 και 169 δις ευρώ, με 191 βιομηχανίες να είναι υπεύθυνες για το 50% του
συνολικού κόστους. Αντίστοιχα, το οικονομικό κόστος της ατμοσφαιρικής ρύπανσης από τις
οδικές μεταφορές υπολογίζεται σε περίπου 100 δις ευρώ, με ένα μεγάλο μέρος, περίπου 43-46
δις ευρώ, να οφείλεται στις εξατμίσεις από τα φορτηγά και τις νταλίκες. Τέλος, το εκτιμώμενο
οικονομικό κόστος από χρόνιες ασθένειες που προκαλούνται από τη διαμονή σε περιοχές με
μεγάλη κυκλοφορία αυτοκινήτων υπερβαίνει τα 300 εκατομμύρια ευρώ το χρόνο.
Αναμφίβολα, η μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης μπορεί να έχει σημαντικά οφέλη για
τη δημόσια υγεία, κυρίως μείωση της καρδιαγγειακής ή/και αναπνευστικής θνησιμότητας και
νοσηρότητας από χρόνια νοσήματα, αλλά και μείωση των επισκέψεων σε γιατρό, των εισαγωγών στα νοσοκομεία, των επειγόντων περιστατικών, των ημερών περιορισμένης δραστηριότητας, της χρήσης φαρμάκων, κ.ά. Επιπλέον, αυτά τα οφέλη συνοδεύονται και από σημαντικό
δημοσιονομικό όφελος. Σύμφωνα με το πρόγραμμα APHEKOM, η μείωση της μέσης ετήσιας
συγκέντρωσης των PM2.5 σε 25 Ευρωπαϊκές πόλεις στην καθοδηγητική τιμή της WHO (10 μg/
m3) θα είχε δημοσιονομικό όφελος περίπου 31,5 δις ευρώ από την εξοικονόμηση κονδυλίων
για την υγεία, τη μείωση των ημερών απουσίας από την εργασία και από μη-μετρήσιμα οφέλη
όπως ευζωία, μακροζωία και ποιότητα ζωής (APHEKOM, 2011).
Πολιτικές βελτίωσης της ποιότητας του αέρα
Τις τελευταίες δεκαετίες, η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναπτύξει και εφαρμόσει μία σειρά από
νομοθετικά εργαλεία για τη βελτίωση της ποιότητας του αέρα ως αποτέλεσμα του συνεχώς
αυξανόμενου όγκου επιστημονικών δεδομένων, αλλά και των απαιτήσεων των πολιτών. Αποτέλεσμα ήταν η ποιότητα του αέρα να παρουσιάσει αξιοσημείωτη βελτίωση τα τελευταία 60
χρόνια. Οι συγκεντρώσεις πολλών ρύπων όπως SΟ2, CΟ και βενζολίου μειώθηκαν σημαντικά,
ενώ του μολύβδου έπεσαν πολύ κάτω από τα νομοθετημένα όρια.
Η Θεματική Στρατηγική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής
- 345 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ρύπανσης που σχεδιάσθηκε στο πλαίσιο του 6ου Προγράμματος Περιβαλλοντικής Δράσης,
μετά από μία μακροχρόνια διαδικασία διαβούλευσης, στην οποία συμμετείχαν το Ευρωπαϊκό
Κοινοβούλιο, ΜΗΚΥΟ, η βιομηχανία και ο ιδιωτικός τομέας, έθεσε συγκεκριμένους μακροπρόθεσμους στόχους βελτίωσης για το 2020 σε σχέση με το 2000 μέσω του περιορισμού των
εκπομπών ορισμένων ρύπων (SO2, NOx, VOCs, ΝΗ3, πρωτογενή PM2.5). Οι σχετιζόμενοι με την
υγεία στόχοι περιλαμβάνουν 47% μείωση της απώλειας προσδόκιμου επιβίωσης που προκαλεί η έκθεση σε αιωρούμενα σωματίδια και 10% μείωση της οξείας θνησιμότητας λόγω έκθεσης στο όζον, ενώ άλλοι στόχοι έχουν τεθεί και για την προστασία των οικοσυστημάτων (EEA,
2013a).
Παρόλα αυτά, η ποιότητα του αέρα σήμερα δεν είναι στα επίπεδα που προβλέπονται από
τη νομοθεσία ή επιθυμούν οι πολίτες, ειδικά σε ό,τι αφορά στα αιωρούμενα σωματίδια, το Ο3
και το ΝΟ2. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι τον Μάιο του 2013, το Ανώτατο Δικαστήριο
της Βρετανίας έκρινε ότι η βρετανική κυβέρνηση απέτυχε στο καθήκον της να προστατεύσει
τους πολίτες από τις βλαβερές συνέπειες της ατμοσφαιρικής ρύπανσης καθώς παραβιάζει τα
όρια του NO2 και ζήτησε την παρέμβαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Δύο μήνες αργότερα,
ο ΟΗΕ προειδοποίησε τις Βρυξέλλες ότι οι επιπτώσεις της ατμοσφαιρικής ρύπανσης δεν έχουν
εκτιμηθεί σωστά από την Ευρώπη, η οποία πρέπει να επανεξετάσει τη νομοθεσία της για την
αντιμετώπιση του προβλήματος μετά από αξιολόγηση νέων αποδεικτικών στοιχείων.
Σήμερα η Ευρώπη αναγνωρίζει ότι οι πολιτικές που στοχεύουν σε μεμονωμένους ρύπους
δεν επαρκούν για την αντιμετώπιση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ότι για τη συνολική βελτίωση της ποιότητας του αέρα απαιτείται η μακροχρόνια αντιμετώπιση πολλών ρύπων που
προέρχονται από διαφορετικές πηγές. Επιπλέον, είναι απαραίτητη μία μετατόπιση της οικονομίας προς πιο «πράσινες» μορφές κατανάλωσης και παραγωγής.
Η ποιότητα του ατμοσφαιρικού αέρα στην Ελλάδα
Όπως σε όλα τα κράτη-μέλη, η εκτίμηση και διαχείριση της ποιότητας του ατμοσφαιρικού
αέρα στην Ελλάδα με στόχο την προστασία της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος,
απαιτεί τη συστηματική παρακολούθηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Για την υλοποίηση
των παραπάνω στόχων, το ΥΠΕΚΑ (Τμήμα Ποιότητας Ατμόσφαιρας) εγκατέστησε το 2001 το
Εθνικό Δίκτυο Παρακολούθησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης (ΕΔΠΑΡ), το οποίο λειτουργεί 18
σταθμούς στην Αττική, 1 σταθμό στα Οινόφυτα και 1 σταθμό στην Αλίαρτο Βοιωτίας για τις
ανάγκες του Προγράμματος Διασυνοριακής Μεταφοράς της Ρύπανσης (EMEP), ενώ οι υπόλοιποι σταθμοί βρίσκονται στη Θεσσαλονίκη (7), την Πάτρα (2), το Βόλο (1), τα Ιωάννινα (1) και
το Ηράκλειο (1) υπό την εποπτεία των περιφερειακών διοικήσεων. Δίκτυα Παρακολούθησης
Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης έχουν εγκατασταθεί και από άλλους φορείς, όπως ο Δήμος Θεσσαλονίκης με 5 σταθμούς εντός της επικράτειάς του, η Περιφέρεια Δυτικής Μακεδονίας με 4
σταθμούς στο λεκανοπέδιο Κοζάνης-Πτολεμαΐδας και η ΔΕΗ στις περιοχές όπου λειτουργούν
ατμοηλεκτρικοί σταθμοί. Ανάλογα με το χαρακτήρα της περιοχής όπου βρίσκονται, οι σταθμοί
ταξινομούνται στις εξής κατηγορίες: Αστικός-Κυκλοφορίας, Αστικός-Υποβάθρου, ΠεριαστικόςΥποβάθρου και Αστικός-Βιομηχανικός.
- 346 -
Κ. Σαμαρα - Κωνσταντινου - Ποιοτητα ατμοσφαιρικου περιβαλλοντος
Αν και με πολλές καθυστερήσεις που είχαν ως αποτέλεσμα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή να προσφύγει αρκετές φορές εναντίον της χώρας μας, σήμερα η Ελλάδα έχει ενσωματώσει στο εθνικό
της δίκαιο τις Ευρωπαϊκές Οδηγίες για την προστασία της υγείας και του περιβάλλοντος από
την ατμοσφαιρική ρύπανση, καθώς και εκείνες που στόχο έχουν την πρόληψη ή τη μείωση των
επιπτώσεων της ατμοσφαιρικής ρύπανσης.
Παρόλα αυτά, η εφαρμογή των κοινοτικών οδηγιών είναι σε μεγάλο βαθμό ελλιπής, τόσο
στην παρακολούθηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης (π.χ. μετρήσεις PM2.5 και βενζολίου
πραγματοποιούνται σε ελάχιστους σταθμούς, ενώ η παρακολούθηση των ρύπων της Οδηγίας
2004/107/ΕΚ δεν έχει αρχίσει ακόμη), όσο και στο σχεδιασμό και εφαρμογή προγραμμάτων
μείωσης της ρύπανσης σε περιοχές όπου παρατηρείται υπέρβαση των ορίων.
Σε σύγκριση με τα άλλα κράτη-μέλη, τα επίπεδα ατμοσφαιρικής ρύπανσης στην Ελλάδα βρίσκονται κατά κανόνα πάνω από το μέσο όρο των 27 της Ευρωπαϊκής Ένωσης ακόμη και όταν
υπάρχει συμμόρφωση με τα όρια. Έτσι, το 2011, η Ελλάδα κατείχε την 3η υψηλότερη θέση ως
προς το CΟ, την 5η ως προς το ΝΟ2 και το βενζόλιο, την 6η ως προς το SΟ2 και τα PM10, την 7η
ως προς τα PM2.5 και την 8η ως προς το Ο3, ενώ δεν έδωσε στοιχεία για το Β[α]Ρ (EEA, 2013a).
Με βάση τα υπάρχοντα δεδομένα, το μεγαλύτερο πρόβλημα για την ποιότητα του αέρα
στα αστικά κέντρα της Ελλάδας αποτελούν τα αιωρούμενα σωματίδια και το ΝΟ2, με σχεδόν
μόνιμες υπερβάσεις των ορίων σε σταθμούς αστικούς-κυκλοφορίας, καθώς επίσης το Ο3 με
υπερβάσεις των ορίων στα προάστια κατά τους θερινούς μήνες. Η κυκλοφορία των αυτοκινήτων θεωρείται η σημαντικότερη πηγή εκπομπής των ρύπων αυτών.
Από το 2010, λόγω της οικονομικής κρίσης, εκτιμάται ότι μειώθηκαν οι εκπομπές από την
κυκλοφορία, αντίθετα, αυξήθηκαν σημαντικά οι εκπομπές από την οικιακή θέρμανση, καθώς
η αύξηση της τιμής του πετρελαίου θέρμανσης οδήγησε πολλά νοικοκυριά στην καύση ξύλου
και βιομάζας. Η ανεξέλεγκτη καύση ξύλου - συχνά ακατάλληλου για θέρμανση - σε συνδυασμό
με τις δυσμενείς μετεωρολογικές συνθήκες (άπνοια και θερμοκρασιακή αναστροφή) είχε ως
αποτέλεσμα την εμφάνιση πολύ υψηλών συγκεντρώσεων μικροσωματιδίων, τόσο στη Θεσσαλονίκη, όσο και σε άλλες πόλεις, ιδιαίτερα κατά τις βραδινές ώρες. Σύμφωνα με μετρήσεις στο
αστικό υπόβαθρο της Θεσσαλονίκης, η μέση χειμερινή συγκέντρωση των PM2.5 κατά την τριετία της κρίσης (2010-12) αυξήθηκε κατά 30% σε σύγκριση με την τριετία προ κρίσης (2007-09)
(Petrakakis et al. 2013). Επίσης, από τη σύγκριση των συγκεντρώσεων των χημικών συστατικών
των ΡΜ2.5 κατά τις χειμερινές περιόδους του 2012 και 2013 προέκυψε ότι οι δείκτες καύσης πετρελαίου (νικέλιο και βανάδιο) ήταν μειωμένοι κατά 20-30% το 2013 λόγω μειωμένης χρήσης
πετρελαίου θέρμανσης, αντίθετα, οι δείκτες καύσης βιομάζας (λεβογλυκοζάνη, κάλιο) ήταν 2-5
φορές υψηλότεροι. Οι συγκεντρώσεις των σωματιδίων, καθώς και η οξειδωτική τους δραστικότητα παρουσίασαν υψηλότερες τιμές κατά τις βραδινές ώρες, όταν λειτουργούσαν τζάκια και
ξυλόσομπες (Safari et al. 2013). Αυτή η νέα υποβάθμιση της ποιότητας του αέρα ήρθε να προστεθεί στη ήδη υπάρχουσα αυξάνοντας τον κίνδυνο για την υγεία του πληθυσμού, αλλά και
την πιθανότητα να βρεθεί η Ελλάδα ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου για παραβίαση των
οριακών τιμών ποιότητας του αέρα, καθώς αυξήθηκε σημαντικά ο αριθμός των υπερβάσεων.
Τα τελευταία χρόνια γίνεται συστηματική επιστημονική προσπάθεια, τόσο για την ποσοτικοποίηση της συμμετοχής των πηγών ρύπανσης, όσο και για την εκτίμηση του κόστους από
- 347 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
την έκθεση του πληθυσμού σε ατμοσφαιρικούς ρύπους με στόχο την ευαισθητοποίηση της
κοινωνίας και, κυρίως, τον εφοδιασμό των αρμόδιων φορέων με εργαλεία κατάλληλα για το
σχεδιασμό ιεραρχημένων περιβαλλοντικών στρατηγικών (Samara et al. 2003, Eleftheriadis et
al. 2011, Vlachokostas et al. 2012). Παρόλα αυτά, μέχρι σήμερα διαπιστώνεται η αδυναμία της
πολιτείας να αντιμετωπίσει την ατμοσφαιρική ρύπανση και τους κινδύνους που αυτή εγκυμονεί για τον ελληνικό πληθυσμό.
Είναι προφανές ότι υπάρχει ανάγκη εφαρμογής στοχευμένων και στρατηγικά σχεδιασμένων
περιβαλλοντικών και ενεργειακών πολιτικών που θα συνδυάζουν συστηματική παρακολούθηση των επιπέδων ρύπανσης, υπεύθυνη και έγκαιρη ενημέρωση των πολιτών, έλεγχο των
εκπομπών από τη βιομηχανία, τις οδικές μεταφορές και τα συστήματα θέρμανσης, έλεγχο της
ποιότητας των καυσίμων, μέτρα περιορισμού των εκπομπών και αξιολόγηση της απόδοσής
τους, συνεργασία μεταξύ των υπεύθυνων φορέων και σχέδια δράσης για την αντιμετώπιση
των περιβαλλοντικών κινδύνων που απειλούν την υγεία με στόχο την κατοχύρωση του βασικού ανθρώπινου και κοινωνικού δικαιώματος, τον καθαρό αέρα.
Βιβλιογραφία
APHEKOM, 2011. Improving Knowledge and Communication for Decision Making on Air Pollution and
Health in Europe (2009–2011).
Araujo J.A., Barajas B., Kleinman M., Wang X., Bennett B.J., Gong K.W., Navab M., Harkema J., Sioutas C., Lusis
A.J., Nel, A.E. (2008). Ambient Particulate Pollutants in the Ultrafine Range Promote Early Atherosclerosis
and Systemic Oxidative Stress. Circulation Research 102 (5), 589-596.
ΕΕΑ, 2013a. Air Quality in Europe. Report No 9/2013 European Environment Agency Copenhagen, Denmark.
ΕΕΑ, 2013b. Environment and human health. Joint EEA-JRC report No 5/2013 European Environment Agency Copenhagen, Denmark.
Eleftheriadis K., Diapouli E., Gini M.I., Vasilatou V., Samara C., Argyropoulos G. (2011). Source apportionment
of airborne particulate matter for three urban centres in Greece. EAC2011 Conference, Manchester 4-9
Sept 2011.
Petrakakis M.J., Kelessis A.G., Tzoumaka P.N., Samara C. (2013). Λevels of suspended particulate matter before
and after the economic crisis in Τhessaloniki Greece. 17th International MESAEP Symposium Istanbul/
Turkey, Sept 28 - Oct 1, 2013.
Saffari A et al. (2013). Increased Biomass Burning due to the economic crisis in Greece and its adverse impact on wintertime air quality in Thessaloniki. Environ. Sci. Technol., 47 (23), 13313-13320.
Samara C., Kouimtzis T., Tsitouridou R., Kanias G., Simeonov V. (2003). Chemical mass balance source apportionment of PM10 in an industrialized urban area of Northern Greece. Atmospheric Environment 37
(1), 41-54.
Vlachokostas C., Achillas C., Moussiopoulos N., Kalogeropoulos K., Sigalas G., Kalognomou E.-A., Banias G.
(2012). Health effects and social costs of particulate and photochemical urban air pollution: a case study
for Thessaloniki, Greece. Air Quality, Atmosphere & Health, 5 (3) 325-334.
WHO, 2005. Effects of air pollution on children’s health and development — a review of the evidence, World
Health Organization, Regional Office for Europe, Copenhagen, Denmark.
WHO, 2006. Air quality guidelines - global update 2005, World Health Organization Regional Office for Europe, Copenhagen.
- 348 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Διαχείριση στερεών αποβλήτων:
Από τις χωματερές στην κοινωνία
μηδενικών αποβλήτων
Σωκράτης Φάμελλος
Αντιδήμαρχος Θέρμης, Ανατολική ΑΕ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η μετάβαση σε μία κοινωνία ανακύκλωσης αποτελεί βασική συνιστώσα της ευρωπαϊκής
στρατηγικής και του ευρωπαϊκού κεκτημένου και κατ’ επέκταση αδιαμφισβήτητο ελληνικό
στόχο. Η ορθή διαχείριση στερεών αποβλήτων αποτελεί κοινωνικό και δημόσιο αγαθό, απαραίτητο για την προστασία του περιβάλλοντος, την οικονομική παραγωγή και τη δημόσια
υγεία. Σε διεθνές επίπεδο η πολιτική περιβάλλοντος αλλά και η στρατηγική παγκόσμιων οικονομικών ομίλων στηρίζεται στη μείωση των αποβλήτων και στην ανακύκλωση και η διαχείριση στερεών αποβλήτων αναγνωρίζεται πλέον ως διαχείριση και αξιοποίηση φυσικών πόρων.
Στην Ελλάδα παρατηρείται αναντιστοιχία με το διεθνές περιβάλλον διαχείρισης αποβλήτων
στα ζητήματα οργάνωσης της κοινωνίας, τεχνολογικής προόδου και διατύπωσης στρατηγικής. Η εξάπλωση των έργων υγειονομικής ταφής και ανακύκλωσης συσκευασιών δεν καλύπτει τα ζητούμενα των ευρωπαϊκών υποχρεώσεών μας ενώ τα έργα δεν συνδυάστηκαν με
τις απαιτούμενες κοινωνικές και θεσμικές αλλαγές. Η καθυστέρηση εθνικού σχεδίου μείωσης
αποβλήτων και αναθεώρησης του εθνικού σχεδιασμού αποβλήτων και κατά συνέπεια των
περιφερειακών, η αναντιστοιχία έργων με την ευρωπαϊκή στρατηγική και η μονοσήμαντη
εξάρτηση χρηματοδοτήσεων από τα ΣΔΙΤ, που δεν έχει δώσει ακόμα αποτελέσματα, είναι τα
τρέχοντα φλέγοντα ζητήματα.
Για την προσέγγιση της κοινωνίας της ανακύκλωσης μπορεί να αξιοποιηθεί στη βάση της πυραμίδας διαχείρισης η αποκέντρωση της διαχείρισης και η ανάκτηση υλικών με – προοπτικά
- πλήρη διαλογή στην πηγή. Όσον αφορά δε στα διλήμματα των τεχνολογιών επεξεργασίας αποβλήτων, που σε κάθε περίπτωση είναι απαραίτητες ως βασικές υποδομές, η διεθνής
εμπειρία δίνει πληθώρα επιτυχημένων παραδειγμάτων στο πλαίσιο ολιστικής διαχείρισης. Σημαντικότερα προβλήματα αποτελούν η διατύπωση στρατηγικής, η διαθεσιμότητα χρηματοδοτικών μέσων, η ύπαρξη αξιόπιστων φορέων και η συνεισφορά της κοινωνίας των πολιτών.
- 349 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Τ
Σωκράτης Φάμελλος, Αντιδήμαρχος Θέρμης, Ανατολική ΑΕ
Εισαγωγή
α στερεά απόβλητα αφορούν και επηρεάζουν τη δημόσια υγεία, το περιβάλλον, το οικονομικό προϊόν, την απασχόληση και τα οικονομικά κάθε οικογένειας. Η διαχείρισή τους
αποτελεί βασική αρμοδιότητα της Τοπικής Αυτοδιοίκησης αλλά επηρεάζεται εξίσου από την
πολιτική και τη στρατηγική της πολιτείας και τη στάση ζωής όλων των πολιτών και των «παραγωγών». Η διαχείρισή τους αποτελεί σημαντικό τμήμα του «δημόσιου χώρου», «χώρο δημόσιας ευθύνης» ενώ η ορθή -από όλες τις οπτικές γωνίες- διαχείρισή τους αποτελεί κοινωνικό και
δημόσιο αγαθό.
Η ευρωπαϊκή στρατηγική για τα στερεά απόβλητα συνοψίζεται ως «πρόληψη της δημιουργίας αποβλήτων και προώθηση της επαναχρησιμοποίησης, της ανακύκλωσης και της ανάκτησης με τελικό στόχο τη μείωση των αρνητικών περιβαλλοντικών επιπτώσεων». Η μετάβαση
σε μια κοινωνία ανακύκλωσης αποτελεί για την Ε.Ε. βασική συνιστώσα της αειφορικής διάστασης της ανάπτυξης, με πυλώνες την προστασία του περιβάλλοντος, την υποστήριξη της
οικονομικής παραγωγής και την προσέγγιση του στόχου των βιώσιμων πόλεων.
Πάντα σε επίπεδο στρατηγικής η σύνθεση και διατύπωση πολιτικών για τη διαχείριση των
στερεών αποβλήτων υπακούει στην ιεράρχηση της διαχείρισης, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή
στρατηγική 2008/98, που θέτει κατά προτεραιότητα τους στόχους για Πρόληψη και Μείωση,
Προετοιμασία για επαναχρησιμοποίηση, Ανακύκλωση, Ανάκτηση και Ασφαλή Διάθεση. Στο
σχετικό ευρωπαϊκό και εθνικό πλαίσιο έχει τεθεί ο στόχος του 50% κ.β. για την ανακύκλωση και
επαναχρησιμοποίηση.
- 350 -
Σ. Φαμελλος - Διαχειριση στερεων αποβλητων: Απο τις χωματερες στην κοινωνια μηδενικων αποβλητων
Διεθνές και Ελληνικό περιβάλλον
Στο διεθνές περιβάλλον, η διαχείριση στερεών αποβλήτων συνδέεται στενά με την οικονομική
ανάπτυξη, τη διαθεσιμότητα, αξιοποίηση και εκμετάλλευση των φυσικών πόρων, την πολυπλοκότητα και τις αντιθέσεις της παγκοσμιοποίησης. Ο διεθνής οικονομικός ανταγωνισμός, οι
διεθνείς αντιθέσεις και η ζήτηση υλικών και πόρων από τις νέες τεχνολογίες, τους μονοπωλιακούς ομίλους και τις αναπτυσσόμενες οικονομίες επιταχύνουν την καινοτομία και την ανάπτυξη τεχνολογίας αλλά και τις άτυπες μορφές διαχείρισης στερεών αποβλήτων με οξύτατα
περιβαλλοντικά προβλήματα.
Στην Ευρώπη, η ανάπτυξη τεχνολογιών και οικονομίας γύρω από αυτές, που χαρακτήρισε τον κλάδο μέχρι και τη δεκαετία του 2000, δίνει τη θέση της στις στρατηγικές πρόληψης
και ανάπτυξης ειδικών εργαλείων σε τομεακά θέματα υλικών και αποβλήτων (πχ. food waste,
source efficiency, pay as you throw) με ριζικές αλλαγές λόγω της οικονομικής κρίσης. Σε παγκόσμιο επίπεδο, οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις του κλάδου αποβλήτων μεγεθύνονται, αποδεικνύονται ολέθριες οι συνέπειες του καταναλωτικού μοντέλου, ενώ οξύνονται τα προβλήματα φτώχειας και υποσιτισμού, άτυπης ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης αποβλήτων,
παράνομου διεθνούς εμπορίου αποβλήτων αλλά και σημαντικών ανατροπών λόγω της εισαγωγής πρότυπων διαδικασιών και ελέγχων στις αναπτυσσόμενες χώρες και κύρια στην κινεζική οικονομία. Ταυτόχρονα οι ηγετικοί όμιλοι της παγκόσμιας αγοράς στηρίζουν την κερδοφορία και την ανταγωνιστικότητά τους σε αρχές όπως η πρόληψη και η ανακύκλωση αποβλήτων.
Στην Ελλάδα παρατηρείται πλήρη αναντιστοιχία με το διεθνές περιβάλλον και στα ζητήματα
οργάνωσης της κοινωνίας και της τεχνολογικής προόδου αλλά και στη διατύπωση στρατηγικής. Η οικονομική και κοινωνική κρίση τα τελευταία χρόνια έχει οδηγήσει σε μείωση της παραγωγής απορριμμάτων, ανακόπτοντας την ανεξέλεγκτη αύξηση των στερεών αποβλήτων,
πιθανά και λόγω της αύξησης της άτυπης ανεξέλεγκτης αξιοποίησης απορριμμάτων, που περιέχει και μαύρη αγορά και μαύρη εργασία. Οι προσπάθειες οργάνωσης του χώρου των στερεών αποβλήτων αποτελούν εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα: «απουσία στρατηγικής,
έλλειψη αξιοπιστίας και οργάνωσης φορέων, κυριαρχία της ταφής ως λύση ανάγκης έναντι
των ευρωπαϊκών υποχρεώσεων, άναρχη συμμετοχή του ιδιωτικού τομέα, καθυστερημένη
ανάπτυξη τεχνογνωσίας και καινοτομίας, έλλειψη παιδείας και κουλτούρας ανακύκλωσης». Τα
παραπάνω συνδυάζονται με την έλλειψη πόρων – οικονομικών και ανθρώπινων – και με την
υποτίμηση και προσβολή του δημόσιου χώρου-«αγαθού» (είτε πρόκειται για το φυσικό και
αστικό περιβάλλον είτε για τη λειτουργία της κοινωνίας και του κράτους).
Σε επίπεδο έργων έχουν προχωρήσει ικανοποιητικά τα έργα υγειονομικής ταφής στην χώρα
μας - με ευρωπαϊκή συγχρηματοδότηση και τοπικά ελλείμματα και αντιθέσεις - ενώ έχει εξαπλωθεί πανελλαδικά η ανακύκλωση συσκευασιών και τα προγράμματα εναλλακτικής διαχείρισης άλλων ειδικών αποβλήτων, με χρηματοδότηση των παραγωγών και άρα των καταναλωτών. Σε όλη την Ελλάδα δημιουργήθηκαν Φορείς Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων (ΦοΔΣΑ) με
σημαντικές ευθύνες αλλά και με σημαντικά θεσμικά προβλήματα και ελλείμματα στο πλαίσιο
της «Καλλικρατικής» ημιτελούς μεταρρύθμισης και με νέα εμπλοκή λόγω των μνημονιακών
δεσμεύσεων.
- 351 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Η ΚΥΑ 50910/2003 (των περιφερειακών σχεδιασμών) δημιούργησε καθυστερήσεις, εφόσον
έθεσε εκτός διαχείρισης όλα τα απόβλητα πλην των αστικών (βιομηχανικά, μπάζα, κτηνοτροφικά, ιλείς, κλπ.), μετέθεσε την ευθύνη των αποβλήτων εκτός πολιτικής διοίκησης περιβάλλοντος
(στους ΟΤΑ και το ΥΠΕΣ) και αλλοίωσε την ευρωπαϊκή στρατηγική, εφόσον επιτάχυνε μόνο τα
έργα της ταφής και αγνόησε την κοινωνική και θεσμική αλλαγή αλλά και τις μονάδες επεξεργασίας.
Η αλλαγή στρατηγικής (Ν.4042/11) με την εναρμόνιση της Οδηγίας 2008/98 δεν έχει ακόμα
εφαρμοστεί, εφόσον αναμένουμε το νέο εθνικό σχεδιασμό και τη στρατηγική πρόληψης/μείωσης αποβλήτων. Η «αναμονή» αυτή παγώνει τους νέους περιφερειακούς σχεδιασμούς, σε μια
περίοδο που οι λίγοι διαθέσιμοι (ευρωπαϊκοί) πόροι θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν, ενώ δεν
υπάρχει συνέχεια στην άσκηση πολιτικής αποβλήτων.
Στο χρηματοδοτικό σκέλος πρέπει να σημειώσουμε τη διαχρονική αδυναμία του Προγράμματος Δημοσίων Επενδύσεων (ΠΔΕ) να υποστηρίξει έργα διαχείρισης στερεών αποβλήτων,
την καθυστέρηση ανάπτυξης και προσαρμογής της τιμολογιακής πολιτικής από τους ΟΤΑ και
τους ΦΟΔΣΑ, την καθυστέρηση και εμπλοκή του ΕΣΠΑ και κύρια την ανάδειξη από τις τελευταίες κυβερνήσεις των Συμπράξεων Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα (ΣΔΙΤ) ως μοναδικό πλέον
εργαλείο χρηματοδότησης, επιλογή που δεν συνάδει ούτε με τη διεθνή πρακτική ούτε με τα
χαρακτηριστικά του δημόσιου αγαθού στο οποίο αναφερόμαστε.
Πολιτική διαχείρισης στερεών αποβλήτων
Ένα σύγχρονο σύστημα διαχείρισης στερεών αποβλήτων πρέπει να είναι περιβαλλοντικά
αποτελεσματικό, οικονομικά βιώσιμο και κοινωνικά αποδεκτό. Προτεραιότητα αποκτούν οι
προσπάθειες μείωσης και ανακύκλωσης στερεών αποβλήτων. Είναι υποχρέωση των κρατών
και των ΦΟΔΣΑ/ΟΤΑ να καταρτίζουν σαφή προγράμματα πρόληψης δημιουργίας αποβλήτων.
Παράλληλα τίθενται νέοι και πιο φιλόδοξοι στόχοι ανάκτησης.
Αποτελεί ενδιαφέρουσα προοπτική η μέγιστη δυνατή αποκέντρωση της διαχείρισης και η
ανάκτηση υλικών με αυξανόμενη διαλογή στην πηγή και ενεργοποίηση του κοινωνικού παράγοντα. Συνδέεται με τις προσπάθειες μείωσης και ανακύκλωσης αποβλήτων, οι οποίες συνεισφέρουν όχι μόνο στην προστασία του περιβάλλοντος αλλά και στην εξοικονόμηση πόρων
και ενέργειας. Οι προσπάθειες αυτές απαιτούν παιδεία, κοινωνική κουλτούρα, πολυεπίπεδη
ενεργή συμμετοχή των πολιτών και αλλαγή συνηθειών και συνδέονται συνολικότερα με την
κοινωνική αλλαγή. Μπορούν να συνεισφέρουν δραστικά στη μείωση του περιβαλλοντικού
αποτυπώματος και της δυναμικότητας των μονάδων επεξεργασίας, που σε κάθε περίπτωση
παραμένουν αναγκαίες.
Μεγάλη και ενδιαφέρουσα συζήτηση αναπτύσσεται για το θέμα των τεχνολογιών όπως και
για την αντίθεση «ανακύκλωσης vs ενεργειακής αξιοποίησης», στο τεχνολογικό και στο οικονομικό επίπεδο. Υπάρχουν πλέον δεδομένα, και σε Μεσογειακό επίπεδο, ότι η ανακύκλωση
μπορεί να αναπτυχθεί σε ποσοστά άνω του 40-50% κ.β. ανεξάρτητα των τεχνολογιών επεξεργασίας των υπόλοιπων αποβλήτων. Επίσης υπάρχουν αποτελέσματα μονάδων ενεργειακής αξιοποίησης με κόστος ανταγωνιστικό της τιμής ΧΥΤΑ, παράλληλα με υψηλής απόδοσης
- 352 -
Σ. Φαμελλος - Διαχειριση στερεων αποβλητων: Απο τις χωματερες στην κοινωνια μηδενικων αποβλητων
προγράμματα ανακύκλωσης. Πολλές σύγχρονες μονάδες ενεργειακής αξιοποίησης σε αρκετές
χώρες γίνονται υπό τον έλεγχο των πράσινων και τοπικών κινημάτων, στο πλαίσιο ολιστικής
διαχείρισης.
Στο επίπεδο της αναγνώρισης της ελληνικής κατάστασης αξίζει να εντοπίσουμε – ώστε να
αξιοποιηθούν σε μια προοπτική διεξόδου - δύο τάσεις. Πρώτον την αναζήτηση και διαμόρφωση προτάσεων σε τοπικό επίπεδο με κοινωνικά χαρακτηριστικά και υψηλές απαιτήσεις από τον
πολίτη, στο πλαίσιο αντιθέσεων μέρους ή και όλης της κοινωνίας σε έργα, όπου αναπτύσσεται
λανθάνουσα η στάση «όχι στην αυλή μου» αλλά και η ανάγκη υπέρβασης της αναξιόπιστης και
αναποτελεσματικής διαχείρισης των αρμόδιων φορέων και προσώπων. Δεύτερον, την ανάπτυξη τεχνοφοβίας έναντι των τεχνολογικών μεθόδων, της επιστημονικής εξέλιξης και των έργων
γενικότερα και την προσπάθεια κυριαρχίας - σε επίπεδο ιδεών - λύσεων που βασίζονται στην
ελλιπή ή αποσπασματική γνώση και στα αρνητικά αποτελέσματα της λειτουργίας της τεχνολογίας μέχρι σήμερα, εφόσον απουσιάζει από τη συζήτηση αυτή η επιστημονική κοινότητα και
οι ελεγκτικοί μηχανισμοί περιβάλλοντος δεν εμπνέουν εμπιστοσύνη. Και οι δύο τάσεις τροφοδοτούνται από την κοινωνική και οικονομική κρίση και απεικονίζουν ευρύτερες κοινωνικές και
πολιτικές συγκρούσεις και ανάγκες της νέας ελληνικής πραγματικότητας.
Οι μέθοδοι και οι τεχνολογίες επεξεργασίας δεν αποτελούν από μόνες τους επίλυση του
προβλήματος των στερεών αποβλήτων. Σε κάθε σενάριο απαιτείται συνδυασμός περισσοτέρων από μίας τεχνολογιών ή μεθόδων, μα πάνω απ’ όλα αλλαγή της λειτουργίας της κοινωνίας
και των φορέων της. Σημαντικότερα είναι η ύπαρξη στρατηγικής, τα χαρακτηριστικά των χρηματοδοτικών μέσων και η αξιοπιστία αλλά και ισχύ του αναθέτοντος φορέα, ώστε να διατυπώσει τον προγραμματισμό του και τις συμβάσεις με βάση τις δικές του (πολιτικές και κοινωνικές)
ανάγκες και αξίες και όχι με βάση τις εκάστοτε επιχειρηματικές και πολιτικές/κομματικές επιδιώξεις. Σε αυτή την κατεύθυνση αποτελεί ερώτημα ποια θα είναι η συνεισφορά της κοινωνίας
των πολιτών. Η διαλογή στην πηγή και η ύπαρξη πολλαπλών διακριτών ρευμάτων συλλογής
και επεξεργασίας αποβλήτων αποτελούν εικόνα μιας πολύπλοκης αλλά οργανωμένης κοινωνίας που έχει σίγουρα οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη αλλά απαιτεί υπεύθυνους και ενεργούς πολίτες.
Διατύπωση στρατηγικής και θεσμική οργάνωση
Σε αυτή, την ομολογουμένως πολύ δύσκολη συγκυρία, και εξαιτίας των διαρθρωτικών προβλημάτων στον τομέα των στερεών αποβλήτων απαιτούνται αλλαγές πολιτικού και θεσμικού
χαρακτήρα. Πρώτο βήμα είναι η διατύπωση εθνικής στρατηγικής με κυρίαρχη τη μεγιστοποίηση της ανακύκλωσης και επαναχρησιμοποίησης και με ισχυρό και εφαρμοστέο πρόγραμμα
πρόληψης αποβλήτων. Η επιτυχής στρατηγική οφείλει να στηρίξει την αποκεντρωμένη διαχείριση και τη μέγιστη δυνατή διαλογή και ανάκτηση στην πηγή σε όλα τα είδη αποβλήτων.
Ο σχεδιασμός και οι πολιτικές διαχείρισης οφείλουν (σε εθνικό και περιφερειακό επίπεδο) να
αφορούν και να περιλαμβάνουν όλες τις κατηγορίες των στερεών αποβλήτων - αστικά, μη επικίνδυνα, επικίνδυνα, βιομηχανικά, κατασκευαστικά και αδρανή. Σήμερα εντοπίζεται σημαντικό
δυναμικό και ωρίμανση στις υποδομές των αστικών στερεών αποβλήτων (κύρια υγειονομικής
- 353 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ταφής και ανακύκλωσης) ενώ απουσιάζουν πλήρως οι υποδομές διαχείρισης του επαγγελματικού και του επικίνδυνου κλάσματος των αποβλήτων. Η πολιτεία και η αυτοδιοίκηση πρέπει να
αναλάβουν τις κεντρικές πρωτοβουλίες προώθησης των έργων αυτών (πχ. για τα επικίνδυνα)
ακόμα και αν δεν μπορούν να καλύψουν το κόστος επένδυσης. Με τη συνεπεξεργασία αποβλήτων θα επιτευχθεί η αναγκαία οικονομία κλίμακας σε πολλές μονάδες (οργανικό κλάσμα
δημοτικών απορριμμάτων με κτηνοτροφικά, αγροτικά και ιλείς, αδρανή βιομηχανικά και απόβλητα εκσκαφών, κατασκευών, κατεδαφίσεων (ΑΕΚΚ), κλπ.).
Σε περιφερειακό επίπεδο, η εφαρμογή των αρχών αυτών μπορεί να αποδώσει στους
νέους περιφερειακούς σχεδιασμούς απολύτως νέα και αποτελεσματικά χαρακτηριστικά. Δεν
αρκεί μια επικαιροποίηση σχεδίου αλλά μια ανατροπή του, κύρια στο κοινωνικό επίπεδο, και
ένας πραγματικά περιφερειακός χαρακτήρας. Δεν εδράζεται πουθενά η προσπάθεια υλοποίησης έργων που ανταποκρίνονται σε άλλη στρατηγική (ή μάλλον σε καμία) και είναι υπερδιαστασιολογημένα για το νομό Θεσσαλονίκης σε ποσοστό 450%.
Κρίσιμη αλλαγή στη διαμόρφωση και υλοποίηση του σχεδίου είναι η λειτουργία των
αρμόδιων περιφερειακών φορέων της πρωτοβάθμιας αυτοδιοίκησης, ΦoΔΣΑ, με πρώτο στόχο την επιλογή της θεσμικής μορφής, τη μεταφορά του προσωπικού και τη στελέχωση και την
επιχειρησιακή οργάνωση. Η αυτοδιοίκηση σε μεγάλο βαθμό δεν έχει συνειδητοποιήσει το μέγεθος των υποχρεώσεων και δυνατοτήτων και στην πλειοψηφία της ασχολείται με την τοπική
της ατζέντα. Ο νέος περιφερειακός σχεδιασμός, η ύπαρξη ενός παρατηρητηρίου αποβλήτων
περιφερειακού επίπεδου, η λειτουργία ισχυρών και διαφανών βάσεων δεδομένων, η στήριξη
των ΟΤΑ με τεχνογνωσία, η πληροφόρηση και συμμετοχή των πολιτών και των παραγωγών και
η παραγωγή καινοτομίας αποτελούν καθήκοντα του νέου φορέα.
Τέλος, σε επίπεδο σχεδιασμού και θεσμικού πλαισίου, πρέπει να εξεταστούν τα όρια αυτόνομης λειτουργίας των ΟΤΑ στο θέμα της διαχείρισης αποβλήτων, εφόσον το σημερινό θεσμικό πλαίσιο έχει μεταφέρει όλες τις αρμοδιότητες, πλην της συλλογής, στους περιφερειακούς
ΦοΔΣΑ, και πέρα από το δικαίωμα αυτοδιοίκησης μειώνει και την αποτελεσματικότητα των
δράσεων.
Μοντέλο και προτάσεις διαχείρισης
Στη διεθνή πρακτική υπάρχουν πολλές διέξοδοι στα θέματα της αποτελεσματικής διαχείρισης, ξεκινώντας από την ανάγκη πρόληψης και μείωσης των παραγόμενων και διατιθέμενων
για ταφή αποβλήτων. Οφείλουμε όμως να επαναλάβουμε ότι όλα τα εργαλεία, που μπορούν
επιστημονικά ή πολιτικά να περιγραφούν, απαιτούν μια άλλη κοινωνική στάση και κοινωνικήθεσμική οργάνωση να τα υποστηρίξει με μαζική επέκταση της διαλογής στην πηγή. Ειδάλλως,
από μόνες τους όλες οι προσπάθειες κινδυνεύουν να είναι αποσπασματικές, σπασμωδικές και
αναποτελεσματικές. Υπακούοντας στην πυραμίδα διαχείρισης αποβλήτων της ευρωπαϊκής
στρατηγικής, εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιηθούν είναι τα εξής:
• Δημιουργία οικονομικών εργαλείων για την προώθηση και επιβράβευση των βέλτιστων
πρακτικών μείωσης αποβλήτων στο εμπόριο.
- 354 -
Σ. Φαμελλος - Διαχειριση στερεων αποβλητων: Απο τις χωματερες στην κοινωνια μηδενικων αποβλητων
• Τροποποίηση της τιμολογιακής πολιτικής των ΟΤΑ για την ενθάρρυνση της μείωσης παραγωγής και για την επιβάρυνση της διάθεσης στερεών αποβλήτων σε πολίτες και σε παραγωγούς και όχι με το οριζόντιο μέτρο του τέλους ταφής που προγραμματίζεται από το
2014, εφόσον δεν υπάρχει άλλη διέξοδο για κανένα δήμο.
•Π
ροσαρμογή των κανονισμών καθαριότητας στη στρατηγική της μείωσης και της αποκεντρωμένης διαχείρισης.
•Δ
ιαλογή στην πηγή του οργανικού κλάσματος των αποβλήτων.
• Σ υνδυασμός των δράσεων μείωσης αποβλήτων τροφίμων με τη λειτουργία τράπεζας τροφίμων και μονάδων αξιοποίησης υπολειμμάτων τροφίμων και γεωργικών-κτηνοτροφικών
προϊόντων.
•Π
λήρης εφαρμογή της οικιακής κομποστοποίησης σε αγροτικές και ημιαστικές περιοχές.
• Ε νοποίηση και τυποποίηση των συστημάτων ανακύκλωσης για τα δημοτικά απορρίμματα.
•Α
ξιοποίηση των Συλλογικών Συστημάτων Εναλλακτικής Διαχείρισης (ΣΣΕΔ) και ανάπτυξη
της εναλλακτικής διαχείρισης ειδικών αποβλήτων και ανακύκλωσης σε όλους τους ΟΤΑ, με
επιδότηση του κόστους από τα Συστήματα
• Σ χεδιασμός και ενίσχυση προγραμμάτων διαλογής και αξιοποίησης για τα μη επικίνδυνα
βιομηχανικά απόβλητα και τα απόβλητα κατασκευών και κατεδαφίσεων.
•Α
ξιοποίηση και υποστήριξη ιδιωτικών επενδύσεων επαναχρησιμοποίησης και ανακύκλωσης ειδικών αποβλήτων (πχ. κατασκευαστικών) με αξιοποίηση φυσικών πόρων και αποκατάσταση περιβάλλοντος
Οι δράσεις αποκεντρωμένης διαχείρισης και πρόληψης έχουν απαραίτητο συμπλήρωμα τα
έργα επεξεργασίας και διάθεσης. Τα έργα αυτά απαιτείται να συμβάλουν στην επίτευξη ποιοτικών και ποσοτικών στόχων που αποτελούν και υποχρέωση της χώρας. Σε επίπεδο Κεντρικής
Μακεδονίας απαιτείται άμεσα ριζική αναθεώρηση του Περιφερειακού σχεδιασμού, εφόσον
στον υφιστάμενο του 2004 προβλέπονταν επτά (7) μονάδες επεξεργασίας με υπερδιπλάσια
δυναμικότητα των παραγόμενων αποβλήτων και σε αντίθεση με τη σημερινή ευρωπαϊκή και
εθνική στρατηγική, ενώ καμία μονάδα δεν έχει προχωρήσει σε υλοποίηση. Η αναθεώρηση δεν
αφορά μόνο στη δυναμικότητα αλλά και στη χωροθέτηση των μονάδων, εφόσον το περιφερειακό σχέδιο ουσιαστικά ήταν συρραφή νομαρχιακών, ενώ η αλλαγή των ισοζυγίων μάζας,
λόγω της οδηγίας 2008/98, τροποποιεί όλα τα χαρακτηριστικά βιωσιμότητας των μονάδων. Τέλος οι μονάδες πρέπει, και νομοθετικά πλέον, να παραλαμβάνουν όλα τα μη επικίνδυνα στερεά
απόβλητα καθώς και άλλα δευτερογενή υλικά.
Αποτελεί δίλημμα και στοίχημα σε κάθε σχεδιασμό, και ιδιαίτερα στους νέους περιφερειακούς, ο συνδυασμός της αποτελεσματικότητας που απαιτείται, προσδιορίζοντας τη στρατηγική, τις μονάδες και τις χωροθετήσεις τους, χωρίς να περιορίζει πρωτοβουλίες των ΟΤΑ, των
κοινωνιών αλλά και του ιδιωτικού τομέα που μπορούν να προκύψουν στο μέλλον για όλα τα
είδη στερεών αποβλήτων.
Όσον αφορά στις τεχνολογίες των μονάδων απαιτείται αξιολόγηση του συνδυασμού μεθόδων και μονάδων επεξεργασίας με συνυπολογισμό του εξωτερικού περιβαλλοντικού κόστους
και των νέων συνθηκών της κλιματικής κρίσης. Το κριτήριο του συνολικού κόστους ως προς
- 355 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
τις περιβαλλοντικές επιδόσεις πρέπει να ληφθεί υπόψη για τη μικρότερη επιβάρυνση πολιτών
και ΟΤΑ. Επίσης απαραίτητη είναι η διασφάλιση της αυτοτέλειας των ΦοΔΣΑ και των πολιτών
για τη διαμόρφωση και υλοποίηση στρατηγικής, ανεξάρτητα από τη συμμετοχή ιδιωτών στα
συμβόλαια κατασκευής ή διαχείρισης των μονάδων. Η συνδυασμένη αξιολόγηση πρέπει να
γίνεται επί ολοκληρωμένων έργων και όχι ημιτελών που θα έχουν μεγαλύτερο κόστος διάθεσης των ενδιάμεσων προϊόντων (πχ. RDF), λαμβάνοντας υπόψη και τα συμβόλαια διάθεσης/
προώθησης δευτερογενών προϊόντων
Τα έργα επεξεργασίας, ως δημόσιες υποδομές, απαιτούν ενίσχυση από το πρόγραμμα δημοσίων επενδύσεων και αξιοποίηση του ΕΣΠΑ και του επόμενου Συμφώνου Εταιρικής Σχέσης.
Τα ΣΔΙΤ δεν είναι η μόνη επιλογή χρηματοδότησης μονάδων, ιδίως όταν ο δημόσιος χώρος συνεισφέρει ποσοστό άνω του 70% της επένδυσης (ΕΣΠΑ και Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων)
και οι ιδιώτες δεν έχουν κανένα ρίσκο απόδοσης εφόσον δεν επενδύουν κεφάλαιά τους. Εφόσον χρηματοδοτούνται και δανειοδοτούνται με εγγύηση του ελληνικού δημοσίου ιδιωτικές
εταιρείες και ΟΤΑ άλλων χωρών για έργα στην Ελλάδα, ο ίδιος κανόνας οφείλει να μεταφερθεί
και στους φορείς της αυτοδιοίκησης της Ελλάδας. Σε κάθε περίπτωση το χρηματοδοτικό σχήμα δεν πρέπει να αναιρεί την αρχή του δημόσιου ελέγχου και διοίκησης των μονάδων και του
ελέγχου του κόστους επεξεργασίας - εξυπηρέτησης προς όφελος των ΟΤΑ και των πολιτών.
Η συνεργασία δημόσιου-ιδιωτικού τομέα απαιτεί ακόμα πιο ισχυρό δημόσιο τομέα για τον
έλεγχο των συμβάσεων, εφόσον πχ. δεν εξασφαλίζει το δημόσιο συμφέρον και το περιβάλλον
η αντικατάσταση του δημόσιου φορέα-προϊσταμένη αρχή από την αξιολόγηση της τράπεζας
που θα χρηματοδοτήσει το έργο.
Μία ακόμα παρέμβαση που απαιτείται και μπορεί άμεσα να διαπιστώσει η κοινωνία είναι ο
εκσυγχρονισμός και η αλλαγή των μέσων συλλογής και μεταφοράς των στερεών αποβλήτων,
ο περιορισμός των αστικών οχλήσεων και η εξυπηρέτηση του πολίτη και του επαγγελματία.
Αυτή την αλλαγή εξυπηρετούν ο εκσυγχρονισμός των μέσων αποθήκευσης (κάδων), η απόσυρση των κάδων από τα κέντρα των πόλεων και η δημιουργία σταθερών θέσεων, η τοποθέτηση υπόγειων κάδων, η ενιαία τυποποίηση κάδων με βάση τη διαλογή στην πηγή και η
δημιουργία πάρκων ανακύκλωσης και κέντρων συλλογής ειδικών και αδρανών αποβλήτων
ανά συνοικία (πράσινα σημεία). Η συνεργασία με τους φορείς των επαγγελματιών για τα πράσινα καταστήματα, η προσαρμογή των κανονισμών καθαριότητας στη διαλογή στην πηγή και
η προσαρμογή της τιμολόγησης στην «πράσινη» συμπεριφορά συμπληρώνουν το μοντέλο
διαχείρισης σε τοπικό επίπεδο.
Στη σημερινή συγκυρία η κατάθεση μιας ολοκληρωμένης πρότασης στρατηγικής για τη
διαχείριση στερεών αποβλήτων στην Ελλάδα φαντάζει ουτοπική. Ιδίως όταν επιχειρεί να
ανατρέψει κακοδαιμονίες και λάθη χρόνων και να εφαρμόσει παράλληλα την καινοτομία σε
περιβάλλον κοινωνικής και οικονομικής κρίσης. Η καθυστέρηση λύσεων και η ανακύκλωση
του παρελθόντος ενδέχεται να οδηγήσει και σε απώλεια του ευρωπαϊκού κεκτημένου, δηλαδή
της υγειονομικής διαχείρισης αποβλήτων, και στο άνοιγμα των χωματερών. Η αποκεντρωμένη
διαχείριση, και οι κοινωνικές αλλαγές που αυτή απαιτεί, μας δίνει τη δυνατότητα σήμερα να
διαμορφωθεί ένα περιβάλλον που μπορεί να υποδεχθεί αντίστοιχες τομές με έμφαση στη διαλογή στην πηγή και στην αξιοποίηση των αποβλήτων.
- 356 -
Σ. Φαμελλος - Διαχειριση στερεων αποβλητων: Απο τις χωματερες στην κοινωνια μηδενικων αποβλητων
Η αποκατάσταση της αξιοπιστίας όλων των εμπλεκομένων πρέπει να γίνει μέσα από διαδικασίες διαφάνειας, διαβούλευσης με ανοιχτή πληροφόρηση, γνώση και με δεοντολογία, που
θα καταλήγουν σε μακρόχρονη κοινωνική συμφωνία και θεσμούς κοινωνικού ελέγχου. Μονομερείς αποφάσεις και αφορισμοί δεν καταλήγουν πουθενά, εφόσον όλες οι επιλογές απαιτούν πλέον τη μέγιστη δυνατή αποδοχή και υποστήριξη για να είναι επιτυχείς. Και προφανώς
ο αυταρχισμός ή η μη ανάληψη της ευθύνης επίλυσης των προβλημάτων είναι η χειρότερη
έναρξη μιας τέτοιας προσπάθειας. Η αλλαγή διαχείρισης και στα στερεά απόβλητα, όπως και
σε όλα τα περιβαλλοντικά ζητήματα, μας αφορά, μας χρειάζεται όλους και αποτελεί άσκηση
δημοκρατίας.
- 357 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Ενεργειακή πολιτική του Α.Π.Θ.:
Μια επιτυχημένη ιστορία στην πράξη
Θωμάς Δ. Ξένος
Καθηγητής Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών ΑΠΘ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Οι κτηριακές εγκαταστάσεις του ΑΠΘ, του μεγαλύτερου Πανεπιστημίου της Ελλάδας, εκτείνονται σε πέντε μεγάλες εκτάσεις στην περιοχή μείζονος Θεσσαλονίκης (κεντρική πανεπιστημιούπολη 334.000 m2, παράρτημα Θέρμης 213.000 m2, πανεπιστημιακό αγρόκτημα 1.885.706
m2, συγκρότημα Δασολογίας, κλινικές Κτηνιατρικής), σε αρκετά μεμονωμένα κτήρια σε Θεσσαλονίκη και Σέρρες και σε αρκετές θέσεις εκτός Θεσσαλονίκης, όπως ανασκαφές σε Βεργίνα
και Δίον, πανεπιστημιακά δάση κ.α. Λόγω της διασποράς των κτηρίων του, της παλαιότητας
των περισσοτέρων από αυτά, και των ανεπαρκών ή ανύπαρκτων ενεργειακών προδιαγραφών
κατά τη φάση του σχεδιασμού τους, η ενεργειακή κατανάλωση και το αντίστοιχο κόστος λειτουργίας είναι πολύ υψηλά ακόμη και για τα νέα του κτήρια. Τα τελευταία έξι περίπου χρόνια
γίνεται στο ΑΠΘ σημαντική προσπάθεια εξοικονόμησης ενέργειας με ανακαίνιση εγκαταστάσεων, υιοθέτηση πολιτικών εξοικονόμησης ενέργειας, εγκαταστάσεις συστημάτων ελέγχου
κλπ. με ήδη σημαντικά οικονομικά και περιβαλλοντικά οφέλη. Σκοπός της εργασίας αυτής
είναι η παρουσίαση αυτών των δράσεων.
ABSTRACT
Energy Policy in the Aristotle University of Thessaloniki: a success story
Thomas D. Xenos
The buildings of the Aristotle University of Thessaloniki (A.U.Th) are located in five sites in
the wider area of Thessaloniki (central campus 334.000 m2, campus in Thermi 213.000 m2,
university farm 1.885.706 m2, facilities of the Forestry and Natural Environment, clinics of
the School of Veterinary Medicine), several buildings in Thessaloniki and Serres and several
buildings outside Thessaloniki e.g. Archaeological excavations in Vergina, Dion, Pella etc,
university forests etc. Due to the dispersion of the buildings and to their age, the old or even
nonexistent energy specifications, at the time they were designed, the energy consumption
and the corresponding costs, even for new constructions, are very high. During the last six
years, the energy policy at the A.U.Th was revised and considerable effort has been made
towards saving energy by renovating installations and buildings, adopting energy saving
policies, radically modernizing the energy control systems etc. Most of these action are state
of the art. In this work some of these actions together with their economic and environmental
impacts are presented, proving that the energy policy of the A.U.Th. is a success story.
- 359 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Θωμάς Δ. Ξένος,
Καθηγητής Τμήματος Ηλεκτρολόγων Μηχανικών και Μηχανικών Υπολογιστών ΑΠΘ
Η
Επεμβάσεις σε Υφιστάμενα Δίκτυα Θέρμανσης του ΑΠΘ
θέρμανση των κτηρίων του ΑΠΘ στην κεντρική πανεπιστημιούπολη επιτυγχάνεται μέσω
δικτύου τηλεθέρμανσης ή από τοπικά λεβητοστάσια και στα παραρτήματά του μέσω τοπικών λεβητοστασίων (πίνακας 1). Το δίκτυο τηλεθέρμανσης τροφοδοτεί με νερό θερμοκρασίας 90ο C τους εναλλάκτες κάθε κτηρίου. Ομοίως, το κεντρικό λεβητοστάσιο της Πολυτεχνικής
τροφοδοτεί μέσω δικτύου ατμού τους αντίστοιχους εναλλάκτες κάθε πτέρυγας.
Οι επεμβάσεις στο λεβητοστάσιο τηλεθέρμανσης και στα λεβητοστάσια της Πολυτεχνικής
Σχολής, δεδομένου ότι αυτά αντιπροσωπεύουν περί το 90% της συνολικής ισχύος των λεβητοστασίων της κεντρικής πανεπιστημιούπολης και πάνω από το 70% του ΑΠΘ, αποτέλεσαν το
βασικό στόχο για την περιστολή κατανάλωσης καυσίμων. Αξίζει να επισημανθεί, ότι αμέσως
μετά την αλλαγή καυσίμου, που έγινε το Σεπτέμβριο του 2004 επί πρυτανείας του αείμνηστου
καθηγητή Ι. Αντωνόπουλου αντιπρυτανεύοντος του καθηγητή κ. Χ. Καλτσίκη, προέκυψε μια
σημαντική και μη δικαιολογημένη περιστολή κατανάλωσης στο λεβητοστάσιο τηλεθέρμανσης κατά 50% περίπου.
- 360 -
Θ.Δ. Ξενος - Ενεργειακη πολιτικη του Α.Π.Θ.: Μια επιτυχημενη ιστορια στην πραξη
Πίνακας 1. Λεβητοστάσια που λειτουργούν στην κεντρική πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ
Σχήμα 1. Το σύστημα SCADA του ΑΠΘ (με πράσινο οι θερμικοί σταθμοί, με κίτρινο οι ΥΣΜΤ)
Σχήμα 2. Αναφορά λειτουργίας λεβητοστασίων
ΑΠΘ σε πραγματικό χρόνο
Σχήμα 3. Απεικόνιση λειτουργίας
λεβητοστασίου σε πραγματικό χρόνο
Το Νοέμβριο του 2008, αντιπρυτανεύοντος του κ. Α. Γιαννακουδάκη, αντικαταστάθηκαν οι
παλαιοί λέβητες του λεβητοστασίου τηλεθέρμανσης από νέους και λίγο αργότερα, στις αρχές
του 2009, με εισήγησή μου, άρχισε η εγκατάσταση του συστήματος επιτήρησης και ελέγχου
SCADA, κατ’ αρχήν στο δίκτυο της τηλεθέρμανσης με κόστος περί τις 70.000€ και ύστερα σε
- 361 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ολόκληρο το δίκτυο θέρμανσης του ΑΠΘ (Σχ. 1, 2, 3), πλην του παραρτήματος της Θέρμης, με
επιπλέον κόστος περί τις 60.000€.
Ήδη από το πρώτο έτος της λειτουργίας του συστήματος προέκυψαν σημαντικότατα οφέλη
(Σχ. 4α, 4β). Με τη δυνατότητα που παρέσχε το SCADA για επιτήρηση της λειτουργίας των λεβήτων σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη καταγραφή των θερμοκρασιών των εσωτερικών χώρων των κτηρίων και των λεβήτων και τη στάθμη που λειτουργούσαν αυτοί, τις θερμοκρασίες
του νερού προσαγωγής και επιστροφής στο λεβητοστάσιο τηλεθέρμανσης και τις θερμοκρασίες προσαγωγής και επιστροφής στον/στους εναλλάκτη/-ες κάθε κτηρίου, κατέστη δυνατή η
εμπειρική βελτιστοποίηση της λειτουργίας του λεβητοστασίου, που συνίστατο σε μείωση του
αριθμού των λεβήτων που έπρεπε να λειτουργούν και των ωρών λειτουργίας καθενός. Αρκούσαν μερικές φορές μόνον ένας, συνήθως δύο και σπάνια τρεις λέβητες, από τους εγκατεστημένους πέντε, για να θερμανθούν τα κτήρια που εξυπηρετούσε το δίκτυο τηλεθέρμανσης. Έτσι,
από τη συνολική εγκατεστημένη ισχύ λεβήτων 37,3 MW αποδείχθηκε ότι αρκούσε συνήθως
να λειτουργούν δύο λέβητες συνολικής ισχύος 14 MW ή 16,3 MW. Ταυτόχρονα, αποδείχθηκε,
ότι δεν χρειαζόταν να παράγουν νερό θερμοκρασίας 110οC. Αρκούσε νερό 90οC, γεγονός
που είχε ως αποτέλεσμα τον περιορισμό των απωλειών θερμότητας στο δίκτυο διανομής κατά
περίπου 30 kW, ενώ κατέστη δυνατόν να εκτιμηθεί και η θερμική αδράνεια του δικτύου και των
κτηρίων. Ήδη από το πρώτο έτος λειτουργίας του SCADA, η κατανάλωση στο λεβητοστάσιο
τηλεθέρμανσης περιορίσθηκε στο 64,4% της προηγούμενης περιόδου, γεγονός που μεταφράσθηκε σε άμεσο κέρδος 282.000€ για το ΑΠΘ. Το σημαντικότερο όμως είναι ότι η χαμηλή αυτή
κατανάλωση διατηρήθηκε και τα επόμενα χρόνια και με τις σημερινές τιμές φυσικού αερίου
υπερβαίνει τις 500.000€ κατ’ έτος. Ακόμη και κατά τον ιδιαίτερα ψυχρό και παρατεταμένο χειμώνα της περιόδου 2011-2012, η συνολική κατανάλωση αυξήθηκε μόλις κατά 8% και μάλιστα
παρά το γεγονός ότι λόγω παρατάσεως των ωρών λειτουργίας της βιβλιοθήκης, η λειτουργία
ενός λέβητα τηλεθέρμανσης ισχύος 7 MW παρατάθηκε και αυτή κατά 5 περίπου ώρες.
Σχήμα 4α. Μεταβολή κατανάλωσης καυσίμου στο λεβητοστάσιο τηλεθέρμανσης του ΑΠΘ για την περίοδο 1999-2012 (1999-2004 με καύση
πετρελαίου, 2004-2012 με καύση φυσικού αερίου).
- 362 -
Σχήμα 4β. Μεταβολή κατανάλωσης καυσίμου
λεβητοστασίου σε πραγματικό χρόνο
στο λεβητοστάσιο τηλεθέρμανσης του ΑΠΘ
για την περίοδο 2004-2012. Από το 2008
λειτουργούν οι νέοι λέβητες και από το 2009
το SCADA (περίοδος 2008-2009).
Θ.Δ. Ξενος - Ενεργειακη πολιτικη του Α.Π.Θ.: Μια επιτυχημενη ιστορια στην πραξη
Στην Πολυτεχνική Σχολή, την περίοδο 2009-2010, με εντολή του τότε Κοσμήτορα Καθηγητή
κ. Ν. Μουσιόπουλου, σχηματίσθηκε τριμελής επιτροπή με επικεφαλής εμένα, με σκοπό την επί
πλέον περιστολή ενέργειας θερμάνσεως. Επιλέχθηκε εγκατάσταση θερμοστατικών διακοπτών
σωμάτων, ως η φθηνότερη λύση. Οι διακόπτες εγκαταστάθηκαν σταδιακά το 2009-2010 στο
κτήριο Δ’ και 2010-2011 στα υπόλοιπα. Από τα στοιχεία του πίνακα 2, προκύπτει ότι το οικονομικό όφελος από αυτές τις επεμβάσεις για το ΑΠΘ ανήλθε στο ποσόν των 150.000€ περίπου.
Δεδομένου ότι το κόστος εγκατάστασης των θερμοστατικών διακοπτών ήταν μόλις 36.000€
και το συνολικό κόστος επέκτασης του SCADA σε ολόκληρο το ΑΠΘ (πλην του παρατήματος
της Θέρμης) σε 60.000€ περίπου, από το οποίο 25.000 αντιστοιχούσαν στην Πολυτεχνική Σχολή, αποδεικνύεται εύκολα ότι οι επεμβάσεις ήταν ιδιαιτέρως συμφέρουσες, αφού η απόσβεση
προέκυψε σε λιγότερο από 3 μήνες. Από τα υπάρχοντα μέχρι σήμερα δεδομένα προκύπτει ότι
και αυτές οι επιδόσεις παραμένουν.
Πίνακας 2. Αποτελέσματα επεμβάσεων στην Πολυτεχνικη Σχολή
Κτήριο Διάδοσης Αποτελεσμάτων Έρευνας ΑΠΘ
Το κτήριο ανασχεδιάσθηκε στη φάση κατασκευής, με πρωτοβουλία του τότε Αντιπρύτανη κ.
Πανά, προκειμένου να επιτευχθεί χαμηλή κατανάλωση ενέργειας θέρμανσης, ψύξης, θερμού
νερού χρήσης και φωτισμού. Βασική φιλοσοφία του γράφοντα για το σχεδιασμό αυτού ήταν
η κατά το δυνατόν ελαχιστοποίηση των ενεργειακών απαιτήσεων χειμερινού/θερινού κλιματισμού και φωτισμού. Έτσι:
i. Ε πιλέχθηκε η επιπρόσθετη εξωτερική θερμομόνωση των διαφανών και αδιαφανών στοιχείων του κελύφους, η αύξηση της θερμικής αδράνειάς του, η εγκατάσταση ΒΜS και η
εγκατάσταση ηλεκτρικά ρυθμιζόμενου συστήματος σκίασης των ανοιγμάτων και αισθητήρων για τη βελτιστοποίηση της στάθμης φυσικού-τεχνητού φωτισμού και της απαιτούμενης ενέργειας ψύξης.
ii. Η
εγκατάσταση φωτιστικών σωμάτων υψηλής αποδοτικότητας και χαμηλής κατανάλωσης,
τα οποία σε συνδυασμό με τους αισθητήρες στάθμης φωτός περιορίζουν την καταναλισκόμενη ενέργεια στα χαμηλότερα δυνατά επίπεδα, χωρίς να υποβαθμίζουν την οπτική
άνεση.
Οι συνολικές απαιτήσεις του κτηρίου προέκυψαν ίσες προς 285 kW για ψύξη και 249 kW για
θέρμανση. Αναλυτικότερα:
- 363 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
1. Για το θερινό κλιματισμό:
α) μ ε χρησιμοποίηση δύο ηλεκτροκίνητων αντλιών θερμότητας αέρα-νερού ισχύος
150 kW και 70 kW (C.O.P.=3) για την ψύξη του ισογείου, και του πρώτου υπογείου,
προέκυψε ότι η μέγιστη απαιτούμενη ειδική ηλεκτρική κατανάλωση ισούται με
14,19W/m2
β) για τις ανάγκες ψύξης του υπόλοιπου κτηρίου χρησιμοποιήθηκαν αντλίες θερμότητας τύπου VRV (6 Χ 21.5 kW και 3 Χ 13,5 kW) προκειμένου αυτές να λειτουργούν
υπό μερικό φορτίο (C.O.P.= 3,2) προέκυψε ότι η μέγιστη ειδική ηλεκτρική κατανάλωση ισούται με 12,14W/m2.
Συνολικά, για τις ανάγκες ψύξης του κτηρίου η απαιτούμενη ειδική κατανάλωση ηλεκτρικής
ισχύος προέκυψε ίση με 13,27 W/m2, που αντιστοιχεί σε 38,48 W/m2 πρωτογενούς ισχύος.
2. Για τον χειμερινό κλιματισμό:
α) γ ια τις ανάγκες θέρμανσης του ισογείου, του αμφιθεάτρου που βρίσκεται σε αυτό
και του συνόλου του πρώτου υπογείου εγκαταστάθηκαν δύο λέβητες, με καυστήρες αερίου ονομαστικής ισχύος 150 kW ο καθένας, με μέγιστη ειδική κατανάλωση
ίση προς 34,51W/m2, που αντιστοιχούν σε 36,23 W/m2 πρωτογενούς ισχύος.
β) για τις ανάγκες θέρμανσης του υπόλοιπου κτηρίου χρησιμοποιήθηκαν οι προαναφερθείσες αντλίες θερμότητας (C.O.P.=4), οπότε η ειδική απαιτούμενη ηλεκτρική ισχύς ανέρχεται σε 9,14W/m2, που αντιστοιχούν σε 26,51 W/m2 πρωτογενούς
ισχύος. Συνολικά λοιπόν η ειδική κατανάλωση πρωτογενούς ισχύος ανέρχεται σε
32,85 W/m2.
Προκειμένου να βελτιστοποιείται σε πραγματικό χρόνο η κατανάλωση ενέργειας σε ολόκληρο το κτήριο και σε κάθε χώρο του, τοποθετήθηκαν αισθητήρες θερμοκρασίας και στάθμης
φωτισμού, που συνδέθηκαν στο σύστημα BMS. Σήμερα, είναι το πιο αποδοτικό ενεργειακά
κτήριο του ΑΠΘ.
Υποσταθμοί Μέσης Τάσεως ΑΠΘ - Βρόχος Μέσης Τάσεως
Τα κτήρια του ΑΠΘ εξυπηρετούνται από ένα αριθμό υποσταθμών Μέσης Τάσεως (ΥΣΜΤ)
(Πίνακας 3). Η συνολική ισχύς τους στην κεντρική πανεπιστημιούπολη είναι 23 MVA περίπου.
Η παρακολούθηση της λειτουργίας τους επιτυγχάνεται μέσω του υφιστάμενου συστήματος
SCADA. Προέκυψε ότι η ισχύς που μπορούν να εξυπηρετήσουν είναι δυσανάλογα μεγάλη σε
σχέση με τα πραγματικά εμφανιζόμενα φορτία: η μέγιστη τιμή συνολικής ζήτησης ήταν περίπου 9,5 MVA ενώ οι συνήθεις ζητήσεις ισχύος δεν υπερβαίνουν τα 5 MVA. Γίνεται πλέον προσπάθεια περιορισμού του αριθμού των υποσταθμών.
Παράλληλα, με εργολαβίες που ξεκίνησαν προ 5ετίας περίπου και περατώθηκαν πέρσι, το
ΑΠΘ αντικατέστησε το δίκτυο Μέσης Τάσεως επί το λειτουργικότερο. Αποτέλεσμα αυτού είναι
η δημιουργία ενός βρόχου μέσης τάσης, με δύο, σχεδόν αντιδιαμετρικά, σημεία τροφοδοσίας,
τα οποία εξασφαλίζουν αδιάλειπτη τροφοδοσία του ΑΠΘ, αφού το ένα τροφοδοτείται από τον
Υποσταθμό Υ.Τ. ΔΕΗ της Αγίου Δημητρίου το δε άλλο από αυτόν της Δόξας. Οι πιθανότητες
- 364 -
Θ.Δ. Ξενος - Ενεργειακη πολιτικη του Α.Π.Θ.: Μια επιτυχημενη ιστορια στην πραξη
ταυτόχρονης διακοπής λειτουργίας και των δύο είναι πολύ μικρές.
Πίνακας 3. Ισχείς ΥΣΜΤ στην κεντρική πανεπιστημιούπολη του ΑΠΘ
Ενεργειακή αναβάθμιση του παραρτήματος του ΑΠΘ στη Θέρμη
Παρά το γεγονός ότι έχει επεκταθεί το δίκτυο φυσικού αερίου στη Θέρμη, τα κτήρια θερμαίνονται ακόμη με καυστήρες πετρελαίου (οι ισχείς και οι καταναλώσεις τους φαίνονται στον
πίνακα 4). Κεντρικά συστήματα θερινού κλιματισμού δεν έχουν εγκατασταθεί, τα περισσότερα
δε κτήρια, εξυπηρετούνται από μονάδες διαιρούμενου τύπου. Ο νυν αντιπρύτανης του ΑΠΘ κ.
Ι. Παντής συνεστησε ομαδα έργου, η οποία υπό την καθοδήγησή μου προχώρησε στη μελέτη
ενεργειακής αναβάθμισης των κτηρίων του παραρτήματος και στη διεκδίκηση και επίτευξη
χρηματοδότησης των επεμβάσεων.
Τα μέτρα που εγκρίθηκαν για την περιστολή της καταναλισκόμενης ενέργειας συνίστανται
σε: ενίσχυση της θερμομόνωσης του κελύφους των κτηρίων και αντικατάσταση των υφισταμένων κουφωμάτων, τοποθέτηση σκιάστρων αλουμινίου, κατασκευή φυτεμένων δωμάτων, αντικατάσταση των μεμονωμένων λεβητοστασίων με σύστημα τηλεθέρμανσης και τηλεψύξης με
γεωθερμικές αντλίες νερού – νερού (α.θ.) για ψύξη και θέρμανση που θα χρησιμοποιούν τα
θερμά νερά του υπεδάφους, επέκταση του υφιστάμενου συστήματος SCADA του Α.Π.Θ. στις
εγκαταστάσεις της Θέρμης και αντικατάσταση των συστημάτων παραγωγής ζεστού νερού με
κεντρικά παραβολικά ηλιοθερμικά συστήματα.
Οι καταναλώσεις πριν και μετά την προτεινόμενη επέμβαση φαίνονται στους πίνακες 4, 5, 6. Η
αναμενόμενη κατανάλωση πρωτογενούς ενέργειας θα ανέρχεται πλέον στο 17% της υφισταμένης.
- 365 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Πίνακας 4. Ενεργειακή κατανάλωση κτηρίων πριν την επέμβαση
Πίνακας 5. Ενεργειακή κατανάλωση κτηρίων μετά την επέμβαση
Πίνακας 6. Σύγκριση κατανάλωσης πρωτογενούς ενέργειας πριν και μετά την επέμβαση
Η πρόταση που αφορά τα ως άνω μέτρα έχει αξιολογηθεί θετικά. Με προϋπολογισμό
4.500.000 €, έχει ενταχθεί για χρηματοδότηση στην κατηγορία πράξεων “Πρότυπα Επιδεικτικά
Έργα Αξιοποίησης Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας (ΑΠΕ) ή και Εξοικονόμησης Ενέργειας (ΕΞΕ)
σε Δημόσια Κτήρια”. Σημειωθήτω, ότι αυτή η αναβάθμιση, την οποία οραματίσθηκε ο Αντιπρύτανης κ. Ι. Παντής, θα είναι η μεγαλύτερη και αποδοτικότερη ενεργειακή αναβάθμιση που
έγινε ποτέ στο ΑΠΘ.
- 366 -
Θ.Δ. Ξενος - Ενεργειακη πολιτικη του Α.Π.Θ.: Μια επιτυχημενη ιστορια στην πραξη
Συμπεράσματα
Την τελευταία εξαετία περίπου, το ΑΠΘ εφαρμόζει μια συνεπή πολιτική εξοικονόμησης ενέργειας. Στο πλαίσιο αυτής της πολιτικής έχει προχωρήσει και υλοποιήσει μια σειρά δράσεων, που
είτε έχουν ήδη αποδώσει ή αναμένεται στα επόμενα χρόνια να αποδώσουν σημαντικά περιβαλλοντικά και οικονομικά οφέλη. Αυτή η ενεργειακή πολιτική του ΑΠΘ είναι μια επιτυχημένη
ιστορία στην πράξη.
- 367 -
ΕΝΟΤΗΤΑ Β
«ΠΟΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ»
Καταπολέμηση κουνουπιών: Μια πρόκληση
στην εφαρμοσμένη οικολογία για την
προστασία της δημόσιας υγείας
Σπύρος Μουρελάτος
Πρόεδρος της Οικοανάπτυξη ΑΕ
ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Τα κουνούπια αποτελούν ένα σημαντικό πρόβλημα όσον αφορά την ποιότητα ζωής, την μετάδοση ασθενειών και την τουριστική βιομηχανία. Από τη δεκαετία του ‘70 και μετά, η όχληση
των κουνουπιών ήταν το μείζον περιβαλλοντικό πρόβλημα σε ορισμένες περιοχές, ιδιαίτερα
σε αυτές που πλήττονται έντονα από αυτά, όπως περιοχές που βρίσκονται σε ακτίνα 10 χλμ
από ορυζώνες (2 εκατομμύρια άνθρωποι για την Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένου και μέρους
της πόλης της Θεσσαλονίκης). Από το 2010 και μετά, υπήρξε μια σημαντική αλλαγή λόγω της
εμφάνισης της επιδημίας του ιού του Δυτικού Νείλου που οφείλεται στα κουνούπια, σε πόλεις και χωριά σε όλη την Ελλάδα (πάνω από 100 περιστατικά με προσβολή του Κεντρικού
Νευρικού Συστήματος (ΚΝΣ) και πάνω από 15 θάνατοι ετησίως κατά μέσο όρο). Επιπλέον, η
εμφάνιση δεκάδων αυτόχθονων περιστατικών ελονοσίας από το 2011 και μετά, απειλεί άμεσα
τη δημόσια υγεία και την τουριστική βιομηχανία.
Ο καλύτερος τρόπος για την προστασία των πολιτών και των τουριστών είναι η εφαρμογή
ολοκληρωμένων προγραμμάτων καταπολέμησης κουνουπιών που προϋποθέτουν ανάλυση
εντομολογικών δεδομένων, χρήση γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών (GIS), καθώς
και λήψη αποφάσεων σχετικά με την εφαρμογή ψεκαστικών εφαρμογών ή άλλων δράσεων.
Τέτοιου είδους έργα βασίζονται στη λήψη αποφάσεων σε θέματα περιβαλλοντικού και οικονομικού κόστους-οφέλους και διαχείρισης επικινδυνότητας. Η παρακολούθηση των εστιών
αναπαραγωγής προνυμφών κουνουπιών, η τυπολογία τους, η αξιολόγηση της παραγωγικότητάς τους στο αστικό περιβάλλον (φρεάτια ομβρίων υδάτων, βόθροι), στις αγροτικές (ορυζώνες, αποστράγγιστικά κανάλια) και στους υγροτόπους (με βάση 27 τύπους βλάστησης),
η περιβαλλοντική μηχανική (όποτε είναι εφικτό), η παρακολούθηση δικτύων ζώων-δεικτών
(περιστέρια, κοτόπουλα), η συλλογή ενήλικων κουνουπιών, η εκπαίδευση των ανθρώπων και
οι δράσεις που πρέπει να γίνουν, όλα αυτά είναι στοιχεία απαραίτητα για την ορθολογική διαχείριση ενός αποτελεσματικού και περιβαλλοντικά ορθού έργου ελέγχου κουνουπιών.
Η παρουσίαση θα επικεντρωθεί στην αλληλεπίδραση μεταξύ των παραπάνω στοιχείων και
παραδείγματα θα επεξηγούν τη χρησιμότητα αυτής της προσέγγισης.
- 369 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ABSTRACT
Spiros Mourelatos
Dr., Ecodevelopment S.A.
Mosquito control: a challenge in applied ecology for the protection of public health
Mosquitoes represent an important problem in terms of life quality, infectious diseases and tourist
industry. From the ‘70s and on, the mosquito nuisance was the major environmental problem
in certain areas, especially in heavily mosquito affected areas, such as those within 10 km from
rice fields (2 million people for Greece including parts of the city of Thessaloniki). From 2010 and
onwards, a big change happened because of the appearance of the mosquito born West Nile
Virus epidemic in cities and villages all over Greece (more than 100 neuroinvasive cases and more
than 15 deaths every year on average). In addition, the resurgence of tens of autochthonous
malaria cases from 2011 and on, threatens public health and the tourist industry.
The best way to protect citizens and tourists is the application of integrated mosquito control,
which implies entomological data analyses, geographical information systems (GIS), and
decision making on spaying applications or other actions. Such projects are based on decisions
on environmental and economic cost effectiveness and risk management. The monitoring of
mosquito larvae breeding sites, their typology, the evaluation of their productivity in the urban
environment (storm water catch basins, septic tanks), in the rural (rice fields, draining channels)
and in wetlands (based on 27 vegetation types), environmental engineering whenever practical,
follow up of networks of animals sentinels (pigeons, chickens), collections of adult mosquitoes,
education of people and actions to be taken, all these are elements necessary for a rational
management of an effective and environmentally sound mosquito control.
The presentation will focus on the interplay between the above elements and examples will
illustrate the usefulness of this approach.
Σπύρος Μουρελάτος, Πρόεδρος της Οικοανάπτυξη ΑΕ
- 370 -
Σ. Μουρελατος Καταπολεμηση κουνουπιων: Μια προκληση στην εφαρμοσμενη οικολογια για την προστασια της Δημοσιας Υγειας
Η
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
επίδραση των κουνουπιών στους ανθρώπους αποτελεί ένα σημαντικό πρόβλημα σε διάφορες περιοχές και μάλιστα σε ευρύτερες περιοχές στην Μεσογειακή λεκάνη και σε σχέση
με την ποιότητα ζωής, με μολυσματικές ασθένειες και βέβαια με την τουριστική ανάπτυξη
αλλά και την γενικότερη οικονομική ανάπτυξη. Μετά το τέλος του ανθελονοσιακού αγώνα
στα τέλη της δεκαετίας του ’60 στην Ελλάδα, κατά τις δεκαετίες ’70-’80 ακόμη και ’90, πρακτικά
δεν πραγματοποιούνταν έργα καταπολέμησης κουνουπιών, αν και σε συγκεκριμένες περιοχές
και μάλιστα κυρίως σε περιοχές, οι οποίες επηρεάζονται από ορυζώνες, δηλαδή για περίπου
2.000.000 κατοίκους στην Ελλάδα, το πρόβλημα της όχλησης ήταν και εξακολουθεί σε κάποιες
περιοχές να είναι σημαντικό.
Η Οικοανάπτυξη, εδώ και αρκετά χρόνια, δηλαδή πρακτικά από το 1997 και μετά, με την
εφαρμογή του πρώτου έργου καταπολέμησης κουνουπιών ευρείας κλίμακας στους ορυζώνες
της πεδιάδας Θεσσαλονίκης, κλήθηκε να δώσει απάντηση σε ένα πολύ μεγάλο πρόβλημα.
Είναι ενδεικτικό ότι στην πεδιάδα Θεσσαλονίκης, το 1996, τελευταίο έτος δηλαδή πριν την
εφαρμογή των έργων καταπολέμησης κουνουπιών, κατά μέσο όρο κατά την δύση του ήλιου
συλλέγονταν στην κνήμη του ποδιού του «εθελοντή» περίπου 200 ακμαία κουνούπια κατά τον
μήνα Ιούλιο στα κράσπεδα των χωριών. Σήμερα το αντίστοιχο νούμερο είναι 7-8 (κάτω από
10 κουνούπια) για την ίδια περίοδο στις ίδιες ακριβώς περιοχές κατά την ίδια χρονική στιγμή.
Δηλαδή τότε, πριν το 1997 και παλιότερα, ήταν πρακτικά αδύνατο για τους κατοίκους να παραμείνουν εκτός της κατοικίας τους.
Το 2010 σημειώθηκε σημαντική αλλαγή: το πρόβλημα ενόχλησης έγινε και πρόβλημα Δημόσιας Υγείας, και από πρόβλημα σε αγροτικές και τουριστικές περιοχές το πρόβλημα αφορά
πλέον και αμιγώς αστικές περιοχές (Θεσσαλονίκη, Αθήνα). Ο λόγος έχει να κάνει με την εμφάνιση του Ιού του Δυτικού Νείλου και μάλιστα ενός συγκεκριμένου ορότυπου του στελέχους
WNV2 (Νέα Σάντα) στην Κεντρική Μακεδονία και ακολούθως στο σύνολο της χώρας: έκτοτε
έχουμε περίπου κατά μέσο όρο 100 εγκεφαλίτιδες ή μηνιγγοεγκεφαλίτιδες και παραπάνω από
15 θανάτους κάθε χρόνο. Το 2011, δυστυχώς, είχαμε και την επανεμφάνιση κρουσμάτων ελονοσίας στα νότια της χώρας. Η εμφάνιση των κρουσμάτων αυτών μας δημιουργεί προβλήματα
όσον αφορά την βαριά μας βιομηχανία που είναι ο τουρισμός.
Ο καλύτερος τρόπος για την προστασία των πολιτών και των τουριστών είναι η εφαρμογή
ολοκληρωμένων προγραμμάτων καταπολέμησης κουνουπιών που προϋποθέτουν ανάλυση
εντομολογικών δεδομένων, χρήση γεωγραφικών συστημάτων πληροφοριών (GIS), καθώς
και λήψη αποφάσεων σχετικά με την εφαρμογή ψεκαστικών εφαρμογών ή άλλων δράσεων.
Τέτοιου είδους έργα βασίζονται στη λήψη αποφάσεων με γνώμωνα το περιβαλλοντικό και
οικονομικό κόστος-όφελος και τη διαχείριση επικινδυνότητας. Η παρακολούθηση των εστιών
αναπαραγωγής προνυμφών κουνουπιών, η τυπολογία τους, η αξιολόγηση της παραγωγικότητάς τους στο αστικό περιβάλλον (φρεάτια ομβρίων υδάτων, βόθροι), στις αγροτικές (ορυζώνες,
αποστράγγιστικά κανάλια) και στους υγροτόπους (με βάση 27 τύπους βλάστησης), η περιβαλλοντική μηχανική - όποτε είναι εφικτό, η παρακολούθηση δικτύων ζώων-δεικτών (περιστέρια,
κοτόπουλα), η συλλογή ενήλικων κουνουπιών, η εκπαίδευση των ανθρώπων και δράσεις που
- 371 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
πρέπει να γίνουν, όλα αυτά είναι στοιχεία απαραίτητα για την ορθολογική διαχείριση ενός αποτελεσματικού και περιβαλλοντικά ορθού έργου ελέγχου κουνουπιών.
Τα ολοκληρωμένα προγράμματα ελέγχου κουνουπιών που στηρίζονται κυρίως στην προνυμφοκτονία (καταπολέμηση κουνουπιών στο στάδιο της προνύμφης μέσα στο νερό) και λιγότερο στην ακμαιοκτονία (καταπολέμηση κουνουπιών στο στάδιο του ακμαίου, τέλειου εντόμου) αποτελούν αυτή τη στιγμή τα μεγαλύτερα έργα εφαρμοσμένης οικολογίας στην Ευρώπη.
Σημαντική επιστημονική υποστήριξη
Η καταπολέμηση κουνουπιών με τη μέθοδο της προνυμφοκτονίας στηρίζεται σε μια αλληλουχία επιστημονικών εργασιών, κυριότερες από τις οποίες είναι η ταυτοποίηση ειδών κουνουπιών, ο εντοπισμός, η αξιολόγηση, η αποτύπωση και η τυπολογία εστιών αναπαραγωγής.
Αντικείμενα αιχμής, ιδιαίτερου ενδιαφέροντος, μεταξύ άλλων, είναι: η οικολογική χαρτογράφηση εκτεταμένων φυσικών συστημάτων, η ανάπτυξη βάσεων δεδομένων και λογισμικών
παρακολούθησης έργων καταπολέμησης, η ορθολογική διαχείριση υδάτων στους ορυζώνες
με στόχο τη μείωση της παραγωγικότητας σε προνύμφες κουνουπιών, η βιολογική καταπολέμηση κουνουπιών με τη χρήση ενδημικής ιχθυοπανίδας ή/και άλλων οργανισμών ως φυσικών
θηρευτών ή/και ανταγωνιστών των προνυμφών των κουνουπιών, η αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων νέων σκευασμάτων, οι υγειονομικές
επιπτώσεις κουνουπιών, οι μεθοδολογίες αξιολόγησης έργων καταπολέμησης κουνουπιών, η
βελτιστοποίηση μεθόδων ψεκασμού, η ανάπτυξη ανθεκτικότητας εντομοκτόνων, η αξιολόγηση επιδημιολογικού κινδύνου.
Οικολογική χαρτογράφηση
Η καταπολέμηση σε εκτεταμένα υγροτοπικά συστήματα προϋποθέτει σημαντική γνώση των
συστημάτων αυτών και βασίζεται στην οικολογική χαρτογράφηση: η αναγνώριση, η εμβαδομέτρηση και η αποτύπωση επί χάρτου των φυτοκοινωνιών που αποτελούν τις εν δυνάμει εστίες αναπαραγωγής κουνουπιών, βελτιστοποιούν χωροχρονικά τις απαιτούμενες παρεμβάσεις
και μειώνουν δραστικά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις.
Σημαντική παρουσία επιστημόνων στο πεδίο
Η φυσική παρουσία δεκάδων επιστημόνων της Οικοανάπτυξης για τις δειγματοληψίες κουνουπιών σε ένα μεγάλο μέρος παραθαλάσσιων κυρίως υγροτόπων της ηπειρωτικής Ελλάδας που
έχουν ενταχθεί στο δίκτυο Φύση 2000 ή/και προστατεύονται βάσει των συνθηκών Ramsar μας
δίνει δυνατότητες παρακολούθησης επιλεγμένων βιοτικών και αβιοτικών παραμέτρων των εν
λόγω συστημάτων επί 4-6 μήνες κάθε χρόνο.
- 372 -
Σ. Μουρελατος Καταπολεμηση κουνουπιων: Μια προκληση στην εφαρμοσμενη οικολογια για την προστασια της Δημοσιας Υγειας
Περιορισμένες συνολικά παρεμβάσεις
Η προεργασία σε επίπεδο οικολογικής χαρτογράφησης και οι εβδομαδιαίες δειγματοληψίες
προνυμφών οδηγούν σε στοχευμένες και τελικά πολύ περιορισμένες παρεμβάσεις.
Σκευάσματα φιλικά προς το περιβάλλον
Τα σκευάσματα που χρησιμοποιούνται είναι τα αποκλειστικά προνυμφοκτόνα (δηλαδή εντομοκτόνα που προσβάλλουν τις προνύμφες και όχι τα ακμαία των κουνουπιών και σε καμία
περίπτωση ωφέλιμα έντομα, όπως οι μέλισσες, και ανώτερους οργανισμούς, όπως πτηνά και
θηλαστικά) στις πολύ χαμηλές ενδεδειγμένες δοσολογίες.
Ελάχιστες οι επιπτώσεις στους οργανισμούς μη-στόχους
• Σ την περίπτωση των φυσικών συστημάτων και ορυζώνων, η μαζικότητα και ο συγχρονισμός
της εμφάνισης των προνυμφών των κουνουπιών, κυρίως στην περίπτωση των πλημμυρικών
κουνουπιών, είναι τέτοιας κλίμακας που πολλές φορές δεν υπάρχουν άλλοι υδρόβιοι οργανισμοί πέραν των κουνουπιών.
• Σ ε τουριστικές περιοχές, όπως η Χαλκιδική, με μεγάλους αριθμούς επισκεπτών και παραθεριστών, ένα σημαντικό μέρος των παρεμβάσεων κατά τη θερινή περίοδο γίνεται σε αποδέκτες
λυμάτων ή/και ομβρίων (χωροθετημένους ή όχι, ρέματα, βιολογικούς καθαρισμούς, σηπτικούς βόθρους, αποχετευτικό σύστημα κ.ο.κ.), σε θέσεις συνεπώς, στις οποίες τα συγκεκριμένα
σκευάσματα μάλλον εξυγιαίνουν παρά υποβαθμίζουν το περιβάλλον.
Κουνούπια και άγρια πανίδα
Υπάρχει πολύ μικρή αλληλεπικάλυψη της περιόδου που είναι δραστήρια τόσο τα πουλιά όσο
και τα κουνούπια και έτσι τα εντομοφάγα πουλιά έχουν πραγματικά λίγες ευκαιρίες για να
τραφούν με κουνούπια. Μεγάλοι πληθυσμοί κουνουπιών προξενούν σημαντικά προβλήματα στη βιωσιμότητα των ζώων, όπως παρεμπόδιση τροφοληψίας, διακοπή κύησης, δυσκολίες
στη φροντίδα νεογνών, αλλά ακόμη και ασθένειες και μαζικούς θανάτους. Η διατήρηση των
πληθυσμών των κουνουπιών σε χαμηλά επίπεδα μπορεί να είναι τελικά τουλάχιστον εξ ίσου
ευεργετική για την άγρια πανίδα όσο και για τους ανθρώπους.
Όχληση κουνουπιών: σημαντικότατο περιβαλλοντικό πρόβλημα
Σε σειρά ερωτηματολογίων που πραγματοποιούνται κάθε χρόνο από το 1999 και μέχρι σήμερα σε περιοχές της Κ. Μακεδονίας που μαστίζονται από τα κουνούπια, οι κάτοικοι κατατάσσουν το πρόβλημα των κουνουπιών στην πρώτη θέση σε σχέση με άλλα περιβαλλοντικά προβλήματα, όπως η διάθεση υγρών λυμάτων και στερεών αποβλήτων, η ποιότητα του πόσιμου
νερού, η χρήση φυτοφαρμάκων, η ατμοσφαιρική ρύπανση, η μείωση της έκτασης του φυσικού
περιβάλλοντος.
- 373 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Αρνητικές περιβαλλοντικές επιπτώσεις από τη μη εφαρμογή
οργανωμένων προγραμμάτων καταπολέμησης
Εάν σε μια περιοχή που χαρακτηρίζεται από μεγάλη όχληση κουνουπιών, δεν εκτελείται οργανωμένο πρόγραμμα προνυμφοκτονίας, τότε υπάρχουν δύο ενδεχόμενα: Είτε οι κάτοικοι
προσφεύγουν σε λύσεις ατομικής προστασίας, με εντομοαπωθητικά ρεύματος ή επάλειψης
ή παρόμοια σκευάσματα αμφίβολης αποτελεσματικότητας και κυρίως αγνώστου επικινδυνότητας για τους χρήστες, είτε πραγματοποιούνται ακμαιοκτονίες πυροσβεστικής μορφής του
τύπου “spray and hope” (ψεκάζω και ελπίζω), πρακτική που ήταν κυρίαρχη στην Ελλάδα μέχρι
το 1997.
Πετυχημένο έργο εφαρμοσμένης οικολογίας σημαίνει κοινωνική συναίνεση
Τα έργα οργανωμένης καταπολέμησης κουνουπιών είναι πολυδιάστατα και απαιτούν την
εμπλοκή και σύγκλιση ετερογενών για τα ελληνικά δεδομένα ομάδων: απλών πολιτών, επιστημόνων, πολιτικών, αγροτών, κτηνοτρόφων, εκπροσώπων περιβαλλοντικών οργανώσεων,
μελισσοκόμων, επαγγελματιών τουριστικών επιχειρήσεων κ.ο.κ.
Η περιβαλλοντικά συμβατή δράση, η σημαντική φυσική παρουσία στο πεδίο και η καλή
μαρτυρία (που έπεται λογικά της μείωσης της όχλησης των κουνουπιών, ή και αντιμετώπισης
προβλημάτων δημόσιας υγείας), σε οικισμούς που βρίσκονται κοντά σε σημαντικά από οικολογική άποψη υγροτοπικά συστήματα (κυρίως παράκτιοι υγρότοποι ή και ορυζώνες, ή είναι
υψηλής επικινδυνότητας σε σχέση με τις δύο ασθένειες που μας απειλούν –Ιός του Δ. Νείλου
και ελονοσία), είναι τρία πολύ θετικά στοιχεία. Τα προγράμματα καταπολέμησης κουνουπιών
που αποδεδειγμένα πληρούν τις παραπάνω προδιαγραφές είναι όντως πετυχημένα παραδείγματα εφαρμοσμένης οικολογίας γιατί, σε αντίθεση με τα αποτυχημένα, διασφαλίζουν δύο αυτονόητους, αλλά και ταυτόχρονα πολύ δύσκολους για την ελληνική πραγματικότητα, στόχους:
την περιβαλλοντικά συμβατή θετική δράση και την αποδοχή από την τοπική κοινωνία και συνεπώς την διασφάλιση της βιωσιμότητάς τους.
- 374 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Κ Ε Ν Τ Ρ Ι Κ Ο Σ Τ Ρ Ο Γ Γ ΥΛ Ο Τ Ρ Α Π Ε Ζ Ι .
ΚΛΕΙΣΙΜΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ
Κεντρικό στρογγυλό τραπέζι
- Κλείσιμο Συμποσίου
Απολογισμός - Σύνθεση - Προτάσεις
Συντονιστής: Φίλιος Στάγκος,
Δημοσιογράφος
Κεντρικός Σχολιαστής: Καθηγητής Γιάννης Μυλόπουλος,
Πρύτανης ΑΠΘ
Ποια Ανάπτυξη;
Νίκος Βαρσακέλης, Αναπληρωτής
Καθηγητής, Συντονιστής Ενότητας
Δημήτριος Δασκαλόπουλος, Πρόεδρος ΣΕΒ
Ποια Διακυβέρνηση;
Ιωάννης Αντωνίου, Καθηγητής Tμήματος Μαθηματικών ΑΠΘ
Συντονιστής
Ενότητας
Μαρία Βασιλάκου, Αντιδήμαρχος Βιέννης
Ποια Κοινωνία;
Αλέξανδρος Γαρύφαλλος, Καθηγητής και Πρόεδρος Τμήματος Ιατρικής ΑΠΘ,
Συντονιστής
Ενότητας
Γιάννης Μπουτάρης, Δήμαρχος Θεσσαλονίκης
Ποιο Περιβάλλον;
Δέσποινα Βώκου, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας ΑΠΘ
Συντονίστρια
Ενότητας
Δημήτρης Καραβέλλας, Γενικός Διευθυντής WWF Ελλάς
- 377 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
(Από αριστερά)
Ι. Αντωνίου, Μ. Βασιλάκου, Ν. Βαρσακέλης, Γ. Μυλόπουλος, Γ. Μπουτάρης, Α. Γαρύφαλλος, Δ. Βώκου, Δ. Καραβέλλας
Μ
ε την κατάθεση ουσιαστικών και επιστημονικά τεκμηριωμένων προτάσεων που θα βγάλουν την Ελλάδα από την κρίση και θα την οδηγήσουν σε τροχιά ανάπτυξης και κοινωνικής ευημερίας ολοκληρώθηκε το διήμερο επιστημονικό συμπόσιο «Ποια Ελλάδα;» που
διοργάνωσε το ΑΠΘ. Τα συμπεράσματα των εργασιών στις τέσσερις θεματικές ενότητες (Ανάπτυξη, Διακυβέρνηση, Κοινωνία και Περιβάλλον) συνοψίστηκαν στο στρογγυλό τραπέζι, στο
οποίο συμμετείχαν οι τέσσερις συντονιστές, καθηγητές Νίκος Βαρσακέλης, Ιωάννης Αντωνίου,
Αλέξανδρος Γαρύφαλλος και Δέσποινα Βώκου, καθώς επίσης η Αντιδήμαρχος Βιέννης Μαρία
Βασιλάκου, ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης Γιάννης Μπουτάρης και ο γενικός διευθυντής της WWF
Ελλάς Δημήτρης Καραβέλλας, με κεντρικό σχολιαστή τον Πρύτανη του ΑΠΘ Γιάννη Μυλόπουλο και συντονιστή το δημοσιογράφο Φίλιο Στάγκο.
Στην τοποθέτησή του ο Πρύτανης του ΑΠΘ επισήμανε πως το συμπόσιο κλείνει με δημιουργικό τρόπο, με πολλές ιδέες, προτάσεις και χρήσιμη συζήτηση, που πεισματικά δε γίνεται
τόσα χρόνια στην Ελλάδα. Όπως ανέφερε, στην εποχή της κρίσης, της λιτότητας, της φτώχειας,
της υποβάθμισης των δημόσιων φορέων, του περιβάλλοντος και των φυσικών αγαθών, ουδείς
συζητά για το έγκλημα και το πώς θα οικοδομηθεί αυτή η νέα Ελλάδα που θέλουμε.
Αναφερόμενος στα λάθη που μας οδήγησαν μέχρι εδώ ανέφερε πως είναι τριών ειδών, τα
εσωτερικά λάθη, δηλαδή της εσωτερικής πολιτικής κατάστασης, τα λάθη που κάναμε εμείς
ως Έλληνες και τα λάθη που έγιναν σε διεθνές επίπεδο. «Η κρίση δεν είναι ελληνικό, αλλά ευρωπαϊκό και διεθνές φαινόμενο. Αυτό σημαίνει ότι σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο υπήρξε
συγκεκριμένη πολιτική κατεύθυνση στην Ευρώπη και τον πλανήτη που οδήγησε στη σημερινή
δεινή θέση την Ελλάδα, όπως και άλλες χώρες, κυρίως του ευρωπαϊκού νότου, αλλά και στον
- 378 -
Κεντρικο στρογγυλο τραπεζι - Κλεισιμο Συμποσιου: Απολογισμος - Συνθεση - Προτασεις
υπόλοιπο κόσμο. Τόσα χρόνια, είτε κατ’ ανάγκη, είτε κατ’ επιλογή, ακολουθούσαμε το άρμα της
επιθετικής ανάπτυξης που πρότεινε η παγκοσμιοποίηση της οικονομίας και παρακολουθούσαμε το μοντέλο του υπερκαταναλωτισμού, αφήνοντας πίσω τις δικές μας παραδόσεις, τα δικά
μας προϊόντα. Αυτή η επιθετική ανάπτυξη έκανε τους φτωχούς φτωχότερους, τους πλούσιους
πλουσιότερους και κατέστρεψε τον πλανήτη», τόνισε.
Ο κ. Μυλόπουλος υπογράμμισε πως η Ελλάδα που θέλουμε θα έρθει μέσα από την ανατροπή της σημερινής νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας στην Ευρώπη και μέσα από τη βαθιά αλλαγή
των δομών στο εσωτερικό της χώρας στην κατεύθυνση της ανασύνταξης της παραγωγικής
βάσης σύμφωνα με τη συγκριτικά μας πλεονεκτήματα, της βιώσιμης ανάπτυξης, της ισόρροπης δηλαδή συμβολής οικονομικών, κοινωνικών και περιβαλλοντικών παραμέτρων, της ενίσχυσης του κοινωνικού κράτους και της αποκατάστασης του δημόσιου χαρακτήρα της Παιδείας, της Υγείας, του Περιβάλλοντος και των δημόσιων αγαθών και της αποκατάστασης της
κοινωνικής δικαιοσύνης
«Ποια Ανάπτυξη;»
Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα της ενότητας «Ποια Ανάπτυξη», ο συντονιστής αναπληρωτής
καθηγητής του Τμήματος Οικονομικών του ΑΠΘ, Νίκος Βαρσακέλης, εστίασε στο περιβάλλον
μέσα στο οποίο καλείται η Ελλάδα να λειτουργήσει. Όπως είπε, σήμερα ζούμε στον πιο «ανοιχτό» πλανήτη όλων των εποχών από άποψη ελεύθερης διακίνησης ιδεών και προϊόντων και η
παγκοσμιοποίηση είναι μεγάλη ευκαιρία για μικρές χώρες.
Ο κ. Βαρσακέλης τόνισε πως υπάρχουν ακόμα ευκαιρίες επιχειρηματικής ανάπτυξης, εφόσον
θέλουμε την Ελλάδα του κέρδους και όχι της προσόδου, όπως ισχύει σήμερα. Και ανέφερε
χαρακτηριστικά το παράδειγμα του λαδιού, που σε ποσοστό μόλις το 20% τυποποιείται, ενώ
κατά 80% εξάγεται χύδην για να το εκμεταλλευτούν εμπορικά οι ξένοι αγοραστές που το τυποποιούν και το προωθούν στις ξένες αγορές. «Το 80% της παραγωγής είναι μη εμπορεύσιμα
προϊόντα, ενώ το 65% είναι συνδεδεμένα με το κράτος. Το μοντέλο αυτό έχει χρεωκοπήσει. Η
χρεωκοπία λοιπόν της χώρας είναι χρεωκοπία του παραγωγικού της μοντέλου και όχι μόνο του
δημόσιου τομέα», είπε χαρακτηριστικά.
Ο ίδιος υπογράμμισε πως το νέο περιβάλλον απαιτεί δημιουργία γνώσης, που θα επιτευχθεί
με την ενίσχυση των πανεπιστημίων, αλλά και ουσιαστική εκμετάλλευση της παραγόμενης
γνώσης με ενδογενή επιχειρηματικότητα και βελτίωση του θεσμικού πλαισίου που σήμερα
εμποδίζει την ανάπτυξη.
Κλείνοντας τόνισε πως για την έξοδο από την κρίση θα πρέπει να γίνει σωστή οργάνωση του
δημόσιου τομέα, να βελτιωθούν τα δημόσια οικονομικά, να σταματήσουμε να εξαρτόμαστε
από εξωτερική βοήθεια και να διασφαλίσουμε την ποιότητα του περιβάλλοντος και του ανθρώπινου δυναμικού.
Στον τομέα της ανάπτυξης παρέμβαση έκανε ο επίτιμος πρόεδρος του Συνδέσμου Βιομηχανιών Βορείου Ελλάδος, επιχειρηματίας Νίκος Ευθυμιάδης, ο οποίος επισήμανε πως πρέπει να αντιμετωπίσουμε την κρίση ως ευκαιρία, ξεκινώντας από το μηδέν. Όπως είπε, πρέπει να δούμε ποια
είναι τα συγκριτικά πλεονεκτήματα της χώρας και να ιεραρχήσουμε τους στόχους καταστρώνοντας στρατηγικό σχεδιασμό, που δεν υπάρχει σήμερα. Ο ίδιος διαφώνησε ότι το σφάλμα είναι οι
- 379 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
νεοφιλελεύθερες πολιτικές, που, όπως είπε, δεν ευθύνονται για την κατάσταση στο δημόσιο και
μπορούν να δώσουν δυνατότητα για αξιοποίηση των ευκαιριών, πάντα μέσα σε ένα κράτος που
σέβεται την επιχειρηματικότητα και σε συνεργασία με την πανεπιστημιακή κοινότητα.
«Ποια Διακυβέρνηση;»
Η ανάγκη σωστής αξιοποίησης της γνώσης με βάση τις αρχές της αειφορίας και ουσιαστικής
συμμετοχής της χώρας στα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης αποφάσεων ήταν τα βασικά συμπεράσματα της ενότητας «Ποια Διακυβέρνηση». Όπως εξήγησε ο συντονιστής, καθηγητής
του Τμήματος Μαθηματικών του ΑΠΘ, Ιωάννης Αντωνίου, η συζήτηση περιστράφηκε γύρω
από το όραμα, που εξετάστηκε πάνω σε τρεις άξονες. Καταρχήν την επιβίωση, που πρέπει να
ενέχει τη βιωσιμότητα. «Αν θέλουμε ο πλανήτης να είναι βιώσιμος, πρέπει να λάβουμε σοβαρά
υπόψιν την αειφορία στην ανάπτυξη», τόνισε. Η δεύτερη διάσταση είναι η σχεσιακή διάσταση,
αν δηλαδή η χώρα είναι απομονωμένη ή όχι. Ο κ. Ιωάννου επισήμανε πως το μέλλον δεν είναι δεδομένο και το χτίζουμε διαρκώς και δεν μπορούμε συνεχώς να ζητιανεύουμε χρήματα
από την Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά να συμμετέχουμε διαρκώς στα όργανα με προτάσεις. Αυτό
βέβαια, όπως είπε, προϋποθέτει εθνικό σχέδιο που να μην εμποδίζεται από τις κομματικές
αντιπαλότητες, όπως γίνεται σε άλλες χώρες, όπου οι διαφορές είναι στην τακτική και όχι στη
στρατηγική. Ο τρίτος άξονας είναι η κοινωνία της γνώσης που πρέπει να στηθεί αν θέλουμε
να είμαστε ανταγωνιστικοί. «Για τη διαχείριση της γνώσης είναι απαραίτητη η ηλεκτρονική διακυβέρνηση, για την οποία υπάρχει νομοθεσία, αλλά υλοποιείται με τρόπο ανεπαρκή, γιατί
κάποιοι βάζουν μπροστά το ίδιον όφελος. Και για την ψηφιακή διακυβέρνηση απαιτείται διαλειτουργικότητα και συμμετοχικότητα, ώστε να υπάρχουν πραγματική δημοκρατία», τόνισε.
Την εμπειρία της από τη διακυβέρνηση στο Δήμο Βιέννης μετέφερε η Μαρία Βασιλάκου,
αντιδήμαρχος της αυστριακής πρωτεύουσας, ενός δήμου – κράτους με προϋπολογισμό 12
δις ευρώ. Διευκρινίζοντας ότι δεν έχει «συνταγή» ανέφερε πως για την έξοδο από την κρίση
απαιτούνται τρία πράγματα: όραμα, στρατηγική με ιεράρχηση στόχων και πολιτική βούληση.
Ειδικότερα για το όραμα εξήγησε πως πρέπει να είναι ταυτόσημο με τη βιώσιμη ανάπτυξη που
σημαίνει σεβασμό στους φυσικούς πόρους και τις επόμενες γενιές, κέρδος και όχι κερδοσκοπία. Επίσης, όπως είπε προϋποθέτει αξιοπρεπείς θέσεις εργασίας, δίκαιη κατανομή πλούτου και
ευκαιριών, ασφάλεια, ελευθερία του πολίτη και ποιότητα ζωής.
Σύμφωνα με την κ. Βασιλάκου βασικές αρχές της σωστής διακυβέρνησης είναι η αμεσότητα
(να δίνουν όχι σε όλους από λίγο, αλλά στον καθένα αυτό που χρειάζεται), παραγωγή έργου
και ευκαιριών, σωστή ή μέγιστη απόδοση επενδύσεων, επενδύσεις που να συνεπάγονται αύξηση της παραγωγικότητας ή της δημιουργικότητας, όχι πελατειακό μοντέλο και συμμετοχικές
δομές με ενεργοποίηση των πολιτών.
Η αντιδήμαρχος Βιέννης τόνισε πως το μοντέλο διακυβέρνησης του μέλλοντος δεν είναι το
κράτος, αλλά οι δήμοι, με καλώς εννοούμενη αποκέντρωση που δεν καταλήγει σε απομόνωση. Κλείνοντας εξέφρασε τη βεβαιότητα ότι η νέα Ελλάδα δε θα προκύψει από έξω, αλλά μέσα
από την ίδια τη χώρα, από νέους ανθρώπους που έχουν την ηλικία και το μορφωτικό επίπεδο
να διανοούνται, να αναλύουν και να οραματίζονται το νέο.
- 380 -
Κεντρικο στρογγυλο τραπεζι - Κλεισιμο Συμποσιου: Απολογισμος - Συνθεση - Προτασεις
«Ποια Κοινωνία;»
Ενότητα των ιδεών και της ουτοπίας χαρακτήρισε την ενότητα «Ποια Κοινωνία;», την οποία
συντόνισε ο καθηγητής και πρόεδρος του Τμήματος Ιατρικής, Αλέξανδρος Γαρύφαλλος. Ο
ίδιος, εξάλλου, στην εισαγωγική του ομιλία χαρακτήρισε «κοινωνία των τεράτων» τη σημερινή
πραγματικότητα, που στιγματίζεται από αχαλίνωτο ανταγωνιστικό κέρδος και απώλεια συλλογικότητας.
Όπως ανέφερε, στη συγκεκριμένη ενότητα εξετάστηκαν σε συνάρτηση με τις επιπτώσεις
της κρίσης όλες οι κοινωνικές παράμετροι, όπως η συρρίκνωση του κοινωνικού κράτους με
αιχμή την παιδεία και την υγεία, οι οικονομικοί μετανάστες, η άνοδος του φασισμού, ο ρόλος
της πνευματικής ηγεσίας, των μέσων μαζικής ενημέρωσης του διαδικτύου και της κοινωνικής
δικτύωσης, η εθνική ταυτότητα και η θέση της τέχνης.
Ο κ. Γαρύφαλλος ανέφερε ότι η νέα, σκληρή πραγματικότητα έχει προκαλέσει κάμψη του
σκληρού πυρήνα της δημοκρατίας κι έχει διαμορφώσει κουλτούρα κρίση, η οποία μπορεί να
οδηγήσει στο να μη βλέπουμε τα λάθη μας. Συνοψίζοντας τις προτάσεις, τόνισε πως χρειάζεται να αποκτήσουμε ως έθνος και κράτος αυτάρκεια, αυτοκυριαρχία και ανοιχτότητα και στη
δύσκολη αυτή περίοδο να δημιουργήσουμε θύλακες αλληλεγγύης στη δουλειά και τη γειτονία.
Για σοβιετικού τύπου κοινωνία, υπό την έννοια ότι υπάρχει απόλυτη εξάρτηση από το κράτος, έκανε λόγο ο Δήμαρχος Θεσσαλονίκης, Γιάννης Μπουτάρης. «Πρέπει να μάθουμε να ζούμε στην πόλη, να αναλαμβάνουμε τις δικές ευθύνες ως πολίτες και να μην περιμένουμε τα
πάντα από το κράτος», τόνισε. Ο ίδιος επισήμανε ότι τα μεγαλύτερα προβλήματα που αποτελούν τροχοπέδη στην ανάπτυξη και την κοινωνική πρόοδο είναι η πολιτική αστάθεια και η
αναξιοπιστία. «Για ποια κοινωνία λοιπόν μιλάμε, όταν αυτή εξαρτάται από το κράτος, που με τη
σειρά του κινείται μόνο με βάση το κομματικό συμφέρον;», διερωτήθηκε.
Ο Δήμαρχος τόνισε πως τα πανεπιστήμια και η γνώση που παράγουν είναι περιουσία για
την πόλη που πρέπει να αξιοποιηθεί. Και υπογράμμισε πως πυρήνας της ανάπτυξης και της
κοινωνίας, όπως συμβαίνει σε όλο τον κόσμο είναι οι δήμοι, που όμως θα πρέπει να είναι απαλλαγμένοι από κομματικές εξαρτήσεις.
«Ποιο Περιβάλλον;»
Η διαφύλαξη και αξιοποίηση της βιοποικιλότητας ως συστατικού υποστήριξης της ζωής και
αυταξίας ήταν το κεντρικό θέμα της ενότητας «Ποιο Περιβάλλον;». Η συντονίστρια της ενότητας, καθηγήτρια του Τμήματος Βιολογίας του ΑΠΘ Δέσποινα Βώκου τόνισε πως η Ελλάδα
έχει τεράστιο και μοναδικό βιολογικό πλούτο, αναφέροντας χαρακτηριστικά ότι διαθέτει 1.400
είδη και υποείδη φυτών και περί τα 4.000 ζωικά είδη που δεν υπάρχουν πουθενά αλλού στον
πλανήτη. Αυτό οφείλεται στο πλεονέκτημα της τεράστιας ποικιλίας κλίματος και γεωλογικού –
εδαφικού περιβάλλοντος.
Όπως ανέφερε, ό,τι κάνουμε υποστηρίζεται από το περιβάλλον και αλληλοεπιδρά μ’ αυτό.
«Το περιβάλλον είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη βιώσιμη ανάπτυξη. Αν εμείς το βλέπουμε
ως έναν κουβά για να πετάμε όλα τα σκουπίδια, αν αντλούμε περισσότερα από αυτά που μπο- 381 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
ρεί να δώσει το σύστημα, δεν μπορούμε να μιλάμε για βιώσιμη ανάπτυξη. Γιατί αν ξεπεράσουμε τα όρια οδηγούμαστε στην υποβάθμιση και στη συνέχεια πιθανότατα στην κατάρρευση»,
τόνισε.
Η κ. Βώκου επισήμανε πως υπάρχουν εργαλεία που μπορούν να μας βοηθήσουν να πάρουμε πληροφορίες και τις σωστές αποφάσεις για το περιβάλλον. Η αξιοποίηση των γενετικών
πόρων με το Πρωτόκολλο Ναγκόγια μπορεί να δώσει λύσεις στην κατεύθυνση της γνώσης και
αξιοποίησης της βιοποικιλότητας, αρκεί να το εκμεταλλευτούμε και να μη χάσει για μια ακόμη
φορά η χώρα την ευκαιρία.
«Θησαυροφυλάκιο της χώρας» χαρακτήρισε τη βιοποικιλότητα ο γενικός διευθυντής της
WWF Ελλάς Δημήτρης Καραβέλλας, υπογραμμίζοντας πως είναι ηθικό μας χρέος να τη διατηρήσουμε για τις επόμενες γενιές. Ο ίδιος επισήμανε πως σήμερα το περιβάλλον αντιμετωπίζεται στην καλύτερη περίπτωση ως περιττή πολυτέλεια και συνήθως ως εμπόδιο για την
ανάπτυξη ή αναλώσιμος πόρος, όπως προκύπτει και από τη νομοθεσία για σειρά θεμάτων,
όπως η χωροταξία, η δόμηση, τα δάση και το πλαίσιο για τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, στα
οποία υπάρχει οπισθοδρόμηση.
«Δεν μπορεί να υπάρξει υγιής οικονομία, χωρίς υγιές περιβάλλον. Και για να το διαφυλάξουμε χρειάζεται αντίσταση –κι εδώ πρέπει να παίξουν ρόλο τα πανεπιστήμια- και απόφαση για το τι θέλουμε. Ας γίνει λοιπόν κρίση αγγελιοφόρος της ανάγκης για αλλαγή», ανέφερε
και πρόσθεσε πως στην κατεύθυνση αυτή θα μπορούσαν να βοηθήσουν παρεμβάσεις, όπως
δημιουργία κοινοπρακτικών σχημάτων ΑΠΕ, ανακυκλωμένα τουριστικά χωριά, οργανωμένη
υποδοχή πράσινης επιχειρηματικότητας και δίκτυα γης για προώθηση προϊόντων προστατευμένων περιοχών.
Κλείνοντας τις εργασίες, ο Πρύτανης του ΑΠΘ Γιάννης Μυλόπουλος ευχαρίστησε όλους όσοι
συμμετείχαν και ανέφερε πως με το συμπόσιο έγινε ένα βήμα για να ανοίξει ο δημόσιος διάλογος για τα σοβαρά προβλήματα της χώρας, ανταποκρινόμενοι στο ρόλο που πρέπει να
διαδραματίσει το πανεπιστήμιο.
Σχολιάζοντας τα συμπεράσματα των τεσσάρων ενοτήτων επισήμανε ότι από το διάλογο
έγινε σαφές ότι δε μας αρέσει η Ελλάδα που έχουμε, ούτε όμως και η Ελλάδα που πάει να δημιουργηθεί μέσα από την κρίση. «Αυτή με πρόσχημα την έξοδο από κρίση καταστρέφεται ό,τι
μπορεί να μας οδηγήσει στην ανάπτυξη, όπως το δημόσιο πανεπιστήμιο, η δημόσια υγεία, το
περιβάλλον, τα φυσικά αγαθά και ο,τιδήποτε μπορεί να μας οδηγήσει στην Ελλάδα που θέλουμε και διώχνουμε το καλύτερο ανθρώπινο δυναμικό μας», τόνισε.
Αναφερόμενο στον μοντέλο που πρέπει να ακολουθήσει η χώρα, επισήμανε η σύνθεση των
παλιών και διαφορετικών πραγμάτων θα μας οδηγήσει στην νέα Ελλάδα, δεδομένου πως και
το σοβιετικό και το νεοφιλελεύθερο μοντέλο αποδείχτηκαν αποτυχημένα, καταλήγοντας σε
οικονομική και κοινωνική καταστροφή. Και κατέληξε λέγοντας πως η ανάπτυξη της χώρας πρέπει να βασιστεί στο τρίπτυχο τόλμη, ανατροπή και σύνθεση.
- 382 -
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ
ΣΥΜΠΟΣΙΟ
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α
ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΣΥΜΠΟΣΙΟΥ
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
(κατά αλφαβητική σειρά)
Χριστίνα Αδάμου
H Χριστίνα Αδάμου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια στη Θεωρία Κινηματογράφου και Τηλεόρασης στο Τμήμα Κινηματογράφου της Σχολής Καλών Τεχνών του Α.Π.Θ. Έχει γράψει άρθρα και
κεφάλαια πάνω σε ζητήματα αναπαραστάσεων φύλου στον κινηματογράφο, στην κινηματογραφική πρωτοπορία και στη σημειωτική και ιδεολογική ανάλυση του κινηματογράφου
και της τηλεόρασης. Η έρευνά της τώρα επικεντρώνεται στις αναπαραστάσεις της κρίσης
στα ΜΜΕ.
Τριαντάφυλλος Αλμπάνης
Ο Τριαντάφυλλος Αλμπάνης είναι Καθηγητής στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Πρύτανης του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων. Η ερευνητική του εμπειρία και τα ενδιαφέροντά του περιλαμβάνουν την ανάπτυξη αναλυτικών τεχνικών για τον προσδιορισμό
περιβαλλοντικών ρύπων, τη μελέτη των διεργασιών μεταφοράς οργανικών μικρορυπαντών
στο περιβάλλον, τεχνικές απομάκρυνσης ρύπων, τη μελέτη της τοξικότητας φυτοφαρμάκων, καθώς επίσης, και των προϊόντων διάσπασης αυτών. Έχει δημοσιεύσει περισσότερες
από 200 επιστημονικές εργασίες σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και πρακτικά συνεδρίων. Έχει συμμετάσχει σε περισσότερα από 50 ευρωπαϊκά, εθνικά και τοπικά ερευνητικά προγράμματα και σε περισσότερα από 110 διεθνή συνέδρια και ομάδες εργασίας. Είναι μέλος
της Ένωσης Ελλήνων Χημικών (από το 1979), της Ένωσης Αμερικανών Χημικών (American
Chemical Society, από το 1990), του Συνδέσμου Αγροχημικών της Αμερικάνικης Χημικής
Ένωσης (Division of Agrochemicals American Chemical Sociery, από το 1990), της Διεθνούς
Ένωσης για την Έρευνα και τον Έλεγχο της Ρύπανσης των Υδάτων (International Association
on Water Pollution Research and Control, από το 1992), της Ελληνικής Ερευνητικής Ομάδας
για τα Φυτοφάρμακα (από το 1992) και της Διεθνούς Ένωσης Περιβαλλοντικής Αναλυτικής
Χημείας (από το 1993).
Δημοσθένης Αναγνωστόπουλος
Ακαδημαϊκές Θέσεις
2011: Πρύτανης, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
2010: Πρόεδρος του Τμήματος Πληροφορικής και Τηλεματικής
- 385 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
2010: Καθηγητής, Τμήμα Πληροφορικής και Τηλεματικής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
2004-2013: Επιστημονικός Υπεύθυνος του Κέντρου Δικτύων
2004: Αναπληρωτής Καθηγητής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
2000: Επίκουρος Καθηγητής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο
Επαγγελματικές Θέσεις
2004-2009: Γενικός Γραμματέας Πληροφοριακών Συστημάτων, Υπουργείο Οικονομίας και
Οικονομικών
2008-2009: Μέλος ΔΣ ΕΥΔΑΠ ΑΕ
Σπουδές
1996: Διδάκτορας του Τμήματος Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Αθηνών
1991: Πτυχίο Τμήματος Πληροφορικής του Πανεπιστημίου Αθηνών
Ερευνητικά Ενδιαφέροντα / Δραστηριότητες
Ηλεκτρονική Διακυβέρνηση
Πληροφοριακά Συστήματα
Σημασιολογικός Ιστός και Διαδικτυακές Υπηρεσίες
Μεθοδολογίες Μοντελοποίησης και Προσομοίωσης και Εφαρμογές (δίκτυα, συστήματα μεταφορών)
Mοντελοποίηση Eπιχειρησιακών Διεργασιών
Μέλος ACM (SIGSIM), Society for Computer Simulation (SCS)
Μέλος DEVS (Discrete Event Systems formalism) standardization group
Φίλιππος Α. Αραβανόπουλος
Ο Δρ. Φίλιππος Α. Αραβανόπουλος είναι πτυχιούχος του Τμήματος Δασολογίας και Φυσικού
Περιβάλλοντος του Α.Π.Θ., στο οποίο σήμερα υπηρετεί ως Καθηγητής Δασικής Γενετικής και
Βελτίωσης και κατέχει τη θέση του Αναπληρωτή Προέδρου. Πραγματοποίησε τις μεταπτυχιακές του σπουδές με καναδική υποτροφία στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο, από όπου έλαβε
το διδακτορικό του δίπλωμα. Έκανε μεταδιδακτορικές σπουδές στα Πανεπιστήμια Ουψάλας
και Στοκχόλμης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στις εφαρμογές της μοριακής,
πληθυσμιακής και ποσοτικής γενετικής, στη μελέτη της βιοποικιλότητας, στην προστασία
- 386 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
των γενετικών πόρων και στη γενετική βελτίωση. Η έρευνα του έχει χρηματοδοτηθεί από
διεθνείς φορείς (Ευρωπαϊκή Ένωση, Διεθνής Επιτροπή Ενέργειας) και εθνικούς οργανισμούς
της Ελλάδας, του Καναδά και της Σουηδίας. Έχει δώσει περίπου 30 διαλέξεις ως προσκεκλημένος ομιλητής σε πανεπιστήμια και συνέδρια στη Γερμανία, Ελλάδα, Ισπανία, Καναδά, Κίνα,
Σλοβενία, Σουηδία, Τουρκία, Φινλανδία κ.α. Ο Φ. Αραβανόπουλος συντονίζει την Ευρωπαϊκή
Ομάδα Εργασίας για τη Γενετική Βιοπαρακολούθηση των Δασών, συμμετέχει στην Ομάδα
Εργασίας του FAO για τους Παγκόσμιους Δασογενετικούς Πόρους και είναι Πρόεδρος της
Ελληνικής Επιστημονικής Εταιρίας Γενετικής Βελτίωσης Φυτών. Είναι κριτής σε περισσότερα
από 30 διεθνή επιστημονικά περιοδικά και μέλος της Συντακτικής Επιτροπής σε τρία εξ αυτών. Το συγγραφικό του έργο υπερβαίνει τις 150 εκτενείς δημοσιεύσεις, από τις οποίες 60
εργασίες σε έγκριτα διεθνή περιοδικά και 10 κεφάλαια σε ξενόγλωσσα βιβλία.
Νίκος Χ. Βαρσακέλης
Αναπληρωτής Καθηγητής-Διευθυντής του Εργαστηρίου Οικονομικής Ανάλυσης κα Πολιτικής
Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα επικεντρώνονται τα τελευταία δέκα χρόνια σε περιοχές
όπως Βιομηχανική και Τεχνολογική Πολιτική και Πολυεθνικές Επιχειρήσεις. Έχει δημοσιεύσει
επιστημονικά άρθρα σε θέματα παραγόντων που επηρεάζουν την τεχνολογική ανάπτυξη
μιας χώρας, τα τεχνολογικά πάρκα, την πολιτική ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας και
σε θέματα που αφορούν τις πολυεθνικές εταιρείες, όπως παράγοντες που επηρεάζουν τις
αποφάσεις μιας εταιρίας για την εγκατάσταση σε μια χώρα. Έχει συγγράψει τρία βιβλία ένα
εκ των οποίων αναφέρεται στις πολιτικές της τοπικής αυτοδιοίκησης για την ανάπτυξη της
επιχειρηματικότητας. Έχει εργασθεί ως Εθνικός Εμπειρογνώμων στις Γενικές Διευθύνσεις ΙΙ
και ΧV της Επιτροπής της ΕΕ. Έχει συμμετάσχει ως ερευνητικός υπεύθυνος και ως ερευνητής σε αρκετά ερευνητικά προγράμματα, τόσο της ΕΕ, όσο και της ΓΓΕΤ. Είναι αξιολογητής
ερευνητικών προγραμμάτων σε θέματα Βιομηχανικής και Τεχνολογικής Πολιτικής της ΕΕ, του
Ελβετικού Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών της Γεωργίας.
- 387 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Δέσποινα Βώκου
H Δέσποινα Βώκου είναι καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογίας ΑΠΘ, Διευθύντρια του Τομέα Οικολογίας. Είναι πτυχιούχος του ΕΚΠΑ (Φαρμακευτικής) και διδάκτορας του ΑΠΘ (Βιολογίας).
Μεταπτυχιακές-μεταδιδακτορικές σπουδές έχει κάνει και στa Université de Montpellier (Γαλλία), Univerzitet u Beogradu (Σερβία), Agricultural Research Council Letcombe Laboratory,
Napier University, Institute of Terrestrial Ecology-Banchory (και τα τρία στο Ηνωμένο Βασίλειο), Stanford University (ΗΠΑ). Παράλληλα με την ακαδημαϊκή της δραστηριότητα (διδασκαλία, έρευνα, διοίκηση), έχει ασχοληθεί με τη διαχείριση της φύσης από ποικίλες θέσεις,
μεταξύ των οποίων ως αντιπρόεδρος του WWF-Ελλάς, ως πρόεδρος της προστατευόμενης
περιοχής Δέλτα Αξιού - Λουδία - Αλιάκμονα, ως πρόεδρος της εθνικής Επιτροπής ‘Φύση
2000’. Το γνωστικό αντικείμενο της θέσης που κατέχει είναι ‘χερσαία οικοσυστήματα και βιοτικοί πόροι’. Αεροβιολογία, χημική οικολογία, αλληλοπάθεια, μικροβιακή οικολογία, οικολογία αναπαραγωγής και διασποράς, βιοποικιλότητα και διαχείριση φυσικών πόρων αποτελούν κύρια πεδία της έρευνάς της, ενώ τα μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα, τα αρωματικά
φυτά και τα αιθέρια έλαια, οι καμπανούλες, τα μικρόβια του εδάφους και της φυλλόσφαιρας,
τα βιολογικής προέλευσης αλλεργιογόνα της ατμόσφαιρας (γυρεόκοκκοι και σπόρια μυκήτων) και οι προστατευόμενες περιοχές κύρια αντικείμενα-στόχοι της έρευνάς της. Είναι ή
υπήρξε επιβλέπουσα/μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής 50 μεταπτυχιακών φοιτητών. Σε
διεθνή επιστημονικά περιοδικά και σε βιβλία διεθνών εκδοτικών οίκων είναι δημοσιευμένες
90 εργασίες της, ενώ οι ανακοινώσεις της σε συνέδρια υπερβαίνουν τις 200. Είναι συγγραφέας/επιμελήτρια έκδοσης 10 βιβλίων. Περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε στην
ιστοσελίδα της http://vokou.webpages.auth.gr
Μαρία Βασιλάκου
Maria Vassilakou started her political career as Secretary General of the Austrian Students’
Union. In November 1996 she became Member of the Vienna Provincial Parliament and
in 2004 Head of the Parliamentary Group of the Green Party. Since November 2010 Maria
Vassilakou is Deputy Mayor of Vienna and Executive City Councillor for Urban Planning,
Traffic & Transport, Climate Protection, Energy and Public Participation. Maria Vassilakou is
the first Executive City Councillor with a migration background. She was born in Greece and
sees Vienna as an open, modern and diverse city.
- 388 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Αλέξανδρος Δ. Γαρύφαλλος
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1956 και ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές στο
Πειραματικό Σχολείο του Α.Π.Θ. Αποφοίτησε από την Ιατρική Σχολή το 1981 με Άριστα και
ορκίσθηκε διδάκτορας το 1985. Υπηρέτησε ως επιμελητής στο Ε.Σ.Υ. επί δύο περίπου χρόνια.
Το 1990 εκλέχθηκε λέκτορας και το 2008 καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του ΑΠΘ. Το 1994
μετεκπαιδεύθηκε στο Λονδίνο στον τομέα της Ανοσολογίας – Ρευματολογίας, που αποτελεί
και το κύριο πεδίο του κλινικού και ερευνητικού του ενδιαφέροντος.
Από το Σεπτέμβριο του 2012 διευθύνει την Δ΄ Παθολογική Κλινική του Α.Π.Θ., στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης και είναι υπεύθυνος του Ρευματολογικού Τμήματος της ίδιας
Κλινικής.
Τον Ιούνιο του 2011 εκλέχθηκε Αναπληρωτής Πρόεδρος και τον Ιούνιο του 2013 Πρόεδρος
του Ιατρικού Τμήματος του Α.Π.Θ.
Από 15ετίας και πλέον ασχολείται ερασιτεχνικά, ως συλλέκτης, με την παλαιοχαρτογραφία,
με επίκεντρο ενδιαφέροντος τα Βαλκάνια και τη Θράκη. Έχει συμμετάσχει σε πολλές εκθέσεις
με θέμα την Ιστορία μέσα από τους παλιούς χάρτες. Το 2013 ήταν ένα από τους βασικούς
υπεύθυνους για τη διοργάνωση της επετειακής έκθεσης του Α.Π.Θ. αφιερωμένης στα 100
χρόνια από την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, με τίτλο «Η Θεσσαλονίκη των συλλεκτών:
ιστορίες της πόλης», που διοργανώθηκε σε συνεργασία με το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού.
Κωνσταντίνος Γάτσιος
Ο Κωνσταντίνος Γάτσιος, Καθηγητής στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Οικονομικού
Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι Πρύτανης του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών από το
2011.
Έλαβε το Πτυχίο του στα Οικονομικά το 1981 από το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο
Αθηνών, ενώ το Mάστερς και το Διδακτορικό του το 1984 και 1988 αντίστοιχα από το Πανεπιστήμιο του Cambridge, όπου σπούδασε με υποτροφία. Μετά τη λήψη του Διδακτορικού
του, δίδαξε στο Πανεπιστήμιο του Cambridge καθώς επίσης διετέλεσε Fellow και Διευθυντής
Σπουδών στα Οικονομικά στο Fitzwilliam College του Πανεπιστημίου τού Cambridge από το
1987 έως το 1992.
- 389 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στην Οικονομική Θεωρία και, ειδικότερα, στη
Θεωρία και Πολιτική του Διεθνούς Εμπορίου και τη Θεωρία Παιγνίων. Έχει δημοσιεύσει εκτεταμένα σε κορυφαία επιστημονικά περιοδικά με κριτές, ενώ είναι ο ίδιος κριτής στα πλέον
γνωστά επιστημονικά περιοδικά στα Οικονομικά. Έχει διατελέσει Αναπληρωτής Εκδότης
του επιστημονικού περιοδικού European Journal of Political Economy από το 1994-1999.
Έχει συνεισφέρει με κεφάλαια σε βιβλία και συλλογικούς τόμους, ενώ έχει συμμετάσχει και
διοργανώσει επιστημονικά συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι ή έχει διατελέσει
μέλος πολλών διεθνών εκπαιδευτικών και επιστημονικών οργανισμών, όπως Ερευνητικός
Εταίρος (Research Fellow) στο European Trade Study Group και στο Centre for Economic
Policy Research του Λονδίνου, Σύμβουλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης στα πλαίσια του προγράμματος PHARE, Σύμβουλος του Οργανισμού Βιομηχανικής Ανάπτυξης των Ηνωμένων
Εθνών (UNIDO) και μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής στο Τμήμα Εμπορίου, Χρηματοοικονομικής και Ναυτιλίας στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Ανδρέας Ν. Γεωργακόπουλος
• Καθηγητής του Τομέα Ορυκτολογίας-Πετρολογίας-Κοιτασματολογίας του Τμήματος Γεωλογίας του Α.Π.Θ.,
• πρώην Γενικός Διευθυντής του Ινστιτούτου Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών
(Ι.Γ.Μ.Ε.) (2005-2009),
• πρώην Εθνικός Εκπρόσωπος της Ελλάδος για το 7ο Πρόγραμμα Πλαίσιο για την Έρευνα της
Ε.Ε. στον Τομέα «International Cooperation» (2007-2013),
• Μέλος Επιτροπής που συστήθηκε στη Γενική Γραμματεία Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής
(Γ.Γ.Ε.Κ.Α.) του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής (Υ.Π.Ε.Κ.Α.),
προκειμένου να διερευνηθεί στον Ελληνικό χώρο, η δυνατότητα ύπαρξης γεωλογικών δομών που φιλοξενούν αέριο σχιστών (gas shales),
• Μέλος της Επιτροπής που συστήθηκε στη Γενική Γραμματεία Ενέργειας και Κλιματικής
Αλλαγής (Γ.Γ.Ε.Κ.Α.) του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Ενέργειας και Κλιματικής Αλλαγής
(Υ.Π.Ε.Κ.Α.), για την υποστήριξη της διαδικασίας παραχώρησης δικαιώματος σύμφωνα με
τη “Διεθνή Δημόσια Ανοικτή Πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για παραχώρηση δικαιώματος έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στις θαλάσσιες περιοχές «Πατραϊκός Κόλπος» και «Κατάκολο» και στη χερσαία περιοχή «Ιωάννινα»”,
- 390 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
• ν υν Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Διαχειριστικής Εταιρείας Υδρογονανθράκων Α.Ε. (Ε.Δ.Ε.Υ.
Α.Ε.).
•Μ
έλος πολλών Εθνικών και Διεθνών Επιστημονικών Εταιρειών,
• Ε ισηγητής σε περισσότερα από 111 Συνέδρια Ενεργειακού και Περιβαλλοντικού αντικειμένου,
•Σ
υγγραφέας περισσότερων από 120 ερευνητικών εργασιών στους Τομείς της Ενέργειας και
του Περιβάλλοντος.
Κώστας Γιαννόπουλος
Ο Κώστας Γιαννόπουλος γεννήθηκε στην Αθήνα το 1952.
Σπούδασε Marketing στο Ηνωμένο Βασίλειο και αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του επέστρεψε στην Ελλάδα, ανέπτυξε επιχειρηματική δράση στον τομέα της πληροφορικής και
του τεχνολογικού εξοπλισμού και συνεργάστηκε με εταιρείες του χώρου παγκόσμιας φήμης,
όπως η ΙΒΜ, η Hewlett Packard και άλλες.
Ο Κώστας Γιαννόπουλος διέκοψε κάθε επιχερηματική του ενασχόληση, όταν τον Ιανουάριο
του 1995 ο μικρότερος του γιος, Ανδρέας, διαγνώστηκε με καρκίνο σε ηλικία 10 ετών. Στη
διάρκεια της σκληρής μάχης για τη ζωή του ο μικρός Ανδρέας οραματίστηκε τη δημιουργία
ενός Συλλόγου που θα αναλάμβανε την υποστήριξη και την προστασία όλων των παιδιών
που είχαν ανάγκη. Ο 10χρονος Ανδρέας Γιαννόπουλος πίστευε ότι κάθε παιδί αξίζει ένα χαμόγελο και για το λόγο αυτό ονόμασε το Σύλλογο «Το Χαμόγελο του Παιδιού».
Όταν ο Ανδρέας «έφυγε», ο Κώστας Γιαννόπουλος αφοσιώθηκε πλήρως στην εκπλήρωση
της επιθυμίας του γιου του. Από τα πρώτα του βήματα απλοί πολίτες και επιχειρήσεις αγκάλιασαν το όραμα του μικρού Ανδρεά και έγιναν θερμοί φίλοι και υποστηρικτές του Συλλόγου.
«Το Χαμόγελο του Παιδιού» χάρη στις προσφορές, δωρεές και την υποστήριξή τους έχει συμπληρώσει 18 χρόνια συνεχούς παρουσίας και έχει γίνει σημείο αναφοράς στο πεδίο της
προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, καθώς έχει αναπτύξει ένα ευρύ πλέγμα υπηρεσιών και πρακτικών με σκοπό την προστασία των παιδιών και των οικογενειών σε κίνδυνο.
Με στόχο την αύξηση της αποτελεσματικότητας του, την ανάπτυξη τεχνογνωσίας και την
ανταλλαγή καλών πρακτικών στο πεδίο, «Το Χαμόγελο του Παιδιού» συμμετέχει σε Διεθνείς
- 391 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Οργανισμούς και Δίκτυα προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, συνεργάζεται με σημαντικούς φορείς του εξωτερικού και υλοποιεί σειρά προγραμμάτων σε διαφορετικά πεδία που
άπτονται της προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού.
Πιο συγκεκριμένα, ο Κώστας Γιαννόπουλος είναι μέλος του ΔΣ του Διεθνούς Κέντρου για τα
Εξαφανισμένα και Σεξουαλικώς κακοποιημένα παιδιά (ICMEC) και της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας για τα Εξαφανισμένα Παιδιά (Missing Children Europe). «Το Χαμόγελο του Παιδιού»
απολαμβάνει ειδικό συμβουλευτικό καθεστώς στο Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο του
ΟΗΕ (ECOSOC) και συμμετέχει στο Τμήμα Δημόσιας Πληροφόρησης του ίδιου οργανισμού.
Ο ελληνικός οργανισμός είναι επίσης μέλος του Ευρωπαϊκού Δικτύου Eurochild, της Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας για τα Παιδιά του Δρόμου (EFSC), του Διεθνούς Δικτύου Τηλεφωνικών
Γραμμών (CHI), ενώ λειτουργεί από το 2010 το Ευρωπαϊκό Κέντρο Νοτιοανατολικής Ευρώπης
για τα Εξαφανισμένα και Κακοποιημένα παιδιά.
Ο Κώστας Γιαννόπουλος έχει συμβάλλει στη συγγραφή του βιβλίου με τίτλο «Διαχείριση προβλημάτων στο Νηπιαγωγείο για την ομαλή μετάβαση στο Δημοτικό», Εκδόσεις Ελένη Μέλου,
Αθήνα 2012.
Γιώργος Γραμματικάκης
Ο Γιώργος Γραμματικάκης γεννήθηκε και πέρασε τα σχολικά του χρόνια στο Ηράκλειο της
Κρήτης. Διέγραψε στην συνέχεια ένα μεγάλο κύκλο σπουδών και επιστημονικής έρευνας, και
επέστρεψε το 1982 στα πάτρια εδάφη ως Καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Σήμερα είναι ομότιμος καθηγητής του Ιδρύματος.
Σπούδασε φυσική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, και το 1973 έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Imperial College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Έχει συνεργασθεί με πολλά
Ευρωπαΐκά Πανεπιστήμια και ερευνητικά Ιδρύματα, υπήρξε μέλος του επιστημονικού προσωπικού του “Δημοκρίτου”, ενώ επίσης εργάσθηκε στο Ευρωπαικό Κέντρο Πυρηνικών Ερευνών (CERN) της Γενεύης.
Τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του Γιώργου Γραμματικάκη περιστρέφονται γύρω από την
δομή της ύλης και την κοσμολογία. Ως επισκέπτης καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Harvard
ασχολήθηκε επίσης με την ιστορία της επιστήμης.
Ο Γιώργος Γραμματικάκης εξελέγη δύο φορές (1990-1996) Πρύτανης του Πανεπιστημίου
Κρήτης, ενώ για μια τετραετία διετέλεσε Πρόεδρος του Ιονίου Πανεπιστημίου. Συμμετείχε
- 392 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
επίσης σε επιτροπές εμπειρογνωμόνωντης Eυρωπαικής Ένωσης, που αφορούσαν θέματα
παιδείας και επιστημονικής έρευνας.
Εχει γράψει πέντε βιβλία, με τελευταίο το “Ένας αστρολάβος του Ουρανού και της Ζωής”.
Υπήρξε επίσης βασικός συντελεστής τηλεοπτικών σειρών, που προβλήθηκαν από την ΕΡΤ.
Ο Γιώργος Γραμματικάκη έχει τιμηθεί με ποικίλες διακρίσεις, με πιό πρόσφατη την απονομή
του “Μακεδονικού Βραβείου” από τον Δήμο Δράμας.
Γρηγόριος Ζαρωτιάδης
O Γρηγόρης Ζαρωτιάδης γεννήθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1972 στη Θεσσαλονίκη. Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Πολιτική Οικονομία στο Johnannes Kepler University Linz Αυστρίας. Από το 2001 διατέλεσε Λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, ενώ από το Σεπτέμβριο του 2009 έως και σήμερα υπηρετεί στη Βαθμίδα του Επίκουρου Καθηγητή στο Τμήμα
Οικονομικών Επιστημών του ΑΠΘ, με γνωστικό αντικείμενο «Διεθνείς Άμεσες Επενδύσεις και
Βιομηχανική Ανάπτυξη». Έχει πλούσιο συγγραφικό έργο και επιστημονική ή μη αρθρογραφία, με σειρά διεθνών ετεροαναφορών, σε θέματα διεθνούς οικονομικής, οικονομικής και
βιομηχανικής ανάπτυξης.
Βασίλης Θωμαΐδης
Ο Βασίλειος Θωμαΐδης γεννήθηκε το 1954 στην Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Χημικός στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Το 1982 αξιοποίησε μια καινοτόμα ιδέα στον κλάδο
των μηχανών κεντήματος και από τότε έχει
ακολουθήσει μια επιτυχημένη πορεία στο χώρο της σύλληψης και εμπορευματοποίησης
προηγμένων λύσεων Βιομηχανικού Σχεδιασμού και Παραγωγής.
Το 1987 ίδρυσε την εταιρία COMPUCON υπό τη μορφή Ε.Ε., η οποία μετατράπηκε σε Α.Ε. το
1993. Η εταιρία παρέχει Ολοκληρωμένες Εφαρμογές Λογισμικού και Ηλεκτρονικών Λύσεων
Υψηλής Τεχνολογίας.
Το1999 ιδρύει τη θυγατρική εταιρία COMPUCON USA στο Greensboro η οποία αναλαμβάνει
την αποκλειστική προώθηση των προϊόντων και υπηρεσιών σε ΗΠΑ, Καναδά και Μεξικό.
- 393 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Το Σεπτέμβριο του 2000 βραβεύτηκε με τον τίτλο του «Καλύτερου Επιχειρηματία Μικρομεσαίων Εταιριών στην Ευρώπη» (European Small Business Person of the Year 2000) από το
Ευρωπαϊκό Ίδρυμα Ανάπτυξης του Μάνατζμεντ (European Foundation of Management
Development)
Τον Απρίλιο του 2002 η COMPUCON εισάγεται στη Νέα Χρηματιστηριακή Αγορά των Αθηνών.
Το 2005 ιδρύει τη θυγατρική COMPUCON Japan που εδρεύει στο Τόκιο.
Το Μάιο του 2006 εκλέχθηκε πρόεδρος στο Σύνδεσμο Εξαγωγέων Βορείου Ελλάδος.
Το Μάιο του 2008 επανεκλέχθηκε πρόεδρος στο Σύνδεσμο Εξαγωγέων
Νικόλαος Γ. Ιντζεσίλογλου
Ο Νικόλαος Γεωργίου Ιντζεσίλογλου είναι αριστούχος πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του
ΑΠΘ. Καθ’ όλη την διάρκεια των πανεπιστημιακών του σπουδών υπήρξε υπότροφος του ΙΚΥ.
Με υποτροφία της Γαλλικής κυβέρνησης έκανε μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στο
Παρίσι (τέσσερα μεταπτυχιακά διπλώματα και ένα διδακτορικό με βαθμό άριστα και το πρώτο βραβείο διδακτορικών διατριβών του έτους 1980). Σήμερα είναι επίτιμος δικηγόρος και
Καθηγητής της Νομικής Σχολής του ΑΠΘ.
Έχει διδάξει μαθήματα νομικών, πολιτικών και κοινωνικών επιστημών σε πανεπιστημιακά
Τμήματα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό (Ισπανία και Βέλγιο), στη Σχολή Επιστημών Υγείας
και Πρόνοιας του ΤΕΙ Θεσσαλονίκης, στην Εθνική Σχολή Δικαστών και στις σχολές επιμόρφωσης των αξιωματικών του ελληνικού στρατού και της ελληνικής αστυνομίας. Υπήρξε επίσης
μέλος του Ανώτατου Ειδικού Δικαστηρίου, του Δικαστηρίου Κακοδικίας και του Μισθοδικείου, που έχουν όλα έδρα στην Αθήνα..
Στο ΑΠΘ έχει χρηματίσει μέλος της Συγκλήτου, Διευθυντής του Τομέα Ιστορίας, Φιλοσοφίας
και Κοινωνιολογίας του Δικαίου του Τμήματος Νομικής, Πρόεδρος του Τμήματος «Δημοσιογραφίας και Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας», και Κοσμήτορας της Σχολής Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, καθώς επίσης και μέλος σε διάφορες επιτροπές του ΑΠΘ και
του Τμήματος Νομικής, στο οποίο είναι, μεταξύ άλλων, και συντονιστής ECTS.
Έχει δημοσιεύσει πολλά βιβλία και μονογραφίες, και εκατοντάδες άρθρων σε ελληνική, αγγλική, γαλλική και γερμανική γλώσσες. Είναι μέλος επιστημονικών επιτροπών σε διεθνή περι-
- 394 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
οδικά Κοινωνιολογίας και Φιλοσοφίας του Δικαίου. Έχει συμμετάσχει σε εκατοντάδες επιστημονικά συνέδρια. Έχει κάνει εκατοντάδες διαλέξεις σε πόλεις της Ελλάδας και στο εξωτερικό,
και περί τις 800 παρεμβάσεις στα ΜΜΕ.
Αντώνης Καϊλής
Γεννήθηκε στις 21/05/1953 στο Τζιμπουτί (πρώην Γαλλική Σομαλία)
Σπούδασε Οικονομικές Επιστήμες στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και έκανε
μεταπτυχιακές σπουδές 3ου κύκλου στην Οικονομία της Ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο ULP
και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Ινστιτούτο Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Στρασβούργο στη Γαλλία.
Υπάλληλος στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο από το 1982
Εργάσθηκε στις Γενικές Διευθύνσεις Προεδρίας, Κοινοβουλευτικών Επιτροπών και Πληροφόρησης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου.
Σήμερα είναι αναπληρωτής Διευθυντής στο Γραφείο Ενημέρωσης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στην Ελλάδα, υπεύθυνος του Τομέα Ενημέρωσης και Δημοσίων Σχέσεων.
Αθανάσιος Γ. Καΐσης
Ο Αθανάσιος Γ. Καΐσης είναι πτυχιούχος της Νομικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, τελειόφοιτος της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Χαϊδελβέργης
καθώς και Διδάκτωρ αμφότερων των Δικαίων, Ιδιωτικού και Δημοσίου, του Πανεπιστημίου
της Χαϊδελβέργης.
Είναι εξειδικευμένος στο Διεθνές Δικονομικό Δίκαιο και στο Δίκαιο Διεθνούς Εμπορικής Διαιτησίας.
Είναι:
• Κ αθηγητής στον Τομέα Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού Δικαίου της Σχολής
Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών (ΝΟΠΕ) του Α.Π.Θ.
•Δ
ικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω.
- 395 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
• Μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος.
• Πρόεδρος του Δ.Σ. της Ε.Π.Α. Α.Ε. Θεσσαλονίκης.
• Διαιτητής-Δικαστής εσωτερικών και διεθνών διαιτησιών.
• Δικηγόρος εσωτερικών και διεθνών διαιτησιών.
• Μέλος του D.I.S. Ινστιτούτου για την Διεθνή Διαιτησία.
• Εθνικός Εισηγητής σε διεθνή συνέδρια Πολιτικής Δικονομίας καθώς και σε Ημερίδες διαφόρων νομικών κλάδων.
• Επισκέπτης Διδάσκων στη Χαϊδελβέργη, το Αννόβερο, τις Βρυξέλλες, το Λουξεμβούργο και
αλλού.
• Μέλος πολλών ελληνικών και διεθνών Επιστημονικών Ενώσεων, με πληθώρα συμμετοχών
σε Συνέδρια στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
• Μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του εδρεύοντος στην Χαϊδελβέργη Ινστιτούτου Τέχνη και Δίκαιο (Kunst und Recht).
• Μέλος του επιστημονικού συμβουλίου του Ιδρύματος Διεθνών Νομικών Μελετών καθηγητού Ηλία Κρίσπη και Δρ. Α. Σαμαρά-Κρίσπη.
• Επιστημονικός Διευθυντής των νομικών μεταπτυχιακών προγραμμάτων «MA in Art, Law
and Economy» και «LLM in Transnational and European Commercial Law, Mediation,
Arbitration and Energy Law» του Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος.
• Mέλος της συντακτικής επιτροπής του νομικού περιοδικού Zeitschrift für Europäisches
Unternehmens und Verbraucherrecht.
• Mέλος της συντακτικής επιτροπής του νομικού περιοδικού «Εφαρμογές Αστικού Δικαίου και
Αστικού Δικονομικού Δικαίου».
Διετέλεσε:
• Διευθυντής του Κέντρου Διεθνούς και Ευρωπαϊκού Οικονομικού Δικαίου.
• Πρόεδρος του Οργανισμού Βιομηχανικής Ιδιοκτησίας.
• Πρόεδρος της Ελληνικής Βιομηχανίας Ζάχαρης.
• Νομικό μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Υπουργείου Εξωτερικών.
- 396 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
• Ε πικεφαλής της ελληνικής διπλωματικής αποστολής στο Ευρωπαϊκό Γραφείο Ευρεσιτεχνιών
επί πενταετία (European Patent Office).
•Π
ρόεδρος του Εποπτικού Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Ευρεσιτεχνιών (European
Patent Academy).
•Δ
ικαστής στο Ειδικό Δικαστήριο Αγωγών Κακοδικίας.
•Μ
έλος της Συγκλήτου του Α.Π.Θ., καθώς και Διευθυντής του Τομέα Αστικού, Αστικού Δικονομικού και Εργατικού Δικαίου της Σχολής ΝΟΠΕ του Α.Π.Θ.
• Πρόεδρος Επιτροπών Διενέργειας Μεγάλων Διεθνών Διαγωνισμών.
• Πρόεδρος Νομοπαρασκευαστικών Επιτροπών.
• Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ένωσης για τη Διαιτησία.
• Αναπληρωματικό Μέλος της Αρχής Προστασίας Προσωπικών Δεδομένων.
• Νομικό μέλος και Αντιπρόεδρος του Δ.Σ. της Εταιρίας Αξιοποίησης και Διαχείρισης Πανεπιστημιακής Περιουσίας του Α.Π.Θ.
• Νομικό μέλος της Επιτροπής Κληροδοτημάτων του Α.Π.Θ.
• Νομικό μέλος της Επιτροπής Δημοσιευμάτων του Α.Π.Θ.
• Νομικό μέλος του Δ.Σ. του Πατριαρχικού Ιδρύματος Πατερικών Μελετών.
• Ιδρυτικό Μέλος και πρώτος Πρόεδρος της Ενώσεως Γερμανόγλωσσων Νομικών Βόρειας
Ελλάδος.
Συγγραφικό Έργο
Δημοσιευμένα Βιβλία:
Die Verwertbarkeit materiell rechtswidrig erlangter Beweismittel.
Το παραδεκτό της χρήσης παρανόμως κτηθέντων αποδεικτικών μέσων στην πολιτική δίκη.
Ακύρωση διαιτητικών αποφάσεων.
Διεθνής εμπορικής διαιτησία και Σύμβαση των Βρυξελλών.
Εκφάνσεις της δημόσιας τάξης στην αναγνώριση και εκτέλεση αλλοδαπών δικαστικών και
- 397 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
διαιτητικών αποφάσεων.
Γερμανο-Ελληνικό Λεξικό Νομικής Ορολογίας, Τόμος 1ος , Α-Κ, σελίδες xxiii + 1037 (1997),
Τόμος 2ος, L-Z, σελίδες xxv + 1333 (2002).
Δημοσιεύματα σχετικά με την προστασία προσωπικών δεδομένων:
1. Καΐσης Α./ Παρασκευόπουλος Ν., Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, ΑθήναΘεσσαλονίκη, 2001.
2. Datenschutz in Griechenland? Überblick über den neuesten Entwurf für ein griechisches
Datenschutzgesetz. Wesentliche Merkmale und Regeln, στον τόμο: Yessiou-Faltsi P./Jost
F./Kaissis A./Apalagaki Ch. (Hrsg.), Recht in Europa. Festschrift für Hilmar Fenge zum 65.
Geburtstag, Hamburg 1997, σελ. 253-277.
3. Datenschutz in Griechenland und die orthodoxe Kirche. Das Beispiel des Mönchsberges
Athos, στον τόμο: Lamnek, S./Tinnefeld, M.-Th. (Hrsg.), Globalisierung und informationelle
Rechtskultur in Europa. Informationelle Teilhabe und weltweite Solidarität, Baden-Baden,
1998, σελ. 96-109.
4. Herausforderung Informationsgesellschaft: Die Anwendung moderner Technologien im
Zivilprozeß und anderen Verfahren, RHDI 52 (1999), σελ. 503-513.
5. Το θεσμικό πλαίσιο της κοινωνίας των πληροφοριών, στον από το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης εκδ. τόμο: Πρακτικά Πολυθεματικής Συνάντησης “Σαμοθράκη ‘99” (Χώρα
24-27 Ιουνίου 1999), Κομοτηνή 2001, σελ. 66-75.
6. Προσωπικά δεδομένα και αποδεικτικές απαγορεύσεις, από το αφιέρωμα στην Καθηγήτρια Π. Γέσιου - Φαλτσή με θέμα: « Σύγχρονα Ζητήματα Αποδείξεως στην Πολιτική Δίκη»,
ΕΝΟΒΕ 56, σελ. 75-99.
Άλλα βιογραφικά στοιχεία:
Το 2004 του απενεμήθη από τον Πρόεδρο της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας
ο Ομοσπονδιακός Σταυρός του Τάγματος της Αξίας Πρώτης Τάξης.
(Verdienstkreuz Erster Klasse des Verdienstordens der Bundesrepublik Deutschland).
- 398 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Η διεθνής νομική κοινότητα σε αναγνώριση της διείσδυσης του έργου του στο διεθνή χώρο
του επέδωσε την 17η Μαρτίου 2012 με την ευκαιρία των 65ων γενεθλίων του, σε επίσημη
τελετή που έγινε στο Μόναχο, τιμητικό τόμο με 70 συμβολές ξένων επιστημόνων από 14
ξένες έννομες τάξεις.(Αμερική, Κίνα, Ιαπωνία, Γερμανία, Ελβετία, Γερμανία, Ιταλία, Αυστρία,
Βραζιλία, κλπ).
Στην ίδια γραμμή διεθνούς επιστημονικής αναγνώρισης κινείται και η απονομή στις 2 Μαΐου
2012 στον Καθηγητή Καΐση (από το παλαιότερο νομικό Ινστιτούτο του Πανεπιστημίου της
Χαϊδελβέργης) του τίτλου του Αντεπιστέλλοντος Εταίρου (Corresponding Fellow). Αυτός ο
τίτλος απονέμεται από το Ινστιτούτο σε αλλοδαπό επιστήμονα για πρώτη φορά μετά τον Β’
Παγκόσμιο Πόλεμο. Του απενεμήθη σε αναγνώριση, μεταξύ άλλων, της προσφοράς του στο
συγκριτικό ευρωπαϊκό και διεθνές δικονομικό δίκαιο και στην επιστημονική και πολιτισμική
ανταλλαγή ανάμεσα στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και στο Πανεπιστήμιο Χαϊδελβέργης.
Τον Απρίλιο του 2014 στο πλαίσιο του 13ου Διεθνούς Συνεδρίου προσομοίωσης των Οργάνων των Ηνωμένων Εθνών, του Συμβουλίου της Ευρώπης και άλλων διεθνών οργανισμών
(γνωστό ως ThessISMUN) στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας με συμμετοχή 400 και πλέον φοιτητών από Πανεπιστήμια της Ελλάδας και του εξωτερικού που εκπροσωπούν 119 κράτη μέλη
των Ηνωμένων Εθνών βραβεύτηκε ο Καθ. Αθανάσιος Καΐσης για το συνολικό επιστημονικό
έργο του και την ουσιώδη προσφορά του σε διεθνείς οργανισμούς και στη διεθνή νομική
κοινότητα.
Αγγελική Καλλία
Πτυχιούχος Nομικής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Mεταπτυχιακές σπουδές στο Ελεύθερο
Πανεπιστήμιο Βρυξελλών (ULB), Master στο Διεθνές Δίκαιο, Διδακτορική Διατριβή στο Ευρωπαϊκό Δίκαιο, στη Νομική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών. Δικηγόρος, εμπειρογνώμων στο
ευρωπαϊκό και ελληνικό δίκαιο περιβάλλοντος.
Από το 1984 μέχρι το 2004 διετέλεσε νομικός σύμβουλος στα Ευρωπαϊκά θεσμικά όργανα
στις Βρυξέλλες. Εργάσθηκε για την παραγωγή και εφαρμογή του ευρωπαϊκού Δικαίου Περιβάλλοντος.
Συνεργάστηκε με Διεθνείς Οργανισμούς (UNEP,OECD,JINR) και Διεθνείς Μη Κυβερνητικές
Οργανώσεις.
Έχει εκδώσει δώδεκα βιβλία, έχει δημοσιεύσει περισσότερες από εξήντα εργασίες σε ελλη- 399 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
νικά και διεθνή νομικά περιοδικά, είναι μέλος της επιστημονικής επιτροπής δύο νομικών
περιοδικών. Δίδαξε σε πανεπιστήμια στην Κίνα, τη Ρωσία, τη Τουρκία. Διοργάνωσε πολλά
συνέδρια και συμμετείχε ως προσκεκλημένη ομιλήτρια σε περισσότερα από εκατό συνέδρια.
Διετέλεσε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Εθνικού Κέντρου Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης και του Εθνικού Συμβουλίου Χωροταξικού Σχεδιασμού και Αειφόρου
Ανάπτυξης.
Μέλος του διδακτικού προσωπικού του Εθνικού Κέντρου Δημόσιας Διοίκησης και Αυτοδιοίκησης, με πιστοποίηση ως εκπαιδευτής ενηλίκων, επιστημονικός συνεργάτης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Ελληνικού Διεθνούς Πανεπιστημίου,
Ιδρυτικό μέλος του Διεθνούς περιβαλλοντικού Φορέα “club της Ρώμης” παράρτημα Βρυξελλών και της Ελληνικής Εταιρείας Δικαίου Περιβάλλοντος. Μέλος της ευρωπαϊκής ομάδας νομικών εμπειρογνωμόνων δικαίου περιβάλλοντος, με έδρα τις Βρυξέλλες.
Δημήτρης Καραβέλλας
Ο Δημήτρης Καραβέλλας έχει σπουδάσει υδροβιολογία και διαχείριση αλιείας. Συνεργάζεται με το WWF από το 1993, οπότε και ανέλαβε για δύο χρόνια τη θέση του συντονιστή
του προγράμματος για την προστασία της μεσογειακής φώκιας στη Ζάκυνθο. Στη συνέχεια
συνεργάστηκε με το WWF International και ανέλαβε τη θέση του υπεύθυνου της διεθνούς
εκστρατείας για την αλιεία στη Μεσόγειο.
Είναι διευθυντής της οργάνωσης από τον Ιανουάριο του 1998.
Ο Δημήτρης Καραβέλλας είναι παντρεμένος και έχει μια κόρη.
Κώστας Λ. Κατσιφαράκης
Ο Κώστας Κατσιφαράκης γεννήθηκε το 1955 στη Θεσσαλονίκη. Αποφοίτησε το 1973 από το
γυμνάσιο του Πειραματικού Σχολείου και το 1978 από το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του
Α.Π.Θ. Το 1980 πήρε μάστερ από το University of Florida, όπου σπούδασε έχοντας research
assistantship, ενώ το 1984 έλαβε πτυχίο Γεωλόγου από το Α.Π.Θ.
Ξεκίνησε την ακαδημαϊκή του σταδιοδρομία στο Α.Π.Θ. το 1981, ως επιστημονικός συνερ-
- 400 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
γάτης του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών, όπου εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή και
όπου υπηρετεί ως σήμερα (από το 1999 ως καθηγητής).
Ασχολείται με θέματα προστασίας και διαχείρισης υδατικών πόρων, γεωθερμικής ενέργειας, υπόγειας υδραυλικής, ροών με ελεύθερη επιφάνεια, διαχείρισης στερεών αποβλήτων,
τεχνικών βελτιστοποίησης και ιστορίας της Υδραυλικής. Έχει επιβλέψει περισσότερες από
170 προπτυχιακές και μεταπτυχιακές διπλωματικές εργασίες, ενώ έχουν ολοκληρωθεί υπό
την επίβλεψή του 7 διδακτορικές διατριβές. Το επιστημονικό του έργο περιλαμβάνει περισσότερες από 100 δημοσιεύσεις. Ακόμη είναι κριτής σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά.
Έχει διατελέσει διευθυντής του Τομέα Υδραυλικής και Τεχνικής Περιβάλλοντος, αναπληρωτής πρόεδρος του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών και διευθυντής του Εργαστηρίου Τεχνικής και Διαχείρισης Υδατικών Πόρων, ενώ από τον Σεπτέμβριο του 2012 είναι διευθυντής
του Εργαστηρίου Τεχνικής και Σχεδιασμού Περιβάλλοντος. Επίσης έχει συμμετάσχει σε πολλές επιτροπές του τμήματός του και της Πολυτεχνικής Σχολής. Από τον Δεκέμβριο του 2010
είναι συντονιστής του Συμβουλίου Περιβάλλοντος του Α.Π.Θ., ενώ τον Νοέμβριο του 2012
εκλέχθηκε στο Συμβούλιο του Α.Π.Θ.
Είναι μέλος σε διάφορους επιστημονικούς οργανισμούς, ενώ από το 1982 συμμετέχει σε μόνιμες επιτροπές του Τ.Ε.Ε. για θέματα εκπαίδευσης ή προστασίας περιβάλλοντος. Επίσης έχει
συμμετάσχει στην εκπόνηση περιβαλλοντικών και υδραυλικών μελετών που αφορούσαν
στη Θεσσαλονίκη και στην ευρύτερη περιοχή της.
Είναι έγγαμος και έχει 2 παιδιά.
Διεύθυνση προσωπικής ιστοσελίδας: http://klkats.weebly.com/
Νίκος Κομνηνός
Ο Νίκος Κομνηνός είναι καθηγητής Αστικής Ανάπτυξης και Πολιτικής Καινοτομίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Έχει δίπλωμα αρχιτέκτονα μηχανικού από το ΑΠΘ
και διδακτορικό από την Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Paris.
Είναι διευθυντής της Ερευνητικής Μονάδας URENIO και επιστημονικώς υπεύθυνος σε περισσότερα από 90 έργα των Ευρωπαϊκών προγραμμάτων έρευνας (FP), καινοτομίας (CIP),
και διαπεριφερειακής συνεργασίας (Interreg, SEE, MED). Η ερευνητική του δραστηριότητα
- 401 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
αφορά στα ‘οικοσυστήματα καινοτομίας’ και στις ‘ευφυείς πόλεις’. Για επιδόσεις στην ανταγωνιστική έρευνα τιμήθηκε με το ‘Βραβείο Αριστείας και Καινοτομίας’ του ΑΠΘ. Παράλληλα με
την έρευνα, έχει συμμετάσχει σε προγράμματα ανάπτυξης τεχνολογικών πάρκων, περιφερειακών στρατηγικών καινοτομίας, και ευφυών πόλεων στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης,
στη στρατηγική καινοτομίας του ΟΟΣΑ, σε έργα καινοτομίας του UNIDO, και στην αξιολόγηση στρατηγικών έξυπνης εξειδίκευσης ευρωπαϊκών περιφερειών (RIS3).
Έχει δημοσιεύσει πληθώρα άρθρων σε θέματα αστικής και περιφερειακής ανάπτυξης, περιοχών καινοτομίας και ευφυών πόλεων, και ένδεκα βιβλία μεταξύ των οποίων τα ‘Intelligent
Cities: Innovation, knowledge systems and digital spaces’ (Routledge 2002) και ‘Intelligent
Cities and Globalisation of Innovation Networks’ (Routledge 2008). Πρόσφατα επιμελήθηκε
τρία αφιερώματα επιστημονικών περιοδικών για ευφυείς πόλεις. Συμμετέχει στην συντακτική
επιτροπή επτά επιστημονικών περιοδικών και είναι αναπληρωτής εκδότης του International
Journal of the Knowledge Economy και του European Journal of Innovation Management.
Περισσότερα στο http://www.urenio.org/komninos/.
Σοφία Κουίδου–Ανδρέου
Καθηγήτρια Βιολογικής Χημείας της Σχολής Επιστημών Υγείας ΑΠΘ – Αναπληρώτρια Πρύτανη (Αντιπρύτανις Έρευνας) του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Αποφοίτησε το 1973 από το τμήμα Χημείας του ΑΠΘ. Ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές της σπουδές
στη Βιοχημεία, στο Πανεπιστήμιο του Cincinnati στο Ohio. Το 1978 αναγορεύεται Διδάκτωρ
από το ίδιο πανεπιστήμιο, υποστηρίζοντας διδακτορική διατριβή με θέμα, Νουκλεϊκά Οξέα
που επάγουν την έκκλιση ιντερφερόνης. Το 1978 επιστρέφει ως επιστημονική συνεργάτης
στο Εργαστήριο Βιολογικής Χημείας της Ιατρικής Σχολής στο Α.Π.Θ. To 1988, μεταβαίνει και
πάλι στην Αμερική, με εκπαιδευτική άδεια για ένα έτος, ως Ερευνήτρια στο Τμήμα Μοριακής
Καρδιολογίας στο Children’s Hospital του Harvard Medical School. Το 2007 εκλέγεται Καθηγήτρια Βιοχημείας. Το γνωστικό της αντικείμενο αφορά α) στη μοριακή καρδιολογία, β) τη
γενετική ιών και γ) και την καρκινογένεση. Τα πρόσφατα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στον κλάδο της επιγενετικής. Υπήρξε από τους πρώτους ερευνητές που ασχολήθηκε
με τη συσχέτιση της επιγενετικής με το μάτισμα. Έχει συμμετάσχει σε πολλές οργανωτικές
και επιστημονικές επιτροπές συμποσίων Βιοχημείας, και εκδηλώσεων με θέμα «Γυναίκα και
Επιστήμες». Το 2010 προτάθηκε για τη θέση εκπροσώπου στο Women in Science Committee
της Πανευρωπαϊκής Ένωσης Εταιρειών Βιοχημείας (FEBS). Στη διοικητική της θέση ως Αντι-
- 402 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
πρύτανις του Α.Π.Θ., διαμορφώνει τις συνθήκες για την υποστήριξη των ερευνητικών δραστηριοτήτων και την αναζήτηση ερευνητικών πόρων, καθώς και την προώθηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων που παράγονται στο πανεπιστήμιο. Έχει δημοσιεύσει περισσότερες
από 150 εργασίες, από τις οποίες οι 50 σε έγκριτα διεθνή επιστημονικά περιοδικά καθώς
και σε έγκριτα Ελληνικά επιστημονικά περιοδικά, πρακτικά ελληνικών και διεθνών συνεδρίων
και συλλογικούς τόμους διεθνών εκδοτικών οίκων. Η θεματολογία των συγγραμμάτων της
αφορά, εκτός από τα αντικείμενα της επιγενετικής, στην καρκινογένεση, τη βιοπληροφορική και την ανάλυση αρχαίου DNA. Είναι κριτής σε οκτώ διεθνή επιστημονικά περιοδικά. Την
περίοδο 1997 – 2003 διετέλεσε Γενική Γραμματέας της Ελληνικής Εταιρείας Βιοχημείας και
Μοριακής Βιολογίας. Είναι μέλος τεσσάρων ακόμη Ελληνικών Επιστημονικών Εταιρειών και
του Συλλόγου Πεζών. Από το 2008 είναι μέλος της επιτροπής Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου
σε θέματα φύλου και ισότητας.
Γιάννης Κυρίτσης
Επίκουρος Καθηγητής της Οικονομικής του Περιβάλλοντος με έμφαση στα Μαθηματικά
Υποδείγματα, στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Επίσης δίδαξε για μια τετραετία, ως επισκέπτης, Μαθηματικά στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Μακεδονίας.
Είναι πτυχιούχος:
- του Μαθηματικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
- του Οικονομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Μακεδονίας
- του Μεταπτυχιακού Τμήματος Επιχειρησιακής Έρευνας και Πληροφορικής στο Μαθηματικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Αθηνών.
Εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο Τμήμα Δασολογίας και Φυσικού Περιβάλλοντος
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με αντικείμενο τα στοχαστικά μοντέλα
στη μελέτη του Περιβάλλοντος.
Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στο Περιβάλλον, την Οικονομία και τα Μαθηματικά τους Υποδείγματα. Ειδικότερο ενδιαφέρον του αποτελεί η μοντελοποίηση της διαχείρισης του περιβάλλοντος, με πεδίο αναφοράς τις προστατευόμενες περιοχές.
- 403 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Νίκος Κυρπίδης
Ο Νίκος Κυρπίδης αποφοίτησε από το Τμήμα Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου
Θεσσαλονίκης όπου και εργάστηκε ερευνητικά με τους καθηγητές κ. Σκούρα και κ. Μαυραγάνη. Ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Κρήτης, απ’όπου πήρε το
Διδακτωρικό του δίπλωμα στη Μοριακή Βιολογία το 1996. Συνέχισε για μεταδιδακτορικές
σπουδές στην Αμερική, στο Πανεπιστήμιο του Ιλλινόι, στο πλευρό του Carl Woese, ο οποίος
θεωρείται ο Δαρβίνος του 21ου αιώνα και στον οποίο απονεμήθηκε το Crafoord Prize (ισότιμο του Nobel Prize για τη Βιολογία) το 2003. Εκεί επανα-προσανατόλισε το αντικείμενο της
έρευνάς του και ειδικεύτηκε στη Βιοπληροφορική η οποία συνδυάζει την Βιολογία με τους
ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Το 1999 μετακινήθηκε στον ιδιωτικό τομέα, αναλαμβάνοντας
την διεύθυνση της Βιοπληροφορικής στην εταιρεία Integrated Genomics, στο Σικάγο, Ιλλινόι. Από το 2004 εργάζεται στο Joint Genome Institute στο Berkeley, Καλιφόρνια, το οποίο
ανήκει στο Υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ. Εκεί διευθύνει το μεγαλύτερο κέντρο μικροβιακής
γονιδιωματικής στο κόσμο. Έχει δημοσιεύσει περισσότερες από 350 επιστημονικές εργασίες
που έχουν πάνω από 11,000 ετεροαναφορές. Το 2008, σε συνεργασία με καθηγητές από την
Ελλάδα και το εξωτερικό, ίδρυσε την Επιστημονική Εταιρεία Μικροβιόκοσμος, που έχει στόχο
τη μελέτη και εκμετάλλευση του μικροβιακού πλούτου της χώρας μας. Το 2012 τιμήθηκε με
το Ακαδημαϊκό Βραβείο Επιστημονικής Αριστείας του Εμπειρίκειου Ιδρύματος.
Στέλλα Κωστοπούλου
Επίκουρη Καθηγήτρια Περιφερειακής Οικονομικής Ανάπτυξης στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Α.Π.Θ. Έχει Πτυχίο του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών, Α.Π.Θ., Maitrise des
Sciences Economiques, Universite des Sciences Sociales de Grenoble, Δίπλωμα Μεταπτυχιακών Σπουδών και Διδακτορικό Δίπλωμα από το Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Α.Π.Θ.
και υπήρξε Μεταπτυχιακή ερευνήτρια στο Department of Economics, London School of
Economics and Political Science.
Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα αναφέρονται σε θέματα Αστικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης, Τουρισμού, Περιβάλλοντος και Πολιτισμού. Έχει δημοσιεύσει σε Διεθνή επιστημονικά περιοδικά, συλλογικούς τόμους και Πρακτικά Διεθνών και Εθνικών Συνεδρίων και έχει
συμμετάσχει σε πολλά Επιστημονικά Συνέδρια και Ημερίδες στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Έχει δώσει διαλέξεις στα Πανεπιστήμια: Peking University, Moscow State Institute of
- 404 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
International Relations, York University, Adam Mickiewicz University, La Trobe University,
Universidade de Aveiro, University of Gävle.
Έχει διδάξει μαθήματα σχετικά με Περιφερειακή Οικονομική Ανάπτυξη, Τουριστική Ανάπτυξη και Περιβάλλον, σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό επίπεδο στο ΑΠΘ (Τμήματα Οικονομικών Επιστημών, Χωροταξίας και Ανάπτυξης, Αγρονόμων-Τοπογράφων Μηχανικών, Πολιτικών Μηχανικών), στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης, στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας,
στο Τεχνολογικό Πανεπιστήμιο Κύπρου και στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδος και είναι
Μέλος ΣΕΠ στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο.
Είναι Συντονίστρια ECTS/Erasmus του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών, Συντονίστρια
της Συμφωνίας Επιστημονικής Συνεργασίας του Α.Π.Θ. με την Chinese Academy of Social
Sciences, Επιστημονική Υπεύθυνη σε 2 ερευνητικά προγράμματα.
Διευθύντρια του Τομέα Ανάπτυξης και Προγραμματισμού 2011-2013, Αναπληρώτρια Πρόεδρος της Επιτροπής Παρατηρητηρίου της Ακαδημαϊκής Πορείας Φοιτητών που Ανήκουν σε
Ευαίσθητες Κοινωνικές Ομάδες 2011-2014, Μέλος της Επιτροπής Χωρικής Ανάπτυξης 20122012 και της Επιτροπής Κοινωνικής Πολιτικής 2003-2006, Μέλος της Συγκλήτου 2003-2004.
Είναι μέλος του European Regional Science Association-Greek Section και Γραμματέας της
Εταιρείας Οικονομολόγων Θεσσαλονίκης.
Δημήτριος Ν. Λακασάς
Πρόεδρος Συνδέσμου Εξαγωγέων Βορείου Ελλάδος (ΣΕΒΕ)
Ο Δημήτριος Λακασάς γεννήθηκε στις 14.04.1973 στον Κολινδρό Πιερίας.
Ο κ. Δ. Λακασάς είναι Πρόεδρος του Συνδέσμου Εξαγωγέων Βορείου Ελλάδος (ΣΕΒΕ) από το
2010. Ο ΣΕΒΕ είναι σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα και αποτελεί σήμερα έναν από
τους μεγαλύτερους συνδέσμους επιχειρήσεων με διεθνή δραστηριότητα στην Ελλάδα. Tα
μέλη του είναι παραγωγικές, μεταποιητικές, εμπορικές και παροχής υπηρεσιών επιχειρήσεις
που βρίσκονται σε όλη την Ελλάδα και συνεργάζονται με τις περισσότερες χώρες του κόσμου
Ο κ. Δ. Λακασάς είναι Πρόεδρος του ΔΣ της Olympia Electronics A.E, η οποία ιδρύθηκε το
1979 και απασχολεί συνολικά 130 εργαζόμενους.
H εταιρία δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην τεχνολογία αιχμής, τη καινοτομία, τη ποιότητα και την
- 405 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
υψηλή αξία σε σχέση με την τιμή των προϊόντων που παράγει. Αποτελεί τη μεγαλύτερη αμιγώς ελληνική παραγωγική μονάδα ηλεκτρονικών συστημάτων ασφαλείας στην Ελλάδα και
μία από τις δέκα μεγαλύτερες στην Ευρώπη. Η κύρια δραστηριότητα της είναι η ανάπτυξη
ηλεκτρονικών συστημάτων ασφαλείας με δυναμική παρουσία σε περισσότερες από 72 χώρες του εξωτερικού.
Ο κ. Δ. Λακασάς είναι επίσης Πρόεδρος της Αλεξάνδρειας Ζώνης Καινοτομίας Α.Ε.
Ο κ. Δ. Λακασάς έχει στο ενεργητικό του συμμετοχή σε διεθνή συνέδρια και δημοσιεύσεις σε
οικονομικό και κλαδικό τύπο.
Πάνος Λιγομενίδης
Ο Πάνος Λιγομενίδης είναι ομότιμος Καθηγητής (emeritus) του University of Maryland των
ΗΠΑ και από εικοσαετίας Τακτικό Μέλος και π. Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών.
Εργάστηκε ως ερευνητής της εταιρείας ΙΒΜ και ως καθηγητής των Πανεπιστημίων Stanford,
UCLA, Maryland και του Technical University of Madrid.
Διετέλεσε αντιπρόεδρος της Caelum Research Corporation και τεχνικός σύμβουλος πολλών
εταιρειών και δημόσιων οργανισμών.
Έχει λάβει πληθώρα τιμητικών διακρίσεων, όπως Distinguished Professor of Electrical
Engineering, Outstanding Educator of America και Ford Foundation Fellow. Έχει αξιόλογο
δημοσιευμένο επιστημονικό έργο.
Ανδρέας Μαμώλος
Ι. Παρούσα θέση: Αναπληρωτής Καθηγητής
Γνωστικό αντικείμενο θέσης: Οικολογία Φυτών
ΙΙ. Εκπαιδευτική δραστηριότητα
• Διδασκαλία πολλών μαθημάτων (προπτυχιακών και μεταπτυχιακών) στο Τμήμα Γεωπονίας,
και στο διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών της «Αρχιτεκτονικής Τοπίου».
• Επιβλέπων ή μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής περισσότερων από 15 μεταπτυχιακών
- 406 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
φοιτητών, 6 υποψήφιων διδακτόρων και περισσότερων από 34 προπτυχιακών φοιτητών.
ΙΙΙ. Ερευνητική και συγγραφική δραστηριότητα
•Σ
υγγραφέας περισσότερων από 40 πρωτότυπων εργασιών σε περιοδικά του SCI & βιβλία.
•Σ
υμμετοχή σε περισσότερα από 33 συνέδρια εσωτερικού και εξωτερικού.
• Κ ριτής σε 25 διεθνή επιστημονικά περιοδικά του SCI.
• Κ ριτής ερευνητικών προτάσεων
•Σ
υμμετοχή σε περισσότερα από 10 επιχορηγούμενα ερευνητικά έργα.
IV. Ερευνητικά ενδιαφέροντα
Ανταγωνισμός φυτών για θρεπτικά στοιχεία και νερό, Ρόλος των μυκορριζών στην θρέψη
και συνύπαρξη των φυτών, Σχέσεις φυτικών ειδών και παραγόντων του περιβάλλοντος που
επηρεάζουν την κατανομή και αφθονία τους, Ανακυκλώσεις της ύλης και ροές ενέργειας σε
φυσικά και γεωργικά μεσογειακού τύπου οικοσυστήματα, Βιοποικιλότητα και λειτουργία οικοσυστημάτων, Επιπτώσεις της κλιματικής μεταβολής στη γεωργία και αντίστροφα.
Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης
Καθηγητής Διδακτικής Μεθοδολογίας και Ιστορίας της Εκπαίδευσης
Είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος
του Τμήματος Φιλοσοφίας-Παιδαγωγικής-Ψυχολογίας και διδακτορικού του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της ίδιας Σχολής. Υπηρέτησε ως φιλόλογος στη δευτεροβάθμια
εκπαίδευση από το 1980 μέχρι το 1999 και από το 1999 μέχρι το 2006 ως σχολικός σύμβουλος φιλολόγων. Παράλληλα, από το 1995 δίδασκε ως ειδικός επιστήμονας στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., όπου και εκλέχθηκε αναπληρωτής καθηγητής το Νοέμβριο του 2005 και τον Ιούνιο του 2010 καθηγητής. Έχει διδάξει,
επίσης, σε πολλά επιμορφωτικά προγράμματα στα Π.Ε.Κ., στο Α.Π.Θ. κ.α. Το 2013 εκλέχθηκε
Πρόεδρος του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής, ενώ για τα ακαδημαϊκά έτη 2014-15
έως 2017-18 θα είναι Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής. Τα επιστημονικά - ερευνητικά
ενδιαφέροντά του επικεντρώνονται στη Διδακτική Μεθοδολογία, τη Διδακτική Μεθοδολογία της Ιστορίας, την Ιστορία της Εκπαίδευσης και την Εκπαιδευτική Πολιτική.
- 407 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Αίνη (Αικατερίνη) Ι. Μιχαηλίδου
Αντιπρόεδρος, ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΙΩΝ Α. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ
Η Αίνη Μιχαηλίδου του Ιωάννη γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη και φοίτησε στο Αμερικάνικο
Κολλέγιο «Ανατόλια». Σπούδασε Οικονομικά στο Α.C.S. American College of Switzerland,
όπως επίσης και Γραφικές Τέχνες στην Σχολή Βακαλό στην Αθήνα.
Η επαγγελματική της δραστηριότητα ξεκίνησε το 1980 από την οικογενειακή επιχείρηση
Ε.ΒΙ.Ε. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ αρχικά από τον κλάδο καπνών. Το 1988 ανέλαβε την Διεύθυνση του τμήματος Marketing και Δημόσιων Σχέσεων στον κλάδο κατεψυγμένων τροφίμων «ΜΠΑΡΜΠΑ
ΣΤΑΘΗΣ».
1990-1993 Αντιπρόεδρος ΜΠΑΡΜΠΑ ΣΤΑΘΗΣ Α.Ε.
1993-σήμερα Εκτελεστική Αντιπρόεδρος Ε.ΒΙ.Ε. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ Α.Ε.
2003-σήμερα Αντιπρόεδρος Ομίλου εταιρειών Α. ΜΙΧΑΗΛΙΔΗ
2008-σήμερα Γενική Διευθυντής της ΕΒΥΠ Ε.Ε.-Ελληνική Βιομηχανία Υδρολυμένης Πρωτεΐνης, η οποία ειδικεύεται στην παραγωγή υδρολυμένων φυτικών πρωτεϊνών για χρήση στην
συμβατική και την βιολογική γεωργία.
Επίτιμη Πρόξενος της Πορτογαλίας στην Θεσσαλονίκη.
Μέλος Γ.Σ. του ΣEB,
Ιδρυτικό μέλος και Αντιπρόεδρος Α’ Δ.Σ. Ελληνοτουρκικού Επιμελητηρίου Β. Ελλάδος,
Αντιπρόεδρος Β’ Δ.Σ. Ε.ΕΝ.Ε. (Ελληνική Ένωση Επιχειρηματιών),
Πρόεδρος Δ.Σ. International Propeller Club, Port of Thessaloniki,
Mέλος Δ.Σ. Pinewood International Schools of Thessaloniki,
Μέλος Δ.Σ.-Οικονομική Επόπτης Επιχειρηματικού Συμβουλίου Ελλάδος-Αυστραλίας.
Το 2010 μέσω του Σ.Ε.Γ.Ε. (Σύνδεσμος Ελληνίδων Γυναικών Επιχειρηματιών), εντάχθηκε στο
Female Entrepreneurship Support Network της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όπου και πήρε τον
τίτλο της Πρέσβειρας Γυναικείας Επιχειρηματικότητας στις Βρυξέλλες.
Μέλος της Ε.Ε.Δ.Ε. στον Τομέα Ανάπτυξης Γυναικών Μάνατζερς και Επιχειρηματιών.
Ιδρυτικό μέλος του ιδρύματος «Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης» και μέλος Δ.Σ. του
- 408 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
ιδρύματος από τον Ιούνιο του 1993 έως τον Σεπτέμβριο του 2009.
Έχει ακόμα χρηματίσει μέλος στα Δ.Σ. του Σ.Β.Β.Ε, του Ε.Β.Ε.Θ. και του Φιλανθρωπικού σωματείου «Στοργή».
Η Αίνη Ι. Μιχαηλίδου είναι παντρεμένη και έχει μία κόρη την Ιρίνα.
Αντωνία Μοροπούλου
Η Αντωνία Μοροπούλου είναι Αναπληρωτής Πρύτανη - Αντιπρύτανις Ακαδημαϊκών Υποθέσεων και Προσωπικού του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου (ΕΜΠ). Είναι Δρ. Χημικός Μηχανικός, Καθηγήτρια της Σχολής Χημικών Μηχανικών ΕΜΠ στον Τομέα Επιστήμης και Τεχνικής των Υλικών. Έχει διδάξει μαθήματα εξαμήνου ως εκλεγμένη Επισκέπτρια Καθηγήτρια
στα Πανεπιστήμια του Princeton, ΗΠΑ, της Βενετίας και της Αμβέρσας, και έχει προσκληθεί
να διδάξει σε προπτυχιακά και μεταπτυχιακά μαθήματα Ευρωπαϊκών Πανεπιστημίων. Είναι
ειδική σε θέματα δομικών υλικών και προστασίας μνημείων της Παγκόσμιας Πολιτιστικής
Κληρονομιάς και είναι ιδρύτρια και συντονίστρια του Εργαστηρίου Επιστήμης και Τεχνικής
των Υλικών του ΕΜΠ, πρωτοπόρου στην παραγωγή Έρευνας και Τεχνολογίας για την προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Έχει επιδείξει διαχειριστική ικανότητα ως Επιστημονικά Υπεύθυνη περισσότερων των 65 Εθνικών, 4 Διεθνών και 15 Ευρωπαϊκών ερευνητικών
ανταγωνιστικών προγραμμάτων, κονδυλίων ύψους άνω των 5 εκ. ευρώ. Είναι συγγραφέας
414 επιστημονικών δημοσιεύσεων, με h-index 20, και έχει συμμετάσχει σε περισσότερα από
500 Εθνικά, Ευρωπαϊκά και Διεθνή Επιστημονικά Συνέδρια, στα περισσότερα των οποίων ως
προσκεκλημένη ομιλήτρια. Είναι συγγραφέας 3 βιβλίων και 9 κεφαλαίων σε βιβλία, καθώς
και επιμελήτρια 14 βιβλίων - ειδικών εκδόσεων, και πρακτικών συνεδρίων. Είναι εκλεγμένη
Αντιπρόεδρος του διοικητικού Συμβουλίου της European Society for Engineering Education
(SEFI), και μέλος του European Engineering Deans Council. Είναι επιστημονική σύμβουλος
και εμπειρογνώμων Επιτροπών Διεθνών Οργανισμών (OECD, UNESCO, INSULA, EU, ICOMOS,
EIT, CE-PACT, UN, EPA, TMS, κ.ά.). Ως εκπρόσωπος και εκλεγμένο μέλος της αντιπροσωπείας
του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδας (ΤΕΕ), είναι Πρόεδρος της Συντονιστικής Επιτροπής της
Ελληνικής Πλατφόρμας για την Έρευνα και Τεχνολογία στην Κατασκευή.
- 409 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Σπύρος Μουρελάτος
Δρ. Βιολογίας, Οικοανάπτυξη Α.Ε.
Γεννήθηκε και ολοκλήρωσε τις βασικές του σπουδές στην Θεσσαλονίκη, στο Πειραματικό
Γυμνάσιο Θεσσαλονίκης και στο Τμήμα Βιολογίας του Α.Π.Θ. το 1983. Στη συνέχεια ακολούθησε μεταπτυχιακές σπουδές στην Βιολογία στη Λυών και εκπόνησε την διδακτορική του
διατριβή στην Ecole Normale Superieure στο Παρίσι το 1988.
Κατά το διάστημα 1990-1995 εργάστηκε ως ερευνητής στο Τμήμα Βιολογίας του Α.Π.Θ. Το
1995 ίδρυσε την Οικοανάπτυξη, εταιρεία Περιβαλλοντικών Εφαρμογών, με φίλους και συνεργάτες από το Α.Π.Θ. η οποία αναδείχθηκε σε μία από τις σημαντικότερες εταιρείες καταπολέμησης κουνουπιών στην Ευρώπη. Υπό την καθοδήγησή του, το 1997 εκτελέστηκε για
πρώτη φορά μετά το τέλος του ανθελονοσιακού αγώνα έργο καταπολέμησης κουνουπιών
μεγάλης κλίμακας στην χώρα.
Το 2004, επ’ ευκαιρία της ανάληψης του έργου προστασίας των Ολυμπιακών αγώνων από
έντομα και τρωκτικά, η Οικοανάπτυξη επεξέτεινε τις δραστηριότητές της τόσο θεματικά όσο
και γεωγραφικά, στο εσωτερικό και στο εξωτερικό της χώρας.
Ο Σπύρος Μουρελάτος και οι συνεργάτες του πρότειναν λύσεις και συνεισέφεραν επιχειρησιακά στην αποτελεσματική αντιμετώπιση της πρωτοεμφανιζόμενης επιδημίας του Ιού του
Δυτικού Νείλου στην Κεντρική Μακεδονία το 2010 και στην πρωτοεμφανιζόμενη επίσης επιδημία ελονοσίας στην Λακωνία το 2011.
Τέλος, έχει συμμετάσχει στην συγγραφή άνω των 20 δημοσιεύσεων σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά και προσφάτως έχει εκλεχθεί αντιπρόεδρος του European Mosquito Control
Association για την περίοδο 2014-2015 και αντιστοίχως πρόεδρος για την περίοδο 20162017.
Γιάννης Μπουτάρης
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1942. Αποφοίτησε από το Χημικό Τμήμα του Α.Π.Θ. και από
το Ινστιτούτο Οίνου, όπου απέκτησε δίπλωμα Οινολόγου. Διετέλεσε Διευθύνων Σύμβουλος
της οικογενειακής επιχείρησης Ι. Μπουτάρης & Υιός Οινοποιητική Α.Ε. (1969–1996). Σήμερα
είναι Πρόεδρος της εταιρίας «ΚΥΡ ΓΙΑΝΝΗ Α.Ε.» με τα ομώνυμα κρασιά και οινοποιεία στους
ιδιόκτητους αμπελώνες Γιαννακοχωρίου και Αμυνταίου.
- 410 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Έχει μακροχρόνια και ενεργή δραστηριότητα ως Πρόεδρος και μέλος Δ.Σ. σε πολλές επαγγελματικές οργανώσεις από το 1980 ως σήμερα: Σύνδεσμος Ελληνικού Οίνου, Εθνική Διεπαγγελματική Οργάνωση Αμπέλου & Οίνου, Ένωση οινοπαραγωγών του αμπελώνα της Βόρεια Ελλάδας, και A.R.E.V. – Ευρωπαϊκή ένωση οινοπαραγωγικών περιφερειών.
Δραστηριοποιείται έντονα σε θέματα περιβάλλοντος και πολιτισμού, μεταξύ άλλων στον
AΡΚΤΟΥΡΟ, ως ιδρυτικό μέλος το 1992 της αστικής εταιρίας που έχει ως σκοπό την προστασία της καφετιάς αρκούδας και γενικότερα της άγριας ζωής και του φυσικού περιβάλλοντος,
στο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, ως ιδρυτικό μέλος το 1987 και μέχρι
σήμερα μέλος του Δ.Σ., στην ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΦΥΣΗ 2000, της οποίας διετέλεσε Πρόεδρος (20032004).
Έχει βραβευθεί και λάβει πολλές διακρίσεις μεταξύ των οποίων:
• « 2003 ΕΥΡΩΠΑΙΟΣ ΗΡΩΑΣ»
Διάκριση του διεθνούς κύρους περιοδικού ΤΙΜΕ, που τον ανακήρυξε «ήρωα» για το έργο του
για την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος
• « ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΝΩΣΗ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΩΝ ΟΙΝΟΥ», Οινοποιός της χρονιάς 2003
Έλαβε μέρος στις Δημοτικές Εκλογές του 2006 ως υποψήφιος δήμαρχος Θεσσαλονίκης. To
2010 εξελέγη Δήμαρχος Θεσσαλονίκης.
Γιάννης Μυλόπουλος
O Γιάννης Μυλόπουλος είναι πρύτανης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και
καθηγητής του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών του ΑΠΘ.
Γεννήθηκε το 1958 στη Θεσσαλονίκη. Το 1982 αποφοίτησε από το Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ και το 1987 απέκτησε το Διδακτορικό του δίπλωμα
από το ίδιο Τμήμα. Τα έτη 1994-1995 πραγματοποίησε μεταδιδακτορική έρευνα στη Σχολή
Περιβαλλοντικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο του York, στον Καναδά.
Το 1990 εκλέγεται Λέκτορας στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών του ΑΠΘ και το 2003 λαμβάνει τη θέση του Καθηγητή. Διδάσκει τα μαθήματα Διαχείριση Υδατικών Πόρων, Υδραυλικά
Έργα: Αρδεύσεις και Διευθετήσεις Υδατορευμάτων, Υπόγεια Υδραυλική και Υδρολογία και
Περιβαλλοντική Πολιτική στην Ε.Ε. του προπτυχιακού προγράμματος σπουδών του Τμήμα-
- 411 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
τος Πολιτικών Μηχανικών και τα μαθήματα Αποτίμηση και Διαχείριση του Περιβάλλοντος
και Βιώσιμη Διαχείριση Υδατικών Πόρων του μεταπτυχιακού προγράμματος σπουδών
«Προστασία Περιβάλλοντος και Βιώσιμη Ανάπτυξη» του Τμήματος Πολιτικών Μηχανικών.
Από το 1994 έως το 2007 δίδαξε ως επισκέπτης καθηγητής σε γνωστά πανεπιστήμια του εξωτερικού μεταξύ των οποίων τα York Unniversity, Stevens Institute of Technology, University of
South Carolina, Mc Gill University.
Επιστημονικό και ερευνητικό έργο
Είναι συγγραφέας περισσότερων από 100 εργασιών σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά στις
περιοχές της Ολοκληρωμένης Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων, της Βιώσιμης Υδατικής Πολιτικής και της Αειφόρου Ανάπτυξης για το Περιβάλλον. Τέλος, έχει συμμετάσχει σε περισσότερα από 20 εφαρμοσμένα ερευνητικά έργα με ελληνική ή ευρωπαϊκή χρηματοδότηση, σε
πολλά από τα οποία ως επιστημονικός υπεύθυνος.
Αριστοτέλης Νανιόπουλος
Διπλωματούχος Αγρονόμος - Τοπογράφος Μηχανικός και Αρχιτέκτονας Μηχανικός του
Α.Π.Θ., με πτυχίο μεταπτυχιακής ειδίκευσης (Master) στην Επιχειρησιακή Έρευνα από το Πανεπιστήμιο Cranfield της Αγγλίας και Διδακτορικό Δίπλωμα στα Συστήματα Μεταφοράς από
το Tμήμα Πολιτικών Μηχανικών του Α.Π.Θ..
Σήμερα είναι Καθηγητής στον Τομέα Μεταφορών Συγκοινωνιακής Υποδομής Διαχείρισης
Έργων και Ανάπτυξης του Τ.Π.Μ. του Α.Π.Θ., Διευθυντής του Εργαστηρίου Σχεδιασμού, Πολεοδομίας, Χωροταξίας και Ανάπτυξης (ΣΠΟΧΑ) Α.Π.Θ., και μέλος του διδακτικού προσωπικού στα Προγράμματα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός, Οργάνωση και Διαχείριση
των Συστημάτων Μεταφορών» και «Διοίκηση και Διαχείριση Τεχνικών Έργων» του Τ.Π.Μ. του
Α.Π.Θ..
Έχει δημοσιεύσει πάνω από 150 επιστημονικές εργασίες και έχει συμμετάσχει ή/και συμμετέχει σε 51 Ερευνητικά Προγράμματα, με ανάθεση από ελληνικούς και διεθνείς φορείς, κύρια
την Ευρωπαϊκή Ένωση, σε έξι από τα οποία (ευρωπαϊκά) ως Γενικός Συντονιστής. Επίσης, έχει
συμμετάσχει ως σύμβουλος στην εκπόνηση διαφόρων μελετών Συγκοινωνιακών έργων και
Πολεοδομίας.
Η επιστημονική του ενασχόληση αφορά σε θέματα: εφαρμογών τηλεματικής στον τομέα
- 412 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
των μεταφορών, οργάνωσης και διαχείρισης δημοσίων συγκοινωνιών, επιπτώσεων των
νέων τεχνολογιών στον ανθρώπινο παράγοντα, οδικής ασφάλειας, οργάνωσης λιμένων
και θαλάσσιων μεταφορών, περιβαλλοντικής διαχείρισης στον τομέα των συστημάτων μεταφοράς, τεχνικοοικονομικής αξιολόγησης έργων μεταφορικής υποδομής, μεταφοράς και
προσβασιμότητας Ατόμων με Αναπηρίες, εφοδιαστικής αλυσίδας-Logistics, οδικών εμπορευματικών μεταφορών, στρατηγικού σχεδιασμού μεταφορών, αστικού και περιφερειακού
σχεδιασμού, επιχειρησιακής έρευνας.
Το 1996, δημιούργησε και έκτοτε διευθύνει την Ερευνητική Ομάδα Συστημάτων Μεταφοράς του Α.Π.Θ., με αξιόλογο εφαρμοσμένο ερευνητικό έργο στις προηγούμενες θεματικές
περιοχές.
Είναι μέλος της επιτροπής μεταφορών του Ελληνορωσικού Εμπορικού Επιμελητηρίου και
πρόεδρος της Επιτροπής Προσβασιμότητας του Α.Π.Θ.
Ιωάννης Δ. Παντής
Ο κ. Ιωάννης Δ. Παντής είναι καθηγητής Οικολογίας του Τμήματος Βιολογίας του Α.Π.Θ. Το
2010 εκλέχτηκε Αντιπρύτανης Οικονομικού Προγραμματισμού και Ανάπτυξης ΑΠΘ και είναι Αναπληρωτής Πρύτανη έως και σήμερα Έχει διατελέσει μέλος της Συγκλήτου του ΑΠΘ,
Διευθυντής του Τομέα Οικολογίας, μέλος της ΓΣ του Τμήματος Βιολογίας καθώς και μέλος
διαφόρων επιτροπών της Κοσμητείας ΣΘΕ και του Τμήματος Βιολογίας. Είναι μέλος τεσσάρων Συντονιστικών Επιτροπών Προγραμμάτων Μεταπτυχιακών Σπουδών, μέλος του Προεδρείου της Συνόδου Πρυτάνεων και οκτώ κεντρικών Επιτροπών του ΑΠΘ και Αναπληρωτής
Πρόεδρος της ΕΑΔΠ ΑΠΘ. Υπήρξε Πρόεδρος του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου και
Αντιπρόεδρος της διεθνούς μη κυβερνητικής οργάνωσης MEDASSET.
Το επιστημονικό του έργο και η ερευνητική του εμπειρία περιλαμβάνουν την Αειφορία και Περιβαλλοντική Διαχείριση, την Περιβαλλοντική Εκπαίδευση και Χαρτογραφία καθώς και την Οικολογία Τοπίου και τη Διαχείριση Προστατευόμενων Περιοχών. Έχει εποπτεύσει 12 Διδακτορικές
Διατριβές και διετέλεσε μέλος τριμελών επιτροπών σε 4 διατριβές. Έχει δημοσιεύσει συνολικά
86 άρθρα σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά και 13 εργασίες, έχει παρουσιάσει 156 ανακοινώσεις σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια και έχει εκδώσει 5 βιβλία. Είναι Επιστημονικά Υπεύθυνος
σε 43 ερευνητικά προγράμματα και μέλος της ερευνητικής ομάδας σε άλλα 23. Είναι μέλος
οκτώ Επιστημονικών Ενώσεων και Πρόεδρος σε οκτώ οργανωτικές επιτροπές διεθνών συνε-
- 413 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
δρίων. Έχει λάβει τιμητικές διακρίσεις από τον Οικουμενικό Πατριάρχη, από το Πανεπιστήμιο
Ege της Τουρκίας και την European Ecological Federation, από την Οικολογική Εταιρεία του
Πανεπιστημίου Lund της Σουηδίας και από το Bureau of Educational and Cultural Affairs του
Department of States των ΗΠΑ. Έχει διατελέσει Πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Συνομοσπονδίας
των Επιστημονικών Οικολογικών Εταιριών (European Ecological Federation).
Άγις Μ. Παπαδόπουλος
Γεννήθηκε το 1966 στη Θεσσαλονίκη και αποφοίτησε από τη Γερμανική Σχολή. Πήρε το Δίπλωμα του Μηχανολόγου Μηχανικού από το Α.Π.Θ. το 1989, το MSc σε Εξοικονόμηση Ενέργειας και Προστασία Περιβάλλοντος από τα Cranfield University το 1991 και το διδακτορικό
του από το ΑΠΘ το 1994.
Είναι Καθηγητής Ενεργειακών Συστημάτων και Διευθυντής του Εργαστηρίου Κατασκευής
Συσκευών Διεργασιών στο Τμήμα Μηχανολόγων Μηχανικών του Α.Π.Θ.
Ακόμη, είναι επισκέπτης καθηγητής στο Διεθνές Πανεπιστήμιο της Ελλάδας και στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.
Από το 1998 είχε την επιστημονική ευθύνη 52 ερευνητικών έργων ενώ έχει δημοσιεύσει,
μόνος ή με συναδέλφους, περισσότερες από 275 εργασίες σε επιστημονικά περιοδικά και
πρακτικά συνεδρίων.
Είναι Editor in Chief του International Journal of Sustainable Energy, Vice Editor in Chief του
Advances in Building Energy Research και Editorial Board Member σε άλλα περιοδικά.
Έχει διατελέσει μέλος της Ρυθμιστικής Αρχής Ενέργειας, του Δ.Σ. του Νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ
καθώς και εθνικός εμπειρογνώμονας για θέματα Έρευνας και Καινοτομίας, Ενέργειας και Περιφερειακού Δυναμικού.
Θεόδωρος Π. Παπαθεοδώρου
Ο Θεόδωρος Π. Παπαθεοδώρου είναι Καθηγητής Αντεγκληματικής Πολιτικής στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου, πρώην Πρύτανης του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και πρώην
Υφυπουργός Παιδείας. Γεννημένος στην Πάτρα το 1965, ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές
του στο Πειραματικό Σχολείο Πατρών και στο Πρότυπο Κλασσικό Λύκειο Πατρών. Πήρε
- 414 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
πτυχίο από την Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών το 1986 και είναι κάτοχος του
Μεταπτυχιακού Διπλώματος (DEA) των Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών του
Πανεπιστημίου του Πουατιέ της Γαλλίας. Στο ίδιο Πανεπιστήμιο ανακηρύχθηκε Διδάκτορας
Ποινικών και Εγκληματολογικών Επιστημών με το βαθμό “Άριστα” το έτος 1992 και έλαβε το
Δίπλωμα Διεύθυνσης Ερευνών το 1992. Το 1994 έλαβε την Υποτροφία της Επιστημονικής
Αριστείας από το Δίκτυο Γαλλόφωνων Πανεπιστημίων.
Το 1994 εξελέγη Λέκτορας του Ποινικού Δικαίου και των Εγκληματολογικών Επιστημών στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της La Rochelle της Γαλλίας. Από το 2003 υπηρετεί ως μέλος ΔΕΠ
του Τμήματος Κοινωνικής και Εκπαιδευτικής Πολιτικής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με
αντικείμενο «Συγκριτική Αντιεγκληματική Πολιτική». Τον Δεκέμβριο του 2009 εξελέγη Πρύτανης
του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου και άσκησε τα καθήκοντά του μέχρι τον Ιούνιο του 2012
όποτε και ορίσθηκε Υφυπουργός Παιδείας στην τρικομματική Κυβέρνηση συνεργασίας..
Έχει δημοσιεύσει πολλά άρθρα και επιστημονικές μελέτες σε ελληνικά και διεθνή νομικά περιοδικά, καθώς και μονογραφίες στα ελληνικά και γαλλικά.
Τέλος, το 2003, η Γαλλική Δημοκρατία του απένειμε το Παράσημο της Τάξης του Ακαδημαϊκού Φοίνικα.
Νικόλαος Παρασκευόπουλος
Καθηγητή Νομικής Α.Π.Θ.
Γεννήθηκε στην Αθήνα (1949). Διδάκτορας (1979), υφηγητής (1982) και καθηγητής (1987)
Ποινικού Δικαίου στη Νομική του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Διατέλεσε Πρόεδρος του
Τμήματος Νομικής του ΑΠΘ (θητείες 1995-1997 και 1997-1999) και Κοσμήτορας της Σχολής
Νομικών, Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών (2010-2013).Ειναι πρόεδρος της Νομικής
Επιτροπής καθώς και της Επιτροπής κατά των ναρκωτικών του ΑΠΘ.
Έχει γράψει βιβλία με αντικείμενο το Ποινικό Δίκαιο και την Ιστορία του Ποινικού Δικαίου.
Αρθρα του έχουν δημοσιευτεί στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Τακτικός συνεργάτης της ημερήσιας εφημερίδας Ελευθεροτυπία για μια δεκαετία.
Εχει εκλεγεί μέλος του Δ.Σ (1988 και 1997-1999), Πρόεδρος(τρεις συνεχείς διετίες,1999-2005)
και Αντιπροεδρος (2013-) του Κέντρου Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ, συμβούλου οργανισμού του ECOSOC του OHE), Αντιπρόεδρος της Ελληνικής Ενωσης για τα Δικαιώ-
- 415 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
ματα του Ανθρώπου και μέλος του ΔΣ του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Σπουδών.
Άλλες δραστηριότητες: συμμετοχή σε νομοπαρασκευαστικές επιτροπές (πρόεδρος της νομοπ. επιτροπής που συνέταξε την ισχύουσα νομοθεσία για τα ναρκωτικά),μέλος στο Ανώτατο
Ειδικό Δικαστήριο 2004, 2005,2012,2013), σύμβουλος Υπουργείου Δικαιοσύνης (Υπουργός
Γ.Κουβελάκης 1993-1995) για θέματα ποινικού και σωφρονιστικού δικαίου, μέλος ομάδας
εργασίας που συνέταξε την Ευρωπαϊκή Οδηγία 95/46 για την Προστασία Προσωπικών Δεδομένων, μέλος επιτροπών ποινικών θεμάτων (CDPC, PCOC) του Συμβουλίου της Ευρώπης
(2000-2004), μέλος της ομάδας εμπειρογνωμόνων της Ευρ.Ένωσης που συνέταξε πρόταση
ρύθμισης του ακούσιου εγκλεισμού σε ψυχιατρεία, επιστημονικός υπεύθυνος προγραμμάτων του ΑΠΘ για την επανένταξη αποφυλακισμένων. Μεσολαβητής σε εξεγέρσεις κρατουμένων (1990 Κορυδαλλός, 1996 Αγ. Στέφανος Πάτρας) με πρότασή τους.
Επίτιμος δικηγόρος στον Δικηγορικό Σύλλογο Θεσσαλονίκης από το 2009.
Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης
Ο Θεοδόσης Ν. Πελεγρίνης, καθηγητής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του πανεπιστημίου Αθηνών και διδάκτωρ φιλοσοφίας του
πανεπιστημίου του Έξετερ της Aγγλίας.
Εκτός από τα άρθρα και τις μελέτες του, που έχουν δημοσιευθεί σε επιστημονικά περιοδικά
και εφημερίδες, είναι συγγραφέας 30 βιβλίων, στα οποία περιλαμβάνονται το Λεξικό της φιλοσοφίας και το έργο του Από τον πολιτισμό στην πείνα, το οποίο τιμήθηκε με το Α’ Κρατικό
Βραβείο το 2007.
Από το 1999 έως το 2002 οργάνωσε και παρουσίασε στην Δημόσια Tτηλεόραση τρεις σειρές
εκπομπών: Tην ταυτότητά σας, παρακαλώ, Και το ταξίδι συνεχίζεται, Η 25η Ώρα, ενώ από
το 2001 έως το 2002 παρουσίασε από το Τρίτο Πρόγραμμα το Eγχειρίδιο φιλοσοφίας και το
Λεξικό της Φιλοσοφίας.
Στην σκηνή του Μεγάρου Μουσικής Αθηνών ανέβηκαν σειρά θεατρικών έργων του εμπνευσμένων από την ζωή και τις ιδέες μεγάλων φιλοσόφων, στα οποία πρωταγωνίστησε ο ίδιος.
Άλλα θεατρικά έργα του, επίσης, όπου έπαιξε ο ίδιος, ανέβηκαν σε μπαρ των Αθηνών και
στην σκηνή του Ιδρύματος Μιχάλης Κακογιάννης. Πρόκειται για τους μονολόγους του, «Φθορά, φθορά, φθορά» και «Ιουλιανός».
- 416 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Ευγενία Πετρίδου
Η Ευγενία Πετρίδου, είναι κοσμήτορας στη Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) και καθηγήτρια του Μάνατζμεντ
στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών. Διδάσκει Διοίκηση Επιχειρήσεων, Διοίκηση Ανθρώπινων Πόρων και Οργανωσιακή Θεωρία και Συμπεριφορά σε προπτυχιακό και μεταπτυχιακό
επίπεδο. Είναι επιστημονικώς υπεύθυνη της Μονάδας Καινοτομίας και Επιχειρηματικότητας
(ΜΟΚΕ) του ΑΠΘ. Έχει δημοσιεύσει πλήθος ερευνητικών εργασιών σε διεθνή και Ελληνικά
επιστημονικά περιοδικά, έχει συμμετάσχει σε πολλά ερευνητικά προγράμματα και διεπιστημονικές συνεργασίες και έχει εκδώσει ένα σύγγραμμα με τίτλο «Διοίκηση-Μάνατζμεντ. Μια
εισαγωγική Προσέγγιση».
Βασίλης Πολυμένης
Ο Δρ Βασίλης Πολυμένης είναι διεθνώς αναγνωρισμένος για τις εργασίες του στη Χρηματοοικονομική Διοίκηση, με ειδίκευση στην διαχείριση χρηματοοικονομικών κινδύνων και την
αποτίμηση περιουσιακών στοιχείων και επιχειρήσεων. Πριν την επιστροφή του στην Ελλάδα, διετέλεσε αναπληρωτής Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Pepperdine στο Malibu του Los
Angeles, και επίκουρος Καθηγητής της σχολής Anderson του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνια.
Αφού αποφοίτησε ως Μηχανικός Η/Υ του Πολυτεχνείου Πατρών, πήγε με υποτροφία στο
Μπέρκλεϋ, και κατόπιν έλαβε διδακτορικό από τη Σχολή Wharton στη Φιλαδέλφεια των
ΗΠΑ. Το διδακτορικό του βραβεύτηκε από κορυφαία εταιρεία της Wall Street στο διαγωνισμό για το καλύτερο διδακτορικό στη Χρηματοοικονομική στις ΗΠΑ το 2000.
Χαράλαμπος Πουλόπουλος
Ο Χαράλαμπος Πουλόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Κοινωνική Εργασίας στο
Τμήμα Κοινωνικής Διοίκησης και Πολιτικής Επιστήμης του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου
Θράκης. Εργάζεται στο χώρο αντιμετώπισης των εξαρτήσεων από το 1983, συμμετείχε στη
δημιουργία των θεραπευτικών κοινοτήτων στην Ελλάδα και διετέλεσε διευθυντής του ΚΕΘΕΑ (Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων – www.kethea.gr) από το 1995 έως το 2013.
Σπούδασε Κοινωνική Εργασία στην Ελλάδα και Εφαρμοσμένες Κοινωνικές Επιστήμες στην
Αγγλία όπου και αναγορεύθηκε Διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Bradford το 1995. Η μετά-
- 417 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
διδακτορική του έρευνα πραγματοποιήθηκε στο Ινστιτούτο Ψυχιατρικής του Kings’ College
του Πανεπιστημίου του Λονδίνου. Ο Χαράλαμπος Πουλόπουλος είναι Πρόεδρος της Επιστημονικής και Συμβουλευτικής Επιτροπής της Παγκόσμιας Ομοσπονδίας Θεραπευτικών Κοινοτήτων (WFTC – www.wftc.org) και επιστημονικός συνεργάτης στο διεθνές μεταπτυχιακό
πρόγραμμα για τις εξαρτήσεις που συνδιοργανώνεται από το King’s College του Λονδίνου, το
Πανεπιστήμιο της Αδελαΐδας της Αυστραλίας και το Πανεπιστήμιο Virginia Commonwealth
των ΗΠΑ. Έχει δημοσιεύσει σειρά άρθρων σε διεθνή και ελληνικά επιστημονικά περιοδικά
όπως και στον ημερήσιο τύπο. Είναι συγγραφέας του βιβλίου Εξαρτήσεις: Οι Θεραπευτικές
Κοινότητες (2005) καθώς και του βιβλίου Κοινωνική Εργασία και Εξαρτήσεις: Οι κοινότητες
της Αλλαγής (2011).
Κωνσταντινή Σαμαρά-Κωνσταντίνου
Η Κωνσταντινή Σαμαρά-Κωνσταντίνου είναι καθηγήτρια του Τμήματος Χημείας του Α.Π.Θ.,
Διευθύντρια του Εργαστηρίου Ελέγχου Ρύπανσης Περιβάλλοντος και επικεφαλής της Ομάδας Μέτρησης Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης (ΟΜΑΣ) η οποία είναι διαπιστευμένη κατά ISO
17025 για μετρήσεις αιωρούμενων σωματιδίων στον αέρα. Η μελέτη της ρύπανσης του αέρα
από αιωρούμενα σωματίδια αποτελεί την κύρια ερευνητική της δραστηριότητα με έμφαση στον προσδιορισμό της χημικής τους σύστασης, της βιολογικής τους δραστικότητας και
της συνεισφοράς των πηγών εκπομπής τους. Στο αντικείμενο αυτό έχει περισσότερες από
100 δημοσιεύσεις σε έγκυρα διεθνή επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια. Είναι Editor στο
περιοδικό Environmental Science & Pollution Research, του εκδοτικού οίκου Springer, στη
θεματική Atmospheric processes and air pollution. Διετέλεσε εκπρόσωπος του Α.Π.Θ. στην
επιστημονική επιτροπή της Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας για τον καθορισμό ορίων και
έκτακτων μέτρων αντιμετώπισης επεισοδίων ατμοσφαιρικής ρύπανσης στη Θεσσαλονίκη,
καθώς και στο Συμβούλιο Περιβάλλοντος του Α.Π.Θ. Ήταν και είναι επιστημονικώς υπεύθυνη
σε πολλά ερευνητικά προγράμματα με χρηματοδότηση από δημόσιους και ιδιωτικούς εθνικούς και ευρωπαϊκούς φορείς. Από το 2012, συντονίζει το ερευνητικό έργο με τίτλο «Μελέτη
της βιοδραστικότητας των αιωρούμενων σωματιδίων της ατμόσφαιρας σε σχέση με το μέγεθος, τη μορφολογία και τη χημική τους σύσταση (BIOACTAIR)» που υλοποιείται στο Α.Π.Θ.
στο πλαίσιο της Πράξης «ΘΑΛΗΣ» του ΕΣΠΑ 2007-2013.
- 418 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Ξενοφών Ν. Σαχίνης
Γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1954.
Από το 1973 έως το 1978 σπούδασε χαρακτική και σκηνογραφία στην Α.Σ.Κ.Τ. στην Αθήνα
και ζωγραφική στην Ε.Ν.S.B.A, στο Παρίσι. Από το 1985 διδάσκει σχέδιο και χαρακτική στο
Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών του Α.Π.Θ. Σήμερα είναι Καθηγητής και διευθύνει Το Εργαστήριο χαρακτικής του Τμήματος Εικαστικών. Το 2011 εξελέγη Πρόεδρος
του Τμήματος,θέση την οποία κατέχει έως σήμερα. Συντονίζει 24 προγράμματα ανταλλαγών
ERASMUS και 2 διμερείς διεθνείς συμφωνίες του Α.Π.Θ. Είναι ο ακαδημαϊκός συντονιστής
ERASMUS του Τμήματος Εικαστικών. Από το 2006 έως το 2013 είχε τον αποκλειστικό συντονισμό του Κέντρου Χαρακτικής του Δήμου Νεάπολης Συκεών Θεσσαλονίκης.
Έχει πραγματοποιήσει 42 ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και αντίστοιχα
έχει λάβει μέρος σε 170 ομαδικές σε πολλές από τις οποίες εκλήθη να λάβει μέρος εκτός διαγωνισμού. Τιμήθηκε με το βραβείο χαρακτικής της XIX Biennale της Αλεξάνδρειας.
Έργα του Βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη, στη Δημοτική Πινακοθήκη της Θεσσαλονίκης,των Αθηνών και της Ρόδου, στη συλλογή του Τελλογλείου Ιδρύματος του Α.Π.Θ., στη
συλλογή Βορρέ, στη συλλογή Αντωνίου, στη συλλογή Παπακωνσταντίνου, στο Μουσείο
Γρηγoράκη, στη συλλογή του Ιδρύματος Μακεδονικών Σπουδών και στη συλλογή του
Purdue University, West Lafayette,Indiana USA όπως και σε πολλές ιδιωτικές συλλογές.
Μωυσής Γ. Σιδηρόπουλος
Καθηγητής, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών, Σχολή Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών,
Α.Π.Θ.
Ο Μωυσής Σιδηρόπουλος, είναι Καθηγητής Μακροοικονομικής Ανάλυσης στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστήμιου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ). Έκανε τις
βασικές σπουδές του και έλαβε το πτυχίο οικονομικών επιστημών από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης το 1979. Συνέχισε τις μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές
ως υπότροφος της γαλλικής κυβέρνησης (υπουργείο εξωτερικών) στο Πανεπιστήμιο Louis
Pasteur του Στρασβούργου από όπου έχει λάβει το διδακτορικό του (Doctorat d’État) στις
Οικονομικές Επιστήμες. Εργάστηκε από το 1990 έως το 2001 στη Σχολή Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου Louis Pasteur του Στρασβούργου. Επίσης, υπήρξε επισκέπτης
- 419 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιρτζίνια (ΗΠΑ) το 1992 και 1995, καθώς και στο Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης ως εκλεγμένος αναπληρωτής καθηγητής από το 2001 έως το
2005. Από το 2005 έως σήμερα εργάζεται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
όπου από το 2009 έως το 2013 χρημάτισε Πρόεδρος του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών
του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Έχει δημοσιεύσει περίπου 40 άρθρα σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά, (όπως Review of
International Economics, The Manchester School, Economic Modeling, Bulletin of Economic
Research, Open Economies Review, International Journal of Finance and Economics,
Research in Economics, International Economic Journal, Economie Appliquée, Applied
Economics Letters), πολλά άρθρα οικονομικής πολιτικής στον ελληνικό και διεθνή τύπο και
τέσσερα βιβλία.
Διακρίθηκε, σε συνεδρίαση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου στις 12/12/2012 ως ένας από
τους 20 ευρωπαίους πολίτες στους οποίους απονεμήθηκε τιμητικά το Βραβείο Nobel Ειρήνης το οποίο έλαβε το 2012 από την Σουηδική Ακαδημία η Ευρωπαϊκή Ένωση. Τιμήθηκε στις
1/10/2013 με το Μετάλλιο του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου για την συνεισφορά του
στο Πανεπιστήμιο. Συμμετείχε σε πολλά Ερευνητικά Προγράμματα ως επιστημονικά υπεύθυνος. Διεύθυνε συνολικά 10 Διδακτορικές Διατριβές, τόσο στην Γαλλία όσο και στην Ελλάδα
και συμμετείχε σε πολλές διατριβές ως εξωτερικός εξεταστής. Τέσσερεις από τους διδάκτορες του είναι ήδη καθηγητές οικονομικών (δυο στη Γαλλία, ένας στην Ελλάδα και ένας στα
Αραβικά Εμιράτα).
Κωνσταντίνος Ι. Στεργίου
Ο Κωνσταντίνος Ι. Στεργίου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1959. Σπούδασε βιολογία (Τμήμα
Βιολογίας, ΑΠΘ), έκανε μεταπτυχιακό στην ωκεανογραφία (McGill University, Καναδάς) και
διδακτορικό στην ιχθυολογία - αλιευτική βιολογία (Τμήμα Βιολογίας, ΑΠΘ). Την περίοδο
1985-1994 εργάστηκε κατά διαστήματα ως συνεργαζόμενος ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο
Θαλάσσιων Ερευνών (ΕΚΘΕ, σήμερα ΕΛΚΕΘΕ). Το 1995 εκλέχτηκε ως επίκουρος καθηγητής ιχθυολογίας στο Τμήμα Βιολογίας του ΑΠΘ και το 2000 έγινε αναπληρωτής καθηγητής.
Το 2006 έγινε καθηγητής ιχθυολογίας και αλιευτικής βιολογίας στο ίδιο τμήμα και διευθυντής στο Εργαστήριο Ιχθυολογίας (2005-2013). Σήμερα είναι διευθυντής του Ινστιτούτου
Θαλάσσιων Βιολογικών Πόρων και Εσωτερικών Υδάτων του ΕΛΚΕΘΕ. Διετέλεσε μέλος της
Επιτροπής STECF της Ευρωπαϊκής Ένωσης (1998-2002), συντονιστής της επιτροπής Aquatic
- 420 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Resources του CIESM (2001-2004) και πρόεδρος της επιτροπής του CIESM Living Resources
and Marine Ecosystems (2004-2007). αντιπρόεδρος και πρόεδρος του FishBase Consortium
(2005/2013, 2006/2014) και είναι εθνικός συντονιστής της FishBase. Είναι μέλος της εκδοτικής επιτροπής 7 επιστημονικών διεθνών περιοδικών. Έχει γράψει περισσότερες από 135 δημοσιεύσεις σε διεθνή επιστημονικά περιοδικά καθώς και 260 άλλες δημοσιεύσεις (διδακτικά
εγχειρίδια, κεφάλαια σε βιβλία, ειδικές εκδόσεις, ανακοινώσεις σε συνέδρια, δημοσιεύματα
στον περιοδικό τύπο, τεχνικές εκθέσεις).
Ευριπίδης Στεφάνου
Ο Ευριπίδης Γ. Στεφάνου, Πρύτανης του Πανεπιστημίου Κρήτης, γεννήθηκε στην Αθήνα.
Είναι απόφοιτος του Λεοντείου Λυκείου. Σπούδασε στην Ελβετία. Είναι Διπλωματούχος Χημικός Μηχανικός του Πανεπιστημίου του Neuchâtel, κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος
Χημείας Περιβάλλοντος του Πανεπιστημίου της Γενεύης, και Διδακτορικού Διπλώματος
στην Οργανικής Χημείας του Πανεπιστημίου της Ζυρίχης. Εργάστηκε ως Ερευνητής στο Ινστιτούτο Υδάτων του Ομοσπονδιακού Πολυτεχνείου της Ζυρίχης (ΕΤΗ-Ζ), στο Τμήμα Πολιτικών Μηχανικών και Περιβαλλοντικής Μηχανικής του Πανεπιστημίου Stanford (Καλιφόρνια,
ΗΠΑ), και Λέκτορας στο Τμήμα Χημείας του Πανεπιστημίου της Γενεύης. Εξελέγη το 1984 ως
ιδρυτικό μέλος του Τμήματος Χημείας του Πανεπιστήμιου Κρήτης, όπου έργάζεται από τον
Ιανουάριο του 1986.
Διετέλεσε Πρόεδρος του Τμήματος Χημείας, Κοσμήτορας της Σχολής Θετικών Επιστημών,
και Πρόεδρος του Τεχνικού Συμβουλίου. Είναι Διευθυντής του Εργαστηρίου Περιβαλλοντικών Χημικών Διεργασιών και των προγραμμάτων μεταπτυχιακών σπουδών “Επιστήμες και
Μηχανική Περιβάλλοντος” και “Τεχνολογίες Προστασίας Περιβάλλοντος”. Είναι μέλος της
Επιτροπής "Επιστημών της Γης” του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (ERC) από το 2008 και
έχει διατελέσει Συνεκδότης και Εκδότης των επιστημονικών περιοδικών Aerosol Science and
Technology & Environmental Science and Pollution Research. Μιλά και γράφει Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά.
Πλήρες Βιογραφικό:
http://www.uoc.gr/files/items/1/1129/stephanou_eg_cv_2013.pdf?rnd=1386150950>
- 421 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Πάρις Α. Τσάρτας
Καθηγητής Τουριστικής Ανάπτυξης στο Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων και Πρύτανης του
Πανεπιστημίου Αιγαίου. Πρόεδρος της Προσωρινής Γενικής Συνέλευσης του νεοϊδρυθέντος
Τμήματος Οικονομικής και Διοίκησης Τουρισμού του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Πρόεδρος στο
Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων τα έτη 2001-2003 και 2007-2009 και μέλος της Συγκλήτου
του Πανεπιστημίου Αιγαίου τα έτη 2000-2003 και 2005-2010. Διδάσκει μαθήματα Τουρισμού
στο προπτυχιακό τμήμα της Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Διευθυντής του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός, Διοίκηση
και Πολιτική του Τουρισμού» τα έτη 2002-2009. Διδάσκων του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Σχεδιασμός, Διοίκηση και Πολιτική του Τουρισμού» καθώς
και Διευθυντής του Εργαστηρίου Τουριστικών Ερευνών και Μελετών (ΕΤΕΜ) του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Συντονιστής της Θεματικής Ενότητας ΔΤΕ 51 και Διδάσκων (ΣΕΠ) στο Μεταπτυχιακό του Τουρισμού του ΕΑΠ (2000-2011). Διδάσκει στην Εθνική Σχολή Δημόσιας Διοίκησης
(2007-σήμερα) και έχει διδάξει στο Tμήμα Γεωγραφίας του Χαροκόπειου Πανεπιστημίου
(2004-2008). Ενεργό μέλος της Πανεπιστημιακής Κοινότητας του Πανεπιστημίου Αιγαίου
από το 1996 και του Συλλόγου Διδασκόντων από το 1997.
Επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα Φιλοξενίας και Διοίκησης Τουρισμού του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Λεμεσού, στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (1995-1997), του ΑΤΕΙ Αθηνών (1996-1999) καθώς και Οργανισμών που συνδέονται με τον Τουρισμό (ΕΟΤ, ΞΕΕ, HAPCO,
HATTA, ΕΕΤΑΑ, ΣΕΤΕ κ.α από το 1995 έως σήμερα). Υπήρξε Ερευνητής στο Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ) κατά την περίοδο 1985-1999, μέλος του ΔΣ του ΕΚΚΕ (1997-1999)
και από το 1988 είναι Επιστημονικός Υπεύθυνος της Ομάδας Τουρισμού.
Είναι επίσης ενεργό μέλος επιστημονικών σωματείων και συλλόγων, κριτής και σύμβουλος
σύνταξης σε επιστημονικά περιοδικά του τουρισμού, καθώς και εκδότης του διεθνούς επιστημονικού περιοδικού TOURISMOS - An International Multidisciplinary Journal of Tourism.
Έχει σημαντικό ερευνητικό και μελετητικό έργο στην Ελλάδα και την Ευρώπη. Επίσης, έχει
συμμετάσχει σε διεθνή και ελληνικά συνέδρια και έχει δημοσιεύσει βιβλία, μελέτες και επιστημονικά άρθρα στην Ελλάδα και στο εξωτερικό. Η αρθρογραφία και τα βιβλία που έχει
γράψει άπτονται πολλών πεδίων του Τουρισμού και της Τουριστικής Ανάπτυξης, όπως η
Βιώσιμη Τουριστική Ανάπτυξη, η Τουριστική Εκπαίδευση, ο Τουριστικός Σχεδιασμός και οι
Ειδικές και Εναλλακτικές Μορφές Τουρισμού.
- 422 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Nίκος Π. Tσινίκας
Aρχιτέκτων, Kαθηγητής, Τμήμα Αρχιτεκτόνων A.Π.Θ., Θεσσαλονίκη
Αρχιτέκτων ΑΠΘ, μάστερ ήχου στο Σαουθάμπτον και διδακτορικό στον αντιθορυβικό σχεδιασμό στο ΑΠΘ. Μέλος ΔΕΠ Τμήματος Αρχιτεκτόνων ΑΠΘ από το 1982 και Kαθηγητής Aρχιτεκτονικού Σχεδιασμού & Aρχιτεκτονικής Tεχνολογίας από το 2000.
Μέλος συλλόγων αρχιτεκτόνων, μηχανικών, ακουστικής, συμμετοχή στις ΓΣ Αρχιτεκτόνων,
Δημοσιογραφίας και Κινηματογράφου, έχει διατελέσει διευθυντής τομέα και αναπληρωτής
πρόεδρος τμήματος αρχιτεκτόνων και πρόεδρος τμήματος κινηματογράφου.
Μαθήματα: «Φύση & Xωροκατασκευές», «Αντικείμενα», «Οπτικοακουστικά Μέσα και Αρχιτεκτονική», «Ο ‘Ηχος στην Αρχιτεκτονική» στο Tμήμα Aρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., «Morphology &
Aesthetics» στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα ‘Strategic Product Design’ του ΔΠΕ, έχει επιβλέψει
πληθώρα εργασιών, ερευνητικών, διπλωματικών καθώς και διδακτορικές διατριβές.
Συμμετοχή και επιστημονικώς υπεύθυνος σε πολλά ερευνητικά προγράμματα. ‘Εχει δημοσιεύσει εργασίες σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και συνέδρια. ‘Εχει συγγράψει
βιβλία όπως: ‘Αρχιτεκτονική ενάντια στη Βαρύτητα’, ‘Ακουστικός Σχεδιασμός Χώρων’, ‘Αρχιτεκτονική και Μουσική’, ‘Αρχιτεκτονική Τεχνολογία’, ‘Πολεοδομική Ηχοπροστασία’, ‘H Oπτική
Aπεικόνιση της Mουσικής’, ‘Mορφές Φύσης & Tεχνολογίας. Aντιπαραθέσεις, Παραλληλισμοί’,
‘Φύση & Xωροκατασκευές’ κ.ά.
Το εφαρμοσμένο έργο του περιλαμβάνει αρχιτεκτονικές μελέτες και ακουστικές μελέτες.
Ασχολείται με τη φωτογραφία, το βίντεο και τη μουσική.
Για όλα τα παραπάνω υπάρχουν αναλυτικότερα στοιχεία στις ηλεκτρονικές μου ιστοσελίδες: http://users.auth.gr/~tsinikas/ - http://architecture-music.blogspot.com - http://www.
youtube.com/user/TsinikasNikos
Tηλ. 2310 995511 - e-mail: [email protected]
- 423 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Γρηγόριος Ν. Τσόκας
Ο καθηγητής Εφαρμοσμένης Γεωφυσικής Γρηγόριος Ν. Τσόκας είναι Πρόεδρος Τμήματος
Γεωλογίας Α.Π.Θ. και Διευθυντής του Εργαστηρίου Εφαρμοσμένης του ιδίου ιδρύματος. Είναι πτυχιούχος του Τμήματος Φυσικής (| Α.Π.Θ., 1979), κάτοχος του τίτλου Master of Science
in Exploration Geophysics (Univ. of Leeds, U.K., 1980) και Διδακτορικού Διπλώματος στην
Εφαρμοσμένη Γεωφυσική, Τμήμα (Α.Π.Θ., 1985). Εκπαιδεύτηκε ως Γεωφυσικός Προγραμματιστής από την εταιρεία Western Geophysical Company (Hounslow-London, 1988) ως στέλεχος της τότε ΔΕΠ-ΕΚΥ (νυν ΕΛ.ΠΕ.). Υπήρξε επισκέπτης ερευνητής στο Dept of Physics and
Electronics του Πανεπιστημίου του York (U.K. 1990) και επισκέπτης καθηγητής στο Colorado
School of Mines (U.S.A., 1994). Το ερευνητικό του έργο αφορά τα παρακάτω αντικείμενα: α)
μέθοδοι πεδίων δυνάμεων (potential fields), β)εντοπισμός αρχαιοτήτων με Γεωφυσικές Μεθόδους και γ) τεχνικές επεξεργασίας και ερμηνείας γεωφυσικών σημάτων βασισμένες στα
μιγαδικά χαρακτηριστικά τους.
Έχει διευθύνει περισσότερες από 240 εξερευνήσεις αρχαιολογικών χώρων με μεθόδους
γεωφυσικής διασκόπησης στην Ελλάδα και το εξωτερικό. Είναι συγγραφέας περισσοτέρων
των 170 επιστημονικών άρθρων (110 σε περιοδικά ISI) καθώς και βιβλίων και τεχνικών εκθέσεων. Επίσης συμμετείχε στη σύνταξη του αερομαγνητικού χάρτη της Μακεδονίας και Θράκης. Έλαβε σειρά διεθνών διακρίσεων (καλύτερη εργασία στις ηλεκτρικές μεθόδους Εφαρμοσμένη Γεωφυσικής του έτους 1997 σε παγκόσμιο επίπεδο, 3 βραβεία καλύτερης εργασίας
σε παγκόσμια συνέδρια, μέλος εκδοτικών επιτροπών ή εκδότης επιστημονικών περιοδικών,
μέλος διεθνών επιτροπών).
Διετέλεσε πρόεδρος του Ινστιτούτου Διεθνούς Συνεργασίας Ελλήνων Επιστημόνων του
Υπουργείο Εξωτερικών (2002-2004).
Είναι μέλος των παρακάτω επιτροπών του κράτους:
1) Της Επιτροπής Διαχείρισης του Εθνικού Αρχείου Ερευνών για Αναζήτηση Υδρογονανθράκων.
2) Της Επιτροπής για τη διενέργεια του Διεθνούς Διαγωνισμού κτήσης μη Αποκλειστικών
Σεισμικών Δεδομένων στο Ιόνιο και Λιβυκό πέλαγος καθώς και την παρακολούθηση των
ερευνών για υδρογονάνθρακες.
3)Της Επιτροπής για την μελέτη δυνατοτήτων και προοπτικών εντοπισμού πιθανών σχηματισμών σχιστολιθικού αερίου και ύπαρξης βιτουμενιούχων σχιστολίθων στην Ελλάδα.
- 424 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
4) Της Επιτροπής για την υποστήριξη της διαδικασίας παραχώρησης δικαιώματος σύμφωνα
με την “Διεθνή Δημόσια Ανοικτή Πρόσκληση εκδήλωσης ενδιαφέροντος για παραχώρηση δικαιώματος έρευνας και εκμετάλλευσης υδρογονανθράκων στις θαλάσσιες περιοχές
«Πατραϊκός Κόλπος (Δυτικά), Κατάκολο και Ιωάννινα».
Κυριακή Τσουκαλά
Η Κυριακή Τσουκαλά σπούδασε Αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη (1972-74) και στη Γενεύη
(1974-78). Έκανε μεταπτυχιακές σπουδές στην Κοινωνιολογία και την Ψυχολογία του Χώρου στο Παρίσι. Εκπόνησε δύο διδακτορικές διατριβές σε θέματα Ψυχολογίας και Αρχιτεκτονικής σε Πανεπιστήμια της Γαλλίας, καθώς και διατριβή επί υφηγεσία στην Οργάνωση
του Χώρου και την Πολεοδομία στο Université Paris X-Nanterre. Σήμερα είναι καθηγήτρια
στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Δίδαξε ως επισκέπτρια καθηγήτρια στο μεταπτυχιακό τμήμα του Εργαστηρίου
Αστικής Γεωγραφίας του Πανεπιστημίου Paris X-Nanterre, στην Αρχιτεκτονική Σχολή του Πανεπιστημίου του Wisconsin (Milwaukee, H.Π.Α.), στην Αρχιτεκτονική Σχολή Bartlett του UCL
(Λονδίνο) καθώς και στον μεταπτυχιακού κύκλο σπουδών με κατεύθυνση “Psychologie de
l’environnement” της U.F.R. des Sciences Psychologiques του Πανεπιστημίου Paris X-Nanterre.
Έχει συγγράψει τα βιβλία Τάσεις στη σχολική αρχιτεκτονική (Παρατηρητής, 2000), L’image
de la ville chez l’enfant (Anthropos-Economica, 2001), Παιδική αστική εντοπία (Τυπωθήτω
Γ. Δαρδανός, 2005), Les territoires urbains de l’enfant (L’Harmattan, 2007), Εξαστισμός και
ταυτότητα (Επίκεντρο, 2009) καθώς και επιστημονικά άρθρα σε διεθνή περιοδικά. Έχει ασχοληθεί με την επιμέλεια βιβλίων, τευχών διεθνών περιοδικών (ELSA και Cahiers Pierre Belon)
και πρακτικών συνεδρίων. Είναι μέλος της εκδοτικής ομάδας των διεθνών περιοδικών ELSA
– Environment, Land, Society: Architectonics και ICT International Critical Thought.
Δημήτρης Χρ. Τσουκαλάς
π. Πρόεδρος Κοινότητας Ανάβρας Μαγνησίας
• Γ εννήθηκε το 1948 στην Ανάβρα Αλμυρού Μαγνησίας, όπου και τελείωσε το Δημοτικό Σχολείο. Συνέχισε τις σπουδές του στη Λαμία και Αθήνα, στη Βιομηχανική Σχολή Πειραιώς.
• Μέχρι το 1998 ζούσε στην Αθήνα. Από τότε διαμένει μόνιμα στην Ανάβρα Μαγνησίας.
- 425 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
• Υπήρξε ανώτερο στέλεχος της ΔΕΗ. Από το 2002 είναι συνταξιούχος.
• Εξελέγη Πρόεδρος της Κοινότητας Ανάβρας Αλμυρού Μαγνησίας κατά τις τετραετίες: 19911994, 1999-2002, 2003-2006 και 2007-2010
• Υπήρξε Πρόεδρος της Αναπτυξιακής Εταιρείας Ανάβρας Μαγνησίας (ΑΕΚΑΜ)
• Είναι Πρόεδρος της Εθελοντικής Οργάνωσης ΑΝΑΒΡΑ-ΖΩ
• Για την δραστηριότητα και προσφορά του στην Κοινότητα Ανάβρας έχει επανειλημμένα
τιμηθεί από επαγγελματικούς και άλλους φορείς, ενώ καλείται να συμμετέχει σε αναπτυξιακά συνέδρια διαφόρων περιοχών της Ελλάδας, αλλά και σε μεταπτυχιακά μαθήματα ΑΕΙ, με
θέμα «ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ. Το παράδειγμα της Ανάβρας».
Σωκράτης Π. Φάμελλος
Χημικός Μηχανικός (ΑΠΘ, 1989) με μεταπτυχιακό δίπλωμα στον Περιβαλλοντικό Σχεδιασμό
(ΕΑΠ, 2004).
Επιστημονική και επαγγελματική δραστηριότητα σε θέματα Μηχανικής Περιβάλλοντος, Περιβαλλοντικών Επιπτώσεων, Διαχείρισης και Επεξεργασίας στερεών αποβλήτων, Ανακύκλωσης και Αξιοποίησης Αποβλήτων, Διαχείρισης υδάτινων πόρων και εδάφους, Επεξεργασίας
βιομηχανικών και αστικών λυμάτων, Περιφερειακής ανάπτυξης και διαχείρισης καινοτομίας.
Από το 1995 στέλεχος της ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ ΑΕ, Αναπτυξιακής Ανώνυμης Εταιρείας ΟΤΑ Ανατολικής Θεσσαλονίκης με ευθύνη τη Διεύθυνση Τοπικής Ανάπτυξης. Υπεύθυνος έργου σε ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες και εθνικά έργα περιβάλλοντος.
Πιστοποιημένος εκπαιδευτής ενηλίκων, επιστημονικός υπεύθυνος Κέντρων Κατάρτισης στο
θεματικό πεδίο «Περιβάλλον» με μεγάλη εκπαιδευτική εμπειρία κατάρτισης σε θέματα περιβάλλοντος και ενέργειας. Ειδικός συνεργάτης – εκπαιδευτής της ΕΕΤΑΑ ΑΕ σε θέματα κατάρτισης αιρετών.
Αντιδήμαρχος Προγραμματισμού, Ανάπτυξης και Επικοινωνίας Δήμου Θέρμης, μέλος Διοικητικού Συμβουλίου του Φορέα Διαχείρισης Στερεών Αποβλήτων Κεντρικής Μακεδονίας και
του Συνδέσμου ΟΤΑ Νομού Θεσσαλονίκης, μέλος Πανελλαδικής Αντιπροσωπείας ΤΕΕ, μέλος
του Συντονιστικού Πολιτών και φορέων SOSTE ΤΟ ΝΕΡΟ.
Έχει χρηματίσει μέλος Εκτελεστικής Επιτροπής του Συνδέσμου ΟΤΑ Νομού Θεσσαλονίκης,
- 426 -
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΜΠΟΣΙΟ Α.Π.Θ. « Π Ο Ι Α Ε Λ Λ Α Δ Α ; »
Β Ι Ο Γ ΡΑΦ Ι Κ Α Ο Μ Ι Λ Η Τ Ω Ν Σ Υ Μ Π Ο Σ Ι Ο Υ
Πρόεδρος Δημοτικής Επιχείρησης Πολιτισμού, Περιβάλλοντος & Αθλητισμού Θέρμης, Μέλος Διοικούσας Επιτροπής του Τεχνικού Επιμελητηρίου Ελλάδος/τμήμα Κεντρικής Μακεδονίας, Πρόεδρος Αντιπροσωπείας ΤΕΕ/ΤΚΜ, Μέλος ΔΣ της Ελληνικής Εταιρείας Διαχείρισης
Στερεών Αποβλήτων (ΕΕΔΣΑ), Πρόεδρος Μόνιμης Επιτροπής Περιβάλλοντος και Οικολογίας
του ΤΕΕ/ΤΚΜ, μέλος ΔΣ Πανελληνίου Συλλόγου Χημικών Μηχανικών.
Γεώργιος Χαρβαλιάς
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1956.
Σπούδασε αρχικά γραφικές τέχνες (Κ.Τ.Ε. 1971-1974) και κατόπιν ζωγραφική στην Ανωτάτη
Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας με δασκάλους στο προκαταρκτικό τον Δ. Μυταρά και Λ. Κανακάκη. Συνέχισε τις σπουδές του στο εργαστήριο του Δ. Κοκκινίδη 1976-1983 και ακολούθως, από την θέση του νέου Επιστημονικού Συνεργάτη του 5ου Εργαστηρίου Ζωγραφικής
της ΑΣΚΤ σπούδασε και δίπλα στο Νίκο Κεσσανλή.
Το 1987 εκλέγεται Ειδικός Επιστήμονας στον τομέα ζωγραφικής της Ανωτάτης Σχολής Καλών
Τεχνών.
Το 1991 εκλέγεται λέκτορας στην ίδια σχολή.
Το 1995 εκλέγεται Επίκουρος καθηγητής στην ΑΣΚΤ.
Από το 1998 είναι υπεύθυνος υλοποίησης του Διατμηματικού Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ψηφιακές Μορφές Τέχνης» της ΑΣΚΤ – Ε.Μ.Π.
Από το 2001 Επιστημονικός υπεύθυνος του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ψηφιακές Μορφές Τέχνης» της ΑΣΚΤ.
Το 2002 εκλέγεται Αναπληρωτής Καθηγητής στην ΑΣΚΤ.
Από το 2003 Διευθυντής του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Ψηφιακές Μορφές
Τέχνης» της ΑΣΚΤ.
Το 2006 εκλέγεται Αντιπρύτανης της ΑΣΚΤ, ασκεί για ένα βραχύ χρονικό διάστημα τα καθήκοντα του Αντιπρύτανη και το 2007 υποβάλει την παραίτησή του.
Το 2009 εκλέγεται Πρύτανης της ΑΣΚΤ και ασκεί τα καθήκοντα του Πρύτανη μέχρι σήμερα.
Ζει και εργάζεται στην Αθήνα.
- 427 -
Τα «Πρακτικά του Επιστημονικού Συμποσίου του Α.Π.Θ. «Ποια
Ελλάδα;», σχεδιάστηκαν, σελιδοποιήθηκαν και τυπώθηκαν
στο τυπογραφικό εργαστήρι
«Γράμμα» του Θ. Βαρθολομαίου,
στη Θεσσαλονίκη, τον Αύγουστο του 2014. Την επιμέλεια της
έκδοσης είχε η Μαρία Βλάχου.
Χρησιμοποιήθηκε χαρτί Velvet
115g. και η βιβλιοδεσία έγινε
από το βιβλιοδετείο Futura.
ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ
ISBN: 978-960-9717-19-9

εδώ - οπανδα

Βιογραφικό Σημείωμα

Αειφορία και σύγχρονες τάσεις διαχείρισης των δασών

προγραμμα διπλωματικων εργασιων εξεταστικης φεβρουαριου

6η 6μηνιαία Περιβαλλοντική Έκθεση Ε65

(PDF, 463KB) - Τμήμα Διοίκησης Συστημάτων Εφοδιασμού

Προβολή/Άνοιγμα

Η Λίμνη Κερκίνη βρίσκεται στο βορειοδυτικό μέρος του

Επιστημονική Επετηρίδα Νικόλαου Στάμου (εισαγωγικό μέρος)

Διαφάνεια 1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κατεβαστε το βιογραφικο - φωτιος μαρκατης αγγειοχειρουργος

Περιφέρεια Θεσσαλίας