Φαρμακευτική και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση των ψυχολογικών

REVIEW ARTICLE
26
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ
Φαρμακευτική και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση των
ψυχολογικών και συμπεριφορικών διαταραχών στην
άνοια
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Μάγδα Τσολάκη, MD, PhD, Νευρολόγος-Ψυχίατρος, Θεολόγος, καθηγήτρια Α.Π.Θ. Πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Νόσου
Alzheimer
Bimonthly Publication of Hellenic
Association Of Neurology
Περίληψη
10, Alkmanos str., ATHENS
115 28 - GREECE Αν και τα ψυχολογικά και συμπεριφορικά συμπτώματα είναι πολύ συχνά στην άνοια -μέχρι και 90%-, αν και
επίδρασή
τους στον ασθενή και την οικογένεια είναι πολύ μεγάλη, έχει γίνει μέχρι σήμερα πολύ μικρή προΤel. 210 72.47.056 η
- Fax:
210 72.47.556
www.enee.gr [email protected]
σπάθεια και στην Ελλάδα αλλά και στο εξωτερικό για την ουσιαστική ανίχνευσή τους, αλλά και την αντιμετώ-
Contents
πισή τους. Στην παρούσα ανασκόπηση γίνεται αναφορά στη συχνότητα και σπουδαιότητα των BPSD, στις μη
φαρμακευτικές και φαρμακευτικές παρεμβάσεις, στη σύνδεση των φαρμακευτικών παρεμβάσεων με τη βιοEXECUTIVE BOARD
REVIEW
ARTICLES
λογική βάση των κύριων
συμπτωμάτων
BPSD και, τέλος, παρουσίαση ενός πρακτικού οδηγού που προσπαPresident:
N.θεί
Artemis
να συνδυάσει τα καλύτερα στοιχεία πρόληψης, επανεκτίμησης και αντιμετώπισης των συμπεριφορικών
Vice President:
I. Evdokimidis
s Multiple
προβλημάτων στην κλινική
πράξη. Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic
Secretary:
Treasurer:
Members:
K. Sitzoglou
Λέξεις κλειδιά: Άνοια, BPSD,
μη φαρμακευτική
και disease
φαρμακευτική αντιμετώπιση, βιολογική βάση των BPSD, Πρακτικός
treatment
of the
K. Voumvourakis
E. Οδηγός.
Staboulis
6
A. Kerasnoudis
N. Triantafillou
G. Georgakakis
s
Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice
A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios
18
Pharmacological
and non-pharmacological management
Karlovasitou Anna of phsycological
s Neurologic
of electrical
injuries of
and complications
behavioural
symptoms
Sitzoglou Kon/nos
K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis
28
dementia
EDITORS IN CHIEF
s
EDITORIAL BOARD
Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy
A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis
38
Magda Tsolaki, MD, PhD, Neuropsychiatrist, Professor, Aristotle University of Thessaloniki, Chair of Greek Federation of Alzheimer’s
Artemis Nikolaos Disease.
Karlovasitou Anna
s Factors related to demendia in parkinson’ s disease
Potagas Kon/nos
V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou
Rudolf Jobst
47
Sitzoglou Kon/nos Although the BPSD in dementia are very frequent –up to 90%-, although the burden of them in patients
but also in the family and caregivers is very high, little we know about the frequency and management
of them in Greece but also in the world. In this review there will be a discussion about the frequency
and importance of BPSD, a brief review about the evidence for non-pharmacological interventions, a
Hellenic Association Of Neurology
summary about the evidence for pharmacological treatments, a link of pharmacological treatments to
10, Alkmanos str., ATHENS
115 28 - GREECE what is known about the biological basis of key BPSD symptoms and finally a presentation of the Best
Τel. 210 72.47.056 Practice
- Fax: 210 72.47.556
Guide which tries to combine the best elements of prevention, re assessment and treatment into
www.enee.gr [email protected]
a practical tool to help clinical practice.
OWNER
PUBLISHER
Key words: Dementia, BPSD, non pharmacological and pharmacological management, biological basis of BPSD,
Practice Guide
Elena Tsolakou
Gem Communications ltd
D. Hristou Nikolaou 49
173 43, Agios Dimitrios
Εισαγωγή
Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
Η νόσος Alzheimer
[email protected]
(ΝΑ) η οποία ευθύνεται για περισσότερο από το 60% των περιπτώσεων άνοιας είναι
η πιο σημαντική νευροεκφυλιστική νόσος.1 Οι ασθεSUBSCRIPTION νείς που πάσχουν από NA αρχικά διαπιστώνουν μια
έκπτωσηFree
των νοητικών λειτουργιών τους (το συνηθέMembers
Not members
40 €
στερο παράδειγμα
είναι ότι ξεχνούν συχνά), η οποία
Students
15 € κλιμακώνεται, μέχρι τελικώς να φτάστη συνέχεια
Companies - Libraries
50 €
All foreign countriesσει σε σημείο,
US#80 όπου ο ασθενής θα αδυνατεί να διατελέσει μόνος του ακόμα και τις πιο απλές καθημερινές δραστηριότητες, όπως είναι το φαγητό, το πλύσι-
μο και το ντύσιμο. Ωστόσο, δεν είναι μόνο οι νοητικές ικανότητες που φθίνουν και εμποδίζουν τον ασθενή να αυτοεξυπηρετείται. Η άνοια διαταράσσει επίσης
και τη συμπεριφορά του ασθενούς.2 Συχνά, οι νευρολόγοι-ψυχίατροι χορηγούν αντικαταθλιπτικά, αντιψυχωτικά και ηρεμιστικά χάπια στους ασθενείς με άνοια
και προβλήματα συμπεριφοράς.3 Σήμερα υπάρχουν
ήδη 5 φάρμακα που επιβραδύνουν την εξέλιξη της
άνοιας, ενώ οι ερευνητές ελέγχουν την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια άλλων 400.
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
Φαρμακευτική και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση των ψυχολογικών
και συμπεριφορικών διαταραχών στην άνοια
71
γα με το στάδιο της ΝΑ. Στο σοβαρό στάδιο της ΝΑ
Ορισμός των ΒΡSD
Οι διαταραχές συμπεριφοράς των ασθενών με άνοια με MMSE<10, οι παραληρητικές ιδέες, η διέγερση, η
απασχολεί σήμερα πολλούς επιστήμονες, γιατί οι με- κατάθλιψη και το άγχος φτάνουν το 40%, οι ψευδαιταβολές που παρατηρούνται είναι τόσο σημαντικές σθήσεις το 60%, ενώ όλα τα ανωτέρω συμπτώματα
7
που δυσχεραίνουν τον ρόλο των περιθαλπόντων.4 Οι δεν φτάνουν το 30% στο ήπιο στάδιο με MMSE>20.
Σε μια μελέτη που έγινε στην Ελλάδα τα ποσοστά
πιο σημαντικές διαταραχές συμπεριφοράς που έχουν
παρατηρηθεί είναι η επιθετικότητα, η περιπλάνηση, των διαταραχών συμπεριφοράς φαίνεται ότι είναι παμελετών (ΠΙΝΑΚΑΣ 1). 8
η ανάρμοστη σεξουαλική συμπεριφορά, οι κραυγές, ρόμοια με άλλων
Τόμος
20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011
Το 30% των περιθαλπόντων επηρεάζεται σοβαέκδοση
της
ηΔιμηνιαία
κατάθλιψη,
οι διατροφικές
διαταραχές, η δυσκολία
Ελληνικής
Νευρολογικής οι
Εταιρείας
στην
αυτοεξυπηρέτηση,
επαναλαμβανόμενες ερω- ρά από τα ψυχωσικά συμπτώματα των ασθενών με
Αλκμάνος
10, Αθήνα 115 28
τήσεις,
η παραληρηματική
σκέψη, οι παραισθήσεις, οι άνοια. Το φορτίο των περιθαλπόντων σχετίζεται με τη
Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
ψευδαισθήσεις,
η αυτo-τραυματική συμπεριφορά, η συχνότητα των συμπτωμάτων που παρουσιάζουν οι
www.enee.gr [email protected]
απάθεια και η κοινωνική απομόνωση.5 Το 90% των ασθενείς. Τα BPSD σχετίζονται με την κατάθλιψη των
ανθρώπων με άνοια παρουσιάζουν κάποια από τις περιθαλπόντων ιδιαίτερα όταν αυτά διαρκούν πολύ.
Αλλά το 50% των περιθαλπόντων είναι χωρίς σοβαπροαναφερθείσες συμπεριφορές.6
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
Μια λεπτομερής ιατρική εξέταση είναι
απαραίτη- ρά καταθλιπτικά συμπτώματα. Έχουν δε παρατηρητηΠρόεδρος:
για την ανίχνευση
γενικών προβλημάτων υγείας θεί αυξημένα ποσοστά εισαγωγής σε Ιδρύματα των
Νικόλαος Αρτέμης
που παρουσιάζουν
BPSD.9 συμπτωματική
Ιωάννης
Ευδοκιμίδης
ταΑντιπρόεδρος:
οποία μπορεί
να επιδράσουν
στην ποιότητα
ζωής ασθενών
s Σκλήρυνση
κατά Πλάκας.
Η πολυδιάστατη
Γεν.
Γραμματέας:
Κωνσταντίνος
Σιτζόγλου
Οι παραληρητικές ιδέες και η διέγερση/ επιθετικότου ατόμου ή σε άλλα συμπτώματα. Ειδικότερα,
ο πόαντιμετώπιση
τηςσχετίζονται
νόσου με ταχεία εξέλιξη της άνοιας, αυξηΚωνσταντίνος Βουμβουράκης
Ταμίας:
τητα
νος
μπορεί
να
πυροδοτήσει
συμπτώματα
ανησυχίας
Μέλη:
Ελευθέριος Σταμπουλής
Α. Κερασνούδηςμένο φορτίο των περιθαλπόντων, πρώιμη ιδρυματο6
Νικόλαος
και επιθετικότητας
και Τριανταφύλλου
οι λοιμώξεις (π.χ. λοίμωξη του
Γεωργακάκης
ουροποιητικούΓεώργιος
συστήματος)
μπορεί να
οδηγήσουν ποίηση και αυξημένο κόστος φροντίδας.
s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων
σε ένα ευρύ φάσμα συμπεριφορικών και ψυχολογι(CT – περιMRI – DSA) στην κλινική πράξη
κών
συμπτωμάτων.
Άλλοι
Μη φαρμακευτικές
παρεμβάσεις
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ
ΚΑΙβασικοί παράγοντες
Α.
Σαφούρης,
Χ. Καρακάσης,
J. Rudolf, Γ. Δερετζή,
Ι. Τσίπτσιος
18
λαμβάνουν
την αφυδάτωση,
ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS
IN CHIEF)τη δυσκοιλιότητα και τον
Είναι σημαντικό όλο το προσωπικό φροντίδας να
υποσιτισμό. Θα πρέπει, επίσης, να καταγράφεται ένα
γνωρίζει
και να κατανοεί
τις ανάγκεςτραυματισμών
ενός ατόμου με
Νευρολογικές
επιπλοκές
των ηλεκτρικών
Καρλοβασίτου
ιστορικό
για Άννα
όλα τα σημαντικά κλινικάsσυμπτώματα
άνοια,
συμπεριλαμβανομένων
των
πτυχών
της προΣιτζόγλου Κων/νος
Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης
28
συμπεριφοράς. Η αιφνίδια εμφάνιση των συμπεριφοσωποκεντρικής φροντίδας. Η άνοια επηρεάζει τους
ρικών και ψυχολογικών συμπτωμάτων οφείλεται συανθρώπους με διαφορετικούς τρόπους, προκαλώΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
χνά
σε φυσικούς
- σωματικούς παράγοντες.
Η μεγαs Nευροδερματικές
παθήσεις:
τεκμηριωμένη
θεραπευτική
ντας έτσι
ένα ευρύ φάσμα
συμπτωμάτων.
Αυτό σηλύτερης
διάρκειας
έναρξη
εμφάνισης
των
συμπτωμάΑρτέμης Νικόλαος
αντιμετώπισημαίνει ότι δεν υπάρχει μια στρατηγική φροντίδας που
Καρλοβασίτου
Άννα
των
μπορεί να
συνδέεται με κατάθλιψη. Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης
38
να ταιριάζει σε όλους. Διαφορετικοί τύποι άνοιας μποΠάταγας
Κων/νος
Οι διαταραχές
συμπεριφοράς ποικίλλουν ανάλορεί,
επίσης,
να
απαιτούν
διαφορετικές
προσεγγίσεις
Ρούντολφ Γιομπστ
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Περιεχόμενα
Σιτζόγλου Κων/νος
KATAΘΛΙΨΗ
ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ
ΑΠΑΘΕΙΑ
Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία
Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28
Τηλ.ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
www.enee.gr [email protected]
ΑΓΧΟΣ
s
Β. Στεργίου,
Μ. Τσατάλη,
Μ. ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ
Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου
59,8%
ΑΛΛΑΓΗ
37,8%
49,6%
ΑΠΟΘΗΣΑΥΡΙΣΜΟΣ
Δραστηριότητες
της ΕΝΕ
s Νευρολογικά Νέα
46,5%
ΦΩΝH H΄ ΚΡΑΥΓΗ
25,2%
s
ΑΠΩΛΕΙΑ ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΩΝ ΑΝΑΣΤΟΛΩΝ
14,1%
32,3%
ΣΗΜΕΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΡΕΦΤΗ
10,4%
28,3%
ΒΛΑΣΦΗΜΙΑ H΄ ΠΡΟΣΕΥΧΗ
24,4%
ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ
ΑΡΣΗ ΑΝΑΣΤΟΛΩΝ
21,3%
ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΤΗΣ ΟΡΕΞΗΣ
Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159
ISSN 1106 – 3106
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
14,8%
44,9%
ΨΕΥΔΑΙΣΘΗΣΕΙΣ
Μέλη της ΕΝΕ
Δωρεάν
ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ
Μη ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ
μέλη
40 €
Φοιτητές
15 €
Εταιρίες
- Βιβλιοθήκες
ΕΥΦΟΡΙΚΗ
ΔΙΑΘΕΣΗ 50 €
Εξωτερικού
US#80
82,2%
ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ
ΣΕΛΙΔΕΣ
54,3%
ΕΛΛΕΙΨΗ
ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΗΣ
ΕΚΔΟΤΗΣ
ΑΝΩΜΑΛΗ ΚΙΝΗΤΙΚΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ
Έλενα Τσολάκου
GemΕΥΕΡΕΘΙΣΤΟΤΗΤΑ
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε.
Δ. Χρήστου Νικολάου 49,
173 43, Άγιος Δημήτριος
ΠΑΡΑΛΗΡΗΤΙΚΕΣ
ΙΔΕΕΣ
Τηλ.:210
97 10 800 - 1, Fax:
210 97 10 844
[email protected]
Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον
18,9%
16,5%
16,5%
8,9%
47
54
58
28
Μ. Τσολάκη
για τη θεραπεία, ανάλογα με τα συμπτώματα και τα ντική βελτίωση των 10,9 βαθμών στην κλίμακα CMAI
είδη των φαρμάκων που είναι κατάλληλα για αυτόν (95% CI 0.7-21.1; p=0.04) με τη μέθοδο DCM και
τον τύπο άνοιας.
βελτίωση των 13.6 βαθμών στην CMAI (95% CI 3.3Είναι, επίσης, σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι τα 23.9; p=0.01) παρατηρήθηκε στην προσωποκεντρισυμπεριφορικά και ψυχολογικά συμπτώματα δεν είναι κή εκπαίδευση. Δυστυχώς, και με τις δύο παρεμβά«κακή συμπεριφορά» εκ μέρους του ασθενή. Αυτά σεις δεν ελαττώθηκαν τα αντιψυχωσικά φάρμακα.12
τα συμπτώματα συχνά συνδέονται με χημικές αλλαΥπάρχουν διάφορες μη φαρμακευτικές μέθοδοι παγές στον εγκέφαλο ή προκαλούνται από κοινωνικούς ρέμβασης, ώστε να μειωθούν οι διαταραχές συμπερικαι περιβαλλοντικούς
παράγοντες. Η απλή προσαρ- φοράς του ασθενούς με άνοια.
Bimonthly Publication
of Hellenic
μογή στις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και το περιΜια πολύ σημαντική και αποτελεσματική μέθοδος
Association Of Neurology
10, Alkmanos str., ATHENS
βάλλον μπορεί να κάνει τη διαφορά.
είναι η σωματική άσκηση. Λαμβάνοντας ως παρά115 28 - GREECE
Προσεκτική αναμονή είναι μια ενεργητική διαδικα- δειγμα την επιθετική συμπεριφορά των ασθενών, η
Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
σία διάρκειας άνω των τεσσάρων εβδομάδων που σωματική άσκηση βοηθάει στον έλεγχο των εκδηλώwww.enee.gr [email protected]
περιλαμβάνει τη συνεχή αξιολόγηση σχετικών παρα- σεων ανεπιθύμητων συμπεριφορών ως εξής: οι σωγόντων, καθώς και απλές μη φαρμακευτικές θεραπεί- ματικές ασκήσεις έχουν δείξει ότι βοηθούν τους ασθεEXECUTIVE BOARD
ες. Αυτό δεν σημαίνει «να
μην κάνουμε
τίποτα». Ένα νείς να ελαττώσουν τις επιθετικές συμπεριφορές τους,
REVIEW
ARTICLES
υψηλό ποσοστό ασθενών με άνοια, οι οποίοι έχουν διότι βοηθούν το σώμα να «ξεκουραστεί», να γεμίσει
President:
N. Artemis
συμπεριφορικά και ψυχολογικά
συμπτώματα παρου- με οξυγόνο, βελτιώνοντας τη σωστή κυκλοφορία του
Vice President:
I. Evdokimidis
s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic
αίματος και χαρίζοντας μια ευεξία στον ασθενή που
Secretary:
K. σιάζουν
Sitzoglou σημαντική βελτίωση σε διάστημα τεσσάρων
the disease
Treasurer:
K. εβδομάδων
Voumvourakis χωρίς κάποια treatment
συγκεκριμένηofθεραπεία.
Η οδηγεί σε χαλάρωση και άρα σε μείωση της επιθετιMembers:
E. Staboulis
6
A. Kerasnoudis
κότητάς του.13
N. προσεκτική
Triantafillou αναμονή είναι η ασφαλέστερη και πιο αποθεραπευτική προσέγγιση εκτός εάν υπάρΜια άλλη μέθοδος παρέμβασης είναι η περιβαλG.τελεσματική
Georgakakis
Safeδυσφορία
use of Neuroimaging
(CT –παρέμβαση.
MRI – DSA)Οinάνθρωπος
clinical practice
χει σοβαρός κίνδυνος ή s
έντονη
- ανησυχία. λοντική
ζει και συναναA.
Safouris,
C.
Karakasis,
J.
Rudolf,
G.
Deretzi,
I.
Tsiptsios
18
Παρ’ όλο που δεν υπάρχουν απαραίτητα ισχυρά στρέφεται μέσα σε ένα περιβάλλον. Η αλληλεπίδραEDITORS IN CHIEF
στοιχεία που να το αποδεικνύουν, η αρωματοθερα- ση μεταξύ του περιβάλλοντος και του ανθρώπου θα
Karlovasitou Anna πεία και το μασάζ, οι ζεστές
πετσέτες, οι
μυρωδιές πρέπει
να λαμβάνεται
σοβαρά υπόψη. Το άτομο δέs Neurologic
complications
of electrical
injuries
Sitzoglou Kon/nos
μαγειρικής, το βούρτσισμα
των μαλλιών E.
καιMeidani,
το μα- A. Pasioti,
χεται πράγματα
από το περιβάλλον του και διαμορK. Yiannopoulou,
K. Karidakis
28
νικιούρ μπορούν να βοηθήσουν στη χαλάρωση. Η φώνεται μέσα σε αυτό.14 Συγκεκριμένα, ο χώρος στον
μουσική μπορεί να βοηθήσει
στη βελτίωση τηςdisorders:
διά- οποίον
ζει ο ασθενής
πρέπει να είναι ειδικά διαμορs Neurocutaneous
evidence
basicθαtherapy
θεσης ενός ανθρώπου. Η A.
μουσική
από το
ώστε
να τουD.επιτρέπει
αποEDITORIAL BOARD
Panteliadou,
K. παρελθόν
Kalokasidis, A.φωμένος,
Patsatsi, M.
Trakatelli,
Sotiriadisνα ηρεμεί και να38
μπορεί να επαναφέρει ευχάριστες αναμνήσεις. Το τρα- μακρύνει το άγχος και την κατάθλιψή του.15 Για αυτό
Artemis Nikolaos
να ενεργοποιήσουν τους τον λόγο ο χώρος του ασθενούς θα πρέπει να είναι
Karlovasitou Anna γούδι κι ο χορός μπορούν
s Factors related to demendia in parkinson’ s disease
Potagas Kon/nos ανθρώπους και να ανεβάσουν το ηθικό. Οι θεραπεί- καθαρός και περιποιημένος, τα πράγματα να είναι ταV. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou
Rudolf Jobst
ες αυτές μπορεί να βοηθήσουν αν είναι διαθέσιμες κτοποιημένα και οργανωμένα, ώστε να βοηθούν
47τον
Sitzoglou Kon/nos
στο χώρο φροντίδας.
ασθενή να τα «θυμάται» ευκολότερα και να μην μπαίΗ σωματική άσκηση, οι περιβαλλοντικές αλλαγές, νει στη διαδικασία να ψάχνει τα αντικείμενα μέσα στο
OWNER
η προσωποκεντρική αντιμετώπιση, το συμπεριφορι- σπίτι- ενέργεια που πιθανόν να του δημιουργήσει δυμοντέλο επαίνου και τιμωρίας, η πρόληψη της σάρεστα συναισθήματα. Κατ’ επέκταση τα έπιπλα του
Hellenic Associationστικό
Of Neurology
10, Alkmanos str., ATHENS
ανάρμοστης συμπεριφοράς είναι κάποιες από τις πα- χώρου θα πρέπει να είναι εύχρηστα και προσβάσιμα
115 28 - GREECE ρεμβάσεις που έχουν δώσει σημαντικά αποτελέσματα. από τον ασθενή. Σε αντίθετη περίπτωση αν ο ασθεΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
Δύο μελέτες με συγκεκριμένους στόχους υποστηρίζουν νής θελήσει κάτι το οποίο δεν μπορεί να το βρει ή δε
www.enee.gr [email protected]
την εφαρμογή των μη φαρμακευτικών παρεμβάσεων. θυμάται πώς να το χρησιμοποιήσει πιθανόν να γίνει
PUBLISHER
Η Cohen-Mansfield (2007) (n=167) σε ελεγχόμε- επιθετικός.16 Συνεχίζοντας, το περιβάλλον στο οποίο
νη με placebo μελέτη με εξατομικευμένη μη φαρμα- ζει ο ασθενής με άνοια θα πρέπει να έχει έντονα χρώElena Tsolakou
κευτική
παρέμβαση διάρκειας 4 ωρών παρατήρησε ματα, τα οποία προδιαθέτουν μια ευχάριστη και αισιGem Communications
ltd
D. Hristou Nikolaouελάττωση
49
της επιθετικότητας (p=0.002).10
όδοξη διάθεση και σύμφωνα με μελέτες καταπραΰ173 43, Agios DimitriosΗ Cohen-Mansfield (1997) (n=58) σε ελεγχόμενη νουν τον ασθενή και άρα και τις επιθετικές συμπεριΤel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
φορές.17 Παρ’ όλα αυτά δεν είναι μόνο το εσωτερι[email protected] με placebo μελέτη “κοινωνικής αλληλεπίδρασης”,
μουσικής ή παρουσία ενεργοποίησης είχε ως αποτέ- κό περιβάλλον του σπιτιού στο οποίο ζει ο ασθενής
λεσμα σημαντική ελάττωση κατά 25% των παράξε- σημαντικό. Μια ηλιόλουστη μέρα μπορεί επίσης να
SUBSCRIPTION νων κραυγών μετά από 6 εβδομάδες.11
συμβάλλει στη χαρούμενη διάθεση του ασθενούς, γι’
Το 2009
Members
Freeδημοσιεύτηκε άλλη μία ενδιαφέρουσα με- αυτό και είναι σημαντικό αν ο καιρός το επιτρέπει οι
€
Not members
40 χρησιμοποιήθηκαν
λέτη όπου
δύο παρεμβάσεις: προ- περιθάλποντες να βγάζουν στον κήπο ή στο γειτονικό
Students
15
€
σωποκεντρική
εκπαίδευση και χάρτης φροντίδας της πάρκο τον ασθενή. Έχει παρατηρηθεί ότι ο ήλιος βοCompanies - Libraries
50 €
Care Mapping (DCM)-. Η Μελέτη ηθάει στη μείωση του θυμού, της ανησυχίας, του άγAll foreign countriesάνοιας -Dementia
US#80
ήταν διάρκειας 4 μηνών και συμμετείχαν 15 Ιδρύμα- χους και της κατάθλιψης και άρα μειώνει τις πιθανότα με 289 ασθενείς με άνοια. Παρατηρήθηκε σημα- τητες εμφάνισης επιθετικής συμπεριφοράς.18 Ωστόσο,
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Contents
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
Φαρμακευτική και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση των ψυχολογικών
και συμπεριφορικών διαταραχών στην άνοια
91
δυστυχώς, αν και τα προαναφέρθεντα συμβάλλουν λούν για εκμάθηση μιας κατάστασης μέσω του επαίσημαντικά στην αντιμετώπιση των αρνητικών συναι- νου και της τιμωρίας.24 Λόγου χάρη, αν ο ασθενής
σθημάτων του ασθενούς, κοστίζουν αρκετά, με απο- εκπληρώσει επιτυχώς ένα στόχο, για παράδειγμα να
τέλεσμα να αποφεύγονται, τουλάχιστον στα λιγότερο ταξινομήσει κύβους από το μικρότερο στο μεγαλύτεμεγάλα και καλά εξοπλισμένα ιδρύματα.
ρο, χωρίς να εκδηλώσει κάποια από τις ανεπιθύμητες
Ακόμα μια μέθοδος παρέμβασης είναι η προσω- συμπεριφορές, τότε ο περιθάλπων θα πρέπει να τον
ποκεντρική μέθοδος. Σύμφωνα με αυτή τη μέθο- επαινέσει. Αν αντίθετα, ο ασθενής κατά τη διάρκεια
δο, στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος τίθεται ο ασθε- της δραστηριότητας αυτής φωνάζει, πετάει τα πράγΤόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011
νής.
Ένας τρόπος
Διμηνιαία
έκδοση για
της να μειωθεί η κατάθλιψη, η αντι- ματα κάτω ή γίνεται επιθετικός φραστικά ο περιθάλκοινωνικότητα,
η επιθετική
συμπεριφορά, το άγχος, πων θα πρέπει με ευγενικό τρόπο, ψυχραιμία και λοΕλληνικής Νευρολογικής
Εταιρείας
10, Αθήνακαι
115 οι
28 παραληρηματικές ιδέες είναι
οιΑλκμάνος
παραισθήσεις
γική να εξηγήσει στον ασθενή ότι αυτή η συμπεριφορά
210 72.47.056
- Fax: 210
72.47.556
ηΤηλ.
συνεχής
δημιουργία
στόχων
τους οποίους ο ασθε- του δε γίνεται αποδεκτή και με ήρεμο τρόπο και υποwww.enee.gr [email protected]
νής
θα πρέπει να εκπληρώνει. Με αυτόν τον τρόπο, μονή να ξεκινήσει τη διαδικασία από την αρχή. Έτσι,
ο ασθενής «ξεχνιέται», γιατί το ενδιαφέρον του επικε- σύμφωνα με το συμπεριφοριστικό μοντέλο, ο ασθεντρώνεται σε δραστηριότητες, με αποτέλεσμα έτσι να νής επαινείται όταν επιτυχώς ολοκληρώνει ένα στό19
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ
ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ συμπεριφορές.
μειώνονται
οι ανεπιθύμητες
χο, ενώ όταν προβαίνει σε μη επιθυμητές συμπεριφοΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
Η προσωποκεντρική προσέγγιση φροντίδας βασί- ρές του υποδεικνύεται υπομονετικά από τον περιθάλΠρόεδρος:
Νικόλαος Αρτέμης
ζεται
στην κατανόηση
του ιστορικού και
των εμπει- ποντα η αρμόζουσα συμπεριφορά.25 Οι στόχοι που
Αντιπρόεδρος:
Ιωάννης Ευδοκιμίδης
s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική
Γεν.
Γραμματέας:
Κωνσταντίνος
Σιτζόγλου
ριών του ατόμου (εργασία, ζωή, χόμπι, οικογένεια, θα πρέπει να εκπληρώσει ο ασθενής με άνοια πρέπει
αντιμετώπιση
Βουμβουράκης
Ταμίας:
περιβάλλον
καιΚωνσταντίνος
θρησκευτικές
πεποιθήσεις),
των συ- νατης
είναινόσου
καθημερινοί στόχοι ρουτίνας, ώστε να δημιΜέλη:
Ελευθέριος Σταμπουλής
Α.
Κερασνούδης
6
μπαθειών και αντιπαθειών
του, και στο να λαμβάνε- ουργήσουν έτσι τα κίνητρα στον ασθενή να ασχοληΝικόλαος Τριανταφύλλου
Γεώργιος Γεωργακάκης
ται υπόψη η προσωπική
του άποψη. Είναι, επίσης, ση- θεί ουσιαστικά και να διοχετεύσει την ενέργειά του σε
s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων
μαντικό να εξασφαλίζεται η ευκαιρία του
ασθενούς κάτι δημιουργικό.
(CTσχέσεις
– MRI – DSA)
κλινική
πράξηανασκόπηση παρουσινα αναπτύσσει ανθρώπινες επαφές και ζεστές
Σε μίαστην
πρόσφατη
ελληνική
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ
Α.
Σαφούρης,
Χ.
Καρακάσης,
J.
Rudolf,
Γ.
Δερετζή,
Ι. Τσίπτσιος
18
με τους άλλους.
άζεται όλη η πρόσφατη βιβλιογραφία
για τις μη φαρΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF)
2
Ωστόσο, για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο είναι απαραί- μακευτικές παρεμβάσεις.
τητο
και οι μη
εξειδικευμένοι περιθάλποντες
να καs Νευρολογικές
επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών
Καρλοβασίτου
Άννα
Σιτζόγλου Κων/νος
τανοήσουν
πλήρως τους στόχους που πρέπει
να θέΚ. Γιαννοπούλου,
Ε.
Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη,
Κ. Καρυδάκης
28
Φαρμακευτικές
παρεμβάσεις
τουν στους ασθενείς, αλλά και τους ενδεδειγμένους
Σήμερα χορηγούνται αντικαταθλιπτικά φάρμακα σε
τρόπους
επίλυσής
τους.20 Στα πλαίσια της
προσωποΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
s Nευροδερματικές
παθήσεις:
ασθενείς
με μέτρια ήτεκμηριωμένη
βαριά κατάθλιψηθεραπευτική
και σε όσους
κεντρικής μεθόδου συναντάται, επίσης, και η εξής διΑρτέμης Νικόλαος
αντιμετώπιση
πάσχουν
από
έλλειψη
αυθορμητισμού
και
παρορμηαδικασία:
ο περιθάλπων
φροντίζει να μάθει πράγμαΚαρλοβασίτου
Άννα
Α. Παντελιάδου,τικότητας
Κ. Καλοκασίδης,
Α. Πατσατσή,
Μ. Τρακατέλλη,
Δ. Σωτηριάδης
38
ή
παρουσιάζουν
διατροφικές
διαταραχές
και
Κων/νος
ταΠάταγας
από το
παρελθόν του ασθενούς και να του κάνει
26
επαναλαμβανόμενες
συμπεριφορές.
Από
την
άλλη
Ρούντολφ Γιομπστ
ερωτήσεις
για την προσωπική του ζωή. Με αυτόν τον
Σιτζόγλου Κων/νος
s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον
τρόπο, ο ασθενής μπαίνει στη διαδικασία να ξαναθυ- για τη μείωση της απάθειας, του άγχους, των ψευδαι47
Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου
μηθεί πράγματα από τη ζωή του.21 Πιθανές ερωτήσεις σθήσεων και των παραισθήσεων πολλοί γιατροί χορηγούν
αναστολείς
χολινεστερασών
που
έχει
αποΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ
θα
μπορούσαν να είναι η αναφορά των ονομάτων των
ότι βοηθούν.27 Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι επιπαιδιών
ασθενούς,
των εγγονιών, ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ
του/της συζύ- δειχτείΣΕΛΙΔΕΣ
Ελληνικήτου
Νευρολογική
Εταιρεία
στήμονες
παραμένουν επιφυλακτικοί στην αποτελεγου,
η οδός
όπου115
διέμενε,
η καταγωγή του, το αγαΑλκμάνος
10, Αθήνα
28
σματικότητα
των φαρμάκων στις ψυχολογικές και συΤηλ. 210του
72.47.056
- Fax:
210Με
72.47.556
s Δραστηριότητες
της ΕΝΕ
54
πημένο
φαγητό
κ.ά.
αυτόν τον τρόπο,
ο ασθε28
μπεριφορικές
διαταραχές
στην
άνοια.
Τα
φάρμακα,
www.enee.gr
[email protected]
νής επικεντρώνεται στο να επαναφέρει στη
μνήμη του
s Νευρολογικά
Νέα
58
πράγματα από την προσωπική του ζωή και έτσι απο- όντως, μειώνουν την παραληρηματική σκέψη, την κασπάται
και μειώνει τις ανεπιθύμητες συμπεριφορές. τάθλιψη και την επιθετικότητα του ασθενούς, από την
ΕΚΔΟΤΗΣ
αρνηΓια τους περιθάλποντες, από την άλλη, η κατανόηση άλλη, όμως, κάποιες μελέτες αναφέρονται στα
29
Έλενα Τσολάκου
τικά
αποτελέσματα
της
χρήσης
φαρμάκων.
Επιπλέτου
του
ασθενούς και του αντίκτυπου που
Gemιστορικού
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
Ε.Π.Ε.
Δ. Χρήστου
Νικολάου του
49, πραγματικότητα βοηθούν στο ον, κάποιοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι από ηθιέχει
στη σημερινή
173υιοθετήσει
43, Άγιος Δημήτριος
να
ο περιθάλπων τις κατάλληλες μεθό- κής πλευράς η χορήγηση φαρμάκων σε ασθενή με
Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
άνοια θα πρέπει να αποφεύγεται, καθότι ο ασθενής
δους
παρέμβασης για τον κάθε ασθενή.22
[email protected]
Σύμφωνα με μελέτες, αν ο ειδικός περιθάλπων (ψυ- δεν έχει συνείδηση ότι λαμβάνει φάρμακα και πιθαχολόγος, νοσηλευτής) γνωρίζει το ιστορικό του ασθε- νόν, αν είχε, να μην ήθελε να του χορηγούνται τέτοιου
ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ
νούς
μπορεί ευκολότερα να κατανοήσει τον ασθε- είδους φάρμακα. Έτσι, λοιπόν, η λήψη φαρμάκων γίμερικούς
νή.
Άλλωστε,
έρευνες οι διαταραχές της νεται εν αγνοία του ασθενούς, κάτι που για
Μέλη
της ΕΝΕ σύμφωνα με
Δωρεάν
30
επιστήμονες
αποτελεί
ηθική
παραβίαση.
Μη μέλη
40 € αυξάνονται αν το άτοσυμπεριφοράς
του ασθενούς
Αντιψυχωσικά φάρμακα
Φοιτητές
€
μο έπασχε από κάποιου15άλλου
είδους διαταραχή,
Εταιρίες - Βιβλιοθήκες
50 €
Αντιψυχωσικά φάρμακα συχνά χρησιμοποιούνται
όπως
μετωποκροταφικήUS#80
άνοια ή άνοια με σωμάτια
Εξωτερικού
στην
άνοια, αλλά η χορήγησή τους έχει συζητηθεί
του Lewy. 23
πολύ
με αντιφατικές απόψεις. Σε μια πρόσφατη μεΕπιπρόσθετα, οι συμπεριφοριστικοί ψυχολόγοι μι-
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Περιεχόμενα
Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159
ISSN 1106 – 3106
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
2 10
Μ. Τσολάκη
τα-ανάλυση δίνονται οδηγίες για την περιορισμένη και
Σε μια πρόσφατη σχετικά μελέτη βρέθηκε ότι ελατγια μικρό χρονικό διάστημα χρήση αυτών των φαρμά- τώθηκε η επιβίωση σε αυτούς που συνέχισαν τα αντικων. Η ρισπεριδόνη έδωσε στατιστικά σημαντικά απο- ψυχωσικά για ένα χρόνο (στο 70%) σε σχέση με εκείτελέσματα σε σχέση με το εικονικό φάρμακο και στην νους που πήραν στη θέση των αντιψυχωσικών εικονιψύχωση και στην επιθετικότητα με 1 και 2mg την ημέ- κό φάρμακο (77%).36 Τα αίτια θανάτου είναι η Πνευμορα.31 Η κουετιαπίνη σε δόση είτε 100mg (n=114) ή νία, το ΑΕΕ, η Πνευμονική εμβολή, οι αιφνίδιες καρ200mg (n=120) δεν έδωσε στατιστικά σημαντικά απο- διακές αρρυθμίες ενώ μεσάζοντες παράγοντες μπορεί
τελέσματα στην ψύχωση και στην επιθετικότητα στο να είναι: η αφυδάτωση, η υπερβολική καταστολή και
NPI-NH
στην κλίμακα CMAI σε σχέση με το εικονι- η επιμήκυνση του Q-T.
Bimonthly Publication
of και
Hellenic
κό φάρμακο, ενώ παρατηρήθηκε αυξημένη θνησιμόΣε άλλη μελέτη σε 12 ιδρύματα στο Λονδίνο, στην
Association Of Neurology
10, Alkmanos str., ATHENS
τητα.32 Πρόσφατη σχετικά μελέτη που συνέκρινε την Οξφόρδη και στο Newcastle, οι παρεμβάσεις εκπαί115 28 - GREECE ολανζαπίνη (5 mg), την ρισπεριδόνη (1 mg), την κου- δευσης και υποστήριξης του προσωπικού για χρόΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
ετιαπίνη (56 mg) και το εικονικό φάρμακο, δεν βρήκε νο περισσότερο των 10 μηνών προκάλεσαν ελάττωwww.enee.gr [email protected]
διαφορές στην αποτελεσματικότητα, αλλά παρατη- ση της χορήγησης αντιψυχωσικών στο 23% σε σχέρήθηκε σημαντική διαφορά στις ανεπιθύμητες ενέρ- ση με ιδρύματα ελέγχου, όπου οι ασθενείς έπαιρναν
EXECUTIVE BOARD
γειες. Το 24% των ασθενών
που πήραν
ολανζαπίνη, αντιψυχωσικά σε ποσοστό 42,1%.37 Επομένως, οι μη
REVIEW
ARTICLES
το 16% των ασθενών που πήραν κουετιαπίνη, το 18% φαρμακευτικές παρεμβάσεις σ’ αυτή τη μελέτη μπόPresident:
N. Artemis
που πήραν ρισπεριδόνηsκαι
το 5% που
πήραν εικονιρεσαν να αντικαταστήσουν
τη χρήση των αντιψυχωVice President:
I. Evdokimidis
Multiple
Sclerosis
- The multidisciplinary
symptomatic
φάρμακο διέκοψαν το αντίστοιχο φάρμακο λόγω σικών στο 19%. (Εικ. 1) .
Secretary:
K.κό
Sitzoglou
treatment
33 of the disease
Treasurer:
K.ανεπιθύμητων
Voumvourakis
ενεργειών (p=0.009).
Σύμφωνα με
Εδώ αξίζει να αναφερθεί ένα γράμμα που στάλθηκε
Members:
E. Staboulis
6
A.
Kerasnoudis
πιο πάνω μελέτες κατά 1.7 φορές αυξήθηκε ο κίν- στον Πλανητάρχη από τον καθηγητή Sube Bannerjee
N.τις
Triantafillou
θνησιμότητας, κατά 3-3.5 φορές αυξήθηκε ο που εργάζεται στις ΗΠΑ με θέμα την χρήση των αντιG.δυνος
Georgakakis
Safe use of Neuroimaging
(CT – MRI – DSA) in clinical practice
κίνδυνος ΑΕΕ και άλλωνsαγγειοεγκεφαλικών
συμβα- ψυχωσικών.
A.
Safouris,
C.
Karakasis,
J.
Rudolf,
G.
Deretzi, I.ασθενείς
Tsiptsios ωφελούνται από αυτά τα 18
μάτων και κατά 2 φορές αυξήθηκε ο ρυθμός έκπτω«Μερικοί
φάρEDITORS IN CHIEF
σης των νοητικών λειτουργιών στις τυχαιοποιημένες μακα, μπορεί να είναι ιδιαίτερα χρήσιμα όταν χρησιKarlovasitou Anna μελέτες ελεγχόμενες μεsεικονικό
φάρμακο
των 6-12 μοποιούνται.
Υπολογίζω
ότι αντιμετωπίζουμε 180,000
Neurologic
complications
of electrical
injuries
Sitzoglou Kon/nos
εβδομάδων.34 Εδώ αξίζει να
αναφερθεί η περίπτωση
ασθενείς
άνοια με αντιψυχωσικά στις ΗΠΑ κάθε28
χρόK. Yiannopoulou,
E. Meidani, A. Pasioti,
K.με
Karidakis
μιας ηλικιωμένης 80 ετών, η οποία παρουσίασε σακ- νο. Από αυτούς, μέχρι και 36,000 έχουν κάποιο όφεχαρώδη διαβήτη και στη
συνέχεια διαβητικό κώμα
λος. evidence
Τα αρνητικά
αποτελέσματα
s Neurocutaneous
disorders:
basic
therapy που άμεσα σχετίζο35
μετά την λήψη ολανζαπίνης.
με τηM.χρήση
των D.
αντιψυχωσικών
σ’ αυτό το38επίEDITORIAL BOARD
A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A.νται
Patsatsi,
Trakatelli,
Sotiriadis
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Artemis Nikolaos
Karlovasitou Anna
Potagas Kon/nos
Rudolf Jobst
Sitzoglou Kon/nos
OWNER
Proportion on neuroleptics (%)
Contents
50
c
45
s
Factors related to demendia in parkinson’ s disease
V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou
47
40
35
Hellenic Association Of Neurology
10, Alkmanos str., ATHENS
115 28 - GREECE
Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
www.enee.gr [email protected]
PUBLISHER
30
25
20
Elena Tsolakou
Gem Communications ltd
D. Hristou Nikolaou 49
173 43, Agios Dimitrios
Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
[email protected]
SUBSCRIPTION
Members
Not members
Students
Companies - Libraries
All foreign countries
15
10
5 Figure 1: Fossey
0
Free
03
Oct 03
€
40July
15 €
50 €
US#80
Jan 04
control
April 04
July 04
Study homes
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
Φαρμακευτική και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση των ψυχολογικών
και συμπεριφορικών διαταραχών στην άνοια
11 1
πεδο, ισοδυναμούν με 1,620 ΑΕΕ, τα μισά των οποί- κε με την περφεναζίνη (Minitran). Σε μία άλλη μελέων είναι σοβαρά επιπρόσθετους 1,800 θανάτους τον τη, η σιταλοπράμη βρέθηκε συγκρίσιμη σε αποτελεχρόνο Υπολογίζω ότι μπορούμε να ελαττώσουμε τον σματικότητα με τη ρισπεριδόνη με καλύτερα αποτερυθμό της χρήσης αντιψυχωσικών φαρμάκων στο 1/3 λέσματα στη διέγερση, αλλά και λιγότερες ανεπιθύτης τωρινής κατανάλωσης σε μία περίοδο 36 μηνών». μητες ενέργειες.42
Άλλα φάρμακα για την αντιμετώπιση των BPSD ΒαλΥπάρχει και η άποψη ότι ο σχεδιασμός αυτών των
προϊκό Νάτριο (Depakine)- Καρβαμαζεπίνη (Tegretol) μελετών θα πρέπει να είναι καλύτερος για να έχουμε
Οι Konovalov S και συν. σε μια συστηματική ανα- και πιο αξιόπιστα αποτελέσματα και προτείνεται ένα
Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011
σκόπηση
Διμηνιαία αναφέρουν
έκδοση της 5 RCTs με βαλπροϊκό Νάτριο πρότυπο για την έρευνα της σιταλοπράμης στη διέκαι
δύο με Νευρολογικής
καρβαμαζεπίνη,
εκ των οποίων μία μόνο γερση των ασθενών με ΝΑ.43
Ελληνικής
Εταιρείας
Αλκμάνος
10,
Αθήνα
115
28
βρήκε σημαντικό όφελος, ενώ οι ανεπιθύμητες ενέρ38 210 72.47.556
Τηλ. 210
- Fax:
γειες
ήταν72.47.056
πολλές.
Βιολογική βάση των BPSD. Α΄ Μέρος
www.enee.gr [email protected]
Δύο μικρές μελέτες (73 συμμετέχοντες συνολικά)
Σε πρόσφατη σχετικά μελέτη εξετάσθηκαν σε 21
διάρκειας 4-6 εβδομάδων RCT με επίκεντρο τη διέασθενείς
με άνοια με σωμάτια Lewy (LBD) -με επιγερση/επιθετικότητα, και οι δύο με θετικά αποτελέβεβαιωμένη
νευροπαθολογικά μετά από νεκροτοΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ
ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
σματα
υπέρ της
καρβαμαζεπίνης (TariotΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
et al 199839,
μή
διάγνωση, οι M1 υποδοχείς αυτοραδιογραφιOlin et al 200140). Μέτα-ανάλυση έδειξε σημαντικό
Πρόεδρος:
Νικόλαος Αρτέμης
κά
(pirenzepine
η χολινοακετυλοτρανσφεόφελος
σε CGIC
και Ευδοκιμίδης
BPSD. Η μελέτη Tariot
και συν. κατά Πλάκας.binding),
Αντιπρόεδρος:
Ιωάννης
s Σκλήρυνση ράση
Η πολυδιάστατη
συμπτωματική
βιοχημικά
(ChAT)
και
η ακετυλοχολινεστεράΓεν. ασχολήθηκε
Γραμματέας: Κωνσταντίνος
Σιτζόγλου Η μελέτη των Olin
δεν
με την ψύχωση.
αντιμετώπιση
της
νόσου
ση
(AChE)
ιστοχημικά
σε
περιοχές
του
εγκεφάλου
Κωνσταντίνος
Βουμβουράκης “ήπιας ψύχωσης”
Ταμίας:
και
συν. περιγράφει
την παρουσία
Μέλη:
Ελευθέριος Σταμπουλής
Α.
Κερασνούδης
6
που
υποτίθεται
σχετίζονται
με
την
εμφάνιση
της ψύκαι αναφέρει σημαντική
βελτίωση στις ψευδαισθήΝικόλαος Τριανταφύλλου
χωσης.
Η
ChAT
και
τα
επίπεδα
της
pirenzepine
ήταν
Γεώργιος
σεις. Ο Hollis και
συν.Γεωργακάκης
200741 έδειξαν ότι δεν αυξήs H ασφαλής πολύ
χρήση
νευροαπεικονιστικών
μεθόδων
ελαττωμένα
στον κροταφικό και
βρεγματικό νεθηκε η θνησιμότητα.
όφλοιο
στους
εγκεφάλους
των
ασθενών
με LBD σε
(CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ
σχέση
με
φυσιολογικούς
εγκεφάλους
της
Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος ίδιας ηλι18
Τραζαντόνη
(Trittico).
ΣΥΝΤΑΞΗΣ
(EDITORS
IN CHIEF)
κίας. Στην περιοχή Brodmann 36, οι παραληρητικές
Μέτα-ανάλυση με δύο κλινικές μελέτες,
μία πα- ιδέες σχετίζονταν σημαντικά με τα αυξημένα επίπεδα
s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών
Καρλοβασίτου Άννα
ράλληλη
ομάδα
και
μία
διασταυρούμενη
δεν
έδω- συνδεδεμένης
pirenzepine
(131.0 vs 93.5, t = 2.7),
Σιτζόγλου Κων/νος
Κ. Γιαννοπούλου,
Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη,
Κ. Καρυδάκης
28
σε αποτελέσματα τέτοια για να μπορούμε να συστή- ενώ οι οπτικές ψευδαισθήσεις σχετίζονταν σημαντικά
νουμε
το φάρμακο.
με ελαττωμένα επίπεδα της ChAT (1.7 vs 2.5, t = 2.5).
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική
Δεν υπήρξαν άλλες σημαντικές συσχετίσεις με άλλες
Αρτέμης Νικόλαος
αντιμετώπιση
περιοχές ή με τις χολινεστεράσες. Παρ’ όλο που και
Σιταλοπράμη.
Καρλοβασίτου
Άννα
Α. Παντελιάδου,οιΚ.παραληρητικές
Καλοκασίδης, Α. ιδέες
Πατσατσή,
Τρακατέλλη,
Δ. Σωτηριάδης
38
και οιΜ.οπτικές
ψευδαισθήσεις
Πάταγας Κων/νος
Σε
μία
κλινική
μελέτη
17
ημερών
όπου
συμμετείσυνδέονται
με
διαταραχές
στη
χολινεργική
νευρομεΡούντολφ Γιομπστ
χαν
ψυχιατρικοί
που σχε- ταβίβαση,
Σιτζόγλου
Κων/νος ασθενείς με σοβαρά BPSD
s Παράγοντες
συσχέτισης
της των
άνοιας
στη νόσο
του
Πάρκινσον
η φύση
συσχετίσεων
είναι
διαφορετιτίζονται με ΝΑ, οι Pollock και συν. ανέφεραν
ότι η σι-Μ. Τσατάλη,
Β. Στεργίου,
Μ. Τσολάκη, Α.
Καρλοβασίτου
47
κή. Η απορρύθμιση
των
μετασυναπτικών μουσκαριταλοπράμη
ήταν
καλύτερη
από
το
εικονικό
φάρμακο
νικών
υποδοχέων
ίσως
είναι
σημαντική
στη
γένεση
ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ
με τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότηταΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ
στην επιθετι- των παραληρητικών
ΣΕΛΙΔΕΣ ιδεών, με σημαντικές θεραπευΕλληνική Νευρολογική
Εταιρεία
κότητα/διέγερση,
αποτέλεσμα
που δεν παρατηρήθη- τικές προτάσεις.44
Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28
Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
s Δραστηριότητες της ΕΝΕ
54
www.enee.gr [email protected]
s Νευρολογικά Νέα
58
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Περιεχόμενα
Αλλαγές στις διαταραχές συμπεριφοράς
ΕΚΔΟΤΗΣ
(NPI) McKeith et al Lancet 1999
Έλενα Τσολάκου NPI 10-item score - mean change from baseline (OC)
Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε.
Baseline
Week 12
Week 20
Δ. Χρήστου Νικολάου 49,
173 43, Άγιος Δημήτριος0
Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
-1
[email protected]
-2
Improvement
ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ
-3
-4
Μέλη της ΕΝΕ
-5
Μη μέλη
Φοιτητές
-6
Εταιρίες - Βιβλιοθήκες
Εξωτερικού
-7
Δωρεάν
40 €
15 €
50 €
US#80
-8
Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159
ISSN 1106 – 3106
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
Rivastigmine
Placebo
2 12
Μ. Τσολάκη
Αναστολείς χολινεστερασών και BPSD
τερα αποτελέσματα στο NPI από τους ασθενείς που
Οι αναστολείς χολινεστερασών (Aricept, Exelon, έπαιρναν εικονικό φάρμακο (OC και ITT αναλύσεις; p
46
Reminyl) και η μεμαντίνη έχουν λάβει άδεια για την ήπια < 0.05, σε όλες τις συγκρίσεις) . (Εικ. 3)
Μία άλλη ενδιαφέρουσα μελέτη έδειξε ότι η διαπρος μέτρια και μέτρια προς σοβαρή νόσο Alzheimer
αντίστοιχα. Υπάρχουν κάποιες ενδείξεις ότι και οι δύο κα- κοπή της δονεπεζίλης προκάλεσε στατιστικά επιδείνω�
τηγορίες φαρμάκων μπορεί να καθυστερήσουν την έναρ- ση στις διαταραχές συμπεριφοράς (εικ.4).
Όλα τα ανωτέρω συνηγορούν στην άποψη ότι το
ξη των συμπεριφορικών και ψυχολογικών συμπτωμάτων, παρέχοντας πρόσθετα οφέλη στην χρήση των ήδη χολινεργικό σύστημα εμπλέκεται στις διαταραχές συμπεριφοράς.
Bimonthly Publication
of Hellenic
διαθέσιμων
θεραπευτικών επιλογών.
Association Of Neurology
Ασθενείς με άνοια με σωμάτια LBD που πήραν ρι10, Alkmanos str., ATHENS
Βιολογική βάση των BPSD. Β΄ Μέρος
βαστιγμίνη ήταν σημαντικά λιγότερο απαθείς και αγ115 28 - GREECE
Σύμφωνα με τη μελέτη των Farber και συν. 2000,
χώδεις
και
είχαν
λιγότερες
παραληρητικές
ιδέες
και
Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
109 εγκέφαλοι ασθενών με ΝΑ εξετάσθηκαν μετά
ψευδαισθήσεις
απ’
ότι
οι
ασθενείς
που
πήραν
εικονιwww.enee.gr [email protected]
κό φάρμακο. Σχεδόν δύο φορές περισσότεροι ασθε- θάνατο. Το 63% από αυτούς είχαν ψύχωση. Αυτοί
νείς που έπαιρναν ριβαστιγμίνη (37, 63%), από ό,τι που είχαν ψύχωση είχαν 2-3 φορές (95% confidence
EXECUTIVE BOARD
REVIEW(18,
ARTICLES
ασθενείς με εικονικό φάρμακο
30%), έδειξαν interval, 1.2-3.9) μεγαλύτερη πυκνότητα νευροϊνιδιτουλάχιστον
30%
βελτίωση
από
την
στιγμή
έναρξης ακών τολυπίων. Η σοβαρότητα της άνοιας σχετίζοPresident:
N. Artemis
νταν, επίσης, με την symptomatic
ψύχωση, αλλά όχι με τον αριθτης χορήγησης του φαρμάκου.
Σε
ηλεκτρονική
κλίμαVice President:
I. Evdokimidis
s Multiple Sclerosis
- The multidisciplinary
μό των πλακών.�
Secretary:
K.κα
Sitzoglou
εκτίμησης, οι ασθενείς ήταν
ταχύτεροι
και
καλύτεtreatment of the disease Οι υποστηρικτικές της συσχέτισης της βιολογίας και
Treasurer:
K. Voumvourakis
ροι από τους ασθενείς που
έπαιρναν εικονικό φάρMembers:
E. Staboulis
6
A. Kerasnoudis
ιδιαίτερα στις υποκλίμακες που είχαν σχέση με των διαταραχών συμπεριφοράς μελέτες μετά θάνατο
N.μακο,
Triantafillou
G.την
Georgakakis
προσοχή. Και οι δύο πρωτογενείς στόχοι αποτε- είναι οι Zubenko και συν. 1991 (n=27), όπου η ψύs σημαντικά
Safe use μεταξύ
of Neuroimaging
(CTσχετίζονταν
– MRI – σημαντικά
DSA) in clinical
practice
με αυξημένη
πυκνότητα
λεσματικότητας διέφεραν
των δύο χωση
A.
Safouris,
C.
Karakasis,
J.
Rudolf,
G.
Deretzi,
I.
Tsiptsios
18
αμυλοειδικών πλακών και νευροϊνιδιακών τολυπίων
ομάδων.
Μετά
τη
διακοπή
της
αγωγής
οι
διαφορές
EDITORS IN CHIEF
45
στο προκύρτωμα (prosubiculum) και στον μέσο μεεξαφανίστηκαν. (Εικ.2).
Karlovasitou Anna
τωπιαίο
φλοιό. Επίσης,
η μελέτη των Tekin και συν.
sελεγχόμενη
Neurologic
complications
of electrical
injuries
Μία
τυχαιοποιημένη,
μελέτη
με
εικοSitzoglou Kon/nos
2001 (n=31),
όπου βρέθηκε σημαντική συσχέτιση
Yiannopoulou,
E. Meidani, A. Pasioti,
K. Karidakis
28
νικό φάρμακο διάρκειας 5K.μηνών
με γκαλανταμίνη
σε ασθενείς με ΝΑ έδωσε παρόμοια αποτελέσματα. του φορτίου των τολυπίων σε συγκεκριμένες περιοπρόσθιο προσαγώγιο) και της
Neurocutaneous
evidence basic therapy
Στους 5 μήνες, και με τη s
δόση
των 16 και τη δόσηdisorders:
των χές (κογχική-μετωπιαία,
49
Επίσης, βρέθηκε (n=27)
EDITORIAL BOARD
A. Panteliadou,
K. Kalokasidis,
Patsatsi, M.ασθενών
Trakatelli,μεD.ΝΑ.
Sotiriadis
38
24-mg/ την ημέρα οι ασθενείς
είχαν σημαντικά
καλύ- A.διέγερσης
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Contents
Artemis Nikolaos
Karlovasitou Anna
Potagas Kon/nos
Rudolf Jobst
Sitzoglou Kon/nos
s Factors related
to demendia
in parkinson’
s disease
Μία τυχαιοποιημένη,
ελεγχόμενη
με εικονικό
φάρμακο διάρκειας
V.5 Stergiou,
M. Tsatali,
M. Tsolaki, σε
A. Karlovasitou
μηνών με
γκαλανταμίνη
ασθενείς με ΝΑ
47
Tariot, P. N et al Neurology 54, 2269-2276, 2000
OWNER
Hellenic Association Of Neurology
10, Alkmanos str., ATHENS
115 28 - GREECE
Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
www.enee.gr [email protected]
PUBLISHER
Elena Tsolakou
Gem Communications ltd
D. Hristou Nikolaou 49
173 43, Agios Dimitrios
Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
[email protected]
SUBSCRIPTION
Members
Not members
Students
Companies - Libraries
All foreign countries
Free
40 €
15 €
Στους 5 μήνες, και με τη δόση των 16
και τη δόση των24 mg/την ημέραέχουν σημα50 €
ντικά καλύτερα αποτελέσματα στο NPI
(OC και ITT αναλύσεις ;p < 0.05, σε όλες τις συUS#80
γκρίσεις).
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
Φαρμακευτική και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση των ψυχολογικών
και συμπεριφορικών διαταραχών στην άνοια
13 1
Νευρολογία
Σημαντική επιδείνωση των Νευροψυχιατρικών
Συμπτωμάτων για τους ασθενείς που διέκοψαν τη
∆ονεπεζίλη
www.nevrologia.gr
Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011
Open-label
Διμηνιαία έκδοση της
Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας
Double-blind
0
NPI Behavior Score
Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28
Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
5
www.enee.gr [email protected]
10
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
Πρόεδρος:
Αντιπρόεδρος:
Γεν. Γραμματέας:
Ταμίας:
Μέλη:
Περιεχόμενα
P < .0001
P < .05
Βελτίωση
P < .05
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
15 Αρτέμης
P < .0001
Νικόλαος
Ιωάννης Ευδοκιμίδης
s Σκλήρυνση κατά
Κωνσταντίνος Σιτζόγλου
αντιμετώπιση της
Κωνσταντίνος
Βουμβουράκης
20
Ελευθέριος Σταμπουλής
Α. Κερασνούδης
Νικόλαος Τριανταφύλλου
Γεώργιος
25 Γεωργακάκης
s
30
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ
ΚΑΙ
ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF)0
Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική
νόσου
Επιδέινωση
H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων
(CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη
Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος
6
12
18
24
∆ονεπεζίλη (5-10 mg/μέρα)
Εβδομάδα μελέτης
s Νευρολογικές
επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών
Καρλοβασίτου Άννα
Placebo
Σιτζόγλου Κων/νος
Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης
Holmes C et al. Neurology. 2004.
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ
s
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
18
28
Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική
σημαντική
συσχέτιση της διέγερσης με την
πυκνότη- λίωση της τ- πρωτεΐνης σε τομές ιπποκάμπου των ποΑρτέμης Νικόλαος
αντιμετώπιση
Άννα στον ιππόκαμπο, κυρίως
ταΚαρλοβασίτου
των τολυπίων
σε ασθε- ντικών.
Οι Ponce-Lopez
και συν.
έδειξαν σεΔ.ένα
μοΑ. Παντελιάδου,
Κ. Καλοκασίδης,
Α. Πατσατσή,
Μ. Τρακατέλλη,
Σωτηριάδης
Πάταγας
Κων/νος 5 και 6κατά Braak.
νείς
σε στάδιο
ντέλο ποντικού, όπου έγινε χημική βλάβη με στρεΡούντολφ Γιομπστ
Αντίθετα,
υπάρχουν μελέτες που δεν
συ- πτοζοτοσίνη,
η μεμαντίνη
προκάλεσε
αντιστροφή
Σιτζόγλου
Κων/νος
s βρήκαν
Παράγοντες
συσχέτισηςότιτης
άνοιας στη
νόσο του
Πάρκινσον
σχετίσεις. Δεν βρέθηκε συσχέτιση μεταξύΒ.των
τολυτης
νοητικής
βλάβης,
αλλά
δεν
ελάττωσε
σημαντικά
Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου
πίων και της ψύχωσης σε 6 περιοχές των εγκεφάλων την GSK3beta53
ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ
σε 49 ασθενείς με ΝΑ (24 με ψύχωση, 25 χωρίς).
Οι Godzlik και συν. (2009) σε προκαταρκτική ανοιΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ
ΣΕΛΙΔΕΣ
Επίσης,
Skogseth Εταιρεία
και συν. σε μελέτη στο ΕΝΥ 32 χτή κλινική μελέτη διάρκειας 6 μηνών της μεμαντίνης
ΕλληνικήοιΝευρολογική
Αλκμάνος 10,
Αθήνα ότι
115 28
ασθενών
βρήκαν
P-τ πρωτεΐνη σχετίζεται με απά- σε 12 φυσιολογικούς και με ΝΑ ανθρώπους έδειξε ότι
Τηλ. 210
72.47.056
Fax: 210 72.47.556
s ήΔραστηριότητες
της ΕΝΕ
θεια,
αλλά
όχι με -διέγερση/επιθετικότητα
ψύχωση.50 η μεμαντίνη
ελάττωσε την p-τ πρωτεΐνη στους φυσιοwww.enee.gr [email protected]
s Νευρολογικά
Νέα αλλά όχι στους ασθενείς με ΝΑ.
Επίσης, η χορήγηση των αντιψυχωσικών
επιβαρύ- λογικούς,
νει τη νευροπαθολογία και κυρίως αυξάνει τα νευροϊΔεδομένα από έξι 24/28-εβδομάδων, τυχαιοποιηΕΚΔΟΤΗΣ
νιδιακά
τολύπια.51 Εξετάσθηκε εγκεφαλικός ιστός από μένες, με placebo ελεγχόμενες, διπλές τυφλές μελέτες
24
ασθενείς
με ΝΑ και από 25 φυσιολογικούς. Κα- σε 2,311 ασθενείς εκ των οποίων οι 1,826 ασθενείς με
Έλενα
Τσολάκου
ταγράφηκε
η σύνδεση
Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
Ε.Π.Ε. της [3H] Prazosin στους αδρε- μέσης βαρύτητας προς σοβαρή ΝΑ (MMSE <20) συμΔ.
Χρήστου
Νικολάου
49, α -AdR. Βρέθηκε ότι η επιθετι- μετείχαν στην ανάλυση στις μελέτες που έγιναν στην
νεργικούς υποδοχείς
173 43, Άγιος Δημήτριος 1
κήΤηλ.:210
συμπεριφορά
σημαντικά με Ευρώπη. Σ’ αυτή την υποομάδα, 959 πήραν μεμαντί97 10 800 - σχετιζόταν
1, Fax: 210 97 στατιστικά
10 844
τον
αριθμό των α1-αδρενεργικών υποδοχέων στους νη 20 mg/την ημέρα και 867 πήραν placebo. Στις 12
[email protected]
ασθενείς με ΝΑ (Rs=0.454, N=24). Επιπλέον, ασθενείς και 24/28 εβδομάδες οι αναλύσεις έδειξαν ότι ασθενείς
που συνέχιζαν να παίρνουν αντιψυχωσικά είχαν στατι- που πήραν Μεμαντίνη ήταν στατιστικά σημαντικά καΣΥΝΔΡΟΜΕΣ
στικά σημαντικά υψηλότερο Bmax για την [3H] prazosin λύτερα στο ολικό αποτέλεσμα του ΝΡΙ (p=0.001 and
Μέλη
ΕΝΕ από εκείνους
Δωρεάν
(21
± της
2, N=9)
που δεν έπαιρναν (16 ± p=0.008), αλλά και στις παραληρητικές ιδέες (p <0,05),
μέλη 52
40 €
1,Μη
N=15).
στις ψευδαισθήσεις (p <0,05), στη διέγερση/ επιθετιΦοιτητές
15 €
Επίδραση
της
Μεμαντίνης
στην
νευροπαθολογία
κότητα (p=0.001), στην ευερεθιστότητα (p=0.005) και
Εταιρίες - Βιβλιοθήκες
50 €
της
ΝΑ
τις διαταραχές του ύπνου (p=0.05). Από τα ανωτέρω
Εξωτερικού
US#80
Οι Li και συν. έδειξαν σε μελέτη vitro, ότι η μεμα- προκύπτει ότι η μεμαντίνη είναι αποτελεσματική στην
ντίνη ελάττωσε τη μη φυσιολογική υπερφωσφωρυ- αντιμετώπιση των διαταραχών συμπεριφοράς.54 (Εικ. 5)
Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159
ISSN 1106 – 3106
6
38
47
54
58
2 14
Μ. Τσολάκη
Νευρολογία
Επιδράσεις της Μεμαντίνης στις διαταραχές συμπεριφοράς
Pooled data from six Phase III, placebo-controlled studies
(MMSE <20), NPI single items (Week 24/28, LOCF)
www.nevrologia.gr
***
REVIEW ARTICLES
Memantine
ib
iti
o
nc
e
Ir r
ita
is
in
h
D
iff
er
e
n
bi
lit
y/
nt
la
m
bi
ot
lit
or
y
b
N
eh
ig
av
ht
io
-ti
ur
m
e
A
be
pp
ha
et
ite
vi
ou
/e
at
r
in
g
ch
an
ge
A
pa
t
hy
/
in
d
up
h
or
ia
et
y
nx
i
A
A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios
Gauthier et al. Int J Geriatr Psychiatry 2008; 23: 537–545
EDITORS IN CHIEF
Karlovasitou Anna
Sitzoglou Kon/nos
s
6
be
rr
a
Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice
D
A
s
n/
e
A. Kerasnoudis
gi
ta
al
lu
Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic
treatment of the disease
tio
ns
ag
gr
ep
es
re
ss
si
on
io
n/
dy
sp
ho
ria
ci
na
si
on
s
s
Placebo
A
0,6
El
at
io
0,5
el
u
N. Artemis
I. Evdokimidis
K. Sitzoglou
K. Voumvourakis
E. Staboulis
N. Triantafillou
G. Georgakakis
0,4
H
President:
Vice President:
Secretary:
Treasurer:
Members:
0,3
D
EXECUTIVE BOARD
Worsening
***
Contents
115 28 - GREECE
0,1
Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
0,2
www.enee.gr [email protected]
tio
n/
Arithmetic mean change
from baseline
-0,2
Bimonthly Publication of Hellenic-0,1
Association Of Neurology
0,0
10, Alkmanos str., ATHENS
Improvement
-0,3
18
Neurologic complications of electrical injuries
Μερικές από τις αρχές αντιμετώπισης
φαίνονται
στον A. Pasioti,
μπορούσε
να γίνεται στα πλαίσια αυτού του οδηγού
K. Yiannopoulou,
E. Meidani,
K. Karidakis
28
Καλό Πρακτικό Οδηγό που ελπίζουμε ότι είναι χρή- με την ομπρέλα της ψυχικής ικανότητας για δράση.
σιμος. Έχει δημιουργηθεί
ένας πρακτικός οδηγός σε
Συμπερασματικά, τα BPSD είναι συχνά και έχουν
s Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy
συνεργασία
με
μια
ομάδα
κορυφαίων
κλινικών
επαγμεγάλη
στους
ασθενείς με άνοια, στους
EDITORIAL BOARD
A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi,επίδραση
M. Trakatelli,
D. Sotiriadis
38πεγελματιών υγείας που ειδικεύονται στην Άνοια. Ο σκο- ριθάλποντες και κοστίζουν πολύ. Οι μη φαρμακολοArtemis Nikolaos πός του είναι να παρέχει μια αποτελεσματική υποστή- γικές παρεμβάσεις είναι αποτελεσματικές και συχνά
Karlovasitou Anna
s Factors related to demendia in parkinson’ s disease
Potagas Kon/nos ριξη, συμβουλές και πηγές σε ένα ευρύ φάσμα επαγ- απλές και επομένως πρώτης γραμμής αντιμετώπισης
V. και
Stergiou,
M. Tsatali,
M. Tsolaki,των
A. Karlovasitou
Rudolf Jobst
γελματιών τόσο υγείας όσο
κοινωνικών
λειτουρBPSD. Τα αντιψυχωσικά έχουν ήπια αποτελεσμα47στη
Sitzoglou Kon/nos γών, που φροντίζουν ασθενείς με Άνοια με συμπε- τικότητα σε βραχύχρονη αντιμετώπιση των BPSD
ριφορικά και ψυχολογικά προβλήματα. Έχει σχεδια- ΝΑ, αλλά θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν αφεOWNER
στεί για να αποτελεί ένα πρακτικό, ενημερωτικό εργα- νός ως τελευταίο μέσο και αφετέρου όχι ως μακρόλείο, με έμφαση στις εναλλακτικές θεραπείες σε σχέ- χρονη θεραπεία. Αυξημένη προσοχή στη βιολογία
Hellenic Association Of Neurology
ση με τα φάρμακα.
και στη φαινομενολογία μπορεί να είναι σημαντική
10, Alkmanos str., ATHENS
115 28 - GREECE
Αυτές οι αρχές καλύτερης εφαρμογής και το υποστη- στο να καθιερωθούν πιο αποτελεσματικές φαρμακευΤel. 210 72.47.056 ρικτικό
- Fax: 210
72.47.556
υλικό
προορίζονται για να είναι εφαρμόσιμα από τικές θεραπείες για τα BPSD.
www.enee.gr [email protected]
όλους τους επαγγελματίες υγείας, εκτός από τα επείγοντα περιστατικά που καταφθάνουν στα Νοσοκομεία. ΕλPUBLISHER
Βιβλιογραφία
πίζουμε ότι θα είναι μεγάλη βοήθεια στους επαγγελμαElena Tsolakou
τίες σε χώρους όπου αυτή η πλευρά της κλινικής πράGem Communications ltd
1. Τσολάκη Μ. Alzheimer: Νέες διαστάσεις στην προD. Hristou Nikolaouξης
49 θα είναι επιτακτική ανάγκη όλο και περισσότερο.
σέγγιση της νόσου. Κοινωνία και υγεία 2007, 6:
173 43, Agios Dimitrios
Για τους επαγγελματίες υγείας που ενδιαφέρονται για
55-66.
Τel.:210 97 10 800 -επιπλέον
1, Fax: 210 97
10
844
πηγές βιβλιογραφικής ενημέρωσης παρέχο[email protected]
2.
Δημητρίου Τ., Τσολάκη Μ.,. «Αντιμετώπιση των
νται οι συνδέσεις με αντίστοιχους ιστότοπους (links).
διαταραχών συμπεριφοράς μη φαρμακευτικές παΣτην αγγλική γλώσσα http://www.alzheimers.org.
ρεμβάσεις στην άνοια». Νευρολογία 2012: 29-38
SUBSCRIPTION uk/bpsdguide
3.
Klawans HL, Genovese N. Pharmacology of
Στην ελληνική
γλώσσα http://www.alzheimerMembers
Free
dementia.
Neurolοgical Clinic, 1986, 4(2):459-67.
hellas.gr 40 €
Not members
4.
Hope
T,
Keene
J, McShane RH, Fairburn CG,
Students
15 ασθενείς
€
Αρκετοί
που βιώνουν τέτοια συμπτώμαCompanies - Libraries
50
€
Gedling
K,
Jacoby
R. Wandering in dementia: a
τα δεν έχουν τη νομικά κατοχυρωμένη ικανότητα να
All foreign countries
US#80
longitudinal
study.
International
Psychogeriatrics
αποφασίζουν, μετά από ενημέρωση, για τη θεραπεία
2001,
13:
137-147.
που θα τους χορηγηθεί. Η φροντίδα επομένως θα
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
Φαρμακευτική και μη φαρμακευτική αντιμετώπιση των ψυχολογικών
και συμπεριφορικών διαταραχών στην άνοια
15 1
5. Τσολάκη Μ, Βασιλειάδης Γ. Μη φαρμακευτικές παImpacts of a therapeutic environment for dementia
ρεμβάσεις σε περιθάλπτονες και ασθενείς με άνοια.
care. American Journal of Alzheimer’s Disease,
Εγκέφαλος 2002, 39: 157-173.
1997, 12(3): 99-110 .
6. Ballard C, O’Brein J, James I, Swann A. Dementia 19.Maxfield M, Lewis R, Cannon S. Training staff to
management of behavioural and psychological
prevent aggressive behaviour of cognitively imsymptoms, 2001, Oxford University Press, Oxford
paired elderly patients during bathing and groom7. Craig D, Mirakhur A, Hart DJ, McIlroy SP, Passing. Journal of Gerontological Nursing, 1996, 22
more AP. A cross-sectional study of neuropsy(1): 37-43.
Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011
chiatricέκδοση
symptoms
in 435 patients with Al- 20.Wilkinson C. An evaluation of an educational
Διμηνιαία
της
zheimer’s
disease. Am
J Geriatr Psychiatry. 2005
programme on the management of assaultive
Ελληνικής
Νευρολογικής
Εταιρείας
Αλκμάνος
10, Αθήνα 115 28
Jun;13(6):460-8.
behaviours. Journal of Gerontological Nursing,
Τηλ.
210 72.47.056
- Fax: 210
72.47.556 Ν., Διακογιάννης
8.
Κάζη
Ε., Τσολάκη
Μ.,Βλαϊκίδης
1999, 25(4): 6-11. .
www.enee.gr [email protected]
Ι., Αργυροπούλου Ου., Ιεροδιακόνου Ι., Καπρίνης 21.Savage T, Crawford I, Nashed Y. Decreasing assault
Γ., Καρακώστας Δ. Οι συμπεριφορρικές και ψυχοoccurrence on a psychogeriatric ward: an agitation
λογικές διαταραχές σε ασθενείς με Νόσο Alzheimer
management model. Journal of Gerontological
ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ
ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ
και η ψυχολογική
επιβάρυνση των περιθαλπόντων,
Nursing, 2004, 30(5): 30-37 (Περιοδικό).
ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ
Νευρολογία 2011;20 (4): 24-31
22.Ο’Leary D, Djiringi D, Sedler M. Childhood conduct
Πρόεδρος:
Νικόλαος Αρτέμης
9.
Ballard C, Gray
A, Ευδοκιμίδης
Ayre G. Psychotic symptoms,
agdisorders, stages of Alzheimer’s disease and psysical
Αντιπρόεδρος:
Ιωάννης
s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική
Γεν.gression
Γραμματέας:
Κωνσταντίνος
Σιτζόγλου
and
restlessness
in dementia. Rev Neurol
aggresion agains caregivers. International Journal
αντιμετώπιση της
νόσου Psychiatry, 2005, 20: 401-405.
Κωνσταντίνος
Βουμβουράκης
Ταμίας:
(Paris). 1999;155
Suppl
4:S44-52.
of Geriatric
Μέλη:
Ελευθέριος Σταμπουλής
Α.
Κερασνούδης
6
10.Cohen-Mansfield
Libin A, Marx MS. Nonphar- 23.Fraser BJ, Kenneth GT. International handbook
ΝικόλαοςJ,Τριανταφύλλου
Γεώργιος
Γεωργακάκης
macological
treatment
of agitation: a conof science education, Kluwer Academic Publishers
s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων
trolled trial of systematic individualized
inGreat Britain, 1998.
(CT
MRI –24.
DSA)
στην
tervention. J Gerontol A Biol Sci Med
Sci.–2007
Haynes
SN,κλινική
O’Brien πράξη
W. Behavioral and Cognitive
ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ
Α.
Σαφούρης,
Χ.
Καρακάσης,
J.
Rudolf,
Γ. Δερετζή,and
Ι. Τσίπτσιος
18
Aug;62(8):908-16.
Psychotherapy. Behavioral
Cognitive PsychoΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF)
11.Cohen-Mansfield J, Werner P. Management of
therapy, 2002, 30: 507-512.
verbally disruptive
behaviors in nursing
home 25.επιπλοκές
Λύκουρας Λ, των
Γουρνέλλης
Ρ. Συμπεριφορικά
και ψυs Νευρολογικές
ηλεκτρικών
τραυματισμών
Καρλοβασίτου
Άννα
Σιτζόγλου
Κων/νοςJ Gerontol A Biol Sci Med
residents.
1997
άνοιας και η αντιμετώπιΚ. Sci.
Γιαννοπούλου,
Ε.χολογικά
Μεϊδάνη,συμπτώματα
Α. Πασιώτη, Κ.της
Καρυδάκης
28
Nov;52(6):M369-77.
σή τους. Ψυχιατρική, 2011, 22(1): 24-33.
12.
Chenoweth
L, King MT, Jeon YH, Brodaty
H, Stein- 26.Schneider
L, Pollock
V, Lyness S. θεραπευτική
A metanalysis
ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ
ΕΠΙΤΡΟΠΗ
s Nευροδερματικές
παθήσεις:
τεκμηριωμένη
Parbury J, Norman R, Haas M, Luscombe G. Carof controlled trials of neuroleptic treatment in
Αρτέμης Νικόλαος
αντιμετώπιση
ing for Aged
Study
dementia. Journal of the American Geriatric
Καρλοβασίτου
Άννα Dementia Care Resident
Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης
38
Πάταγας
Κων/νος of person-centred care, dementia(CADRES)
Society, 1990, 38Q 553-563 .
Ρούντολφ
Γιομπστ
care mapping,
and usual care in dementia: a 27.Sink K, Holden K, Yaffe K. Pharmacological
Σιτζόγλου Κων/νος
s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον
cluster-randomised trial. Lancet Neurol. 2009
treatment of the neuropsychiatric symptoms of
Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου
47
Apr;8(4):317-25.
dementia: a review of the evidence. Journal of the
ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ
13.
Kirklevold O, Sandvic L, Engedal K. Use of
Americal Medical Association, 2005, 293: 596-608.
ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ
ΣΕΛΙΔΕΣ
constraints
and Εταιρεία
their correlates in
Norwegian 28.Pulsford
D, Duxbury J. Aggressive behaviour by
Ελληνική
Νευρολογική
nursing
International
Journal of Geriatric
people with dementia in residential care settings: a
Αλκμάνος
10,homes.
Αθήνα 115
28
Τηλ.
210 72.47.056
- Fax:19:
210980-988
72.47.556 .
s Δραστηριότητες
της ΕΝΕ
54
Psychiatry,
2004,
review.
Journal of Psychiatric and Mental Health
www.enee.gr
[email protected]
14.Marschall M. Care settings and
the care
Nursing, 2006, 13: 611-618
s Νευρολογικά
Νέα
58
environment. In: A Handbook of dementia care 29.Ballard C, Howard R. Neuroleptic drugs in demen(ed Cantley C), Open University Press, Buckingham,
tia: benefits and harm. Nat Rev Neurosci. 2006
ΕΚΔΟΤΗΣ
173-185, 2000..
Jun;7(6):492-500.
Έλενα Τσολάκου
15.
Stokes
G. Challenging
Behaviour in Dementia. 30.Zhong KX, Tariot PN, Mintzer J, Minkwitz MC,
Gem
ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ
Ε.Π.Ε.
Δ. Χρήστου
Νικολάου
49,
Speechmark
Publications,
London, 2000.
Devine NA. Quetiapine to treat agitation in
173
43,
Άγιος
Δημήτριος
16.Samus QM, Rosenblatt A, Steele C, Baker A,
dementia: a randomized, double-blind, placeΤηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
Harper M, Brandt J, Mayer L., Rabins PV, Lyketsos
bo-controlled study. Curr Alzheimer Res. 2007
[email protected]
CG. The Association of Neuropsychiatric
Feb;4(1):81-93.
Symptoms and Environment with Quality of Life 31.Schneider LS, Tariot PN, Dagerman KS, Davis SM,
ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ
in Assisted Living Residents with Dementia. The
Hsiao JK, Ismail MS, Lebowitz BD, Lyketsos CG,
Gerontologist,
2004, Δωρεάν
45: 19-26..
Ryan JM, Stroup TS, Sultzer DL, Weintraub D, LieΜέλη
της ΕΝΕ
€
ΜηBμέλη
17.
all J, Haight BK. 40Creating
a multisensory
berman JA; CATIE-AD Study Group. Effectiveness
Φοιτητές
15 € the goals of a Snoezelen
environment for dementia:
of atypical antipsychotic drugs in patients
Εταιρίες - Βιβλιοθήκες
50 €
room. Journal of Gerontological
Nursery, 2005,
with Alzheimer’s disease. N Engl J Med. 2006
Εξωτερικού
US#80
31(10): 4-10.
Oct 12;355(15):1525-38.
18.Kovach C, Weisman G, Chaudhury H, Calkins M. 32.Ballard C, Margallo-Lana M, Juszczak E, Douglas S,
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Περιεχόμενα
Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159
ISSN 1106 – 3106
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16
2 16
Μ. Τσολάκη
Swann A, Thomas A, O’Brien J, Everratt A, Sadler
rinic binding in dementia with Lewy bodies.
S, Maddison C, Lee L, Bannister C, Elvish R, Jacoby
Ann Neurol. 2000 Dec;48(6):868-76.
R. Quetiapine and rivastigmine and cognitive 43.McKeith I, Del Ser T, Spano P, Emre M, Wesnes
decline in Alzheimer’s disease: randomised
K, Anand R, Cicin-Sain A, Ferrara R, Spiegel R.
double blind placebo controlled trial. BMJ.
Efficacy of rivastigmine in dementia with Lewy
2005 Apr 16;330(7496):874.
bodies: a randomised, double-blind, placebo33.Μ. Τσολάκη, Γ. Συμεωνίδης, Α. Κάζης. Διαβητική
controlled international study. Lancet. 2000 Dec
κετοξέωση ως ανεπιθύμητη ενέργεια θεραπείας με
16;356(9247):2031-6.
ολανζαπίνη.
44.Tariot PN, Solomon PR, Morris JC, Kershaw P, LilienBimonthly Publication
of Hellenic Ψυχιατρική 2002:13:222-227.
34.Ballard C, Hanney ML, Theodoulou M, Douglas S,
feld S, Ding C. A 5-month, randomized, placeAssociation Of Neurology
10, Alkmanos str., ATHENS
McShane R, Kossakowski K, Gill R, Juszczak E, Yu
bo-controlled trial of galantamine in AD. The
115 28 - GREECE
LM, Jacoby R; DART-AD investigators. The demenGalantamine USA-10 Study Group. Neurology.
Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
tia antipsychotic withdrawal trial (DART-AD): long2000 Jun 27;54(12):2269-76.
www.enee.gr [email protected]
term follow-up of a randomised placebo-control- 45.Holmes C, Wilkinson D, Dean C, Vethanayagam
led trial. Lancet Neurol. 2009 Feb;8(2):151-7.
S, Olivieri S, Langley A, Pandita-Gunawardena ND,
EXECUTIVE BOARD
35.Fossey J, Ballard C, Juszczak
E, ARTICLES
James I, Alder N,
Hogg F, Clare C, Damms J. The efficacy of doneREVIEW
Jacoby R, Howard R. Effect of enhanced psypezil in the treatment of neuropsychiatric sympPresident:
N. Artemis
chosocial care on antipsychotic
use
in
nurstoms in Alzheimer disease. Neurology. 2004 Jul
Vice President:
I. Evdokimidis
s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic
ing home residents with severe demen27;63(2):214-9.
Secretary:
K. Sitzoglou
treatment
of 2006
the disease
Treasurer:
K. Voumvourakis
tia: cluster randomised
trial. BMJ.
Apr 46.Zubenko GS, Moossy J, Martinez AJ, Rao G,
Members:
E. Staboulis
1;332(7544):756-61. A. Kerasnoudis
Claassen D, Rosen J, Kopp U. Neuropathologic 6
and
N. Triantafillou
Konovalov S, Muralee S, Tampi RR. Anticonneurochemical correlates of psychosis in primary
G.36.
Georgakakis
Safe use of
of Neuroimaging
(CT – MRIArch
– DSA)
in clinical
practice
vulsants for the s
treatment
behavioral
dementia.
Neurol.
1991 Jun;48(6):619-24.
A.
Safouris,
C.
Karakasis,
J.
Rudolf,
G.
Deretzi,
I.
Tsiptsios
18
and psychological symptoms of dementia:
Erratum in: Arch Neurol 1992 Oct;49(10):1064.
EDITORS IN CHIEF
a literature review. Int Psychogeriatr. 2008 47.Tekin S, Mega MS, Masterman DM, Chow T, GaKarlovasitou Anna
Apr;20(2):293-308. s Neurologic complications of
rakian
J, Vinters
HV, Cummings JL. Orbitofrontal
electrical
injuries
Sitzoglou Kon/nos
37.Tariot PN, Erb R, Podgorski
CA, Cox C,
Patel S, A. Pasioti,
andK.anterior
cingulate cortex neurofibrillary tangle
K. Yiannopoulou,
E. Meidani,
Karidakis
28
Jakimovich L, Irvine C. Efficacy and tolerability of
burden is associated with agitation in Alzheimer
carbamazepine for agitation
and aggression in
dedisease.
Ann basic
Neurol.therapy
2001 Mar;49(3):355-61.
s Neurocutaneous
disorders:
evidence
Jan;155(1):54-61.
Skogseth
R, Mulugeta
E, Jones E, Ballard
EDITORIAL BOARD mentia. Am J Psychiatry.A.1998
Panteliadou,
K. Kalokasidis, A.48.
Patsatsi,
M. Trakatelli,
D. Sotiriadis
38 C,
38.Olin JT, Fox LS, Pawluczyk S, Taggart NA, Schneider
Rongve A, Nore S, Alves G, Aarsland D. NeuropsyArtemis Nikolaos
LS. A pilot randomized
trial of carbamazepine for
chiatric correlates of cerebrospinal fluid biomarkers
Karlovasitou Anna
s Factors related to demendia in parkinson’ s disease
Potagas Kon/nos
behavioral symptoms inV. treatment-resistant
outAlzheimer’s disease. Dement Geriatr Cogn DisStergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. in
Karlovasitou
Rudolf Jobst
patients with Alzheimer disease. Am J Geriatr Psyord. 2008;25(6):559-63.
47
Sitzoglou Kon/nos
chiatry. 2001 Fall;9(4):400-5.
49.Ballard CG. Perry RH. McKeith IG. Perry EK. Neuro39.Hollis J, Forrester L, Brodaty H, Touyz S, Cumming
leptics are associated with more severe tangle paOWNER
R, Grayson D. Risk of death associated with antipsythology in dementia with Lewy bodies. Internationdrug dispensing in residential aged care facilial Journal of Geriatric Psychiatry. 20(9):872-5, 2005
Hellenic Association Of chotic
Neurology
10, Alkmanos str., ATHENS
ties. Aust N Z J Psychiatry. 2007 Sep;41(9):751-8.
50.Sharp SI, Ballard CG, Chen CP, Francis PT. Ag115 28 - GREECE 40.Pollock BG, Mulsant BH, Rosen J, Mazumdar S,
gressive behavior and neuroleptic medicaΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556
Blakesley RE, Houck PR, Huber KA. A double-blind
tion are associated with increased number
www.enee.gr [email protected]
comparison of citalopram and risperidone for the
of alpha1-adrenoceptors in patients with AlPUBLISHER
treatment of behavioral and psychotic symptoms
zheimer disease. Am J Geriatr Psychiatry. 2007
associated with dementia. Am J Geriatr Psychiatry.
May;15(5):435-7.
Elena Tsolakou
2007 Nov;15(11):942-52.
51.Ponce-Lopez T, Liy-Salmeron G, Hong E, Meneses
Gem Communications ltd
D. Hristou Nikolaou41.
49 Drye LT, Ismail Z, Porsteinsson AP, Rosenberg PB,
A. Lithium, phenserine, memantine and pioglita173 43, Agios DimitriosWeintraub D, Marano C, Pelton G, Frangakis C,
zone reverse memory deficit and restore phosphoΤel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844
Rabins PV, Munro CA, Meinert CL, Devanand DP,
GSK3β decreased in hippocampus in [email protected]
Yesavage J, Mintzer JE, Schneider LS, Pollock BG,
ebroventricular streptozotocin induced memory
Lyketsos CG; for the CitAD Research Group. Citaldeficit model. Brain Res. 2011 Dec 2;1426:73-85.
SUBSCRIPTION
opram for agitation in Alzheimer’s disease: Design 52.Gauthier S, Loft H, Cummings J. Improvement in
and methods.
Alzheimers Dement. 2012 Feb 1
behavioural symptoms in patients with modMembers
Free
Not members
€ Piggott M, Johnson M, Cairns N, Perry
42.Ballard40C,
erate to severe Alzheimer’s disease by meStudents
15 €
R, McKeith
I, Jaros E, O’Brien J, Holmes C, Perry
mantine: a pooled data analysis. Int J Geriatr
Companies - Libraries
50 €
associated with elevated muscaPsychiatry. 2008 May;23(5):537-45
All foreign countries E. Delusions
US#80
Νευρολογία
www.nevrologia.gr
Contents
Νευρολογία 21: 4-2012, 6-16