1 Νευρολογία Νευρολογία www.nevrologia.gr www.jneurology.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος2014 2011 Τόµος 23, Τεύχος 3, Μάιος-Ιούνιος Διμηνιαία έκδοση Διμηνιαία έκδοση τηςτης Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος Αθήνα Αλκµάνος 10,10, Αθήνα 115115 28 28 72.47.056 - Fax: 72.47.556 Τηλ.Τηλ. 210210 72.47.056 - Fax: 210210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] [email protected] www.enee2.gr ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ∆ΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ENE Πρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης Πρόεδρος:Κ. Βαδικόλιας Αντιπρόεδρος:Κ. Γεν. Γραμματέας: Κυλιντηρέας Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Γ.Γραμματέας:Θ. Αβραμίδης Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ταμίας:Κ.Κουμάκης Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Μέλη: Ν.Αρτέμης Νικόλαος Τριανταφύλλου Κ Σιτζόγλου† Γεώργιος Γεωργακάκης Ν Τριανταφύλλου ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος Ν. Αρτέμης Ν. Γρηγοριάδης Γ. Ρούντολφ Γ. Τσιβγούλης ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Γ. Δερετζή Σ. Κονιτσιώτης Αρτέμης Νικόλαος Περιεχόμενα Περιεχόµενα ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ AΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ αντιμετώπιση της νόσου Α. Κερασνούδης Διαγνωστική Προσέγγιση των Οπτικών Νευροπαθειών sΗλιόπουλος H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων Ιωάννης, Πατούση Αθανασία, Τριανταφυλλά Μαγδαληνή, Δαρδαμπούνης (CT – MRI –Δούκας DSA) στην κλινική πράξη Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος Προσεγγίζοντας τις κληρονομικές αταξίες Γεώργιος, Πάνας Μάριοςτων ηλεκτρικών τραυματισμών sΚούτσης Νευρολογικές επιπλοκές Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης Ίλιγγος: νεότερα δεδομένα σχετικά με τη διάγνωση sκαι Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική τη θεραπεία περιφερικών και κεντρικών αιθουσαίων αντιμετώπιση συνδρόμων Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης Αναγνώστου Ευάγγελος Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον sΝευροψυχολογικές δυσλειτουργίες σε παιδιά και Κ. Βαδικόλιας - Ν. Αρτέμης Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου Υποστήριξη: Τεχν. Δ. Μαντζάρης ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Γ. Τιγκαράκη Γραμματεία: Μ. Συντροφιού Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 ΙΔΙΟΚΤΗΣΙΑ Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Διεύθυνση: Αλκμάνος 10, Αθήνα ΤΚ 11528 ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, Λυχνία 173 Α.Ε. 43, Άγιος Δημήτριος Ανδραβίδας 7 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 Τηλ.:210 97 [email protected] 71, Χαμόμυλο Αχαρνών εφήβους με σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι Τηλ.: 210 34 10 436 - 1, Fax: 210 34 25 967 www.lyhnia.gr Φοιτητές Δωρεάν Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ: 7159 ISSN 1106 - Διεύθυνσης 3106 Κωδικός Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 22: 3-2013, 6-14 20 28 38 27 47 Χρηστίδη Φωτεινή, Βάρβογλη Λίζα, Γκιάτα Αννίκα, Λυκούδη Ακριβή, Δραστηριότητες της ΕΝΕ s Νευρολογικά Νέα ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΚΕΣ ΕΙΚΟΝΕΣ s Lambropoulou Maria 33 54 58 Peripheral Nerve – Longitudinal section 42 Cerebellar cortex - Purkinje cells Lambropoulou Maria ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ 10 18 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Μπουγέα Αναστασία, Ζαλώνης Ιωάννης, Καραρίζου Ευαγγελία ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΕΝΤΥΠΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ Μέλη της ΕΝΕ 6 Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΤΕΥΧΟΥΣ Σιτζόγλου Κων/νος ΣΥΝ∆ΡΟΜΕΣ Μη μέλη 6 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ 43 Νευρολογία www.jneurology.gr Volume 23:3 May-June 2014 Official Journal of the Hellenic Neurological Society 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Tel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Contents www.enee2.gr [email protected] e-submission: [email protected] in memoriam HNS BOARD OF DIRECTORS President:K. Vadikolias Vice President:K. Kilintireas Gen Secretary:T. Avramidis Treasurer:K. Koumakis Members: N Artemis K. Sitzoglou† N. Triantafillou REVIEW ARTICLES Diagnostic Approach of Optic NeuropathIES Heliopoulos I., Patousi A., Triantafylla M., Dardabounis D. Approaching the hereditary ataxias Koutsis G., Panas M. EDITORIAL BOARD Vertigo: recent findings on diagnosis and treatment of peripheral and central vestibular syndromes Anagnostou E. N.Artemis N.Grigoriadis J. Rudolf G.Tsivgoulis G. Deretzi S. Konitsiotis 10 20 27 Neuropsychological dysfunctions in children and adolescents with type I diabetes mellitus Christidi, F., Varvogli, L., Gkiata A., Linkudi A., Bougea A., Zalonis I., Kararizou E. ISSUE EDITORS 6 33 K. Vadikolias - Ν. Artemis HNS secretariat:G Tigaraki Τechical assist:D Mantzaris M Sintrofiou OWNER HELLENIC NEUROLOGICAL SOCIETY 10 Alkmanos str, Athens 11528 - Greece PRODUCTION - PRINTED EDITION Lychnia S.A. 7 Andravidas str., Athens 136 71, Hamomilo Aharnon Τel.: 210 34 10 436 - 1, Fax: 210 34 25 967 www.lyhnia.gr SUBSCRIPTION FEES HNS Members NEUROLOGICAL IMAGES Free Peripheral Nerve – Longitudinal section Lambropoulou M. 42 Cerebellar cortex - Purkinje cells Lambropoulou M. NEWS 43 31 Νευρολογία www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] Περιεχόμενα ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ International Advisory Board Νικόλαος Αρτέμης Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Alexis Artzimanoglou αντιμετώπιση τηςUniversity νόσου Hospital of Lyon France Κωνσταντίνος ProfessorΒουμβουράκης of Neurology & Child Neurology at the Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης Νικόλαος Τριανταφύλλου Constantin Bouras Γεώργιος Γεωργακάκης Professor, s University of Geneva, Geneva, Switzerland H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών συμπτωματική 6 μεθόδων (CTGeorge – MRIDellatolas – DSA) στην κλινική πράξη ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Universite Paris Descartes,Χ.Institute de Psychologie Α. Σαφούρης, Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) 18 Ludwig Kappos Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος Professor, Neurology Research Group, Departmentτων of Biomedicine, s and Νευρολογικές επιπλοκές ηλεκτρικών τραυματισμών University Hospital, Basel, Switzerland Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος Spyros Kollias s Nευροδερματικές παθήσεις: Professor, Institute of Neuroradiology, University Hospitalτεκμηριωμένη of Zurich 28 θεραπευτική αντιμετώπιση Michalis Koutroumanidis Παντελιάδου, Κ.and Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης MD, Dept. of Clinical Α. Neurophysiology Epilepsies Guy’s St’ Thomas and Evelina NHS Foundation Trust London, UK 38 DimitriosΜ.S.Τσατάλη, MonosΜ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου Β. Στεργίου, 47 s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Professor, Pathology and Laboratory Medicine, Perelman School of Medicine at the University ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ of Pennsylvania, Immunogenetics Laboratory at the Children’s Hospital of Philadelphia ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Nikolaos Rombakis Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Professor, Neuroscience and Psychiatry, Medicalτης School Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 s Δραστηριότητες ΕΝΕMount Sinai, Νew York www.enee.gr [email protected] Anton Valavanis s Νευρολογικά Νέα Professor, Institute of Neuroradiology, University Hospital Zurich, Switzerland ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 54 58 REVIEW ARTICLE 24 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Oδηγίες προς τους συγγραφείς Νευρολογία Το περιοδικό ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΑ κυκλοφορεί κάθε δύο μήνες και αποτελεί το επίσημο όργανο της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας. Με την Υπουργική Απόφαση ΔΥ2α/Γ.Π.οικ. 66198/1/6/2006, που δημοσιεύθηκε στο Φ.Ε.Κ. 1034/Β/1-08-2006, προστέθηκε στον κατάλογο των περιοδικών με Εθνική Αναγνώριση. www.nevrologia.gr Ύλη του Περιοδικού 1. Ανασκοπικά Bimonthly Publication of Hellenic Άρθρα : H έκταση τους δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 6.000 λέξεις. 2. Εργασίες: Κλινικές ή εργαστηριακές μελέτες. Δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 4.000 λέξεις (συμπεριλαμβαAssociation Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS νομένων έως 6 πινάκων και εικόνων). Δεν πρέπει να έχει προηγηθεί δημοσίευση τους σε άλλο έντυπο. 115 28 - GREECE Περιλαμβάνουν σελίδα τίτλου, δομημένη περίληψη, εισαγωγή, μέθοδο, αποτελέσματα, συζήτηση και βιΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 βλιογραφία www.enee.gr [email protected] 3.Σύντομες ανακοινώσεις και Γράμματα προς τη σύνταξη. Σχόλια για εργασίες που έχουν δημοσιευθεί ή σύένα θέμα. Δεν πρέπει να υπερβαίνουν τις 1.500 λέξεις και περιλαμβάνουν έως 2 πίEXECUTIVE BOARDντομες αναφορές σε REVIEW ARTICLES νακες ή εικόνες. President: N.4. Artemis Ενδιαφέροντα περιστατικά. Όριο λέξεων 1500, με τη σελίδα τίτλου, περίληψη και τις βιβλιογραφικές αναVice President: I. Evdokimidis Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic φορές. Επιτρέπονται sμέχρι 2 εικόνες ή πίνακες. Secretary: K. Sitzoglou treatment of the disease Νευρολογικές Εικόνες με εκπαιδευτικό ενδιαφέρον. Όριο 4 εικόνες για το ίδιο θέμα και 200 λέξεις Treasurer: K.5. Voumvourakis Members: E. 6. Staboulis 6 A. Kerasnoudis Επιλογές και σχολιασμός της βιβλιογραφίας N. Triantafillou Νέα – Ειδήσεις – Ενημερωτικές Σελίδες, όπως νέα της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας G.7.Νευρολογικά Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CT –εκπαιδευτικών MRI – DSA)δραστηριοτήτων. in clinical practice και συγγενών εταιρειών, ανακοινώσεις συνεδρίων και άλλων A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 Contents EDITORS IN CHIEF Δομή της ύλης Neurologic complications of electrical injuries Γίνονται δεκτές εργασίεςsστα ελληνικά ή αγγλικά. K. Yiannopoulou, Meidani, A. Pasioti,και K. Karidakis 28 Υποβάλλεται πάντοτε ο τίτλος, τα ονόματαE.των συγγραφέων η περίληψη και στα αγγλικά. Τα κείμενα θα πρέπει να αποστέλλονται σε μορφή Microsoft Word document. s Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy Σελίδα τίτλου: Περιέχει τον τίτλο, τα πλήρη ονόματα των συγγραφέων, το ίδρυμα προέλευσης, τη διεύθυνση EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 και το τηλέφωνο του υπευθύνου για την αλληλογραφία και τον καταμετρημένο αριθμό λέξεων. Artemis Nikolaos Περίληψη: Παρουσιάζει τα κυριότερα σημεία της εργασίας. Δεν πρέπει να υπερβαίνει τις 250 λέξεις. Στο τέKarlovasitou Anna s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos λος της παρατίθενται 3-10 λέξεις ευρετηρίου. V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst Αγγλική περίληψη: Παρουσιάζει σε συντομία την εργασία. H έκτασή της είναι ως 400 λέξεις. Στην αρχή της 47 Sitzoglou Kon/nos γράφονται τα ονόματα των συγγραφέων και ο τίτλος της εργασίας στα αγγλικά. Λέξεις-κλειδιά: έως 6 λέξεις κλειδιά OWNER Βιβλιογραφία: Οι βιβλιογραφικές παραπομπές αριθμούνται με αύξοντα αριθμό ανάλογα με τη σειρά εμφάνισής στο κείμενο (Vancouver) π.χ. O Smith1 ανέφερε ότι......και τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώθηκαν από τον Hellenic Associationτους Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS Adams και συν2. Αναγράφονται έως και οι 6 πρώτοι συγγραφείς. Στον πίνακα της βιβλιογραφίας περιλαμβά115 28 - GREECE μόνο εκείνες οι βιβλιογραφικές παραπομπές που αναφέρονται στο κείμενο και ο πίνακας συντάσσεται Τel. 210 72.47.056 νονται - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] με αύξοντα αριθμό που αντιστοιχεί στη σειρά εμφάνισης των βιβλιογραφικών παραπομπών στο κείμενο π.χ. Πίνακες: Γράφονται σε ξεχωριστή σελίδα, μετά το τέλος των βιβλιογραφικών αναφορών. Αριθμούνται με τη PUBLISHER σειρά εμφάνισής τους στο κείμενο και συνοδεύονται από σύντομη επεξήγηση. Elena Tsolakou Εικόνες: Αποστέλλονται τα πρωτότυπα σχέδια ή φωτογραφίες καλής ποιότητας. Να υποβάλλονται σαν αρGem Communications ltd D. Hristou Nikolaouχεία 49 εικόνας ξεχωριστά από το κείμενο του MS Word. Αριθμούνται με τη σειρά εμφάνισης στο κείμενο. Στο 173 43, Agios Dimitrios κείμενο θα πρέπει να υπάρχει σαφής παραπομπή στον τίτλο των ηλεκτρονικών αρχείων. Σε ξεχωριστή σελίΤel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] δα αναγράφονται οι τίτλοι των εικόνων και οι τυχόν επεξηγήσεις. Iατρική Δεοντολογία: Σε περιπτώσεις ερευνών που αφορούν ανθρώπους, η έρευνα πρέπει να έχει γίνει με βάση τη διακήρυξη του Eλσίνκι (1975). Σε περιπτώσεις φωτογραφιών ασθενών, θα πρέπει να υπάρχει έγSUBSCRIPTION γραφη συγκατάθεση. Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos Members Not members Students Companies - Libraries All foreign countries Free 40 € 15 € 50 € US#80 Νευρολογία 22: 3-2013, 6-14 51 Πρωτοπαθής αγγειίτιδα κεντρικού νευρικού συστήματος-Ανασκόπηση της βιβλιογραφίας Συνοδευτικό έντυπο υποβαλλόμενης εργασίας Νευρολογία Θα πρέπει να συμπληρωθούν ΟΛΑ τα σημεία του εντύπου. Άλλη συνοδευτική επιστολή δεν είναι απαραίτητη. Είδος άρθρου (σημειώστε μόνο ένα) Ερευνητική εργασία Βραχεία εργασία- ενδιαφέρον περιστατικό Ανασκόπηση www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 της Διμηνιαία Βραχείαέκδοση ανασκόπηση Ειδικό άρθρο Γράμμα στη σύνταξη Νευρο-εικόνες Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Τίτλος: www.enee.gr [email protected] Περιεχόμενα Υπεύθυνος για την αλληλογραφία συγγραφέας: Διεύθυνση: ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Τηλέφωνο: Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Επιβεβαιώστε Ταμίας: Μέλη: σημεία Τίτλος του ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ FAX: e-mail: Νικόλαος Αρτέμης Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Κωνσταντίνος Σιτζόγλου την πληρότητα της υποβολής του χειρογράφου σημειώνοντας ΟΛΑ τα παρακάτω αντιμετώπιση της σας, νόσου Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης άρθρου στα Ελληνικά και στα Αγγλικά με μικρά γράμματα s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων (CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη 6 Ονόματα συγγραφέων στα Ελληνικά και στα Αγγλικά (πλήρη ονόματα πχ. Νικόλαος Παπαδόπουλος) ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣτης ΚΑΙ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ Κέντρο προέλευσης εργασίας στα Ελληνικά και Χ. στα Αγγλικά J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος Α. Σαφούρης, Καρακάσης, ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) 18 Δομημένη περίληψη στα Ελληνικά και στα Αγγλικά s Νευρολογικές των ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Έως πέντε Άννα λέξεις ευρετηριασμού (κατά προτίμηση από τοεπιπλοκές MeSH Hellas-Βιοϊατρική Ορολογία) στα Σιτζόγλου Κων/νος Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης Ελληνικά και στα Αγγλικά ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ Όλα τα ονόματα των συγγραφέων στις βιβλιογραφικές παραπομπές ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική (μέχριΝικόλαος 6 και στη συνέχεια “και συν.” ή “et al”) Αρτέμης αντιμετώπιση Καρλοβασίτου Άννα Παντελιάδου, Η βιβλιογραφία στις τελευταίες σελίδεςΑ.των άρθρων Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος s Δήλωση 28 Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου 38 47 Δηλώνω υπεύθυνα ότι: ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ 1.Ελληνική Όλοι οι συγγραφείς της εργασίας συμφωνούν με το περιεχόμενό της και με την υποβολή της Νευρολογική Εταιρεία 10, Αθήνα 115 28 Αλκμάνος στη Νευρολογία Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Δραστηριότητες της ΕΝΕ s Νευρολογικά Νέα s 2.www.enee.gr Το ίδιο κείμενο ή τα αποτελέσματα της εργασίας δεν έχουν υποβληθεί για δημοσίευση σε άλλο Ελληνικό [email protected] ή ξένο περιοδικό 3.ΕΚΔΟΤΗΣ Δηλώνω υπεύθυνα ότι δεν υπάρχει θέμα υποκλοπής πνευματικής ιδιοκτησίας (σε περίπτωση εικόνων, πινάκων ή υλικού Έλενα Τσολάκουαπό άλλες Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. δημοσιεύσεις έχει ζητηθεί και ληφθεί η νόμιμη άδεια η οποία και συνυποβάλλεται) 4.Δ.Δεν υπάρχουν θέματα σύγκρουσης συμφερόντων - σε περίπτωση εξωτερικής χρηματοδότησης αυτό θα Χρήστου Νικολάου 49, 173πρέπει 43, Άγιος ναΔημήτριος αναφέρεται στο τέλος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Ο υπεύθυνος για την αλληλογραφία συγγραφέας Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 22: 3-2013, 6-14 της εργασίας (υπογραφή) 54 58 26 Αποχαιρετισμός Νευρολογία www.nevrologia.gr Bimonthly Publication of Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] EXECUTIVE BOARD President: Vice President: Secretary: Treasurer: Members: N. Artemis I. Evdokimidis K. Sitzoglou K. Voumvourakis E. Staboulis N. Triantafillou G. Georgakakis EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos Contents REVIEW ARTICLES s Μ ε λύπη και μεγάλη συγκίνηση η Νευρολογική κοινότητα αποχαιρέτησε τον Συνάδελφο, Συντονιστή Διευθυντή ΕΣΥ και αγαπητό φίλο Νευρολόγο Κωνσταντίνο Σιτζόγλου. Η Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία αποχαιρετά Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic ένα εξέχων μέλος του σημερινού ΔΣ, πρώην treatment of the disease Πρόεδρο του ΔΣ (2005-2009), Αντιπρόεδρο 6 του ΔΣ (2004-2005 & 2011-2013), Γραμματέα του ΔΣ (2009-2011), μέλος της Συντακτικής Επιs Safe use of Neuroimaging τροπής (CT – MRI – DSA) in clinical practice του «Νευρολογία» (2005-2013) με πολA. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18της λές δραστηριότητες και πολύπλευρο έργο εντός Εταιρείας αλλά και στην καθημερινή Νευρολογία. A. Kerasnoudis s Neurologic complications of electrical injuries K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis 28 O Κώστας Σιτζόγλου γεννήθηκε στην Κατερίνη το 1950, όπου και περάτωσε τις σπουδές της στοιχειώδους και μέσης εκπαίδευσης το 1968. Έλαβε το πτυχίο της Ιατρικής από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίs Neurocutaneous disorders: therapyΔυνάμεις της Κύπρου κης το Δεκέμβριο του 1974. Υπηρέτησε τη στρατιωτική θητείαevidence ως γιατρόςbasic στις Ελληνικές EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, D. Sotiriadis 38 (ΕΛΔΥΚ) και σε θέση βοηθού ιατρού στην Παθολογική Κλινική M. τουTrakatelli, 424 ΓΣΝΕ Θεσσαλονίκης. Στα πλαίσια της υποχρεωτικής υπηρεσίας υπαίθρου υπηρέτησε ως αγροτικός ιατρός στον Κορινό Πιερίας (1978-1979). Artemis Nikolaos Karlovasitou Anna Potagas Kon/nos Rudolf Jobst Sitzoglou Kon/nos s Factors related to demendia in parkinson’ s disease V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A.στην Karlovasitou Στα πλαίσια της άσκησης για την ειδικότητα ασκήθηκε Α’ Πανεπιστημιακή Ψυχιατρική Κλινική του 47τον Ψ.Ν.Θ. και στην Α’ Πανεπιστημιακή Νευρολογική Κλινική του Νοσοκομείου ΑΧΕΠΑ και έλαβε τον τίτλο Νοέμβριο του 1980. OWNER Εκπόνησε διδακτορική διατριβή στην Α’ Πανεπιστημιακή Νευρολογική Κλινική, με τίτλο: «Μελέτη της ωρίΠροκλητών Δυναμικών», η οποία έγινε δεκτή από Hellenic Association Of Neurology μανσης της σωματοαισθητικής οδού με την μέθοδο των 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE το τμήμα της Ιατρικής με το βαθμό «ΑΡΙΣΤΑ» (1983). Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] PUBLISHER Από το 1981 μέχρι το 1984 διετέλεσε Διευθυντής του Ηλεκτροεγκεφαλογραφικού Εργαστηρίου στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Πέτρας Ολύμπου (Ψ.Ν.Π.Ο.), υπεύθυνος του νευροψυχιατρικού εξωτερικού ιατρείου, Πρόεδρος του Επιστημονικού Συμβουλίου του Νοσοκομείου και Σύμβουλος Νευρολόγος Ψυχίατρος του Ιδρύματος για παιδιά με ειδικές ανάγκες «Μέριμνα του παιδιού» στην πόλη της Κατερίνης (από το 1982-4). Elena Tsolakou Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 173 43, Agios Dimitrios Το 1986-7 μετεκπαιδεύτηκε για 6 μήνες στο Ινστιτούτο Νευρολογίας του Πανεπιστημίου του Λονδίνου Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 (National Hospital for Nervous Diseases) και εργάστηκε για 6 μήνες στο Νευροφυσιολογικό Τμήμα του Ιν[email protected] στιτούτου Νευρολογικών Μελετών (Reta Lila Weston Institute of Neurological Studies) του Νοσοκομείου Middlesex Medical School. Παρακολούθησε τις εργασίες του Νευροφυσιολογικού τμήματος του ΟφθαλμιSUBSCRIPTION ατρείου του Bristol (Eye Hospital) και συμμετείχε στις δραστηριότητες του ερευνητικού Νευρολογικού Ινστιτούτου (Burden neurological Institute), με αποτέλεσμα τη συμμετοχή του σε κλινική ερευνητική μελέτη, με Members Free Not members 40 € θέμα: «Αμφιβληστροειδικοί παράγοντες οι οποίοι οδηγούν σε επιμήκυνση του χρόνου αγωγής πληροφοριStudents 15 € ών στον εγκεφαλικό φλοιό». Τον Μάρτιο του 1987 έλαβε πιστοποιητικό άδειας ασκήσεως ιατρικού επαγγέλCompanies - Libraries 50 € ματος στηUS#80 Μ. Βρετανία. All foreign countries 71 Νευρολογία www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Στο διδακτικό[email protected] του έργο περιλαμβάνονται www.enee.gr Περιεχόμενα η εκπαίδευση των ειδικευόμενων ιατρών του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Θεσσαλονίκης, η συμμετοχή στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα χορήγησης ειδικότητας Νοσηλευτικής στην Ψυχική Υγεία του Ψ.Ν.Θ. και η συμμετοχή του στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Νευροφυσιολογικού Εργαστηρίου της Α’ Νευρολογικής Πανεπιστημιακής Κλινικής. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ Πρόεδρος: Παράλληλα Νικόλαος από τοΑρτέμης 1994 συμμετείχε στο μετεκπαιδευτικό πρόγραμμα του Εργαστηρίου Αθλητιατρικής των Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική ΤΕΦΑΑ του ΑΠΘ, διδάσκοντας Γεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλουτο μάθημα «Κακώσεις του Νευρομυικού Συστήματος» σε φοιτητές και πτυχιαντιμετώπιση τηςπρόγραμμα νόσου της Αθλητιατρικής Εταιρείας Β. ΕλΒουμβουράκης Ταμίας: ΕπίσηςΚωνσταντίνος ούχους. από το 1997 συμμετείχε στο μετεκπαιδευτικό Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης λάδας με εισηγήσεις διαλέξεων με θέμα τις «Κρανιοεγκεφαλικές Κακώσεις». Έχει περισσότερες από 50 δηΝικόλαος Τριανταφύλλου μοσιεύσεις και Γεώργιος ανακοινώσεις σε Ελληνικά και Διεθνή Συνέδρια, Ελληνικά και Διεθνή περιοδικά. Γεωργακάκης H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων MRI – DSA) στηνγια κλινική πράξη της Νευρολογίας και Συμμετείχε σε Υγειονομικές Επιτροπές, (CT στην–Επιτροπή Εξετάσεων την Ειδικότητα 6 s ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Καρακάσης, J. Rudolf, Γ.Εταιρεία Δερετζή,ΗΕΓ Ι. Τσίπτσιος ήταν μέλος πολλών Επιστημονικών Εταιρειών εκτός τηςΧ.ΕΝΕ όπως η Ελληνική και Κλινικής ΝευΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) ροφυσιολογίας, η Νευρολογική και Ψυχιατρική Εταιρεία Νοτιοανατολικής Ευρώπης, η Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία, η International Society of Greek Neuroscientists, ηεπιπλοκές International Organization of Psychophysiology, s Νευρολογικές των ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Άννα Κων/νος ηΣιτζόγλου American Association for the Advancement of Science (A.A.A.S.) Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ Συμμετείχε ΕΠΙΤΡΟΠΗ ως μέλος της Οργανωτικής Επιτροπής σημαντικούπαθήσεις: αριθμού επιστημονικών εκδηλώσεων, ήταν s Nευροδερματικές τεκμηριωμένη θεραπευτική υπεύθυνος οργάνωσης εκπαιδευτικού σχολείου της ΕΝΕ το 2013, ενώ πιο πρόσφατα ήταν Πρόεδρος της ΟρΑρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση γανωτικής Επιτροπής της Θεματικής Εκδήλωσης «Επιληψία» στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Διασυνοριακού Καρλοβασίτου Άννα Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης Πάταγας Κων/νος «Epilepsy Spectrum» στις 15-16 Φεβρουαρίου 2014 στη Θεσσαλονίκη. Προγράμματος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον 18 28 38 Ο Κώστας Σιτζόγλου κηδεύθηκε με τηνΒ.παρουσία συγγενών, φίλων του την Παρασκευή Στεργίου, Μ. Τσατάλη, συναδέλφων Μ. Τσολάκη, Α.και Καρλοβασίτου 6ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ιουνίου 2014 στην αγαπημένη του Θεσσαλονίκη. Θα λείψει πραγματικά ως πραγματικός φίλος στους συνεργάτες του αλλά ιδιαίτερα στην οικογένειά του, την σύζυγόΣΕΛΙΔΕΣ του Ράνια και τα δύο παιδιά του, για τα οποία ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία ήταν πάντα υπερήφανος. 47 Δραστηριότητες της ΕΝΕ s Νευρολογικά Νέα 54 58 Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Καλό ταξίδι [email protected] www.enee.gr s Εκ μέρους του ΔΣ της ΕΝΕ ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 52 Εργασίες... "Η δημοσίευση άρθρων στο ΝΕΥΡΟΛΟΓΙΑ δεν δηλώνει αποδοχή των απόψεων και θέσεων του συγγραφέα από την Συντακτική Επιτροπή ή την ΕΝΕ" "Το περιεχόμενο των καταχωρήσεων είναι ευθύνη των εταιρειών που αναφέρονται και οφείλει να ακολουθεί τις προβλεπόμενες νόμιμες προυποθέσεις" REVIEW ARTICLE 2 10 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Διαγνωστική Προσέγγιση των Οπτικών Νευροπαθειών Νευρολογία Ηλιόπουλος Ιωάννης1, Πατούση Αθανασία1, Τριανταφυλλά Μαγδαληνή2, Δαρδαμπούνης Δούκας2 1 Πανεπιστημιακή Νευρολογική Κλινική Δ.Π.Θ., 2 Πανεπιστημιακή Οφθαλμολογική Κλινική Δ.Π.Θ. Πανεπιστημιακό Γενικό Νοσοκομείο Αλεξανδρούπολης Δραγάνα 68100 Αλεξανδρούπολη www.nevrologia.gr Περίληψη Bimonthly Publication of Hellenic Η οπτική νευροπάθεια είναι συχνή αιτία διαταραχής της όρασης στην καθημερινή κλινική πράξη. Το ιστορικό Association Of Neurology και η κλινική εικόνα παρέχουν σημαντικές πληροφορίες που περιορίζουν σημαντικά τη διαφορική διάγνωση 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE και κατευθύνουν την επιλογή των διαγνωστικών εργαλείων, ώστε να επιτευχθεί ακριβής διάγνωση. Οι κυριόπαθήσεις που οφείλονται σε βλάβη του οπτικού νεύρου είναι η οπτική νευρίτιδα απομυελινωτικής αιτιΤel. 210 72.47.056 τερες - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ολογίας, η πρόσθια ισχαιμική νευροπάθεια, οι τοξικές, οι πιεστικές – διηθητικές και οι φλεγμονώδεις οπτικές Contents νευροπάθειες καθώς και η κληρονομική οπτική νευροπάθεια Leber. Σε αυτή την ανασκόπηση δίνεται έμφαση τα οποία θα επιτρέψουν στον ιατρό μια αποτελεσματική και στοχευμένη εκτίEXECUTIVE BOARDστα κλινικά χαρακτηριστικά, REVIEW ARTICLES μηση της οπτικής νευροπάθειας και τη συγκρότηση της διαφορικής διάγνωσης. President: Vice President: Secretary: Treasurer: Members: οπτική νευροπάθεια, οίδημα θηλών, κλινική εξέταση N.Λέξεις-κλειδιά: Artemis I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary K. Sitzoglou treatment of the disease K. Voumvourakis E. Staboulis A. Kerasnoudis N. Triantafillou G. Georgakakis symptomatic 6 “Diagnostic Approach of Optic Neuropathies” s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios Heliopoulos I., Patousi A. Triantafylla M., Dardabounis D. s Neurologic complications 18 of electrical injuries 28 Abstract Optic neuropathy is a common cause of disturbance of vision in everyday practice. The medical s Neurocutaneous disorders: evidence basic clinical therapy history and physical examination provide the clinician with valuable information, which EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadislimits the differential 38 diagnosis and directs the choice of diagnostic tools in order to achieve accurate diagnosis. The main diseases Artemis Nikolaos nerve lesion are demyelinating optic neuritis, anterior ischaemic optic neuropathy, Karlovasitou Anna caused due to an optic s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos toxic, infiltrating and inflammatory optic neuropathies and Leber’s hereditary optic neuropathy. In this V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst review, we emphasize on the clinical features which allow the neurologist to evaluate optic neuropathy 47 Sitzoglou Kon/nos effectively and approach differential diagnosis. K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis Keywords: Οptic Neuropathy, Papilloedema,Clinical Examination OWNER Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 ΓΕΝΙΚΑ www.enee.gr [email protected] Οι οπτικές νευροπάθειες προκαλούν διαταραχή όραPUBLISHER σης - σύμπτωμα το οποίο απαντάται συχνά στην κλινική πράξη – και μπορεί να αποτελούν συνέπεια νευElena Tsolakou ρολογικού, οφθαλμιατρικού ή συστηματικού νοσήGem Communications ltd D. Hristou Nikolaouματος. 49 Έτσι, το πρώτο βήμα στην κλινική προσέγγιση 173 43, Agios Dimitrios της όρασης είναι η διάκριση Τel.:210 97 10 800 -ασθενούς 1, Fax: 210 97με 10διαταραχή 844 [email protected] μεταξύ νευροοφθαλμολογικού, οφθαλμιατρικού ή άλλου προβλήματος. Ανατομικά στοιχεία. Η κλινική προσέγγιση των SUBSCRIPTION διαταραχών της όρασης απαιτεί γνώση των ανατομιMembers Free που εμπλέκονται έμμεσα ή άμεσα με τη κών δομών Not members 40 €της όρασης και των δομών που γειτνιάλειτουργία Students 15 € ζουν με αυτές: Companies - Libraries 50 € οδός: οφθαλμός, οπτικό νεύρο-οπτικό χίαAll foreign countries• Οπτική US#80 σμα & αγκύλη του Wilbrand- οπτικές ταινίες – οπτική ακτινοβολία – φλοιώδες κέντρο της όρασης • Νευρικό κύκλωμα αντανακλαστικού της κόρης στο φως • Αγγειακό δίκτυο της περιοχής: οφθαλμική αρτηρία, κύκλος του Willis και ιδιαίτερα η πρόσθια εγκεφαλική και η πρόσθια αναστομωτική αρτηρία • Γειτονικές ανατομικές δομές: οφθαλμικός κόγχος, οσφρητική οδός, κογχική επιφάνεια μετωπιαίου λοβού, υπόφυση & τούρκικο εφίππιο Αιτιοπαθογετετικοί μηχανισμοί. Ο όρος «οπτική νευροπάθεια» χρησιμοποιείται για να περιγράψει τις κλινικές εκδηλώσεις οι οποίες προκύπτουν από προσβολή του οπτικού νεύρου (νευράξονας – μυελίνη), του περιβλήματός του (μήνιγγες – ΕΝΥ) και του αγγειακού του δικτύου με ποικίλους παθοφυσιολογικούς μηχανισμούς. Η οπτική νευροπάθεια μπορεί να προκληθεί από ποικίλα αίτια, τα σημαντικότερα από τα οποία φαίνονται στον Πίνακα 1. Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 11 1 Διαγνωστική Προσέγγιση των Οπτικών Νευροπαθειών Νευρολογία Πίνακας 1: Αιτιοπαθογενετικοί μηχανισμοί οπτικής νευροπάθειας και συνηθέστερα απαντώμενα νοσήματα. ΑΓΓΕΙΑΚΑ Γιγαντοκυτταρική αρτηρίτιδα Πρόσθια ισχαιμική οπτική νευροπάθεια ΤΟΞΙΚΑ – ΜΕΤΑΒΟΛΙΚΑ Τοξίνες και φάρμακα (μεθανόλη, αιθαμβουτόλη, χλωροκίνη, στρεπτομυκίνη, χλωραμφενικόλη, εργοταμινικά παράγωγα) Ανεπάρκεια βιταμίνης Β12, θειαμίνης ή άλλων βιταμινών του συμπλέγματος Β Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Τοξική αμβλυωπία (καπνού – αλκοόλ) www.nevrologia.gr Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 ΛΟΙΜΩΔΗ Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Παραρρινοκολπίτιδα Σύφιλη Νόσος Lyme Τοξοπλάσμωση Λοίμωξη από CMV ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ Λοίμωξη από κρυπτόκοκκο Περιεχόμενα Πρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης ΑΠΟΜΥΕΛΙΝΩΤΙΚΑ Πολλαπλή σκλήρυνση Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη Οπτική Νευρομυελίτιδα Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Απομυελίνωση μετά από λοίμωξη αντιμετώπιση της νόσου Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης ΦΛΕΓΜΟΝΩΔΗ – ΑΠΟΛΜΥΕΛΙΝΩΤΙΚΑ Σαρκοείδωση Νικόλαος Τριανταφύλλου Συστηματικός Ερυθηματώδης Λύκος Γεώργιος Γεωργακάκης Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: s ΔΙΗΘΗΤΙΚΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΜΗΧΑΝΙΚΑ - ΠΙΕΣΤΙΚΑ Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΚΑ συμπτωματική H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων Σύνδρομο Sjögren (CT –Γλοίωμα MRI – οπτικού DSA) στην κλινική πράξη τύπου Ι) νεύρου (Νευρινωμάτωση Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος Πολύμορφο γλοιοβλάστωμα οπτικού νεύρου Νευρολογικές Λευχαιμία επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης Καρκινωμάτωση μηνίγγων Μετάσταση στο οπτικό νεύρο ή στο χίασμα s Nευροδερματικές παθήσεις:κόλπων τεκμηριωμένη θεραπευτική Βλεννοκήλη παραρρίνιων Μηνιγγίωμα βάσης κρανίου (οσφρητικής ταινίας, σφηνοειαντιμετώπιση δούς πτέρυγας) Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης Μηνιγγίωμα ελύτρου του οπτικού νεύρου Κρανιοφαρυγγίωμα s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον ΌγκοιΜ. υπόφυσης, σύνδρομο κενού εφιππίου Β. Στεργίου, Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου Οστικές εξεργασίες (όπως σε Ινώδη Δυσπλασία) Θυροειδική οφθαλμοπάθεια ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ (Graves) Κοκκιωμάτωση Wegener Ανευρύσματα Δραστηριότητες της ΕΝΕ Οπτική ατροφία του Leber s Νευρολογικά Νέα s ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Κλινική εικόνα. Τα τυπικά κλινικά χαρακτηριστικά Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου 49, της οπτικήςΝικολάου νευροπάθειας είναι: (α) απώλεια κεντρικής 173 43, Άγιος Δημήτριος όρασης, (β) διαταραχή στην αντίληψη των χρωμάτων, (γ) Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 οίδημα ή ωχρότητα της θηλής με καθαρή οφθαλμοσκο[email protected] πική εικόνα του οπτικού δίσκου (clear view through to optic nerve) και (δ) διαταραχή του φωτοκινητικού ανταΣΥΝΔΡΟΜΕΣ (προσαγωγού σκέλους). Η συνύπαρξη νακλαστικού των τεσσάρων αυτών χαρακτηριστικών δηλώνει βέΜέλη της ΕΝΕ Δωρεάν Μη μέλη 40 € νεύρου. βαιη προσβολή του οπτικού Φοιτητές 15 € Ταξινόμηση και Διαφορική διάγνωση. Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € Ένας πρακτικός τρόποςUS#80 ταξινόμησης και διαφοροΕξωτερικού διαγνωστικής προσέγγισης της οπτικής νευροπάθειας μπορεί να γίνει με βάση : Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 18 Λέμφωμα s Κληρονομική Νεανική Οπτική Ατροφία Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 6 α) την προσβολή ενός ή και των δύο οπτικών νεύρων. β) τα ευρήματα της βυθοσκόπησης (παθολογικός ή φυσιολογικός οπτικός δίσκος). γ) τον τρόπο εγκατάστασης (οξεία, υποξεία, χρόνια). 2, 3 ΟΞΕΙΕΣ ΕΤΕΡΟΠΛΕΥΡΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΝΕΥΡΟΠΑΘΕΙΕΣ Στις περισσότερες περιπτώσεις της ετερόπλευρης απώλειας όρασης η διάγνωση βασίζεται αποκλειστικά στο ιστορικό και στην κλινική εξέταση. Ο τρόπος εισβολής και εξέλιξης του συμπτώματος δίνει σημα- 28 38 47 54 58 2 12 Ιωάννης Ηλιόπουλος και συν. ντικές ενδείξεις για την υποκείμενη αιτιολογία. Έτσι, για παράδειγμα, γνωρίζουμε πως χαρακτηριστικό της οπτικής νευρίτιδας είναι ότι η απώλεια όρασης έχει αιφνίδια εισβολή και το έλλειμμα παρουσιάζει βραχεία (λίγες ώρες έως 1-2 ημέρες) επιδείνωση, ενώ στις ισχαιμικές οπτικές νευροπάθειες η απώλεια της όρασης έχει μεν αιφνίδια εισβολή αλλά συνήθως το έλλειμμα φτάνει στο μέγιστο σε λίγα λεπτά και δεν εξελίσσεται περαιτέρω (μη εξελισσόμενη απώλεια όρασης). Bimonthly Publication of Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS Α. Αιφνίδια απώλεια όρασης 115 28 - GREECE δείνωση. Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Οπτική νευρίτιδα (Ο .Ν.) www.enee.gr [email protected] Νευρολογία www.nevrologia.gr με βραχεία επι- Contents Εικόνα 1. MRI των οφθαλμικών κόγχων με χορήγηση παραμαγνητικής ουσίας (gadolinium) και με τεχνική καταστολής λίπους (fat suppression) δείχνει διόγκωση και εμπλουτισμό του οπτικού νεύρου. Παρόλο που πολλές φλεγμονώδεις νόσοι μπορούν να προσβάλλουν το οπτικό νεύρο, η συνηθέστερη αιEXECUTIVE BOARD τία είναι η οξεία απομυελίνωση, πουARTICLES μπορεί να εμφαREVIEW νιστεί είτε ως κλινικά μεμονωμένο επεισόδιο, είτε ως President: N. Artemis εκδήλωση της πολλαπλής σκλήρυνσης. Η Ο.Ν. εμVice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic Ωστόσο τα ΟΠΔ δε συστήνονται ως εξέταση ρουτίSecretary: K.φανίζεται Sitzoglou συνήθως σε νέους ενήλικες ηλικίας 20 – 45 treatment of the disease Treasurer: K.ετών Voumvourakis και εμφανίζεται στις γυναίκες με συχνότητα τρι- νας, ενώ παθολογικά ευρήματα μπορεί να προκύMembers: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis 3,4,5 ψουν και σε άλλες παθολογικές καταστάσεις (πίεση, από ότι στους άντρες. N.πλάσια Triantafillou Οπτικά πεδία: Η εξέταση των οπτικών πεδίων μπο- διήθηση, μη απομυελινωτικού τύπου φλεγμονή του G. Georgakakis Safe use Neuroimaging (CT –νεύρου). MRI – DSA) in clinical practice ρεί να αποβεί εξαιρετικάsχρήσιμη στη of διαφορική διά- οπτικού Σε περίπτωση που καμία από τις παραπάνω εξετάA. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 γνωση οιδήματος θηλής από πιεστικές βλάβες (βλέπε EDITORS IN CHIEF σεις δεν οδηγήσει σε βέβαιη διάγνωση επαναλαμβάπαρακάτω στο τμήμα για τις αμφοτερόπλευρες οπτικές βυθοσκόπηση του ασθενούς σε 2 – 4 εβδοKarlovasitou Anna νευροπάθειες). Συνήθως οπτική νευρίτιδα υπάρ- νεται sστη Neurologic complications of ηelectrical injuries Sitzoglou Kon/nos μάδες οπότε, αν πρόκειται για οπτική νευρίτιδα διαπιχουν κεντρικά ή παρακεντρικά σκοτώματα, E. διότι προ- A. Pasioti, K. Karidakis K. Yiannopoulou, Meidani, 28 3 στώνεται ατροφία της οπτικής θηλής συνήθως στο κροσβάλλεται το θηλαιοωχρικό δεμάτιο. τμήμα τηςbasic (εικόνα 2) και η αντίστοιχη παθολοΒυθοσκόπηση: Aν διαπιστωθεί οίδημα της disorders: οπτι- ταφικό s Neurocutaneous evidence therapy γία στην οπτική τομογραφία συνοχής. κής θηλής, σε συνδυασμόA.μεPanteliadou, κεντρικό ή παρακεντριEDITORIAL BOARD K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 κό σκότωμα στα οπτικά πεδία τότε πρόκειται για προArtemis Nikolaos οπτικού νεύρου, δηλαδή για Karlovasitou Anna σβολή της κεφαλής του s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos θηλίτιδα. Το οίδημα είναι ήπιο, χωρίς αιμορραγίες V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst και εντοπίζεται στο κροταφικό τμήμα του οπτικού δί47 Sitzoglou Kon/nos σκου. Στις περισσότερες περιπτώσεις η βυθοσκόπηση είναι φυσιολογική («ο ασθενής δεν βλέπει τίποτα OWNER και ο γιατρός δεν βλέπει τίποτα») τότε πρέπει να διευαν πρόκειται για οπισθοβολβική νευρίτιHellenic Associationκρινιστεί Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS δα, δηλαδή για προσβολή του οπτικού νεύρου χω115 28 - GREECE ρίς συμμετοχή της θηλής.6 Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Επιπρόσθετες διαγνωστικές εξετάσεις που χρησιwww.enee.gr [email protected] μοποιούνται στη διαγνωστική προσέγγιση της οπτιEικόνα 2. Φωτογραφία βυθού δεξιού οφθαλPUBLISHER κής νευρίτιδας είναι οι παρακάτω.5 μού στην οποία παρατηρείται ατροφία του Η MRI των οφθαλμικών κόγχων με χορήγηση οπτικού νεύρου, ιδιαίτερα έκδηλη στο κροταElena Tsolakou παραμαγνητικής ουσίας (gadolinium) και με τεχνική Gem Communications ltd φικό ήμισυ. D. Hristou Nikolaouκαταστολής 49 λίπους (fat suppression) δείχνει διόγκω173 43, Agios Dimitrios ση και εμπλουτισμό του οπτικού νεύρου(εικόνα 1). Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 Η Οπτική Τομογραφία Συνοχής (Optical [email protected] Η τεχνική αυτή είναι επίσης χρήσιμη για τη διάκριση Coherence Tomography – OCT), είναι μια σχετικά της οπτικής νευρίτιδας από την οπτική περινευρίτιδα. νέα, μη επεμβατική μέθοδος, που προσδιορίζει το Τα Οπτικά Προκλητά Δυναμικά (Visual Evoked SUBSCRIPTION Potentials – VEP) μπορεί να αποδειχθούν χρήσιμα σε πάχος της στιβάδας των νευρικών ινών του αμφιβληστροειδή (retinal nerve fiber layer-RNFL). Σε ασθενείς περιπτώσεις Members Free στις οποίες αμφισβητείται η οξεία αποNot members 40 € μυελινωτική οπτική νευρίτιδα. Παθολογικά ευρήμα- με ιστορικό απομυελινωτικής οπτικής νευρίτιδας ή Students 15 € του λανθάνοντα χρόνου και ελάττωση πολλαπλής σκλήρυνσης (εικόνα 3), ακόμα και χωρίς τα (αύξηση Companies - Libraries 50 € ιστορικό Ο.Ν., έχει αποδειχθεί με μελέτες λέπτυνση All foreign countriesτου δυναμικού) US#80 είναι συμβατά με απομυελίνωση του 7 προσαγωγού σκέλους της οπτικής οδού και παρατη- της παραπάνω στιβάδας ινών. Η OCT αποτελεί επίρούνται στο 65% των ασθενών με οπτική νευρίτιδα. σης μέθοδο εκλογής για την αποκάλυψη ωχροπάθει- Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 13 1 Διαγνωστική Προσέγγιση των Οπτικών Νευροπαθειών τα παρακάτω χαρακτηριστικά: (α) οπτική οξύτητα αντίληψης φωτός ή χειρότερη κατά την οξεία φάση της προσβολής, (β) οπτική οξύτητα προσβεβλημένου οφθαλμού ≤20/50, μετά την αποδρομή του επεισοδίου οπτικής νευρίτιδας, (γ) συμπτωματική, αμφοτερόπλευρη απώλεια όρασης, (δ) υποτροπιάζοντα επεισόδια οπτικής νευρίτιδας, Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 (ε) ήπια συμπτώματα ή κλινικά ευρήματα μυελοπάΔιμηνιαία έκδοση της θειας, Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 (στ) ύπαρξη άλλης συστηματικής αυτοάνοσης νόσου, Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 (ζ) MRI εγκεφάλου φυσιολογική ή μη τυπική για πολwww.enee.gr [email protected] λαπλή σκλήρυνση, (η) μέσο πάχος RNFL (στιβάδας νευρικών ινών αμφιβληστροειδή) < 70μm, μετρούμενο με ΟCT.8 Εικόνα 3. Οπτική Τομογραφία Συνοχής – RNFL ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Χρόνια υποτροπιάζουσα φλεγμονώδης νευΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ στην οποία απεικονίζεται διάχυτη έκπτωση νευροπάθεια (Chronic Relapsing Inflammatory Optic ρικών ινών του αμφ/δούς Πρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης σημαντικού βαθμού. Neuropathy-CRION). Η CRION είναι μια σπάνια νοσοΑντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου λογική οντότητα που περιγράφηκε την προηγούμενη αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης δεκαετία. Πρόκειται για μια φλεγμονώδη κατάσταση Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 ΑναζήτησηΝικόλαος της αιτιοπαθογένειας της οπτικής άγνωστης αιτιολογίας που προσβάλλει το οπτικό νεύΤριανταφύλλου νευρίτιδας. Γεώργιος Γεωργακάκης ρο και δε σχετίζεται με άλλη συστηματική φλεγμονώs H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων Πολλαπλή σκλήρυνση. Η MRI εγκεφάλου ιδανι- δη νόσο. Παρουσιάζει εξάρσεις και υφέσεις, μεγάλη (CT MRI –ανταπόκριση DSA) στην στη κλινική πράξη κά διενεργείται εντός δύο εβδομάδων από την–έναρθεραπεία με κορτικοειδή και υποΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος 18 ξη των συμπτωμάτων και χρησιμεύει για την ανάδειξη τροπή σε διακοπή τους. Η νευροπάθεια που προκαΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) απομυελινωτικών εστιών στον εγκέφαλο. Η παρουσία λείται είναι υποξείας έναρξης, ετερόπλευρη ή αμφοχαρακτηριστικών στην περι- τερόπλευρη. Αρχικά πόνος και στη συνέs Νευρολογικές επιπλοκές των εμφανίζεται ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Άννα απομυελινωτικών εστιών Σιτζόγλου Κων/νος κοιλιακή λευκή ουσία, με διάμετρο ≥3mm και ωοει- χεια απώλεια Α. όρασης και Κ. άλλοτε άλλης βαρύτητας οίΚ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Πασιώτη, Καρυδάκης 28 δές σχήμα δηλώνει αυξημένο κίνδυνο για ανάπτυξη δημα οπτικής θηλής.9 πολλαπλής Η οσφυονωτιαία παρακέΟπτική Περινευρίτιδα Η οπτική θεραπευτική περινευρίτιδα, ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗσκλήρυνσης. ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη ντηση (ΟΝΠ) και η ανίχνευση παρουσίας ολιγοκλωνι- γνωστή και ως κογχικός ψευδοόγκος4, είναι φλεγμονή Αρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση κών ζωνών στο μπορεί του ελύτρου του οπτικού νεύρου. Τα χαρακτηριστικά Καρλοβασίτου Άνναεγκεφαλονωτιαίο υγρό (ΕΝΥ) Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος να χρησιμοποιηθεί ως προγνωστικός δείκτης ανάπτυ- της και η διαφορική διάγνωση από την οπτική νευρίΡούντολφ Γιομπστ σκλήρυνσης, κυρίως σε ασθενείς με τιδα αναφέρονται στον Πίνακα 2. ξης πολλαπλής Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον φυσιολογική MRI εγκεφάλου ή με παθολογική MRI, Περιπτώσεις απώλειας όρασης με άτυπα κλι47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου αλλά όχι τυπική για απομυελινωτική νόσο.5 νικά χαρακτηριστικά. ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Οπτική νευρομυελίτιδα (Neuromyelitis Optica Τα παρακάτω χαρακτηριστικά θεωρούνται άτυπα ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ - Ελληνική NMO). Περίπου οι Εταιρεία μισοί από τους ασθενείς με NMO για οπτική νευρίτιδα και πρέπει να εγείρουν κλινική Νευρολογική παρουσιάζουν ως 115 αρχική Αλκμάνος 10, Αθήνα 28 εκδήλωση της νόσου μεμο- υποψία (red flags) για υποκείμενη αιτία άλλη από αυΤηλ. 210 ή 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 s Δραστηριότητες τηςπροαναφέρθηκαν: ΕΝΕ 54 νωμένα υποτροπιάζοντα επεισόδια οπτικής νευρί- τές που www.enee.gr [email protected] τιδας. Τα αντισώματα ορού έναντι ακουαπορίνης4 • Νέα επιδείνωση >2 εβδομάδες s Νευρολογικά 58 (αquaporin - 4 ή NMO-IgG) ανευρίσκονται σε ποσο- • μη αποκατάσταση όρασης σε 1 μήνα στό 3-20%. Ο προσδιορισμός αυτών των αντισωμά- • ασύνηθες σκότωμα ΕΚΔΟΤΗΣ των προτείνεται σε περιπτώσεις οπτική νευρίτιδας, με • άτυπη οφθαλμοσκοπική εικόνα ας. Η OCT δεν εφαρμόζεται προς το παρόν σε ευρεία κλίμακα στην κλινική πράξη, αλλά η χρήση της φαίνεται ότι θα καθιερωθεί στο μέλλον. Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, Πίνακας 2:Δημήτριος Διαφορική διάγνωση της οπτικής νευρίτιδας 173 43, Άγιος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΟΠΤΙΚΗ ΝΕΥΡΙΤΙΔΑ Ηλικία Έναρξης ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Οπτικά Μέλη της πεδία ΕΝΕ Μη μέλη της Νόσου Εξέλιξη Φοιτητές Φυσική Ιστορία Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού MRI Συνήθως νέοι ενήλικες (μόνο 15% > 50 ετών) Συνήθως κεντρικά σκοτώματα Δωρεάν 40Εξέλιξη € σε μέρες 15 € της διαταραχής 50Αποκατάσταση € US#80 Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 ΟΠΤΙΚΗ ΠΕΡΙΝΕΥΡΙΤΙΔΑ Ευρύτερα ηλικιακά όρια (36% > 50 ετών) Παρακεντρικά/τοξοειδή σκοτώματα Εξέλιξη σε εβδομάδες όρασης Προοδευτική απώλεια όρασης Εμπλουτισμός οπτικού νεύρου και ίσως βλάβες λευκής ουσίας Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 από την οπτική περινευρίτιδα. Εμπλουτισμός περινευρίου και ίσως των εξοφθάλμιων μυών 2 14 Ιωάννης Ηλιόπουλος και συν. Οι παθήσεις που πρέπει να ληφθούν υπόψη στη διαφορική διάγνωση αναφέρονται παρακάτω, στο τμήμα «Υποξείες Οπτικές Νευροπάθειες». Σε τέτοιες περιπτώσεις προτείνεται ο περαιτέρω έλεγχος με: Εξετάσεις Αίματος: RPR, Lyme, Bartonella henselae, West Nile Virus, HIV, HSV, ACE Εξέταση του ΕΝΥ: με PCR για νόσο Lyme, HSV, WNV Γενετικός έλεγχος: μιτοχονδριακό DNA για νευροπάθεια Bimonthly Publication ofLeber Hellenic Φλουροαγγειογραφία. 3,5 Association Of Neurology Νευρολογία www.nevrologia.gr 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Β. Αιφνίδια απώλεια όρασης μη εξελισσόμενη Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Ισχαιμική Οπτική Νευροπάθεια (ΙΟΝ) www.enee.gr [email protected] Contents Πρόκειται για τη συχνότερη αιτία οξείας οπτικής νευ- Εικόνα 4: Βυθοσκόπηση σε ΝΑΙΟΝ. Παρατηροπάθειας στους ηλικιωμένους και διακρίνεται στις ρούνται ασαφοποίηση του περιγράμματος του EXECUTIVE BOARD εξής κατηγορίες: REVIEW ARTICLES δίσκου και οίδημα της κεφαλής του οπτικού Πρόσθια Ισχαιμική Οπτική Νευροπάθεια, στην οποία νεύρου (α), γραμμοειδείς αιμορραγίες (β) και President: N. Artemis προσβάλλεται ο οπτικός δίσκος και η οποία διακρίνε- έντονη αιμάτωση της κεφαλής του οπτικού νεύVice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic σε αρτηριτιδική (arteritic) και σε μη αρτηριτιδι- ρου (γ). Secretary: K.ται Sitzoglou treatment of the disease Treasurer: K.κή Voumvourakis (non arteritic). Members: E. Staboulis 6 Kerasnoudis στην οποία Οπίσθια Ισχαιμική ΟπτικήA.Νευροπάθεια, N. Triantafillou οξεία φάση της ΝΑΙΟΝ παρατηρείται αύξηση του πάσυμμετέχει ο οπτικός δίσκος και είναι πολύ πιο σπάG.δε Georgakakis χους του RNFL, συμβατή με το οίδημα του οπτικού νια από την πρόσθια. s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice δίσκου και της θηλής. A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 Μη αρτηριτιδική ισχαιμική οπτική νευροπάEDITORS IN CHIEF Η Συνεστιακή Βιομικροσκόπηση με Laser θεια (Νon Αrteritic Ischemic Optic NeuropathyScanning Laser Ophthalmoscopy – Karlovasitou Anna NAΙΟΝ). Η μη αρτηριτιδική νευροπάθεια είναι μια (Confocal s Neurologic complications of electrical injuries Sitzoglou Kon/nos CSLO), με την οποία επιτυγχάνεται αντικειμενική εκτίσχετικά συχνή διαταραχή, K. που τυπικά εμφανίζεται σε A. Pasioti, K. Karidakis Yiannopoulou, E. Meidani, 28 άτομα μέσης ηλικίας ή σε ηλικιωμένους. Προκαλείται μηση της μορφολογίας της κεφαλής του οπτικού νεύρου και του πάχους της RNFL. Η μέθοδος αυτή χρηαπό ισχαιμία της κεφαλής του οπτικού νεύρου λόγω s Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy κυρίως για την εκτίμηση της ΝΑΙΟΝ σε απόφραξης των τροφοφόρων αγγείων του,K.κυρίως των A.σιμοποιείται EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, Kalokasidis, Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 βραχέων οπίσθιων ακτινοειδών αρτηριών. Η κλινική χρόνια φάση. Artemis Nikolaos Η Πολαρομετρία Σάρωσης με Laser (Scanning οξεία ανώδυνη ετερόπλευKarlovasitou Anna εικόνα χαρακτηρίζεται από s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Laser Polarimetry – SLP), με την οποία εκτιμάται το Potagas Kon/nos ρη απώλεια όρασης, συχνά κατά την αφύπνιση.4,10 V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou πάχος της στιβάδας των νευρικών ινών του οπτικού Rudolf Jobst Οπτικά πεδία: συνήθως παρατηρείται οριζόντια κάτω 47 Sitzoglou Kon/nos νεύρου. ημιανοψία, ενώ η οπτική οξύτητα μπορεί να παραμείνει Aρτηριτιδική ισχαιμική οπτική νευροπάθεια ανεπηρέαστη. Η διαταραχή της όρασης συνήθως είναι OWNER μη εξελισσόμενη αλλά σε ένα ποσοστό 20 - 30% των (Αrteritic Ischemic Optic Neuropathy-ΑΙΟΝ). Το μπορεί να παρουσιάσει προοδευτική εξέλιξη αίτιο είναι η κροταφική (γιγαντοκυτταρική) αρτηριίτιHellenic Associationασθενών Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS τις πρώτες 10 μέρες (εξελισσόμενη ΝΑΙΟΝ). Μετά την δα (ΚΑ), μια αυτοάνοση διαταραχή η οποία εμφανίζε115 28 - GREECE αποδρομή του οιδήματος, μετά από μερικές εβδομά- ται κατ’ αποκλειστικότητα σε άτομα της τρίτης ηλικίας. Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 δες, η οπτική οξύτητα μπορεί να βελτιωθεί, αλλά το Εμφανίζεται πολύ σπάνια σε άτομα <60 ετών και πραwww.enee.gr [email protected] έλλειμμα του οπτικού πεδίου συνήθως είναι μόνιμο.4,6 κτικά δεν εμφανίζεται σε άτομα <50 ετών. Η αυτοάνοPUBLISHER Η βυθοσκόπηση αποκαλύπτει οίδημα του οπτικού ση διαταραχή προσβάλλει τον έσω ελαστικό χιτώνα δίσκου (διάχυτο ή τμηματικό), που αφορά κυρίως το των μέσου και μεγάλου μεγέθους αρτηριών προκαElena Tsolakou λώντας την απόφραξη του αυλού τους και συμπτώάνω Gem Communications ltdτμήμα του. Παρατηρείται επίσης υπεραιμία και D. Hristou Nikolaouστένωση 49 των αρτηριολίων καθώς επίσης και γραμμο- ματα ισχαιμίας. Συνηθέστερα προσβάλλονται τα εξωκράνια αγγεία. Αποτελεί οξεία κατάσταση, η οποία αν 173 43, Agios Dimitrios ειδείς αιμορραγίες (εικόνα 4). Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 Η διάγνωση της ΝΑΙΟΝ είναι κυρίως κλινική. Ωστό- δε διαγνωστεί και θεραπευτεί εγκαίρως μπορεί ταχέ[email protected] σε αμφοτερόπλευρη προσβολή των σο, τα τελευταία χρόνια χρησιμοποιούνται όλο και ως να εξελιχθεί 12 οφθαλμών. συχνότερα τεχνικές ποσοτικής εκτίμησης της μορφοΗ κλινική εικόνα της ΚΑ περιλαμβάνει γενικά συSUBSCRIPTION λογίας του οπτικού νεύρου για τη διάγνωση και την μπτώματα (ανορεξία, πυρετός, νυχτερινή εφίδρωση, παρακολούθηση των ασθενών με ΝΑΙΟΝ.11 Οι τεχνιMembers Free κακουχία) τα οποία προηγούνται κατά 1 - 2 μήνες Not members € κές αυτές40είναι : της διαταραχής όρασης. Τα ειδικά συμπτώματα περιStudents 15 € Τομογραφία Συνοχής (OCT), με την Η Οπτική Companies - Libraries 50 € λαμβάνουν: α) αιφνίδια ετερόπλευρη απώλεια όραAll foreign countriesοποία, όπως US#80προαναφέρθηκε, υπολογίζεται το πά- σης, ορισμένες φορές με μεγάλη ελάττωση της οπτιχος της στιβάδας των νευρικών ινών του αμφιβληστροειδή (Retinal Nerve Fibber Layer – RNFL). Στην κής οξύτητας (μπορεί να υπάρχει ακόμα και διαταρα- Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 Διαγνωστική Προσέγγιση των Οπτικών Νευροπαθειών 15 1 χή της αντίληψης του φωτός), β) άλγος στον οφθαλ- ναι συνήθως μεγάλου βαθμού και όχι σπάνια αμφομό, στην κεφαλή, στο πρόσωπο ή στον αυχένα, γ) ευ- τερόπλευρη.4 αισθησία στην ψηλάφηση και απουσία σφύξεων των ΥΠΟΞΕΙΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΝΕΥΡΟΠΑΘΕΙΕΣ επιπολής κροταφικών αρτηριών και σπανιότερα δ) νεΣε αυτή την κατηγορία των παθήσεων η απώλεια κρωτικές εστίες στο τριχωτό της κεφαλής, στη γλώστης όρασης επιδεινώνεται προοδευτικά σε χρονικό δισα, στο λαιμό ή στα ούλα. Ορισμένες φορές μπορεί να προηγούνται επεισόδια άστημα ημερών ή μηνών και οφείλεται συνήθως σε παροδικής ετερόπλευρης απώλειας όρασης τα οποία πιεστικές βλάβες οι οποίες τυπικά προκαλούν βραδεία Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 μπορεί να έκδοση εκληφθούν Διμηνιαία της ως καρδιοεμβολικά. Ύπαρξη προοδευτική και όχι οξεία απώλεια όρασης. Ωστόσο, των επεισοδίων αυτών αποτελεί Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας προγνωστικό δείκτη σε κάποιες περιπτώσεις το σύμπτωμα γίνεται αιφνίδια Αλκμάνος 10, απώλειας Αθήνα 115 28 αντιληπτό από τον ασθενή, ενώ άλλοτε μπορεί να παεπικείμενης όρασης.13 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556οίδημα του οπτικού ρουσιασθεί οξεία μείωση της όρασης εξαιτίας ταχείας Η βυθοσκόπηση αποκαλύπτει www.enee.gr [email protected] δίσκου, που στους περισσότερους ασθενείς προσβάλ- επέκτασης της μάζας, όπως σε αποπληξία της υπόφυλει ολόκληρη την κεφαλή του Ο.Ν. και έχει χαρακτη- σης ή σε ρήξη ανευρύσματος. Οι κυριότερες αιτίες που μπορούν να προκαλέσουν ριστική λευκή χροιά «σαν λευκή κιμωλία». Δεν παΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ οπτική ρατηρείται συμφόρηση των τριχοειδών, ενώ ανευρίΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ νευροπάθεια υποξείας έναρξης, με ετερόπλευσκονται συχνά φλογοειδείς αιμορραγίες, βαμβακό- ρη ή αμφοτερόπλευρη προσβολή του οπτικού νεύΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης μορφα εξιδρώματα ισχαιμία του αμφιβληστροει- ρου παρουσιάζονται στον Πίνακα 3. Αντιπρόεδρος: Ιωάννηςκαι Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν.11,14 Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου από εργαστηριακά Συνοπτικά ένας αλγόριθμος για την προσέγγιση δή. Η διάγνωση υποστηρίζεται αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης με ετερόπλευρη απώλεια όρασης παρουευρήματα: αιματολογικές εξετάσεις (αυξημένη Τ.Κ.Ε. ασθενούς Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 σιάζεται στο Σχήμα 1. και CRP), υπερηχογράφημα των κροταφικών αρτηριΝικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος ών και ανεύρεση του Γεωργακάκης χαρακτηριστικού “halo sign”15 s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων ΑΜΦΟΤΕΡΟΠΛΕΥΡΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΝΕΥΡΟΠΑκαι επιβεβαιώνεται με βιοψία των κροταφικών αρτη(CTαρτηρι– MRI – DSA) στην κλινική πράξη ΘΕΙΕΣ ριών. Η βιοψία αμφότερων των κροταφικών ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή,(Papilledema Ι. Τσίπτσιος ) 18 Οίδημα Οπτικού Δίσκου ών συχνά είναι απαραίτητη.16 ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Το αμφοτερόπλευρο οίδημα του οπτικού δίσκου προκαλείται συνηθέστερα από αυξημένη ενδοκράνια ΕΤΕΡΟΠΛΕΥΡΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΝΕΥΡΟΠΑΘΕΙΕΣ s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος πίεση και μπορεί να είναι ασύμμετρο λόγω ανατομιΜΕ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΟΠΤΙΚΟ ΔΙΣΚΟ Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης 28 Τα πιο συχνά αίτια είναι η οπισθοβολβική νευρίτιδα κών διαφορών στα μηνιγγικά περιβλήματα του ενδοτμήματος των δύο οπτικών νεύρων. Άλλες και οι πιεστικές βλάβες στο χίασμα. Υποξεία απώλεια κράνιουπαθήσεις: ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Nευροδερματικές τεκμηριωμένη θεραπευτική όρασης με συνοδό άνω κροταφικό τεταρτοκυκλικό ημι- συνήθεις αιτίες αμφοτερόπλευρου οιδήματος είναι η Αρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση ανοπτικό έλλειμμα στον υγιή οφθαλμό (πίεση αγκύ- διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια και η κακοήθης αρΚαρλοβασίτου Άννα Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος δηλώνουν πιεστική βλάβη στο χίασμα. τηριακή υπέρταση. Στην οξεία φάση του παρατηρείται λης Wilbrand) Ρούντολφ Γιομπστδιάγνωση οπτικής νευρίτιδας από ωχρο- συχνά εξεσημασμένο οίδημα του οπτικού δίσκου το Η διαφορική Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον πάθεια είναι το κυριότερο πρόβλημα στην εκτίμηση οποίο δε συνοδεύεται ωστόσο από αντίστοιχης βα47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου της ετερόπλευρης απώλειας όρασης στις περιπτώσεις ρύτητας διαταραχή της οπτικής οξύτητας, ή μπορεί ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ που η βυθοσκόπηση είναι φυσιολογική (οπτικός δί- να εμφανίζεται παροδικό θάμβος όρασης σε δοκιμαΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ (χαρακτηριστικό σύμπτωμα για το οίδησκος και Νευρολογική ωχρά κηλίδα). Στην ωχροπάθεια συνήθως σία Valsava. Ελληνική Εταιρεία 3,4,6 μα από στάση). υπάρχει απώλεια όρασης με παραμόρφωση των αντιΑλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: αργεί 210 72.47.556 s μετά Δραστηριότητες ΕΝΕ ενδοκράνια πίεση παραμείνει χωρίς 54 Αν της η αυξημένη κειμένων και η όραση να επανέλθει από έκwww.enee.gr θεραπεία, τελικά θα προκληθεί βλάβη των νευραξόθεση σε έντονο[email protected] φως, χαρακτηριστικά που δεν υπάρs Νευρολογικά Νέα 58 χουν στην οπτική νευρίτιδα. Πόνος στο βολβό και ιδι- νων του οπτικού νεύρου και θα αναπτυχθούν ελλείμαίτερα στις οφθαλμικές κινήσεις και διαφυγή της κό- ματα στα οπτικά πεδία, ενώ το οίδημα θα υποχωρήΕΚΔΟΤΗΣ ρης (κόρη Marcus Gunn) αποτελούν παθογνωμονι- σει και ο δίσκος θα αποκτήσει ωχρή, ατροφική χροιά. Έλενα Τσολάκου Οπτικά πεδία. Κατά την εξέταση των οπτικών πεκά σημεία οπτικής νευρίτιδας. Η «δοκιμασία διαφυGem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, γής της κόρης» (swinging flashlight test) είναι πολύ δίων παρατηρείται διεύρυνση της τυφλής κηλίδας, 173 43, Άγιοςστην Δημήτριος ευαίσθητη αποκάλυψη ακόμα και ήπιας βλάβης γεγονός που βοηθά στη διαφορική διάγνωση του οιΤηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 5,16 δήματος λόγω πίεσης του οπτικού νεύρου από αυτό του οπτικού νεύρου. [email protected] Η οπίσθια ισχαιμική οπτική νευροπάθεια, που που οφείλεται σε βλάβη του από άλλη αιτία (απομυόπως προαναφέρθηκε είναι σπάνια νοσολογική οντό- ελίνωση, ισχαιμία, τοξική βλάβη) και στο οποίο παΣΥΝΔΡΟΜΕΣ τητα, μπορεί να εμφανιστεί στα πλαίσια γιγαντοκυττα- ρατηρούνται κεντρικά ή παρακεντρικά σκοτώματα. Βυθοσκόπηση: ο οπτικός δίσκος εμφανίζει υπερικής αρτηρίτιδας (χωρίςΔωρεάν προσβολή της οπτικής θηΜέλη της ΕΝΕ Μη μέλη 40 € υπότασης (π.χ. κατά τη ραιμία, ασαφοποίηση των ορίων του και απώλεια των λής) ή βαριάς παρατεταμένης Φοιτητές χειρουργικής επέμβασης), 15 € διάρκεια καρδιακής ανα- φλεβικών σφύξεων. Αργότερα αναπτύσσονται αιμορΕταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € κοπής ή μεγάλης αιμορραγίας, συχνά σε ασθενείς με ραγίες στον αμφιβληστροειδή, ανύψωση του οπτιΕξωτερικού US#80 αναιμία. Είναι μια διάγνωση που τίθεται εξ’ αποκλει- κού δίσκου και βαμβακόμορφα εξιδρώματα και τελισμού και με μεγάλη προσοχή. Η απώλεια όρασης εί- κά ατροφία και ωχρότητα του δίσκου. Αξίζει να ση- Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 2 16 Ιωάννης Ηλιόπουλος και συν. Νευρολογία Πίνακας 3: Αιτίες υποξείας έναρξης οπτικής νευροπάθειας. Αξίζει να σημειωθεί ότι οι λοιμώδους αιτιολογίας νευροπάθειες (και συχνότερα η προκαλούμενη από τη Bartonella henselae) συνοδεύονται συχνά και από αμφιβληστροειδοπάθεια (neuroretinitis), οπότε στη βυθοσκόπηση συνυπάρχουν το οίδημα του οπτικού δίσκου και εξιδρώματα της ωχράς κηλίδας. Φλεγμονώδεις νόσοι www.nevrologia.gr • Νευροσαρκοείδωση • Ερυθηματώδης Λύκος • Σύνδρομο Sjögren Bimonthly Publication of Hellenic Λοιμώδεις Νόσοι Association Of Neurology • Παραρρινοκολπίτιδα • Νόσος εξ’ ονύχων γαλής (Bartonella henselae) • Νευροσύφιλη (Treponema pallidum) • Νόσος του Lyme (Borrelia burgdoferi) • Λοίμωξη HIV και ευκαιριακές λοιμώξεις (τοξοπλάσμωση, λοίμωξη από κυτταρομεγαλοϊό, λοίμωξη από κρυπτόκοκκο) 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] Contents EXECUTIVE BOARD Πιεστικές Βλάβες REVIEW ARTICLES • Βλεννοκήλη παραρρίνιων κόλπων President: Vice President: Secretary: Treasurer: Members: N. Artemis I. Evdokimidis K. Sitzoglou K. Voumvourakis E. Staboulis N. Triantafillou G. Georgakakis Νεοπλασίες • Μηνιγγίωμα του ελύτρου του Οπτικού Νεύρου s s EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos s s EDITORIAL BOARD Artemis Nikolaos Karlovasitou Anna Potagas Kon/nos Rudolf Jobst Sitzoglou Kon/nos OWNER Multiple Sclerosis - The symptomatic • Μηνιγγίωμα της βάσης τουmultidisciplinary κρανίου • Ινώδης Δυσπλασία (οστικές εξεργασίες που πιέζουν το Ο.Ν.) treatment of the disease • Διόγκωση A. Kerasnoudisοφθαλμικών μυών (π.χ. θυρεοειδική οφθαλμοπάθεια) • Ανευρύσματα • Κοκκιωμάτωση Wegener Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice • Γλοίωμα Οπτικού Νεύρου (Νευρινωμάτωση τύπου Ι) A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios • Πολύμορφο Γλοιοβλάστωμα Οπτικού Νεύρου • Κρανιοφαρυγγίωμα Neurologic complications of electrical injuries • Λέμφωμα K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis • Λευχαιμία • Καρκινωμάτωση των μηνίγγων Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy • Μεταστάσεις στο Οπτικό Νεύρο ή στο Οπτικό Χίασμα A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis • Όγκος υπόφυσης – αποπληξία υπόφυσης Κληρονομικές Νόσοι s Factors • Οπτική related ατροφία του Leber to demendia in parkinson’ • Επικρατητική Νεανική ΟπτικήA.Ατροφία V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, Karlovasitou μειωθεί ότι βυθοσκοπική εικόνα οιδήματος οπτικού αναπτύσσεται 24 ώρες μετά από την αύξηση Hellenic Associationδίσκου Of Neurology της ενδοκράνιας πίεσης.11 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Σύνδρομο Foster – Kennedy. Η παρουσία οιδήΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 ματος οπτικής θηλής στον έναν οφθαλμό και ατροφία www.enee.gr [email protected] της οπτικής θηλής στον άλλο είναι γνωστή ως σύνδρομο Foster – Kennedy και προκαλείται από όγκους PUBLISHER του μετωπιαίου λοβού ή από μηνιγγίωμα του οσφρηElena Tsolakou τικού νεύρου (στην πλευρά της ατροφικής θηλής). Gem Communications ltd D. Hristou NikolaouΣτην 49 πλήρη μορφή του, η οποία απαντάται σπάνια, 173 43, Agios Dimitrios υπάρχει συνήθως ανοσμία από την πλευρά της ατροΤel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 101 844 φικής θηλής. [email protected] Παθήσεις με οίδημα οπτικής θηλής και κεφαλαλγία. SUBSCRIPTION Η ύπαρξη κεφαλαλγίας σε ασθενή με αμφοτερόπλευρο οίδημα οπτικής θηλής μπορεί να δηλώνει Members Free ορισμένες οντότητες, οι συνηθέστερες Not members 40 νοσολογικές € Students 15 € είναι: από τις οποίες Companies - Libraries Η Ιδιοπαθής 50 € Ενδοκράνια Υπέρταση, η οποία παAll foreign countries US#80 ρατηρείται συνήθως σε νεαρές υπέρβαρες γυναίκες και δε συνοδεύεται από εστιακή νευρολογική σημειολο- 6 18 28 38 s disease 47 γία. Ο πόνος περιγράφεται ως αμβλύς ή ως αίσθημα πίεσης και εντοπίζεται ινιακά ή διάχυτα σε όλο το κεφάλι. Σπανιότερα αναφέρονται συμπτώματα όπως ζάλη, θάμβος όρασης, αιμωδία στο πρόσωπο κ.τ.λ. Η Θρόμβωση Φλεβωδών Κόλπων, η οποία μπορεί να εκδηλωθεί με μόνα συμπτώματα την κεφαλαλγία και το οίδημα οπτικής θηλής. Μπορεί όμως να συνοδεύεται από θάμβος όρασης, επιληπτικές κρίσεις, εστιακή νευρολογική σημειολογία, διαταραχές του επιπέδου συνείδησης. Οι Όγκοι του Οπίσθιου Κρανιακού Βόθρου, παρουσιάζεται συνηθέστερα σε νεαρούς ενήλικες, οι οποίοι συνοδεύονται κατά κανόνα από εστιακή νευρολογική σημειολογία. Παθήσεις με οίδημα οπτικής θηλής χωρίς κεφαλαλγία. Οι παθήσεις οι οποίες αναφέρονται στην επόμενη ενότητα («Αμφοτερόπλευρες Νευροπάθειες με Φυσιολογικό Οπτικό Δίσκο») παρουσιάζουν καθώς εξελίσσονται, οίδημα των οπτικών θηλών χωρίς να συνοδεύονται από κεφαλαλγία. Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 17 1 Διαγνωστική Προσέγγιση των Οπτικών Νευροπαθειών Σχήμα 1 : Διαγνωστικός αλγόριθμος για ασθενή με ετερόπλευρη απώλεια όρασης. Νευρολογία www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: Νικόλαος Αρτέμης Ιωάννης Ευδοκιμίδης Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ελευθέριος Σταμπουλής Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης Περιεχόμενα ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ s Α. Κερασνούδης s ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική αντιμετώπιση της νόσου H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων (CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική αντιμετώπιση Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Κάποιες οπτικές νευροπάθειες μπορεί στα αρχικά στάδια της νόσου να παρουσιάζουν φυσιολογιΕΚΔΟΤΗΣ κή οφθαλμοσκοπική εικόνα, παρά την διαταραχή της Έλενα Τσολάκου όρασης. Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ.Τοξική Χρήστου Νικολάου Οπτική49, Νευροπάθεια. Η νευροπάθεια 173 43, Άγιος Δημήτριος αυτή εμφανίζεται συνήθως σε χρόνιους αλκοολιΤηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 1,3 κούς, καπνιστές και υποσιτισμένους ασθενείς και [email protected] οφείλεται σε έλλειψη βιταμίνης Β12 και φολικού οξέος. Στη βιβλιογραφία αναφέρεται συνήθως ως “tobacco –ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ alcohol amblyopia”. Η διαταραχή της όρασης αφορά καιτης τους ξεκινά υποξέως και εξεΜέλη ΕΝΕδύο οφθαλμούς, Δωρεάν Μη μέλη σε μερικές μέρες40 € 2 εβδομάδες). Στην κλιλίσσεται (ως Φοιτητές 15 € αμφοτερόπλευρα, σχετινική εξέταση αναδεικνύονται Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € κά συμμετρικά κεντρικά σκοτώματα που περιλαμβάΕξωτερικού US#80 νουν την ωχρά κηλίδα και το θηλαιοωχρικό δεμάτιο. Τα περιφερικά τμήματα των οπτικών πεδίων παραμέ- Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 18 28 38 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 νουν ανέπαφα. Στα αρχικά στάδια της νόσου η βυθοΤηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 s Δραστηριότητες της ΕΝΕ σκόπηση μπορεί να είναι τελείως φυσιολογική ή να ΑΜΦΟΤΕΡΟΠΛΕΥΡΕΣ ΟΠΤΙΚΕΣ ΝΕΥΡΟΠΑwww.enee.gr [email protected] αναδείξει ΘΕΙΕΣ ΜΕ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΚΟ ΟΠΤΙΚΟ s ΔΙΣΚΟ Νευρολογικά Νέα ήπιο οίδημα του οπτικού δίσκου.11 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 6 Επίσης ορισμένα φάρμακα και τοξίνες έχουν ενοχοποιηθεί για νευροπάθεια του οπτικού νεύρου, όπως φαίνεται στον Πίνακα 4. Κληρονομική Οπτική Νευροπάθεια του Leber. Η νόσος αυτή εκδηλώνεται στους περισσότερους ασθενείς στη νεαρή ενήλικη ζωή (18 – 25 ετών). Η απώλεια της όρασης ξεκινά συνήθως ύπουλα και παρουσιάζει υποξεία εξέλιξη, μπορεί όμως να ξεκινήσει αιφνίδια συνοδευόμενη από άλγος στον οφθαλμό ή στο μέτωπο, θυμίζοντας την οπισθοβολβική νευρίτιδα. Η έναρξη μπορεί να είναι ετερόπλευρη ή αμφοτερόπλευρη. Στην πρώτη περίπτωση το δεύτερο μάτι προσβάλλεται μετά από μερικές εβδομάδες ή μήνες. Αρχικά προσβάλλεται η κεντρική όραση (κεντρικά σκοτώματα), ενώ στη συνέχεια προστίθεται περιορισμός των οπτικών πεδίων. Υπάρχει επίσης διαταραχή στην 54 58 2 18 Ιωάννης Ηλιόπουλος και συν. Νευρολογία Πίνακας 4: Φάρμακα και τοξίνες που σχετίζονται με την εκδήλωση οπτικής νευροπάθειας ΑΙΤΙΟ ΣΗΜΕΙΟ ΠΡΟΣΒΟΛΗΣ ΟΠΤΙΚΗ ΝΕΥΡΟΠΑΘΕΙΑ ΠΡΟΓΝΩΣΗ Φάρμακα βελτίωση με τη διακοπή του Εθαμβουτόλη Οπισθοβολβική νευρίτι- Δοσοεξαρτώμενη φαρμάκου δα ή προσβολή του χι- αμφοτερόπλευρη άσματος ύπουλη έναρξη όχι πάντοτε πλήρης αποκαστην οξεία φάση ο οπτικός τάσταση δίσκος συχνά φυσιολογικός Bimonthly Publication of Hellenic Association Of Neurology Λινεζολίδη Θηλίτιδα ή οπισθοβολ- σε μακροχρόνια χρήση του βελτίωση με τη διακοπή του 10, Alkmanos str., ATHENS βική νευρίτιδα φαρμάκου αμφοτερόπλευρη φαρμάκου 115 28 - GREECE στην οξεία φάση ο οπτικός Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 δίσκος συχνά φυσιολογικός www.enee.gr [email protected] ή με οίδημα Δισουλφιράμη Συνήθως θηλίτιδα Αμφοτερόπλευρη στην οξεία αποκατάσταση με τη διακοπή EXECUTIVE BOARD REVIEW ARTICLESφάση οίδημα οπτικού δίσκου του φαρμάκου President: N. Artemis αμφοτερόπλευρα Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic Κυκλοσπορίνη Συνήθως θηλίτιδα Αμφοτερόπλευρη στην οξεία μη αναστρέψιμη απώλεια Secretary: K. Sitzoglou treatment of theφάση disease Treasurer: K. Voumvourakis όρασης Tacrolimus οίδημα και ωχρότηMembers: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis τα οπτικού δίσκου αμφοτεN. Triantafillou ρόπλευρα G. Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CT –ο MRI – DSA) in clinical practice Σισπλατίνη Ποικίλες επιδράσεις στην οξεία φάση οπτικός μερική αποκατάσταση με τη A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios Καρβοπλατίνη δίσκος συχνά φυσιολογικός διακοπή του φαρμάκου 18 EDITORS IN CHIEF Βινκριστίνη ή με οίδημα ή με ωχρότητα Karlovasitou Anna s Neurologic complications of electrical Θηλίτιδα ή οπισθοβολ- αμφοτερόπλευρο οίδημα injuries αποκατάσταση με τη διακοπή Sitzoglou Kon/nos Ταμοξιφαίνη K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. 28 βική νευρίτιδα οπτικού δίσκου καιKaridakis προϊού- του φαρμάκου σα ατροφία s Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy Βιγκαμπατρίνη Θηλίτιδα και οπισθοαθροιστική & δοσοεξαρτώμη αναστρέψιμη απώλεια EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 βολβική νευρίτιδα μενη δράση όρασης, ακόμα και με τη διαArtemis Nikolaos ήπια διάχυτη ατροφία του κοπή του φαρμάκου Karlovasitou Anna s Factors related to demendia inκαιparkinson’ s disease οπτικού νεύρου του RNFL Potagas Kon/nos V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst Αμιωδαρόνη Συνήθως θηλίτιδα οξεία ετερόπλευρη νευροπά- Ποικίλει 47 Sitzoglou Kon/nos θεια, τύπου ΝΑΙΟΝ ή ύπουλη αμφοτερόπλευρη, βραOWNER δείας εξέλιξης παρατεταμένη εξοίδηση του δίσκου Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS Σιλδεναφινίλη Θηλίτιδα, συνήθως προκαλεί ΝΑΙΟΝ Επανειλημμένες προσβολές, 115 28 - GREECE σπανίως Οπισθοβολβισπανίως μπορεί να προκαλέανάλογα με τη συχνότητα Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 κή Νευρίτιδα σει ΡΙΟΝ χρήσης του φαρμάκου. www.enee.gr [email protected] Τοξίνες PUBLISHER Μεθανόλη Νευροτοξική δράση, Στην οξεία φάση: αμφοτερό- Φτωχή πρόγνωση Elena Tsolakou στο πλευρα υπεραιμία και οίδηGem Communications ltd μα του οπτικού δίσκου με ή D. Hristou Nikolaou 49 χωρίς οίδημα του αμφιβλη173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 στροειδή [email protected] Τολουένιο Οπισθοβολβική οπτική Στην οξεία φάση φυσιολογι- Σταδιακή απώλεια όρασης, νευροπάθεια κός οπτικός δίσκος εξεσημασμένη σε παρατεταSUBSCRIPTION μένη έκθεση Διαλύτες Ποικίλη Δοσοεξαρτώμενη Διαταραχή στην αντίληψη Members Free Not members 40 € στην οξεία φάση ο οπτικός των χρωμάτων Students 15 € δίσκος συχνά φυσιολογικός Ασυνήθιστη η βαριά έκπτωCompanies - Libraries 50 € ή με οίδημα ή με ωχρότητα ση οπτικής οξύτητας All foreign countries US#80 Μόλυβδος Οπισθοβολβική οπτική Στην οξεία φάση φυσιολογι- Ποικίλη, εξαρτάται από τη νευροπάθεια κός οπτικός δίσκος χρονική στιγμή έναρξης της θεραπείας www.nevrologia.gr Contents Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 Διαγνωστική Προσέγγιση των Οπτικών Νευροπαθειών 19 1 αντίληψη των χρωμάτων. Η βυθοσκόπηση αποκαλύ- 8. Morrow and Wingerchuk. Neuromyelitis Optica. πτεται αρχικά φυσιολογική ή με οίδημα και υπεραιμία J Neuro-Ophthalmol. 2012;32:154-166. του δίσκου και αργότερα ατροφία. 9. Kidd, D., Burton, B., Plant, G. T. & Graham, E. Άλλες σπανιότερες καταστάσεις στις οποίες μπορεί M.Chronic relapsing inflammatory optic neuropaνα υπάρχει αμφοτερόπλευρη προσβολή των οπτικών thy (CRION). Brain. 2003;126:276–284. νεύρων με φυσιολογικό οπτικό δίσκο είναι η αναιμία, 10. Arnold AC. Pathogenesis of non aretritic anterior το σύνδρομο υπεργλοιότητας, το σύνδρομο Pickwick ischemic optic neuropathy. J Neuroophthalmol. και η οπτική νευρίτιδα στα παιδιά. 2003; 23:157–163. Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Από τηνέκδοση παραπάνω Διμηνιαία της προσέγγιση, γίνεται κατανοητό 11. O’Neil E, Danesh – Meyer HV, Connell PP, et al. ότι το ιστορικό και η κλινική εικόνα με ευκολία κατευThe optic nerve head in acquired optic neuropaΕλληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνοςστη 10, διάγνωση Αθήνα 115 28 θύνουν της οπτικής νευροπάθειας. Επιthies. Nat. Rev. Neurol. 2010;6:221–236. Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 ως προς τον τρό- 12. Weyand C, Goronzy J. Mechanisms of disease: πρόσθετες σημαντικές πληροφορίες www.enee.gr [email protected] πο εγκατάστασης και εξέλιξης της απώλειας όρασης medium and large vessel vasculitis. N. Engl. J μπορεί να περιορίσουν μια εκτεταμένη διαφορική διMed. 2003; 347:160–169. άγνωση και να οδηγήσουν σε στοχευμένη διερεύνη- 13. Gonzalez – Guy MA, Garcia - Porrua C, Llorca J ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ση της υποκείμενης αιτίας της οπτικής νευροπάθειας. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣet al. Visual manifestations of giant cell arteritis. Trends and clinical spectrum in 1612 patients. Πρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Medicine. 2001;79:283–292. Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Disturbances of Vision. In Ropper AH, Samuels 14. Hayreh, S. S. Anterior ischaemic optic neuropathy. 1. αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης MA.. Adams and Victor’s Principles of NeurolII. Fundus on ophthalmoscopy and fluorescein anΜέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 ogy. 9th Edition, York: McGraw Hill. 2009; giography. Br. J. Ophthalmol. 1974;58:964–980. Νικόλαος New Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης p. 225 – 247. 15. Tsivgoulis G, Heliopoulos I, Vadikolias K, Pas H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων 2. Μυλωνάς Ι, Ηλιόπουλος Ι. Η διαφορική διάγνωση tousi A, Giatromanolaki A, Sivridis E, Piperidou (CT – MRI στην κλινική πράξη της απώλειας της όρασης. Νευρολογία. 1995;4: 5-9. – DSA) C.Ultrasound findings in giant-cell arteritis. NeuΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, 18 3. Prasad S, Volpe NJ and Balcer LJ. Approach to rology. 2010;75(16):67-8. Ι. Τσίπτσιος ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) optic Neuropathies – A clinical update. The Neu- 16. Hall JK, Volpe N, Galetta SL. et al. The role of s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών rologist. Άννα 2010;16: 23–34. unilateral temporal artery biopsy.τραυματισμών Ophthalmology. Καρλοβασίτου Σιτζόγλου Κων/νος 4. Purvis V & Kawasaki A. Neuro – ophthalmic 2003;110:543 -548.Κ. Καρυδάκης Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, 28 Emergencies for the Neurologist. The Neurolo- 17. Prasad S, Galetta S. Approach to the patient with ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ gist 2005;11(4): 195–230. acute monocular visual loss. Neurology: Clinical s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική 5. Balcer L. Optic Neuritis. N Engl J Med 2006; Practice. 2012;2(1):14–23. Αρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση 354:1273-80. Kerrison, J. B. neuropathies caused toxΚαρλοβασίτου Άννα Α. Παντελιάδου,18. Κ. Καλοκασίδης, Α. Optic Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. by Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος 6. Visual Pathways. In: Brazis P, Masdeu J, Biller J. ins and adverse drug reactions. Ophthalmol Clin Ρούντολφ Γιομπστ Localization in Clinical Neurology. 5th Edition. North Am. 2004;17:481–488. Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Philadelphia: Lippincott Williams and Wilkins. 19. Li J, Tripathi, RC, Tripathi BJ. Drug-induced ocular 47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου 2007; p. 131 – 168. disorders. Drug Saf. 2008;31:127–141. ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ 7. Zaveri MS, Conger A, Salter A, et al. Retinal im- 20. Hayreh, S. S. Erectile dysfunction drugs and nonΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ agingΝευρολογική by laser polarimetry and optical coherence arteritic anterior ischemic optic neuropathy: is Ελληνική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήναevidence 115 28 tomography of axonal degeneration in there a cause and effect relationship? J NeurΤηλ.multiple 210 72.47.056 - Fax: 210 s Δραστηριότητεςoophthalmol. της ΕΝΕ 2005;25:295–298. 54 sclerosis. Arch72.47.556 Neurol. 2008;65(7):924-8. www.enee.gr [email protected] s Νευρολογικά Νέα 58 Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 10-19 REVIEW ARTICLE 2 20 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Προσεγγίζοντας τις κληρονομικές αταξίες Νευρολογία Κούτσης Γεώργιος, Πάνας Μάριος Μονάδα Νευρογενετικής, Α΄Νευρολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκομείο www.nevrologia.gr Περίληψη Οι κληρονομικές Bimonthly Publication of Hellenic αταξίες είναι σπάνια νοσήματα με μεγάλη κλινική και γενετική ετερογένεια, γεγονός που μπορεί Association Of Neurologyνα αποτελέσει διαγνωστικό πρόβλημα. Σκοπός του παρόντος άρθρου είναι να δώσει πρακτικές κατευθύνσεις στον κλινικό νευρολόγο που θα τον διευκολύνουν στον εντοπισμό μιας πιθανής κληρονομικής 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE αταξίας και στην επαρκή διερεύνησή της με βάση τις νεότερες διεθνείς διαγνωστικές κατευθύνσεις, αλλά και Τel. 210 72.47.056πιο - Fax:ειδικά 210 72.47.556 δεδομένα για τον Ελληνικό πληθυσμό. Αναπτύσσεται αρχικά μια γενική προσέγγιση στον αταξιwww.enee.gr [email protected] κό ασθενή και αναλύονται τα ειδικά κλινικά χαρακτηριστικά που θέτουν την υποψία μιας κληρονομικής αταξίας, με ειδική μνεία στον σποραδικό ασθενή που αποτελεί συχνά διαγνωστικό πρόβλημα. Στη συνέχεια γίEXECUTIVE BOARD νεται μια περιληπτική αναφορά στιςARTICLES αυτοσωμικές υπολειπόμενες, αυτοσωμικές επικρατητικές, φυλοσύνδετες REVIEW και μιτοχονδριακές αταξίες, εστιάζοντας στα κλινικά εκείνα χαρακτηριστικά που έχουν ιδιαίτερη διαγνωστική President: N. Artemis σημασία. Τέλος, προτείνεται ένας διαγνωστικός αλγόριθμος για την προσέγγιση ασθενών με βραδείας εγκαVice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic τάστασης Secretary: K. Sitzoglou παρεγκεφαλιδική αταξία. Contents Treasurer: Members: treatment of the disease κλειδιά: κληρονομικές αταξίες, αυτοσωμικές επικρατητικές παρεγκεφαλιδικές αταξίες, αυτοσωμικές υπολειπόμεK.Λέξεις Voumvourakis E.νες Staboulis 6 A. Kerasnoudis παρεγκεκφαλιδικές αταξίες, αταξία Friedreich, SCA N. Triantafillou G. Georgakakis s A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios Approaching the hereditary ataxias EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice s Neurologic complications of electrical injuries 28 K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis Koutsis G., Panas M. Neurogenetics Unit, 1st Department of Neurology, University of Athens, Eginition Hospital s Neurocutaneous disorders: evidence basic EDITORIAL BOARD 18 therapy A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 Artemis Nikolaos Abstract Karlovasitou Anna Hereditary ataxias are rare s Factors to demendia in parkinson’ s disease disordersrelated characterized by significant clinical and genetic heterogeneity that can Potagas Kon/nos V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou pose a diagnostic challenge. The present paper aims to provide practical guidance to clinical neurologists Rudolf Jobst 47 Sitzoglou Kon/nos that may assist them in identifying potential heredoataxias and investigating them according to the latest international guidelines, but also recent data from the study of the Greek population. A general approach to the ataxic patient is initially presented, analyzing specifically any clinical features that may lead one to suspect a hereditary cause and focusing on the sporadic patient, who often poses a diagnostic challenge. Hellenic AssociationAOfbrief Neurology outline of the autosomal recessive, autosomal dominant, X-linked and mitochondrial hereditary 10, Alkmanos str., ATHENS ataxias follows, focusing on clinical features of diagnostic importance. Finally, a diagnostic algorithm is 115 28 - GREECE for patients with slowly progressive cerebellar ataxia. Τel. 210 72.47.056proposed - Fax: 210 72.47.556 OWNER www.enee.gr PUBLISHER Keywords: hereditary ataxia, autosomal dominant cerebellar ataxia, autosomal recessive cerebellar ataxia, Friedreich’s [email protected] ataxia, SCA Elena Tsolakou Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 Εισαγωγή 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Οι Fax:κληρονομικές 210 97 10 844 αταξίες είναι σπάνια νοσήματα με [email protected] μεγάλη κλινική και γενετική ετερογένεια, γεγονός που μπορεί να αποτελέσει διαγνωστικό πρόβλημα για τον SUBSCRIPTION κλινικό νευρολόγο. Στην ομάδα αυτή περιλαμβάνονται γενετικά νοσήματα στα οποία η εκφύλιση της παMembers Free και ενίοτε του στελέχους ή των οπισθίρεγκεφαλίδας Not members 40 € ων δεσμών αποτελούν το προεξάρχον κλινικό χαραStudents 15 € κτηριστικό. Companies - Libraries 50 €Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι οι αμιγείς All foreign countriesκληρονομικές US#80αταξίες είναι ιδιαίτερα σπάνιες και ότι στις περισσότερες περιπτώσεις προσβάλλονται σε μικρότερο βαθμό και άλλα λειτουργικά συστήματα εντός ή και εκτός του κεντρικού νευρικού συστήματος [1]. Στο σύνολο τους οι κληρονομικές αταξίες δεν φαίνεται να ξεπερνούν σε συχνότητα το 1/10.000 στους Ευρωπαϊκούς πληθυσμούς [1]. Ως μέτρο σύγκρισης παραθέτουμε τον επιπολασμό της μυοτονικής δυστροφίας, ο οποίος υπολογίζεται στο 1/8.000 [2]. Δηλαδή, όλοι μαζί οι γενετικοί τύποι κληρονομικών αταξιών που ξεπερνούν τους 100, είναι σπανιότεροι από μια αρκετά σπάνια κληρονομική μυϊκή δυστροφία. Συνέπεια αυτού είναι ότι ο μέσος νευρολόγος δεν τίθεται συχνά προ του διαγνωστικού διλήμματος που γεννά η υποψία μιας κληρονομικής αταξίας. Σκοπός Νευρολογία 23: 3-2014, 20-26 Προσεγγίζοντας τις κληρονομικές αταξίες 21 1 Πότε τίθεται υποψία κληρονομικής αταξίας Μια σειρά στοιχείων από το ιστορικό και την αντικειμενική εξέταση του ασθενούς μπορούν να οδηγήσουν τον κλινικό στην υποψία της γενετικής φύσης μιας αταξίας. Πρώτον, η παρουσία σαφούς οικογενειακού ιστορικού, το οποίο πρέπει να λαμβάνεται με μεγάλη προσοχή και να περιλαμβάνει τουλάχιστον τρεις γενιές. Στην περίπτωση επικρατητικής αταξίας, τις πεΤόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 ρισσότερες φορές διαπιστώνεται ότι νοσούν άτομα σε Διμηνιαία έκδοση της Γενική προσέγγιση αταξικού ασθενή κάθε γενιά, υπάρχει δηλαδή κάθετη κληρονομικότηΕλληνικής Νευρολογικήςτου Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήναδιάγνωση 115 28 Η επιτυχημένη του αταξικού ασθενή απαι- τα. Στην περίπτωση υπολειπόμενης αταξίας, μπορεί Τηλ.ίσως 210 72.47.056 - Fax: 210 τεί, περισσότερο απ’72.47.556 ότι σε άλλα νευρολογικά κανείς να διαπιστώσει άνω του ενός πάσχοντες στην www.enee.gr [email protected] νοσήματα, μια συστηματική διαγνωστική προσέγγιση ίδια γενιά (οριζόντια κληρονομικότητα). Ωστόσο, σε που κατ’ αρχήν βασίζεται σε μια κλινικά χρήσιμη τα- μικρές οικογένειες αυτή η πληροφορία συχνά λείπει. ξινόμηση [1]. Η ταξινόμηση αυτή γίνεται με βάση την Δεύτερον, η σαφής παρουσία συγγένειας εξ’ αίμαΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ηλικία έναρξηςΣΥΜΒΟΥΛΙΟ της νόσου, τον τρόπο εγκατάστασής τος στους γονείς, δεδομένου ότι η ενδογαμία αυξάνει ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ της και την κληρονομικότητα. Χωρίζονται έτσι οι ατασημαντικά την πιθανότητα εμφάνισης υπολειπόμενων Πρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης ξίες σε πρώιμης έναρξης (<25 έτη) καιsόψιμης έναρΕπίσης, η έμμεση ένδειξησυμπτωματική ότι μπορεί να Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης Σκλήρυνση νοσημάτων. κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη Γεν.(>25 Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου ή βραδείας εγκατάξης έτη), σε οξείας, υποξείας υπάρχει μακρινή συγγένεια εξ’ αίματος στους γονείς αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης στασης και τέλος σε επίκτητες ή κληρονομικές, μολο- είναι σημαντική. Όταν μητέρα και πατέρας κατάγονται Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 νότι το τελευταίο στοιχείο συχνά δύσκολα μπορεί να από την ίδια ή κοντινές περιοχές αυξάνεται η πιθανόΝικόλαος Τριανταφύλλου Γεωργακάκης αποσαφηνισθείΓεώργιος από το ιστορικό (πίνακας 1). τητα εμφάνισης υπολειπόμενων αταξιών. Τρίτον, η παs H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων Σε γενικές γραμμές, αταξίες οξείας ή υποξείας εγκα- ρουσία μιας βραδέως επιδεινούμενης αταξίας με έναρ(CT – αποMRI –ξη DSA) κλινική τάστασης είναι σχεδόν πάντα επίκτητες. Εξαίρεση πριν στην τα 25 έτη. Αυτήπράξη παραπέμπει συνήθως σε κάΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος 18 τελούν μόνο οι πολύ σπάνιες κληρονομικές επεισο- ποιο υπολειπόμενο νόσημα. Τέλος, η κλινική εικόνα ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) διακές αταξίες και ορισμένες μεταβολικές αταξίες της μιας βραδέως επιδεινούμενης παρεγκεφαλιδικής και επιπλοκές τωνμεηλεκτρικών πρώτης παιδικής ναΝευρολογικές εγκαταστα- αισθητικής αταξίας καταργημένα τραυματισμών τενόντια, σημείο Καρλοβασίτου Άννα ηλικίας που μπορούν s Σιτζόγλου Κων/νος θούν οξέως. Από τις αταξίες με βραδεία εγκατάσταση, Babinski, σκολίωση και κοιλοποδία, η οποία, ανεξαρΚ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης 28 όσες έχουν πρώιμη έναρξη είναι σχεδόν πάντα κλη- τήτως άλλων δεδομένων, οφείλει να κατευθύνει τη ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗενώ όσες έχουν s ρονομικής αιτιολογίας, όψιμη έναρξη διαγνωστική σκέψη στην αταξία Friedreich, τη συχνόNευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική είναι πιο συχνά επίκτητες, μολονότι κάποιες μπορεί να τερη κληρονομική αταξία. Αρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση είναι και κληρονομικές (συνήθως επικρατητικές) [1]. τα παραπάνω μπορείΜ.κανείς να συμπεράνει Καρλοβασίτου Άννα Α. Παντελιάδου, Κ.Από Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος Στη πλειονότητα των περιπτώσεων, οι επίκτητες ατα- ότι η παρουσία οικογενειακού ιστορικού δεν αποτελεί Ρούντολφ Γιομπστ ξίες μπορούν να διαγνωσθούν επιτυχώς από τα ειδικά απαραίτητη προϋπόθεση για να υποψιαστεί κανείς μια Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον κλινικά τους χαρακτηριστικά και έναν πρώτο παρακλι- κληρονομική αταξία, γεγονός που οδηγεί στο πρό47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου νικό έλεγχο (μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου, εξέτα- βλημα του σποραδικού ασθενή. ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ ση ΕΝΥ, γενικές βιοχημικές, αιματολογικές και ανοσοΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ λογικές σπανιότερες περιπτώσεις απαιΤο ΣΕΛΙΔΕΣ πρόβλημα του σποραδικού ασθενή Ελληνικήεξετάσεις). ΝευρολογικήΣε Εταιρεία Αλκμάνος Αθήναπαρακλινικός 115 28 τείται πιο 10, ειδικός έλεγχος, όπως για παΗ απουσία οικογενειακού ιστορικού δεν αποκλείΤηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 αταξίες, s Δραστηριότητες ΕΝΕ μιας κληρονομικής αταξίας. Οι λό54 ράδειγμα στις παρανεοπλασματικές στην ατα- ει τηντης παρουσία www.enee.gr [email protected] ξία οφειλόμενη σε ανεπάρκεια βιταμίνης στην ατα- γοιΝέα είναι πολλοί και χρήσιμο είναι να τους απαριθμήs Ε, Νευρολογικά 58 ξία που σχετίζεται με δυσανεξία στη γλουτένη ή στην σουμε περιληπτικά. Πρώτον, μπορεί να μην είναι σααταξία που σχετίζεται με anti-GAD αντισώματα [1,5]. φείς οι πληροφορίες ή να μην υπάρχουν πληροφοΕΚΔΟΤΗΣ Σε κάποιες περιπτώσεις, ο παρακλινικός έλεγχος μιας ρίες για το οικογενειακό ιστορικό ή να υφίσταται ψευΈλενα Τσολάκου επίκτητης αταξίαςΕ.Π.Ε. αναδεικνύει μόνο μη ειδικά ευρή- δής πατρότητα. Σε αυτές τις περιπτώσεις έχουμε ψευGem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Δ. Χρήστου Νικολάου 49, ματα (π.χ. παρεγκεφαλιδική ατροφία). Χαρακτηριστι- δώς αρνητικό οικογενειακό ιστορικό. Δεύτερον, σε μι173 43, Άγιος Δημήτριος κά παραδείγματα μπορεί να είναι η παρεγκεφαλιδική κρές οικογένειες, όπως προαναφέρθηκε, οι υπολειΤηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 μορφή της ατροφίας πολλαπλών συστημάτων και η πόμενες αταξίες μπορεί να εμφανίζονται ως σποραδι[email protected] ιδιοπαθής παρεγκεφαλιδική αταξία όψιμης έναρξης. κές. Τρίτον, οι επικρατητικές αταξίες μπορούν σπάνια Στις περιπτώσεις αυτές δεν μπορεί να αποκλεισθεί η να εμφανισθούν de novo (πρώτη εμφάνιση παθολοΣΥΝΔΡΟΜΕΣ πιθανότητα μιας κληρονομικής αταξίας που όμως πα- γικής μεταλλαγής). Τέταρτον, σε αταξίες όψιμης έναρρουσιάζεται περιστατικό [5]. Είναι άλ- ξης, ενδέχεται οι φορείς του παθολογικού γονιδίου να Μέλη της ΕΝΕ ως σποραδικό Δωρεάν Μη μέλη 40 €ότι τέτοια περιστατικά πα- μην προλαβαίνουν να νοσήσουν και να αποβιώσουν λωστε κλινικά διαπιστωμένο Φοιτητές 15 € ραπέμπονται συχνά για γενετικό έλεγχο. Πότε όμως λόγω κάποιας άλλης πάθησης. Τέλος, σε περιπτώΕταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € αλήθεια οφείλουμε να έχουμε Εξωτερικού US#80 ισχυρή υποψία για μια σεις κληρονομικών αταξιών που οφείλονται σε δυνακληρονομική αταξία; μικές μεταλλαγές (επαναλήψεις τρινουκλεοτιδίων) στις οποίες παρατηρείται έντονα το φαινόμενο της επίσπευτου παρόντος άρθρου είναι να δώσει πρακτικές κατευθύνσεις στον κλινικό νευρολόγο που θα τον διευκολύνουν να εντοπίσει μια πιθανή κληρονομική αταξία μέσα στο σύνολο των αταξικών ασθενών και να τη διερευνήσει επαρκώς με βάση τόσο τις νεότερες διεθνείς διαγνωστικές κατευθύνσεις, όσο και πιο ειδικά δεδομένα που πρόσφατα έχουν δημοσιευθεί από τη μελέτη του Ελληνικού πληθυσμού [3,4]. Περιεχόμενα Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 20-26 Νευρολογία www.nevrologia.gr 2 22 Γεώργιος Κούτσης και συν. Πίνακας 1. Ταξινόμηση των παρεγκεφαλιδικών αταξιών με βάση την ηλικία έναρξης, τον τρόπο εγκατάστασης και την κληρονομικότητα. Γενικά ο πίνακας δεν είναι εξαντλητικός και σημειώνονται μόνο οι σημαντικότερες ή συχνότερες από τις αταξίες. Ηλικία έναρξης Πρώιμη έναρξη (<25 έτη) Οξεία εγκατάσταση με ή χωρίς διαλείπουσα πορεία Bimonthly Publication of Hellenic Ιογενής παρεγκεφαλίτιδα, ADEM, Association Of Neurology αγγειακά επεισόδια, οξεία φαρ10, Alkmanos str., ATHENS μακευτική τοξικότητα, σύνδρομο 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax:Miller-Fisher, 210 72.47.556ημικρανία βασικής www.enee.gr Νευρολογία Εγκατάσταση-πορεία [email protected] Υποξεία εγκατάσταση με ή χωρίς προοδευτική επιδείνωση Βραδεία εγκατάσταση με προοδευτική επιδείνωση www.nevrologia.gr Επίκτητες Όγκοι οπισθίου βόθρου Χρόνια φαρμακευτική τοξικότητα, (πρωτοπαθείς), αγγειακές δυ- Δηλητηρίαση από βαρέα μέταλλα σπλασίες, διαλείπουσα ΣΚΠ, SSPE, παρεγκεφαλιδικό απόστημα, σύνδρομο οψόκλονου-μυόκλονου Contents Κληρονομικές EXECUTIVE BOARD REVIEW ARTICLES Αυτοσωμικές επικρατείς Αυτοσωμικές υπολειπόμενες Αταξία Friedreich President: N. ArtemisΕπεισοδικές αταξίες (ΕΑ1-7) Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic Αυτοσωμικές υπολειπόμενες ΑΤ, ΑΟΑ1, ΑΟΑ2, ARSACS Secretary: K. Sitzoglou Εγγενείς διαταραχές του Μεταβολικές αταξίες (AVED, νόσος Refsum, treatment of the disease Treasurer: K. Voumvourakis μεταβολισμού χολεστανόλοση, αβηταλιπο-πρωτεϊναιμία, νόσος Members: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis Wilson) N. Triantafillou Φυλοσύνδετες G. Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CTΑδρενολευκοδυστροφία – MRI – DSA) in clinical practice Μιτοχονδριακές A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 EDITORS IN CHIEF Οφειλόμενες σε μεταλλαγές στο γονίδιο POLG Αυτοσωμικές επικρατείς Karlovasitou Anna s Neurologic complications of electrical injuries Σπάνια, π.χ. SCA7 Sitzoglou Kon/nos Όψιμη έναρξη (>25 έτη) K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis Οξεία εγκατάσταση με ή χωρίς διαλείπουσα πορεία EDITORIAL BOARD Artemis Nikolaos Karlovasitou Anna Potagas Kon/nos Rudolf Jobst Sitzoglou Kon/nos Υποξεία εγκατάσταση με ή χωρίς προοδευτική s Neurocutaneous disorders: επιδείνωση Βραδεία εγκατάσταση με προοδευτική επιδείνωση evidence basic therapy A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis Επίκτητες 28 38 ΣΚΠ, όγκοι in Πρωτοπαθώς προϊούσα ΣΚΠ, χρόνια Αγγειακά επεισόδια, s οξεία Factors Διαλείπουσα related to demendia parkinson’ s disease οπισθίου βόθρου (δευτερο- φαρμακευτική τοξικότητα, δηλητηρίαση από φαρμακευτική τοξικότητα, V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou παθείς), αγγειακές δυσπλα- βαρέα μέταλλα, ένδοια βιταμίνης Ε ή Β12, τραύμα-υποξαιμία47 σίες, παρανεοπλασματική επιπολής σιδήρωση, αταξία σχετιζόμενη με θερμοπληξία, παρεγκεφαλιδική εκφύλι- δυσανεξία στη γλουτένη, αταξία με anti-GAD, εγκεφαλοπάθεια Wernicke, ση, φλεγμονώδη νοσήμα- υποθυρεοειδισμός, ατροφία πολλαπλών σύνδρομο Miller Fisher OWNER τα- αγγειίτιδες, παρεγκεφα- συστημάτων, ιδιοπαθής παρεγκεφαλιδική αταξία Hellenic Association Of Neurology λιδικό απόστημα, HIV, νό- οψίμου ενάρξεως 10, Alkmanos str., ATHENS σος Whipple, σποραδική 115 28 - GREECE Jacob-Creutzfeld, εγκεφαΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 λοπάθεια Hashimoto www.enee.gr [email protected] PUBLISHER Elena Tsolakou Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] SUBSCRIPTION Κληρονομιικές Αυτοσωμικές επικρατείς Τύπου Ι (SCA1,2,3,17 κ.α.) Τύπου ΙΙ (SCA7) Τύπου ΙΙΙ (SCA6 κ.α.) Φυλοσύνδετες FXTAS Μιτοχονδριακές Σπάνια, π.χ. οφειλόμενες σε μεταλλαγές στο γονίδιο POLG Αυτοσωμικές υπολειπόμενες Σπάνια, π.χ. αταξία Friedreich οψίμου ενάρξεως Members Free Not members 40 € ΣΚΠ: σκλήρυνση κατά πλάκας, Students 15 € ADEM: acute disseminated encephalomyelitis (οξεία διάσπαρτη εγκεφαλομυελίτιδα), SSPE: subacute Companies panencephalitis - Libraries 50 € sclerosing (υποξεία σκληρυντική πανεγκεφαλίτιδα), ΑΤ: αταξία τηλαγγειεκτασία, ΑΟΑ1: αταξία με οφθαλμοκινητική απραξία All foreign countriesαταξία με US#80 τύπου 1, ΑΟΑ2: οφθαλμοκινητική απραξία τύπου 2, ARSACS: autosomal recessive spastic ataxia of Charlevoix-Saguenay (αυ- τοσωμική υπολειπόμενη σπαστική αταξία του Charlevoix-Saguenay), AVED: ataxia with vitamin E deficiency (αταξία με ανεπάρκεια βιταμίνης Ε), SCA: spinocerebellar ataxia, Νευρολογία 23: 3-2014, 20-26 Προσεγγίζοντας τις κληρονομικές αταξίες 23 1 σης, ενδέχεται τα τέκνα να νοσήσουν πριν εμφανιστεί ξίας Friedreich στο δικό του γενεαλογικό δένδρο [8]. η νόσος στους γονείς (π.χ. SCA7). Ένας γενικός κανόΈνας σημαντικός αριθμός υπολειπόμενων αταξιών νας ιδιαίτερα χρήσιμος κλινικά είναι ότι μια σποραδι- είναι μεταβολικής αιτιολογίας και μπορούν να διαγνωκή αταξία με πρώιμη ηλικία έναρξης (25 έτη) συνή- σθούν με ειδικές μεταβολικές εξετάσεις χωρίς τη διεθως υποκρύπτει κληρονομικό νόσημα, ενώ μια σπο- νέργεια γονιδιακού ελέγχου. Οι σημαντικότερες από ραδική αταξία με όψιμη έναρξη κατά κανόνα οφείλε- αυτέs είναι η κληρονομική αταξία με ανεπάρκεια βιται σε επίκτητο νόσημα. ταμίνης Ε, η νόσος Refsum, η χολεστανόλοση, η αβηΣτηριζόμενος στις παραπάνω βασικές αρχές ο κλι- ταλιποπρωτεϊναιμία και η νόσος Wilson (στη σπάνια Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 νικός ιατρός μπορεί Διμηνιαία έκδοση της να οδηγηθεί στην ισχυρή υπο- αταξική της μορφή) [1,7]. Για τη διάγνωση των μεταψία μιας κληρονομικής Ελληνικής Νευρολογικής αταξίας. Εταιρείας Αν το οικογενειακό βολικών αταξιών συστήνεται έλεγχος βιταμίνης Ε, χοΑλκμάνος δεν 10, Αθήνα 28 ιστορικό δίνει 115 περισσότερες πληροφορίες για τον λεστανόλης, φυτανικού οξέος και σερουλοπλασμίνης Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 τρόπο μεταβίβασης της νόσου, τότε η ηλικία έναρξης στον ορό, καθώς και ηλεκτροφόρηση λιποπρωτεϊνών www.enee.gr [email protected] μπορεί να δώσει κάποιες έμμεσες ενδείξεις ως προς ορού και μέτρηση χαλκού ούρων 24ωρου. το θέμα αυτό. Σε γενικές γραμμές, κληρονομικές αταΣτις περιπτώσεις όπου έχουν αποκλεισθεί με τον ειξίες με έναρξη πριν τα 25 έτη είναι υπολειπόμενες, δικό βιοχημικό έλεγχο οι μεταβολικές αταξίες, αλλά ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ και με έναρξη ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ μετά τα 25 έτη είναι επικρατητικές [1]. και με μοριακό γενετικό έλεγχο η αταξία Friedreich, ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ Στο σημείο αυτό καλό είναι να αναφερθούμε σύντοτότε η διάγνωση αφορά σε μια ομάδα σπάνιων γενεΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης μα στις πιο σημαντικές κληρονομικές αταξίες, ταξινοτικών αταξιών που επί του παρόντος δεν διερευνώΑντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλουμεταβίβασης και αναμώντας τες με βάση τον τρόπο νται μοριακά σε επίπεδο ρουτίνας, τουλάχιστον στη αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης δεικνύοντας κάποια κλινικά στοιχεία που μπορεί να συνήθη Ελληνική πραγματικότητα. Οι σημαντικότερες Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 τις χαρακτηρίζουν και Τριανταφύλλου άρα να μας προσανατολίσουν από αυτές τις αταξίες είναι η αταξία-τηλαγγειεκτασία Νικόλαος Γεώργιος Γεωργακάκης σωστά στη διάγνωση. (ΑΤ), η αταξία με οφθαλμοκινητική απραξία τύπου 1 s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων (ΑΟΑ1), η αταξία με οφθαλμοκινητική απραξία τύ(CT – MRI –που DSA) στην κλινική πράξη αταξία του CharlevΟι υπολειπόμενες κληρονομικές αταξίες 2 (ΑΟΑ2) και η σπαστική ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος 18 Οι υπολειπόμενες κληρονομικές αταξίες αποτελούν oix-Saguenay (autosomal recessive spastic ataxia of ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) τη συχνότερη ομάδα κληρονομικών αταξιών με συνο- Charlevoix-Saguenay-ARSACS) [1,7,9]. Κλινικά στοιs πληθυσμού Νευρολογικές ηλεκτρικών Καρλοβασίτου Άννα 7/100.000 του γενικού λικό επιπολασμό χείαεπιπλοκές που μπορείτων να μας υποψιάσουντραυματισμών για μία από τις Σιτζόγλου Κων/νος Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης 28 [6]. Συνήθως είναι επιπλεγμένες αταξίες με προσβο- παραπάνω διαγνώσεις είναι οι τηλεαγγειεκτασίες στον λή και άλλων νευρικών και εξω-νευρικών συστημά- επιπεφυκότα (ΑΤ), η αύξηση α-φετοπρωτεΐνης στον ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗαπό αυτές είναιsη Nευροδερματικές των [7]. Η συχνότερη αταξία του ορό (ΑΤ, ΑΟΑ2), η τεκμηριωμένη οφθαλμοκινητικήθεραπευτική απραξία (ΑΤ, παθήσεις: Friedreich που αποτελεί στους περισσότερους πληΑΟΑ1, ΑΟΑ2) και η μικτή εικόνα πυραμιδικής συνΑρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση θυσμούς άνωΆννα του 50% των υπολειπόμενων αταξιών δρομής και παρεγκεφαλιδικής αταξίας (ARSACS). ΑξίΚαρλοβασίτου Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος μελέτη στον Ελληνικό πληθυσμό ανέ- ζει όμως να σημειωθεί ότι εικόνα σπαστικής αταξίας [8]. Πρόσφατη Ρούντολφ Γιομπστ δειξε ότι 51,3% των ασθενών με ισχυρήsυποψία υπο- μπορεί να εμφανίσει σπάνιαστη και νόσο η αταξία Σιτζόγλου Κων/νος Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας τουFriedreich Πάρκινσον λειπόμενης κληρονομικής αταξίας έπασχαν από ατα(όταν είναι όψιμης έναρξης με σχετικά μικρές επεκτά47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ξία του Friedreich [4]. Η κλινική της εικόνα συνίστα- σεις GAA), αλλά και κάποιες υπολειπόμενες επιπλεγΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ ται σε μια βραδέως επιδεινούμενη αλλά βαριά πα- μένες σπαστικές παραπληγίες (SPG7) [10]. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ρεγκεφαλιδική και αισθητική Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία αταξία με καταργημένα Αλκμάνος σημείο 10, ΑθήναBabinski, 115 28 τενόντια, σκολίωση και κοιλοποδία Οι επικρατητικές κληρονομικές αταξίες Τηλ. 210 72.47.056 210 72.47.556 s Δραστηριότητες της ΕΝΕ κληρονομικές αταξίες, γνωστές ως 54 με συνήθη ηλικία- Fax: έναρξης στην εφηβεία και σπάνια Οι επικρατητικές www.enee.gr [email protected] ο μετά το 25 έτος. Αξιοσημείωτο είναι ότι μαγνητική spinocerebellar ataxias (SCA), είναι σπανιότερες από sη Νευρολογικά Νέα 58 τομογραφία εγκεφάλου δεν αναδεικνύει ιδιαίτερη πα- τις υπολειπόμενες στους περισσότερους πληθυσμούς ΕΚΔΟΤΗΣ ρεγκεφαλιδική ατροφία, κάτι που βοηθά διαφοροδι- (επιπολασμός 1-3/100.000) [11]. Μέχρι σήμερα έχουν αγνωστικά. Πρέπει να τονισθεί ότι συχνά προσβάλλε- ανακαλυφθεί τουλάχιστον 37 υπο-τύποι των αταξιών Έλενα Τσολάκου ται ο ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ καρδιακός Ε.Π.Ε. μυς γεγονός που μπορεί να οδηγή- αυτών, οι οποίοι αριθμούνται ανάλογα με την χρονοGem Δ. Χρήστου Νικολάου 49, σει σε βαριά καρδιοπάθεια. Μπορούν επίσης να εμ- λογία γενετικής τυποποίησής τους (SCA1, 2, 3 κοκ μέ173 43, Άγιος Δημήτριος φανίστουν κώφωση, οπτική ατροφία και σακχαρώδης χρι SCA37). Η σχετική συχνότητα του κάθε γενετικού Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 διαβήτης [7]. Οι ασθενείς είναι συνήθως ομοζυγώτες υπο-τύπου διαφέρει από πληθυσμό σε πληθυσμό [email protected] για μια παθολογική επέκταση επαναλήψεων GAA σε [11,12]. Σε γενικές γραμμές όμως, οι συχνότεροι γεμη-κωδικοποιούσα περιοχή του γονιδίου FXN. Σπά- νετικοί υπο-τύποι (SCA1, SCA2, SCA3, SCA6, SCA7) ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ νια είναι ετεροζυγώτες με επέκταση GAA στο ένα αλ- συνολικά αντιπροσωπεύουν άνω του 50% όλων των λήλιο καιΕΝΕ σημειακή μεταλλαγή Μέλη της Δωρεάν στο άλλο (σύνθετοι επικρατητικών αταξιών [11,12]. Πρόσφατη μελέτη Μη μέλη 40 € των φορέων στον γενικό ετεροζυγώτες). Η συχνότητα στον Ελληνικό πληθυσμό ανέδειξε ως συχνότερες τις Φοιτητές € πληθυσμό είναι περίπου151/100, γεγονός με μεγάλη SCA1 και SCA7 με σπανιότερες τις SCA2, SCA6 και Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € κλινική σημασία διότι σε περιπτώσεις φορίας του ενός SCA17 [4]. Σημειώνεται ότι ο υπο-τύπος SCA3 (νόσος Εξωτερικού US#80 γονέα είναι απαραίτητο να ελέγχεται γονιδιακά και ο Machado-Joseph), συχνός σε ορισμένους Ευρωπαϊάλλος γονέας ακόμα και αν δεν υπάρχει κρούσμα ατα- κούς πληθυσμούς, φαίνεται να είναι ιδιαίτερα σπάνι- Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 20-26 2 24 Γεώργιος Κούτσης και συν. ος στην Ελλάδα [4]. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι οι υποψία πιθανής μιτοχονδριακής αταξίας μπορεί να ενισυχνότερες SCA οφείλονται σε δυναμικές μεταλλαγές σχυθεί από την παρουσία κλινικών ευρημάτων χαρα(επεκτάσεις τρινουκλεοτιδίων), όπως αναφέρθηκε και κτηριστικών των μιτοχονδροπαθειών, όπως η μυοπάγια την περίπτωση της αταξίας του Friedreich [11,12]. θεια, η εξωτερική οφθαλμοπληγία, η περιφερική νευΗ κλινική προσέγγιση των επικρατητικών αταξιών ροπάθεια, η οπτική ατροφία, η κώφωση, η μυοκλονιστηρίζεται ακόμα και σήμερα σε μια ταξινόμηση που κή επιληψία, οι ενδοκρινοπάθειες κ.α. [15]. πρότεινε η Harding το 1982, η οποία τις διακρίνει στις τύπου Ι (επιπλεγμένες αταξίες χωρίς αμφιβληστροειΔιαγνωστικός αλγόριθμος για την προσέγγιδοπάθεια-συχνότεροι υπο-τύποι οι SCA1,2,3), τύση των κληρονομικών αταξιών Bimonthly Publication of Hellenic Στην εικόνα 1 προτείνεται ένας διαγνωστικός αλπου ΙΙ (επιπλεγμένες αταξίες με αμφιβληστροειδοπάAssociation Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS θεια-αποκλειστικός υπο-τύπος η SCA7) και τύπου ΙΙΙ γόριθμος για την διαγνωστική προσέγγιση του αταξι115 28 - GREECE (αμιγείς αταξίες-συχνότερος υπο-τύπος ο SCA6) [13]. κού ασθενούς. Έχουμε περιοριστεί σε αταξίες με αρΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Ωστόσο, υπάρχει σημαντική επικάλυψη των φαινο- γή-προοδευτική εγκατάσταση. Ο διαγνωστικός αυτός www.enee.gr [email protected] τύπων με αποτέλεσμα να μην μπορεί ο κλινικός να αλγόριθμος στηρίζεται σε πρόσφατα δημοσιευμένα αποκλείσει με βεβαιότητα κάποιον γενετικό υπο-τύπο δεδομένα από τον Ελληνικό πληθυσμό αλλά και σε EXECUTIVE BOARD μόνο από την κλινική εξέταση. Κατ’ARTICLES επέκταση συνή- πρόσφατες διεθνείς οδηγίες του EFNS [3,4]. Αξίζει να REVIEW θως ζητάμε τον μοριακό γενετικό έλεγχο των συχνό- σημειωθεί ότι λόγω του χαμηλού αριθμού τέκνων στη President: N. Artemis τερων επικρατητικών αταξιών ως SCA panel (που πε- σύγχρονη ελληνική οικογένεια (μέσος όρος 1,14), οι Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic τις SCA1, SCA2, SCA3, SCA6 και SCA7) υπολειπόμενες αταξίες εμφανίζονται συχνότερα ως Secretary: K.ριλαμβάνει Sitzoglou treatment of the disease Treasurer: K.και Voumvourakis μόνο σε ορισμένες περιπτώσεις προχωράμε και σποραδικά παρά ως οικογενή περιστατικά [4]. Αξίζει Members: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis έλεγχο της SCA17 [3]. Κλινικά στοιχεία που μπο- επίσης, να τονισθεί ότι σε ορισμένες οικογενείς περιN.σε Triantafillou να κατευθύνουν πιο στοχευμένα είναι οι αργές πτώσεις δεν είναι δυνατό να καθορισθεί το πρότυπο G.ρεί Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRIμεταβίβασης, – DSA) in clinical practice οπότε στην κλινική πράσακκάδες (SCA2), η εικόνα Huntington Disease-like κληρονομικής A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 (SCA17, DRPLA) και η όψιμη έναρξη (SCA6)[1,12,14]. ξη πρέπει να διερευνάται τόσο το ενδεχόμενο επικραEDITORS IN CHIEF τητικής όσο και το ενδεχόμενο υπολειπόμενης αταξίKarlovasitou Anna Φυλοσύνδετες και s μιτοχονδριακές κληρονο- ας.of Τέλος, στην πλειονότητα Neurologic complications electrical injuries των σποραδικών αταξιών Sitzoglou Kon/nos μικές αταξίες οψίμουK.ενάρξεως K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, Karidakisπου δεν ανευρίσκεται σαφές επίκτη28 Οι φυλοσύνδετες κληρονομικές αταξίες είναι εξαι- το αίτιο ο μοριακός γενετικός έλεγχος αποβαίνει αρρετικά σπάνιες [1]. Η αταξική μορφή της αδρενολευνητικός. Συνήθως, τα περισσότερα s Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy από αυτά τα περικοδυστροφίας, αν και πολύ σπάνια, μπορεί να δι- A.στατικά διαγιγνώσκονται EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, Patsatsi,τελικά M. Trakatelli, D. Sotiriadisως παρεγκεφαλιδική 38 αγνωσθεί με βιοχημικό έλεγχο [1]. Επίσης, το σύν- μορφή ατροφίας πολλαπλών συστημάτων ή ως ιδιArtemis Nikolaos σχετιζόμενο με εύθραυστο Χ οπαθής οψίμου sενάρξεως. Karlovasitou Anna δρομο τρόμου-αταξίας s Factors related to demendia inαταξία parkinson’ disease Potagas Kon/nos (fragile X tremor-ataxia syndrome-FXTAS), το οποίο Συνοπτικά, μοριακός γενετικός έλεγχος για αταξία V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst παρατηρείται κυρίως σε άρρενες φορείς μικρής επέ- του Friedreich προτείνεται ως έλεγχος πρώτης γραμ47 Sitzoglou Kon/nos κτασης (premutation) στο γονίδιο FMR1, δε θεωρεί- μής σε οικογενείς αταξίες με υπολειπόμενη κληρονοται τόσο σπάνιο και καλό είναι να συμπεριλαμβάνε- μικότητα και σε σποραδικές αταξίες με πρώιμη έναρξη. OWNER ται στη διαφορική διάγνωση σε όψιμης έναρξης ατα- Οφείλει, όμως, να γίνεται σε δεύτερη φάση και σε οιιδίως αν υπάρχει οικογενειακό ιστορικό νοητικής κογενείς αταξίες όταν δεν είναι επιβεβαιωμένος ο επιHellenic Associationξίες, Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS καθυστέρησης σε άρρενα μέλη [1,5]. Η διάγνωση τί- κρατητικός χαρακτήρας της κληρονομικότητας, καθώς 115 28 - GREECE θεται με μοριακό γενετικό έλεγχο της επέκτασης CGG και σε σποραδικές αταξίες με όψιμη έναρξη. ΜοριαΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 στο γονίδιο FMR1. κός έλεγχος για SCA1, SCA2, SCA3, SCA6 και SCA7 www.enee.gr [email protected] Οι μιτοχονδριακές αταξίες αποτελούν μια σημαντι- προτείνεται ως έλεγχος πρώτης γραμμής σε οικογεPUBLISHER κή, αν και σπάνια, υποομάδα των κληρονομικών ατα- νείς αταξίες με επικρατητική κληρονομικότητα. Οφείξιών. Η αταξία μπορεί να προεξάρχει ως σύμπτωμα λει, όμως, να γίνεται σε δεύτερη φάση και σε οικογεElena Tsolakou σε αρκετά μιτοχονδριακά νοσήματα, τόσο συνδρομικά νείς αταξίες όταν δεν είναι επιβεβαιωμένος ο υπολειGem Communications ltd D. Hristou Nikolaou(π.χ. 49 MELAS, MERRF, NARP) όσο και μη-συνδρομικά πόμενος χαρακτήρας της κληρονομικότητας, καθώς 173 43, Agios Dimitrios [15]. Στο σημείο αυτό, καλό είναι να επισημανθεί ότι η και σε σποραδικές αταξίες. Σε επικρατητικές αταξίες Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] κλασική μητρική κληρονομικότητα παρατηρείται μόνο αρνητικές για SCA1, SCA2, SCA3, SCA6 και SCA7 σε μιτοχονδριακές παθήσεις που οφείλονται σε βλάβη προτείνεται έλεγχος για SCA17 και σε περιπτώσεις του μιτοχονδριακού DNA, ενώ σε περιπτώσεις που η Huntington-disease like προστίθεται γενετικός έλεγSUBSCRIPTION μιτοχονδριακή πρωτεΐνη κωδικοποιείται από πυρηνικό χος και για DRPLA. Σε υπολειπόμενες ή πρώιμες σποDNA, η κληρονομικότητα έχει αυτοσωμικό χαρακτή- ραδικές αταξίες αρνητικές για αταξία του Friedreich και Members Free Not members ρα. Ίσως40η €σημαντικότερη κλινικά ομάδα μιτοχονδρι- για μεταβολικές αταξίες συνιστάται μοριακός έλεγStudents 15 € είναι αυτές που οφείλονται σε μεταλ- χος για AT, AOA1, AOA2, ARSACS και MIRAS, έλεγακών αταξιών Companies - Libraries 50 € μιτοχονδριακής πολυμεράσης POLG (π.χ. χος που δύσκολα στέλνεται στην πράξη. Σε σποραAll foreign countriesλαγές τηςUS#80 mitochondrial recessive ataxia syndrome-MIRAS), η δικές αταξίες οψίμου ενάρξεως αρνητικές για αταξία οποία κωδικοποιείται από πυρηνικό γονίδιο [7]. Η Friedreich συνιστάται, παράλληλα με τον έλεγχο για Νευρολογία www.nevrologia.gr Contents Νευρολογία 23: 3-2014, 20-26 25 1 Προσεγγίζοντας τις κληρονομικές αταξίες Εικόνα 1. Διαγνωστικός αλγόριθμος για την προσέγγιση ασθενών με υποψία κληρονομικής αταξίας. (σε όσους θέλουν και έχουν τη δυνατότητα να επωμιστούν το επιπλέον κόστος) ένα NGS screening ενός panel περίπου 50 «αταξικών» γονιδίων [16]. Η μεθοδολογία αυτή θα ταυτοποιεί το μοριακό σφάλμα σε ένα επιπλέον 15% των ασθενών με κληρονομική αταξία [16]. Αυτό θα επιτρέπει να δίδεται γενετική συμβουλή και να προσφέρεται προγεννητικός έλεγχος. Συνεπώς, στο προσεχές μέλλον, άνω του 50% των Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 ασθενών με υποψία κληρονομικής αταξίας θα μπορεί να λάβει συγκεκριμένη μοριακή διάγνωση και έτσι να επωφελείται από τα πλεονεκτήματα μιας εξειδικευμένης γενετικής συμβουλής. Εξυπακούεται ότι η γενετική συμβουλή οφείλει να δίδεται από νευρολόγους με περαιτέρω εξειδίκευση στα κληρονομικά νοσήματα του νευρικού συστήματος. Νευρολογία www.nevrologia.gr Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Περιεχόμενα ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ Σημεία κλειδιά Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: Νικόλαος Αρτέμης • Η σωστή διάγνωση ενός αταξικού ασθενούς πρέΙωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Κωνσταντίνος Σιτζόγλου πει να έχει ως αφετηρία μια συστηματική κλινική αντιμετώπιση της νόσου που βασίζεται κατ’ αρχήν στην ηλιΚωνσταντίνος Βουμβουράκης προσέγγιση Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης κία έναρξης, τον τρόπο εγκατάστασης και το οιΕνδεικτικά, μοριακός έλεγχος για αταξία του Friedreich, SCA1, Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης SCA2, SCA3, SCA6, SCA7, SCA17 και DRPLA γίνεται στη Μοκογενειακό ιστορικό. s HΟασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων ατανάδα Νευρογενετικής στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο. μοριακός • Με σπανιότατες εξαιρέσεις, οι κληρονομικές έλεγχος για FXTAS γίνεται στο Χωρέμειο, Νοσοκομείο (CT –Παίδων MRI – DSA) ξίεςστην έχουνκλινική βραδεία πράξη εγκατάσταση και αργή προοΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ Αγ. Σοφία. Μοριακός έλεγχοςΚΑΙ για ΑΤ, ΑΟΑ1, ΑΟΑ2, ARSACS Χ. Καρακάσης, Α. Σαφούρης, J. Rudolf, δευτική εξέλιξη. Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN και MIRAS (μεταλλαγές στοCHIEF) γονίδιο POLG) δεν προσφέρεται • Μια σποραδική αταξία βραδείας εγκατάστασης σε επίπεδο ρουτίνας στον Ελληνικό χώρο. με έναρξη πριν 25 έτη είναι συνήθως κληροs Νευρολογικές επιπλοκές τωνταηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Άννα SCA: spinocerebellar ataxia (νωτιαιοπαρεγκεφαλιδική αταξία), Σιτζόγλου Κων/νος νομικής αιτιολογίας. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης DRPLA: dentatorubral pallidoluysian atrophyΚ.(οδοντωτοε• Μια σποραδική αταξία βραδείας εγκατάστασης με ρυθρά ωχρολουισιανή ατροφία), όψιμη έναρξη είναι συνήθως επίκτητη. ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ OCB: oligoclonal bands (ολιγοκλωνικά αντισώματα), s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική AT: αταξία τηλαγγειεκτασία, • Μια κληρονομική αταξία με έναρξη πριν τα 25 Αρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση ΑΟΑ1: αταξία Άννα με οφθαλμοκινητική απραξία τύπου 1, έτη είναι συνήθως υπολειπόμενη. Καρλοβασίτου Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης ΑΟΑ2: με οφθαλμοκινητική απραξία τύπου 2, Πάταγαςαταξία Κων/νος • Μια κληρονομική αταξία με έναρξη μετά τα 25 Ρούντολφ Γιομπστ ARSACS: autosomal recessive spastic ataxia of Charlevoixέτη είναι συνήθως επικρατητική. Σιτζόγλου (αυτοσωμική Κων/νος Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Saguenay υπολειπόμενη αταξίαsτου Charlevoix• Η αταξία του Friedreich, η σημαντικότερη υπολειΒ. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου Saguenay), πόμενη αταξία, είναι η συχνότερη κληρονομική MIRAS: mitochondrial recessive ataxia syndrome (σύνδροΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ στον ελληνικό πληθυσμό. μο υπολειπόμενης μιτοχονδριακής αταξίας), ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣαταξία ΣΕΛΙΔΕΣ Ελληνικήfragile Νευρολογική Εταιρεία syndrome (σύνδρομο τρό- • Ένας σημαντικός αριθμός υπολειπόμενων αταξιFXTAS: X tremor-ataxia ών είναι μεταβολικής αιτιολογίας και δεν απαιτούν Αλκμάνος 10,σχετιζόμενο Αθήνα 115 28 μου-αταξίας με εύθραυστο Χ). Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] Δραστηριότητεςμοριακό της ΕΝΕγενετικό έλεγχο για τη διάγνωση τους. • Νέα Στον ελληνικό πληθυσμό, συχνότερες αυτοσωμιs Νευρολογικά s SCA1, SCA2, SCA3, SCA6 και SCA7 και έλεγχος για FXTAS.Μοριακός έλεγχος των κληρονομικών ΕΚΔΟΤΗΣ αταξιών: το μέλλον Έλενα Τσολάκου Η ραγδαία πρόοδος Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. που έχει επιτευχθεί τα τελευΔ. Χρήστου 49, ταία χρόνιαΝικολάου στις μεθόδους αλληλούχισης νέας γενιάς 173 43, Άγιος Δημήτριος (next generation sequencing-NGS) θα επιτρέψει στο Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 σχετικά άμεσο μέλλον την μοριακή ταυτοποίηση και [email protected] πολλών από τις σπανιότερες κληρονομικές αταξίες. Η μοριακή διαγνωστική μεθοδολογία που πιθανότατα ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ θα προταθεί, θα ξεκινάει με ένα αρχικό screening των συχνότερων αταξιών (αταξία Friedreich Μέλη της ΕΝΕ κληρονομικών Δωρεάν ΜηSCA1,2,3,6,7,17) μέλη € και με40τεχνικές PCR και fragment Φοιτητές Αυτό θα ακολουθείται 15 € analysis. από τον έλεγχο των Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € λίγων άλλων σπάνιων αταξιών Εξωτερικού US#80 που οφείλονται σε δυναμικές μεταλλαγές (DRPLA, SCA8, SCA10, SCA12), με τις ίδιες τεχνικές. Στη συνέχεια θα μπορεί να γίνει Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 20-26 • κές επικρατητικές αταξίες είναι οι SCA1 και SCA7 και σπανιότερες οι SCA2, SCA6 και SCA17. Από τις σπανιότατες φυλοσύνδετες αταξίες, άξια μνείας είναι η αταξία σχετιζόμενη με εύθραυστο Χ (fragile X tremor-ataxia syndrome-FXTAS). Βιβλιογραφία 1. Koutsis G, Wood NW. Hereditary and acquired ataxias. In: Oxford Textbook of Movement Disorders. Burn DJ (Ed.). Oxford University Press 2013, Oxford, UK, p 282-301. 2. Udd B, Krahe R. The myotonic dystrophies: molecular, clinical and therapeutic challenges. Lancet Neurol 2012;11:891-905. 3. Gasser T, Finsterer J, Baets J, Van Broeckhoven C, Di Donato S, Fontaine B et al. EFNS guidelines 6 18 28 38 47 54 58 2 26 Γεώργιος Κούτσης και συν. on the molecular diagnosis of ataxias and spastic mer HPH, van de Warrenburg BPC. Reviewing paraplegias. Eur J Neurol 2010;17:179-188. the genetic causes of spastic-ataxias. Neurology 4. Koutsis G, Kladi A, Karadima G, Houlden H, 2012;79:1507-1514. Wood NW, Christodoulou K et al. Friedreich’s 11. Durr A. Autosomal dominant cerebellar ataxias: and other hereditary ataxias in Greece: an 18polyglutamine expansions and beyond. Lancet year perspective. J Neurol Sci 2014;336:87-92. Neurol 2010;9:885-894. 5. Klockgether T. Sporadic ataxia with adult onset: 12. Schols L, Bauer P, Schmidt T, Schulte T, Riess O. classification and diagnostic criteria. Lancet NeuAutosomal dominant cerebellar ataxias: clinical features, genetics and pathogenesis. Lancet Bimonthly Publicationrol of2010;9:94-104. Hellenic 6. Finsterer J. Ataxias with autosomal, X-chromoNeurol 2004;3:291-304. Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS somal or maternal inheritance. Can J Neurol Sci 13. Harding A. Classification of the hereditary ataxias 115 28 - GREECE 2009;36:409-428. and paraplegias. Lancet 1983;8334:1151-1155. Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 7. Fogel B, Perlman S. Clinical features and molecu- 14. Wild EJ, Tabrizi SJ. Huntington’s disease phenowww.enee.gr [email protected] lar genetics of autosomal recessive cerebellar copy syndromes. Curr Opin Neurol 2007;20:681ataxias. Lancet Neurol 2007;6:245-257. 687. EXECUTIVE BOARD 8. Pandolfo M. Friedreich ataxia: the clinical picture. 15. Finsterer J. Mitochondrial ataxias. Can J Neurol REVIEW ARTICLES J Neurol 2009;256 (Suppl 1):3-8. Sci 2009;36:543-553. President: N. Artemis 9. Anheim M, Tranchant C, Koenig M. The auto16. Nemeth AH, Kwasniewska AC, Lise S, Parolin Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic somal recessive cerebellar ataxias. N Engl J Med Schnekenberg R, Becker EBE, Bera KD et al. Next Secretary: K. Sitzoglou Treasurer: K. Voumvourakis 2012;366:636-646. treatment of the disease generation sequencing for molecular diagnosis of Members: E. Staboulis 6 Kerasnoudis De Bot ST, WillemsenA.MAAP, Vermeer S, Kreneurological disorders using ataxias as a model. N.10. Triantafillou Νευρολογία www.nevrologia.gr Contents G. Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos s Neurologic complications of electrical injuries 28 K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis s EDITORIAL BOARD Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis Artemis Nikolaos Karlovasitou Anna Potagas Kon/nos Rudolf Jobst Sitzoglou Kon/nos s 18 38 Factors related to demendia in parkinson’ s disease V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou 47 OWNER Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] PUBLISHER Elena Tsolakou Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] SUBSCRIPTION Members Not members Students Companies - Libraries All foreign countries Free 40 € 15 € 50 € US#80 Νευρολογία 23: 3-2014, 20-26 REVIEW ARTICLE ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 27 1 Ίλιγγος: νεότερα δεδομένα σχετικά με τη διάγνωση και τη θεραπεία περιφερικών και κεντρικών αιθουσαίων συνδρόμων Νευρολογία Αναγνώστου Ευάγγελος Α’ Νευρολογική Κλινική Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκομείο Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Περίληψη Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Σημαντική πρόοδος έχει σημειωθεί τα τελευταία χρόνια τόσο στον διαγνωστικό όσο και στον θεwww.enee.gr [email protected] ραπευτικό τομέα των αιθουσαίων συνδρόμων. Η παρούσα ανασκόπηση θα παρουσιάσει τις κυριότερες εξελίξεις στα συχνότερα σύνδρομα ιλίγγου περιφερικής και κεντρικής αιτιολογίας. Στον καλοήθη παροξυσμικό ίλιγγο θέσεως νέοι αποτελεσματικοί θεραπευτικοί χειρισμοί περιγράφηκαν για ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ επανατοποθέτηση ωτοκονίας του οριζοντίου και του προσθίου ημικυκλίου σωλήνα. Επίσης δημοσιεύθηκε μελέτη που διαφοροποιεί το χειρισμό Semont από το χειρισμό Epley όσον αφορά την ιατρογενή διαρροή Πρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης Αντιπρόεδρος: Ευδοκιμίδης της ωτοκονίας Ιωάννης από τον οπίσθιο στον οριζόντιο ημικύκλιο σωλήνα. Στην αιθουσαία νευρίτιδα συμπτωματική έχουν προκύs Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη Γεν.νέες Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλουενώ τείνουν να επικρατήσουν νέες νευροφυσιολογικές διαγνωστικές τεχνικές. ψει θεραπευτικές οδηγίες, αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Στη νόσο Ménière υπάρχουν επίσης νέα θεραπευτικά αλλά και διαγνωστικά δεδομένα. Όσον αφορά κεντριΜέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης Νικόλαος Τριανταφύλλου κά σύνδρομα ιλίγγου, νέοι αλγόριθμοι βοηθούν στη διάγνωση ΑΕΕ με αιθουσαία συνδρομή και ακριβέστεΓεωργακάκης σχετικά με υπερσκηνίδιες βλάβες αιθουσαίων δομών. Στη σκλήρυνση κατά ρες περιγραφέςΓεώργιος δημοσιεύθηκαν s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων πλάκας υπάρχουν νεότερα επιδημιολογικά δεδομένα καθώς και περιγραφές περιστατικών που ενίοτε υποδύ(CT – MRI – DSA) ιλίγγου στην κλινική ονται περιφερικά σύνδρομα. σε παθήσεις φαίνεταιπράξη να καταλήγουν και να έρχοΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Επιπλέον, οιΑ.ειδικοί Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι.συνδυασμένων Τσίπτσιος νται σε συμφωνία με ειδικούς στον τομέα της κεφαλαλγίας όσον αφορά την ταξινόμηση συνΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) δρόμων ιλίγγου και ημικρανίας. Τέλος, αναδιάρθρωση επίκειται στα κριτήρια του ιλίγγου μη-οργανικής αιτιs Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου ολογίας που Άννα αφορά μεγάλο αριθμό ασθενών. Σιτζόγλου Κων/νος Κ. Γιαννοπούλου, Μεϊδάνη, Α.ίλιγγος, Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης Λέξεις ευρετηριασμού: ίλιγγος, ανασκόπηση, νευροωτολογία,Ε.περιφερικός κεντρικός ίλιγγος Περιεχόμενα ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική αντιμετώπιση Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ.of Σωτηριάδης Vertigo: recent findings on diagnosis and treatment peripheral and central vestibular syndromes s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου 6 18 28 38 47 ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Anagnostou E. ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Department of Neurology,Εταιρεία Eginition Hospital, University of Athens Ελληνική Νευρολογική Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 s Δραστηριότητες της ΕΝΕ www.enee.gr [email protected] Abstract s Νευρολογικά Νέα Much progress has been made over the last years in the field of diagnosis and treatment of vestibular syndromes. ΕΚΔΟΤΗΣ Here we aimed to review the main developments in common peripheral and central vertigo syndromes. Έλενα Τσολάκου New therapeutic maneuvers have come to light considering horizontal and anterior semicircular canal Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. benign paroxysmal Δ. Χρήστου Νικολάου 49,positional vertigo. Furthermore, a differential potential for iatrogenic posterior-to173 43, Άγιοςcanal Δημήτριος horizontal conversion has been observed when comparing Epley to Semont maneuver for posterior Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 canal positional vertigo. New therapeutic guidelines as well as novel and accurate diagnostic procedures [email protected] have emerged in the field of vestibular neuritis. Ménière’s disease is another peripheral disorder that placed new treatment options and imaging findings in the center of focus. Regarding central vestibular ΣΥΝΔΡΟΜΕΣnovel algorithms help in diagnosis of stroke with vertiginous symptoms and case series with syndromes, better descriptions of supratentorial vestibular damage have come to light. Improved epidemiological data Μέλη της ΕΝΕ Δωρεάν asΜηwell μέληas case descriptions 40 €with peripheral vestibular mimics have emerged in the field of multiple sclerosis. Φοιτητές € been reached among vertigo and headache experts regarding the clinical link Furthermore, consensus 15 has Εταιρίες - Βιβλιοθήκες € and diagnostic criteria in50migraine related vertigo. Finally, there is an ongoing scientific discussion on the Εξωτερικού US#80 criteria characterizing functional vertigo. Keywords: Vertigo, review, neurootology, peripheral vertigo, central vertigo Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 27-32 54 58 2 28 Ευάγγελος Αναγνώστου Νεώτερα δεδομένα με πρακτική σημασία έχουν προΕισαγωγή Εάν ορίσουμε τον ίλιγγο ως την ψευδαίσθηση κίνη- κύψει τα τελευταία χρόνια σε δύο τομείς: Στην αντιμεσης (περιστροφικής ή μη) του εαυτού, του περιβάλ- τώπιση των πιο σπάνιων μορφών του συνδρόμου δηλοντος ή και των δύο, ο επιπολασμός αυτού του αι- λαδή τον ΚΠΙΘ του οριζοντίου και του προσθίου ημιθουσαίου συμπτώματος στη διάρκεια της ζωής αγγί- κυκλίου σωλήνα, καθώς και στις πιθανές ανεπιθύμητες ζει το 30% [1] και είναι μία από τις συχνότερες αιτίες ενέργειες των κλασσικών θεραπευτικών χειρισμών του προσέλευσης ασθενών σε νευρολογικά, ΩΡΛ και πα- ΚΠΙΘ οπισθίου ημικυκλίου σωλήνα. Όσον αφορά τον θολογικά τμήματα επειγόντων περιστατικών. τελευταίο, πρόσφατη κλινική μελέτη έδειξε ότι παρά Τηνofτελευταία Bimonthly Publication Hellenic δεκαετία, η πρόοδος στην κατανόη- το γεγονός ότι ο χειρισμός Semont δεν διαφέρει στην ση του νευροφυσιολογικού υποβάθρου του αιθου- αποτελεσματικότητά του από το χειρισμό Epley, οι δύο Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS σαίου συστήματος, σε συνδυασμό με την εφαρμο- χειρισμοί διαφοροποιούνται ως προς μία συγκεκριμένη 115 28 - GREECE γή προηγμένων κλινικών ηλεκτροφυσιολογικών και ιατρογενή επιπλοκή: Ο χειρισμός Epley φαίνεται να έχει Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 απεικονιστικών διαγνωστικών μεθόδων οδήγησε στην μεγαλύτερο κίνδυνο (7.8%) μετακίνησης της ωτοκονίwww.enee.gr [email protected] ακριβέστερη ταξινόμηση των συνδρόμων. Επιπλέον, ας από τον οπίσθιο στον οριζόντιο ημικύκλιο σωλήσε αυτό το χρονικό διάστημα εμφανίσθηκαν οι πρώ- να μεταπίπτοντας έτσι σε ΚΠΙΘ οριζοντίου ημικυκλίου EXECUTIVE BOARD τες προσπάθειες διενέργειας τυχαιοποιημένων REVIEW ARTICLESελεγ- σωλήνα με γεωτροπικό νυσταγμό [4]. Καθησυχαστικό χόμενων θεραπευτικών μελετών σε διάφορες νοσο- είναι το γεγονός ότι αυτή η επιπλοκή αντιμετωπίστηκε President: N. Artemis λογικές οντότητες. άμεσα σε όλα τα περιστατικά με το χειρισμό Lempert. Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic Η παρούσα εργασία αποσκοπεί στο να παρουσιά- Τα τελευταία χρόνια εμφανίστηκαν οι πρώτες συστηSecretary: K. Sitzoglou treatment of the diseaseματικές εργασίες επάνω στη θεραπεία του ΚΠΙΘ οριTreasurer: K.σει Voumvourakis νεότερα διαγνωστικά και θεραπευτικά δεδομένα Members: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis αφορούν τις συχνότερες παθήσεις του περιφερι- ζοντίου σωλήνα. Φάνηκε ότι τόσο ο χειρισμός Gufoni, N.που Triantafillou και του κεντρικού αιθουσαίου συστήματος. Θα όσο και ο χειρισμός Lempert είναι αποτελεσματικοί G.κού Georgakakis s Safe useπου of αφορούν Neuroimaging MRI – DSA) in clinical practice συζητηθούν μόνο νεώτερα στοιχεία την ήδη(CT από–την πρώτη συνεδρία σε ποσοστό άνω του A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18για περίοδο μετά το 2000. Σπανιότερες αιθουσαίες δια- 60% (60,9% και 69,1% αντίστοιχα) [5, 6]. Τέλος, EDITORS IN CHIEF ταραχές είναι πέραν του σκοπού αυτής της βραχείας πρώτη φορά μελετήθηκε συστηματικά χειρισμός ανάKarlovasitou Anna ανασκόπησης και δεν θα ταξης του ΚΠΙΘ του προσθίου ημικυκλίου σωλήνα. s παρουσιαστούν. Neurologic complications of electrical injuries Sitzoglou Kon/nos Ο αργεντινός νευρολόγος Dario Yacovino, σε συνερK. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis 28 Περιφερικά αιθουσαία σύνδρομα γασία με τον Timothy Hain παρουσίασαν έναν απλό 1.1 Καλοήθης παροξυσμικός ίλιγγος θέσεως χειρισμό (εικόναbasic 1) που αν και εφαρμόστηκε σε μιs Neurocutaneous disorders: evidence therapy (ΚΠΙΘ) δείγμα (ν=13) έδειξε σημαντική ασφάEDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A.κρό Patsatsi, M. ασθενών Trakatelli, D. Sotiriadis 38 Είναι με διαφορά η πρώτη σε συχνότητα αιθουσαία λεια και αποτελεσματικότητα [7]. Artemis Nikolaos όσο και σε ΩΡΛ ειδιKarlovasitou Anna πάθηση τόσο σε νευρολογικά s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos κά ιατρεία ιλίγγου. Στην Ελλάδα, ωστόσο, πολύ συΑιθουσαία νευρίτιδα V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A.1.2 Karlovasitou Rudolf Jobst χνά υποδιαγιγνώσκεται ενώ συχνά αποτελεί αφορΤην κυριότερη εξέλιξη σε αυτή τη συχνή περιφερι47 Sitzoglou Kon/nos μή για άσκοπες εξετάσεις όπως ακτινογραφία αυχε- κή αιθουσοπάθεια αποτελεί η πρώτη μεγάλη τυχαινικής σπονδυλικής στήλης και χορήγηση μη ενδε- οποιημένη και ελεγχόμενη θεραπευτική μελέτη που OWNER δειγμένων αντι-ιλιγγικών φαρμάκων [2], παρόλο άλλαξε τα δεδομένα της οξείας αντιμετώπισης: Η χοη διάγνωση είναι εύκολη και αξιόπιστη ακό- ρήγηση 100 mg μεθυλπρεδνιζολόνης για τρεις ημέHellenic Associationπου Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS μα και σε περιπτώσεις που βρίσκονται σε ύφεση [3]. ρες με μετέπειτα σταδιακή μείωση 20 mg κάθε 3 ημέ- Νευρολογία www.nevrologia.gr Contents 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] PUBLISHER Elena Tsolakou Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] SUBSCRIPTION Members Free Not members 40 € Students Εικόνα 115 € Companies - Libraries 50 € Χειρισμός Yacovino All foreign countries US#80 για θεραπεία του ΚΠΙΘ του προσθίου ημικυκλίου σωλήνα σε 4 βήματα. Σημαντικά σημεία είναι η υπερέκταση της κεφαλής (30-45 μοίρες) στο βήμα 2 καθώς και η κάμψη της κεφαλής στο βήμα 3. Νευρολογία 23: 3-2014, 27-32 29 1 Ίλιγγος: νεότερα δεδομένα σχετικά με τη διάγνωση και τη θεραπεία περιφερικών και κεντρικών αιθουσαίων συνδρόμων ρες είναι σαφώς αποτελεσματικότερη του placebo και αιώνα και ονομάζεται «Νόμος του Alexander» (εικότης μονοθεραπείας με βαλακυκλοβίρη στο καταλη- να 2). Οι πρόσφατες εξελίξεις στις ηλεκτροφυσιολοκτικό σημείο «αιθουσαία λειτουργία 12 μήνες μετά» γικές τεχνικές διερεύνησης του αιθουσαίου συστήμα[8]. Επίσης, η μεθυλπρεδνιζολόνη σε μονοθεραπεία τος έδειξαν ότι ο Νόμος του Alexander δεν οφείλεται είναι το ίδιο αποτελεσματική με το συνδυασμό μεθυλ- σε εγγενείς ιδιότητες του αιθουσο-οφθαλμικού ανταπρεδνιζολόνης-βαλακυκλοβίρης, καθιστώντας την μο- νακλαστικού όπως υποστηριζόταν από συγκεκριμέναδικό φάρμακο εκλογής για την αντιμετώπιση της αι- να νευροφυσιολογικά μοντέλα στο παρελθόν, καθόθουσαίας νευρίτδας. τι το αντανακλαστικό δεν εξαρτάται ούτε από την οριΤόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Στο διαγνωστικό τομέα, σημαντική προσθήκη απο- ζόντια ούτε από την κάθετη θέση του οφθαλμού στον Διμηνιαία έκδοση της τελεί η ποσοτικοποιημένη μέτρηση του αιθουσο- κόγχο [11, 12]. Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 οφθαλμικού αντανακλαστικού με κεφαλικούς παλΤηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210ή72.47.556 μούς (head impulse test head thrust test) που πρό1.3 Νόσος Ménière www.enee.gr [email protected] κειται για το ηλεκτροφυσιολογικό ανάλογο της κλινιΔύο γραμμές προόδου έχουν χαρακτηρίσει τη κής δοκιμασίας Halmagyi [9]. Η μέθοδος έχει εξαιρε- νόσο του Ménière τα τελευταία χρόνια: Η καινοτομίτική ακρίβεια και ευαισθησία και αναμένεται να συ- ες στην απεικόνιση και η εμφάνιση των πρώτων θεΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ μπληρώσει ανΣΥΜΒΟΥΛΙΟ όχι να αντικαταστήσει τον παραδοσια- ραπευτικών μελετών σε ικανά δείγματα ασθενών. ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ κό θερμό-ψυχρό διακλυσμό του οπισθίου λαβυρίν- Πρώτος ο Nakashima το 2007 κατάφερε να οπτικοΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης θου [10]. Το κύριο της είναι το ότι εξε- ποιήσει τον παθογνωμονικό για τη νόσο ενδολεμφιΑντιπρόεδρος: Ιωάννηςπλεονέκτημά Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου τάζει τον κάθε ημικύκλιο σωλήνα ξεχωριστά. Επιπλέ- κό ύδρωπα χρησιμοποιώντας υψηλής ευκρίνειας MRI αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Βουμβουράκης εκλύει ον, σε αντίθεσηΚωνσταντίνος με τον διακλυσμό, το αιθου- ύστερα από ενδοτυμπανική έγχυση σκιαγραφικού μέΜέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 σο-οφθαλμικόΝικόλαος αντανακλαστικό με φυσικό τρόπο, δη- σου [13]. Η ευαισθησία και η ειδικότητα αυτής της μεΤριανταφύλλου Γεωργακάκης λαδή με υψηλήΓεώργιος ταχύτητα και με συμμετοχή του αντί- θόδου τεκμηριώθηκε λίγα χρόνια αργότερα [14]. H s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων πλευρου λαβυρίνθου ο οποίος αναστέλλεται τη στιγ- ανίχνευση της διαρροής ενδολέμφου ύστερα από συμ(CT – MRI – βατική DSA) (ενδοφλέβια) στην κλινική πράξη σκιαγραφικού απέτυμή που διεγείρεται ο ομόπλευρος σωλήνας. χορήγηση ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, 18 Ένα χαρακτηριστικό της αιθουσαίας νευρίτιδας που χε να φτάσει την ευαισθησία τηςΙ. Τσίπτσιος ενδοτυμπανικής έγΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) αποτελεί μυστήριο είναι η ιδιότητα του νυσταγμού να χυσης [15], περιορίζοντας έτσι τη διαγνωστική αυτή αυξάνει σε ένταση όχι τεχνική σε εξειδικευμένα κέντρα όπου είναι δυνατή η Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Άννα (δηλαδή σε εύρος καιsταχύτητα, Σιτζόγλου όμως σε Κων/νος συχνότητα) κατά τη στροφή τουΚ.βλέμματος συνεργασία και Νευροακτινολόγου. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη,ΩΡΛ Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης 28 προς την κατεύθυνση της ταχείας φάσης. Το φαινόμεΌσον αφορά τις per os θεραπείες, πρόσφατη μενο αυτό είναι ΕΠΙΤΡΟΠΗ γνωστό στους κλινικούςsεδώ και έναν τα-ανάλυση έδειξε τεκμηριωμένη την έλλειψη αποτελεσματικότηΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ Nευροδερματικές παθήσεις: θεραπευτική Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος αντιμετώπιση Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] Δραστηριότητες της ΕΝΕ s Νευρολογικά Νέα s Σχηματική παράσταση του νόμου του Alexander σε ασθενή με υποθετική ΔΕ αιθουσαία νευρίτιδα (άνω ηλεκτρονυσταγμογραφικό ίχνος) ή ΑΡ αιθουσαία νευρίτιδα (κάτω ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ηλεκτρονυσταγμογραφικό ίχνος). Στην πρώτη περίπτωση ο νυσταγμός κλιμακώνεται σε εύρος και ταχύτητα καθώς ο ασθενής στρέφει το βλέμμα προς τα δεξιά, ενώ το αντίστροφο συμβαίνει Μέλη της ΕΝΕ Δωρεάν στη δεύτερη περίπτωση. Μη μέλη 40 €Σημειωτέον η ταχύτητα που αυξάνει είναι αυτή της βραδείας και όχι της Φοιτητές νυσταγμικής φάσης, 15 € ταχείας δηλαδή θα μπορούσε να πρόκειται για μία γραμμική ενίσχυση του Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € αιθουσο-οφθαλμικού αντανακλαστικού συναρτήσει της θέσης του βολβού στον κόγχο. Αυτή Εξωτερικού US#80 ακριβώς η θεωρία καταρρίφθηκε με σύγχρονες ηλεκτροφυσιολογικές μεθόδους (Anagnostou et al. 2011) Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 27-32 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 Εικόνα 2 [email protected] 38 54 58 2 30 Ευάγγελος Αναγνώστου τας των διουρητικών καθώς και της χαμηλής σε άλας δίαιτας [16]. Σημαντικής πρακτικής σημασίας σχετικά με τη χρήση της β-ιστίνης είναι η ανοιχτή προοπτική μελέτη του Strupp και συνεργατών [2008] που έδειξε ότι δόσεις αρκετά υψηλότερες από τις συνηθισμένες (144 έναντι 48 mg ημερησίως) είναι αποτελεσματικότερες στην πρόληψη των κρίσεων [17]. Σε εξέλιξη βρίσκεται διπλά τυφλή, τυχαιοποιημένη, ελεγχόμενη με placebo μελέτη με αυτό το πρωτόκολλο. ΕπεμβαBimonthly Publication of Hellenic τικές θεραπείες όπως οι ενδοτυμπανικές εγχύσεις γεAssociation Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS νταμυκίνης ή κορτικοστεροειδών έχουν επίσης πα115 28 - GREECE ρουσιάσει αποτελεσματικότητα σε κλινικές μελέτες, Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 η ενσωμάτωσή τους όμως στην κλινική πρακτική δεν www.enee.gr [email protected] αφορά νευρολόγους. Contents θρώπους όσο και σε μη-ανθρώπινα πρωτεύοντα ότι η βρεγματική (οπίσθια) νήσος φιλοξενεί βασικά τον «πρωτοταγή» αιθουσαίο φλοιό [23]. Σε μία προοπτική μελέτη 112 ασθενών με ΑΕΕ , συμπεριλαμβανομένων περιπτώσεων με έμφρακτα της οπίσθιας νήσου, φάνηκε ότι περιστροφικού χαρακτήρα (είτε εαυτού, είτε περιβάλλοντος) ιλιγγικές αισθήσεις δεν προκύπτουν σε βλάβες των ημισφαιρίων του εγκεφάλου, αντίθετα, επί περιστροφικού ιλίγγου η βλάβη οφείλει να αναζητείται σε υποσκηνίδιες δομές ή στην περιφερική αιθουσαία συσκευή [24]. Νευρολογία www.nevrologia.gr 2.2 Ίλιγγος και Σκλήρυνση Κατά Πλάκας Παρόλο που 20% των ασθενών με Σκλήρυνση Κατά Πλάκας θα παρουσιάσουν ίλιγγο κάποια στιγμή στην EXECUTIVE BOARD 2. Κεντρικά αιθουσαία σύνδρομα πορεία της νόσου, στην πλειοψηφία τους θα πρόκειται REVIEW ARTICLES 2.1 Ίλιγγος και ΑΕΕ για ΚΠΙΘ μη-σχετιζόμενο με τη νόσο [25] και η προσεPresident: N. Artemis Ανάμεσα στα κεντρικής αιτιολογίας αιθουσαία σύνκτική λήψη ιστορικού σε συνδυασμό με λεπτομερή νευVice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic ρολογική εξέταση θα αποκαλύψει το σύνδρομο, αποSecretary: K.δρομα, Sitzoglou η μεγαλύτερη κλινική πρόοδος αναμφισβήτητα treatment of theΗdisease Treasurer: K.έχει Voumvourakis προκύψει στον ίλιγγο αγγειακής αιτιολογίας. εξέ- φεύγοντας έτσι τη διενέργεια άσκοπων απεικονιστικών Members: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis του ασθενούς στο τμήμα επειγόντων περιστατικών εξετάσεων καθώς και την άσκοπη χορήγηση κορτιζόνης. N.ταση Triantafillou πρώτα από όλα να είναι ταχεία. Τούτο έρχεται Η προσεκτική κλινική εξέταση, ωστόσο, θα βοηθήσει G.οφείλει Georgakakis Safe useνευρολογική of Neuroimaging MRI – μιας DSA) in clinical practice παγίσε αντιδιαστολή με την s λεπτομερή εξέ- και (CT στην –αποφυγή κλασσικής διαγνωστικής A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 ταση του αιθουσαίου συστήματος η οποία συχνά είναι δας, όχι τόσο σπάνιας στη Σκλήρυνση Κατά Πλάκας: EDITORS IN CHIEF χρονοβόρα και πολύπλοκη. Σε έναν χώρο όπου ακρω- Το σύνδρομο του κεντρικού ιλίγγου θέσεως το οποίο, Karlovasitou Anna νύμια όπως ABCD, CHADS, NIHSS είναι κοινός τόπος, όταν μεμονωμένο, οφείλεται σε πολύ s Neurologic complications of παρουσιάζεται electrical injuries Sitzoglou Kon/nos ήταν σαφές ότι θα ήταν χρήσιμος ένας ταχύς διαγνω- A. Pasioti, μικρούK.μεγέθους άνω K. Yiannopoulou, E. Meidani, Karidakis ενεργές εστίες, συνήθως στο28 στικός αλγόριθμος που να μπορεί να εφαρμοστεί και παρεγκεφαλιδικό σκέλος [26, 27]. Τέτοιας διαμέτρου από νευρολόγους χωρίςsνευροωτολογική εξειδίκευση βλάβες απαιτούνbasic τη λήψη λεπτών στελεχιαίων τομών Neurocutaneous disorders: evidence therapy προκειμένου να ληφθεί στοA.τμήμα επειγόντων τουλά- A.στο μαγνητικό τομογράφο και αφορούν πιθανότατα EDITORIAL BOARD Panteliadou, K. Kalokasidis, Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 χιστον η απόφαση εάν πρόκειται για περιφερικής ή κε- ίνες που συνδέουν δομές της αιθουσοπαρεγκεφαλίδας Artemis Nikolaos Με αυτό το σκεπτικό, η (όπως ο οροφαίος πυρήνας [28]) και των αιθουσαίων Karlovasitou Anna ντρικής αιτιολογίας σύνδρομο. s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos ομάδα του Newman-Toker δοκίμασε επιτυχημένα τον του στελέχους. Το κύριο κλινικό σημείο που V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki,πυρήνων A. Karlovasitou Rudolf Jobst αλγόριθμο HINTS σε ασθενείς με αιθουσαίο σύνδρομο εγείρει την υποψία ύπαρξης κεντρικού ιλίγγου θέσε47 Sitzoglou Kon/nos στο πλαίσιο πιθανού ΑΕΕ [18]. Το HINTS ήταν πιο ευ- ως είναι η μη-αναμενόμενη φορά του νυσταγμού κατά αίσθητο στην ανίχνευση ΑΕΕ σε σύγκριση με την MRI την τοποθέτηση της κεφαλής. Όταν δηλαδή για παράOWNER της πρώιμης φάσης, χωρίς να μειονεκτεί σε ειδικότη- δειγμα σε τοποθέτηση κατά Dix-Hallpike προς εξέταση Αξίζει να σημειωθεί ότι στις συγκεκριμένες μελέ- του δεξιού οπισθίου ημικυκλίου σωλήνα ο εκλυόμεHellenic Associationτα. Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS τες η αρχική MRI (συμπεριλαμβανομένης ακολουθίας νος νυσταγμός έχει κατεύθυνση προς τα κάτω (δηλα115 28 - GREECE Diffusion) ήταν ψευδώς αρνητική σε 12 – 20% των πε- δή «προς το πηγούνι»), και όχι προς τα επάνω (δηλαΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 ριστατικών [19, 20]. HINTS προέρχεται από τις λέξεις δή «προς το μέτωπο») και γεωτροπικά, τότε ο άρρωwww.enee.gr [email protected] Head-Impulse-Nystagmus-Test-of-Skew και υποδηλώ- στος οφείλει να υποβληθεί σε μαγνητική τομογραφία. PUBLISHER νει μία νευρο-οφθαλμολογική προσέγγιση τριών βημάτων: α) την αξιολόγηση του αιθουσο-οφθλαμικού 2.3 Ημικρανία και ίλιγγος Elena Tsolakou αντανακλαστικού με ταχείες παθητικές οριζόντιες Σε αντίθεση με τους ειδικούς σε θέματα κεφαλαλGem Communications ltd D. Hristou Nikolaouστροφές 49 της κεφαλής («δοκιμασία Halmagyi»), β) γίας/προσωπαλγίας οι οποίοι μέχρι σχετικά πρόσφα173 43, Agios Dimitrios την αναζήτηση νυσταγμού κεντρικού τύπου και γ) τα δεν θεωρούσαν τον ίλιγγο ως ένα πιθανό ημικραΤel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 νικό σύμπτωμα παρά μόνο στο πλαίσιο σπανιότατων [email protected] την αναζήτηση λοξής απόκλισης (skew deviation). Τελικά, ένα ποσοστό 3,2% των ασθενών με μόνη αι- συνδρόμων όπως η βασική ημικρανία (ή «ημικρανία τίαση τον ίλιγγο που επισκέπτονται τμήματα επειγό- της βασικής αρτηρίας»), νευρολόγοι ασχολούμενοι SUBSCRIPTION ντων περιστατικών θα έχουν ΑΕΕ [21] και η μεγάλη με το αιθουσαίο σύστημα είχαν επισημάνει εδώ και πλειοψηφία δύο δεκαετίες τη συνύπαρξη ημικρανικού τύπου κεMembers Free αυτών θα οφείλεται σε παρεγκεφαλιδική Not members 40 € και κάπως σπανιότερα σε έμφρακτα των φαλαλγίας και ιλίγγου σε συγκεκριμένη ομάδα ασθεβλάβη [22] Students 15 €στελέχους. Για αρκετό καιρό ήταν υπό δι- νών. Αρκετοί όροι έχουν χρησιμοποιηθεί προκειμένου δομών του Companies - Libraries 50 € εάν υπερσκηνίδια έμφρακτα μπορούν να να κατονομάσουν αυτό το σύνδρομο με επικρατέστεAll foreign countriesερεύνηση US#80 προκαλέσουν περιστροφικού τύπου ίλιγγο, δεδομέ- ρο αυτόν της «αιθουσαίας ημικρανίας», χωρίς ωστόνου ότι είναι πλέον γνωστό τόσο από μελέτες σε αν- σο να είναι σπάνια και η χρήση της επονομασίας «ημι- Νευρολογία 23: 3-2014, 27-32 Ίλιγγος: νεότερα δεδομένα σχετικά με τη διάγνωση και τη θεραπεία περιφερικών και κεντρικών αιθουσαίων συνδρόμων 31 1 τάθλιψης (στο βαθμό που αυτά συνυπάρχουν) ενώ η κρανικός ίλιγγος» ή «ημικρανική ζάλη». Πρόοδος έχει τελευταία σημειωθεί όσον αφορά αιθουσαία συνδρομή καθεαυτή δεν ανταποκρίνεται τα κριτήρια της νόσου για τα οποία υπάρχει συμφω- επαρκώς. Η μόνη συστηματικά μελετημένη παρέμβανία τόσο της Barany Society όσο και της International ση με ικανοποιητική αποτελεσματικότητα είναι η ενταHeadache Society [29] και αναμένεται να παρατίθε- τική βραχεία συμπεριφορική-γνωσιακή ψυχοθεραπεία ται στην επόμενη επίσημη ταξινόμηση των κεφαλαλ- [36] αλλά ακόμη και εδώ η βελτίωση δεν διατηρείται γιών (ICHD-3) της οποίας προσχέδιο έχει ήδη δη- για διάστημα άνω του ενός έτους [37]. μοσιευθεί [30]. Όπως διαφαίνεται τα κριτήρια επιΤόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 τρέπουν διακύμανση στην αιθουσαία συΒιβλιογραφία Διμηνιαίαμεγάλη έκδοση της μπτωματολογία, τόσο Εταιρείας ως προς το είδος (περι- 1. Neuhauser HK. Epidemiology of vertigo. Curr Ελληνικής Νευρολογικής Αλκμάνος 10,ήΑθήνα 115 28 Opin Neurol 2007;20:40-46. στροφικός μη-περιστροφικός ίλιγγος), την ένταΤηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 ση αλλά και τη διάρκεια με αποτέλεσμα να παρέ- 2. Αναγνώστου Ε, Μαντέλλος Δ, Πατελάρου Α, Αναwww.enee.gr [email protected] στασόπουλος Δ. Διαγνωστική προσέγγιση και θεχουν μικρή μόνο βοήθεια στον κλινικό νευρολόγο. ραπεία ασθενών με καλοήθη παροξυσμικό ίλιγγο Δεν υπάρχουν συστηματικές μελέτες σχετικά με την θέσεως: αποτελέσματα δεκαοκτάμηνης παρακοθεραπεία, τόσο προφυλακτική όσο και επί κρίσης, της ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ λούθησης. Νευρολογία 2006;15:28-36. αιθουσαίας ημικρανίας. Η μόνη δημοσιευμένη θεραΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ πευτική μελέτη έδειξε μέτρια (38%) αποτελεσματικό- 3. Anagnostou E, Mandellos D, Patelarou A, AnastaΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης sopoulos D. Benign paroxysmal positional vertigo τητα της ζολμιτριπτάνης έναντι placebo (22%) σε λήψη Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. φαρμάκου Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου with and without manifest positional nystagmus: του επί κρίσεως [31]. Ωστόσο τα διαστήτης Ταμίας: Κωνσταντίνος Anνόσου 18-month follow-up study of 70 patients. ματα εμπιστοσύνης ήτανΒουμβουράκης τόσο ευρέα που αντιμετώπιση δεν επιτρέΜέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 HNO 2007;55: 190-194 πουν ασφαλή στατιστικά συμπεράσματα. Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης 4. Anagnostou E, Stamboulis E, Kararizou E. Canal s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων conversion after repositioning procedures: com2.4 Ψυχογενής ίλιγγος (CT – MRI στηνofκλινική πράξη parison Semont and Epley maneuver. J Neurol Ο ψυχογενής ίλιγγος είναι μία από τις συχνότερες αι- – DSA) ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος 18 2014;261:866-869. θουσαίες διαταραχές που συναντά ο νευρολόγος. Τα ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) τελευταία χρόνια υπάρχει έντονη συζήτηση τόσο ως 5. Lee JB, Han DH, Choi SJ, et al. Efficacy of the ‘bow and lean for the management of προς την παθογένεια όσο και ως προς s την ονομασία Νευρολογικές επιπλοκές των test’ ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος Όσον αφορά την τελευταία, horizontal canal benign paroxysmal positional του συνδρόμου. ο Staab Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης 28 vertigo. Laryngoscope 2010; 120:2339–2346. (2012) επιχείρησε να μετονομάσει τον ψυχογενή ίλιγJS, Oh SY, Lee SH, et al. Randomized clinical γο σε «Χρόνια Υποκειμενική Ζάλη» (CSD, chronic 6. Kimπαθήσεις: ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Nευροδερματικές τεκμηριωμένη θεραπευτική trial for geotropic horizontal canal benign subjective dizziness) [32], ενώ η μέχρι πρότινος χρηΑρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση paroxysmal positional vertigo. Neurology 2010; σιμοποιούμενη Ίλιγγος Καρλοβασίτου Άνναεπονομασία ήταν «Φοβικός Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος 79:700–707 Στάσης» (PPV, phobic postural vertigo) και προερΡούντολφ χόταν απόΓιομπστ την ομάδα της νευρολογικής κλινικής του 7. Yacovino DA, Hain TC, Gualtieri F. New Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον therapeutic maneuver for anterior canal Μονάχου που περιέγραψε πρώτη το σύνδρομο πριν 47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου benign paroxysmal positional vertigo. J Neurol 28 χρόνια [33, 34]. Ενώ ο παλιός ορισμός (PPV) θεωΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ 2009;256:1851-1855 ρούσε απαραίτητα φοβικά, αγχώδη και καταθλιπτικά ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ M, Zingler VC, Arbusow V, Niklas D, χαρακτηριστικά καθώς και ιδεοψυχαναγκαστικά στοι- 8. Strupp Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Maag KP, Dieterich M, Bense S, Theil D, Jahn K, χεία στο χαρακτήρα να τεθεί η διάγνωΑλκμάνος 10, Αθήνα 115προκειμένου 28 Τηλ.η210 72.47.056 - Fax: 72.47.556 s Δραστηριότητες της ΕΝΕ 54 Brandt T. Methylprednisolone, valacyclovir, the ση, προσέγγιση του210 Staab (2012) αναγνωρίζει και www.enee.gr [email protected] combination for vestibular neuritis. N Engl J Med την ύπαρξη ψυχογενούς ιλίγγου ως αυτόνομης συνs Νευρολογικά Νέα 58 2004; 351:354–361. δρομής [32]. Έτσι, η CSD ακολούθησε την ταξινομητική διαδρομή της Ινομυαλγίας και του Συνδρόμου 9. Weber KP, MacDougall HG, Halmagyi GM, ΕΚΔΟΤΗΣ Curthoys IS. Impulsive testing of semicircularΕυερέθιστου Εντέρου. Και οι δύο αυτές παθήσεις θεΈλενα Τσολάκου canal function using video-oculography. Ann N ωρήθηκαν αρχικά ως άρρηκτα συνδεδεμένες με καGem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου 49,διαταραχή, γεγονός που δυσκόY Acad Sci 2009;1164:486-491. τάθλιψη καιΝικολάου αγχώδη 173 43, Δημήτριος λευε τη Άγιος διάγνωση σε ασθενείς που είχαν όλα τα συ- 10. MacDougall HG, Weber KP, McGarvie LA, Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 Halmagyi GM, Curthoys IS. The video head μπτώματα του συνδρόμου, χωρίς όμως να πάσχουν [email protected] impulse test: diagnostic accuracy in peripheral από κατάθλιψη ή άγχος. Βέβαια υπάρχουν πολλοί vestibulopathy. Neurology 2009;73:1134-1141. ακόμα ειδικοί που δεν υιοθετούν τον όρο CSD και ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ προτιμούν να ονομάζουν ως PPV τα μη-οργανικά αι- 11. Anagnostou E, Heimberger J, Sklavos S, Anastasopoulos D. Alexander’s law during high accelθουσαία σύνδρομα. Μέλη της ΕΝΕ Δωρεάν Μη € ψυχογενούς ιλίγγου με eration head rotations in humans. Neuroreport Η μέλη φαρμακευτική αγωγή40του Φοιτητές 15 € 2011;22:239-243. αγχολυτικά και αντικαταθλιπτικά δεν είναι ικανοποιητιΕταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € κή [35], ακριβώς όπως και σε πολλά άλλα ψυχοσω- 12. Anastasopoulos D, Anagnostou E. Invariance of Εξωτερικού US#80 vestibulo-ocular reflex gain to head impulses in ματικά σύνδρομα με νευρολογικές εκδηλώσεις: βελpitch at different initial eye-in-orbit elevations: τίωση καταγράφεται μόνο σε δείκτες άγχους και κα- Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 27-32 2 32 Ευάγγελος Αναγνώστου Implications for Alexander’s law. Acta Otolaryn- 24. Anagnostou E, Spengos K, Vassilopoulou S, gol. 2012;132:1066-1072 Paraskevas GP, Zis V, Vassilopoulos D. Incidence 13. Nakashima T, Naganawa S, Sugiura M, Teranishi of rotational vertigo in supratentorial stroke: A M, Sone M, Hayashi H, Nakata S, Katayama N, prospective analysis of 112 consecutive cases. Ishida IM. Visualization of endolymphatic hydrops Journal of the Neurological Sciences 2010; in patients with Meniere’s disease. Laryngoscope 290:33-36. 2007;117:415-420. 25. Frohman EM, Kramer PD, Dewey RB, Kramer 14. Fiorino F, Pizzini FB, Beltramello A, Mattellini L, Frohman TC. Benign paroxysmal positioning vertigo in multiple sclerosis: diagnosis, Bimonthly PublicationB,ofBarbieri Hellenic F. Reliability of magnetic resonance imaging performed after intratympanic pathophysiology and therapeutic techniques. Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS administration of gadolinium in the identification Mult Scler 2003;9:250-255. 115 28 - GREECE of endolymphatic hydrops in patients with 26. Anagnostou E, Mandellos D, Limbitaki G, PapaΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Meniere’s disease. Otol Neurotol 2011;32:472– dimitriou A, Anastasopoulos D. Positional nyswww.enee.gr [email protected] 477. tagmus and vertigo due to a solitary brachium 15. Nakashima T, Naganawa S, Teranishi M, Tagaya conjunctivum plaque. Journal of Neurology NeuEXECUTIVE BOARDM, Nakata S, SoneREVIEW M, Otake ARTICLES H, Kato K, Iwata rosurgery and Psychiatry 2006;77: 790-792. T, Nishio N. Endolymphatic hydrops revealed 27. Anagnostou E, Varaki K, Anastasopoulos D. A President: N. Artemis by intravenous gadolinium injection in patients minute demyelinating lesion causing acute poVice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic with Meniere’s disease. Acta Otolaryngol sitional vertigo. Journal of the Neurological SciSecretary: K. Sitzoglou Treasurer: K. Voumvourakis 2010;130:338–343 treatment of the disease ences 2008;266:187-189. Members: E. Staboulis 6 L, A. Kerasnoudis Thirlwall AS, Kundu S. Diuretics for Meniere’s 28. Siebold C, Anagnostou E, Glasauer S, Glonti N.16. Triantafillou disease or syndrome. Cochrane Database Syst Kleine JF, Tchelidze T, Buttner U. Canal-otolith G. Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI –in DSA) in clinical practice Rev 2006; 3:CD003599 interaction the fastigial nucleus of the alert A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 17. Strupp M, Hupert D, Frenzel C, Wagner J, Hahn monkey. Experimental Brain Research 2001;136: EDITORS IN CHIEF A, Jahn K, Zingler VC, Mansmann U, Brandt T. 169-178. Karlovasitou Anna Long-term prophylactic treatment of attacks of 29. Lempert T, Olesen J, Furman J, et al.: Vestibular s Neurologic complications of electrical injuries Sitzoglou Kon/nos vertigo in Meniere’s disease – comparison of a A. Pasioti, migraine: diagnostic criteria : Consensus K. Yiannopoulou, E. Meidani, K. Karidakis 28 high with a low dosage of betahistine in an open document of the Barany Society and the trial. Acta Otolaryngol 2008;128:520–524.disorders: International Headache Society. Nervenarzt 2013; s Neurocutaneous evidence basic therapy 18. Kattah JC, Talkad AV, A. Wang DZ, Hsieh YH, New- A. Patsatsi, 84: 511–516. EDITORIAL BOARD Panteliadou, K. Kalokasidis, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 man-Toker DE. HINTS to diagnose stroke in the 30. Ιnternational Headache Society. The International Artemis Nikolaos acute vestibular syndrome: three-step bedside Classification of Headache Disorders, 3rd edition Karlovasitou Anna s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos oculomotor examinationmore sensitive than (beta version). Cephalalgia 2013; 33: 629–808. V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst early MRI diffusion-weighted imaging. Stroke 31. Neuhauser H, Radtke A, von Brevern M47 and Sitzoglou Kon/nos 2009;40:3504–3510. Lempert T. Zolmitriptan for treatment of 19. Tarnutzer AA, Berkowitz AL, Robinson KA, Hsieh migrainous vertigo: a pilot randomized placeboOWNER YH, Newman-Toker DE. Does my dizzy patient controlled trial. Neurology 2003;60:882–883 have a stroke? A systematic review of bedside 32. Staab JP. Chronic subjective dizziness. Continuum Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS diagnosis in acute vestibular syndrome. CMAJ 2012;18:1118-1141. 115 28 - GREECE 2011;183:E571–E592 33. Brandt T, Dieterich M. Phobischer AttackenΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 20. Chen L, Lee W, Chambers BR, Dewey HM. Schwank-schwindel, ein neues Syndrom? Munch www.enee.gr [email protected] Diagnostic accuracy of acute vestibular syndrome Med Wochenschr 1986;28:247–250. PUBLISHER at the bedside in a stroke unit. J Neurol 2011; 34. Brandt T. Phobic postural vertigo. Neurology 258:855–861. 1996;46:1515-1519. Elena Tsolakou 21.ltdKerber KA, Brown DL, Lisabeth LD, Smith 35. Staab JP, Ruckenstein MJ. Chronic dizziness and Gem Communications D. Hristou Nikolaou 49 MA, Morgenstern LB.. Stroke among patients anxiety: effect of course of illness on treatment 173 43, Agios Dimitrios with dizziness, vertigo, and imbalance in the outcome. Arch Otolaryngol Head Neck Surg Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 emergency department: a population-based 2005;131:675–679. [email protected] study. Stroke 2006;37:2484–2487. 36. Holmberg J, Karlberg M, Harlacher U, Rivano22. Lee H, Sohn SI, Cho YW, Lee SR, Ahn BH, Fischer M, Magnusson M. Treatment of SUBSCRIPTION Park BR, Baloh RW. Cerebellar infarction phobic postural vertigo A controlled study of presenting isolated vertigo: frequency and cognitive behavioral therapy and self-controlled Members Free Not members 40 € topographical patterns. Neurology vascular desensitization. J Neurol 2006;253:500-506. Students 15 € 2006;67:1178–1183. 37. Holmberg J, Karlberg M, Harlacher U, Magnusson Companies - Libraries 50 € M. One-year follow-up of cognitive behavioral All foreign countries23. Dieterich US#80 M, Brandt T. Functional brain imaging of peripheral and central vestibular disorders. therapy for phobic postural vertigo. J Neurol Brain 2008;131:2538-2552. 2007;254:1189-1192. Νευρολογία www.nevrologia.gr Contents Νευρολογία 23: 3-2014, 27-32 REVIEW ARTICLE ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ 33 1 Νευροψυχολογικές δυσλειτουργίες σε παιδιά και εφήβους με σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι Νευρολογία Χρηστίδη Φωτεινή1, Βάρβογλη Λίζα2, Γκιάτα Αννίκα3, Λυκούδη Ακριβή4, Μπουγέα Αναστασία1, Ζαλώνης Ιωάννης1, Καραρίζου Ευαγγελία1 Α Νευρολογική Κλινική, Πανεπιστημίου Αθηνών, Αιγινήτειο Νοσοκομείο 2 Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Αθηνών 3 Τμήμα Εκπαίδευσης και Αγωγής στην Προσχολική Ηλικία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Τόμος 20,Αθηνών Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 4 Διμηνιαία έκδοση της Παθολογική Κλινική, Γενικό Νοσοκομείο Αθηνών ΝΙΜΤΣ www.nevrologia.gr 1 2011 Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Περιεχόμενα Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Περίληψη www.enee.gr [email protected] Ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου Ι (ΣΔ-Ι) είναι μία από τις πλέον κοινές χρόνιες νόσους σε παιδιά, εφήβους και νέους ενήλικες. Μεταξύ των πολλαπλών καταστρεπτικών συνεπειών, η διαβητική εγκεφαλοπάθεια εκδηλώνεται με ηλεκτροφυσιολογικές και δομικές αλλαγές στο Κεντρικό Νευρικό Σύστημα (ΚΝΣ), νευροψυΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ χολογικές-γνωστικές δυσλειτουργίες καθώς και συναισθηματικές διαταραχές. Οι γνωστικές δυσλειτουργίες ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ αντανακλώνται στις επιδόσεις των ασθενών σε ψυχομετρικές-νευροψυχολογικές δοκιμασίες. Αν και το γενιΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης κό επίπεδο τωνΙωάννης νοητικών λειτουργιών φαίνεται να εμπίπτει στον αναμενόμενο για την ηλικία τους μέσο όρο, Αντιπρόεδρος: Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική εντούτοις παρατηρείται σε επιμέρους γνωστικές λειτουργίες ή διεργασίες αυτών. Η ηλικία έναρΓεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνοςεξασθένηση Σιτζόγλου αντιμετώπιση τηςεπεισοδίων, νόσου η χρόνια υπεργλυκαιμία, το φύλο Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης ξης και η διάρκεια της νόσου, η παρουσία υπογλυκαιμικών Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης και ψυχοκοινωνικοί παράγοντες Νικόλαος Τριανταφύλλουσυσχετίζονται με την εμφάνιση των παραπάνω αλλαγών και δυσλειτουργιών. Η παρούσα βιβλιογραφική Γεώργιος Γεωργακάκης ανασκόπηση παρουσιάζει το νευροψυχολογικό προφίλ του ΣΔ-Ι στην παιδιs H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων κή και εφηβική ηλικία. (CT –Ι ΣΔ-Ι, MRIπαιδιά, – DSA) στην κλινική πράξη Λέξεις ευρετηρίου: σακχαρώδης διαβήτης τύπου έφηβοι, νευροψυχολογία, γνωστικές δυσλειτουργίες ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης Neuropsychological dysfunctions in children and ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ with type adolescents I diabetes παθήσεις: mellitus s Nευροδερματικές τεκμηριωμένη θεραπευτική Αρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση Καρλοβασίτου Άννα Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης Πάταγας F., Κων/νος Christidi, Varvogli, L., Gkiata A., Linkudi A., Bougea A., Zalonis I., Kararizou E. Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου Abstract ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Diabetes mellitus type 1 (DM1) is a common chronic disease during childhood or early adulthood. Among ΣΕΛΙΔΕΣ its multiple disruptive effects on CNS,ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ diabetic encephalopathy, may present itself by electrophysiological Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία and structural changes, impairment of cognitive functions and mood disorders. Lower performance on Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 neuropsychological (>1 SD fromsthe mean performance) a significant marker of cognitive impairΤηλ. 210 72.47.056 - Fax:tests 210 72.47.556 Δραστηριότητες τηςisΕΝΕ www.enee.gr ment. The [email protected] variables that impact on cognitive outcome are age of disease onset, duration (chronicity s Νευρολογικά Νέα of effects), hypoglycemia or hyperglycemia, and, in lesser extent, demographic and psychosocial factors. In this paper, we review the literature on neuropsychological dysfunction in young patients with diabetes and ΕΚΔΟΤΗΣ summarize the extent to which diabetes-associated factors may affect cognitive functions. Έλενα Τσολάκου Key words: Type I diabetes mellitus, children, adolescents, neuropsychology, cognitive dysfunctions Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 33-39 6 18 28 38 47 54 58 2 34 Φωτεινή Χρηστίδη και συν. μη-μάθηση, αντίληψη, οπτικοκινητικές δεξιότητες) και 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Σε παγκόσμιο επίπεδο, υπάρχει μεγάλος αριθμός το γενικό νοητικό επίπεδο, μπορεί να οφείλεται σε εξαπαιδιών και εφήβων με σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι σθένηση της ταχύτητας επεξεργασίας των νεοεισερχο(ΣΔ-Ι) [1]. Ο ΣΔ-Ι είναι αποτέλεσμα προοδευτικής κα- μένων πληροφοριών. Επιβράδυνση του ρυθμού επεταστροφής των β-κυττάρων του παγκρέατος με συνέ- ξεργασίας πληροφοριών και παραγωγής νοητικού έρπεια την έλλειψη της ινσουλίνης που αποτελεί τη βα- γου οδηγεί σε καθυστερημένο χρόνο αντίδρασης [4]. σική ορμόνη ρύθμισης της γλυκόζης στα κύτταρα [2]. Υψηλή ταχύτητα επεξεργασίας πληροφοριών σε παιΟ εγκέφαλος, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος στις αλλα- διά χωρίς ΣΔ, συνδέεται με αποτελεσματικότερη ικαγές αυτές, καθώς χρειάζεται σταθερή και επαρκή πο- νότητα συγκράτησης πληροφοριών, συλλογισμού και Bimonthly Publication of Hellenic σότητα γλυκόζης. Αλλαγές στο επίπεδο των δομών επίλυσης γνωστικών προβλημάτων [5]. Ατομα με ιστοAssociation Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS του εγκεφάλου, ανεξαρτήτως αιτιολογίας, επιφέρουν ρικό μειωμένου μεταβολικού ελέγχου χρειάζονται πε115 28 - GREECE συνακόλουθες αλλαγές στο επίπεδο της λειτουργίας ρισσότερο χρόνο ολοκλήρωσης χρονομετρούμενων Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 του, δηλαδή της έκφρασης της ανθρώπινης συμπερι- δοκιμασιών, ενώ η ταχύτητα επεξεργασίας μειώνεwww.enee.gr [email protected] φοράς μέσω των γνωστικών λειτουργιών. Οι αλλαγές ται κατά τη διάρκεια υπογλυκαιμικών επεισοδίων [6]. στο ΚΝΣ είναι συχνά δευτεροπαθείς αλλαγών που εκΟι Kail και συν. εξέτασαν παιδιά με ΣΔ-Ι, διακρίνοEXECUTIVE BOARD δηλώνονται σε άλλα όργανα του σώματος. ντας δύο ομάδες, την ομάδα Α με πρώιμη έναρξη (<5 REVIEW ARTICLES Η διαβητική εγκεφαλοπάθεια εκδηλώνεται με ηλε- ετών) και μεγαλύτερη διάρκεια της νόσου (> 7 έτη) και President: N. Artemis κτροφυσιολογικές και δομικές αλλαγές, γνωστικές δυ- την ομάδα Β με καθυστερημένη έναρξη και μικρότερη Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic καθώς και συναισθηματικές διαταραχές διάρκεια του ΣΔ-Ι [7]. Χρησιμοποιώντας πέντε διαφοSecretary: K.σλειτουργίες Sitzoglou treatment of theΤαdisease Treasurer: K.(καταθλιπτικόμορφες Voumvourakis ή αγχώδεις εκδηλώσεις). παι- ρετικές δοκιμασίες για τον έλεγχο της ταχύτητας επεMembers: E. Staboulis A. Kerasnoudis και οι έφηβοι με ΣΔ-Ι διατρέχουν υψηλό κίνδυ- ξεργασίας πληροφοριών, βρήκαν ότι ο μέσος όρος6της N.διά Triantafillou να παρουσιάσουν αλλαγές στις εγκεφαλικές δομές ταχύτητας επεξεργασίας για την ομάδα Α δεν διαφέρει G.νο Georgakakis s Safe use of(ΝΨ) Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice και να εμφανίσουν νευροψυχολογικές δυσλει- σημαντικά από τον αντίστοιχο της ομάδας Β, καθώς A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios τουργίες, οι οποίες αντανακλώνται στις βαθμολογίες και της ομάδας ελέγχου. Εντούτοις, αναφορικά 18 με το EDITORS IN CHIEF των ασθενών σε ψυχομετρικές-νευροψυχολογικές δο- ζεύγος «ταχύτητα-ακρίβεια», ο Ryan υποστηρίζει ότι Karlovasitou Anna κιμασίες. Παρά το γεγονός ότι το γενικό complications επίπεδο των τα of παιδιά με καθυστερημένη s Neurologic electrical injuries έναρξη του ΣΔ εκδηλώSitzoglou Kon/nos νοητικών λειτουργιών φαίνεται να παραμένει εντός A. Pasioti, νουν έναν πιο προσεκτικό τρόπο αντίδρασης, με28 αποK. Yiannopoulou, E. Meidani, K. Karidakis των φυσιολογικών τιμών, παρουσιάζεται όμως εξα- τέλεσμα την επιβράδυνση της ταχύτητας απάντησης σθένηση σε επιμέρους γνωστικές λειτουργίες. Ηdisorders: ηλι- και του ρυθμούbasic λήψηςtherapy αποφάσεων [6,8,9]. Νεαροί s Neurocutaneous evidence κία έναρξης, η διάρκεια τηςA.νόσου, η παρουσία υπο- A.ενήλικες έναρξη της νόσου πριν την ηλικία των EDITORIAL BOARD Panteliadou, K. Kalokasidis, Patsatsi, με M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 7 γλυκαιμικών επεισοδίων, η χρόνια υπεργλυκαιμία, ετών παρουσιάζουν μειωμένη ταχύτητα επεξεργασίας Artemis Nikolaos παράγοντες έχουν ενο- πληροφοριών σε σχέση με έναρξη μετά τα 7 έτη [10]. Karlovasitou Anna το φύλο και ψυχοκοινωνικοί s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos χοποιηθεί για την εμφάνιση των παραπάνω αλλαγών V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst και δυσλειτουργιών. 2.1.2. Νοητικές μεταβλητές, σύνθετη προσοχή 47 Sitzoglou Kon/nos Σκοπός της παρούσας εργασίας είναι η ανασκόπηση Σε παιδιά με πρώιμη έναρξη του ΣΔ-Ι θίγεται η επιτων συστηματικών ερευνών μετά το 1990 εως σήμε- λεκτική-εστιασμένη προσοχή ενώ η ομάδα με έναρξη OWNER ρα και η διερεύνηση της επίδρασης παραγόντων που πριν την ηλικία των 6 ετών παρουσιάζει σοβαρότερες Hellenic Associationσυνδέονται Of Neurology με τη νόσο στις γνωστικές λειτουργίες παι- δυσκολίες σε πιο σύνθετες δοκιμασίες οπτικής επιλε10, Alkmanos str., ATHENS διών και εφήβων ασθενών. κτικής προσοχής [11]. Οι Northam και συν. χορηγώ115 28 - GREECE ντας τρεις δοκιμασίες οπτικής και ακουστικής προσοΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 2. Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΜΕΤΑΒΛΗΤΩΝ ΤΗΣ ΝΟΣΟΥ ΣΤΑ χής, βρήκαν ότι τα παιδιά με ηλικία έναρξης πριν τα www.enee.gr [email protected] ΝΕΥΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΑ ΕΥΡΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ 4 έτη, παρουσιάζουν χαμηλότερη επίδοση στη δοPUBLISHER ΚΑΙ ΤΩΝ ΕΦΗΒΩΝ ΜΕ ΣΑΚΧΑΡΩΔΗ ΔΙΑΒΗΤΗ κιμασία Code Transmission που ελέγχει τη διατήρηΤΥΠΟΥ Ι ση της προσοχής σε ακουστικά ερεθίσματα [12,13]. Elena Tsolakou Gem Communications2.1. ltd Ηλικία έναρξης, διάρκεια του ΣΔ-Ι και νευD. Hristou Nikolaouροψυχολογικά 49 ευρήματα 2.1.3. Λειτουργίες μνήμης 173 43, Agios Dimitrios Πρώιμη έναρξη της νόσου (μεταξύ 5 ή 7 ετών) επιΗ πρώιμη ηλικία έναρξης φαίνεται να επηρεάζει τη Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] δρά στις εγκεφαλικές δομές και τις γνωστικές λειτουρ- βραχυπρόθεσμη λεκτική μνήμη, την ικανότητα νέας γίες πολύ περισσότερο από την έναρξη μετά τα 5 ή 7 μάθησης και την ανάκληση νέας λεκτικής μάθησης [14έτη (καθυστερημένη έναρξη), καθώς και η διάρκεια 16]. Η εξασθένηση της ικανότητας μνήμης-μάθησης SUBSCRIPTION της νόσου αποτελούν σημαντικό παράγοντα κινδύνου μπορεί να μην οφείλεται αποκλειστικά στην ηλικία για την εμφάνιση ΝΨ δυσλειτουργιών. έναρξης του ΣΔ αλλά σε συνακόλουθους παράγοντες, Members Free Not members 40 € όπως η παρουσία επεισοδίων υπογλυκαιμίας. Η πρώStudents € 2.1.1. 15 Ταχύτητα επεξεργασίας των νεοεισερχο- ιμη ηλικία έναρξης του ΣΔ και η εμφάνιση γνωστικών Companies - Libraries 50 € ελλειμμάτων, μεταξύ των οποίων στη μακροπρόθεAll foreign countriesμένων πληροφοριών US#80 Η εξασθένηση της επίδοσης σε δοκιμασίες που σμη οπτικοχωρική μνήμη, συνδέονται με την πρώιμη ελέγχουν επιμέρους γνωστικά πεδία (προσοχή, μνή- εμφάνιση σοβαρών επεισοδίων υπογλυκαιμίας. Παι- Νευρολογία www.nevrologia.gr Contents Νευρολογία 23: 3-2014, 33-39 Νευροψυχολογικές δυσλειτουργίες σε παιδιά και εφήβους με σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι 35 1 διά που παρουσίασαν ΣΔ μετά τα 5 έτη εμφάνισαν σο- ρουσιάζουν εξασθένηση του επιπέδου των οπτικοκιβαρότερα ή και συχνότερα επεισόδια υπογλυκαιμίας νητικών δεξιοτήτων [12,15,24,25]. Το χαμηλότερο και εξασθένηση της μνημονικής ικανότητας [17,18]. επίπεδο των λεκτικών νοητικών ικανοτήτων για άτοΟι Kovacs και συν, βρήκαν ότι τα παιδιά με μεγαλύ- μα νεαρής ηλικίας με έναρξη του ΣΔ μεταξύ των 8 και τερη διάρκεια της νόσου παρουσιάζουν εξασθένηση 13 ετών, ίσως συνδέεται με μειωμένη βραχυπρόθετης ικανότητας απόκτησης και χρήσης λεκτικών γνώ- σμη ή ενεργό μνήμη [25]. Μακροπρόθεσμα αθροισεων, όπως αυτή ελέγχεται με τη δοκιμασία του Λε- στική είναι η επίδραση διαταραγμένης οργάνωσης και ξιλογίου (Vocabulary WISC-R) [19]. Ανάλογα είναι και ανάκλησης των πληροφοριών στην παρακολούθηση Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 ταΔιμηνιαία ευρήματα των της Rovet&Ehrlich, που χορήγησαν τις των σχολικών μαθημάτων, απόκτηση γνώσεων που έκδοση υποδοκιμασίες Μνήμη Αριθμών Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας (Digit Span) και Λε- εντάσσονται στην «αποκρυσταλλωμένη νοημοσύνη» Αλκμάνος (Vocabulary) 10, Αθήνα 115 28ότι 3 και 7 έτη μετά τη διάγνω- (επίπεδο λεκτικών νοητικών ικανοτήτων), «καθήλωξιλόγιου Τηλ.τα 210 72.47.056 Fax: 210 72.47.556 ση, παιδιά με -ΣΔ-Ι παρουσιάζουν, κατά την εφη- σης» και χρήσης αυτών. www.enee.gr [email protected] βεία, εξασθένηση της ενεργού μνήμης και της μακροπρόθεσμης λεκτικής μνήμης, λειτουργίες που αναμε2.1.7. Σχολική επίδοση νόταν φυσιολογικά να βελτιώνονται [20]. Στην έρευνα των Kovacs και συν, τα παιδιά με ΣΔ-Ι ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ φαίνεται να έχουν προοδευτικά χαμηλότερη σχολιΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ 2.1.4. Αντιληπτικές, οπτικοκινητικές και κατα- κή επίδοση [19,25] λόγω της μειωμένης ικανότηταςΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης σκευαστικές ταχύτητας ανάγνωσης και κατανόησης γραπτού λόΑντιπρόεδρος: δεξιότητες Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. Γραμματέας: των Κωνσταντίνος Σιτζόγλου οπτικοκινητικών και Διαταραχή αντιληπτικών, γου [3,26]. Για το χαμηλότερο επίπεδο λεκτικών νοτης νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης κατασκευαστικών δεξιοτήτων έχει συνδεθείαντιμετώπιση με την ηλι- ητικών ικανοτήτων έχουν ενοχοποιηθεί και ψυχοκοιΜέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 κία έναρξης καιΝικόλαος τη διάρκεια του ΣΔ. Οι Rovet και συν. νωνικοί παράγοντες, όπως οι περισσότερες απουσίες Τριανταφύλλου Γεώργιος βρήκαν διαφορές τηςΓεωργακάκης επίδοσης σε δοκιμασίες κατα- κατά τη διάρκεια του σχολικού έτους. s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων σκευής και συναρμολόγησης αντικειμένων μεταξύ των MRI – DSA) στην κλινική πράξη παιδιών που διαγνώσθηκαν πριν και μετά(CT την –ηλικία 2.2. Επεισόδια υπογλυκαιμίας και νευροψυΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος 18 των 4 ετών [21]. Σε περίοδο 2 ετών, παιδιά και έφη- χολογικά ευρήματα ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) βοι με έναρξη του ΣΔ πριν τα 5 έτη, εμφανίζουν μιΕτησίως, ένα ποσοστό 5-10% των παιδιών με ΣΔ-Ι κρότερη βελτίωση της επίδοσης στη δοκιμασία των παρουσιάζει σοβαρή υπογλυκαιμία τραυματισμών ενώ μεγάλο ποs Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου κύβων σεΚων/νος σύγκριση με την ομάδα με καθυστερημέσοστό παιδιώνΑ.εκδηλώνουν ασυμπτωματική υπογλυΚ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης 28 νη έναρξη και την ομάδα ελέγχου [15]. καιμία ή ήπια υπογλυκαιμία [27]. Ιδιαίτερα «επικίνδυνη» είναι η νυχτερινή υπογλυκαιμία [28]. Παιδιά και ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική 2.1.5. Ικανότητα συλλογισμού και επιτελικές οι έφηβοι με ΣΔ-Ι πριν την ηλικία των 5 ετών, παρουΑρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση λειτουργίες σιάζουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης σοβαρών υποΚαρλοβασίτου Άννα Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος σύνθετου επιτελικού έργου και οι δι- γλυκαιμικών επεισοδίων. Η παραγωγή Ρούντολφ Γιομπστ εργασίες που υποστηρίζουν τις επιτελικές λειτουρΣιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον γίες φαίνεται να επηρεάζονται από την ηλικία έναρ2.2.1 Νοητικές μεταβλητές, σύνθετη προσοχή 47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ξης του ΣΔ. Τα παιδιά με πρώιμη διάγνωση παρουΟι Rovet και Alvarez σε ασθενείς ηλικίας 9-18 ετών, ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ σιάζουν περισσότερες δυσκολίες στη δοκιμασία Trail έδειξαν ότι σε σύγκριση με τα παιδιά χωρίς υπογλυΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Making (TMT), συγκεκριμένα στο μέρος Β (TMT B) καιμικές κρίσεις, παρουσιάζουν χαμηλότερη επίδοΕλληνικήTest Νευρολογική Εταιρεία [22,23], και 115 στη28δοκιμασία Stroop Color-Word ση στις δοκιμασίες της επιλεκτικής και εστιασμένης Αλκμάνοςόπως 10, Αθήνα Τηλ. 210 72.47.056 210 72.47.556 s Δραστηριότητες της ΕΝΕ 54 Interference, που- Fax: ελέγχει την αναστολή της αυθόρ- προσοχής, με περισσότερα λάθη στη δοκιμασία συwww.enee.gr [email protected] μητης απάντησης σε συνθήκη με αλληλοσυγκρουόντηρούμενης προσοχής [29,11]. Ακόμα και η ήπια ή s Νευρολογικά Νέα 58 μενα ερεθίσματα [11]. ασυμπτωματική υπογλυκαιμία συνδέονται με εξασθέΠαιδιά με πρώιμη έναρξη ΣΔ, ανεξάρτητα από την νηση της προσοχής [31]. ΕΚΔΟΤΗΣ παρουσία ή μη σοβαρών υπογλυκαιμικών επεισοδίΈλενα Τσολάκου ων, χαμηλότερη επίδοση στη δοκιμασία 2.2.2 Λειτουργίες μνήμης Gemεκδηλώνουν ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου FAS λεκτικής ροής,49, αλλά και στις δοκιμασίες COWA Βασικό κοινό εύρημα των ερευνών είναι η εξασθέ173 43, Άγιος Oral Δημήτριος (Controlled Word Association test), αντιγραφής νηση της βραχυπρόθεσμης λεκτικής μνήμης, της λεΤηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 του σύνθετου σχήματος Rey, Tower of London και κτικής σημασιολογικής μνήμης-ανάκλησης [16] αλλά [email protected] Making Inferences, που ελέγχουν τις επιτελικές λει- και της οπτικοχωρικής μνήμης [15-17,20,27]. Σημειώτουργίες [12]. νεται ότι στην ομάδα που δεν εμφανίζει υπογλυκαιμιΣΥΝΔΡΟΜΕΣ κές κρίσεις, δεν παρατηρούνται διαφορές μεταξύ των 2.1.6. Επίπεδο νοητικών λειτουργιών παιδιών με και χωρίς σοβαρή υπογλυκαιμία, αλλά τα Μέλη της ΕΝΕ Δωρεάν Μη € Τομέλη γενικό επίπεδο των40νοητικών λειτουργιών των παιδιά με περισσότερα από 10 επεισόδια υπογλυκαιΦοιτητές και εφήβων με ΣΔ-Ι 15 € φαίνεται να μην αποκλί- μίας μηνιαίως έχουν χαμηλότερη επίδοση από τα παιπαιδιών Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € νει από το αναμενόμενο εύρος Εξωτερικού US#80 των φυσιολογικών τι- διά με λιγότερα των 10 επεισοδίων [16]. μών. Εντούτοις, δύο έτη μετά τη διάγνωση του ΣΔ-Ι, Οι Hershey και συν, μελέτησαν 51 παιδιά με ΣΔ-Ι, τα παιδιά με έναρξη πριν την ηλικία των 5 ετών πα- διακρίνοντας τρεις ομάδες με ΣΔ-Ι ανάλογα με τον Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 33-39 2 36 Φωτεινή Χρηστίδη και συν. αριθμό των επεισοδίων σοβαρής υπογλυκαιμίας (κανένα, ένα-δύο, τρία ή περισσότερα), και κατέληξαν ότι ο αριθμός των υπογλυκαιμικών επεισοδίων επηρεάζει την καθυστερημένη ανάκληση στη δοκιμασία Spatial Delayed Response για την οπτικοχωρική μνήμη [32]. 2.2.3 Αντιληπτικές, οπτικοκινητικές και κατασκευαστικές δεξιότητες Tα παιδιά προσχολικής ηλικίας με συχνά επεισόBimonthly Publication of Hellenic δια ήπιας υπογλυκαιμίας, παρουσιάζουν χαμηλότεAssociation Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS ρη της αναμενόμενης φυσιολογικής επίδοση σε δο115 28 - GREECE κιμασίες αντιγραφής σχεδίου ενώ ο Frier αναφέρει ότι Τel. 210 72.47.056χρόνια - Fax: 210επεισόδια 72.47.556 ήπιας υπογλυκαιμίας επιδρούν με www.enee.gr [email protected] μειωμένο ρυθμό και η ταχύτητα παραγωγής οπτικοκινητικού έργου στις χρονομετρούμενες δοκιμασίες, EXECUTIVE BOARD [9] καθώς και σε εκείνεςREVIEW που ελέγχουν τις οπτικοχωARTICLES ρικές-κατασκευαστικές δεξιότητες [21]. 2.3.1. Νοητικές μεταβλητές, σύνθετη προσοχή Οι Rovet και Alvarez παρείχαν ενδείξεις για την επίδραση της υπεργλυκαιμίας στην επίδοση παιδιών και εφήβων με ΣΔ-Ι σε δοκιμασία οπτικής προσοχής, στην οποία απαιτείται η αναστολή της αυθόρμητης απάντησης [11]. Νευρολογία www.nevrologia.gr 2.3.2. Λειτουργίες μνήμης Έρευνες, επίσης, έχουν καταδείξει την επίδραση της υπεργλυκαιμίας στις λειτουργίες μνήμης-μάθησης. Η τιμή του δείκτη HbA1c δύο χρόνια πριν την εξέταση, συσχετίζεται με εξασθένηση της λεκτικής μνήμης [16]. Σε διάστημα δύο ετών μετά την έναρξη του ΣΔ-Ι, παιδιά και έφηβοι με χρόνια υπεργλυκαιμία έχουν χαμηλότερη επίδοση σε δοκιμασίες που ελέγχουν την ικανότητα μάθησης οπτικού υλικού και την οπτικοχωρική μνήμη,την ανάκληση νέας λεκτικής μάθησης καPresident: N. Artemis θώς και την καθυστερημένη ανάκληση λεκτικού υλιVice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic 2.2.4. Ικανότητα συλλογισμού και επιτελικές κού μέσω της μακροπρόθεσμης λεκτικής μνήμης [40]. Secretary: K. Sitzoglou treatment of the diseaseΑντίθετα από την υπογλυκαιμία, η χρόνια υπεργλυTreasurer: K.λειτουργίες Voumvourakis Members: E. Staboulis Kerasnoudis Παιδιά με ΣΔ-Ι με οξέα A. επεισόδια υπογλυκαιμίας καιμία θίγει τα τελευταία στάδια της επεξεργασίας,6 με N. Triantafillou δυσκολίες σχεδιασμού και λήψης απο- αποτέλεσμα να περιορίζει την ανάκληση λεκτικού και G.παρουσιάζουν Georgakakis s Safeέναρξης use ofκαι Neuroimaging (CT μνημονικού – MRI – DSA) in από clinical practice φάσεων ενώ η πρώιμη ηλικία το ιστορι- οπτικού υλικού τη μακροπρόθεσμη A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, 18 κό επεισοδίων υπογλυκαιμίας φαίνεται να επηρεάμνήμη [40]. I. Tsiptsios EDITORS IN CHIEF ζουν την επίδοση στη δοκιμασία Trail Making part B Karlovasitou Anna [23,30]. Επιπροσθέτως,sσυχνά επεισόδιαcomplications ασυμπτω2.3.3. Αντιληπτικές, οπτικοκινητικές και καταNeurologic of electrical injuries Sitzoglou Kon/nos ματικής υπογλυκαιμίας φαίνεται να επηρεάζουν την σκευαστικές δεξιότητες K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis 28 αφαιρετική σκέψη και την ικανότητα συλλογισμού με Οι Davis και συν βρήκαν ότι η υπεργλυκαιμία επιχρήση οπτικών πληροφοριών. φέρειevidence εξασθένηση τουtherapy επιπέδου των οπτικοκινητιs Neurocutaneous disorders: basic κών δεξιοτήτων κατά 9,5 % για τα 2/3 του δείγμαEDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 2.2.5 Επίπεδο νοητικών λειτουργιών τος [20,40-41]. Artemis Nikolaos Τα παιδιά με έναρξη του ΣΔ-Ι μετά τα 5 έτη με ιστοKarlovasitou Anna s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos ρικό υπογλυκαιμικών κρίσεων παρουσιάζουν εξασθέΕπίπεδο νοητικών λειτουργιών V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A.2.3.4. Karlovasitou Rudolf Jobst νηση του λεκτικού νοητικού επιπέδου [12,20,27].Οι Οι McCarthy και συν υποστήριξαν ότι τα παιδιά 47 με Sitzoglou Kon/nos Matyka και συν, έδειξαν ότι επεισόδια σοβαρής υπο- φτωχό μεταβολικό έλεγχο τείνουν να έχουν χαμηλόγλυκαιμίας κατά τη διάρκεια της νύχτας δεν επιδρούν τερη σχολική επίδοση [22]. Οι McCarthy και συν, μεOWNER στις γνωστικές λειτουργίες 29 παιδιών με ΣΔ-Ι, την λέτησαν τρεις ομάδες παιδιών με ΣΔ-Ι, με καλό μεημέρα [33]. Έρευνες με πειραματικώς προ- ταβολικό έλεγχο (HbA1c < 8%), σχετικά καλό μεταHellenic Associationεπόμενη Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS καλούμενη υπογλυκαιμία τη νύχτα έχουν υποστηρίξει βολικό έλεγχο (HbA1c = 8-10%) και φτωχό μεταβο115 28 - GREECE επίσης ότι δεν παρατηρούνται αλλαγές στις γνωστικές λικό έλεγχο (HbA1c >10%). Χρησιμοποίησαν τη δοΤel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 λειτουργίες [34]. Όμως, η νυχτερινή υπογλυκαιμία επι- κιμασία GPA(δείκτης για τη σχολική επίδοση), τις δοwww.enee.gr [email protected] δρά αρνητικά στη διάθεση των παιδιών [35,37,38]. κιμασίες Iowa Tests of Basic Skills και Iowa Tests of PUBLISHER Educational Development. Η ομάδα με φτωχό μετα2.3. Μεταβολικός έλεγχος, υπεργλυκαιμία και βολικό έλεγχο εκδηλώνει χαμηλότερη βαθμολογία Elena Tsolakou νευροψυχολογικά ευρήματα GPA, την ικανότητα ανάγνωσης και τη γενική ικανόGem Communications ltd τητα σε σύγκριση με την ομάδα με καλό μεταβολικό D. Hristou Nikolaou 49Κατά την υπεργλυκαιμία, τα επίπεδα σακχάρου του 173 43, Agios Dimitrios αίματος αυξάνονται άνω των 14mmol/L ενώ ο φτω- έλεγχο και παρουσιάζει χαμηλότερη σχολική επίδοΤel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] χός μεταβολικός έλεγχος συνδέεται με την υπεργλυ- ση και ικανότητα ανάγνωσης [42-45]. καιμία. Ο δείκτης γλυκοσυλιωμένης αιμοσφαιρίνης (HbA1c) χρησιμοποιείται για την αξιολόγηση της ποι3. ΓΙΑΤΙ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΕΦΗΒΟΙ ΜΕ ΣΑΚΧΑSUBSCRIPTION ότητας του μεταβολικού ελέγχου τους τελευταίους ΡΩΔΗ ΔΙΑΒΗΤΗ ΤΥΠΟΥ Ι ΕΚΔΗΛΩΝΟΥΝ ΝΕΥτρεις μήνες Members Freeπριν την εξέταση. Η τιμή HbA1c είναι πα- ΡΟΨΥΧΟΛΟΓΙΚΕΣ ΔΥΣΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ Not members € θολογικά40αυξημένη σε ασθενείς με χρόνια υπεργλυΗ ανάπτυξη και η ωρίμανση του εγκεφάλου πραγStudents 15 επηρεάζει € καιμία και τις γνωστικές λειτουργίες παι- ματοποιείται εντατικά κατά την εμβρυϊκή περίοδο, μετά Companies - Libraries 50 € διών και US#80 εφήβων με ΣΔ-Ι, αν και σε μικρότερο βαθ- τη γέννηση, τους πρώτους 12 μήνες και μέχρι τα προAll foreign countries μό σε σύγκριση με τα υπογλυκαιμικά επεισόδια [39]. σχολικά έτη, όπου συμβαίνει εντατική συναπτογένεση, οπότε ο εγκέφαλος είναι ιδιαίτερα ευαίσθητος σε Contents Νευρολογία 23: 3-2014, 33-39 Νευροψυχολογικές δυσλειτουργίες σε παιδιά και εφήβους με σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι 37 1 εξωγενείς επιδράσεις που μπορούν να επηρεάσουν ών μπορεί να συμβάλλει καταλυτικά στην ουσιαστιμόνιμα τη δομή και λειτουργία νευρωνικών κυκλω- κή και καθολική θεραπευτική αντιμετώπιση των παιμάτων [46]. Εγκεφαλικές βλάβες που οδηγούν σε δυ- διών και εφήβων με σακχαρώδη διαβήτη. σλειτουργία της μνήμης είναι ιδιαίτερα «σοβαρές» για τα παιδιά, τα οποία βρίσκονται σε ένα στάδιο απόκτηΒιβλιογραφία σης γνωστικών πόρων για το φυσικό και κοινωνικό 1. Onkamo P, Vaananen S, Karvonen M, Toumelehto J., Worldwide increase in incidence of type I diaτους περιβάλλον. Διαταραγμένες διεργασίες της μνήbetes – the analysis of the idea on published inciμης στην παιδική ηλικία, ιδιαίτερα μετά από επίκτητη Τόμος Diabetologia 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 dence trends. 42:1395-1403,1999 εγκεφαλική βλάβη συνδέεται με χαμηλότερη ΝΨ επίΔιμηνιαία έκδοση της δοση σε πολλές δοκιμασίες, χαμηλό λεκτικό νοητικό 2. Campbell IW, Lebovitz H., Diabetes Mellitus. Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνοςκαι 10, μη Αθήνα 115 28 Health Press, Oxford, 1996 επίπεδο αναμενόμενη σχολική επίδοση [47]. Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Η πρώιμη ηλικία έναρξης του ΣΔ-Ι (πριν την ηλικία 3. Hagen JW, Barclay CR, Anderson BJ, Feeman DJ, www.enee.gr Segal SS, Bacon G et al., Intellective functionτων 5 ή 7 ετών)[email protected] συσχετίζεται με δυσκολίες σε δοκιμαing and strategy use in children with insulin-deσίες που ελέγχουν την ταχύτητα επεξεργασίας, τη λειpendent diabetes mellitus. Child Development τουργία της μνήμης-μάθησης και τις επιτελικές λειτουρΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ γίες, εξασθενημένη σύνθετη προσοχή που ευθύνεται ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ61:1714-1727,1990 για την επιβράδυνση της ταχύτητας επεξεργασίας και 4. Lezak MD, Howieson DB, Loring DW., NeuropsyΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης chological Assessment. 4th ed, Oxford University παραγωγής έργου, καθώς και για τις μνημοΑντιπρόεδρος: νοητικού Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου [9]. Σύμφωνα με το Press, New York, 2004 νικές και επιτελικές δυσλειτουργίες αντιμετώπιση Ταμίας:η πρώιμηΚωνσταντίνος Βουμβουράκης Fryνόσου AF, Hale S., Processing speed, working Ryan, ηλικία έναρξης του ΣΔ- Ι επηρεάζει τις 5.της Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης 6 memory, and fluid intelligence: Evidence for a γνωστικές λειτουργίες των παιδιών μέσω της επίδραΝικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιοςσοβαρής Γεωργακάκης developmental cascade. Psychological Science σης των επεισοδίων υπογλυκαιμίας [30]. Τα s H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων 7:237-241,1996 παιδιά κάτω των 5 ετών είναι πιθανότερο να εκδηλώ– MRI DSA) στην Ryan CM,κλινική Williamsπράξη TM., Effects of insulin-deνουν σοβαρά υπογλυκαιμικά επεισόδια, (CT καθώς δεν –6. ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. τα Σαφούρης, Rudolf, Γ.on Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος 18 pendentJ.diabetes learning and memory effiείναι σε θέση να αντιληφθούν στους γονείς πρώτα Χ. Καρακάσης, ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) ciency in adults. J Clin Exp Neuropsychol 15:685συμπτώματα της υπογλυκαιμίας. Εντούτοις, έχει επι700,1993 των ηλεκτρικών τραυματισμών σημανθεί ότι Άννα οξύ επεισόδιο υπογλυκαιμίας σε ηλικία s Νευρολογικές επιπλοκές Καρλοβασίτου Σιτζόγλου Κων/νος 7. Kail R, Wolters CA, Κ. YuΚαρυδάκης SL, Hagen JW., Brief reμικρότερη των 6 ετών δεν συνεπάγεται απαραιτήτως Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, 28 port: speed of information processing in children εμφάνιση σοβαρών και μόνιμων γνωστικών ελλειμwith insulin-dependent diabetes mellitus. J Pediμάτων [37]. Μήπως, όμως, η υπογλυκαιμία πριν την ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική atr Psychol 25:515-520,2000 ηλικία των 5 ετών δεν επιδρά τόσο στις γνωστικές λειΑρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση τουργίες αλλά είναι η χρόνια υπεργλυκαιμία που ευ- 8. Ly TT, Anderson M, McNamara KA, Davis EA, Καρλοβασίτου Άννα Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης 38 Πάταγας Κων/νος Jones TW., Neurocognitive outcomes in young θύνεται; Οι Rovet και συν, υποστηρίζουν ότι η υπερΡούντολφ Γιομπστ adults with early-onset type 1 diabetes: a γλυκαιμία είναι μάλλον εκείνο το χαρακτηριστικό των Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον prospective follow-up study. Diabetes Care παιδιών με ΣΔ, που καθιστά την πρώιμη ηλικία έναρ47 Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου 34(10):2192-2197,2011 ξης της νόσου προδιαθεσικό παράγοντα για ανάπτυξη ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ γνωστικών δυσλειτουργιών [48]. Η χρόνια υπεργλυ- 9. Desrocher M, Rovet J., Neurocognitive correlates ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣofΣΕΛΙΔΕΣ type 1 diabetes mellitus in childhood. Child καιμία επιδρά στη διαδικασία Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία μυελίνωσης των νευραNeuropsychology 10:36-52,2004 ξόνων με αποτέλεσμα να θίγεται η ομαλή και φυσιοΑλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210ανάπτυξη 72.47.056 -των Fax: 210 72.47.556 δομών-περιοχών s Δραστηριότητες της ΕΝΕ SC, Blane A, Wardlaw J, Frier BM, 54 10. Ferguson λογική εγκεφαλικών www.enee.gr Perros P, McCrimmon RJ et al., Influence of an [48]. Έρευνες σε[email protected] πειραματόζωα παρέχουν ενδείξεις ότι s Νευρολογικά Νέα 58 early-onset age of type 1 diabetes on cerebral ο ΣΔ-Ι επηρεάζει τη μυελίνωση λόγω της ελλειμματιstructure and cognitive function. Diabetes Care κής ενσωμάτωσης οξικού οξέος και γλυκόζης στα λιΕΚΔΟΤΗΣ 28:1431-1437,2005 πίδια των νευρώνων. Έλενα Τσολάκου 11. Rovet JF, Alvarez M., Attentional functioning in Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ.4. Χρήστου Νικολάου 49, children and adolescents with IDDM. Diabetes ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ 173 43, Άγιος Care 20:803-810,1997 Μέσω τηςΔημήτριος παρούσας πρώτης ανασκόπησης στην Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 12. Northam EA, Anderson PJ, Jacobs R, Hughes M, ελληνική βιβλιογραφία η ηλικία έναρξης και η διάρ[email protected] Warne GL, Werther GA., Neuropsychological κεια της νόσου, η παρουσία υπογλυκαιμικών επεισοδίprofiles of children with type 1 diabetes 6 years ων, η χρόνια υπεργλυκαιμία, το φύλο και ψυχοκοινωΣΥΝΔΡΟΜΕΣ after disease onset. Diabetes Care 24:1541νικοί παράγοντες συνδέονται με την εμφάνιση αλλα1546,2001 γών των εγκεφαλικών δομών και γνωστικών δυσλειΜέλη της ΕΝΕ Δωρεάν Μη μέλη σε παιδιά και έφηβους 40 € τουργιών με ΣΔ-Ι. Ισχυρότεροι 13. Tolu-Kendir O, Kiriς N, Temiz F, Gürbüz F, OnenΦοιτητές € li-Mungan N, Topaloglu AK et al., Relationship προγνωστικοί παράγοντες15είναι η ηλικία έναρξης της Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € between metabolic control and neurocognitive νόσου σε συνδυασμό με την επίδραση των σοβαρών Εξωτερικού US#80 functions in childrendiagnosed with type 1 diυπογλυκαιμικών επεισοδίων και της χρόνιας υπεργλυabetus mellitus before and after 5 years of age. καιμίας. Εγκαιρη ανίχνευση των γνωστικών δυσκολι- Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 33-39 2 38 Φωτεινή Χρηστίδη και συν. Turk J Pediatr 54(4):352-361,2012 1 diabetes with and without episodes of severe 14. Lynch PA, Van Schaick KB, Soutor SA, Chen RS, hypoglycemia. Developmental Medicine and Holmes CS., Cross modality memory and learnChild Neurology 45:262-268,2003 ing in youth with insulin dependent diabetes 28. Beregszaszi M, Tubiana-Rufi N, Benali K, Noel mellitus. Diabetes 50:A394,2001 M, Bloch J, Czernichow P., Nocturnal hypogly15. Northam EA, Anderson PJ, Werther GA., Warne cemia in children and adolescents with insulinGL, Adler RG, Andrewes D., Neuropsychological dependent diabetes mellitus: prevalence and risk complications of IDDM in children 2 years after factors. J Pediatr 131:27-33,1997 disease onset. Diabetes Care 21:379-384,1998 29. Gschwend, S., Ryan, C., Atchison, J., Arslanian S, Bimonthly Publication of Hellenic 16. Kaufman FR, Epport K, Engilman R, Halvorson M., Becker D., Effects of acute hypoglycemia on menAssociation Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS Neurocognitive functioning in children diagnosed tal efficiency and counterregulatory hormones 115 28 - GREECE with diabetes before age 10 years. Journal of in adolescents with insulin-dependent diabetes Τel. 210 72.47.056 - Fax:Diabetes 210 72.47.556 and its Complications 13:31-38,1999 mellitus. J Pediatr 126:178-184,1995 www.enee.gr [email protected] 17. Hershey T, Perantie DC, Warren SL, Zimmerman 30. Ryan CM, Atchinson J, Puczynski S, Puczynski EC, Sadler M, White NH., Frequency and timing M, Arslanian S, Becker D., Mild hypoglycemia EXECUTIVE BOARDof severe hypoglycemia affects spatial memory associated with deterioration of mental efficiency REVIEW ARTICLES in children with type 1 diabetes. Diabetes Care in children with insulin-dependent diabetes melPresident: N. Artemis 28:2372-2377,2005 litus. J Pediatr 117:32-38,1990 Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic 18. Blasetti A, Chiuri RM, Tocco AM, Di Giulio C, 31. Topitsch D, Schober E, Wurst E, Kryspin-Exner I., Secretary: K. Sitzoglou disease Changes in attention with hypo- and hyperglyTreasurer: K. Voumvourakis Mattei PA, Ballone E ettreatment al., The effectofofthe recurrent Members: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis severe hypoglycemia on cognitive performance caemia in children with insulin-dependent diaN. Triantafillou in children with type 1 diabetes: a meta-analysis. betes mellitus. European Journal of Pediatrics G. Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice J Child Neurol 26(11):1383-1391,2011; 157:802-805,1998 A. Safouris, J. Rudolf, G.Hershey Deretzi, I.T,Tsiptsios 18 19. Kovacs M, Goldston D, Iyengar C.S.,Karakasis, Intellectual 32. Lillie R, Sadler M, White NH., Severe EDITORS IN CHIEF development and academic performance of chilhypoglycemia and long-term spatial memory in Karlovasitou Anna dren with insulin-dependent diabetes mellitus: a withinjuries type 1 diabetes mellitus: a retros Neurologic complications ofchildren electrical Sitzoglou Kon/nos longitudinal study. DevK.Psychol 28:676-684,1992 spective study. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis JINS 9:740-750,2003 28 20. Rovet JF, Ehrlich RM., The effect of hypoglycemic 33. Matyka KA, Wigg L, Pramming S, Stores G, seizures on cognitive function in children disorders: with Dunger DB.,basic Cognitive function and mood after s Neurocutaneous evidence therapy diabetes: a 7-year prospective study. J Pediatr profound nocturnal hypoglycaemia in prepuberEDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 134:503-506,1999 tal children with conventional insulin treatment Artemis Nikolaos Czuchta D, Akler M., Psyfor diabetes. Arch Dis Child 81: 138-142,1999 Karlovasitou Anna 21. Rovet JF, Ehrlich RM, s Factors related to demendia in parkinson’ s disease Potagas Kon/nos choeducational characteristics of children and 34. Bendtson I, Gade J, Theilgaard A, Binder C. CogV. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst adolescents with insulin-dependent diabetes nitive function in type 1 (insulin-dependent)47 diaSitzoglou Kon/nos mellitus. Journal of Learning Disabilities 26:7betic patients after nocturnal hypoglycaemia. 22,1993 Diabetologia 35:898-903, 1992 OWNER 22. Osipoff JN, Dixon D, Wilson TA, Preston T., Pro- 35. Rankins, D., Wellard, R. M., Cameron, F., MCDonspective memory and glycemic control in children nell C, Northam E. The impact of acute hypoHellenic Association Of Neurology with type 1 diabetes mellitus: a cross-sectional glycemia on neuropsychological and neurome10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE study. Int J Pediatr Endocrinol 3;2012:2029,2012 tabolite profiles in children with type 1 diabetes. Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 23. Bjorgas M, Gimse Ρ, Vik T, Sand T., Cognitive Diabetes Care 28:2771-2773,2005 www.enee.gr [email protected] function in type 1 diabetic children with and 36. SCHOENLE EJ, SCHOENLE D, Molinari L, LARGO without episodes of severe hypoglycaemia. Acta RH. Impaired intellectual development in children PUBLISHER Paediatr 86:148-153,1997 with type 1 diabetes: association with HbA1c, Elena Tsolakou 24. Northam E, Anderson PJ, Werther GΑ, Adler RG, age at diagnosis and sex. Diabetologia 45:108Gem Communications ltd 114,2002 D. Hristou Nikolaou 49 Andrewes D., Neuropsychological complications 173 43, Agios Dimitrios of insulin dependent diabetes mellitus in children. 37. Strudwick S, Carne C, Gardiner J, Foster J, Davis Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 Child Neuropsychology 1:74-87,1995 E, Jones T. Cognitive functioning n children with [email protected] 25. Kovacs M, Ryan C, Obrosky DS., Verbal intellecearly onset type 1 diabetes and severe hypoglytual and verbal memory performance of youths cemia. J Pediatrics 147:690-685,2005 SUBSCRIPTION with childhood-onset insulin-dependent diabetes 38. Wysocki T, Harris MA, Mauras M, Fox L, Taylor mellitus. A, Jackson S et al. Absence of adverse effects Members Free J Pediatr Psychol 19:475-483,1994 26. McCarthy of severe hypoglycemia on cognitive function Not members 40 € AM, Lindgren S, Mengeling MA, TsaliStudents € kian 15 E, Engvall JC., Effects of diabetes on learning in school-aged children with diabetes over 18 Companies - Libraries 50 € in children. Pediatrics 109:E9,2002 months. Diabetes Care 26:1100-1105,2003 All foreign countries US#80 27. Hannonen R, Tupola S, Ahonen T, Riikonen R., 39. Gonder-Frederick LA, Cox DJ, Driesen NR, Ryan Neurocognitive functioning in children with typeCM, Clarki WL. Individual differences in neurobe- Νευρολογία www.nevrologia.gr Contents Νευρολογία 23: 3-2014, 33-39 39 1 Νευροψυχολογικές δυσλειτουργίες σε παιδιά και εφήβους με σακχαρώδη διαβήτη τύπου Ι havioral disruption during mild and moderate mia and hyperglycemia on cognition in children hypoglycemia in adults with IDDM. Diabetes with type 1 diabetes mellitus. Pediatr Diabetes 43:1407-1412,1994 9(2):87-95,2008 40. Northam E, Anderson PJ, Werther GA, Warne GL, 44. MCCarthy AM, Lindgren S, Mengeling MA, Andrewes D. Predictors of change in the neuroTsalikian E, Engvall J. Factors associated with psychological profiles of children with T1DM 2 academic achievement in children with type 1 years after disease onset. Diabetes Care 22:1438diabetes. Diabetes Care 26:112-117,2003 1444,1999 45. Holmes CS, Dunlap WP, Chen RS, Cornwell JM. 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος Φεβρουάριος 2011 41. Patino-Fernandez GenderΤόμος differences in the learning status of- diaΔιμηνιαία έκδοση της AM, Delamater AM, Applegate EB, Brady E, Eidson M,Nemery R, Gonzalezbetic children. Journal of Consulting and Clinical Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 28 Mendoza L et115 al..Neurocognitive functioning in Psychology 60:698 –704,1992 Τηλ.preschoolage 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 children with type 1 diabetes mel- 46. Spreen O, Risser AH, Edgell D. Developmental www.enee.gr [email protected] 11(6):424-430,2010 litus. Pediatr Diabetes Neuropsychology. Oxford University Press, New 42. Ghetti S, Lee JK, Sims CE, Demaster DM, Glaser York, 1995 NS. Diabetic ketoacidosis and memory dysfunc- 47. Ryan CM. Memory and metabolic control in chilΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ tion in children with type 1 diabetes. J Pediatr dren. Diabetes Care 22:1239-1241,1999 ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ 156(1):109-114,2010 48. Rovet J, Czuchta D, Ehrlich R. Intellectual charΠρόεδρος: Νικόλαος Αρτέμης 43. Perantie DC, Lim A, Wu J, Weaver P, Warren acteristics of diabetic children at diagnosis and Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική SL, SadlerΚωνσταντίνος M et al. Effects one year later. J Pediatr Psychol 15:775-788,1990 Γεν. Γραμματέας: Σιτζόγλου of prior hypoglyce- Νευρολογία www.nevrologia.gr Περιεχόμενα Ταμίας: Μέλη: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ελευθέριος Σταμπουλής Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης αντιμετώπιση της νόσου Α. Κερασνούδης s ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων (CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική αντιμετώπιση Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 Νευρολογία 23: 3-2014, 33-39 6 18 28 38 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Δραστηριότητες της ΕΝΕ s Νευρολογικά Νέα s 54 58 2 52 Νευρολογία www.nevrologia.gr Bimonthly Publication of Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] EXECUTIVE BOARD President: Vice President: Secretary: Treasurer: Members: Contents REVIEW ARTICLES N. Artemis I. Evdokimidis K. Sitzoglou K. Voumvourakis E. Staboulis N. Triantafillou G. Georgakakis s A. Kerasnoudis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos s Neurologic complications of electrical injuries K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis s EDITORIAL BOARD Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis Artemis Nikolaos Karlovasitou Anna Potagas Kon/nos Rudolf Jobst Sitzoglou Kon/nos s 6 18 28 38 Factors related to demendia in parkinson’ s disease V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou 47 OWNER Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] PUBLISHER Elena Tsolakou Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] SUBSCRIPTION Members Not members Students Companies - Libraries All foreign countries Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic treatment of the disease Free 40 € 15 € 50 € US#80 Ν ε υ ρ ο λ ο γ ι κ έ ς Ε ι κ ό ν ε ς . . ν 2 42 Νευρολογικές Εικόνες Νευρολογία www.nevrologia.gr Bimonthly Publication of Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] EXECUTIVE BOARD President: Vice President: Secretary: Treasurer: Members: Contents REVIEW ARTICLES N. Artemis I. Evdokimidis K. Sitzoglou K. Voumvourakis E. Staboulis N. Triantafillou G. Georgakakis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic treatment of the disease A. Kerasnoudis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos s Neurologic complications of electrical injuries K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis s EDITORIAL BOARD Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis Artemis Nikolaos Karlovasitou Anna Potagas Kon/nos Rudolf Jobst Sitzoglou Kon/nos s 6 18 28 38 Factors related to demendia in parkinson’ s disease V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou 47 OWNER Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] Peripheral Nerve – Longitudinal section PUBLISHER Lambropoulou M. Laboratory of Histology-Embryology Elena Tsolakou School of Medicine, Democritus University of Thrace, 68100, Alexandroupolis, Greece Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 Longitudinal section [email protected] SUBSCRIPTION Members Not members Students Companies - Libraries All foreign countries of a peripheral nerve immunostained by the mouse monoclonal anti-Neuron Specific Enolase antibody (dilution 1:100) according to the manufacturer’s protocol (Abcam, UK). The micrograph displays the wavy appearance of the nerve cell fibers (brown color) which are bounding together by connective tissue. A sheath of dense connective tissue surrounds the nerve (epineurium). NodesFree of Ranvier (constricted areas) are also observed. 40 € The evaluation of the section was made using an optic microscope Nikon eclipse 50i with adapted 15 €Nikon Digital sight DS-S1 (Nikon Corporation, Japan) at 200X magnification. camera 50 € US#80 ν 43 1 Νευρολογικές Εικόνες Νευρολογία www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: Νικόλαος Αρτέμης Ιωάννης Ευδοκιμίδης Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ελευθέριος Σταμπουλής Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης Περιεχόμενα ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ s Α. Κερασνούδης s ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική αντιμετώπιση της νόσου H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων (CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική αντιμετώπιση Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] 18 28 38 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Δραστηριότητες της ΕΝΕ Cerebellar cortex -sPurkinje cells s Νευρολογικά Νέα ΕΚΔΟΤΗΣ Lambropoulou M. Laboratory Έλενα Τσολάκου of Histology-Embryology School of Medicine, Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Democritus University of Thrace, 68100, Alexandroupolis, Greece Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Human cerebellum section in a hematoxylene and eosin routine slide. It’s well known that cerebellar Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] cortex contains three well-defined layers, which are, from inside to outside, the granular layer, the Purkinje cell layer, and the molecular layer. The Purkinje cell layer consists of a single row of Purkinje cells, large neurons with a single axon extending deep into the cerebellum and multiple dendrites ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ branching extensively in the molecular layer. Μέλη ΕΝΕ Δωρεάν Theτηςmicrograph displays the three layers of the cerebellar cortex, the molecular layer (bottom), the Μη μέλη 40 € Purkinje cell layer (middle), and the granular layer (top). Note the large Purkinje cell body, nucleus, Φοιτητές 15 € and branching dendrites. Εταιρίες - Βιβλιοθήκες 50 € The evaluation of theUS#80 section was made using an optic microscope Nikon eclipse 50i with adapted Εξωτερικού camera Nikon Digital sight DS-S1 (Nikon Corporation, Japan) at 400X magnification. Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 6 54 58 ελάμβαναν 1mg/ml ρασαγιλίνη (ομάδα ρασαγιλίνης n=380, ομάδα εικονικού φαρμάκου n=388). Στις παρενθέσεις είναι το ποσοστό (% ασθενών) στην ρασαγιλίνη (vs.)έναντι του εικονικού φαρμάκου, αντίστοιχα. Ανεπιθύμητες ενέργειες με τουλάχιστον 2% διαφορά πάνω από το εικονικό φάρμακο αναγράφονται με πλάγιους χαρακτήρες. Οι Ανεπιθύμητες ενέργειες κατηγοριοποιούνται σύμφωνα με την συχνότητα εμφάνισης χρησιμοποιώντας τις παρακάτω μετατροπές: πολύ συχνές (≥1/10), συχνές (≥1/100, <1/10), όχι συχνές (≥1/1000, <1/100), σπάνιες (≥1/10000, <1/1000), πολύ σπάνιες (<1/10000). συμπεριλαμβανομένων και των μεμονωμένων αναφορών. Καλοήθεις, κακοήθεις και μη προσδιορισμένες νεοπλασίες Όχι συχνές: δερματικό μελάνωμα (0,5% vs 0,3%) Διαταραχές του μεταβολισμού και της θρέψης Συχνές: μειωμένη όρεξη (2,4% vs 0,8%) Ψυχιατρικές διαταραχές Συχνές: ψευδαισθήσεις (2,9% vs 2,1%), μη φυσιολογικά όνειρα (2,1% vs 0,8%), Όχι συχνές: σύγχυση (0,8% vs 0,5%), Διαραταραχές του νευρικού συστήματος Πολύ συχνές: δυσκινησία (10,5% vs. 6,2%) Συχνές: δυστονία (2,4% vs. 0,8%), σύνδρομο καρπιαίου σωλήνα (1,3% vs 0%), διαταραχές της ισσοροπίας (1,6% vs 0,3%), Όχι συχνές: αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο (0,5% vs 0,3%), Καρδιακές διαταραχές Όχι συχνές: στηθάγχη (0.5% vs. 0%) Αγγειακές διαταραχές Συχνές: Ορθοστατική υπόταση (3,9% vs. 0,8%) Γαστρεντερικές διαταραχές Συχνές: κοιλιακός πόνος (4,2% vs 1,3%), δυσκοιλιότητα (4,2% vs 2,1%), ναυτία και έμετος (8,4% vs 6,2%), ξηροστομία (3,4% vs 1,8%) Διαταραχές του δέρματος και του υποδορίου ιστού Συχνές: εξάνθημα (1,1% vs. 0,3%) Διαταραχές του μυοσκελετικού συστήματος και του συνδετικού ιστού Συχνές: αρθραλγία (2,4% vs. 2,1%), πόνος στον αυχένα (1,3% vs. 0,5%) Έρευνες Συχνές: απώλεια βάρους (4,5% vs. 1,5%) Τραυματισμός, δηλητηρίαση και διαδικαστικές επιπλοκές Συχνές: πτώση (4,7% vs. 3,4%) Η νόσος του Parkinson σχετίζεται με συμπτώματα ψευδαισθήσεων και σύγχυσης. Στην εμπειρία από την κυκλοφορία του φαρμάκου στην αγορά αυτά τα συμπτώματα επίσης έχουν παρατηρηθεί σε ασθενείς με νόσο Parkinson που έλαβαν θεραπεία με ρασαγιλίνη. Σοβαρές ανεπιθύμητες ενέργειες έχουν αναφερθεί κατά την συγχορήγηση με SSRIs, SNRIs, τρικυκλικά, τετρακυκλικά αντικαταθλιπτικά και αναστολείς ΜΑΟ. Στην μετεγκριτική περίοδο, περιπτώσεις σεροτονινεργικού συνδρόμου που συνδέθηκαν με διέγερση, σύγχυση, δυσκαμψία, πυρεξία και μυόκλονο έχουν αναφερθεί από ασθενείς που θεραπεύτηκαν με αντικαταθλιπτικά/SNRIs σε συγχορήγηση με ρασαγιλίνη. Στις κλινικές μελέτες της ρασαγιλίνης δεν ήταν επιτρεπτή η ταυτόχρονη χορήγηση της ρασαγιλίνης με την φλουοξετίνη ή φλουβοξαμίνη αλλά τα παρακάτω αντικαταθλιπτικά και δόσεις επετράπησαν στις μελέτες με ρασαγιλίνη: αμιτριπτιλίνη ≤ 50 mg/ημερησίως, τραζοδόνη ≤ 100 mg/ ημερησίως, σιταλοπράμη ≤ 20 mg/ ημερησίως, σερτραλίνη ≤ 100 ημερησίως και παροξετίνη ≤ 30 mg/ ημερησίως. Στο κλινικό πρόγραμμα της ρασαγιλίνης στο οποίο συμμετείχαν 115 ασθενείς σε συγχορήγηση ρασαγιλίνης με τρικυκλικά και 141 ασθενείς σε συγχορήγηση ρασαγιλίνης και SSRIs/SNRIs, δεν υπήρξαν περιστατικά σεροτονινεργικού συνδρόμου. Στην μετεγκριτική περίοδο περιστατικά υψηλής αρτηριακής πίεσης, συμπεριλαμβανομένων σπανίων αναφορών υπερτασικής κρίσης η οποία συνδέθηκε με λήψη άγνωστης ποσότητας τροφών πλούσιων σε τυραμίνη, έχουν αναφερθεί σε ασθενείς που λαμβάνουν ρασαγιλίνη. Με τους αναστολείς ΜΑΟ υπάρχουν αναφορές φαρμακευτικών αλληλεπιδράσεων κατά την συγχορήγηση συμπαθητικομιμητικών φαρμακευτικών προϊόντων. Στην μετεγκριτική περίοδο υπήρξε ένα περιστατικό υψηλής αρτηριακής πίεσης σε ασθενή που έκανε χρήση της υδροχλωρικής τετραϋδροζολίνης οφθαλμικού αγγειοσυστολέα, όταν λάμβανε ρασαγιλίνη. 4.9 Υπερδοσολογία Υπερδοσολογία: Τα συμπώματα που καταγράφηκαν σε υπερδοσολογία με Azilect σε δοσολογίες που κυμαίνονται από 3mg έως 100mg συμπεριλαμβανονται στα εξής: δύσπνοια, υπομανία, υπερτασική κρίση και σεροτονινεργικό σύνδρομο. Η υπερδοσολογία μπορεί να συνδέεται με σημαντική αναστολή των ΜΑΟ-Α και ΜΑΟ-Β. Σε μια μελέτη με εφάπαξ δόση, υγιείς εθελοντές έλαβαν 20mg/ημέρα και σε μια μελέτη δέκα ημερών υγιείς εθελοντές έλαβαν 10mg/ημέρα. Οι ανεπιθύμητες ενέργειες ήταν ήπιες ή μέτριες και δεν συσχετίζονταν με την θεραπεία της ρασαγιλίνης. Σε μια μελέτη σταδιακής κλιμάκωσης της δόσης, όπου ασθενείς που βρίσκονταν σε χρόνια θεραπεία με λεβοντόπα έλαβαν θεραπεία 10mg/ημέρα ρασαγιλίνης, υπήρξαν αναφορές σχετικά με καρδιαγγειακές ανεπιθύμητες ενέργειες (συμπεριλαμβανομένης της υπέρτασης και της ορθοστατικής υπότασης) οι οποίες υποχώρησαν όταν διεκόπη η θεραπεία. Αυτά τα συμπτώματα έχουν κοινά γνωρίσματα με αυτά που παρατηρήθηκαν με μη εκλεκτικούς αναστολείς ΜΑΟ. Δεν υπάρχει συγκεκριμένο αντίδοτο. Σε περίπτωση υπερδοσολογίας, οι ασθενείς θα πρέπει να παρακολουθούνται και να εφαρμοστεί η κατάλληλη συμπτωματική και υποστηρικτική θεραπεία. 5. ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΚΕΣ 6.1 Κατάλογος εκδόχων Μανιτόλη Άμυλο καλαμποκιού Προζελατινοποιημένο άμυλο καλαμποκιού Κολλοειδές άνυδρο πυρίτιο Στεαρικό οξύ Τάλκη 7. ΚΑΤΟΧΟΣ ΤΗΣ Βοηθήστε να γίνουν τα φάρμακα πιο ασφαλή και Αναφέρετε ΑΔΕΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ Teva Pharma GmbH ΟΛΕΣ τις ανεπιθύμητες ενέργειες για Kandelstr 10 D-79199 Kirchzarten Γερμανία ΟΛΑ τα φάρμακα Συμπληρώνοντας την “ΚΙΤΡΙΝΗ ΚΑΡΤΑ” Για περισσότερες πληροφορίες και για το πλήρες φύλλο οδηγιών μπορείτε να απευθυνθείτε στην εταιρεία Lundbeck Hellas S.A., Λεωφόρος Κηφισίας 109 & Σίνα, 15124, Μαρούσι, Αθήνα Τηλ. +302106105036 ADV1/AZILECT/9-13 1. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ AZILECT δισκία 1mg 2. ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ Κάθε δισκίο περιέχει 1 mg ρασαγιλίνη (ως μεσυλική ρασαγιλίνη). Για την πλήρη λίστα των εκδόχων, βλ. ενότητα 6.1 4.3 Αντενδείξεις Υπερευαισθησία στην δραστική ουσία ή σε οποιοδήποτε από τα έκδοχα (βλέπε ενότητα 6.1). Συγχορηγούμενη θεραπεία με αναστολείς (ΜΑΟ) μονοαμινοξειδάσης (συμπεριλαμβανομένων των φαρμακευτικών και φυτικών προϊόντων που δεν χρήζουν συνταγής π.χ. St.John’s Wort) ή πεθιδίνη (βλέπε ενότητα 4.5). Πρέπει να περάσουν τουλάχιστον 14 ημέρες από την διακοπή της ρασαγιλίνης μέχρι την έναρξη της θεραπείας με αναστολείς ΜΑΟ ή με πεθιδίνη. Η ρασαγιλίνη αντενδείκνυται στους ασθενείς με σοβαρή ηπατική ανεπάρκεια. 4.4 Ειδικές προειδοποιήσεις και προφυλάξεις κατά τη χρήση Η ταυτόχρονη χορήγηση της ρασαγιλίνης με φλουοξετίνη ή φλουβοξαμίνη θα πρέπει να αποφεύγεται (βλέπε ενότητα 4.5). Τουλάχιστον πέντε εβδομάδες θα πρέπει να παρέλθουν από την διακοπή της φλουοξετίνης μέχρι την έναρξη της θεραπείας με ρασαγιλίνη. Τουλάχιστον 14 ημέρες θα πρέπει να μεσολαβήσουν από την διακοπήτης ρασαγιλίνης μέχρι την έναρξη της θεραπείας με φλουοξετίνη ή φλουβοξαμίνη. Η ταυτόχρονη χρήση της ρασαγιλίνης με δεξτρομεθορφάνη ή συμπαθομιμητικά όπως αυτά που βρίσκονται στα ρινικά και από το στόμα χορηγούμενα αποσυμφορρητικά ή φαρμακευτικά προϊόντα κατά του κοινού κρυολογήματος που περιέχουν εφεδρίνη ή ψευδοεφεδρίνη δεν συνίστάται (βλέπε ενότητα 4.5). Κατά την διάρκεια του προγράμματος κλινικής ανάπτυξης οι περιπτώσεις εμφάνισης μελανώματος προκάλεσε το σκεπτικό της πιθανής συσχέτισης με την ρασαγιλίνη. Τα δεδομένα που συλέχθηκαν υποδεικνύουν ότι η νόσος του Parkinson και όχι κάποιο συγκεκριμένο φαρμακευτικό προϊόν, σχετίζεται με τον αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του δέρματος (όχι αποκλειστικά του μελανώματος). Κάθε ύποπτη δερματική βλάβη θα πρέπει να εξετάζεται από εξειδικευμένο ιατρό. Χρειάζεται προσοχή κατά την έναρξη της θεραπείας με ρασαγιλίνη στους ασθενείς με ήπια ηπατική ανεπάρκεια. Η χορήγηση ρασαγιλίνης σε ασθενείς με μέτρια ηπατική ανεπάρκεια θα πρέπει να αποφεύγεται. Στην περίπτωση ασθενών των οποίων η ηπατική ανεπάρκεια εξελίσσεται από ήπια σε μέτρια, η ρασαγιλίνη θα πρέπει να διακόπτεται (βλέπε ενότητα 5.2). 4.8 Ανεπιθύμητες ενέργειες Στο κλινικό πρόγραμμα της ρασαγιλίνης ένα σύνολο 1361 ασθενών έλαβαν θεραπεία με ρασαγιλίνη για 3076.4έτη ασθενών. Στις διπλά τυφλές, ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο μελέτες, 529 ασθενείς έλαβαν θεραπεία με 1mg/ημέρα ρασαγιλίνης για 212 έτη ασθενών και 539 ασθενείς έλαβαν εικονικό φάρμακο για 213 έτη ασθενών. Μονοθεραπεία Η παρακάτω λίστα περιλαμβάνει ανεπιθύμητες ενέργειες οι οποίες αναφέρθηκαν με μεγαλύτερη συχνότητα σε μελέτες ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο σε ασθενείς που ελάμβαναν 1mg/ημέρα ρασαγιλίνη (ομάδα ρασαγιλίνης n=149, ομάδα εικονικού φαρμάκου n=151).Ανεπιθύμητες ενέργειες με τουλάχιστον 2% διαφορά πάνω από το εικονικό φάρμακο αναγράφονται με πλάγιους χαρακτήρες. Στις παρενθέσεις είναι οι συχνότητες των ανεπιθύμητων ενεργειών (% ασθενών) σε ρασαγιλίνη (vs.) έναντι εικονικού φάρμακου αντίστοιχα. Οι Ανεπιθύμητες ενέργειες κατατάσσονται ανάλογα με την συχνότητα εμφάνισης χρησιμοποιώντας τις ακόλουθες μετατροπές: πολύ συχνές (≥1/10) συχνές, (≥1/100 με <1/10), όχι συχνές (≥1/1000 με <1/100), σπάνιες (≥1/10000 με <1/1000), πολύ σπάνιες (<1/10000). Λοιμώξεις και μολύνσεις Συχνές: γρίπη (4,7% vs 0,7%) Καλοήθεις, κακοήθεις και μη προσδιορισμένες νεοπλασίες (συμπεριλαμβανομένων των κυστών και των πολυπόδων) Συχνές: καρκίνωμα του δέρματος (1,3% vs 0,7%) Διαταραχές του αίματος και του λεμφικού ιστού Συχνές: λευκοπενία (1,3% vs 0%) Διαταραχές του ανοσοποιητικού συστήματος Συχνές: αλλεργία (1,3% vs 0,7%) Διαταραχές του μεταβολισμού και της θρέψης Όχι συχνές: μειωμένη όρεξη (0,7% vs 0%) Ψυχιατρικές διαταραχές Συχνές: κατάθλιψη (5,4% vs 2%), ψευδαισθήσεις (1,3% vs 0,7%) Διαραταραχές του νευρικού συστήματος Πολύ συχνές: Πονοκέφαλος (14,1% vs. 11,9%) Όχι συχνές: αγγειακό εγκεφαλικό (0,7% vs. 0%) Οφθαλμικές διαταραχές Συχνές: επιπεφυκίτιδα (2,7% vs 0,7%) Διαταραχές του ωτός και του λαβυρίνθου Συχνές: ίλιγγος (2,7% vs 1,3%) Καρδιακές διαταραχές Συχνές: στηθάγχη (1.3% vs 0%) Όχι συχνές: έμφραγμα του μυοκαρδίου (0.7% vs. 0%) Διαταραχές του αναπνευστικού συστήματος, του θώρακα και του μεσοθωρακίου Συχνές: ρινίτιδα (3,4% vs 0,7%) Γαστρεντερικές διαταραχές Συχνές: μετεωρισμός (1,3% vs 0%) Διαταραχές του δέρματος και του υποδορίου ιστού Συχνές: δερματίτιδα (2,0% vs. 0%) Όχι συχνές: φυσσαλιδοφλυκταινώδες εξάνθημα (0,7% vs. 0%) Διαταραχές του μυοσκελετικού συστήματος και του συνδετικού ιστού Συχνές: μυοσκελετικός πόνος (6,7% vs. 2,6%), πόνος στον αυχένα (2,7% vs. 0%), αρθρίτιδα (1,3% vs. 0,7%) Διαταραχές των νεφρών και του ουροποιητικού Συχνές: επιτακτική ούρηση (1,3% vs. 0,7%) Γενικές διαταραχές και καταστάσεις ανάλογα με την οδό χορήγησης Συχνές: Πυρετός (2,7% vs. 1,3%), αδιαθεσία (2% vs 0%) Συμπληρωματική Αγωγή Η παρακάτω λίστα περιλαμβάνει ανεπιθύμητες ενέργειες, οι οποίες αναφέρθηκαν με μεγαλύτερη συχνότητα σε μελέτες ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο σε ασθενείς που Στους ασθενείς με Πολλαπλή Σκλήρυνση1 Το Aubagio είναι η νέα θεραπεία που προσφέρει Αποτελεσματικότητα Αποδεδειγμένη σε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα κλινικών μελετών 1-3 NEO Ασφάλεια Καλά προσδιορισμένο και προβλέψιμο προφίλ ασφάλειας και ανοχής1,3 Ευκολία Λαμβάνεται από το στόμα, ένα δισκίο μια φορά την ημέρα ανεξαρτήτως της λήψης φαγητού1 1. Aubagio Περίληψη χαρακτηριστικών προϊόντος. 2. O'Connor P et al. N Engl J Med 2011;365:1293-303;. 3. Confavreux C, et al. Lancet Neurol 2014. Published OnlineJanuary 23, 2014 http://dx.doi.org/10.1016/ S1474-4422(13)70308-9 4. O'Connor et al. Neurology 2006;66:894-900 Η Περίληψη Χαρακτηριστικών του Προϊόντος περιλαμβάνεται σε παρακάτω σελίδες του εντύπου Λ. Συγγρού 348 - Κτίριο Α, 17674, Καλλιθέα, Τηλ.: 210-9001830/888, Fax 210-9944062 www.genzyme.com ©2013 Genzyme Corporation, a Sanofi company. All rights reserved. GR.TER.14.03.05 ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ Το φάρμακο αυτό τελεί υπό συμπληρωματική παρακολούθηση. Αυτό θα επιτρέψει τον ταχύ προσδιορισμό νέων πληροφοριών ασφάλειας. Ζητείται από τους επαγγελματίες του τομέα της υγειονομικής περίθαλψης να αναφέρουν οποιεσδήποτε πιθανολογούμενες ανεπιθύμητες ενέργειες.Βλ.παράγραφο4.8γιατοντρόποαναφοράςανεπιθύμητωνενεργειών. 1. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ AUBAGIO14mgεπικαλυμμέναμελεπτόυμένιοδισκία 2. ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ Κάθεεπικαλυμμένομελεπτόυμένιοδισκίοπεριέχει14mgτεριφλουνομίδης.Έκδοχομεγνωστέςδράσεις:Κάθε δισκίοπεριέχει72mgλακτόζης(ωςμονοϋδρική).Γιατονπλήρηκατάλογοτωνεκδόχων,βλ.παράγραφο6.1. 3. ΦΑΡΜΑΚΟΤΕΧΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ Επικαλυμμένομελεπτόυμένιοδισκίο(δισκίο). Επικαλυμμένα με λεπτό υμένιο δισκία, χρώματος ανοιχτού μπλε έως γαλάζιου, σχήματος πενταγώνου, με αποτύπωμαστημίαπλευρά(«14»)καιχαραγμένοτολογότυποτηςεταιρείαςστηνάλληπλευρά. 4. ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ 4.1 Θεραπευτικές ενδείξεις Το AUBAGIO ενδείκνυται για την αγωγή ενήλικων ασθενών με υποτροπιάζουσα διαλείπουσα πολλαπλή σκλήρυνση (ΠΣ). (παρακαλείσθε να ανατρέξετε στην παράγραφο 5.1 για σημαντικές πληροφορίεςγιατονπληθυσμόστονοποίοηαποτελεσματικότηταέχειτεκμηριωθεί).4.2 Δοσολογία και τρόπος χορήγησης Ηαγωγήπρέπειναξεκινάκαιναεπιβλέπεταιαπόιατρόπουέχειεμπειρίαστηναντιμετώπισητης πολλαπλήςσκλήρυνσης.Δοσολογία:ΗσυνιστώμενηδόσητουAUBAGIOείναι14mgάπαξημερησίως.Ειδικοί πληθυσμοί:Ηλικιωμένος πληθυσμός:ΤοAUBAGIOπρέπειναχρησιμοποιείταιμεπροσοχήσεασθενείςηλικίας65 ετών και άνω, λόγω μη επαρκών δεδομένων για την ασφάλεια και την αποτελεσματικότητα. Νεφρική δυσλειτουργία: Η προσαρμογή της δοσολογίας δεν είναι απαραίτητη σε ασθενείς με ήπια, μέτρια ή σοβαρή νεφρικήδυσλειτουργίαπουδενυποβάλλονταισεαιμοκάθαρση.Οιασθενείςμεσοβαρήνεφρικήδυσλειτουργία που υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση δεν αξιολογήθηκαν. Η τεριφλουνομίδη αντενδείκνυται στο συγκεκριμένο πληθυσμό(βλ.παράγραφο4.3).Ηπατική δυσλειτουργία:Ηπροσαρμογήτηςδοσολογίαςδενείναιαπαραίτητησε ασθενείςμεήπιακαιμέτριαηπατικήδυσλειτουργία.Ητεριφλουνομίδηαντενδείκνυταισεασθενείςμεσοβαρή ηπατικήδυσλειτουργία(βλ.παράγραφο4.3).Παιδιατρικός πληθυσμός: Ηασφάλειακαιηαποτελεσματικότητατου AUBAGIO σε παιδιά ηλικίας 10 έως 18 ετών δεν έχουν ακόμα τεκμηριωθεί. Δεν υπάρχει σχετική χρήση της τεριφλουνομίδης σε παιδιά ηλικίας από τη γέννηση έως μικρότερα των 10 ετών για την αντιμετώπιση της πολλαπλής σκλήρυνσης. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα. Τρόπος χορήγησης: Τα επικαλυμμένα με λεπτό υμένιοδισκίαπροορίζονταιγιααπότουστόματοςχρήση.Ταδισκίαπρέπεινακαταπίνονταιολόκληραμελίγο νερό.ΤοAUBAGIOμπορείναληφθείμεήχωρίςτροφή.4.3 ΑντενδείξειςΥπερευαισθησίαστηδραστικήουσίαή σεκάποιοαπόταέκδοχαπουαναφέρονταιστηνπαράγραφο6.1.Ασθενείςμεσοβαρήηπατικήδυσλειτουργία (κατηγορία C κατά Child-Pugh). Έγκυες γυναίκες ή γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία, οι οποίες δεν χρησιμοποιούναξιόπιστεςμεθόδουςαντισύλληψηςστηδιάρκειατηςαγωγήςμετεριφλουνομίδηκαιμετάτην ολοκλήρωσή της, εφόσον τα επίπεδά της στο πλάσμα υπερβαίνουν τα 0,02 mg/l (βλ. παράγραφο 4.6). Η εγκυμοσύνη πρέπει να αποκλειστεί πριν από την έναρξη της θεραπείας (βλ. παράγραφο 4.6). Γυναίκες που θηλάζουν(βλ.παράγραφο4.6).Ασθενείςμεσοβαρέςκαταστάσειςανοσοανεπάρκειας,π.χ.AIDS.Ασθενείςμε σημαντικήδυσλειτουργίατουμυελούτωνοστώνήσοβαρήαναιμία,λευκοπενία,ουδετεροπενίαήθρομβοπενία. Ασθενείς με σοβαρή ενεργή λοίμωξη, μέχρι αυτή να υποχωρήσει (βλ. παράγραφο 4.4). Ασθενείς με σοβαρή νεφρική δυσλειτουργία που υποβάλλονται σε αιμοκάθαρση, καθώς δεν υπάρχει διαθέσιμη επαρκής κλινική εμπειρίαγιατησυγκεκριμένηομάδαασθενών.Ασθενείςμεσοβαρήυποπρωτεϊναιμία,π.χ.νεφρωσικόσύνδρομο. 4.4 Ειδικές προειδοποιήσεις και προφυλάξεις κατά τη χρήση Παρακολούθηση Πριν την αγωγή: Πριντηνέναρξη της αγωγής με την τεριφλουνομίδη πρέπει να αξιολογούνται τα ακόλουθα: • Η αρτηριακή πίεση • Η αμινοτρανσφεράσητηςαλανίνης(ALT/SGPT)•Οπλήρηςαριθμόςκυττάρωντουαίματοςπεριλαμβανομένουτου διαφορικούτύπουτωνλευκοκυττάρωντουαίματοςκαιτουαριθμούαιμοπεταλίων.Κατά τη διάρκεια της αγωγής: Κατάτηδιάρκειατηςαγωγήςμετηντεριφλουνομίδηπρέπεινααξιολογούνταιταακόλουθα:•Ηαρτηριακήπίεση • Η αμινοτρανσφεράση της αλανίνης (ALT/SGPT) • Η μέτρηση του πλήρους αριθμού κυττάρων πρέπει να πραγματοποιείταιμεβάσητασημείακαιτασυμπτώματα(π.χ.λοιμώξεις)κατάτηδιάρκειατηςαγωγής.Διαδικασία ταχείαςαπομάκρυνσηςΗτεριφλουνομίδηαπομακρύνεταιαργάαπότοπλάσμα.Χωρίςκάποιαδιαδικασίαταχείας απομάκρυνσης,απαιτούνταικατάμέσοόρο8μήνεςέωςότουησυγκέντρωσηστοπλάσμαναφθάσεικάτωαπό 0,02 mg/l, αν και λόγω των διαφοροποιήσεων μεταξύ των ασθενών, η κάθαρση της ουσίας από το πλάσμα ενδέχεταιναδιαρκέσειέωςκαι2χρόνια.Μιαδιαδικασίαταχείαςαπομάκρυνσηςμπορείναεφαρμοστείανάπάσα στιγμή μετά τη διακοπή λήψης της τεριφλουνομίδης (βλ. παράγραφο 4.6 και 5.2 για τις διαδικαστικές λεπτομέρειες).ΗπατικέςεπιδράσειςΠαρατηρήθηκεαύξησητωνεπιπέδωντωνηπατικώνενζύμωνσεασθενείς πουλάμβαναντεριφλουνομίδη(βλ.παράγραφο4.8).Αυτέςοιαυξήσειςεκδηλώθηκανκυρίωςεντόςτουπρώτου 6μήνου της αγωγής. Τα επίπεδα των ηπατικών ενζύμων πρέπει να αξιολογούνται πριν από την έναρξη της θεραπείαςμετεριφλουνομίδη-κάθεδύοεβδομάδεςκατάτουςπρώτους6μήνεςτηςαγωγήςκαιστησυνέχεια κάθε8εβδομάδεςήόπωςενδείκνυταιαπόταπαρατηρούμενακλινικάσημείακαισυμπτώματα,όπωςανεξήγητη ναυτία, έμετος, κοιλιακό άλγος, κόπωση, ανορεξία, ίκτερος ή/και σκουρόχρωμα ούρα. Σε αυξήσεις της ALT (SGPT)μεταξύ2-και3-φορώντουανώτερουφυσιολογικούορίου,ηπαρακολούθησηπρέπειναπραγματοποιείται εβδομαδιαία. Η θεραπεία με τεριφλουνομίδη πρέπει να διακόπτεται εάν υπάρχει υποψία ηπατικής βλάβης· πρέπει να εξετάζεται η διακοπή της θεραπείας με τεριφλουνομίδη εάν επιβεβαιωθούν αυξημένα επίπεδα ηπατικών ενζύμων (τιμές υψηλότερες από 3 φορές το ULN). Οι ασθενείς με προϋπάρχουσα ηπατική νόσο ενδέχεται να διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο εμφάνισης αυξημένων επιπέδων των ηπατικών ενζύμων όταν λαμβάνουν τεριφλουνομίδη και πρέπει να παρακολουθούνται στενά για τυχόν σημεία ηπατικής νόσου. Το φαρμακευτικό προϊόν πρέπει να χρησιμοποιείται με προσοχή σε ασθενείς, οι οποίοι καταναλώνουν μεγάλες ποσότητεςοινοπνευματωδών.Δεδομένουότιητεριφλουνομίδηδεσμεύεταισεμεγάλοβαθμόστιςπρωτεΐνεςκαι καθώς η δέσμευση εξαρτάται από τις συγκεντρώσεις της λευκωματίνης, οι μη δεσμευμένες συγκεντρώσεις τεριφλουνομίδης στο πλάσμα αναμένεται να είναι αυξημένες σε ασθενείς με υποπρωτεϊναιμία, π.χ. σε περιπτώσεις νεφρωσικού συνδρόμου. Η τεριφλουνομίδη δεν πρέπει να χρησιμοποιείται σε ασθενείς με καταστάσεις σοβαρής υποπρωτεϊναιμίας. Αρτηριακή πίεση Κατά τη διάρκεια της αγωγής με τεριφλουνομίδη ενδέχεταιναπαρατηρηθείαύξησητηςαρτηριακήςπίεσης(βλ.παράγραφο4.8).Ηαρτηριακήπίεσηπρέπεινα ελέγχεταιπριναπότηνέναρξητηςαγωγήςμετεριφλουνομίδηκαιστησυνέχειαανάτακτάδιαστήματα.Τόσοπριν όσο και κατά τη διάρκεια της αγωγής με τεριφλουνομίδη, η αύξηση της αρτηριακής πίεσης πρέπει να αντιμετωπίζεταικατάλληλα.ΛοιμώξειςΗέναρξητηςθεραπείαςμετεριφλουνομίδηπρέπεινακαθυστερείσε ασθενείςμεσοβαρήενεργήλοίμωξη,μέχριτηνυποχώρησήτης.Σεελεγχόμενεςμεεικονικόφάρμακομελέτες, δεν παρατηρήθηκε αύξηση των σοβαρών λοιμώξεων με την τεριφλουνομίδη (βλ. παράγραφο 4.8). Ωστόσο, δεδομένηςτηςανοσοτροποποιητικήςδράσηςτουAUBAGIO,εάνέναςασθενήςεμφανίσεισοβαρήλοίμωξη,θα πρέπειναεξεταστείτοενδεχόμενοδιακοπήςτηςθεραπείαςμεAUBAGIOκαινααξιολογηθούνεκνέουταοφέλη έναντιτωνκινδύνωνπριναπότηνεπανέναρξητηςθεραπείας.Λόγωτηςπαρατεταμένηςημίσειαςζωής,μπορεί ναεξεταστείηταχείααπομάκρυνσημετηχορήγησηχολεστυραμίνηςήάνθρακα.Οιασθενείςπουλαμβάνουν AUBAGIOπρέπεινακαθοδηγηθούνώστενααναφέρουντυχόνσυμπτώματαλοιμώξεωνσεένανιατρό.Οιασθενείς μεενεργέςοξείεςήχρόνιεςλοιμώξειςδενπρέπειναξεκινούναγωγήμεAUBAGIOμέχριτηνυποχώρησητης λοίμωξης/των λοιμώξεων. Η ασφάλεια του AUBAGIO σε άτομα με λανθάνουσα φυματίωση δεν είναι γνωστή, καθώςστιςκλινικέςμελέτεςδενπραγματοποιήθηκεσυστηματικάπροσυμπτωματικόςέλεγχοςγιαφυματίωση. Στουςασθενείςπουείναιθετικοίκατάτονπροσυμπτωματικόέλεγχογιαφυματίωση,πρέπειναεφαρμόζεταιη καθιερωμένηιατρικήπρακτικήπριναπότηθεραπείαμεAUBAGIO.Αντιδράσειςαπότοαναπνευστικόσύστημα Δεν αναφέρθηκαν περιπτώσεις διάμεσης πνευμονοπάθειας (ILD) στις κλινικές δοκιμές με τεριφλουνομίδη. Ωστόσο,ηILDπουείναιμιαδυνητικάθανατηφόροςδιαταραχή,έχειαναφερθείκατάτηδιάρκειατηςαγωγήςμε λεφλουνομίδη,τημητρικήουσία.ΗILDενδέχεταινασυμβείοξέωςκατάτηδιάρκειατηςθεραπείας·οκίνδυνος είναιαυξημένοςσεασθενείς,οιοποίοιείχανιστορικόILDόταναντιμετωπίστηκανμελεφλουνομίδη.Πνευμονικά συμπτώματα,όπωςεπίμονοςβήχαςκαιδύσπνοια,ενδέχεταινααποτελέσουναιτίαδιακοπήςτηςθεραπείαςκαι περαιτέρωδιερεύνησης,όπωςείναικατάλληλο.ΑιματολογικέςεπιδράσειςΈχειπαρατηρηθείμιαμέσημείωση λιγότεροαπό15%απότημέτρησηέναρξηςπουεπηρεάζειτωναριθμότωνλευκοκυττάρων(βλ.παράγραφο4.8). Ωςμέτροπροφύλαξης,πριναπότηνέναρξητηςαγωγήςμεAUBAGIOπρέπειναυπάρχειδιαθέσιμηπρόσφατη γενικήεξέτασηαίματος,στηνοποίαναπεριλαμβάνεταιλευκοκυτταρικόςτύποςκαιαριθμόςαιμοπεταλίωνκαινα διενεργούνταιγενικέςεξετάσειςαίματοςκατάτηδιάρκειατηςθεραπείαςμεAUBAGIO,όπωςενδείκνυταιαπότα κλινικά σημεία και συμπτώματα (π.χ. λοιμώξεις). Ο κίνδυνος εμφάνισης αιματολογικών διαταραχών είναι αυξημένοςσεασθενείςμεπροϋπάρχουσααναιμία,λευκοπενίαή/καιθρομβοπενία,καθώςκαισεασθενείςμε δυσλειτουργίατουμυελούτωνοστώνήμεκίνδυνοκαταστολήςτουμυελούτωνοστών.Εάνεμφανιστούντέτοιες επιδράσεις,θαπρέπειναεξεταστείηεφαρμογήτηςδιαδικασίαςταχείαςαπομάκρυνσης(βλ.παραπάνω)γιατη μείωση των επιπέδων τεριφλουνομίδης στο πλάσμα. Σε περιπτώσεις σοβαρών αιματολογικών αντιδράσεων, συμπεριλαμβανομένης της πανκυτταροπενίας, πρέπει να διακοπεί η θεραπεία με AUBAGIO και άλλων μυελοκατασταλτικών αγωγών και να εξεταστεί η εφαρμογή μιας διαδικασίας ταχείας απομάκρυνσης της τεριφλουνομίδης. Δερματικές αντιδράσεις Δεν αναφέρθηκαν σοβαρές δερματικές αντιδράσεις στις κλινικές δοκιμές με τεριφλουνομίδη. Σε ασθενείς που αντιμετωπίστηκαν με λεφλουνομίδη, τη μητρική ουσία της τεριφλουνομίδης,αναφέρθηκανπολύσπάνιεςπεριπτώσειςσυνδρόμουStevens-Johnsonήτοξικήςεπιδερμικής νεκρόλυσης.Ηχορήγησητεριφλουνομίδηςπρέπειναδιακόπτεταισεπερίπτωσηελκώδουςστοματίτιδας.Εάν παρατηρηθούν αντιδράσεις στο δέρμα ή/και τους βλεννογόνους, οι οποίες θέτουν υποψία για σοβαρές γενικευμένεςδερματικέςαντιδράσεις(σύνδρομοStevens-Johnsonήτοξικήεπιδερμικήνεκρόλυση-σύνδρομο Lyell),ητεριφλουνομίδηκαιοποιαδήποτεάλληπιθανόνσχετιζόμενηαγωγήπρέπειναδιακοπείκαινααρχίσει άμεσαμιαδιαδικασίαταχείαςαπομάκρυνσης.Σεαυτέςτιςπεριπτώσειςοιασθενείςδενπρέπειναεπανεκτεθούν στηντεριφλουνομίδη(βλ.παράγραφο4.3).ΠεριφερικήνευροπάθειαΈχουναναφερθείπεριπτώσειςπεριφερικής νευροπάθειας σε ασθενείς που λάμβαναν AUBAGIO (βλ. παράγραφο 4.8). Στους περισσότερους ασθενείς σημειώθηκε βελτίωση μετά τη διακοπή του AUBAGIO. Ωστόσο, υπήρξε μια ευρεία ποικιλομορφία στο τελικό αποτέλεσμα, δηλ. σε κάποιους ασθενείς η νευροπάθεια υποχώρησε και κάποιοι ασθενείς είχαν επίμονα συμπτώματα. Εάν ένας ασθενής που λαμβάνει AUBAGIO εμφανίσει επιβεβαιωμένη περιφερική νευροπάθεια, εξετάστε το ενδεχόμενο διακοπής της θεραπείας με AUBAGIO και εφαρμογής της διαδικασίας ταχείας απομάκρυνσης. Εμβολιασμός Σε μια κλινική μελέτη, οι ασθενείς που αντιμετωπίζονταν θεραπευτικά με τεριφλουνομίδηανέπτυξαντηνπροσδοκώμενηανοσολογικήαπάντησημεέναεμβόλιοκατάτηςεποχικήςγρίπης, όπως αναμενόταν για τη διατήρηση της απάντησης σε αναμνηστικό εμβολιασμό. Μετά τον εμβολιασμό, οι ασθενείςανέπτυξαντίτλουςαντισωμάτωνσεεπίπεδαπουπαρέχουνοροπροστασία.Δενυπάρχουνδιαθέσιμα κλινικά δεδομένα σχετικά με την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια των εμβολιασμών όσον αφορά την πρωτογενή ανοσολογική απάντηση σε νέους παθογόνους παράγοντες. Η χρήση εμβολίων με ζώντες εξασθενημένουςιούςενέχειτονκίνδυνολοιμώξεωνκαι,επομένως,πρέπεινααποφεύγεται.Ανοσοκατασταλτικές ή ανοσοτροποποιητικές θεραπείες Δεδομένου ότι η λεφλουνομίδη αποτελεί τη μητρική ουσία της τεριφλουνομίδης, δε συνιστάται η συγχορήγηση τεριφλουνομίδης με λεφλουνομίδη. Η συγχορήγηση με αντινεοπλασματικές ή ανοσοκατασταλτικές θεραπείες που χρησιμοποιούνται για την αγωγή της ΠΣ δεν έχει αξιολογηθεί.Κατάτηδιάρκειαμελετώνασφάλειας,στιςοποίεςητεριφλουνομίδηχορηγήθηκεταυτόχροναμε ιντερφερόνηβήοξικήγλατιραμέρηγιαδιάστημαενόςέτους,δενπροέκυψανσυγκεκριμέναζητήματαασφάλειας, αλλά παρατηρήθηκε υψηλότερη συχνότητα ανεπιθύμητων αντιδράσεων σε σύγκριση με τη μονοθεραπεία τεριφλουνομίδης.Ημακροχρόνιαασφάλειααυτώντωνσυνδυασμώνστηναγωγήτηςπολλαπλήςσκλήρυνσηςδεν έχει τεκμηριωθεί. Αλλαγή της θεραπείας από ή σε AUBAGIO Βάσει των κλινικών δεδομένων σχετικά με την ταυτόχρονη χορήγηση τεριφλουνομίδης με ιντερφερόνη β ή με οξική γλατιραμέρη, δεν απαιτείται περίοδος αναμονήςκατάτηνέναρξητηςτεριφλουνομίδηςμετάαπόχορήγησηιντερφερόνηςβήοξικήςγλατιραμέρης,ή κατά την έναρξη της ιντερφερόνης β ή οξικής γλατιραμέρης, μετά από τεριφλουνομίδη. Λόγω του μεγάλου χρόνου ημίσειας ζωής της ναταλιζουμάμπης, ενδέχεται να προκύψει ταυτόχρονη έκθεση και, συνεπώς, ταυτόχρονες ανοσολογικές επιδράσεις έως και 2-3 μήνες μετά τη διακοπή της ναταλιζουμάμπης, εφόσον το AUBAGIOάρχισεαμέσωςμετά.Επομένως,απαιτείταιπροσοχήαλλαγήςαπόναταλιζουμάμπησεAUBAGIO.Βάσει της ημίσειας ζωής της φινγκολιμόδης, χρειάζεται διάστημα 6 εβδομάδων χωρίς θεραπεία προκειμένου να επιτευχθεί κάθαρση από την κυκλοφορία και περίοδος 1 έως 2 μηνών προκειμένου τα λεμφοκύτταρα να επανέλθουνσεφυσιολογικέςτιμέςμετάτηδιακοπήτηςφινγκολιμόδης.ΗέναρξηχορήγησηςτουAUBAGIOμέσα σεαυτότοχρονικόδιάστημαθαέχειωςαποτέλεσματηνταυτόχρονηέκθεσηστηφινγκολιμόδη.Αυτόενδέχεται να οδηγήσει σε αθροιστική επίδραση στο ανοσοποιητικό σύστημα και, επομένως, ενδείκνυται προσοχή. Σε ασθενείςμεΠΣ,ηδιάμεσητιμήt 1/2zήτανπερίπου19ημέρεςμετάαπόεπαναλαμβανόμενεςδόσειςτων14mg.Εάν ληφθείηαπόφασηναδιακοπείηαγωγήμεAUBAGIO,μέσασεδιάστημα5ημίσειωνζωών(περίπου3,5μήνες,αν καιενδέχεταιναείναιμεγαλύτεροσεορισμένουςασθενείς),ηέναρξηάλλωνθεραπειώνθαέχειωςαποτέλεσμα τηνταυτόχρονηέκθεσηστοAUBAGIO.Αυτόενδέχεταιναοδηγήσεισεαθροιστικήεπίδρασηστοανοσοποιητικό σύστημακαι,επομένως,ενδείκνυταιπροσοχή.ΛακτόζηΔεδομένουότιταδισκίαAUBAGIOπεριέχουνλακτόζη,οι ασθενείς με σπάνια κληρονομικά προβλήματα δυσανεξίας στη γαλακτόζη, έλλειψη λακτάσης Lapp ή κακή απορρόφησηγλυκόζης-γαλακτόζηςδενπρέπειναπάρουναυτότοφαρμακευτικόπροϊόν.4.5 Αλληλεπιδράσεις με άλλα φαρμακευτικά προϊόντα και άλλες μορφές αλληλεπίδρασης Φαρμακοκινητικέςαλληλεπιδράσειςάλλων ουσιών με την τεριφλουνομίδη Η κύρια οδός βιομετασχηματισμού της τεριφλουνομίδης είναι η υδρόλυση, με δευτερεύουσα οδό την οξείδωση. Ισχυροί επαγωγείς του κυτοχρώματος P450 (CYP) και των μεταφορέων: Η συγχορήγησηεπαναλαμβανόμενωνδόσεων(600mgάπαξημερησίωςγια22ημέρες)ριφαμπικίνης(επαγωγέας τωνCYP2B6,2C8,2C9,2C19,3A),καθώςκαιενόςεπαγωγέατωνμεταφορέωνεκροήςP-γλυκοπρωτεΐνη[P-gp] καιπρωτεΐνηαντίστασηςστονκαρκίνοτουμαστού[BCRP],σεσυνδυασμόμετεριφλουνομίδη(70mgεφάπαξ δόση)είχεωςαποτέλεσματημείωσητηςέκθεσηςστηντεριφλουνομίδηκατά40%περίπου.Ηριφαμπικίνηκαι άλλοιγνωστοίισχυροίεπαγωγείςτουκυτοχρώματοςCYPκαιεπαγωγείςμεταφορέων,όπωςηκαρβαμαζεπίνη,η φαινοβαρβιτάλη,ηφαινυτοΐνηκαιτουπερικό(βάλσαμοSt.John),πρέπειναχρησιμοποιούνταιμεπροσοχήκατά τηδιάρκειατηςαγωγήςμετεριφλουνομίδη.Χολεστυραμίνη ή ενεργοποιημένος άνθρακαςΣυνιστάταιοιασθενείς που λαμβάνουν τεριφλουνομίδη να μην αντιμετωπίζονται θεραπευτικά με χολεστυραμίνη ή ενεργοποιημένο άνθρακα, διότι αυτό προκαλεί ταχεία και σημαντική μείωση της συγκέντρωσης στο πλάσμα, εκτός εάν επιδιώκεται ταχεία απομάκρυνση. Πιστεύεται ότι ο μηχανισμός αφορά στη διακοπή της εντεροηπατικής ανακύκλωσηςή/καιστηγαστρεντερικήδιαπίδυσητηςτεριφλουνομίδης.Φαρμακοκινητικέςαλληλεπιδράσειςτης τεριφλουνομίδης με άλλες ουσίες Επίδραση της τεριφλουνομίδης στο υπόστρωμα του CYP2C8: ρεπαγλινίδη Σημειώθηκε αύξηση της μέσης Cmax και της μέσης AUC της ρεπαγλινίδης (κατά 1,7 φορές και 2,4 φορές, αντίστοιχα), έπειτα από επαναλαμβανόμενες δόσεις τεριφλουνομίδης, γεγονός που υποδηλώνει ότι η τεριφλουνομίδηείναιαναστολέαςτουCYP2C8in vivo.Επομένως,ταφαρμακευτικάπροϊόνταπουμεταβολίζονται απότοCYP2C8,όπωςηρεπαγλινίδη,ηπακλιταξέλη,ηπιογλιταζόνηήηροσιγλιταζόνη,πρέπειναχρησιμοποιούνται με προσοχή κατά τη διάρκεια της αγωγής με τεριφλουνομίδη. Επίδραση της τεριφλουνομίδης στο από του στόματος αντισυλληπτικό: 0,03 mg αιθινυλοιστραδιόλη και 0,15 mg λεβονοργεστρέλη Υπήρξεαύξησητηςμέσης CmaxκαιτηςμέσηςAUC0-24τηςαιθινυλοιστραδιόλης(κατά1,58και1,54φορά,αντίστοιχα)καθώςκαιτηςCmaxκαι τηςAUC0-24τηςλεβονοργεστρέλης(κατά1,33και1,41φορά,αντίστοιχα)έπειτααπόεπαναλαμβανόμενεςδόσεις τεριφλουνομίδης.Παράτογεγονόςότιαυτήηαλληλεπίδρασητηςτεριφλουνομίδηςδεναναμένεταιναεπηρεάσει δυσμενώςτηναποτελεσματικότητατωναπότουστόματοςαντισυλληπτικών,πρέπειναληφθείυπόψηοτύποςή ηδόσητωναπότουστόματοςαντισυλληπτικώνπουχρησιμοποιούνταισεσυνδυασμόμετηντεριφλουνομίδη. Επίδραση της τεριφλουνομίδης στο υπόστρωμα του CYP1A2: καφεΐνη Οι επαναλαμβανόμενες δόσεις τεριφλουνομίδηςεπέφερανμείωσητηςμέσηςCmaxκαιτηςμέσηςAUCτηςκαφεΐνης(υπόστρωματουCYP1A2) κατά 18% και 55%, αντίστοιχα, γεγονός που υποδηλώνει ότι η τεριφλουνομίδη ενδέχεται να είναι ασθενήςεπαγωγέαςτουCYP1A2in vivo.Επομένως,ταφαρμακευτικάπροϊόνταπουμεταβολίζονταιαπότο CYP1A2(όπωςηδουλοξετίνη,ηαλοσετρόνη,ηθεοφυλλίνηκαιητιζανιδίνη)πρέπειναχρησιμοποιούνταιμε προσοχή κατά τη διάρκεια της αγωγής με τεριφλουνομίδη, αφού μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της αποτελεσματικότητας αυτών των προϊόντων. Επίδραση της τεριφλουνομίδης στη βαρφαρίνη Οι επαναλαμβανόμενες δόσεις τεριφλουνομίδης δεν είχαν καμία επίδραση στη φαρμακοκινητική της S-βαρφαρίνης,γεγονόςπουυποδεικνύειότιητεριφλουνομίδηδενείναιαναστολέαςήεπαγωγέαςτουCYP2C9.Ωστόσο,παρατηρήθηκεμείωσηκατά25%τηςμέγιστηςτιμήςτηςδιεθνούςομαλοποιημένηςσχέσης (INR)ότανητεριφλουνομίδησυγχορηγήθηκεμεβαρφαρίνησεσύγκρισημετηβαρφαρίνημόνο.Επομένως, ότανηβαρφαρίνησυγχορηγείταιμετεριφλουνομίδη,συνιστάταιστενήπαρακολούθησηκαιέλεγχοςτου INR.Επίδραση της τεριφλουνομίδης στα υποστρώματα του μεταφορέα οργανικών ανιόντων 3 (ΟΑΤ3): Υπήρξε αύξησητηςμέσηςCmaxκαιτηςμέσηςAUCτηςκεφακλόρης(κατά1,43και1,54φορά,αντίστοιχα)έπειτααπό επαναλαμβανόμενες δόσεις τεριφλουνομίδης, γεγονός που υποδηλώνει ότι η τεριφλουνομίδη είναι αναστολέας του OAT3 in vivo. Επομένως, συνιστάται προσοχή όταν η τεριφλουνομίδη συγχορηγείται με υποστρώματατουOAT3,όπωςηκεφακλόρη,ηβενζυλοπενικιλλίνη,ησιπροφλοξασίνη,ηινδομεθακίνη,η κετοπροφαίνη,ηφουροσεμίδη,ησιμετιδίνη,ημεθοτρεξάτη,ηζιδοβουδίνη.Επίδραση της τεριφλουνομίδης στα υποστρώματα της BCRP ή/και των πολυπεπτιδίων μεταφοράς οργανικών ανιόντων B1 και B3 (OATP1B1/ B3): ΥπήρξεαύξησητηςμέσηςCmaxκαιτηςμέσηςAUCτηςροσουβαστατίνης(κατά2,65και2,51φορές, αντίστοιχα) έπειτα από επαναλαμβανόμενες δόσεις τεριφλουνομίδης. Ωστόσο, δεν σημειώθηκε έκδηλη επίδρασηαυτήςτηςαύξησηςτηςροσουβαστατίνηςστοπλάσμαστηδράσητηςαναγωγάσηςHMG-CoA.Για τη ροσουβαστατίνη, συνιστάται μείωση της δόσης κατά 50% σε περίπτωση συγχορήγησης με τεριφλουνομίδη. Για άλλα υποστρώματα της BCRP (π.χ. μεθοτρεξάτη, τοποτεκάνη, σουλφασαλαζίνη, δαουνορουμπικίνη,δοξορουμπικίνη)καιτηςοικογένειαςτωνOATP,ειδικάτωναναστολέωντηςαναγωγάσης HMG-Co (π.χ. σιμβαστατίνη, ατορβαστατίνη, πραβαστατίνη, μεθοτρεξάτη, νατεγλινίδη, ρεπαγλινίδη, ριφαμπικίνη),ηταυτόχρονηχορήγησητεριφλουνομίδηςπρέπειεπίσηςναγίνεταιμεπροσοχή.Οιασθενείς πρέπειναπαρακολουθούνταιστενάγιασημείακαισυμπτώματαυπερβολικήςέκθεσηςσταφαρμακευτικά προϊόντα και να εξετάζεται η μείωση της δόσης των φαρμακευτικών αυτών προϊόντων. 4.6 Γονιμότητα, κύηση και γαλουχία ΧρήσησεάνδρεςΟκίνδυνοςεμβρυοτοξικότηταςοφειλόμενηςστονάνδραλόγωτης αγωγής με τεριφλουνομίδη θεωρείται χαμηλός (βλ. παράγραφο 5.3). Εγκυμοσύνη Είναι περιορισμένα τα δεδομένα από τη χρήση της τεριφλουνομίδης στις έγκυες γυναίκες. Μελέτες σε ζώα έχουν δείξει αναπαραγωγική τοξικότητα (βλ. παράγραφο 5.3). Η τεριφλουνομίδη ενδέχεται να προκαλέσει σοβαρές συγγενείςανωμαλίεςότανχορηγείταικατάτηδιάρκειατηςκύησης.Ητεριφλουνομίδηαντενδείκνυταικατά την κύηση (βλ. παράγραφο 4.3). Οι γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία πρέπει να χρησιμοποιούν αποτελεσματικές μεθόδους αντισύλληψης κατά τη διάρκεια και μετά την αγωγή, εφόσον τα επίπεδα συγκέντρωσης της τεριφλουνομίδης στο πλάσμα είναι πάνω από τα 0,02 mg/l. Στο διάστημα αυτό, οι γυναίκεςπρέπεινασυζητούνμετοθεράπονταιατρότυχόνπροθέσειςδιακοπήςήαλλαγήςτηςμεθόδου αντισύλληψηςπουχρησιμοποιούν.Ηασθενήςπρέπειναπληροφορείταιότι,σεπερίπτωσηκαθυστέρησης της εμμήνου ρύσης ή οποιασδήποτε άλλης αιτίας που εγείρει υποψίες εγκυμοσύνης, πρέπει να ενημερώνεταιάμεσαοιατρός,προκειμένουναδιενεργηθείεξέτασηεγκυμοσύνης,καιεάνείναιθετική,ο ιατρόςκαιηασθενήςπρέπεινασυζητήσουντουςκινδύνουςγιατηνκύηση.Ηταχείαμείωσητωνεπιπέδων τεριφλουνομίδηςστοαίμαμέσωτηςεφαρμογήςτηςδιαδικασίαςταχείαςαπομάκρυνσηςπουπεριγράφεται παρακάτω, κατά την πρώτη καθυστέρηση της εμμήνου ρύσης, ενδέχεται να μειώσει τον κίνδυνο για το έμβρυο.Στιςγυναίκεςπουλαμβάνουναγωγήμετεριφλουνομίδη,οιοποίεςεπιθυμούννατεκνοποιήσουν,η λήψητουφαρμάκουπρέπειναδιακόπτεταικαισυνιστάταιναγίνειηδιαδικασίαταχείαςαπομάκρυνσηςγια τηνταχύτερημείωσητηςσυγκέντρωσηςτηςουσίαςσεεπίπεδακάτωτων0,02mg/l(βλ.παρακάτω):Εάνδεν εφαρμοστεί διαδικασία ταχείας απομάκρυνσης, τα επίπεδα τεριφλουνομίδης στο πλάσμα αναμένεται να υπερβαίνουν τα 0,02 mg/l για μέσο διάστημα 8 μηνών, ωστόσο, σε ορισμένους ασθενείς μπορεί να απαιτούνταιέωςκαι2χρόνιαγιατημείωσητηςσυγκέντρωσηςτηςουσίαςστοπλάσμασεεπίπεδακάτωτων 0,02mg/l.Συνεπώς,οισυγκεντρώσειςτεριφλουνομίδηςστοπλάσμαπρέπειναμετρηθούνπρινηγυναίκα ξεκινήσει τις προσπάθειες για επίτευξη εγκυμοσύνης. Αφού διαπιστωθεί ότι η συγκέντρωση τεριφλουνομίδης στο πλάσμα είναι κάτω των 0,02 mg/l, ο έλεγχος πρέπει να επαναληφθεί μετά από ελάχιστοδιάστημα14ημερών.Εάνκαιστιςδύομετρήσειςησυγκέντρωσηστοπλάσμαείναικάτωτων0,02 mg/l, δεν αναμένεται κίνδυνος για το έμβρυο. Για περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την εξέταση δειγμάτων, απευθυνθείτε στον Κάτοχο της Άδειας Κυκλοφορίας ή στον τοπικό αντιπρόσωπό του (βλ. παράγραφο 7). Διαδικασία ταχείας απομάκρυνσης Μετά τη διακοπή της αγωγής με τεριφλουνομίδη: • χολεστυραμίνη 8 g χορηγείται 3 φορές ημερησίως για διάστημα 11 ημερών ή χολεστυραμίνη 4 g, τρεις φορέςτηνημέρα,εάνηδόσητων8g,τρειςφορέςτηνημέρα,δενείναικαλώςανεκτή,•εναλλακτικά, χορηγείται50gπόσιμηκόνιςενεργοποιημένουάνθρακακάθε12ώρεςγιαδιάστημα11ημερών.Ωστόσο, ανεξάρτητααπότηδιαδικασίαταχείαςαπομάκρυνσηςπουθαεφαρμοστεί,θαπρέπειστησυνέχειαναγίνει επιβεβαίωσημεδύοχωριστέςεξετάσειςμεελάχιστομεσοδιάστημα14ημερών,ενώαπαιτείταιπερίοδος αναμονής ενάμιση μήνα από την πρώτη μέτρηση συγκέντρωσης της ουσίας κάτω των 0,02 mg/l έως τη γονιμοποίηση.Τόσοηχολεστυραμίνηόσοκαιηκόνιςενεργοποιημένουάνθρακαενδέχεταιναεπηρεάσουν τηναπορρόφησηοιστρογόνωνκαιπρογεσταγόνων,μεαποτέλεσμαναμηνεξασφαλίζεταιηαξιοπιστίατων από του στόματος αντισυλληπτικών κατά τη διάρκεια της διαδικασίας ταχείας απομάκρυνσης με χολεστυραμίνηήκόνιενεργοποιημένουάνθρακα.Συνιστάταιηχρήσηεναλλακτικώνμεθόδωναντισύλληψης. Θηλασμός Μελέτες σε ζώα έδειξαν απέκκριση της τεριφλουνομίδης στο μητρικό γάλα. Συνεπώς, οι γυναίκεςπουθηλάζουνδενπρέπειναλαμβάνουντεριφλουνομίδη.ΓονιμότηταΤααποτελέσματαμελετώνσε ζώαδενκαταδεικνύουνκαμίαεπίδρασηστηγονιμότητα(βλ.παράγραφο5.3).Ανκαιδενυπάρχουνστοιχεία από μελέτες σε ανθρώπους, δεν αναμένεται επίδραση στην ανδρική και στη γυναικεία γονιμότητα. 4.7 Επιδράσεις στην ικανότητα οδήγησης και χειρισμού μηχανών ΤοAUBAGIOδενέχεικαμίαήέχειαμελητέα επίδραση στην ικανότητα οδήγησης και χειρισμού μηχανών. Σε περίπτωση ανεπιθύμητων αντιδράσεων όπως η ζάλη, η οποία έχει αναφερθεί με τη λεφλουνομίδη, τη μητρική ουσία της τεριφλουνομίδης, η ικανότητα συγκέντρωσης και ορθής αντίδρασης του ασθενούς ενδέχεται να επηρεαστεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις,οιασθενείςπρέπεινααποφεύγουντηνοδήγησηκαιτοχειρισμόμηχανών.4.8 Ανεπιθύμητες ενέργειες ΠερίληψητουπροφίλασφάλειαςΣυνολικά1.064ασθενείςεκτέθηκανστηντεριφλουνομίδη(539 σετεριφλουνομίδη7mgκαι525σετεριφλουνομίδη14mg)μίαφοράημερησίωςγιαδιάμεσοδιάστημα2 ετώνσεδύοελεγχόμενεςμεεικονικόφάρμακομελέτες(429και415ασθενείςστιςομάδεςτεριφλουνομίδης 7mgκαι14mg,αντίστοιχα)καιμίαμελέτησύγκρισηςμεάλληδραστικήουσία(110ασθενείςσεκαθεμίααπό τις ομάδες θεραπείας με τεριφλουνομίδη) που πραγματοποιήθηκαν σε ασθενείς με υποτροπιάζουσες μορφέςπολλαπλήςσκλήρυνσης(ΥΠΣ).Ητεριφλουνομίδηείναιοκύριοςμεταβολίτηςτηςλεφλουνομίδης. Τοπροφίλασφάλειαςτηςλεφλουνομίδηςσεασθενείςμερευματοειδήαρθρίτιδαήψωριασικήαρθρίτιδα ενδέχεταιναέχεισημασίαότανσυνταγογραφείταιτεριφλουνομίδησεασθενείςμεΠΣ.Ησυγκεντρωτική ανάλυσητωνελεγχόμενωνμεεικονικόφάρμακομελετώνβασίστηκεσε844ασθενείςμεΥποτροπιάζουσα Πολλαπλή Σκλήρυνση που λάμβαναν τεριφλουνομίδη μία φορά ημερησίως. Εντός αυτού του πληθυσμού ασφάλειας, οι συχνότερα αναφερόμενες ανεπιθύμητες αντιδράσεις στους ασθενείς που λάμβαναν τεριφλουνομίδηήτανοιεξής:γρίππη,λοίμωξητουανώτερουαναπνευστικούσυστήματος,ουρολοίμωξη, παραισθησία, διάρροια, αυξημένες τιμές ALT, ναυτία και αλωπεκία. Γενικά, η διάρροια, η ναυτία και η αλωπεκίαήτανήπιαςέωςμέτριαςμορφής,παροδικέςκαιδενοδήγησανσυχνάσεδιακοπήτηςαγωγής. ΚατάλογοςανεπιθύμητωναντιδράσεωνσεμορφήπίνακαΟιανεπιθύμητεςαντιδράσειςπουαναφέρθηκανμε το AUBAGIO σε ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο μελέτες παρουσιάζονται παρακάτω. Οι συχνότητες ορίστηκαν σύμφωνα με την παρακάτω συνθήκη: πολύ συχνές (≥1/10)· συχνές (≥1/100 έως <1/10)· όχι συχνές (≥1/1.000 έως <1/100)· σπάνιες (≥1/10.000 έως <1/1.000)· πολύ σπάνιες (<1/10.000)· μη γνωστές(δενμπορούνναεκτιμηθούνμεβάσηταδιαθέσιμαδεδομένα).Σεκάθεκατηγορίασυχνότητας,οι ανεπιθύμητεςαντιδράσειςταξινομούνταιμεσειράφθίνουσαςσοβαρότητας. Κατηγορία/ οργανικό σύστημα Λοιμώξειςκαι παρασιτώσεις (βλ. παράγραφο4.4) Πολύ συχνές Γρίππη, Λοίμωξητου ανώτερου αναπνευστικού συστήματος, Ουρολοίμωξη Συχνές Ουδετεροπενία(βλ. παράγραφο4.4) Διαταραχέςτου ανοσοποιητικού συστήματος Ήπιεςαλλεργικές αντιδράσεις Ψυχιατρικές διαταραχές Άγχος Αγγειακές διαταραχές Αναιμία, Ήπιας μορφής θρομβοπενία (αιμοπετάλια <100G/l) Υπέρταση(βλ. παράγραφο4.4) Διάμεση πνευμονοπάθεια Διαταραχέςτου Διάρροια, γαστρεντερικού Ναυτία Έμετος, Οδονταλγία Διαταραχές τουδέρματος Αλωπεκία καιτου υποδόριουιστού Εξάνθημα, Ακμή Διαταραχέςτου μυοσκελετικού συστήματος καιτου συνδετικού ιστού Διαταραχέςτων νεφρώνκαιτων ουροφόρων οδών Διαταραχέςτου αναπαραγωγικού συστήματος καιτου μαστού Γενικές διαταραχές καικαταστάσεις τηςοδού χορήγησης Κακώσεις, δηλητηριάσεις καιεπιπλοκές θεραπευτικών χειρισμών Πολύ σπάνιες Ισχιαλγία, Σύνδρομοκαρπιαίου σωλήνα, Υπεραισθησία, Νευραλγία, Περιφερική νευροπάθεια Διαταραχέςτου αναπνευστικού συστήματος,του θώρακακαιτου μεσοθωράκιου Παρακλινικές εξετάσεις Σπάνιες Βρογχίτιδα, Παραρρινοκολπίτιδα, Φαρυγγίτιδα, Κυστίτιδα,Ιογενής γαστρεντερίτιδα, Στοματικόςέρπης, Οδοντικήλοίμωξη, Λαρυγγίτιδα, Τριχοφυτίατων ποδιών Διαταραχέςτου αιμοποιητικού καιτου λεμφικού συστήματος Διαταραχέςτου Παραισθησία νευρικού συστήματος Όχι συχνές Μυοσκελετικός πόνος, Μυαλγία Πολυουρία Μηνορραγία Άλγος Αύξηση αμινοτρανσφεράσηςτης αλανίνης (ALT)(βλ. παράγραφο 4.4) Αύξησητηςγγλουταμυλτρανσφεράσης (GGT)(βλ.παράγραφο 4.4),Αύξησηασπαρτικής αμινοτρα-νσφεράσης (βλ.παράγραφο4.4), Απώλειαβάρους, Μείωσηαριθμού ουδετεροφίλων(βλ. παράγραφο4.4), Μείωσηαριθμού λευκοκυττάρων(βλ. παράγραφο4.4) Μετα-τραυματικός πόνος *:Μόνοβάσειτωνδεδομένωνγιατηλεφλουνομίδη Παγκρεατίτιδα ΠεριγραφήεπιλεγμένωνανεπιθύμητωναντιδράσεωνΑλωπεκίαΗαλωπεκίααναφέρθηκεωςλέπτυνσητων τριχών,μειωμένηπυκνότητατηςτριχοφυΐας,απώλειαμαλλιών,σχετιζόμενηήόχιμετηναλλαγήτηςυφής τωντριχών,στο15,2%τωνασθενώνπουλάμβανανθεραπείαμετεριφλουνομίδη14mg,έναντι4,3%των ασθενών που λάμβαναν το εικονικό φάρμακο. Οι περισσότερες περιπτώσεις περιγράφηκαν ως διάχυτες ή γενικευμένες σε ολόκληρο το τριχωτό της κεφαλής (δεν αναφέρθηκε πλήρης απώλεια μαλλιών) και εκδηλώθηκανκυρίωςκατάτουςπρώτους6μήνεςκαιυποχώρησανστους57απότους63ασθενείς(90%) πουαντιμετωπίστηκανμετεριφλουνομίδη14mg.Ταποσοστάδιακοπήςτηςθεραπείαςλόγωαλωπεκίαςήταν 1,4%στηνομάδατεριφλουνομίδης14mg,έναντι0%στηνομάδατουεικονικούφαρμάκου.Επιδράσεις στο ήπαρ Απόελεγχόμενεςμεεικονικόφάρμακομελέτεςπροέκυψανταεξής: Αύξηση της ALT (βάσει εργαστηριακών δεδομένων) σύμφωνα με την κατάσταση κατά την εισαγωγή - Πληθυσμός ασφάλειας σε ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο μελέτες εικονικό φάρμακο (N=420) Τεριφλουνομίδη 14 mg (N=413) >1-≤3ULN 124/420(29,5%) 205/413(49,6%) >3-≤5ULN 15/420(3,6%) 16/413(3,9%) >3ULN 26/420(6,2%) 25/413(6,1%) >5ULN 11/420(2,6%) 9/413(2,2%) >10ULN 6/420(1,4%) 4/413(1,0%) >5-≤20ULN 9/420(2,1%) 7/413(1,7%) >20ULN 2/420(0,5%) 2/413(0,5%) 1 1 ALT>3ULNκαιTBILI>2ULN ΉπιεςαυξήσειςτηςτρανσαμινάσηςALTσετιμέςχαμηλότερεςήίσεςμε3xULNπαρατηρήθηκανπιοσυχνά στιςομάδεςπουλάμβαναντεριφλουνομίδηαπ’ότιστιςομάδεςτουεικονικούφαρμάκου.Ησυχνότητατων αυξήσεωνάνωτων3xULNήτανπαρόμοιασεόλεςτιςομάδεςαγωγής.Αυτέςοιαυξήσειςστιςτιμέςτης τρανσαμινάσηςεμφανίστηκανκυρίωςκατάτουςπρώτους6μήνεςτηςαγωγήςκαιήταναναστρέψιμεςμετά την παύση της αγωγής. Ο χρόνος υποχώρησης κυμάνθηκε από μήνες έως και χρόνια. Επιδράσεις στην αρτηριακή πίεση Σε ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο μελέτες τεκμηριώθηκαν τα εξής: - η συστολική αρτηριακήπίεσηήταν>140mmHgστο18,6%τωνασθενώνπουλάμβαναντεριφλουνομίδη14mg/ημέρα, σεσύγκρισημετο17,8%τωνασθενώνπουλάμβαναντοεικονικόφάρμακο·-ησυστολικήαρτηριακήπίεση ήταν>160mmHgστο4,1%τωνασθενώνπουλάμβαναντεριφλουνομίδη14mg/ημέρα,σεσύγκρισημετο 2,6%τωνασθενώνπουλάμβαναντοεικονικόφάρμακο·-ηδιαστολικήαρτηριακήπίεσηήταν>90mmHgστο 20,3%τωνασθενώνπουλάμβαναντεριφλουνομίδη14mg/ημέρα,σεσύγκρισημετο17,1%τωνασθενώνπου λάμβαναντοεικονικόφάρμακο.ΛοιμώξειςΣεμελέτεςελεγχόμενεςμεεικονικόφάρμακο,δενπαρατηρήθηκε αύξησητωνσοβαρώνλοιμώξεωνμετηντεριφλουνομίδη14mg(2,2%)σεσύγκρισημετοεικονικόφάρμακο (2,1%).Σοβαρέςευκαιριακέςλοιμώξειςσυνέβησανστο0,2%τηςκάθεομάδας.Αιματολογικές επιδράσεις Μιαμέσημείωσηπουεπηρεάζειτοναριθμότωνλευκοκυττάρων(WBC)(<15%απόταεπίπεδακατάτην έναρξη, κυρίως μείωση των ουδετερόφιλων και των λεμφοκυττάρων) παρατηρήθηκε σε ελεγχόμενες με εικονικόφάρμακοδοκιμέςμετοAUBAGIO,ανκαιμεγαλύτερημείωσηπαρατηρήθηκεσεκάποιουςασθενείς. Η μείωση στο μέσο αριθμό από την έναρξη συνέβη κατά τη διάρκεια των πρώτων 6 εβδομάδων, μετά σταθεροποιήθηκε με την πάροδο του χρόνου κατά τη διάρκεια της αγωγής, αλλά σε μειωμένα επίπεδα (μικρότερηαπό15%μείωσηαπότηνέναρξη).Ηεπίδρασηστοναριθμόερυθροκυττάρων(RBC)(<2%)και στοναριθμότωναιμοπεταλίων(<10%)ήτανλιγότεροέκδηλη.Περιφερική νευροπάθειαΣεελεγχόμενεςμε εικονικόφάρμακομελέτες,ηπεριφερικήνευροπάθεια,περιλαμβανομένηςτηςπολυνευροπάθειαςκαιτης μονονευροπάθειας(π.χ.σύνδρομοκαρπιαίουσωλήνα),αναφέρθηκεσυχνότερασεασθενείςπουλάμβαναν τεριφλουνομίδησεσχέσημεασθενείςπουλάμβαναντοεικονικόφάρμακο.Στιςελεγχόμενεςμεεικονικό φάρμακο βασικές μελέτες, η επίπτωση της περιφερικής νευροπάθειας, όπως αυτή επιβεβαιώθηκε από δοκιμασίες αγωγιμότητας νεύρου, ήταν 2,2% (15 από τους 685 ασθενείς) στην ομάδα τεριφλουνομίδης 14 mg, σε σύγκριση με 0,6% (4 από τους 708 ασθενείς) στην ομάδα του εικονικού φαρμάκου. Η αγωγή διακόπηκεσε7ασθενείςμεπεριφερικήνευροπάθειακαι4απότηνομάδατεριφλουνομίδης14mg.Μετά τη διακοπή της αγωγής, αναφέρθηκε βελτίωση σε 2 από αυτούς τους ασθενείς. Νεοπλάσματα καλοήθη, κακοήθη και μη προσδιορισμένα (περιλαμβάνονται κύστεις και πολύποδες) Δεν φαίνεται να υπάρχει αυξημένος κίνδυνος κακοήθειας με την τεριφλουνομίδη από την εμπειρία των κλινικών δοκιμών. Ο κίνδυνοςκακοήθειας,ιδιαίτεραλεμφοϋπερπλαστικώνδιαταραχών,είναιαυξημένοςμετηχρήσηκάποιων άλλων παραγόντων που επηρεάζουν το ανοσοποιητικό σύστημα (επιδράσεις κατηγορίας). Αναφορά πιθανολογούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών Η αναφορά πιθανολογούμενων ανεπιθύμητων ενεργειών μετά από τη χορήγηση άδειας κυκλοφορίας του φαρμακευτικού προϊόντος είναι σημαντική. Επιτρέπει τη συνεχήπαρακολούθησητηςσχέσηςοφέλους-κινδύνουτουφαρμακευτικούπροϊόντος.Ζητείταιαπότους επαγγελματίεςτουτομέατηςυγειονομικήςπερίθαλψηςνααναφέρουνοποιεσδήποτεπιθανολογούμενες ανεπιθύμητεςενέργειεςμέσωτουεθνικούσυστήματοςαναφοράςΕλλάδαΕθνικόςΟργανισμόςΦαρμάκων Μεσογείων28Φαξ:+302106549585Ιστότοπος:http://www.eof.gr. 4.9 Υπερδοσολογία ΣυμπτώματαΔεν υπάρχει εμπειρία σχετικά με την υπερδοσολογία ή τη δηλητηρίαση από τεριφλουνομίδη σε ανθρώπους. Τεριφλουνομίδη 70 mg ημερησίως χορηγήθηκε για μέγιστο διάστημα 14 ημερών σε υγιή άτομα. Οι ανεπιθύμητες αντιδράσεις συμφωνούσαν με το προφίλ ασφάλειας της τεριφλουνομίδης σε ασθενείς με ΠΣ. Αντιμετώπιση Σε περίπτωση σχετικής υπερδοσολογίας ή τοξικότητας, συνιστάται η χορήγηση χολεστυραμίνηςήενεργοποιημένουάνθρακαγιατηνεπιτάχυνσητηςαποβολής.Ησυνιστώμενηδιαδικασία απομάκρυνσης είναι η χορήγηση χολεστυραμίνης 8 g, τρεις φορές την ημέρα, για διάστημα 11 ημερών. Εάναυτόδενείναικαλώςανεκτό,μπορείναχρησιμοποιηθείδόσηχολεστυραμίνης4g,τρειςφορέςτην ημέρα,γιαδιάστημα11ημερών.Εναλλακτικά,ότανηχολεστυραμίνηδενείναιδιαθέσιμη,μπορείεπίσηςνα χρησιμοποιηθείενεργοποιημένοςάνθρακας50g,δύοφορέςτηνημέρα,γιαδιάστημα11ημερών.Επιπλέον, ηχολεστυραμίνηήοενεργοποιημένοςάνθρακαςδενχρειάζεταιαπαραίτηταναχορηγούνταισεδιαδοχικές ημέρες,εάναπαιτείταικάτιτέτοιογιαλόγουςανοχής(βλ.παράγραφο5.2). 5. ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ 5.1 Φαρμακοδυναμικές ιδιότητεςΦαρμακοθεραπευτικήκατηγορία:Εκλεκτικάανοσοκατασταλτικά,κωδικός ATC: L04AA31. Μηχανισμός δράσης Η τεριφλουνομίδη είναι ένας ανοσοτροποποιητικός παράγοντας με αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες που εκλεκτικά και αναστρέψιμα αναστέλλει το μιτοχονδριακό ένζυμο διϋδροοροτική αφυδρογονάση (DHO-DH), που απαιτείται για τη de novo σύνθεση της πυριμιδίνης. Ως συνέπεια,ητεριφλουνομίδημειώνειτονπολλαπλασιασμότωνδιαιρούμενωνκυττάρωνπουχρειάζονταιτη de novo σύνθεσητηςπυριμιδίνηςγιαναεπεκταθούν.Οακριβήςμηχανισμόςμετονοποίοητεριφλουνομίδη ασκεί τη θεραπευτική της δράση στην ΠΣ δεν είναι πλήρως κατανοητός, αλλά διαμεσολαβείται από ένα μειωμένοαριθμόλεμφοκυττάρων.Φαρμακοδυναμικέςεπιδράσεις Ανοσοποιητικό σύστημαΕπιδράσειςστον αριθμό των κυττάρων του ανοσοποιητικού στο αίμα: Στις ελεγχόμενες με εικονικό φάρμακο μελέτες, η τεριφλουνομίδη14mgμίαφοράτηνημέραοδήγησεσεήπιαμείωσητουμέσουαριθμούτωνλεμφοκυττάρων, τηςτάξηςτου0,3x109/l,ηοποίασημειώθηκεκατάτουςπρώτους3μήνεςτηςαγωγήςκαιταεπίπεδααυτά διατηρήθηκανμέχριτοτέλοςτηςαγωγής.Δυνατότητα παράτασης του διαστήματος QTΣεμιαελεγχόμενη με εικονικό φάρμακο ενδελεχή μελέτη του διαστήματος QT που πραγματοποιήθηκε σε υγιή άτομα, η τεριφλουνομίδη σε μέσες συγκεντρώσεις σταθερής κατάστασης δεν έδειξε δυνατότητα παράτασης του διαστήματοςQTcFσεσύγκρισημετοεικονικόφάρμακο:ημεγαλύτερημέσηδιαφοράμεταξύτεριφλουνομίδης καιεικονικούφαρμάκουμετάαπόχρονικήαντιστοίχισηήταν3,45ms,μετοανώτατοόριοτου90%CIνα βρίσκεταιστα6,45ms.Επίδραση στη λειτουργία των νεφρικών σωληναρίωνΣτιςελεγχόμενεςμεεικονικό φάρμακομελέτες,μέσημείωσητουουρικούοξέοςτουορούσεμιακλίμακα20%έως30%παρατηρήθηκε σεασθενείςπουλάμβαναντεριφλουνομίδηέναντιτουεικονικούφαρμάκου.Ημέσημείωσητουφωσφόρου ορούήτανκοντάστο10%στηνομάδατεριφλουνομίδηςσυγκριτικάμετηνομάδατουεικονικούφαρμάκου. Οιεπιδράσειςαυτέςθεωρείταιότισχετίζονταιμετηναύξησηστηνεφρικήσωληναριακήαπέκκρισηκαιδεν σχετίζονταιμε μεταβολές στη λειτουργία της σπειραματικής διήθησης. Κλινική αποτελεσματικότητα και ασφάλεια Η αποτελεσματικότητατουAUBAGIOκαταδείχτηκεσεδύομελέτεςελεγχόμενεςμεεικονικόφάρμακο,στη μελέτηTEMSOκαιτηνTOWER,στιςοποίεςαξιολογήθηκανοιάπαξημερήσιεςδόσειςτεριφλουνομίδης7 mgκαι14mgσεασθενείςμεΥΠΣ.Συνολικά1088ασθενείςμεΥΠΣτυχαιοποιήθηκανστημελέτηTEMSO ναλάβουν7mg(n=366)ή14mg(n=359)τεριφλουνομίδηςήεικονικούφαρμάκου(n=363)γιαδιάστημα 108 εβδομάδων. Όλοι οι ασθενείς είχαν επιβεβαιωμένη διάγνωση ΠΣ [βάσει των κριτηρίων McDonald (2001)],παρουσίαζανυποτροπιάζουσακλινικήπορεία,μεήχωρίςεξέλιξητηςνόσου,καιείχανεμφανίσει τουλάχιστον1υποτροπήκατάτοέτοςπριντηδιεξαγωγήτηςδοκιμήςήτουλάχιστον2υποτροπέςκατάτα δύο έτη πριν τη διεξαγωγή της δοκιμής. Κατά την είσοδό τους, οι ασθενείς είχαν βαθμολογία ≤5,5 στη ΔιευρυμένηΚλίμακαΚατάστασηςΑναπηρίας(EDSS).Ημέσηηλικίατουπληθυσμούτηςμελέτηςήταν37,9 έτη.Ηπλειοψηφίατωνασθενώνείχανυποτροπιάζουσα-διαλείπουσαπολλαπλήσκλήρυνση(91,5%),αλλάμια υποομάδα ασθενών είχε δευτερεύουσα εξελισσόμενη (4,7%) ή εξελισσόμενη υποτροπιάζουσα πολλαπλή σκλήρυνση(3,9%).Ομέσοςαριθμόςυποτροπώνεντόςτουέτουςπριντηνεισαγωγήστημελέτηήταν1,4με 36,2%τωνασθενώνναέχουνβλάβεςπουπροσλαμβάνουνγαδολίνιοκατάτηνέναρξη.Ηδιάμεσηβαθμολογία EDSSκατάτηναρχικήαξιολόγησηήταν2,50·249ασθενείς(22,9%)είχανβαθμολογίαEDSS>3,5κατάτην αρχικήαξιολόγηση.Ημέσηδιάρκειατηςνόσου,απόταπρώτασυμπτώματα,ήταν8,7έτη.Ηπλειοψηφίατων ασθενών(73%)δενείχελάβειθεραπείατροποποιητικήτηςνόσουκατάτηδιάρκειατων2ετώνπριναπότην εισαγωγήστημελέτη.ΤααποτελέσματατηςμελέτηςπαρουσιάζονταιστονΠίνακα1.Συνολικά1169ασθενείς μεΥΠΣτυχαιοποιήθηκανστημελέτηTOWERναλάβουν7mg(n=408)ή14mg(n=372)τεριφλουνομίδηςή εικονικούφαρμάκου(n=389)γιαμεταβλητόδιάστημααγωγήςπουολοκληρώθηκε48εβδομάδεςμετάτην τυχαιοποίησητουτελευταίουασθενούς.Όλοιοιασθενείςείχανεπιβεβαιωμένη διάγνωσηΠΣ[βάσειτων κριτηρίωνMcDonald(2005)],παρουσίαζανυποτροπιάζουσακλινικήπορεία,μεήχωρίςεξέλιξητηςνόσου, καιείχανεμφανίσειτουλάχιστον1υποτροπήκατάτοέτοςπριντηδιεξαγωγήτηςδοκιμήςήτουλάχιστον 2 υποτροπές κατά τα δύο έτη πριν τη διεξαγωγή της δοκιμής. Κατά την είσοδό τους, οι ασθενείς είχαν βαθμολογία≤5,5στηΔιευρυμένηΚλίμακαΚατάστασηςΑναπηρίας(EDSS).Ημέσηηλικίατουπληθυσμού της μελέτης ήταν 37,9 έτη. Η πλειοψηφία των ασθενών είχαν υποτροπιάζουσα-διαλείπουσα πολλαπλή σκλήρυνση(97,5%),αλλάμιαυποομάδαασθενώνείχεδευτερεύουσαεξελισσόμενη(0,8%)ήεξελισσόμενη υποτροπιάζουσα πολλαπλή σκλήρυνση (1,7%). Ο μέσος αριθμός υποτροπών εντός του έτους πριν την εισαγωγήστημελέτηήταν1,4.Βλάβεςπουπροσλαμβάνουνγαδολίνιοκατάτηναρχικήαξιολόγηση:χωρίς δεδομένα.ΗδιάμεσηβαθμολογίαEDSSκατάτηναρχικήαξιολόγησηήταν2,50·298ασθενείς(25,5%)είχαν βαθμολογίαEDSS>3,5κατάτηναρχικήαξιολόγηση.Ημέσηδιάρκειατηςνόσου,απόταπρώτασυμπτώματα, ήταν8,0έτη.Ηπλειοψηφίατωνασθενών(67,2%)δενείχελάβειθεραπείατροποποιητικήτηςνόσουκατάτη διάρκεια των 2 ετών πριν από την εισαγωγή στη μελέτη. Τα αποτελέσματα της μελέτης παρουσιάζονται στονΠίνακα1. Πίνακας 1 Κύρια Αποτελέσματα (για την εγκεκριμένη δόση, πληθυσμός ITT) N Κλινικές Εκβάσεις Ετησιοποιημένοποσοστό υποτροπών Διαφορά κινδύνου (CI95%) Ελεύθεροιυποτροπών εβδομάδα108 Λόγος κινδύνου (CI95%) 3μηνηΔιατηρούμενη ΕξέλιξηΑναπηρίας εβδομάδα108 Λόγος κινδύνου (CI95%) 6μηνηΔιατηρούμενη ΕξέλιξηΑναπηρίας εβδομάδα108 Λόγος κινδύνου (CI95%) Τελικά σημεία MRI ΜεταβολήστοBOD εβδομάδα108(1) Μεταβολή σε σχέση με το εικονικό φάρμακο ΜέσοςΑριθμόςβλαβών πουπροσλαμβάνουνγαδολίνιο τηνεβδομάδα108 Μεταβολή σε σχέση με το εικονικό φάρμακο (CI95%) Αριθμόςμοναδικών ενεργών βλαβών/απεικόνιση Μεταβολή σε σχέση με το εικονικό φάρμακο (CI95%) Μελέτη TEMSO Τεριφλουνομίδη Εικονικό 14 mg φάρμακο 358 363 Μελέτη TOWER Τεριφλουνομίδη Εικονικό 14 mg φάρμακο 370 388 0.37 0.54 -0,17(-0,26,-0,08)*** 0.32 0.50 -0,18(-0,27,-0,09)**** 56,5% 45,6% 0,72,(0,58,0,89)** 57,1% 46,8% 0,63,(0,50,0,79)**** 20,2% 15,8% 27,3% 0,70(0,51,0,97)* 13,8% 18,7% 0,75(0,50,1,11) 0,72 19,7% 0,68(0,47,1,00)* 11,7% 11,9% 0,84(0,53,1,33) 2,21 67%*** 0,38 1,18 Δενμετρήθηκε -0,80(-1,20,-0,39)**** 0,75 2,46 69%,(59%·77%)**** ****p<0,0001***p<0,001**p<0,01*p<0,05συγκρινόμενομετοεικονικόφάρμακο (1)BOD:φορτίονόσου:συνολικόςόγκοςβλαβών(υπόπυκνεςστιςT2καιT1)σεml Αποτελεσματικότητα σε ασθενείς με υψηλή δραστηριότητα της νόσου: Παρατηρήθηκε μια σταθερή επίδρασητηςαγωγήςστιςυποτροπέςκαιτοχρόνοέωςτην3μηνηδιατηρούμενηεξέλιξητηςαναπηρίαςσε μιαυποομάδαασθενώνστηνTEMSO(n=127)μευψηλήδραστηριότητατηςνόσου.Λόγωτουσχεδιασμούτης μελέτης,υψηλήδραστηριότητατηςνόσουορίστηκεως2ήπερισσότερεςυποτροπέςσεέναέτοςκαιμεμία ήπερισσότερεςβλάβεςπουπροσλαμβάνουνγαδολίνιοσεMRIεγκεφάλου.Δενπραγματοποιήθηκεπαρόμοια ανάλυσηυποομάδαςστηνTOWERαφούδενελήφθησανδεδομέναMRI.Δενυπάρχουνδιαθέσιμαδεδομένα σεασθενείςπουαπέτυχανναανταποκριθούνσεέναπλήρεςκαιεπαρκέςσχήμα(κανονικάτουλάχιστονένα έτος αγωγής) ιντερφερόνης β, έχοντας τουλάχιστον μία υποτροπή το προηγούμενο έτος ενώ ήταν σε θεραπεία και τουλάχιστον 9 υπόπυκνες βλάβες στις Τ2 σε MRI κρανίου ή τουλάχιστον 1 βλάβη που προσλαμβάνει γαδολίνιο ή ασθενείς που έχουν ένα μη μεταβληθέν ή αυξημένο ποσοστό υποτροπών το προηγούμενοέτοςόπωςσυγκρίνονταιμεταπροηγούμενα2έτη.Ηαποτελεσματικότητατηςτεριφλουνομίδης συγκρίθηκεμεαυτήτηςυποδόριαςιντερφερόνηςβ-1α(στησυνιστώμενηδόσητων44μgτρειςφορέςτην εβδομάδα)σε324τυχαιοποιημένουςασθενείς,σεμιαμελέτη(TENERE)μεελάχιστηδιάρκειααγωγής48 εβδομάδες(μέγιστηδιάρκεια114εβδομάδες).Οκίνδυνοςαποτυχίας(επιβεβαιωμένηυποτροπήήμόνιμη αναμένεταιπωςείναι100φορέςχαμηλότερηαπόότιμετηνέκθεσητουπλάσματοςμετάτηλήψη14mg τεριφλουνομίδηςαπότουστόματος. 6. ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ 6.1 Κατάλογος εκδόχων Πυρήναςδισκίου •λακτόζημονοϋδρική •άμυλοαραβοσίτου •κυτταρίνημικροκρυσταλλική •αμυλοκαρβοξυμεθυλιωμένονατριούχο(τύπουA) •υδροξυπροπυλοκυτταρίνη •μαγνήσιοστεατικό Επικάλυψηδισκίου •υπρομελλόζη •τιτανίουδιοξείδιο(E171) •τάλκης •πολυαιθυλενογλυκόλη8000 •λάκααργιλούχουινδικοκαρμινίου(E132) 6.2 Ασυμβατότητες Δενεφαρμόζεται. 6.3 Διάρκεια ζωής 3χρόνια 6.4 Ιδιαίτερες προφυλάξεις κατά τη φύλαξη του προϊόντος Δενυπάρχουνειδικέςοδηγίεςδιατήρησηςγιατοπροϊόναυτό. 6.5 Φύση και συστατικά του περιέκτη Κυψέλεςαπόαλουμίνιοτοποθετημένεςσεκαρτέλες(14και28επικαλυμμέναμελεπτόυμένιοδισκία) καισυσκευασμένασεκουτιάπουπεριέχουν14,28,84(3καρτέλεςτων28)και98(7καρτέλεςτων 14) επικαλυμμένα με λεπτό υμένιο δισκία. Κάθε καρτέλα είναι τοποθετημένη σε προστατευτικό περίβλημα. Διάτρητεςκυψέλες,μονάδωνδόσηςαπόαλουμίνιο,σεκουτιάπουπεριέχουν10x1επικαλυμμέναμε λεπτόυμένιοδισκία.Μπορείναμηνκυκλοφορούνόλεςοισυσκευασίες. 6.6 Ιδιαίτερες προφυλάξεις απόρριψης Κάθεαχρησιμοποίητοφαρμακευτικόπροϊόνήυπόλειμμαπρέπεινααπορρίπτεταισύμφωναμετις κατάτόπουςισχύουσεςσχετικέςδιατάξεις. 7. ΚΑΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ sanofi-aventis groupe 54, rue La Boétie F-75008 Paris Γαλλία 8. ΑΡΙΘΜΟΣ(ΟΙ) ΑΔΕΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ EU/1/13/838/001 EU/1/13/838/002 EU/1/13/838/003 EU/1/13/838/004 EU/1/13/838/005 9. ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΠΡΩΤΗΣ ΕΓΚΡΙΣΗΣ/ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΑΣ Ημερομηνίαπρώτηςέγκρισης:26Αυγούστου2013 10. ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 12/2013 Ενδεικτικήλιανικήτιμή1347,95€ Λεπτομερήπληροφοριακάστοιχείαγιατοπαρόνφαρμακευτικόπροϊόνείναιδιαθέσιμαστονδικτυακό τόποτουΕυρωπαϊκούΟργανισμούΦαρμάκων:http://www.ema.europa.eu. Βοηθήστε να γίνουν τα φάρμακα πιο ασφαλή και Αναφέρετε ΟΛΕΣ τις ανεπιθύμητες ενέργειες για ΟΛΑ τα φάρμακα Συμπληρώνοντας την “ΚΙΤΡΙΝΗ ΚΑΡΤΑ” GR.TER.14.06.05 διακοπήαγωγής,όποιοαπόταδύοπροηγείταιχρονικά)ήταντοπρωτεύοντελικόσημείο.Οαριθμόςτων ασθενώνμεμόνιμηδιακοπήτηςαγωγήςστηνομάδατεριφλουνομίδης14mgήταν22απότους111(19,8%), με αιτίες να είναι οι ανεπιθύμητες ενέργειες (10,8%), έλλειψη αποτελεσματικότητας (3,6%), άλλος λόγος(4,5%)καιεγκατάλειψηςτηςθεραπείας(0,9%).Οαριθμόςτωνασθενώνμεμόνιμηδιακοπήτης αγωγήςστηνομάδαιντερφερόνηςβ1αήταν30απότους104(28,8%),μετιςαιτίεςναείναιανεπιθύμητες ενέργειες(21,2%),έλλειψηαποτελεσματικότητας(1,9%),άλλοςλόγος(4,8%)καιχαμηλήσυμμόρφωση προς το πρωτόκολλο (1%). Η τεριφλουνομίδη 14 mg/ημέρα δεν ήταν ανώτερη σε σχέση με την ιντερφερόνηβ1αωςπροςτοπρωτεύοντελικόσημείο:τοεκτιμώμενοποσοστότωνασθενώνμεαποτυχία αγωγήςστις96εβδομάδεςμεχρήσητηςμεθόδουKaplan-Meierήταν41,1%έναντι44,4%(τεριφλουνομίδη 14 mg έναντι ιντερφερόνης β-1α, p=0,595). Παιδιατρικός πληθυσμός Ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκωνέχειδώσειαπαλλαγήαπότηνυποχρέωσηυποβολήςτωναποτελεσμάτωντωνμελετώνμετο AUBAGIOσεπαιδιάηλικίαςαπότηγέννησήτουςέωςμικρότερατων10ετώνστηναντιμετώπισητης πολλαπλήςσκλήρυνσης(βλέπεπαράγραφο4.2γιαπληροφορίεςστηνπαιδιατρικήχρήση).ΟΕυρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων έχει δώσει αναβολή από την υποχρέωση υποβολής των αποτελεσμάτων των μελετών με το AUBAGIO σε μία ή περισσότερες υποκατηγορίες του παιδιατρικού πληθυσμού στην πολλαπλήσκλήρυνση(βλέπεπαράγραφο4.2γιαπληροφορίεςσχετικάμετηνπαιδιατρικήχρήση).5.2 Φαρμακοκινητικές ιδιότητες Απορρόφηση Ο διάμεσος χρόνος έως την επίτευξη μέγιστων συγκεντρώσεωνστοπλάσμακυμαίνεταιαπό1έως4ώρεςμετάτηδόση,έπειτααπόεπαναλαμβανόμενη απότουστόματοςχορήγησητεριφλουνομίδης,μευψηλήβιοδιαθεσιμότητα(περίπου100%).Ητροφήδεν έχεικλινικώςσημαντικήεπίδρασηστηφαρμακοκινητικήτηςτεριφλουνομίδης.Σύμφωναμετιςμέσες προβλεπόμενες παραμέτρους φαρμακοκινητικής που υπολογίστηκαν από την πληθυσμιακή φαρμακοκινητικήανάλυση(PopPK)μετηχρήσηδεδομένωναπόυγιείςεθελοντέςκαιασθενείςμεΠΣ,η συγκέντρωση σταθερής κατάστασης προσεγγίζεται αργά [δηλαδή περίπου 100 ημέρες (3,5 μήνες) μέχρι την επίτευξη του 95% των συγκεντρώσεων σταθερής κατάστασης] και ο εκτιμώμενος λόγος άθροισηςτηςAUCείναιπερίπου34φορέςεπιπλέον.ΚατανομήΗτεριφλουνομίδηδεσμεύεταισεμεγάλο βαθμόσεπρωτεΐνεςτουπλάσματος(>99%),πιθανόταταστηλευκωματίνηκαικατανέμεταικυρίωςστο πλάσμα.Οόγκοςκατανομήςείναι11lμετάαπόμίαενδοφλέβια(IV)χορήγηση.Ωστόσο,αυτόαποτελεί πιθανόταταυποεκτίμηση,δεδομένουότιπαρατηρήθηκεεκτεταμένηκατανομήσταόργανααρουραίων. ΒιομετασχηματισμόςΗτεριφλουνομίδημεταβολίζεταισεμέτριοβαθμόκαιαποτελείτομόνοσυστατικό πουανιχνεύεταιστοπλάσμα.Ηκύριαοδόςβιομετασχηματισμούτηςτεριφλουνομίδηςείναιηυδρόλυση, μεδευτερεύουσαοδότηνοξείδωση.Οιδευτερεύουσεςοδοίείναιηοξείδωση,ηN-ακετυλίωσηκαιη σύζευξημεθειικά.ΑποβολήΗτεριφλουνομίδηαπεκκρίνεταιστηγαστρεντερικήοδό,κυρίωςμέσωτης χολής,ωςαμετάβλητοφαρμακευτικόπροϊόνκαιπιθανόταταμεάμεσηέκκριση.Ητεριφλουνομίδηείναι έναυπόστρωματουμεταφορέαεκροήςBCRP,οοποίοςπιθανόννασυμβάλλειστηνάμεσηέκκριση.Σε διάστημα21ημερών,το60,1%τηςχορηγούμενηςδόσηςαπεκκρίνεταιμετακόπρανα(37,5%)καιταούρα (22,6%).Μετάτηδιαδικασίαταχείαςαπομάκρυνσηςμεχολεστυραμίνη,ανακτήθηκεεπιπλέονποσοστό 23,1% (κυρίως στα κόπρανα). Βάσει μεμονωμένης πρόβλεψης των φαρμακοκινητικών παραμέτρων με χρήσητουμοντέλουPopPKτηςτεριφλουνομίδηςσευγιείςεθελοντέςκαισεασθενείςμεΠΣ,ηδιάμεση τιμήt 1/2z ήτανπερίπου19ημέρεςμετάαπόεπαναλαμβανόμενεςδόσειςτων14mg.Μετάαπόεφάπαξ ενδοφλέβιαχορήγηση,ησυνολικήκάθαρσητηςτεριφλουνομίδηςείναι30,5ml/h.Διαδικασία ταχείας απομάκρυνσης: Χολεστυραμίνη και ενεργοποιημένος άνθρακαςΗαποβολήτηςτεριφλουνομίδηςαπότην κυκλοφορία μπορεί να επιταχυνθεί με τη χορήγηση χολεστυραμίνης ή ενεργοποιημένου άνθρακα, πιθανότατα μέσω της διακοπής των διαδικασιών επαναπορρόφησης σε επίπεδο εντέρου. Οι συγκεντρώσειςτεριφλουνομίδηςπουμετρήθηκανστοπλαίσιομιαςδιαδικασίας11ημερώνμεσκοπότην επιτάχυνσητηςαπομάκρυνσηςτηςτεριφλουνομίδηςμε8gχολεστυραμίνης,τρειςφορέςτηνημέρα,4 g χολεστυραμίνης, τρεις φορές την ημέρα ή 50 g ενεργοποιημένου άνθρακα, δύο φορές την ημέρα, έπειτααπόδιακοπήτηςαγωγήςμετεριφλουνομίδηκατέδειξανότιτασυγκεκριμέναδοσολογικάσχήματα ήταναποτελεσματικάστηνεπιτάχυνσητηςαπομάκρυνσηςτηςτεριφλουνομίδης,οδηγώνταςσεπάνω από 98% μείωση των συγκεντρώσεων τεριφλουνομίδης στο πλάσμα και με τη χολεστυραμίνη να επιδεικνύειταχύτερηδράσηαπότονάνθρακα.Μετάτηδιακοπήτηςτεριφλουνομίδηςκαιτηχορήγηση χολεστυραμίνης 8 g τρεις φορές την ημέρα, η συγκέντρωση τεριφλουνομίδης στο πλάσμα μειώθηκε κατά52%στοτέλοςτηςημέρας1,κατά91%στοτέλοςτηςημέρας3,κατά99,2%στοτέλοςτηςημέρας 7καικατά99,9%μετηνολοκλήρωσητηςημέρας11.Ηεπιλογήμεταξύτων3διαδικασιώναποβολής εξαρτάταιαπότηνανοχήτουασθενούς.Εάνηχορήγησηχολεστυραμίνης8g,τρειςφορέςημερησίως, δεν είναι καλώς ανεκτή, μπορεί να χορηγηθεί δόση χολεστυραμίνης 4 g τρεις φορές την ημέρα. Εναλλακτικά, μπορεί να χρησιμοποιηθεί ενεργοποιημένος άνθρακας (οι 11 ημέρες δεν χρειάζεται απαραίτητα να είναι διαδοχικές, εκτός εάν επιβάλλεται η ταχεία μείωση των συγκεντρώσεων τεριφλουνομίδης στο πλάσμα). Γραμμικότητα/μη γραμμικότητα Η συστηματική έκθεση αυξάνεται αναλογικά με τη δόση μετά την από του στόματος χορήγηση τεριφλουνομίδης 7 έως 14 mg. Χαρακτηριστικά σε συγκεκριμένες ομάδες ασθενών Φύλο, Ηλικιωμένοι, Παιδιατρικοί ασθενείς ΟρισμένεςπηγέςενδογενούςμεταβλητότηταςαναγνωρίστηκανσευγιήάτομακαισεασθενείςμεΠΣ βάσει της ανάλυσης PopPK: ηλικία, σωματικό βάρος, φύλο, φυλή και επίπεδα λευκωματίνης και χολερυθρίνης.Εντούτοις,ηεπίδρασηαυτώντωνπαραγόντωνπαραμένειπεριορισμένη(≤31%).Ηπατική δυσλειτουργία Η ήπια και μέτρια ηπατική δυσλειτουργία δεν είχε επίδραση στη φαρμακοκινητική της τεριφλουνομίδης.Συνεπώς,δενπροβλέπεταιπροσαρμογήτηςδόσηςσεασθενείςμεήπιακαιμέτρια ηπατική δυσλειτουργία. Ωστόσο, η τεριφλουνομίδη αντενδείκνυται σε ασθενείς με σοβαρή ηπατική δυσλειτουργία(βλ.παραγράφους4.2και4.3).Νεφρική δυσλειτουργίαΗσοβαρήνεφρικήδυσλειτουργία δενείχεεπίδρασηστηφαρμακοκινητικήτηςτεριφλουνομίδης.Συνεπώς,δενπροβλέπεταιπροσαρμογή τηςδόσηςσεασθενείςμεήπια,μέτριακαισοβαρήνεφρικήδυσλειτουργία.5.3 Προκλινικά δεδομένα για την ασφάλεια Η επαναλαμβανόμενη από του στόματος χορήγηση τεριφλουνομίδης σε ποντικούς, αρουραίουςκαισκύλουςγιαδιάστημα3,6και12μηνών,αντίστοιχα,έδειξεότιητοξικότηταεντοπίζεται κυρίωςστομυελότωνοστών,σταλεμφοειδήόργανα,στηστοματικήκοιλότητα/γαστρεντερικήοδό,στα αναπαραγωγικάόργανακαιστοπάγκρεας.Παρατηρήθηκανεπίσηςενδείξειςοξειδωτικήςδράσηςστα ερυθροκύτταρα.Αναιμία,μειωμένοιαριθμοίαιμοπεταλίωνκαιεπιδράσειςστοανοσοποιητικόσύστημα, μεταξύάλλωνλευκοπενία,λεμφοπενίακαιδευτερογενείςλοιμώξεις,συσχετίστηκανμετιςεπιδράσεις στομυελότωνοστώνή/καισταλεμφοειδήόργανα.Οιπερισσότερεςαπότιςεπιδράσειςαντανακλούντον βασικό τρόπο δράσης της ουσίας (αναστολή των διαιρούμενων κυττάρων). Τα ζώα επιδεικνύουν μεγαλύτερηευαισθησίασεσχέσημετονάνθρωποστηφαρμακολογία,επομένωςκαιστηντοξικότητατης τεριφλουνομίδης. Συνεπώς, η τοξικότητα στα ζώα διαπιστώθηκε σε επίπεδα έκθεσης αντίστοιχα ή χαμηλότερααπόταθεραπευτικάεπίπεδαστονάνθρωπο.Ητεριφλουνομίδηδενήτανμεταλλαξιογόνος in vitro ή κλαστογόνος in vivo. Η κλαστογονικότητα που παρατηρήθηκε in vitro θεωρήθηκε έμμεση επίδραση οφειλόμενη στην ανομοιογένεια της δεξαμενής νουκλεοτιδίων που προκύπτει από τη φαρμακολογία της αναστολής της DHO-DH. Ο ελάσσων μεταβολίτης TFMA (4-τριφθορομεθυλανιλίνη) προκάλεσεμεταλλαξιογένεσηκαικλαστογένεσηin vitroαλλάόχιin vivo.Δενπαρατηρήθηκανενδείξεις καρκινογένεσηςσεαρουραίουςκαιποντικούς.Ηγονιμότηταδενεπηρεάστηκεστουςαρουραίους,παρά τις ανεπιθύμητες ενέργειες της τεριφλουνομίδης στα ανδρικά αναπαραγωγικά όργανα, οι οποίες περιλαμβάνουν το μειωμένο αριθμό σπερματοζωαρίων. Δεν υπήρξαν εξωτερικές δυσπλασίες στους απογόνουςαρσενικώναρουραίωνστουςοποίουςείχεχορηγηθείτεριφλουνομίδηπριναπότοζευγάρωμα με θηλυκούς αρουραίους που δεν είχαν λάβει την ουσία. Η τεριφλουνομίδη ήταν εμβρυοτοξική και τερατογόνοςσεαρουραίουςκαικουνέλιασεδόσειςπουεμπίπτουνστοθεραπευτικόεύροςτιμώνγιατον άνθρωπο. Ανεπιθύμητες ενέργειες στους απογόνους παρατηρήθηκαν επίσης όταν η τεριφλουνομίδη χορηγήθηκεσεέγκυουςαρουραίουςκατάτηνκύησηκαιτηγαλουχία.Οκίνδυνοςεμβρυοτοξικότητας οφειλόμενης στον άνδρα λόγω της θεραπείας με τεριφλουνομίδη θεωρείται χαμηλός. Η εκτιμώμενη έκθεση του πλάσματος των θήλεων ατόμων μέσω του σπέρματος ενός άνδρα που έλαβε θεραπεία ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ 1. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ AVONEX 30 μικρογραμμάρια/0,5 ml ενέσιμο διάλυμα. 2. ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ Κάθε προγεμισμένη σύριγγα των 0,5 ml περιέχει 30 μικρογραμμάρια (6 εκατομμύρια IU) ιντερφερόνης βήτα-1a. Η συγκέντρωση είναι 30 μικρογραμμάρια ανά 0,5 ml. Χρησιμοποιώντας το Διεθνές Πρότυπο του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ) για την Ιντερφερόνη, 30 μικρογραμμάρια AVONEX περιέχουν 6 εκατομμύρια IU αντι-ιικής δραστικότητας. Η δραστικότητα έναντι άλλων προτύπων δεν είναι γνωστή. 3. ΦΑΡΜΑΚΟΤΕΧΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ Ενέσιμο διάλυμα. Διαυγές και άχρωμο διάλυμα. 4. ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ 4.1 Θεραπευτικές ενδείξεις Το AVONEX ενδείκνυται για τη θεραπεία • Ασθενών που έχουν διαγνωστεί με υποτροπιάζουσα σκλήρυνση κατά πλάκας (ΣΚΠ). Σε κλινικές μελέτες, αυτή χαρακτηρίσθηκε από δύο ή περισσότερες παροξύνσεις (υποτροπές) στα προηγούμενα τρία χρόνια χωρίς ένδειξη για συνεχή εξέλιξη της νόσου μεταξύ των υποτροπών. Το AVONEX επιβραδύνει την εξέλιξη της αναπηρίας και ελαττώνει τη συχνότητα των υποτροπών. • Ασθενών με ένα μόνο απομυελινωτικό επεισόδιο με ενεργό εξεργασία φλεγμονής, εφόσον είναι αρκετά σοβαρό ώστε να απαιτεί θεραπεία με ενδοφλέβια κορτικοστεροειδή, εφόσον έχουν αποκλεισθεί οι εναλλακτικές διαγνώσεις και εφόσον έχει προσδιορισθεί ότι διατρέχουν υψηλό κίνδυνο ανάπτυξης κλινικώς επιβεβαιωμένης σκλήρυνσης κατά πλάκας. Η χορήγηση του AVONEX θα πρέπει να διακόπτεται σε ασθενείς που αναπτύσσουν προοδευτική σκλήρυνση κατά πλάκας. 4.2 Δοσολογία και τρόπος χορήγησης Η έναρξη της αγωγής θα πρέπει να γίνεται υπό την επίβλεψη ιατρού πεπειραμένου στην αγωγή της νόσου. Ενήλικες: Η προτεινόμενη δοσολογία για την αγωγή της υποτροπιάζουσας σκλήρυνσης κατά πλάκας είναι 30 μικρογραμμάρια (0,5 ml διαλύματος) χορηγούμενα με ενδομυϊκή ένεση (ΙΜ) μία φορά την εβδομάδα. Δεν έχει παρατηρηθεί πρόσθετο όφελος με τη χορήγηση υψηλότερης δόσης (60 μικρογραμμαρίων) μία φορά την εβδομάδα. Τιτλοποίηση: Προκειμένου να μειωθεί η συχνότητα και η σοβαρότητα των προσομοιαζόντων με γρίπη συμπτωμάτων στους ασθενείς (βλέπε παράγραφο 4.8), μπορεί να πραγματοποιηθεί τιτλοποίηση κατά την έναρξη της θεραπείας. Τιτλοποίηση με τη χρήση του BIOSET ή της προγεμισμένης σύριγγας μπορεί να επιτευχθεί ξεκινώντας τη θεραπεία με σταδιακή αύξηση της δόσης κατά 1/4 την εβδομάδα ώστε η πλήρης δόση (30 μικρογραμμάρια/εβδομάδα) να επιτευχθεί έως την τέταρτη εβδομάδα. Εναλλακτικό σχήμα τιτλοποίησης μπορεί να επιτευχθεί με την έναρξη της θεραπείας με λήψη περίπου του 1/2 της δόσης AVONEX μία φορά την εβδομάδα πριν από την αύξηση έως την πλήρη δόση. Προκειμένου να επιτευχθεί επαρκής αποτελεσματικότητα, η δόση θα πρέπει να φθάσει και να διατηρηθεί στα 30μg μία φορά την εβδομάδα, μετά την αρχική περίοδο τιτλοποίησης. Η συσκευασία τιτλοποίησης AVOSTARTCLIP είναι σχεδιασμένη για χρήση μόνο με την προγεμισμένη σύριγγα. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τη σταδιακή αύξηση της δόσης κατά 1/4 ή 1/2. Κάθε AVOSTARTCLIP θα πρέπει να χρησιμοποιείται μία φορά και, στη συνέχεια, να απορρίπτεται μαζί με την ποσότητα AVONEX που τυχόν παραμένει στη σύριγγα. Συνιστάται να χορηγείται ένα αντιπυρετικό αναλγητικό πριν από την ένεση και επιπλέον σε 24 ώρες μετά από κάθε ένεση, προκειμένου να μειωθούν τα προσομοιάζοντα με γρίπη συμπτώματα, που σχετίζονται με τη χορήγηση AVONEX. Τα συμπτώματα αυτά συνήθως παρουσιάζονται κατά τους πρώτους μήνες της θεραπείας. Παιδιατρικός πληθυσμός: Η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του AVONEX σε εφήβους ηλικίας 12 έως 16 ετών δεν έχουν τεκμηριωθεί ακόμα. Τα παρόντα διαθέσιμα δεδομένα περιγράφονται στην παράγραφο 4.8 αλλά δε μπορεί να γίνει σύσταση για τη δοσολογία. Η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του AVONEX σε παιδιά κάτω των 12 ετών δεν έχουν τεκμηριωθεί ακόμα. Δεν υπάρχουν διαθέσιμα δεδομένα. Ηλικιωμένοι: Στις κλινικές μελέτες δεν συμπεριλήφθηκε επαρκής αριθμός ασθενών ηλικίας άνω των 65 ετών προκειμένου να προσδιοριστεί αν αυτοί ανταποκρίνονται διαφορετικά από νεότερους ασθενείς. Ωστόσο, βάσει του τρόπου κάθαρσης της δραστικής ουσίας δεν υπάρχουν θεωρητικοί λόγοι για οποιαδήποτε απαίτηση προσαρμογής της δόσης στους ηλικιωμένους. Θα πρέπει να επιλέγεται ένα διαφορετικό σημείο κάθε εβδομάδα για την ενδομυϊκή ένεση. Οι ιατροί έχουν τη δυνατότητα να συνταγογραφήσουν μια βελόνα 25 mm, 25 gauge σε ασθενείς για τους οποίους η βελόνα αυτή ενδείκνυται για τη χορήγηση ενδομυϊκής ένεσης. Προς το παρόν, δεν είναι γνωστό για πόσο χρονικό διάστημα ενδείκνυται να δίδεται αγωγή στους ασθενείς. Πρέπει να γίνεται κλινική αξιολόγηση των ασθενών μετά τα δύο έτη αγωγής και ο θεράπων ιατρός θα πρέπει κατά περίπτωση να αποφασίζει αν θα χορηγηθεί πλέον μακροπρόθεσμη αγωγή. Η αγωγή θα πρέπει να διακοπεί εάν ο ασθενής αναπτύξει χρόνια προοδευτική σκλήρυνση κατά πλάκας. 4.3 Αντενδείξεις Έναρξη θεραπείας κατά την κύηση (βλέπε παράγραφο 4.6). Ασθενείς με ιστορικό υπερευαισθησίας στη φυσική ή ανασυνδυασμένη ιντερφερόνη βήτα ή σε κάποιο από τα έκδοχα. Ασθενείς με υπάρχουσα σοβαρή κατάθλιψη ή/και ιδέες αυτοκτονίας (βλέπε παραγράφους 4.4 και 4.8). 4.4 Ειδικές προειδοποιήσεις και προφυλάξεις κατά τη χρήση Το AVONEX θα πρέπει να χορηγείται με προσοχή σε ασθενείς με παλαιότερες ή υπάρχουσες καταθλιπτικές διαταραχές, ιδιαίτερα σε εκείνους με προηγούμενο ιδεών αυτοκτονίας (βλέπε παράγραφο 4.3). Είναι γνωστό ότι η κατάθλιψη και οι ιδέες αυτοκτονίας εμφανίζονται με αυξημένη συχνότητα στον πληθυσμό με σκλήρυνση κατά πλάκας και σε συνδυασμό με τη χρήση ιντερφερόνης. Θα πρέπει να προτρέπονται οι ασθενείς να αναφέρουν αμέσως στο συνταγογραφούντα ιατρό την εμφάνιση τυχόν συμπτωμάτων κατάθλιψης και/ή ιδεών αυτοκτονίας. Ασθενείς που εμφανίζουν κατάθλιψη θα πρέπει να παρακολουθούνται στενά κατά τη διάρκεια της θεραπείας και να τυγχάνουν της κατάλληλης αγωγής. Θα πρέπει να εξετάζεται το ενδεχόμενο διακοπής της αγωγής με Avonex (βλέπε παραγράφους 4.3 και 4.8). Το Avonex θα πρέπει να χορηγείται με προσοχή σε ασθενείς με ιστορικό επιληπτικών κρίσεων, σε εκείνους που λαμβάνουν θεραπεία με αντιεπιληπτικά, ιδιαίτερα αν η επιληψία τους δεν ελέγχεται επαρκώς με αντιεπιληπτικά (βλέπε παραγράφους 4.5 και 4.8). Προσοχή καθώς και στενή παρακολούθηση των ασθενών απαιτείται κατά τη χορήγηση του AVONEX σε ασθενείς με σοβαρή νεφρική και ηπατική ανεπάρκεια, όπως επίσης και σε ασθενείς με σοβαρή μυελοκαταστολή. Ηπατική βλάβη συμπεριλαμβανομένων αυξημένων επιπέδων των ηπατικών ενζύμων του ορού, ηπατίτιδας, αυτοάνοσης ηπατίτιδας και ηπατικής ανεπάρκειας έχουν αναφερθεί με την ιντερφερόνη βήτα μετά την κυκλοφορία της στην αγορά (βλέπε παράγραφο 4.8). Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι αντιδράσεις αυτές παρουσιάστηκαν παρουσία και άλλων φαρμακευτικών προϊόντων, τα οποία έχουν σχετιστεί με ηπατικές βλάβες. Η πιθανότητα αθροιστικής δράσης από την πολλαπλή χορήγηση φαρμακευτικών προϊόντων ή άλλων ηπατοτοξικών παραγόντων (π.χ. αλκοόλ) δεν έχει καθοριστεί. Οι ασθενείς θα πρέπει να παρακολουθούνται για σημεία ηπατικής βλάβης και θα πρέπει να δίνεται ιδιαίτερη προσοχή κατά την ταυτόχρονη χρήση ιντερφερονών με άλλα φαρμακευτικά προϊόντα που σχετίζονται με ηπατική βλάβη. Ασθενείς με καρδιακή νόσο, όπως στηθάγχη, συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια ή αρρυθμία, θα πρέπει να παρακολουθούνται στενά, για επιδείνωση της κλινικής τους κατάστασης κατά την αγωγή με AVONEX. Τα προσομοιάζοντα με γρίππη συμπτώματα, τα οποία σχετίζονται με την αγωγή με AVONEX, δυνατόν να αποδειχθούν στρεσογόνα σε ασθενείς με υποκείμενες καρδιακές παθήσεις. Με τη χρήση ιντερφερονών παρατηρούνται ανωμαλίες στις τιμές των εργαστηριακών εξετάσεων. Ως εκ τούτου, επιπρόσθετα προς τις εργαστηριακές εξετάσεις που απαιτούνται συνήθως για την παρακολούθηση των ασθενών με σκλήρυνση κατά πλάκας, κατά τη διάρκεια της αγωγής με AVONEX, συνιστάται μέτρηση του αριθμού και τύπου των λευκών αιμοσφαιρίων, μέτρηση των αιμοπεταλίων και διενέργεια βιοχημικών εξετάσεων του αίματος, συμπεριλαμβανομένων των δοκιμασιών ηπατικής λειτουργίας. Ασθενείς με μυελοκαταστολή δυνατόν να απαιτήσουν μια πιο εντατική παρακολούθηση της γενικής αίματος, συμπεριλαμβανομένου του καθορισμού του τύπου των λευκών αιμοσφαιρίων και του αριθμού των αιμοπεταλίων. Oι ασθενείς μπορεί να αναπτύξουν αντισώματα έναντι του AVONEX. Τα αντισώματα σε ορισμένους ασθενείς μειώνουν τη δραστικότητα της ιντερφερόνης βήτα-1a in vitro (εξουδετερωτικά αντισώματα). Τα εξουδετερωτικά αντισώματα σχετίζονται με μείωση in vivo των βιολογικών δράσεων του AVONEX και μπορεί δυνητικά να σχετιστούν με μείωση της κλινικής αποτελεσματικότητας. Εκτιμάται ότι το plateau σχηματισμού εξουδετερωτικών αντισωμάτων επιτυγχάνεται μετά από 12 μήνες θεραπείας. Πρόσφατες κλινικές μελέτες με ασθενείς που υπεβλήθησαν σε θεραπεία μέχρι τρία χρόνια με AVONEX δείχνουν ότι περίπου 5% έως 8% αναπτύσσουν εξουδετερωτικά αντισώματα. Η χρήση διαφορετικών δοκιμασιών για την ανίχνευση των αντισωμάτων του ορού έναντι των ιντερφερονών, περιορίζει τη δυνατότητα σύγκρισης της αντιγονικότητας μεταξύ διαφορετικών προϊόντων. 4.5 Αλληλεπιδράσεις με άλλα φαρμακευτικά προϊόντα και άλλες μορφές αλληλεπίδρασης Δεν έχουν διεξαχθεί επίσημες μελέτες αλληλεπίδρασης σε ανθρώπους. Δεν έχει μελετηθεί συστηματικά η αλληλεπίδραση του AVONEX με κορτικοστεροειδή ή φλοιοεπινεφριδιοτρόπο ορμόνη (ACTH). Οι κλινικές μελέτες υποδεικνύουν ότι οι ασθενείς με σκλήρυνση κατά πλάκας είναι δυνατόν να λαμβάνουν ταυτόχρονα αγωγή με AVONEX και κορτικοστεροειδή ή ACTH κατά τη διάρκεια των υποτροπών. Έχει αναφερθεί ότι οι ιντερφερόνες μειώνουν, στους ανθρώπους και στα ζώα, τη δραστηριότητα των ενζύμων των εξαρτώμενων από το ηπατικό κυτόχρωμα P450. Αξιολογήθηκαν οι επιπτώσεις της χορήγησης υψηλής δόσης AVONEX επί του μεταβολισμού του εξαρτώμενου από το Ρ450 σε πιθήκους και δεν παρατηρήθηκαν αλλαγές στις μεταβολικές ικανότητες του ήπατος. Απαιτείται προσοχή όταν το AVONEX χορηγείται σε συνδυασμό με φαρμακευτικά προϊόντα, τα οποία έχουν «στενό» θεραπευτικό δείκτη και εξαρτώνται κατά πολύ από το σύστημα του ηπατικού κυτοχρώματος Ρ450 για την κάθαρσή τους, όπως π.χ. τα αντιεπιληπτικά και ορισμένες κατηγορίες αντικαταθλιπτικών. 4.6 Kύηση και γαλουχία Κύηση Υπάρχουν περιορισμένες πληροφορίες σχετικά με τη χρήση του AVONEX κατά την κύηση. Τα διαθέσιμα στοιχεία υποδηλώνουν ότι ενδέχεται να υπάρχει αυξημένος κίνδυνος αυθόρμητης αποβολής. Η έναρξη της θεραπείας αντενδείκνυται κατά την κύηση (βλέπε παράγραφο 4.3). Γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία Οι γυναίκες που βρίσκονται σε αναπαραγωγική ηλικία πρέπει να λαμβάνουν κατάλληλα αντισυλληπτικά μέτρα. Εάν η ασθενής μείνει έγκυος ή σκοπεύει να μείνει έγκυος ενώ λαμβάνει το AVONEX, θα πρέπει να ενημερώνεται σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους και θα πρέπει να εξετάζεται το ενδεχόμενο διακοπής της θεραπείας. Σε ασθενείς με υψηλό βαθμό υποτροπών πριν από την έναρξη της θεραπείας, θα πρέπει να σταθμίζεται ο κίνδυνος σοβαρής υποτροπής μετά τη διακοπή του AVONEX σε περίπτωση κύησης έναντι του πιθανού αυξημένου κινδύνου αυθόρμητης αποβολής. Γαλουχία Δεν είναι γνωστό εάν το AVONEX απεκκρίνεται στο ανθρώπινο γάλα. Εξαιτίας της δυνατότητας εμφάνισης σοβαρών ανεπιθύμητων ενεργειών στα βρέφη που θηλάζουν, θα πρέπει να ληφθεί η απόφαση διακοπής είτε του θηλασμού είτε της θεραπείας με το AVONEX. 4.7 Επιδράσεις στην ικανότητα οδήγησης και χειρισμού μηχανών Δεν έχουν πραγματοποιηθεί μελέτες σχετικά με τις επιδράσεις του AVONEX στην ικανότητα οδήγησης και χειρισμού μηχανών. Ανεπιθύμητες αντιδράσεις σχετικές με το κεντρικό νευρικό σύστημα, ενδέχεται να έχουν ελάχιστη επίδραση στην ικανότητα οδήγησης και χρήσης μηχανών σε ευαίσθητους ασθενείς (βλέπε παράγραφο 4.8). 4.8 Ανεπιθύμητες ενέργειες Οι πλέον συνήθεις ανεπιθύμητες ενέργειες που συνδέονται με την αγωγή με ΑVONEX σχετίζονται με προσομοιάζοντα με γρίπη συμπτώματα. Τα πιο συχνά προσομοιάζοντα με γρίπη συμπτώματα περιλαμβάνουν μυαλγία, πυρετό, ρίγη, εφίδρωση, εξασθένιση, κεφαλαλγία και ναυτία. Η τιτλοποίηση του AVONEX κατά την έναρξη της θεραπείας κατέδειξε μείωση της σοβαρότητας και της συχνότητας των προσομοιαζόντων με γρίπη συμπτωμάτων. Τα προσομοιάζοντα με γρίπη συμπτώματα τείνουν να είναι πιο έντονα κατά την έναρξη της αγωγής και μειώνονται ακολούθως σε συχνότητα με τη συνέχιση της αγωγής. Παροδικά νευρολογικά συμπτώματα τα οποία μπορεί να προσομοιάζουν με παροξύνσεις της σκλήρυνσης κατά πλάκας μπορεί να προκύψουν μετά τις ενέσεις. Παροδικά επεισόδια υπερτονίας ή/και σοβαρής μυϊκής αδυναμίας, τα οποία παρεμποδίζουν τις εκούσιες κινήσεις, μπορεί να προκύψουν οποιαδήποτε στιγμή κατά τη διάρκεια της θεραπείας. Τα επεισόδια αυτά είναι περιορισμένης διάρκειας, σχετίζονται χρονικά με τις ενέσεις και μπορεί να επαναληφθούν σε επόμενες χορηγήσεις. Σε ορισμένες περιπτώσεις τα συμπτώματα αυτά σχετίζονται με τα προσομοιάζοντα με γρίπη συμπτώματα. Η συχνότητα των ανεπιθύμητων ενεργειών εκφράζεται σε χρόνια ασθενών, σύμφωνα με τις ακόλουθες κατηγορίες: Πολύ συχνές (�1/10 ασθενείς - έτη), Συχνές (�1/100 έως <1/10 ασθενείς - έτη), Όχι συχνές (�1/1.000 έως <1/100 ασθενείς - έτη), Σπάνιες (�1/10.000 έως <1/1.000 ασθενείς - έτη), Πολύ σπάνιες (<1/10.000 ασθενείς - έτη), Μη γνωστές (δεν μπορούν να εκτιμηθούν με βάση τα διαθέσιμα δεδομένα). Ασθενής – χρόνος είναι το άθροισμα των ανεξάρτητων μονάδων χρόνου που ο υπό εξέταση ασθενής έχει εκτεθεί στο AVONEX πριν την εμφάνιση της ανεπιθύμητης ενέργειας. Για παράδειγμα 100 ασθενείς-έτη μπορεί να παρατηρηθούν σε 100 ασθενείς που λάμβαναν θεραπεία για ένα χρόνο ή σε 200 ασθενείς που λάμβαναν θεραπεία για μισό χρόνο. Στον παρακάτω πίνακα αναφέρονται ανεπιθύμητες ενέργειες που έχουν επισημανθεί από μελέτες (κλινικές μελέτες και μελέτες παρατήρησης, με περίοδο παρακολούθησης από δύο ως έξι χρόνια) καθώς και άλλες ανεπιθύμητες ενέργειες, άγνωστης συχνότητας, που έχουν επισημανθεί μέσω αυθαίρετων αναφορών από την κυκλοφορία στην αγορά. Εντός κάθε κατηγορίας συχνότητας εμφάνισης, οι ανεπιθύμητες ενέργειες παρατίθενται κατά φθίνουσα σειρά σοβαρότητας.Έρευνες συχνές: αριθμός λεμφοκυττάρων μειωμένος, αριθμός λευκοκυττάρων μειωμένος, αριθμός ουδετεροφίλων μειωμένος, αιματοκρίτης μειωμένος, κάλιο αίματος αυξημένο, άζωτο ουρίας αίματος αυξημένο όχι συχνές: αριθμός αιμοπεταλίων μειωμένος μη γνωστές: βάρος μειωμένο, βάρος αυξημένο, εξετάσεις ηπατικής λειτουργίας μη φυσιολογικές Καρδιακές διαταραχές μη γνωστές: καρδιομυοπάθεια, συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια (βλέπε παράγραφο 4.4), αίσθημα παλμών, αρρυθμία, ταχυκαρδία Διαταραχές του αιμοποιητικού και του λεμφικού συστήματος μη γνωστές: πανκυτταροπενία, θρομβοπενία Διαταραχές του νευρικού συστήματος πολύ συχνές: κεφαλαλγία 2 συχνές: μυϊκή σπαστικότητα, υπαισθησία μη γνωστές: νευρολογικά συμπτώματα, συγκοπή 3, υπερτονία, ζάλη, παραισθησία, σπασμοί, ημικρανία Διαταραχές του αναπνευστικού συστήματος, του θώρακα και του μεσοθωρακίου συχνές: ρινόρροια σπάνιες: δύσπνοια Διαταραχές του γαστρεντερικού συχνές: έμετος, διάρροια, ναυτία 2 Διαταραχές του δέρματος και του υποδόριου ιστού συχνές: εξάνθημα, αυξημένη εφίδρωση, μώλωπες όχι συχνές: αλωπεκία μη γνωστές: αγγειονευρωτικό οίδημα, κνησμός, φλυκταινώδες εξάνθημα, κνίδωση, επιδείνωση ψωρίασης Διαταραχές του μυοσκελετικού συστήματος και του συνδετικού ιστού συχνές: μυϊκές κράμπες, αυχεναλγία, μυαλγία 2, αρθραλγία, πόνος στα άκρα, οσφυαλγία, μυϊκή δυσκαμψία, μυοσκελετική δυσκαμψία μη γνωστές: συστηματικός ερυθηματώδης λύκος, μυϊκή αδυναμία, αρθρίτιδα Διαταραχές του ενδοκρινικού συστήματος μη γνωστές: υποθυρεοειδισμός, υπερθυρεοειδισμός Διαταραχές του μεταβολισμού και της θρέψης συχνές: ανορεξία Λοιμώξεις και παρασιτώσεις μη γνωστές: απόστημα της θέσης ένεσης1 Αγγειακές διαταραχές συχνές: έξαψη μη γνωστές: αγγειοδιαστολή Γενικές διαταραχές και καταστάσεις της οδού χορήγησης πολύ συχνές: προσομοιάζοντα με γρίππη συμπτώματα, πυρεξία 2, ρίγη2, εφίδρωση2 συχνές: άλγος της θέσης ένεσης, ερύθημα της θέσης ένεσης, μώλωπας της θέσης ένεσης, εξασθένιση 2, άλγος, κόπωση 2, αίσθημα κακουχίας, νυχτερινοί ιδρώτες όχι συχνές: αίσθημα καύσου της θέσης ένεσης μη γνωστές: αντίδραση της θέσης ένεσης, φλεγμονή της θέσης ένεσης, κυτταρίτιδα της θέσης ένεσης1, νέκρωση της θέσης ένεσης, αιμορραγία της θέσης ένεσης, θωρακικό άλγος Διαταραχές του ανοσοποιητικού συστήματος μη γνωστές: αναφυλακτική αντίδραση, αναφυλακτική καταπληξία, αντιδράσεις υπερευαισθησίας (αγγειοοίδημα, δύσπνοια, κνίδωση, εξάνθημα και κνησμώδες εξάνθημα,) Διαταραχές του ήπατος και των χοληφόρων μη γνωστές: ηπατική ανεπάρκεια (βλέπε παράγραφο 4.4), ηπατίτιδα, αυτοάνοση ηπατίτιδα Διαταραχές του αναπαραγωγικού συστήματος και του μαστού όχι συχνές: μητρορραγία, μηνορραγία Ψυχιατρικές διαταραχές συχνές: κατάθλιψη (βλέπε παράγραφο 4.4), αϋπνία μη γνωστές: αυτοκτονία, ψύχωση, άγχος, σύγχυση, συναισθηματική αστάθεια 1Έχουν αναφερθεί αντιδράσεις της θέσης ένεσης, συμπεριλαμβανομένων άλγους, φλεγμονής και πολύ σπάνιων περιπτώσεων αποστήματος ή κυτταρίτιδας που μπορεί να απαιτούν χειρουργική επέμβαση. 2Η συχνότητα εμφάνισης είναι υψηλότερη κατά την έναρξη της αγωγής. 3Συγκοπτικό επεισόδιο μπορεί να εμφανιστεί μετά την ένεση του AVONEX, αποτελεί κατά κανόνα μεμονωμένο επεισόδιο που εμφανίζεται συνήθως με την έναρξη της θεραπείας, και δεν επαναλαμβάνεται στις επόμενες χορηγήσεις. Παιδιατρικός πληθυσμός: Περιορισμένα δημοσιευμένα δεδομένα δεικνύουν ότι το προφίλ ασφάλειας σε εφήβους από 12 έως 16 ετών, οι οποίοι λαμβάνουν AVONEX 30 μικρογραμμάρια ενδομυϊκά μία φορά την εβδομάδα, είναι παρόμοιο με αυτό που παρατηρείται στους ενήλικες. 4.9 Υπερδοσολογία Δεν αναφέρθηκε καμία περίπτωση υπερδοσολογίας. Σε περίπτωση όμως υπέρβασης της δοσολογίας, οι ασθενείς θα πρέπει να εισάγονται σε νοσοκομείο για παρακολούθηση και θα πρέπει να χορηγείται η κατάλληλη υποστηρικτική αγωγή. 7. ΚΑΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ BIOGEN IDEC LIMITED Innovation House 70 Norden Road Maidenhead Berkshire SL6 4AY Ηνωμένο Βασίλειο 8. ΑΡΙΘΜΟΣ(ΟΙ) ΑΔΕΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ EU/1/97/033/003, EU/1/97/033/004 9. ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΠΡΩΤΗΣ ΕΓΚΡΙΣΗΣ / ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΑΣ Ημερομηνία πρώτης έγκρισης: 13 Μαρτίου 1997 Ημερομηνία της πιο πρόσφατης ανανέωσης: 13 Μαρτίου 2007 10. ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 10/2011 Λεπτομερή πληροφοριακά στοιχεία για το προϊόν είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων (ΕΜΑ) http://www.ema. europa.eu. Τρόπος Διάθεσης: Περιορισμένη ιατρική συνταγή. Η διά γνωση και/ή η έναρξη της θεραπείας γίνεται σε νοσοκομείο και μπορεί να συνεχίζεται εκτός νοσοκομείου υπό νοσοκομειακή παρακολούθηση. Ενδεικτική Ν.Τ.(€): AVONEX INJ.SOL 4 PF SYRx30MCG/0,5ML: 623,66 € ΜΑΖΙ ΜΕ “Θέλω να έχω ενεργό ρόλο στη ζωή μου. Γι’ αυτό είναι σημαντικό για εμένα να έχω υποστήριξη και να λαμβάνω μια αποτελεσματική θεραπεία. Η Merck Serono με το Rebif, τις συσκευές αυτοχορήγησης και τη νοσηλευτική υπηρεσία με βοηθάει να ζω καλύτερα με την Πολλαπλή Σκλήρυνση” BRENDA | ΖΕΙ ΜΕ ΠΟΛΛΑΠΛΗ ΣΚΛΗΡΥΝΣΗ ΕΔΩ ΚΑΙ ΕΠΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΗΛΙΟ Ή ΒΡΟΧΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΠΟΥ ΕΜΠΙΣΤΕΥΕΣΤΕ ΙΜΜ/11/03.14 ΕΙΜΑΣΤΕ Ε∆Ω ΓΙΑ ΤΙΣ ΕΥΚΟΛΕΣ ΚΑΙ ∆ΥΣΚΟΛΕΣ ΣΤΙΓΜΕΣ Λεωφόρος Κηφισίας 41-45 (Κτίριο Β), 151 23 Μαρούσι, Αθήνα. www.merck.gr • www.merckserono.gr, Τηλ: 210 6165100 Η Merck Serono είναι ένας κλάδος της Merck ΠΕΡΙΛΗΨΗ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ Συνιστώμενη Δόση τιτλοποίησης για το τιτλοποίηση Rebif® 44 μικρογραμμάρια τρεις φορές την εβδομάδα (tiw) (% της τελικής δόσης) Εβδομάδες 1‑2 20% 8,8 μικρογραμμάρια tiw Εβδομάδες 3‑4 50% 22 μικρογραμμάρια tiw Εβδομάδες 5+ 100% 44 μικρογραμμάρια tiw Πρώτο απομυελινωτικό συμβάν. Η δοσολογία για ασθενείς που έχουν υποστεί ένα πρώτο απομυελινωτικό συμ‑ ® βάν είναι 44 μικρογραμμάρια Rebif χορηγούμενα τρεις φορές την εβδομάδα με υποδόρια ένεση. Υποτροπιάζουσα Σκλήρυνση κατά πλάκας. Η συνιστώμενη δοσολογία του Rebif® είναι 44 μικρογραμμάρια χο‑ ρηγούμενα τρεις φορές την εβδομάδα με υποδόρια ένεση. Συνιστάται η χορήγηση χαμηλότερης δόσης των 22 μικρογραμμαρίων επίσης τρεις φορές την εβδομάδα με υποδόρια ένεση σε ασθενείς που δεν μπορούν να ανεχτούν την υψηλή δόση. Παιδιατρικός πληθυσμός. Δεν έχουν πραγματοποιηθεί επίσημες κλινικές δοκιμές ή φαρμακοκινητικές μελέτες σε παιδιά ή εφήβους. Ωστόσο, μια παιδιατρική αναδρομική μελέτη κοόρτης συγκέντρωσε δεδομένα ασφάλειας με το Rebif® από ιατρικά αρχεία σε παιδιά (n=52) και εφήβους (n=255). Τα αποτελέσματα αυτής της μελέτης υποδεικνύουν ότι το προφίλ ασφάλειας στα παιδιά (ηλικίας 2 έως 11 ετών) και στους εφήβους (ηλικίας 12 έως 17 ετών) που λαμβάνουν Rebif® 22 μικρογραμμάρια ή 44 μικρογραμμάρια υποδορίως τρεις φορές την εβδομάδα είναι παρόμοιο με εκείνο που παρατηρείται στους ενήλικες. Η ασφάλεια και αποτελεσματικότητα του Rebif® σε παιδιά ηλικίας κάτω των 2 ετών δεν έχουν ακόμα τεκμηριω‑ θεί. Το Rebif® δεν πρέπει να χρησιμοποιείται σε αυτήν την ηλικιακή ομάδα. Τρόπος χορήγησης για το ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένη σύριγγα. Το Rebif® χορηγείται με υποδόρια ένεση. Πριν την ένεση και για ένα επιπλέον 24‑ωρο μετά από κάθε ένεση, συνιστάται ένα αντιπυρετικό αναλγητικό, προκειμένου να μειωθούν τα γριππώδη συμπτώματα που σχετίζονται με τη χορήγηση του Rebif®. Δεν είναι γνωστό σήμερα για πόσο χρόνο πρέπει να υποβάλλονται σε θεραπεία οι ασθενείς. Η ασφάλεια και η απο‑ τελεσματικότητα του Rebif δεν έχουν αποδειχθεί για περισσότερα από 4 χρόνια θεραπείας. Συνιστάται να αξιολογούνται οι ασθενείς, τουλάχιστον κάθε δεύτερο χρόνο κατά τη διάρκεια της περιόδου 4‑χρόνων από την έναρξη της θεραπείας με Rebif® και να λαμβάνεται τότε μια απόφαση για πιο μακροχρόνια θεραπεία, σε ατομική βάση από το θεράποντα γιατρό. Τρόπος χορήγησης για το ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο. Το ενέσιμο διάλυμα για υποδόρια χρήση χρήση Rebif® σε φυσίγγιο προορίζεται για πολλαπλές χρήσεις με την ηλεκτρονική συσκευή χορήγησης RebiSmart ή με τη χειροκίνητη πένα έγχυσης RebiSlide μετά από επαρκή εκπαίδευση του ασθενούς ή/και του προσώπου που φρο‑ ντίζει τον ασθενή. Ο ιατρός πρέπει να συζητήσει με τον ασθενή ποια συσκευή είναι η καταλληλότερη. Ασθενείς με μειωμένη όραση δεν πρέπει να χρησιμοποιούν το RebiSlide εκτός εάν κάποιο άτομο με καλή όραση μπορεί να παρέχει υποστήριξη. Για τη χορήγηση, πρέπει να ακολουθούνται οι οδηγίες που παρέχονται στο φύλλο οδη‑ γιών χρήσης του φαρμακευτικού προϊόντος και τα αντίστοιχα εγχειρίδια οδηγιών χρήσης (Οδηγίες χρήσης) που συνοδεύουν το RebiSmart και το RebiSlide. Πριν την ένεση και για ένα επιπλέον 24‑ωρο μετά από κάθε ένεση, συνιστάται ένα αντιπυρετικό αναλγητικό, προκειμένου να μειωθούν τα γριππώδη συμπτώματα που σχετίζονται με τη χορήγηση του Rebif®. Δεν είναι γνωστό σήμερα για πόσο χρόνο πρέπει να υποβάλλονται σε θεραπεία οι ασθενείς. Η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του Rebif® δεν έχουν αποδειχθεί για περισσότερα από 4 χρόνια θεραπείας. Συνιστάται να αξιολογούνται οι ασθενείς, τουλάχιστον κάθε δεύτερο χρόνο κατά τη διάρκεια της περιόδου 4‑χρόνων από την έναρξη της θεραπείας με Rebif® και να λαμβάνεται τότε μια απόφαση για πιο μακροχρόνια θεραπεία, σε ατομική βάση από το θεράποντα γιατρό. 4.3 Αντενδείξεις. Έναρξη της θεραπείας κατά τη διάρκεια της κύησης (βλ. παράγραφο 4.6). Υπερευαισθησία στη φυσική ή ανασυνδυασμένη ιντερφερόνη‑β, ή σε οποιαδήποτε από τα έκδοχα. Ενεργή σοβαρή κατάθλιψη και/ή ιδεασμός αυτοκτονίας (βλ. παραγράφους 4.4 και 4.8). 4.4 Ειδικές προειδοποιήσεις και προφυλάξεις κατά τη χρήση. Οι ασθενείς πρέπει να ενημερώνονται για τις πιο συχνές ανεπιθύμητες αντιδράσεις που συνδέονται με τη χορήγηση ιντερφερόνης βήτα, συμπεριλαμβανο‑ μένων των συμπτωμάτων του γριππώδους συνδρόμου (βλ. παράγραφο 4.8). Αυτά τα συμπτώματα έχουν την τάση να είναι εντονότερα κατά την έναρξη της θεραπείας και η συχνότητα και η βαρύτητά τους μειώνεται με τη συνέχιση της θεραπείας. Το Rebif® πρέπει να χορηγείται με προσοχή σε ασθενείς με προγενέστερες ή ενεργές καταθλιπτικές διαταραχές και πιο συγκεκριμένα σε αυτούς με προηγούμενα ιδεασμού αυτοκτονίας (βλ. παράγραφο 4.3). Είναι γνωστό ότι η κατάθλιψη και ο ιδεασμός αυτοκτονίας εμφανίζονται με αυξημένη συ‑ χνότητα στον πληθυσμό με Σκλήρυνση κατά πλάκας και σε σχέση με τη χρήση ιντερφερόνης. Στους ασθενείς που λαμβάνουν θεραπεία με Rebif® πρέπει να γίνονται συστάσεις να αναφέρουν αμέσως κάθε καταθλιπτικό σύμπτωμα και/ή ιδεασμό αυτοκτονίας στον ιατρό που συνταγογράφησε το φάρμακο. Οι ασθενείς που εμφανίζουν κατάθλιψη θα πρέπει να παρακολουθούνται στενά κατά τη διάρκεια της θεραπείας με Rebif® και να λαμβάνουν την κατάλληλη θεραπεία. Θα πρέπει να εξετάζεται η διακοπή της θεραπείας με Rebif® (βλ. παραγράφους 4.3 και 4.8). Το Rebif® πρέπει να χορηγείται με προσοχή σε ασθενείς με ιστορικό σπασμών, σε αυτούς που λαμβάνουν θεραπεία με αντιεπιληπτικά, ιδιαίτερα αν η επιληψία τους δεν ελέγχεται επαρκώς με αντιεπιληπτικά (βλ. πα‑ ραγράφους 4.5 και 4.8). Οι ασθενείς με καρδιακές παθήσεις, όπως στηθάγχη, συμφορητική καρδιακή ανεπάρκεια ή αρρυθμία, θα πρέπει να παρακολουθούνται στενά για επιδείνωση της κλινικής κατάστασής τους κατά την έναρξη της θεραπείας με ιντερφερόνη βήτα‑1α. Τα συμπτώματα του γριππώδους συνδρόμου που σχετίζονται με τη θεραπεία με ιντερφερόνη βήτα‑1α μπορεί να αποδειχθούν αγχογόνα για τους ασθενείς με καρδιακές παθήσεις. Νέκρωση στο σημείο της ένεσης έχει αναφερθεί σε ασθενείς που χρησιμοποιούν Rebif® (βλ. παράγραφο 4.8). Για να ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος νέκρωσης στο σημείο της ένεσης οι ασθενείς θα πρέπει να: χρησιμοποιούν άσηπτη τεχνική ένεσης, εναλλάσσουν τα σημεία της ένεσης σε κάθε δόση. Η διαδικασία αυτοχορήγησης από τον ασθενή θα πρέπει να επανεξετάζεται περιοδικά ειδικά εάν έχουν συμβεί ανεπιθύμητες αντιδράσεις στο σημείο της ένεσης. Εάν ο ασθενής έχει παρουσιάσει ασυνέχεια του δέρμα‑ τος, η οποία μπορεί να σχετίζεται με οίδημα ή παροχέτευση υγρού από το σημείο της ένεσης, ο ασθενής θα πρέπει να συμβουλευτεί το θεράποντα ιατρό πριν συνεχίσει τις ενέσεις Rebif®. Εάν ο ασθενής έχει πολ‑ λαπλές αλλοιώσεις, η χρήση του Rebif® θα πρέπει να ανασταλεί έως ότου επέλθει επούλωση. Ασθενείς με μεμονωμένες αλλοιώσεις μπορούν να συνεχίσουν τη χρήση εφόσον η νέκρωση δεν είναι πολύ εκτεταμένη. Σε κλινικές δοκιμές με Rebif®, υπήρχε συχνά ασυμπτωματική αύξηση των ηπατικών τρανσαμινασών [ιδιαιτέρως της αμινοτρανσφεράσης της αλανίνης (ΑLT)] και στο 1‑3% των ασθενών αυξήθηκε 5 φορές πάνω από το ανώτατο φυσιολογικό όριο (ULN). Επί απουσίας κλινικών συμπτωμάτων, τα επίπεδα της ΑLT ορού πρέπει να ελέγχονται πριν την έναρξη της θεραπείας, στον πρώτο, τρίτο και έκτο μήνα της θεραπείας και αργότερα σε περιοδικά διαστήματα. Πρέπει να εξεταστεί η μείωση της δόσης του Rebif® σε περίπτωση που η τιμή της ALT αυξηθεί πάνω από 5 φορές της ULN και στη συνέχεια να γίνεται σταδιακή αύξηση της δόσης όταν τα επίπεδα των ενζύμων σταθεροποιηθούν στις φυσιολογικές τιμές. Η θεραπεία με το Rebif® πρέπει να ξεκινάει με προσοχή σε ασθενείς με ιστορικό σημαντικής ηπατικής νόσου, με ενεργό ηπατική νόσο με κλινικά ευρήματα, με κατάχρηση αλκοόλ ή με αυξημένη τιμή ΑLT ορού (>2,5 φορές της ULN). Η θεραπεία με Rebif® πρέπει να διακόπτεται σε περίπτωση εμφάνισης ίκτερου ή άλλων κλινικών συμπτωμάτων ηπατικής δυσλειτουργίας (βλ. παράγραφο 4.8). Το Rebif® όπως άλλες ιντερφερόνες βήτα, δυνητικά μπορεί να προκαλέσει σοβαρή ηπατική βλάβη (βλ. παρά‑ γραφο 4.8) συμπεριλαμβανομένης της οξείας ηπατικής ανεπάρκειας. Ο μηχανισμός για τη σπάνια συμπτωματική ηπατική δυσλειτουργία δεν είναι γνωστός. Δεν έχουν προσδιορισθεί συγκεκριμένοι παράγοντες κινδύνου. Η χρήση ιντερφερονών συνδέεται με εργαστηριακές διαταραχές. Γι’ αυτό, εκτός από τις εργαστηριακές εξετά‑ σεις που απαιτούνται ως έλεγχος ρουτίνας για την παρακολούθηση των ασθενών με Σκλήρυνση κατά πλάκας, συνιστώνται έλεγχος των ηπατικών ενζύμων και πλήρεις και διαφορικές μετρήσεις των κυττάρων του αίματος και των αιμοπεταλίων σε τακτικά διαστήματα (1, 3 και 6 μήνες) μετά την έναρξη της θεραπείας με Rebif® και στη συνέχεια περιοδικά επί απουσίας κλινικών συμπτωμάτων. Οι ασθενείς υπό θεραπεία με Rebif® ενίοτε πρωτοεμφανίζουν διαταραχές του θυρεοειδούς ή παρουσιάζουν επι‑ δείνωση αυτών. Ο έλεγχος της λειτουργίας του θυρεοειδούς συστήνεται κατά την έναρξη και κάθε 6‑12 μήνες της θεραπείας όταν αυτός είναι μη φυσιολογικός. Στην περίπτωση που αρχικά είναι φυσιολογικός δεν απαιτείται τακτικός έλεγχος αλλά θα πρέπει να διενεργείται εφόσον εμφανιστούν κλινικά συμπτώματα δυσλειτουργίας του θυρεοειδούς (βλ. παράγραφο 4.8). Πρέπει να καταβάλλεται προσοχή και να εξετάζεται το ενδεχόμενο στενής παρακολούθησης όταν η ιντερφερόνη βήτα‑1α χορηγείται σε ασθενείς με σοβαρή νεφρική και ηπατική ανεπάρκεια και σε ασθενείς με σοβαρή μυελοκαταστολή. Μπορεί να αναπτυχθούν εξουδετερωτικά αντισώματα ορού κατά της ιντερφερόνης βήτα‑1α. Η ακριβής συχνότητα εμφάνισης των αντισωμάτων είναι ακόμη αβέβαιη. Κλινικά δεδομένα υποδεικνύουν ότι μετά από 24 έως 48 μήνες θεραπείας με Rebif® 22 μικρογραμμάρια, περί‑ που το 24% των ασθενών αναπτύσσουν μόνιμα αντισώματα ορού κατά της ιντερφερόνης βήτα‑1α. Η παρουσία των αντισωμάτων έχει αποδειχθεί ότι ελαττώνει τη φαρμακοδυναμική ανταπόκριση στην ιντερφερόνη βήτα‑1α (Βήτα‑2 μικροσφαιρίνη και νεοπτερίνη). Παρόλο που η κλινική σημασία της επαγωγής των αντισωμάτων δεν έχει ακόμη διευκρινισθεί πλήρως, η ανάπτυξη των εξουδετερωτικών αντισωμάτων σχετίζεται με μειωμένη αποτελε‑ σματικότητα σε κλινικές και εργαστηριακές MRI (μαγνητική τομογραφία) μεταβλητές. Εάν ένας ασθενής έχει πτωχή ανταπόκριση στη θεραπεία με Rebif® και παρουσιάζει εξουδετερωτικά αντισώματα, ο θεράπων ιατρός πρέπει να επανεκτιμήσει τη σχέση κινδύνου/οφέλους της συνεχιζόμενης θεραπείας με Rebif®. Η χρήση διαφόρων τεχνικών ανίχνευσης των αντισωμάτων στον ορό καθώς και οι διαφορετικοί ορισμοί της ύπαρξης των αντισωμάτων περιορίζει την ικανότητα σύγκρισης της αντιγονικότητας μεταξύ των διαφόρων προ‑ ϊόντων. Υπάρχουν μόνο ελάχιστα στοιχεία για την αποτελεσματικότητα και την ασφάλεια στους μη περιπατητι‑ κούς ασθενείς με σκλήρυνση κατά πλάκας. Το Rebif® δεν έχει ακόμα διερευνηθεί σε ασθενείς με πρωτογενή προοδευτική σκλήρυνση κατά πλάκας και δεν πρέπει να χρησιμοποιείται σε αυτούς τους ασθενείς. Αυτό το φαρμακευτικό προϊόν περιέχει 2,5 mg βενζυλικής αλκοόλης ανά δόση των 0,5 ml. Πρέπει να μην χορηγείται σε πρόωρα βρέφη ή νεογέννητα. Μπορεί να προκαλέσει τοξικές αντιδράσεις και αναφυλακτοειδείς αντιδράσεις σε βρέφη και παιδιά ηλικίας μέχρι 3 ετών. 4.5 Αλληλεπιδράσεις με άλλα φαρμακευτικά προϊόντα και άλλες μορφές αλληλεπίδρασης. Δεν έχουν πραγμα‑ τοποιηθεί μελέτες αλληλεπιδράσεων με ιντερφερόνη βήτα‑1α σε ανθρώπους. Έχει αναφερθεί ότι οι ιντερφερόνες μειώνουν τη δράση των ενζύμων που εξαρτώνται από το ηπατικό κυτόχρω‑ μα Ρ450 σε ανθρώπους και ζώα. Πρέπει να καταβάλλεται προσοχή όταν το Rebif® χορηγείται σε συνδυασμό με φαρμακευτικά προϊόντα που έχουν στενό θεραπευτικό εύρος και εξαρτώνται ευρέως από το σύστημα του ηπατικού κυτοχρώματος Ρ450 για την απομάκρυνσή τους, π.χ. αντιεπιληπτικά και μερικές κατηγορίες αντικατα‑ θλιπτικών. Η αλληλεπίδραση του Rebif® με τα κορτικοστεροειδή ή την φλοιοεπινεφριδιοτρόπο ορμόνη (ACTH) δεν έχει μελετηθεί συστηματικά. Κλινικές μελέτες δείχνουν ότι ασθενείς με Σκλήρυνση κατά πλάκας μπορούν να λαμβάνουν Rebif® και κορτικοστεροειδή ή ACTH κατά τις υποτροπές. 4.6 Γονιμότητα, κύηση και γαλουχία. Γυναίκες σε αναπαραγωγική ηλικία . Οι γυναίκες με αναπαραγωγική δυ‑ νατότητα πρέπει να λαμβάνουν κατάλληλα μέτρα αντισύλληψης. Εάν η ασθενής μείνει έγκυος ή προγραμματίζει να μείνει έγκυος όσο λαμβάνει Rebif®, πρέπει να ενημερωθεί για τους ενδεχόμενους κινδύνους και πρέπει να εξεταστεί η διακοπή της θεραπείας (βλ. παράγραφο 5.3). Σε ασθενείς με υψηλό ποσοστό υποτροπής πριν την έναρξη της θεραπείας, ο κίνδυνος σοβαρής υποτροπής μετά από διακοπή του Rebif® στην περίπτωση εγκυμοσύνης, πρέπει να σταθμιστεί έναντι του πιθανού αυξημένου κινδύνου αυτόματης αποβολής. Εγκυμοσύνη. Υπάρχουν περιορισμένες πληροφορίες όσον αφορά τη χρήση του Rebif® στην εγκυμοσύνη. Τα διαθέσιμα δε‑ δομένα καταδεικνύουν ότι μπορεί να υπάρχει αυξημένος κίνδυνος αυτόματης αποβολής. Για το λόγο αυτό η έναρξη της θεραπείας αντενδείκνυται κατά τη διάρκεια της κύησης (βλ. παράγραφο 4.3). Θηλασμός. Δεν είναι γνωστό κατά πόσον το Rebif® αποβάλλεται στο ανθρώπινο γάλα. Λόγω του ενδεχομένου σοβαρών ανεπιθύ‑ μητων αντιδράσεων σε βρέφη που θηλάζουν, πρέπει να ληφθεί απόφαση είτε να διακοπεί ο θηλασμός ή η θεραπεία με Rebif®. 4.7 Επιδράσεις στην ικανότητα οδήγησης και χειρισμού μηχανών. Ανεπιθύμητα συμβάματα συνδεόμενα με το κεντρικό νευρικό σύστημα και σχετίζονται με τη χρήση ιντερφερόνης βήτα (π.χ. ζάλη) θα μπορούσαν να επηρεά‑ σουν την ικανότητα του ασθενούς να οδηγεί ή να χειρίζεται μηχανές (βλ. παράγραφο 4.8). 4.8 Ανεπιθύμητες ενέργειες. Περίληψη του προφίλ ασφάλειας. Η υψηλότερη συχνότητα εμφάνισης ανεπι‑ θύμητων αντιδράσεων που συνδέονται με τη θεραπεία με Rebif®, σχετίζεται με το γριππώδες σύνδρομο. Τα γριππώδη συμπτώματα τείνουν να είναι πιο εμφανή κατά την έναρξη της θεραπείας και μειώνονται ως προς τη συχνότητα με τη συνέχιση της θεραπείας. Περίπου 70% των ασθενών υπό θεραπεία με Rebif® αναμένεται να παρουσιάσουν το τυπικό γριππώδες σύνδρομο των ιντερφερονών εντός του πρώτου εξαμήνου μετά την έναρ‑ ξη της θεραπείας. Περίπου 30% των ασθενών θα παρουσιάσουν αντιδράσεις στο σημείο της ένεσης, κυρίως ήπια φλεγμονή ή ερύθημα. Είναι επίσης συχνές οι ασυμπτωματικές αυξήσεις στις εργαστηριακές παραμέτρους της ηπατικής λειτουργίας και οι μειώσεις του αριθμού των λευκοκυττάρων. Η πλειονότητα των ανεπιθύμητων αντιδράσεων που παρατηρούνται με ιντερφερόνη βήτα‑1α είναι συνήθως ήπιες και αναστρέψιμες και ανταπο‑ κρίνονται καλά σε μειώσεις της δόσεως. Σε περίπτωση σοβαρών ή επίμονων ανεπιθύμητων ενεργειών, η δόση του Rebif® μπορεί να μειωθεί προσωρινά ή να διακοπεί, κατά την κρίση του γιατρού. Κατάλογος ανεπιθύμητων ενεργειών. Οι παρατιθέμενες ανεπιθύμητες ενέργειες έχουν αναγνωριστεί από κλι‑ νικές μελέτες καθώς και από αναφορές μετά την κυκλοφορία του φαρμάκου στην αγορά (ένας αστερίσκος [*] υποδεικνύει ανεπιθύμητες ενέργειες που αναγνωρίστηκαν κατά τη διάρκεια της μετεγκριτικής παρακολούθησης). Οι ακόλουθοι ορισμοί εφαρμόζονται στην ορολογία συχνότητας που χρησιμοποιείται παρακάτω: Πολύ συχνές (≥1/10), Συχνές (≥1/100 έως <1/10), Όχι συχνές (≥1/1.000 έως <1/100), Σπάνιες (≥1/10.000 έως <1/1.000), Πολύ σπάνιες (<1/10.000). Συχνότητα μη γνωστή (δεν μπορούν να εκτιμηθούν με βάση τα διαθέσιμα δεδομένα) Διαταραχές του αιμοποιητικού και του λεμφικού συστήματος. Πολύ συχνές: Ουδετεροπενία, λεμφοπενία, λευ‑ κοπενία, θρομβοπενία, αναιμία. Σπάνιες: Θρομβωτική θρομβοπενική πορφύρα/αιμολυτικό ουραιμικό σύνδρομο*, πανκυτταροπενία* Διαταραχές του ενδοκρινικού συστήματος. Όχι συχνές: Δυσλειτουργία του θυρεοειδούς συχνότερα εμφανιζό‑ μενη ως υποθυρεοειδισμός ή υπερθυρεοειδισμός Διαταραχές του ανοσοποιητικού συστήματος. Σπάνιες: Αναφυλακτικές αντιδράσεις* Διαταραχές του ήπατος και των χοληφόρων. Πολύ συχνές: Ασυμπτωματική αύξηση των τρανσαμινασών Συχνές: Μεγάλη αύξηση των τρανσαμινασών, Όχι συχνές: Ηπατίτιδα με ή χωρίς ίκτερο*, Σπάνιες: Ηπατική ανεπάρκεια* (βλ. επίσης παράγραφο 4.4), αυτοάνοση ηπατίτιδα* Ψυχιατρικές διαταραχές. Συχνές: Κατάθλιψη, αϋπνία. Σπάνιες: Απόπειρα αυτοκτονίας* Διαταραχές του νευρικού συστήματος. Πολύ συχνές: Κεφαλαλγία. Όχι συχνές: Σπασμοί*. Συχνότητα μη γνω‑ στή: Παροδικά νευρολογικά συμπτώματα (π.χ. υπαισθησία, μυϊκός σπασμός, παραισθησία, δυσκολία στο βάδι‑ σμα, μυοσκελετική ακαμψία) που μπορεί να προσομοιάζουν με εξάρσεις πολλαπλής σκλήρυνσης* Οφθαλμικές διαταραχές. Όχι συχνές: Αγγειακές διαταραχές του αμφιβληστροειδούς (π.χ. αμφιβληστροειδοπά‑ θεια, βαμβακόμορφα εξιδρώματα, απόφραξη της αμφιβληστροειδικής φλέβας ή αρτηρίας)* Αγγειακές διαταραχές. Όχι συχνές: Θρομβοεμβολικά επεισόδια* Διαταραχές του αναπνευστικού συστήματος,του θώρακα και του μεσοθωράκιου. Όχι συχνές: Δύσπνοια* Διαταραχές του γαστρεντερικού. Συχνές: Διάρροια, έμετος, ναυτία Διαταραχές του δέρματος και του υποδόριου ιστού. Συχνές: Κνησμός, εξάνθημα, ερυθηματώδες εξάνθημα, κηλιδοβλατιδώδες εξάνθημα, αλωπεκία*, Όχι συχνές: Κνίδωση*, Σπάνιες: Οίδημα του Quincke (αγγειοοίδημα)*, πολύμορφο ερύθημα*, δερματικές αντιδράσεις τύπου πολύμορφου ερυθήματος*, σύνδρομο Stevens Johnson* Διαταραχές του μυοσκελετικού συστήματος και του συνδετικού ιστού. Συχνές: Μυαλγία, αρθραλγία Σπάνιες: Επαγόμενος από φάρμακα ερυθηματώδης λύκος* Γενικές διαταραχές και καταστάσεις της οδού χορήγησης. Πολύ συχνές: Φλεγμονή στο σημείο της ένεσης, αντίδραση στο σημείο της ένεσης, γριππώδη συμπτώματα. Συχνές: Άλγος στο σημείο της ένεσης, κόπωση, ρίγη, πυρετός, Όχι συχνές: Νέκρωση στο σημείο της ένεσης, μάζα στο σημείο της ένεσης, απόστημα στο σημείο της ένεσης, λοιμώξεις στο σημείο της ένεσης*, αυξημένη εφίδρωση*, Σπάνιες: Κυτταρίτιδα στο σημείο της ένεσης* Παιδιατρικός πληθυσμός. Δεν έχουν πραγματοποιηθεί επίσημες κλινικές δοκιμές ή φαρμακοκινητικές μελέτες σε παιδιά ή εφήβους. Περιορισμένα δεδομένα ασφάλειας υποδεικνύουν ότι το προφίλ ασφάλειας στα παιδιά και στους εφήβους (ηλικίας 2 έως 17 ετών) που λαμβάνουν Rebif® 22 μικρογραμμάρια ή 44 μικρογραμμάρια τρεις φορές εβδομαδιαίως είναι παρόμοιο με εκείνο που παρατηρείται στους ενήλικες. Επιδράσεις κατηγορίας. Η χορήγηση ιντερφερονών έχει συνδεθεί με την εμφάνιση ανορεξίας, ζάλης, ανησυ‑ χίας, αρρυθμιών, αγγειοδιαστολής, αισθήματος παλμών, μηνορραγίας και μητρορραγίας. Κατά τη διάρκεια της θεραπείας με ιντερφερόνη βήτα μπορεί να παρατηρηθεί αύξηση του σχηματισμού αυτο‑αντισωμάτων. 4.9 Υπερδοσολογία. Σε περίπτωση υπερδοσολογίας οι ασθενείς πρέπει να εισάγονται σε νοσοκομείο για παρα‑ κολούθηση και να τους δίνεται κατάλληλη υποστηρικτική θεραπεία. 5. ΦΑΡΜΑΚΟΛΟΓΙΚΕΣ ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ. 5.1 Φαρμακοδυναμικές ιδιότητες. Φαρμακοθεραπευτική κατηγορία: Ανοσοδιεγέρτες, Iντερφερόνες, κωδικός ATC: L03AB07. Οι ιντερφερόνες (IFNs) είναι μία ομάδα ενδογενών γλυκοπρωτεϊνών που είναι προικισμένες με ανοσορυθμιστικές, αντι‑ιικές και αντιϋπερπλαστικές ιδιότητες. Το Rebif® (ιντερφερόνη βήτα –1α) έχει την ίδια ακολουθία αμινοξέων με την ενδογενή ανθρώπινη ιντερφερόνη βήτα. Παράγεται σε κύτταρα θηλαστικών (ωοθήκη κινέζικου κρικητού) και επομένως είναι γλυκοζυλιωμένη όπως και η φυσική πρωτεΐνη. Ο ακριβής μηχανισμός δράσης του Rebif® στη Σκλήρυνση κατά πλάκας βρίσκεται ακόμη υπό έρευνα. Υποτροπιάζουσα‑Διαλείπουσα Σκλήρυνση κατά πλάκας. Η ασφάλεια και η αποτελεσματικότητα του Rebif® έχει αξιολογηθεί σε ασθενείς με Υποτροπιάζουσα‑ Διαλείπουσα Σκλήρυνση κατά πλάκας σε δόσεις που κυμαίνονται από 11 μέχρι 44 μικρογραμμάρια (3‑12 εκατομμύρια IU), χορηγούμενες υποδορίως τρεις φορές την εβδομάδα. Στην εγκεκριμένη δοσολογία, το Rebif® 22 μικρογραμμάρια απεδείχθη ότι μειώνει τη συχνότητα (κατά 30% σε 2 χρόνια) και τη σοβαρότητα των κλινικών υποτροπών σε ασθενείς με τουλάχιστον 2 υποτροπές τα προηγούμε‑ να 2 χρόνια και EDSS 0‑5,0 κατά την έναρξη. Το ποσοστό των ασθενών με εξέλιξη της αναπηρίας, όπως αυτή καθορίζεται από αύξηση κατά τουλάχιστον ένα βαθμό στην κλίμακα EDSS η οποία επιβεβαιώθηκε τρεις μήνες μετά, μειώθηκε από 39% (εικονικό φάρμακο) σε 30% (Rebif® 22 μικρογραμμάρια). Κατά τη διάρκεια 4 χρόνων, η μείωση του μέσου ρυθμού παρόξυνσης ήταν 22% σε ασθενείς υπό θεραπεία με Rebif® 22 μικρογραμμάρια και 29% σε ασθενείς υπό θεραπεία με Rebif® 44 μικρογραμμαρίων συγκριτικά με μια ομάδα ασθενών υπό θεραπεία με εικονικό φάρμακο για 2 χρόνια που έλαβαν στη συνέχεια είτε Rebif® 22 ή 44 μικρογραμμάρια για 2 ακόμη χρόνια. Δευτερογενώς προϊούσα μορφή Σκλήρυνσης κατά πλάκας. Σε μελέτη διάρκειας 3 χρόνων σε ασθενείς με δευτερογενώς προϊούσα μορφή Σκλήρυνσης κατά πλάκας (EDSS 3‑6,5) με ενδείξεις κλινικής εξέλιξης τα περασμένα δύο χρόνια και οι οποίοι δεν βίωσαν υποτροπές τις περασμένες 8 εβδομάδες, το Rebif® δεν είχε σημαντική επίδραση στην εξέλιξη της αναπηρίας, αλλά η συχνότητα υποτροπών μειώθηκε περίπου κατά 30%. Όταν ο πληθυσμός χωρίστηκε σε 2 υποομάδες (σε ασθενείς με και χωρίς υποτροπές κατά τη διάρκεια 2 χρόνων προ έναρξης μελέτης), δεν υπήρχε επίδραση στην εξέλιξη της νόσου στους ασθενείς χωρίς υπο‑ τροπές, αλλά στους ασθενείς με υποτροπές μειώθηκε η αναλογία ασθενών με εξέλιξη της νόσου από 70% (εικονικό φάρμακο) σε 57% (Rebif® 22 μικρογραμμάρια και Rebif® 44 μικρογραμμάρια συνδυασμένα) στο τέλος της μελέτης. Αυτά τα αποτελέσματα που ελήφθησαν εκ των υστέρων από μια υποομάδα ασθενών πρέπει να ερμηνεύονται με προσοχή. Πρωτογενώς προϊούσα μορφή Σκλήρυνσης κατά πλάκας. Το Rebif® δεν έχει ακόμη μελετηθεί σε ασθενείς με πρωτογενώς προϊούσα μορφή Σκλήρυνσης κατά πλάκας και δεν θα πρέπει να χρησιμοποιείται σε αυτούς τους ασθενείς. Β & Δ (44 mcg) Μεμονωμένο κλινικό συμβάν ενδεικτικό Σκλήρυνσης κατά πλάκας. Μία ελεγχόμενη κλινική δοκιμή διάρκειας 2 ετών με το Rebif® πραγματοποιήθηκε σε ασθενείς με ένα μεμονωμένο κλινικό συμβάν ενδεικτικό απομυελίνωσης λόγω Σκλήρυνσης κατά πλάκας. Οι ασθενείς που εντάχθηκαν στη δοκιμή είχαν του‑ λάχιστον δύο κλινικά σιωπηρές βλάβες στην T2‑σταθμισμένη σάρωση MRI, με μέγεθος τουλάχιστον 3 mm, εκ των οποίων μία τουλάχιστον είναι ωοειδής ή περικοιλιακή ή υποσκηνιδιακή. Κάθε νόσος άλλη από τη Σκλήρυνση κατά πλάκας που θα μπορούσε να εξηγήσει καλύτερα τα σημεία και συμπτώματα του ασθενούς έπρεπε να αποκλειστεί. Οι ασθενείς τυχαιοποιήθηκαν με διπλά‑τυφλό τρόπο σε Rebif® 44 μικρογραμμάρια χορηγούμενα τρεις φορές την εβδομάδα, σε Rebif® 44 μικρογραμμάρια μία φορά την εβδομάδα, ή σε εικονικό φάρμακο. Εάν έλαβε χώρα ένα δεύτερο κλινικό απομυελινωτικό συμβάν που επιβεβαίωσε οριστική Σκλήρυνση κατά πλάκας, η θεραπεία των ασθενών τροποποιήθηκε στη συνιστώμενη δοσολογία Rebif® 44 μικρογραμμάρια τρεις φορές την εβδομάδα με τρόπο ανοικτής επισήμανσης (open‑label), ενώ διατηρήθηκε η απόκρυψη ως προς την αρχική τυχαιοποίηση. Τα αποτελέσματα αποτελεσματικότητας για το Rebif® 44 μικρογραμμάρια χορηγούμενο τρεις φορές την εβδομάδα σε σύγκριση με το εικονικό φάρμακο από αυτήν τη μελέτη έχουν ως εξής: Στατιστικά παραμέτρων Θεραπεία Σύγκριση θεραπειών Rebif® 44 μg tiw έναντι εικονικού φαρμάκου Εικονικό Rebif® Μείωση κινδύνου Δείκτης αναλογικού Log-Rank κινδύνου Cox Τιμή p φάρμακο 44 [95% CI] (n=171) μg tiw* (n=171) Μετατροπή McDonald (2005) Αριθμός συμβάντων 144 106 0,49 [0,38 ‑ 0,64] 51% <0,001 Εκτίμηση KM 85,8% 62,5% Μετατροπή CDMS Αριθμός συμβάντων 60 33 0,48 [0,31 ‑ 0,73] 52% <0,001 Εκτίμηση KM 37,5% 20,6% Μέσος CUA - Βλάβες ανά άτομο ανά σάρωση κατά τη διάρκεια της διπλά-τυφλής περιόδου Μέσος ελαχίστων 2,58 0,50 81% 0,19 [0,14 ‑ 0,26] <0,001 τετραγώνων (SE) (0,30) (0,06) * tiw – τρεις φορές την εβδομάδα Επί του παρόντος δεν υπάρχει καλά καθιερωμένος ορισμός του ασθενούς υψηλού κινδύνου, αν και μια πιο συντηρητική προσέγγιση αποδέχεται τουλάχιστον εννέα T2 υπερέντονες βλάβες στην αρχική σάρωση και τουλάχιστον μία νέα T2 ή μία νέα ενισχυμένη με Gd βλάβη σε μια σάρωση παρακολούθησης λαμβανόμενη τουλάχιστον 1 μήνα μετά την αρχική σάρωση. Σε κάθε περίπτωση, η θεραπεία θα πρέπει να εξετάζεται μόνο για ασθενείς που έχουν ταξινομηθεί ως υψηλού κινδύνου. 5.2 Φαρμακοκινητικές ιδιότητες. Σε υγιείς εθελοντές μετά από ενδοφλέβια χορήγηση, η ιντερφερόνη βήτα‑1α εμφανίζει απότομη πολυεκθετική πτώση, με επίπεδα στον ορό ευθέως ανάλογα προς τη δόση. Ο αρχικός χρό‑ νος ημίσειας ζωής είναι της τάξης των λεπτών και ο τελικός χρόνος ημίσειας ζωής είναι αρκετές ώρες, με πιθανή παρουσία εν τω βάθει διαμερίσματος. Όταν χορηγείται υποδορίως ή ενδομυϊκώς, τα επίπεδα ιντερφε‑ ρόνης βήτα στον ορό παραμένουν χαμηλά, αλλά εξακολουθούν να είναι μετρήσιμα μέχρι 12‑24 ώρες μετά τη δόση. Οι υποδόριες και ενδομυϊκές χορηγήσεις Rebif® προκαλούν ισοδύναμη έκθεση στην ιντερφερόνη βήτα. Μετά από μία δόση 60 μικρογραμμαρίων, η μέγιστη κορυφή συγκέντρωσης, όπως μετριέται με ανοσομέτρηση είναι περίπου 6 έως 10 IU/ml και εμφανίζεται κατά μέσο όρο περίπου 3 ώρες μετά τη δόση. Μετά την υποδόρια χορήγηση στην ίδια δόση επαναλαμβανόμενη κάθε 48 ώρες επί 4 χορηγήσεις, λαμβάνει χώρα μετρίου βαθμού συσσώρευση (περίπου 2,5 x AUC). Ανεξάρτητα από την οδό χορήγησης, έντονες φαρμακοδυναμικές μεταβολές συνδέονται με τη χορήγηση του Rebif®. Μετά από μια δόση, η δράση μέσα στα κύτταρα και στον ορό της 2‑5Α συνθετάσης και οι συγκεντρώσεις στον ορό της βήτα‑2 μικροσφαιρίνης και νεοπτερίνης αυξάνονται εντός 24 ωρών και αρχίζουν να μειώνονται εντός 2 ημερών. Οι ενδομυϊκές και υποδόριες χορηγήσεις προκαλούν πλήρως συγκρίσιμες αποκρίσεις. Μετά από επανειλημμένη υποδόρια χορήγηση κάθε 48 ώρες επί 4 χορηγήσεις, αυτές οι βιολογικές αποκρίσεις πα‑ ραμένουν αυξημένες και δεν υπάρχουν σημεία ανάπτυξης αντοχής. Η ιντερφερόνη βήτα‑1α μεταβολίζεται και αποβάλλεται κυρίως από το ήπαρ και τους νεφρούς. 5.3 Προκλινικά δεδομένα για την ασφάλεια. Τα μη κλινικά δεδομένα δεν αποκαλύπτουν ιδιαίτερο κίνδυνο για τον άνθρωπο με βάση τις συμβατικές μελέτες φαρμακολογικής ασφάλειας, τοξικότητας επαναλαμβανόμενων δόσεων και γονιδιοτοξικότητας. Το Rebif® δεν έχει μελετηθεί για καρκινογόνο δράση. Μία μελέτη εμβρυο‑ τοξικότητας σε πιθήκους δεν έδειξε συμπτώματα διαταραχών στην αναπαραγωγή. Βάσει παρατηρήσεων με άλλες άλφα και βήτα ιντερφερόνες, δε μπορεί να αποκλειστεί αυξημένος κίνδυνος αποβολής. Δεν υπάρχουν διαθέσιμες πληροφορίες για τις επιδράσεις της ιντερφερόνης βήτα‑1α στην ανδρική γονιμότητα. 6. ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ. 6.1 Κατάλογος εκδόχων. Μαννιτόλη, Πολοξαμερές 188, L‑Μεθειονίνη, Βενζυλική αλκοόλη, Οξικό νάτριο, Οξικό οξύ για ρύθμιση του pH, Υδροξείδιο του νατρίου για ρύθμιση του pH, Ύδωρ για ενέσιμα 6.2 Ασυμβατότητες. Δεν εφαρμόζεται. 6.3 Διάρκεια ζωής. 18 μήνες. Γ.‑Δ. Ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο. Μετά την πρώτη ένεση, χρησιμοποιήστε εντός 28 ημερών. 6.4 Ιδιαίτερες προφυλάξεις κατά την φύλαξη του προϊόντος. Φυλάσσετε σε ψυγείο (2°C‑8°C), αποφεύγετε την τοποθέτησή του κοντά στο τμήμα της καταψύξεως του ψυγείου. Μην καταψύχετε. Φυλάσσετε στην αρχική συσκευασία για να προστατεύεται από το φως. Για το σκοπό περιπατητικής χρήσης, ο ασθενής μπορεί να βγάλει το Rebif® από το ψυγείο και να το αποθηκεύσει όχι πάνω από τους 25°C για μία μόνο περίοδο που δε θα υπερ‑ βαίνει τις 14 ημέρες. Το Rebif® έπειτα πρέπει να επανατοποθετηθεί στο ψυγείο και να χρησιμοποιηθεί πριν από την ημερομηνία λήξης. Γ.‑Δ. Ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο. Η συσκευή (RebiSmart ή RebiSlide) που περιέχει ένα προγεμισμένο φυσίγγιο Rebif® πρέπει να φυλάσσεται στο κουτί φύλαξης της συσκευής σε ψυγείο (2°C‑8°C). 6.5 Φύση και συστατικά του περιέκτη. Α.‑Β. Ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένη σύριγγα. Ενός ml τύπου Ι γυάλι‑ νη σύριγγα με βελόνα από ανοξείδωτο χάλυβα που περιέχει 0,5 ml διαλύματος. Το Rebif® 22 και 44 μικρογραμ‑ μάρια διατίθεται υπό μορφή μιας συσκευασίας 1, 3 ή 12 συριγγών. Γ.‑Δ. Ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο. Φυσίγγια (γυαλί τύπου 1) με πώμα εισχώρησης (ελαστικό) και περίβλημα σύσφιξης (αλουμίνιο και αλοβουτυλικό ελαστικό) που περιέχουν 1,5 ml ενεσίμου διαλύματος. Μέγεθος συσκευασίας 4 ή 12 φυσιγγίων. Μπορεί να μην κυκλοφορούν όλες οι συσκευασίες. 6.6 Ιδιαίτερες προφυλάξεις απόρριψης και άλλος χειρισμός. Α.‑Β. Ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένη σύριγγα. Το ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένη σύριγγα είναι έτοιμο για χρήση. Μπορεί επίσης να χορηγηθεί με μια κατάλληλη συσκευή αυτο‑χορήγησης. Για εφάπαξ χρήση μόνο. Πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο διαυγές ως ιρι‑ δίζον διάλυμα χωρίς σωματίδια και χωρίς ορατά σημεία φθοράς. Γ.‑Δ. Ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο. Το ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένο φυσίγγιο είναι έτοιμο για χρήση με την ηλεκτρονική συσκευή χορήγησης RebiSmart ή με τη χειροκίνητη πένα έγχυσης RebiSlide. Για τη φύλαξη της συσκευής με το φυσίγγιο, βλ. παράγραφο 6.4. Μπορεί να μην διατίθενται όλες οι συσκευές χορήγησης. Για πολλαπλή χρήση. Πρέπει να χρησιμοποιείται μόνο διαυγές ως ιριδίζον διάλυμα χωρίς σωματίδια και χωρίς ορατά σημεία φθοράς. Κάθε προϊόν που δεν έχει χρη‑ σιμοποιηθεί ή υπόλειμμα πρέπει να απορριφθεί σύμφωνα με τις κατά τόπους ισχύουσες σχετικές διατάξεις. 7. ΚΑΤΟΧΟΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ. Merck Serono Europe Limited, 56, Marsh Wall, London E14 9TP, Ηνωμένο Βασίλειο 8. ΑΡΙΘΜΟΙ ΑΔΕΙΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ. Α. EU/1/98/063/01‑03, Β. EU/1/98/063/04‑06, Γ . EU/1/98/063/008, 018, Δ. EU/1/98/063/009, 013 9. ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΠΡΩΤΗΣ ΕΓΚΡΙΣΗΣ/ ΑΝΑΝΕΩΣΗΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΑΣ. Ημερομηνία πρώτης έγκρισης: 4η Μαΐου 1998. Ημερομηνία της πιο πρόσφατης ανανέωσης της άδειας: 4η Μαΐου 2008 10. ΗΜΕΡΟΜΗΝΙΑ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ. Δεκέμβριος 2013. Λεπτομερή πληροφοριακά στοιχεία για το προϊόν είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων http://www.ema.europa.eu. Τρόπος διάθεσης: Περιορισμένη ιατρική συνταγή. Η διάγνωση και / ή η έναρξη της θεραπείας γίνεται σε νοσο‑ κομείο και μπορεί να συνεχίζεται εκτός νοσοκομείου υπό νοσοκομειακή παρακολούθηση. Λιανική Τιμή: Rebif 22 MCG BT X 3 PFSYR X 0,5 ML: 193.88e Rebif 44 MCG BT X 3 PFSYR X 0,5 ML: 226,59e Rebif INJ.SOL 66 MCG / 1,5 ML BT X 4 CARTR: 709.47e Rebif INJ.SOL 132 MCG / 1,5 ML BT X 4 CARTR: 838.44e Βοηθήστε να γίνουν τα φάρμακα πιο ασφαλή και Αναφέρετε ΟΛΕΣ τις ανεπιθύμητες ενέργειες για ΟΛΑ τα φάρμακα Συμπληρώνοντας την «ΚΙΤΡΙΝΗ ΚΑΡΤΑ» ΙΜΜ/11/03.14 1. ΟΝΟΜΑΣΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΜΑΚΕΥΤΙΚΟΥ ΠΡΟΪΟΝΤΟΣ Α. Rebif® 22 μικρογραμμάρια ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένη σύριγγα Β. Rebif® 44 μικρογραμμάρια ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένη σύριγγα Γ. Rebif® 22 μικρογραμμάρια/0,5 ml ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο Δ. Rebif® 44 μικρογραμμάρια/0,5 ml ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο 2. ΠΟΙΟΤΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΣΥΝΘΕΣΗ. Κάθε προγεμισμένη σύριγγα (0,5 ml) περιέχει 22 μικρογραμμάρια (6 MIU*) ή 44 μικρογραμμάρια (12 MIU*) ιντερφερόνης βήτα‑1α**. Κάθε προγεμισμένο φυσίγγιο περιέχει 66 μικρογραμμάρια (18 MIU*) ή 132 μικρογραμμάρια (36 MIU*) ιντερφερόνης βήτα‑1α** σε διάλυμα του 1,5 ml, που αντιστοιχεί σε 44 μικρογραμμάρια/ml ή σε 88 μικρογραμμάρια/ml. * Εκατομμύρια διεθνείς μονάδες, μετρούμενα βάσει της βιομεθόδου της κυτοπαθητικής δράσης (CPE) σε σύγκριση με το εσωτερικό πρότυπο IFN βήτα‑1α που είναι βαθμονομημένο προς το ισχύον διεθνές πρότυπο ΝΙΗ (GB‑23‑902‑531). ** παρασκευάζεται με την τεχνολογία ανασυνδυασμένου DNA σε κύτταρα ωοθηκών κινεζικών κρικητών (Chinese hamster ovary cells) (CHO‑K1). Έκδοχο: Α.,Β. 2,5 mg βενζυλική αλκοόλη, Γ., Δ. 7,5 mg βενζυλική αλκοόλη, Για τον πλήρη κατάλογο των εκδόχων, βλ. παράγραφο 6.1. 3. ΦΑΡΜΑΚΟΤΕΧΝΙΚΗ ΜΟΡΦΗ. Α&Β Ενέσιμο διάλυμα σε προγεμισμένη σύριγγα. Διαυγές ως ιριδίζον διάλυμα, με pH 3,5 έως 4,5 και οσμωμοριακότητα 250 ως 450 mOsm/l. Γ&Δ Ενέσιμο διάλυμα σε φυσίγγιο. Διαυγές ως ιριδίζον διάλυμα, με pH 3,7 έως 4,1 και οσμωμοριακότητα 250 ως 450 mOsm/l. 4. ΚΛΙΝΙΚΕΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΕΣ. 4.1 Θεραπευτικές ενδείξεις. Το Rebif® ενδείκνυται για τη θεραπεία. Β& Δ ασθε‑ νών με ένα μεμονωμένο απομυελινωτικό συμβάν με ενεργή φλεγμονώδη διαδικασία, εάν έχουν αποκλειστεί εναλλακτικές διαγνώσεις, και εάν έχει καθοριστεί ότι διατρέχουν υψηλό κίνδυνο να αναπτύξουν κλινικά οριστική Σκλήρυνση κατά πλάκας (MS) (βλ. παράγραφο 5.1) Α,Β,Γ,Δ υποτροπιάζουσας Σκλήρυνσης κατά πλάκας (MS). Σε κλινικές μελέτες, έχει χαρακτηρισθεί με δύο ή περισσότερες υποτροπές τα προηγούμενα δύο χρόνια (βλέπε παράγραφο 5.1). Η αποτελεσματικότητα δεν έχει αποδειχθεί σε ασθενείς με δευτερογενώς προϊούσα μορφή Σκλήρυνσης κατά πλάκας χωρίς υποτροπές (βλ. παράγραφο 5.1). 4.2 Δοσολογία και τρόπος χορήγησης. Η θεραπεία πρέπει να αρχίσει υπό την επίβλεψη ιατρού με πείρα στη θεραπεία της νόσου. Το Rebif® διατίθεται σε τρεις περιεκτικότητες: 8,8 μικρογραμμάρια, 22 μικρογραμμάρια και 44 μικρογραμμάρια. Για τους ασθενείς που αρχίζουν θεραπεία με το Rebif®, το Rebif® 8,8 μικρογραμμάρια και το Rebif® 22 μικρογραμμάρια είναι διαθέσιμα σε συσκευασία που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του ασθενούς για τον πρώτο μήνα της θεραπείας. Δοσολογία. Η συνιστώμενη δοσολογία του Rebif® είναι 44 μικρογραμμάρια χορηγούμενα τρεις φορές την εβδο‑ μάδα με υποδόρια ένεση. Συνιστάται η χορήγηση χαμηλότερης δόσης των 22 μικρογραμμαρίων τρεις φορές την εβδομάδα με υποδόρια ένεση σε ασθενείς που δεν μπορούν να ανεχτούν την υψηλή δόση. Όταν αρχίζει για πρώτη φορά θεραπεία με Rebif®, η δόση πρέπει να αυξάνεται σταδιακά για να είναι δυνατή η ανάπτυξη ταχυφύλαξης ώστε να μειωθούν οι ανεπιθύμητες αντιδράσεις. Η συσκευασία έναρξης του Rebif® αντιστοιχεί στις ανάγκες του ασθενούς για τον πρώτο μήνα θεραπείας. Β & Δ (44 mcg). Όταν αρχίζει για πρώτη φορά θεραπεία με Rebif®, για να είναι δυνατή η ανάπτυξη ταχυφύλαξης ώστε να μειωθούν οι ανεπιθύμητες αντιδράσεις, συνιστάται οι ασθενείς να αρχίζουν με τη δόση των 8,8 μι‑ κρογραμμαρίων υποδορίως και η δόση να αυξάνεται κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 4 εβδομάδων μέχρι τη δόση‑στόχο, σύμφωνα με το ακόλουθο πρόγραμμα: Λ. Συγγρού 348 - Κτίριο Α 17674, Καλλιθέα - Αθήνα, Ελλάδα, Τηλ.: 210-9001830/888, Fax 210-9944062 www.genzyme.com ©2013 Genzyme Corporation, a Sanofi company. All rights reserved. GR.AGA.13.02.02 52 52 ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ ΕΝΕ Η τακτοποίηση της ετήσιας συνδρομής στην ΕΝΕ (μειωμένη τιμή μετά απόφαση του ΔΣ) παρέχει τα παρακάτω: • Παράλληλη εγγραφή (εμπεριέχεται στη συνδρομή) στην e-learning platform eBrain του EFNS, δικαίωμα αίτησης για τα προγράμματα του EFNS DepartmentDepartment programme, Fellowship programme, Spring School, μειωμένη εγγραφή στα προσεχή Συνέδρια της EAN (European Academy of Neurology) και ελεύθερη πρόσβαση στην online έκδοση του European Journal of Neurology • Ελεύθερη πρόσβαση στην πλήρη έκδοση της ιστοσελίδας της ΕΝΕ που περιλαμβάνει - δωρεάν πρόσβαση στις νέες υπηρεσίες ΕΝΕΕ.ΤV και video on demand με τις οποίες επιτρέπεται η παρακολούθηση των σεμιναρίων της ΕΝΕ σε πραγματικό χρόνο αλλά και μεταγενέστερα • Πλήρης πρόσβαση στα ανανεωμένα θεραπευτικά πρωτόκολλα • Ενεργός συμμετοχή στη διαμόρφωση απόψεων των ενεργών μελών της ΕΝΕ επί γνωμοδοτήσεων σε θέματα που τίθεται από άλλους φορείς και τίθεται σε ευρύτερη συζήτηση από το ΔΣ της ΕΝΕ. Πλήρης συμμετοχή στις καταστατικές διαδικασίες της ΕΝΕ • Δωρεάν ή μειωμένη συμμετοχή στις εκπαιδευτικές εκδηλώσεις (συνέδρια, θεματικές συναντήσεις, εκδηλώσεις των κλάδων, σχολεία) της ΕΝΕ • Δωρεάν συνδρομή στην ηλεκτρονική και έντυπη έκδοση του «Νευρολογία» • Τακτική ενημέρωση για δραστηριότητες και θέματα που αφορούν τους Νευρολόγους 52 2 58 Νευρολογία Συνέδρια-Ημερίδες-Συμπόσια-Επιστημονικές Εκδηλώσεις 2014 www.nevrologia.gr Bimonthly Publication of Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 4-6 Σεπτεμβρίου 2014: 1st 115 28 - GREECE Congress on Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210Mediterranean 72.47.556 www.enee.gr [email protected] Auricular Neuromodulation, Contents Genetics-of-Parkinsons-disease-and-other-parkinsonian-syndromes-inclinical-practice-/Genetics-of-PDCourse-Program.htm Athens, Greece http://www.auricularacupuncture.com/newsletter2014/ REVIEW ARTICLES 9-11 Oκτωβρίου 2014: 2ο index-gr.html President: N. Artemis Vice President: I. Evdokimidis Συνέδριο «Νεότερες Εξελίξεις στη s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic Secretary: K. Sitzoglou Νευρολογία και στα Συναφή πεδία», 4-7 Σεπτεμβρίου 2014: World treatment of the disease Treasurer: K. Voumvourakis Members: E. Staboulis Congress on NeuroTherapeutics: 6 A. Kerasnoudis Θεσσαλονίκη http://www.praxicon.gr/ N. Triantafillou neurology.html Dilemmas, Debates & Discussions G. Georgakakis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice (DDDN), Switzerland. http://www. A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 16-19 Οκτωβρίου 2014: 2o congressmed.com/neurology/ EDITORS IN CHIEF Πανελλήνιο Συνέδριο για Karlovasitou Anna s Neurologic complications of electrical injuries Sitzoglou Kon/nos την Πολλαπλή Σκλήρυνση 10-13 Σεπτεμβρίου 2014: European K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis 28 της Ελληνικής Ακαδημίας Committee for Treatment and Νευροανοσολογίας s Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy(ΕΛΛΑΝΑ), Research in Multiple Sclerosis 2014, EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis Θεσσαλονίκη http://www.helani.gr38 Boston. http://www.msboston2014. Artemis Nikolaos org/ Karlovasitou Anna s Factors related to demendia in parkinson’ s disease 17-19 Οκτωβρίου 2014: 9ο Potagas Kon/nos V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst Πανελλήνιο Συνέδριο Επιληψίας, 26-28 Σεπτεμβρίου 2014: Ημέρες 47 Sitzoglou Kon/nos Αθήνα http://www.epilepsycongress.gr Νευρολογίας 2014, Ερέτρια, http:// www.enee.gr/images/seminars_ OWNER 17-19 Οκτωβρίου 2014: 11o Hellenic Association Of Neurology Παμπελοποννησιακό Ιατρικό 27 Σεπτεμβρίου 2014: 21ο Σεμινάριο 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Συνέδριο, Πάτρα http:.//www. ΕΝΕ Θεσσαλονίκη, Ξενοδοχείο Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 peloponnisiako-synedrio.gr Meditteranean Palace www.enee.gr [email protected] EXECUTIVE BOARD PUBLISHER 27 Σεπτεμβρίου – 1 Οκτωβρίου Elena Tsolakou 2014: 1ο Πενθήμερο Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 Εκπαιδευτικό Σεμινάριο 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210Ηλεκτροεγκεφαλογραφίας, 97 10 844 [email protected] http://www.hcns.gr SUBSCRIPTION Members Not members Students Companies - Libraries All foreign countries Τρίκαλα 3-4 Οκτωβρίου 2014: Genetics of Parkinson’s Disease and Other Free 40 € Parkinsonian Symptoms in Clinical 15 € Practice Athens, Greece http:// 50 € US#80 www.movementdisorders.org/MDS/ Education/Upcoming-Courses/ 22-25 Οκτωβρίου 2014: 9th World Stroke Congress, Istanbul, Turkey. http://www2.kenes.com/stroke2014/ pages/home.aspx 25-28 Oκτωβρίου 2014: 4ο Πανελλήνιο Συνέδριο Κλινικής Νευροφυσιολογίας, Αλεξανδρούπολη http://www.hcns.gr 1 Νοεμβρίου 2014: 22ο Σεμινάριο ΕΝΕ www.enee.gr 59 1 Νευρολογία Συνέδρια-Ημερίδες-Συμπόσια-Επιστημονικές Εκδηλώσεις 2015 Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 22-25 Ιανουαρίου 2015: 5o 12th Πανελλήνιο Ψυχιατρικό Συνέδριο International Congress of στην Πρωτοβάθμια Φροντίδα Neuroimmunology, Mainz, Germany Υγείας, Ναύπλιο http://www.era.gr/ http://www.isniweb.org confdet.php?id=543 ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 2109-13 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 Νοεμβρίου 2014: www.enee.gr [email protected] Περιεχόμενα Πρόεδρος: Αρτέμης 24-28Νικόλαος Νοεμβρίου 11-13 Φεβρουαρίου 2015: Αντιπρόεδρος: Ιωάννης Ευδοκιμίδης 2014 : 5ο s Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική Γεν. Γραμματέας: Κωνσταντίνος Σιτζόγλου ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΕΝΕInternational Stroke Conference αντιμετώπιση της νόσου Ταμίας: Κωνσταντίνος Βουμβουράκης ΝΕΥΡΟΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ www.enee.gr http://my.americanheart. Μέλη: Ελευθέριος Σταμπουλής Α. Κερασνούδης Νικόλαος Τριανταφύλλου org/professional/Sessions/ Γεώργιος Γεωργακάκης s H ασφαλής χρήσηInternationalStrokeConference/ νευροαπεικονιστικών μεθόδων 4 - 7 Δεκεμβρίου 2014: Conference (CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη of Non Motor Dysfunction in Programming/ProgrammingΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος Parkinson’s Disease and Related International-Stroke-Conference_ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Disorders (NMDPD), Νίκαια. www. UCM_316971_Article.jsp s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Καρλοβασίτου Άννα gkad.gr/index.php/item/101-_6gknews Σιτζόγλου Κων/νος Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης 18-22 Μαρτίου 2015: The 12th 10-14 Δεκεμβρίου 2014: 1ο International Conferenceθεραπευτική on ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη Πενθήμερο Εκπαιδευτικό Σεμινάριο Alzheimer’s and Parkinson’s Αρτέμης Νικόλαος αντιμετώπιση Καρλοβασίτου Άννα Ηλεκτρομυογραφίας, Τρίκαλα http:// Diseases Nice, France Email: adpd@ Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης Πάταγας Κων/νος www.hcns.gr kenes.com Web: www2.kenes.com/ Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος s Παράγοντες συσχέτισης adpd της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου 24-25 Δεκεμβρίου 2014: ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ International Conference on 26-29 Μαρτίου 2015: 9th World ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ ΕλληνικήNeurology Νευρολογική Εταιρεία and Epidemiology, Congress on Controversies in Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Bangkok,Thailand. http://www.waset. Neurology (CONy), Budapest http:// Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 s Δραστηριότητες της ΕΝΕ org/conferences/2014/bangkok/icne/ www.enee.gr [email protected] s Νευρολογικά Νέα www.comtecmed.com/cony/2015/ Default.aspx ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 15-18 Απριλίου 2015: 30th Annual International Conference of Alzheimer’s Disease International Perth, Australia Web: www.adi2015. org 17-19 Aπριλίου 2015: The European Stroke Organisation Conference 2015 www.secc.co.uk 6 18 28 38 47 54 58 2 60 Νευρολογία 18-25 Aπριλίου 2015: American Bimonthly Publication of Academy Hellenic of Neurology, Washington Association Of Neurologyhttps://www.aan.com/conferences/ 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 2108-10 72.47.556 Μαϊου www.enee.gr [email protected] Contents www.nevrologia.gr 20-23 Ιουνίου 2015: 1st Congress of the European Academy of Neurology http://www.eaneurology. org/berlin2015/First-Congress-of-theEuropean-Academy-of-NeurologyBerlin-2015.1135.0.html 2015: 14th World Congress of the EAPC www.eapc2015.org EXECUTIVE BOARD REVIEW ARTICLES 23-25 Ιουνίου 2015: 2015 President: N. Artemis 8-11 Μαϊου 2015: 9th World Alzheimer’s Disease Congress Vice President: I. Evdokimidis s Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic London, UK Email: enquiries@ Secretary: K. Sitzoglou Congress on Controversies in treatment of the disease Treasurer: K. Voumvourakis Neurology (CONy) Budapest, euroscicon.com Web: www.regonline. Members: E. Staboulis 6 A. Kerasnoudis Hungary http: //www.dgnewsnetwork. co.uk/Alz2015 N. Triantafillou G. Georgakakis com/crc.nsf/congresses/0C0B14F7A1 s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice 8A21E885257C880067D2F3 23-27 Αυγούστου 2015: 25th A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios 18 EDITORS IN CHIEF Meeting of the International Karlovasitou Anna 8-11 Μαϊου 2015: The 20thcomplications of electrical Society for Neurochemistry www. s Neurologic injuries Sitzoglou Kon/nos Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K.neurochemistry.org/biennial-meeting/ Karidakis 28 Meeting of the K. European Society of Neurosonology & Cerebral isn-2015-biennial-meeting.html s Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy Hemodynamics http://esnch.org/en/ EDITORIAL BOARD A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis 38 Events_1176.html 6-10 Σεπτεμβρίου 2015: Artemis Nikolaos International Epilepsy Karlovasitou Anna s Factors related to demendia in31st parkinson’ s disease Potagas Kon/nos 12-15 Mαϊου 2015:24th European Congress Istanbul 2015 www. V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou Rudolf Jobst 47 Sitzoglou Kon/nos Stroke Conference Vienna, Austria epilepsyistanbul2015.org http://www.eurostroke.eu/esc_current_ OWNER meeting.html 31 Oκτωβρίου -5 Νοεμβρίου 2015: 22th World Congress of Neurology, Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 14-17 Μαϊου 2015: 5th International Santiago http://www.wcn-neurology. 115 28 - GREECE on Neuropathin Pain com/ Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210Congress 72.47.556 www.enee.gr [email protected] (NeuPSIG) website: www.kenes.com/ neupsig2015 PUBLISHER Elena Tsolakou Gem Communications ltd 9-13 Ioυνίου 2015: 27ο Πανελλήνιο D. Hristou Nikolaou 49 Συνέδριο Ελλήνων Νευρολόγων 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 http://www.enee.gr [email protected] SUBSCRIPTION Members Not members Students Companies - Libraries All foreign countries 19-23 Ioυνίου 2015: 9th World Congress of the International Free Society for Physical and 40 € Rehabilitation Medicine www. 15 € 50 € isprm2015.org US#80 σ 61 1 Σημειώσεις Νευρολογία www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: Νικόλαος Αρτέμης Ιωάννης Ευδοκιμίδης Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ελευθέριος Σταμπουλής Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης Περιεχόμενα ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ s Α. Κερασνούδης s ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική αντιμετώπιση της νόσου H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων (CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική αντιμετώπιση Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 6 18 28 38 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Δραστηριότητες της ΕΝΕ s Νευρολογικά Νέα s 54 58 σ 2 62 Σημειώσεις Νευρολογία www.nevrologia.gr Bimonthly Publication of Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] EXECUTIVE BOARD President: Vice President: Secretary: Treasurer: Members: Contents REVIEW ARTICLES N. Artemis I. Evdokimidis K. Sitzoglou K. Voumvourakis E. Staboulis N. Triantafillou G. Georgakakis s A. Kerasnoudis s Safe use of Neuroimaging (CT – MRI – DSA) in clinical practice A. Safouris, C. Karakasis, J. Rudolf, G. Deretzi, I. Tsiptsios EDITORS IN CHIEF Karlovasitou Anna Sitzoglou Kon/nos s Neurologic complications of electrical injuries K. Yiannopoulou, E. Meidani, A. Pasioti, K. Karidakis s EDITORIAL BOARD Neurocutaneous disorders: evidence basic therapy A. Panteliadou, K. Kalokasidis, A. Patsatsi, M. Trakatelli, D. Sotiriadis Artemis Nikolaos Karlovasitou Anna Potagas Kon/nos Rudolf Jobst Sitzoglou Kon/nos s 6 18 28 38 Factors related to demendia in parkinson’ s disease V. Stergiou, M. Tsatali, M. Tsolaki, A. Karlovasitou 47 OWNER Hellenic Association Of Neurology 10, Alkmanos str., ATHENS 115 28 - GREECE Τel. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] PUBLISHER Elena Tsolakou Gem Communications ltd D. Hristou Nikolaou 49 173 43, Agios Dimitrios Τel.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] SUBSCRIPTION Members Not members Students Companies - Libraries All foreign countries Multiple Sclerosis - The multidisciplinary symptomatic treatment of the disease Free 40 € 15 € 50 € US#80 σ 63 1 Σημειώσεις Νευρολογία www.nevrologia.gr Τόμος 20, Τεύχος 1, Ιανουάριος - Φεβρουάριος 2011 Διμηνιαία έκδοση της Ελληνικής Νευρολογικής Εταιρείας Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΟ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ Πρόεδρος: Αντιπρόεδρος: Γεν. Γραμματέας: Ταμίας: Μέλη: Νικόλαος Αρτέμης Ιωάννης Ευδοκιμίδης Κωνσταντίνος Σιτζόγλου Κωνσταντίνος Βουμβουράκης Ελευθέριος Σταμπουλής Νικόλαος Τριανταφύλλου Γεώργιος Γεωργακάκης Περιεχόμενα ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΕΙΣ s Α. Κερασνούδης s ΥΠΕΥΘΥΝΟΙ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑΣ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΞΗΣ (EDITORS IN CHIEF) Καρλοβασίτου Άννα Σιτζόγλου Κων/νος Σκλήρυνση κατά Πλάκας. Η πολυδιάστατη συμπτωματική αντιμετώπιση της νόσου H ασφαλής χρήση νευροαπεικονιστικών μεθόδων (CT – MRI – DSA) στην κλινική πράξη Α. Σαφούρης, Χ. Καρακάσης, J. Rudolf, Γ. Δερετζή, Ι. Τσίπτσιος s Νευρολογικές επιπλοκές των ηλεκτρικών τραυματισμών Κ. Γιαννοπούλου, Ε. Μεϊδάνη, Α. Πασιώτη, Κ. Καρυδάκης ΣΥΝΤΑΚΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ s Αρτέμης Νικόλαος Καρλοβασίτου Άννα Πάταγας Κων/νος Ρούντολφ Γιομπστ Σιτζόγλου Κων/νος Nευροδερματικές παθήσεις: τεκμηριωμένη θεραπευτική αντιμετώπιση Α. Παντελιάδου, Κ. Καλοκασίδης, Α. Πατσατσή, Μ. Τρακατέλλη, Δ. Σωτηριάδης s Παράγοντες συσχέτισης της άνοιας στη νόσο του Πάρκινσον Β. Στεργίου, Μ. Τσατάλη, Μ. Τσολάκη, Α. Καρλοβασίτου ΙΔΙΟΚΤΗΤΗΣ Ελληνική Νευρολογική Εταιρεία Αλκμάνος 10, Αθήνα 115 28 Τηλ. 210 72.47.056 - Fax: 210 72.47.556 www.enee.gr [email protected] ΕΚΔΟΤΗΣ Έλενα Τσολάκου Gem ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ Ε.Π.Ε. Δ. Χρήστου Νικολάου 49, 173 43, Άγιος Δημήτριος Τηλ.:210 97 10 800 - 1, Fax: 210 97 10 844 [email protected] ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ Μέλη της ΕΝΕ Μη μέλη Φοιτητές Εταιρίες - Βιβλιοθήκες Εξωτερικού Δωρεάν 40 € 15 € 50 € US#80 Κωδικός Διεύθυνσης Εποπτείας ΜΜΕ:7159 ISSN 1106 – 3106 6 18 28 38 47 ΕΝΗΜΕΡΩΤΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ Δραστηριότητες της ΕΝΕ s Νευρολογικά Νέα s 54 58
© Copyright 2024 Paperzz
