1960-2010 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ KΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Το όμορφο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου του Σπόρου στο ακρογιάλι του Κόρνου στον Κορμακίτη, που λειτουργείται στις 3 Νοεμβρίου. -- 198 -- ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Η μαρωνιτική κοινότητα της Κύπρου Του Αλέξανδρου - Μιχαήλ Χατζηλύρα Εισαγωγή - ιστορική αναδρομή Ο δεσμός των Μαρωνιτών με την Κύπρο χρονολογείται από το 686 μ.Χ., όταν ο Αυτοκράτορας Ιουστινιανός Β΄ συμφώνησε να τους σώσει από τις αραβικές επιδρομές στη Συρία μεταφέροντάς τους στην Κύπρο. Η «έξοδος» των Μαρωνιτών από τη Συρία, το Λίβανο και τους Αγίους Τόπους συνεχίστηκε μέχρι και τις αρχές του 8ου αιώνα. Οι Μαρωνίτες ξαναβρήκαν καταφύγιο στην Κύπρο το 938, διαφεύγοντας από την καταστροφή του μοναστηριού τους στην Απάμεια της Συρίας. Οι απόγονοί τους ίδρυσαν το 1090 το γνωστό Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη του Χρυσόστομου, στον Κουτσοβέντη. Αφού ο Γκυ ντε Λουζινιάν αγόρασε την Κύπρο το 1192, άρχισε μια μαζική μετανάστευση Μαρωνιτών και άλλων λαών από τη Δυτική Ευρώπη και το Λεβάντε. Στις αρχές του 14ου αιώνα, στην Κύπρο υπήρχαν περίπου 80.000 Μαρωνίτες, που κατοικούσαν σε 72 χωριά, ενώ διέθεταν και το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου της Αττάλου. Το 1316 ιδρύθηκε η Μαρωνιτική Αρχιεπισκοπή Κύπρου και οι Μαρωνίτες ήταν μια προνομιούχα κοινότητα, αφού αναγνώριζαν ως κεφαλή της Εκκλησίας τους τον Πάπα. Ωστόσο, την ευημερία αυτή διέκοψε η διεφθαρμένη και σκληρή διοίκηση των Ενετών, αλλά και οι θεομηνίες που έπληξαν την Κύπρο. Επιπλέον σκόπελος για τους Μαρωνίτες υπήρξε η προσπάθεια εκλατινισμού τους από τον ηθικά ξεπεσμένο λατινικό κλήρο. Κατά την οσμανική κατάληψη της νήσου (1570-1571), σφαγιάστηκαν περίπου 30.000 Μαρωνίτες στον Πενταδάκτυλο και την Αμμόχωστο. Οι νέοι κατακτητές συνεργάστηκαν με την αυτοκέφαλη Ελληνορθόδοξη Εκκλησία στην αποκήρυξη του Καθολικισμού, με αποτέλεσμα αρκετοί Μαρωνίτες να υποχρεωθούν να γίνουν Ορθόδοξοι. Ο αριθμός των Μαρωνιτών στην Κύπρο μειώθηκε δραματικά, επίσης, λόγω της δυσβάστακτης φορολογίας και της σκληρότητας της διοίκησης, που εξανάγκασαν πολλούς Χριστιανούς να γίνουν Λινοβάμβακοι (Κρυπτοχριστιανοί) ή να εξισλαμιστούν. Ενώ το 1572 αριθμούσαν 7-8 χιλιάδες σε 23 χωριά, το 1776 αριθμούσαν 503 άτομα σε 11 χωριά, ενώ το 1673 ήσαν μόλις 150 ψυχές σε 8 χωριά. Λόγω της σκληρής καταπίεσης, μερικοί μόνο Μαρωνίτες Αρχιεπίσκοποι διέμεναν στην Κύπρο. Κατά την περίοδο 1690-1759, στα χωριά των Μαρωνιτών λειτουργούσαν Φραγκισκανοί ιερείς, ενώ μεταξύ 1759-1840 οι Μαρωνίτες υπάγονταν στη δικαιοδοσία του Μητροπολίτη Κυρηνείας. Μικρή βελτίωση παρατηρήθηκε κατά την περίοδο του Τανζιμάτ (1839-1876): χάρη στον Γάλλο πρόξενο, -- 199 -- 1960-2010 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ KΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ από το 1840 υπάγονταν πλέον στον Αρχιεπίσκοπό τους. Επιπλέον, ο Μαρωνίτης Χωρεπίσκοπος συμμετείχε στο διοικητικό συμβούλιο (μετζλίς ιταρέ). Το 1848 ο Αρχιεπίσκοπος Ιωσήφ επισκέφθηκε το ποίμνιό του, 166 χρόνια μετά την τελευταία επίσκεψη: αφημένοι χωρίς πνευματική καθοδήγηση, αρκετοί Μαρωνίτες εξισλαμίστηκαν ή έγιναν Ορθόδοξοι. Η έλευση των Βρετανών, τον Ιούλιο του 1878, και η θρησκευτική ελευθερία έδωσαν το φιλί της ζωής στη μικρή μαρωνιτική κοινότητα. Οι ευκαιρίες εργοδότησης και η αστική ανάπτυξη οδήγησαν αρκετούς Μαρωνιτοκύπριους στο να μετακινηθούν από τα χωριά τους στις πόλεις, ιδιαίτερα στη Λευκωσία και τη Λάρνακα, όπου σε κάποιες περιπτώσεις ενσωματώθηκαν στη λατινική κοινότητα. Καθ’ όλη την Αγγλοκρατία, η μαρωνιτοκυπριακή κοινότητα ευημερούσε: ιδρύθηκαν σχολεία, σχηματίστηκαν οργανώσεις και ανακαινίστηκαν εκκλησίες. Κάποιοι Μαρωνιτοκύπριοι εργάστηκαν ως μεταλλωρύχοι, ενώ αρκετοί πολέμησαν στον Α΄ και Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο (1914-1918 και 1939-1945). 1960-2011 Η λήξη του απελευθερωτικού αγώνα της ΕΟΚΑ (1955-1959) βρήκε τους Μαρωνιτοκύπριους να είχαν σφυρηλατήσει ισχυρούς δεσμούς με τους υπόλοιπους Κυπρίους και να αριθμούσαν 2.752 άτομα (απογραφή 11 Δεκεμβρίου 1960). Η μαρωνιτοκυπριακή κοινότητα υπέστη ιδιαίτερα σκληρό πλήγμα κατά τη βάρβαρη τουρκική εισβολή του 1974, αφού και τα τέσσερα μαρωνίτικα χωριά (Κορμακίτης, Ασώματος, Αγία Μαρίνα1, Καρπάσια) καταλήφθηκαν από τους Αττίλες, όπως και το περίφημο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία και οι μαρωνιτικές εκκλησίες στην Καμπυλή, το Βουνό, την Κυθρέα και την Αμμόχωστο. Επιπλέον, 6 Μαρωνίτες σκοτώθηκαν και 2 ήταν μέχρι φέτος (2011) αγνοούμενοι. Έτσι, η πλειοψηφία των Μαρωνιτών πήρε τον πικρό δρόμο της προσφυγιάς στις ελεύθερες περιοχές, ή της ξενιτιάς στη Μεγάλη Βρετανία και αλλού. Παρά τις απώλειές της και με τη στήριξη των εκάστοτε κυβερνήσεων, η μαρωνιτοκυπριακή κοινότητα κατάφερε να αυξηθεί σε μέγεθος στις ελεύθερες περιοχές και να διατηρήσει τα ήθη και τα έθιμά της. Βάσει του Ευρωπαϊκού Χάρτη Περιφερειακών ή Μειονοτικών Γλωσσών του Συμβουλίου της Ευρώπης, η Κυπρομαρωνιτική Αραβική αναγνωρίστηκε ως μειονοτική γλώσσα της Κύπρου στις 17 Οκτωβρίου 2008. Ωστόσο, λόγω της σκληρής καταπίεσης του κατοχικού καθεστώτος, ο αριθμός των εγκλωβισμένων Μαρωνιτών φθίνει με τα χρόνια: το 1975 αριθμούσαν 979 άτομα, τα οποία μειώθηκαν σε 332 το 1985, σε 234 το 1995 και σε 137 το 2005. Σήμερα ζουν περίπου 110 εγκλωβισμένοι στον Κορμακίτη, 15 στην Καρπάσια και μία στον Ασώματο. Στην ελεύθερη Κύπρο σήμερα ζουν περισσότεροι από 6.000 Μαρωνίτες, που κατά τα σαββατοκύριακα και τις γιορτές κατακλύζουν τα κατεχόμενα χωριά τους. Νομικό καθεστώς Βάσει του Άρθρου 2 § 3 του Συντάγματος, οι Αρμένιοι, οι Μαρωνίτες και οι Λατίνοι αναγνωρίστηκαν ως «θρησκευτικές ομάδες», που στο δημοψήφισμα επιλογής, το οποίο διενεργήθηκε στις 13 Νοεμβρίου 1960, επέλεξαν να ανήκουν στην ομόθρησκη ελληνοκυπριακή κοινότητα, με αποτέλεσμα οι Τουρκοκύπριοι να τους θεωρούν προέκταση των ελληνοκυπριακών πολιτικών επιλογών, γι’ αυτό και είχαν όμοια ή και χειρότερη αντιμετώπιση κατά την τουρκοκυπριακή ανταρσία (1963-1964) και την τουρκική εισβολή (1974). Η υποχρέωση επιλογής μίας εκ των δύο κοινοτήτων εξασφάλιζε πως τα μέλη των ομάδων αυτών θα απολάμβαναν τα ίδια οφέλη με τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητάς τους. Το Άρθρο 110 § 3 αναγνωρίζει τη διοικητική αυτονομία των Εκκλησιών των θρησκευτικών ομάδων, όπως καθιερώθηκε με το Χάττ-ι Χουμαγιούν το 1856. Σύμφωνα με το Άρθρο 111, διατηρούνται οι αρμοδιότητες των οικείων Εκκλησιών αναφορικά με ζητήματα προσωπικού θεσμού. Ο Νόμος 95/1989 μεταβίβασε τη δικαιοδοσία των εκκλησιαστικών δικαστηρίων στα οικογενειακά δικαστήρια, των οποίων τη σύνθεση καθόρισε ο Νόμος 87(Ι)/1994. Η εκπροσώπηση των θρησκευτικών ομάδων στα κρατικά θέσμια καθορίζεται από το Άρθρο 109: ένας Αρμένιος και ένας Λατίνος συμμετείχαν στα εκ Λευκωσίας μέλη της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης, ενώ στα εκ Κυρηνείας μέλη συμμετείχε ένας Μαρωνίτης (Αποικιακός Νόμος 6/1960 και Νόμος Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης 8/1960). Οι Κοινοτικές Συνελεύσεις, που δρούσαν ως ένα είδος Κάτω Βουλής, είχαν αρμοδιότητα για όλα τα θρησκευτικά, εκπαιδευτικά, πολιτιστικά και άλλα κοινοτικής φύσης θέματα (Άρθρο 87). Με την αποχώρηση των Τουρκοκυπρίων από το κοινό κράτος και την αυτοδιάλυση της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης, αποφασίστηκε η μεταβίβαση των εκτελεστικών της εξουσιών στο νεοσύστατο Υπουργείο Παιδείας και των νομοθετικών της εξουσιών στη Βουλή των Αντιπροσώπων (Νόμος 12/1965). Έτσι, οι τρεις Εκπρόσωποι συνέχισαν να εκπροσωπούν τις ομάδες τους στην ολομέλεια της 1. Στην Αγία Μαρίνα κατοικούσαν και μερικοί Τουρκοκύπριοι μέχρι το 1964. -- 200 -- ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Η μαρωνιτική κοινότητα της Κύπρου Βουλής, έχοντας το δικαίωμα να θέτουν τις απόψεις τους για ζητήματα που τις αφορούν, ενώ η Βουλή ζητά την άποψή τους προτού νομοθετήσει επί σχετικών θεμάτων (Νόμοι 58/1970, 38/1976 και 41/1981). Ξεκινώντας από το 1991, οι εκλογές για την ανάδειξη των τριών Εκπροσώπων διενεργούνται ταυτόχρονα και παράλληλα με τις βουλευτικές εκλογές και η θητεία τους είναι πανομοιότυπη με αυτή των Βουλευτών (Νόμος 70/1986). Μέχρι σήμερα, τέσσερις μόνο Μαρωνίτες έχουν υπηρετήσει ως Βουλευτές: ο Ιωσήφ Γιαμάκης (Λευκωσία, Πατριωτικό Μέτωπο, 19601970), ο Αβραάμ Αντωνίου (Λευκωσία, ΑΚΕΛ, 1991-2001), ο Κλαύδιος Μαυρόχαννας (Κερύνεια, ΑΚΕΛ, 2008-2011) και ο Μάριος Μαυρίδης (Κερύνεια, ΔΗΣΥ, 2011- ). Στην τοπική αυτοδιοίκηση, να αναφέρουμε τους μουχτάρηδες (κοινοτάρχες) των τεσσάρων μαρωνίτικων χωριών: Ηλίας Παπάς (Κορμακίτης), Αντώνης Καράχαννας (Ασώματος), Κυριάκος Κιτέος (Αγία Μαρίνα) και Χρίστος Χατζηαντώνης (Καρπάσια)· από το 2006, κοινοτάρχης του χωριού Μαρκί είναι ο Μαρωνίτης Αντωνάκης Σολωμού. Πανοραμική άποψη του Ασώματου· στο κέντρο η εκκλησία του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Κτισμένη το 1774, ανακαινίστηκε το 1896 και ξανά το 1950, όταν έγινε μερική επέκταση της. Εκλογές Οι Εκπρόσωποι δρουν ως σύνδεσμοι μεταξύ των κοινοτήτων τους και του κράτους, είναι δε οι κατεξοχήν αρμόδιοι για να φέρουν ενώπιον της πολιτείας όλα τα σχετιζόμενα με την ομάδα τους ζητήματα. Η συμμετοχή τους είναι πενταετούς διάρκειας και έχει συμβουλευτικό χαρακτήρα, αφού αν και μπορούν να εκφράζουν τις απόψεις τους για θέματα που σχετίζονται με την ομάδα τους, δεν έχουν δικαίωμα ψήφου. Οι Εκπρόσωποι απολαμβάνουν των ίδιων προνομίων με τους υπόλοιπους βουλευτές (ανεύθυνο, ασυλία, φοροαπαλλαγές, χρη- Κατά τη συγκρότηση της Ελληνικής Κοινοτικής Συνέλευσης το 1960, μοναδικός υποψήφιος για τη θέση του Μαρωνίτη-μέλους της ήταν ο Ιωάννης Μαυρίδης. Στις 19 Ιουλίου 1970 διεξήχθησαν οι πρώτες εκλογές για τον Μαρωνίτη Εκπρόσωπο, 2. Τα σχετικά μικρά ποσοστά που λαμβάνουν οι Εκπρόσωποι οφείλονται στο γεγονός ότι από το 1986 και εντεύθεν, διεκδίκησαν την εκλογή από τέσσερις μέχρι και επτά ανθυποψήφιοι. με νικητή τον Ιωάννη Μαυρίδη, ο οποίος εκλέχθηκε με το 59,92% των ψήφων· επανεκλέχθηκε στις 3 Οκτωβρίου 1976, λαμβάνοντας το 65,26% των ψήφων. Στις εκλογές που διεξήχθησαν στις 27 Σεπτεμβρίου 1981, ο Νίνος Χατζηρούσος έλαβε το 50,96% των ψήφων. Στις εκλογές που έγιναν στις 13 Ιουλίου 1986 εξελέγη ο Ιωάννης Μαυρίδης, συγκεντρώνοντας το 45,41% των ψήφων, ενώ στις επόμενες εκλογές, στις 19 Μαΐου 1991, εξελέγη ο Ιωάννης Πογιατζής, λαμβάνοντας το 31,58% των ψήφων. Οι επόμενες εκλογές έγιναν στις 26 Μαΐου 1996, με νικητή τον Αντώνη Χατζηρούσο, ο οποίος έλαβε το 32,36% των ψήφων· επανεκλέχθηκε στις 27 Μαΐου 2001, λαμβάνοντας το 43,38% των ψήφων, στις 21 Μαΐου 2006, εξασφαλίζοντας το 43,78% των ψήφων και στις 22 Μαΐου 2011, λαμβάνοντας το 33,28% των ψήφων2. Εκπροσώπευση -- 201 -- 1960-2010 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ KΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Άποψη από τη δεύτερη επίσκεψη στο σκλαβωμένο και ερειπωμένο Μοναστήρι του Προφήτη Ηλία το 2007. ματική αποζημίωση κτλ) και συμμετέχουν στην Κοινοβουλευτική Επιτροπή Παιδείας και τη Συμβουλευτική Επιτροπή Ιδιωτικής Εκπαίδευσης του Υπουργείου Παιδείας, ενώ από το 1999 διορίζουν τα οικεία μέλη της Βουλής των Γερόντων. Επιπρόσθετα, ο Μαρωνίτης Εκπρόσωπος διαβουλεύεται με τον Υπουργό Παιδείας και Πολιτισμού, σχετικά με την εισήγηση του τελευταίου στο Υπουργικό Συμβούλιο για το διορισμό της Σχολικής Εφορείας Μαρωνιτών. Εκπαίδευση Το 1960 υπήρχαν τα εξής μαρωνίτικα σχολεία: το Αρρεναγωγείο Κορμακίτη (1883), το Παρθεναγωγείο Κορμακίτη (1936, γνωστό ως «Καλογριές»), το Δημοτικό Ασώματου (1887), το Δημοτικό Αγίας Μαρίνας (1892) και το Δημοτικό Καρπάσιας (1905). Το 1962 κτίστηκε το νέο κτίριο του Αρρεναγωγείου και από το 1963 το παλιό κτίριο φιλοξενούσε το Νηπιαγωγείο. Το 1965 τα δύο σχολεία του Κορμακίτη συνενώθηκαν και το πρώην Παρθεναγωγείο φιλοξενούσε τις Γ΄ και Δ΄ τάξεις του μεικτού πλέον σχολείου, ενώ το 1970 προστέθηκε ο δεύτερος όροφος. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, υπολειτουργούσαν τα σχολεία του Κορμακίτη (19741999) και της Καρπάσιας (1975-1982), ενώ στις ελεύθερες περιοχές οι Μαρωνίτες δεν είχαν δικό τους σχολείο. Οι εγκλωβισμένοι Μαρωνίτες μαθητές αναγκάστηκαν σταδιακά να μετοικήσουν στην ελεύθερη Κύπρο, όπου και φοιτούσαν σε ελληνόφωνα, κυρίως, σχολεία, αλλά και στα διάφορα ιδιωτικά, ανάμεσά τους και λατινικά σχολεία. Για το σκοπό αυτό, λειτούργησε το Οικοτροφείο Μαρωνι- τών στην Ακρόπολη (1977-1987). Το 1989 ξεκίνησε να λειτουργεί το Νηπιαγωγείο «Άγιος Μάρωνας», το οποίο στεγαζόταν μέχρι το 1995 στο χώρο της Αρχιεπισκοπής (πρώην Οικοτροφείο). Το 1995 μεταφέρθηκε στη σημερινή του τοποθεσία, δίπλα από την εκκλησία του Αγίου Μάρωνα. Το 2002 ξεκίνησε να λειτουργεί, δίπλα από το Νηπιαγωγείο, το Δημοτικό Σχολείο «Άγιος Μάρωνας», το οποίο είναι αφιερωμένο στον ιδρυτή του μαρωνιτικού έθνους (350-410 μ.Χ.). Τη θεμέλια λίθο κατέθεσε στις 11 Μαΐου 2001 ο πρόεδρος Γλαύκος Κληρίδης, ενώ τα εγκαίνια τέλεσε στις 10 Ιουνίου 2003 ο υπουργός Παιδείας, Πεύκιος Γεωργιάδης. Με την ευκαιρία της επίσκεψης του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ΄, στις 5 Ιουνίου 2010, τοποθετήθηκε αναμνηστική πλάκα, την οποία αποκάλυψε ο ίδιος ο Ποντίφικας. Την επίβλεψη των μαρωνίτικων σχολείων έχει η Σχολική Εφορεία Μαρωνιτών· από το 2010 πρόεδρος της 11μελούς Εφορείας είναι ο Ιωσήφ Κατσιολούδης. Διευθύντρια του Δημοτικού Σχολείου είναι η Μέλανη Αντωνιάδου, ενώ Διευθύντρια του Νηπιαγωγείου είναι η Γιάννα Κασάπη - Πέτρου. Παράλληλα με το αναλυτικό πρόγραμμα, πανομοιότυπο με τα υπόλοιπα δημόσια σχολεία, γίνονται προαιρετικά μαθήματα διδασκαλίας της Κυπρομαρωνιτικής Αραβικής. Ποσοστό πέραν του 95% των μαθητών έχουν μαρωνιτική καταγωγή. Σήμερα διαθέτουν 95 μαθητές (Δημοτικό: 80, Νηπιαγωγείο: 15). Όσον αφορά τη μέση εκπαίδευση, αρκετοί Μαρωνίτες φοιτούν στις λατινικές σχολές Τέρρα Σάντα (Λευκωσία) και Αγίας Μαρίας (Λεμεσός), που θεωρούνται «εθνικά σχολεία» των Μαρωνιτών. -- 202 -- ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Η μαρωνιτική κοινότητα της Κύπρου Επίσκεψη του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου Γ’ στον Κορμακίτη, πλαισιωμένου από το Χωρεπίσκοπο Φοραδάρη και τον Αρχιεπίσκοπο Φαράχ. Η Μαρωνιτική Αρχιεπισκοπή Κύπρου Η Μαρωνιτική Αρχιεπισκοπή Κύπρου ιδρύθηκε το 1316 και διατηρούσε συνεχή παρουσία στην Κύπρο μέχρι και τις αρχές της Τουρκοκρατίας. Η επαρχία της Κύπρου υπάγεται στο Πατριαρχείο των Μαρωνιτών, που εδρεύει στο Μπεκερκέ του Λιβάνου. Καθώς από το 1673 ο εκάστοτε Αρχιεπίσκοπος Μαρωνιτών Κύπρου διέμενε στο Αντηλιάς του Λιβάνου, από το 1768 ο εκάστοτε πρωθιερέας του Κορμακίτη οριζόταν Γενικός Βικάριος και Χωρεπίσκοπος. Το Βικαριάτο βρίσκεται στη Λευκωσία από το 1897. Κατά την Ανεξαρτησία, Αρχιεπίσκοπος Μαρωνιτών Κύπρου ήταν ο Ηλίας Φαράχ (1954-1986), τον οποίο διαδέχθηκε ο Ιωσήφ Μπεσιάρα (1986-1988). Γενικός Βικάριος ήταν ο Ιωάννης Φοραδάρης (1939-1990), ο οποίος χειροτονήθηκε το 1957 Χωρεπίσκοπος. Τον διαδέχθηκε ο Ιωάννης Ορφανού το 1989, ως Χωρεπίσκοπος, και το 1991, ως Γενικός Βικάριος. Το 1988 η Αρχιεπισκοπή Μαρωνιτών επέστρεψε στη Λευκωσία, μετά από 315 χρόνια απουσίας, ενδυναμώνοντας το θρησκευτικό συναίσθημα της κοινότητας και διοργανώνοντας πληθώρα εκδηλώσεων. Ως Αρχιεπίσκοποι Μαρωνιτών υπηρέτησαν ο Πέτρος Τζεμάγιελ (1988-2008) και ο Ιωσήφ Σουέιφ (2008- ). Σήμερα στην Κύπρο υπηρετούν οι ακόλουθοι Μαρωνίτες ιερείς: Ιωσήφ Σκέντερ (Ανθούπολη), Παύλος Κουμή (Ασώματος, Καρπάσια), Αντώνιος Φραγκίσκου (Κορμακίτης), Ανδρέας Κατσιολούδης (Λάρνακα), Fadi Samia (Λεμεσός, Κάτω Πολεμίδια), Pierre Baz (Λευκωσία), καθώς και ο Ιωσήφ Λακκοτρύπης Μιχαηλίδης (Κοτσιάτης), ηγούμενος του Μετοχίου της Μονής του Προφήτη Ηλία. Η Αρχιεπισκοπή στηρίζεται με ετήσια χορηγία €59.800 από την κυπριακή κυβέρνηση, η οποία καταβάλλει και τους μισθούς των ιερωμένων της. Χώροι λατρείας και προσευχής Το 1960 υπήρχαν οι μαρωνιτικές εκκλησίες της Παναγίας των Χαρίτων (Λευκωσία: 17ος αιώνας), του Αγίου Γεωργίου (Κορμακίτης, παλαιά: 1534, νέα: 1933), του Αρχαγγέλου Μιχαήλ (Ασώματος: 1774), της Αγίας Μαρίνας (Αγία Μαρίνα: 1650), του Τιμίου Σταυρού (Καρπάσια: 15ος αιώνας) και της Ιεράς Καρδίας του Ιησού (Αμμόχωστος: 1900). Υπήρχαν, επίσης, τα μαρωνίτικα παρεκκλήσια της Παναγίας (Καμπυλή: 13ος αιώνας, Κορμακίτης: 1453), του Αγίου Αντωνίου (Κυθρέα: 1955 - αντικατέστησε παλαιότερο του 17ου αιώνα που καταστράφηκε το 1952 από σεισμό), του Αγίου Ρωμανού (Βουνό: 16ος αιώνας), της Παναγίας στο Μαρκί (Καμπυλή: 1636) και του Αγίου Γεωργίου του Κόρνου (Κορμακίτης: 1852), καθώς και τα ερείπια των εκκλησιών του Προφήτη Ηλία (Αγία Μαρίνα: 1508) και του Αγίου Ιωάννη του Κοκκινόκρεμμου στο Φλούδι (Αγία Μαρίνα: 12ος αιώνας). Με εισφορά του αποικιακού καθεστώτος, το 1959-1961 πήρε τη σημερινή του μορφή ο καθεδρικός ναός της Παναγίας των Χαρίτων, ενώ κατά το 1971-1972 κτίστηκε η νέα εκκλησία της Αγίας Μαρίνας στο ομώνυμο χωριό. Μολονότι οι ενοριακές εκκλησίες λειτουργούσαν κανονικά, τα ξωκλήσια λειτουργούσαν από μία φορά το χρόνο, με εξαίρεση την Παναγία της Καμπυλής, η οποία κατέστη απρόσιτη μετά την τουρκοκυπριακή ανταρσία του 1963-1964. Στη Λάρνακα και τη Λεμεσό, οι Μα- -- 203 -- 1960-2010 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ KΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ χιεπισκόπου), οι Μαρωνίτες της Πάφου και της Πόλεως Χρυσοχούς χρησιμοποιούν σε τακτά διαστήματα τις εκκλησίες της Χρυσοπολίτισσας (από το 1989) και του Αγίου Νικολάου (από το 1992). Μοναστήρι Προφήτη Ηλία Η εκκλησία του Τιμίου Σταυρού στην κατεχόμενη Καρπάσια. Κτίστηκε το 15ο αιώνα, ενώ το εικονοστάσι της χρονολογείται από το 17ο αιώνα. ρωνίτες εκκλησιάζονταν στις λατινικές εκκλησίες της Παναγίας των Χαρίτων και της Αγίας Αικατερίνης, αντίστοιχα. Κατά την τουρκική εισβολή του 1974, καταλήφθηκαν και τα τέσσερα μαρωνίτικα χωριά. Η εκκλησία της Αγίας Μαρίνας κατέστη απρόσιτη και μόλις στις 17 Ιουλίου 2010 και 17 Ιουλίου 2011 επιτράπηκε από το κατοχικό καθεστώς η τέλεση λειτουργίας. Η εκκλησία στην Αμμόχωστο βρίσκεται στην περιφραγμένη περιοχή των Βαρωσίων, το ξωκλήσι της Παναγίας στην Καμπυλή λειτουργείται από το 1993, του Αγίου Ρωμανού χρησιμοποιείται ως «μουσείο», του Αγίου Αντωνίου είναι ερειπωμένο, ενώ της Παναγίας στο Μαρκί κατεστραμμένο. Με πολλές θυσίες, οι εγκλωβισμένοι Μαρωνίτες κατάφεραν να μείνουν στα τρία χωριά της επαρχίας Κερύνειας και να λειτουργούν τις εκκλησίες τους, μετά από διαβήματα της Αγίας Έδρας και της κυβέρνησης. Στην προσφυγιά κτίστηκαν οι εκκλησίες της Αγίας Μαρίνας (Πολεμίδια: 1974, Κοτσιάτης: 1975), ενώ στις 7 Δεκεμβρίου 1986 ο Αρχιεπίσκοπος Μπεσιάρα καθαγίασε την εκκλησία του Αγίου Μάρωνα στην Ανθούπολη. Πιο πρόσφατα, στην Αρχιεπισκοπή κτίστηκε το παρεκκλήσι του Αγίου Μάρωνα, δωρεά του Ιωσήφ Γιαμάκη, που καθαγιάστηκε στις 23 Δεκεμβρίου 2001 από τον Αρχιεπίσκοπο Τζεμάγιελ, ο οποίος τέλεσε επίσης τον καθαγιασμό της εκκλησίας του Αγίου Σιάρπελ στη Λεμεσό στις 25 Ιανουαρίου 2003. Από το 2010 ο ναός του Αγίου Γεωργίου στον Κορμακίτη στεγάζει εκκλησιαστικό μουσείο. Χάρη στην ευγενή παραχώρηση του τότε Μητροπολίτη Πάφου Χρυσόστομου (του νυν Αρ- Η Ιερά Μονή του Προφήτη Ηλία ιδρύθηκε από δύο μοναχούς το 1735 και μέχρι το 1974 υπήρξε το κυριότερο πνευματικό κέντρο των Κυπρίων Μαρωνιτών. Για τις ανάγκες της μοναχικής κοινότητας, το 1943-1944 κτίστηκε το ησυχαστήριο της Μονής, η οποία διέθετε σχεδόν 4.000 σκάλες γης, μεγάλο τμήμα της οποίας ήταν καλλιεργήσιμο. Κατά τη δεύτερη φάση της τουρκικής εισβολής, το μοναστήρι βομβαρδίστηκε και υπέστη ζημιές, ενώ ο χώρος τριγύρω κατέστη απρόσιτος, αφού τον χρησιμοποιούσε ο κατοχικός στρατός. Στις 23 Ιουλίου 2006, μετά από 32 ολόκληρα χρόνια, οι κατοχικές αρχές επέτρεψαν σε 500 περίπου Μαρωνίτες να παραστούν σε θεία λειτουργία στο σκλαβωμένο μοναστήρι· το προσκύνημα επαναλήφθηκε άλλες πέντε φορές (22 Ιουλίου 2007, 20 Ιουλίου 2008, 19 Ιουλίου 2009, 18 Ιουλίου 2010 και 24 Ιουλίου 2011). Μετά την παραχώρηση κρατικής γης στον Κοτσιάτη το 1991, με πολλές θυσίες, κτίστηκε το μετόχι της Μονής του Προφήτη Ηλία. Εκτός από την πλούσια βιβλιοθήκη, διαθέτει και το παρεκκλήσι του Προφήτη Ηλία, που λειτουργήθηκε για πρώτη φορά στις 15/05/2006. Χώροι ανάπαυσης Κατά την Ανεξαρτησία, λειτουργούσαν από δύο μαρωνίτικα κοιμητήρια στον Κορμακίτη (το νέο από το 1946), την Αγία Μαρίνα (το νέο από το 1955) και τον Ασώματο (το νέο από το 1911) και ένα στην Καρπάσια. Λειτουργούσε, επίσης, ένα κοιμητήριο στον Άγιο Δομέτιο (περιοχή Σχολής Γρηγορίου, 1957), κοινό με τους Λατίνους, το οποίο από το 1974 συνορεύει με τη γραμμή Αττίλα και βρίσκεται στο έλεος της φύσης. Η μετακίνηση μεγάλου αριθμού Μαρωνιτών στην ελεύθερη Κύπρο μετά την τουρκική εισβολή του 1974, δημιούργησε την ανάγκη για νέους χώρους ανάπαυσης στη Λευκωσία και τη Λεμεσό. Το κοιμητήριο της Λευκωσίας βρίσκεται στην περιοχή Αγίων Τριμιθιάς (1979), ενώ το κοιμητήριο της Λεμεσού βρίσκεται στην περιοχή Αγίου Αθανασίου (1998). Μνημεία Αρχικά υπήρχε μόνο το άγαλμα του Αγίου Ιωσήφ με τον Χριστό (1948) στον περίβολο του -- 204 -- ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Η μαρωνιτική κοινότητα της Κύπρου καθεδρικού ναού του Αγίου Γεωργίου, δώρο του Χωρεπισκόπου Φοραδάρη. Στις 12 Φεβρουαρίου 2002 ο υπουργός Άμυνας, Σωκράτης Χάσικος, αποκάλυψε το μαρμάρινο μνημείο πεσόντων και αγνοουμένων Μαρωνιτών στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Μάρωνα, δωρεά του Εκπροσώπου Χατζηρούσου, ενώ στις 21 Απριλίου 2007 ο υπουργός Παιδείας, Άκης Κλεάνθους, αποκάλυψε τις ορειχάλκινες προτομές του Χωρεπισκόπου Φοραδάρη και του Εκπροσώπου Μαυρίδη στο προαύλιο της Αρχιεπισκοπής, δωρεά της κυβέρνησης. Στις 9 Αυγούστου 2008 ο π. Ιωσήφ Σκέντερ αποκάλυψε το μαρμάρινο άγαλμα του Αγίου Σιάρπελ στον Κορμακίτη, ενώ στις 23 Μαΐου 2009 οι Αρχιεπίσκοποι Σουέιφ και Τζεμάγιελ τέλεσαν τα αποκαλυπτήρια του μαρμάρινου αγάλματος της Παναγίας, στον περίβολο της ομώνυμης εκκλησίας στον Κορμακίτη· και τα δύο είναι δώρα του Εκπροσώπου Χατζηρούσου. Στις 18 Ιανουαρίου 2009 ο Αρχιεπίσκοπος Σουέιφ ευλόγησε το μαρμάρινο άγαλμα του Αγίου Σιάρπελ στην ομώνυμη εκκλησία, ενώ στις 9 Φεβρουαρίου 2009 αποκάλυψε, μαζί με τον Εκπρόσωπο Χατζηρούσο, την μπρούντζινη προτομή του π. Αντώνη Τερζή στο κοιμητήριο του Ο καθεδρικός ναός της Παναγίας των Χαρίτων στη Λευκωσία, δίπλα από το Βικαριάτο. Αρχικά ήταν μια ταπεινή εκκλησία, η οποία αναστηλώθηκε το 1886. Πήρε τη σημερινή της μορφή μεταξύ 1959-1961, χάρη στην πρωτοβουλία του αείμνηστου Χωρεπισκόπου Φοραδάρη. Εκτενείς ανακαινίσεις έγιναν μεταξύ 20092010, με ευκαιρία την επίσκεψη του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ’. Κορμακίτη. Το 2010 τοποθετήθηκε στο προαύλιο της εκκλησίας του Αγίου Μάρωνα το μαρμάρινο άγαλμα της Παναγίας, δωρεά του Εκπροσώπου Χατζηρούσου. Σωματεία, ιδρύματα και κοινοτικές δραστηριότητες Η μαρωνιτοκυπριακή κοινότητα απέκτησε μια πιο οργανωμένη διάταξη στα τέλη της Αγγλοκρατίας. Το 1960 δραστηριοποιούνταν τα εξής μαρωνιτικά σωματεία στην Κύπρο: α) Ένωση Κορμακίτη «Ο Λίβανος» (1945). β) Ένωση Νέων Ασωμάτου (ΕΝΑ: 1951) γ) Ένωση Νέων Αγίας Μαρίνας (ΑΤΕΠΕΚ3: 1957). δ) Αγροτική Ένωση Καρπάσιας (ΑΕΚ: 1960). Τα σωματεία αυτά διοργάνωναν πληθώρα ψυχαγωγικών, κοινωνικών, πολιτιστικών, αθλητικών και φιλανθρωπικών εκδηλώσεων, τονώνοντας το κοινοτικό πνεύμα των μελών τους. Επιπλέον, υπήρχε το 99ο Σύστημα Προσκόπων Κύπρου (1959-1964), το Συνεργατικό Ταμιευτήριο Κορμακίτη (1928), η ΣΠΕ Αγίας Μαρίνας (1928), η ΣΠΕ Ασωμάτου (1929) και η ΣΠΕ Καρπάσιας (1930). Το 1967 η ΑΤΕΠΕΚ μετονομάστηκε σε Κέδρο Αγίας Μαρίνας, το 1971 δημιουργήθηκε η Ένωση Νέων Κορμακίτη «Ο Κέδρος», ενώ το 1972 η ΑΕΚ μετονομάστηκε σε Ένωση Νέων Τιμίου Σταυρού Καρπάσιας. Μετά την τουρκική εισβολή του 1974, τα μαρωνίτικα σωματεία πήραν τον πικρό δρόμο της προσφυγιάς. Στη Λεμεσό ιδρύθηκε το Maronite Club (1975), που μετονομάστηκε σε Κέντρο Νεότητος Μαρωνιτών Λεμεσού (1977-1983) και Κέντρο Νεότητας Κάτω Πολεμιδιών (1984), ενώ στη Λευκωσία λειτουργούσε ο Σύνδεσμος Μαρωνιτών Κύπρου (1975-1988) και εξέδιδε τη φυλλάδα «Ο Κρίκος». Το 1989 ιδρύθηκε η Αθλητική Ένωση Κορμακίτη (ΑΕΚ), η οποία το 2008 ενσωματώθηκε στο Σωματείο «Ο Κορμακίτης», που προέκυψε το 1992 από την ενοποίηση «Λιβάνου» και «Κέδρου». Σήμερα λειτουργούν τα εξής σωματεία: Ένωση Νέων Ασωμάτου (ΕΝΑ), Ένωση Νέων Τιμίου Σταυρού Καρπάσιας (από το 2005), 99ο ΣΠΚ (από το 1996), Κέδρος Αγίας Μαρίνας, Κέντρο Νεολαίας Μαρωνιτών Κάτω Πολεμιδιών (1984), Ένωση Μαρωνιτών Ανθούπολης (ΕΜΑ, 1987), Καθολική Νεολαία Μαρωνιτών Κύπρου (1988), Σωματείο «Ο Κορμακίτης», Σύνδεσμος Εκτοπισθέντων Αγίας Μαρίνας «Η επιστροφή» (2006), 3. Αγροτική Τοπική Ένωση Παναγροτικής Ένωσης Κύπρου. -- 205 -- 1960-2010 ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ KΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Παλαίμαχοι Κορμακίτη (2007), Κίνηση Γυναικών Ασωμάτου (2007), Πολιτιστικός Όμιλος Ασωμάτου «Αρχάγγελος Μιχαήλ» (2009) και Maronite Youth Link (2011). Η ποδοσφαιρική ομάδα του Κέδρου Αγίας Μαρίνας συμμετέχει στη Δ΄ κατηγορία του πρωταθλήματος της ΚΟΠ, του Σωματείου «Ο Κορμακίτης» στην Α΄ κατηγορία του πρωταθλήματος ΕΠΟΠΛ, ενώ της ΕΜΑ και της ΕΝΑ στη Β΄ κατηγορία του πρωταθλήματος της ΕΠΟΠΛ. Υπάρχουν, επίσης, η Φιλανθρωπική Οργάνωση - Κοινωνία «Κάριτας» Κύπρου (1963), η Κοινοτική Χορωδία Μαρωνιτών Κύπρου (1997), το Ίδρυμα «Άγιος Αντώνιος» (1998), το Συνεργατικό Ταμιευτήριο ΑΜΚΚΑ (Αγίας Μαρίνας, Κορμακίτη, Καρπάσιας, Ασώματου) (1998), το Ίδρυμα Χωρεπισκόπου Ιωάννη Φοραδάρη (2000), η Στέγη Ευγηρίας «Άγιος Αντώνιος» (2001), το Ίδρυμα Πρόνοιας και Ανάπτυξης Μαρωνιτών Κύπρου (2006), το Θεολογικό Κέντρο «Άγιος Εφραίμ» (2009), η χορωδία «Η μελωδία των Νέων» (2010) και οι εξής οργανισμοί: Κίνημα «Πίστη και Φως» (1986), Ίδρυμα Ευημερίας Μαρωνιτών Κύπρου (1996), Σύνδεσμος Μαρωνιτών Επιστημόνων Κύπρου (1996), Πολιτιστική Ομάδα «Κέρμια Ztite» (2006), Ιστορικό και Πολιτιστικό Κέντρο Μαρωνιτών (2007), Μουσικός Όμιλος Μαρωνιτών Κύπρου (2007), Σωματείο για την Κληρονομιά «Kormakitis Trust» (2007) και Σωματείο «Hki Fi Sanna» (2007). Κυπρομαρωνιτική Αραβική Αν και στην πλειοψηφία τους οι Μαρωνίτες των τριών μικρότερων χωριών είναι Ελληνόφωνοι, Σπάνια φωτογραφία που δείχνει ομάδα χωρικών μπροστά από τη Μονή των Φραγκισκανών Καλογριών του Κορμακίτη τη δεκαετία του 1930. οι Κορμακιτιανοί είναι περήφανοι για τη ντοπιολαλιά τους, η οποία υπήρχε ως ξεχωριστή διάλεκτος ήδη από το 12ο αιώνα. Στις αρχές του 20ου αιώνα είχε διατηρηθεί μόνο στον Κορμακίτη, λόγω της γεωγραφικής του απομόνωσης. Μολονότι σήμερα η Κυπρομαρωνιτική Αραβική (ΚΜΑ) ομιλείται καθημερινά μόνο από τους εγκλωβισμένους κατοίκους του Κορμακίτη, είναι κατανοητή από περίπου 1.200 Μαρωνίτες. Χαρακτηρίζεται δε ως χρυσωρυχείο για τον μελετητή της σημιτικής γλωσσολογίας, αφού λόγω της απομόνωσής της από την κυρίως Αραβική έχει αναπτύξει ενδιαφέροντα γλωσσολογικά χαρακτηριστικά. Η ΚΜΑ συγγενεύει με τα Αραμαϊκά, τη γλώσσα του Ιησού, και χρησιμοποιείται στη μαρωνιτική θεία λειτουργία. Επειδή για αιώνες δεν διέθετε γραπτή απόδοση, μεταφερόταν από στόμα σε στόμα. Με την διάδοση της Ελληνικής στον Κορμακίτη, οι Κορμακιτιανοί έγιναν δίγλωσσοι· ως αποτέλεσμα της διασποράς τους στο ευρύτερο ελληνόφωνο περιβάλλον, λόγω της προσφυγιάς, η διάλεκτος σήμερα κινδυνεύει με εξαφάνιση. Το 1993 η Ουνέσκο την κατέταξε ως σοβαρά απειλούμενη γλώσσα, όπως έκαμε και το 2002 το Συμβούλιο της Ευρώπης. Τον Δεκέμβριο του 2007 ιδρύθηκε η πλατφόρμα «Hki Fi Sanna» (Μίλα στη γλώσσα μας) και παρουσιάστηκε το αλφάβητο της ΚΜΑ, το οποίο δημιούργησε ο Μαλτέζος γλωσσολόγος Alexander Borg. Το Μάρτιο του 2008 συγκροτήθηκε από το Υπουργείο Παιδείας και Πολιτισμού ειδική επιτροπή για την προστασία της. Τα τελευταία δεκαπέ- -- 206 -- ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20 Η μαρωνιτική κοινότητα της Κύπρου Ο Αρχιεπίσκοπος Σουέιφ, μαζί με τον εθνικομουσικολόγο και συγγραφέα Δρ. Πανίκο Γιωργούδη (αριστερά) και το μουσικοσυνθέτη Τώνη Σολωμού, με ευκαιρία έκδοσης βιβλίου για την παραδοσιακή μουσική και τα τραγούδια της Κύπρου. Ο Τώνης Σολωμού δίκαια έχει χαρακτηριστεί ως ο εκπρόσωπος της παραδοσιακής μαρωνίτικης μουσικής. ντε χρόνια γίνονται εντατικές προσπάθειες για την αναβίωση και τη διάδοσή της, με θερινές κατασκηνώσεις για την εκμάθησή της, τμήματα των μαρωνιτικών εφημερίδων γραμμένα σε αυτήν και την έκδοση λεξικών και γραμματικής της ΚΜΑ. Μέσα ενημέρωσης Από τον Ιανουάριο του 2000, το Γραφείο του Εκπροσώπου εκδίδει τη μηνιαία εφημερίδα «Κοινοτικό Βήμα» (αναρτάται και στην επίσημη ιστοσελίδα www.maronitesofcyprus.com), την επιμέλεια της οποίας έχει η κοινοβουλευτική συνεργάτιδα του Εκπροσώπου, Μαριάννα Φραγκέσκου. Από το Νοέμβριο του 2001 ο Γιάννης Μουσάς εκδίδει και επιμελείται τη μηνιαία εφημερίδα «Τύπος των Μαρωνιτών» (αναρτάται και στην ιστοσελίδα www.typosmaroniton.com). Από το 1999, το Α΄ πρόγραμμα ραδιοφώνου του ΡΙΚ μεταδίδει την εβδομαδιαία εκπομπή «Η φωνή των Μαρωνιτών» (σήμερα κάθε Παρασκευή, ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ (Ανώνυμος), Maronitorama, Οι Μαρωνίτες της Κύπρου από τον 20ο στον 21ο αιώνα, Λευκωσία: εκδ. Μουσά, 2002. Εκκλησιαστική Επιτροπή Αγίου Γεωργίου Κορμακίτη, Ο καθεδρικός ναός του Αγίου Γεωργίου στον Κορμακίτη. 100 χρόνια ζωής (1905-2005), Κορμακίτης 2005. Haji Roussos, Antonis, «The Maronite community of Cyprus», Cyprus Today, vol. XL, no 2 (May August 2002), pp. 46-53. Hourani, Guita G., «A Reading in the History of the Maronites of Cyprus: From the Eighth Century to the Beginning of British Rule», The μεταξύ 17:00-18:00), την οποία παρουσιάζει ο Άκης Χατζηιωσήφ. Στο Διαδίκτυο, υπάρχουν ιστοσελίδες που είναι αφιερωμένες στα μαρωνίτικα χωριά (www.kormakitis.net, www.asomatos.com, www.ayiamarina.com και www.karpasha.com), οι οποίες ταυτόχρονα παρέχουν και γενική ενημέρωση για τη μαρωνιτική κοινότητα· η τελευταία λειτουργεί και ως ενημερωτικό δελτίο. Καθαρά ενημερωτικής φύσεως είναι οι ιστοσελίδες www. maroniteforum.com, η οποία λειτουργεί και ως ενημερωτικό δελτίο, και www.ayiamarinapress. com. Υπάρχουν, επίσης, ιστοσελίδες για τους διάφορους μαρωνίτικους οργανισμούς, η ιστοσελίδα www.maronitesitv.tv, που περιέχει πλούσιο οπτικοακουστικό υλικό, και η ιστοσελίδα www. maronitesradio.com. Η επίσημη ιστοσελίδα της κοινότητας είναι από το 2009 η www.maronitesofcyprus.com, ενώ από το 2010 λειτουργεί και η ιστοσελίδα της Αρχιεπισκοπής Μαρωνιτών Κύπρου, www. maronitearcheparchy.org.cy. Journal of Maronite Studies, vol. 2, no 3 (July 1998), n.p. Hourani, Guita G., An abridgement of the history of the Cypriot Maronite community, Lebanon 2007. Κυριαζής Γ. Νεοκλής, «Οι Μαρωνίται εν Κύπρω», Κυπριακά Χρονικά, τόμος XI, σσ. 282-307. Τζουτζούκης Σιάρπελ - Χατζηλύρας Αλέξανδρος – Μιχαήλ, Ιστορία Κυπρίων Μαρωνιτών, Λευκωσία 2008. Varnava, Andrekos, «The Maronite community of Cyprus: Past, Present and Future», Al-Mashriq, vol. I, no 2 (September 2002), pp, 45-70. Φοραδάρης Ιωάννης: Η ιστορία των Μα- -- 207 -- ρωνιτών της Κύπρου, Λευκωσία: Ίδρυμα Χωρεπισκόπου Ιωάννη Φοραδάρη, 2006. Φραγκίσκου Αντώνης, Λαογραφία του Κορμακίτη, Λευκωσία 1969. Φραγκίσκου Αντώνης, Ιστορία και Λαογραφία Μαρωνιτών Κύπρου, Λευκωσία 1989. Χατζηλύρας Αλέξανδρος – Μιχαήλ, Οι Μαρωνίτες της Κύπρου, Χρονικό, εφημ. Πολίτης (1 Ιουνίου 2008). Ευχαριστίες οφείλονται στο Γραφείο του Εκπροσώπου και τα μέλη της κοινότητας που πρόθυμα παραχώρησαν πληροφορίες και φωτογραφικό υλικό.
© Copyright 2024 Paperzz
