Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ LIFE09NAT/GR/000323 ‘Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach, to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros’ Επιδεικτική εφαρμογή της προσέγγισης «Σχέδιο Δράσης για τη Βιοποικιλότητα» για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Σκύρου ΔΡΑΣΗ Α.7 ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ (ΣΔΤ) «Σχεδιάζοντας για τον Τουρισμό στη Σκύρο με σεβασμό στο φυσικό περιβάλλον και την πολιτιστική κληρονομιά» ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ Σκύρος, Ιούνιος 2012 Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Ομάδα Μελέτης Χρυσάνθη Ζυγογιάννη Σύμβουλος τουρισμού Αναστάσιος Δημαλέξης Δρ. Βιολογίας Ξενοφών Πάσουλας Γεωγράφος ειδικός στο GIS Phil Knott Σύμβουλος τουρισμού ορνιθοπαρατήρησης Νίκος Bedau Αρχιτέκτονας τοπίου LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an -2- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Περιεχόμενα Εισαγωγή 6 1. Ένα Σχέδιο Δράσης για τον τουρισμό της Σκύρου 7 1.1 Αξιοποιώντας την ευκαιρία του προγράμματος LIFE 8 1.2 Τι είναι το Σχέδιο Δράσης για τον βιώσιμο Τουρισμό στη Σκύρο 9 1.3 Γιατί είναι απαραίτητο ένα Σχέδιο Δράσης; 9 2. Διερεύνηση δυνατοτήτων ανάπτυξης νέων μορφών τουρισμού στη Σκύρο συμβατές με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας 2.1 Η Τουριστική ανάπτυξη της Σκύρου μέχρι σήμερα 9 9 2.2 Παγκόσμιες Τάσεις προς τις νέες μορφές τουρισμού και χαρακτηριστικά καταναλωτών 10 2.3 Πλεονεκτήματα – Αδυναμίες – Ευκαιρίες – Απειλές (ανάλυση SWOT) 11 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός: άξονες και στόχοι 3.1 Άξονας Α. Ο τουρισμός προς όφελος των κατοίκων της Σκύρου 15 15 3.1.1 Στόχος Α.1: Αναπτύσσοντας ένα αυθεντικό τουριστικό προϊόν βασισμένο στην ανακάλυψη της φύσης, του πολιτισμού και του ανθρώπου 15 3.1.1.1 Προσδιορισμός ευαίσθητων περιοχών και αξιολόγηση των επιπτώσεων των τουριστικών δραστηριοτήτων στα σημαντικά φυσικά χαρακτηριστικά του νησιού 15 3.1.1.2 Προτεινόμενες τουριστικές δραστηριότητες συμβατές με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας 19 3.1.2 Στόχος Α.2. Προβάλλοντας και Προωθώντας το νέο τουριστικό προϊόν 22 3.2 Άξονας Β. Το φυσικό περιβάλλον, το τοπίο και ο πολιτισμός ως παράγοντες αυτοπροσδιορισμού των κατοίκων της Σκύρου 23 3.2.1 Στρατηγικός Στόχος Β.1: Προστασία και Διατήρηση των φυσικών πόρων και της βιοποικιλότητας 23 3.2.2 Στρατηγικός Στόχος Β.2 Διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς για το σήμερα και το αύριο 23 3.3 Ενέργειες και Μέσα για τη επίτευξη των στόχων 4. Συνοπτική περιγραφή Διαδρομών 23 26 4.1 Προτεινόμενες πεζοπορικές διαδρομές και διαδρομές ορνιθοπαρατήρησης που θα υλοποιηθούν από τον Δήμο Σκύρου στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE 26 4.2 Προτεινόμενες πεζοπορικές και ποδηλατικές διαδρομές προς υλοποίηση από τον Δήμο Σκύρου εκτός του Προγράμματος LIFE Συμπεράσματα- προτάσεις LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ 35 39 approach, to benefit local biodiversity on an -3- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1: Ανάλυση SWOT Παράρτημα 2: Πίνακας Σχεδίου Δράσης Τουρισμού Παράρτημα 3: Περιοχές έρευνας στη Σκύρο του ειδικού συνεργάτη στη δημιουργία διαδρομών ορνιθοπαρατήρησης, Μάιος 2011 Παράρτημα 4: Προτεινόμενες εγκαταστάσεις παρατήρησης φύσης στους υγροτόπους της Σκύρου Εικόνες Εικόνα 1. Πρώτη Διαβούλευση του Σχεδίου Δράσης για τον Τουρισμό στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE, Σκύρος 17/05/2011, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Εικόνα 2. Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae, φωτ.: Γιώργος Κατσαδωράκης, αρχείο Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας Εικόνα 3: Αιγαιόγλαρος (Larus audouinii), φωτ.: Θάνος Καστρίτης αρχείο Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας Εικόνα 4: Aethionema retsina, Φωτ.: Α. Καλτσής Εικόνα 5: Υγρότοπος στο Παλαμάρι, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Εικόνα 6: Πινακίδα ερμηνείας περιβάλλοντος σε υφιστάμενη διαδρομή από την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Σκύρου Εικόνα 7: Εγκαίνια Χώρου Ενημέρωσης Προγράμματος LIFE 05/06/2011, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Εικόνα 8: Σήμανση υφιστάμενης διαδρομής από την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Εικόνα 9: Συστάδα δένδρων στο οροπέδιο Άρι, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Εικόνα 10: Η Παναγία Λυμπιανή, φωτ.: Κάρολος Μέρλιν Εικόνα 11: Προς Αγ.Αρτέμη, φωτ.: Κάρολος Μέρλιν Εικόνα 12: Το Ακρωτήρι Λιθάρι και ο φάρος, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Εικόνα 13: Υγρότοπος στην Καλαμίτσα, φωτ.: αρχείο Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας Εικόνα 14: Ο Αγ. Νικόλαος στα Πουριά, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Χάρτες Χάρτης Ν.1: Τουριστικός Χάρτης της Σκύρου με σημεία φυσιολατρικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC Χάρτης Ν.2: Θέσεις σημαντικών ειδών χλωρίδας και πανίδας, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC Χάρτης Ν.3: Προτεινόμενες διαδρομές πεζοπορίας και ορνιθοπαρατήρησης, υπέυθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an -4- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Χάρτης Ν.4: Διαδρομές Ορνιθοπαρατήρησης στην Καλαμίτσα και το Παλαμάρι, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC Χάρτης Ν.5: Διαδρομές Περιηγητικές, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC Χάρτης Ν.6: Ποδηλατικές διαδρομές, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφώντας Πάσουλας Πίνακες Πίνακας 1. Αφίξεις στα καταλύματα Ξενοδοχειακού Τύπου Αλλοδαπών και Ελλήνων Πίνακας 2. Διανυκτερεύσεις στα καταλύματα Ξενοδοχειακού τύπου Πίνακας 3. Πληρότητα κλινών στα καταλύματα Ξενοδοχειακού Πίνακας 4: 8 Πεζοπορικές Διαδρομές LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an -5- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Εισαγωγή Η Σκύρος βρίσκεται στο κέντρο του Αιγαίου και αποτελεί ένα από τα μεγάλα νησιά του Αιγαίου Πελάγους. Γεωγραφικά ανήκει στο σύμπλεγμα των Σποράδων και διοικητικά στην Περιφέρεια Στερεάς Ελλάδας, αποτελώντας ξεχωριστό Δήμο. Πρόκειται για ένα αραιοκατοικημένο νησί με έκταση περίπου 210 τ. χλμ. και πληθυσμό 2.600 κατοίκους. Οι κάτοικοι ασχολούνται με την κτηνοτροφία, την αλιεία τον τουρισμό και τις υπηρεσίες. Το φυσικό περιβάλλον και η βιοποικιλότητα του νησιού θεωρούνται από τα καλύτερα διατηρημένα στην περιοχή, φιλοξενώντας σπάνια και προστατευόμενα είδη χλωρίδας και πανίδας. Αποτελεί σημαντικό πέρασμα για τα μεταναστευτικά πουλιά και τόπο διαβίωσης της μικρόσωμης φυλής σκυριανών αλόγων. Στο νότιο τμήμα του νησιού, η έκταση του όρους Κόχυλας αποτελεί εξολοκλήρου, μαζί με τις παρακείμενες νησίδες, Σημαντική Περιοχή για Πουλιά, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του αποτελεί Ζώνη Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας (ΖΕΠ) και Τόπο Κοινοτικού Ενδιαφέροντος του δικτύου NATURA 2000. Επίσης η Σκύρος διαθέτει πλούσια πολιτιστική κληρονομιά, με πλήθος λαϊκών τεχνών, ήθη και έθιμα και ιδιαίτερη τοπική αρχιτεκτονική. Σε αντίθεση με άλλα νησιά του Αιγαίου που έχουν αναπτυχθεί τουριστικά σε μεγάλο βαθμό κατά τα τελευταία 30 χρόνια, η Σκύρος εξακολουθεί να διατηρεί ένα χαρακτήρα και ένα φυσικό και πολιτιστικό τοπίο μοναδικής ομορφιάς, που προσελκύει καλής ποιότητας τουρισμό και δεν παρουσιάζει στοιχεία τουριστικού κορεσμού. Όμως, η τουριστική ανάπτυξη στη Σκύρο δεν έχει μέχρι σήμερα ολοκληρωμένο και κεντρικό σχεδιασμό. Η εγκατάλειψη της παλαιότερης πολυαπασχόλησης των κατοίκων με ποικίλες (αγρογεωργικές και κτηνοτροφικές) δραστηριότητες, οδήγησε σε μετατόπιση της τοπικής οικονομίας προς τον τουρισμό, αλλά με τρόπο άναρχο και χωρίς οικοτουριστικό προσανατολισμό. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται η τάση του φαινομένου της τουριστικής μονοκαλλιέργειας και της συρρικνωμένης της τουριστικής περιόδου, με τη τουριστική κίνηση να συγκεντρώνεται κυρίως τον μήνα Ιούλιο και Αύγουστο. Πολλά καταλύματα έχουν χτιστεί τα τελευταία χρόνια, με άναρχη μορφή θέτοντας σε κίνδυνο τη φυσιογνωμία του τοπίου και έχει αρχίσει να διαφαίνεται μία πίεση στους φυσικούς πόρους του νησιού. Παράλληλα λόγω έλλειψης τουριστικού σχεδιασμού, είναι αδύνατον η Σκύρος να στραφεί προς άλλες μορφές τουρισμού που θα οδηγούσαν στην επιμήκυνση της τουριστικής περιόδου στο νησί. Για παράδειγμα ενώ το νησί προσφέρεται για πεζοπορίες, δεν υπάρχουν σηματοδοτημένα μονοπάτια και πληροφορίες για τα είδη που μπορεί να συναντήσει ο επισκέπτης. Τέλος οι ίδιοι οι κάτοικοι της Σκύρου δεν γνωρίζουν σε μεγάλο βαθμό τη μεγάλη αξία της βιοποικιλότητας του τόπου τους και της φυσικής τους κληρονομιάς. Είναι σαφές πως η Σκύρος βρίσκεται σε ένα κρίσιμο εξελικτικό στάδιο και η ανάγκη για στρατηγικό σχεδιασμό στον τομέα του τουρισμού που θα οδηγήσει στην βιώσιμη ανάπτυξη του τόπου είναι εμφανής. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an -6- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό 1. Ένα Σχέδιο Δράσης για τον βιώσιμο τουρισμό στη Σκύρο 1.1 Αξιοποιώντας την ευκαιρία του Προγράμματος LIFE Το παρόν Σχέδιο Δράσης εντάσσεται στα πλαίσια του προγράμματος LIFE για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Σκύρου που υλοποιείται από τον Δήμο Σκύρου, κατά την περίοδο 2010-2014, σε συνεργασία με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού και το Εθνικό Κέντρο Περιβάλλοντος και Αειφόρου Ανάπτυξης. Το Σχέδιο Δράσης για τον τουρισμό στη Σκύρο έρχεται να καλύψει μία χρόνια ανάγκη του Δήμου Σκύρου για ολοκληρωμένο επιχειρησιακό σχεδιασμό στον τομέα του τουρισμού. Προτίθεται να αντιμετωπίσει την ανεπαρκή ενσωμάτωση των αρχών διατήρησης του φυσικού περιβάλλοντος στο υφιστάμενο μοντέλο τουριστικής ανάπτυξης και στοχεύει στην ανάπτυξη νέων, ήπιων μορφών τουρισμού που θα συμπληρώσουν το ήδη υπάρχον τουριστικό μοντέλο του νησιού, με σκοπό τη βιώσιμη ανάπτυξη του τουρισμού διαφυλάσσοντας τους οικολογικούς και πολιτιστικούς πόρους του νησιού, προς όφελος της ποιότητας της ζωής των κατοίκων. Ο Δήμος Σκύρου αναγνωρίζει ότι για να αξιοποιήσει σωστά την όλη δυναμική του τουρισμού στα επόμενα χρόνια, η όποια τουριστική ανάπτυξη της περιοχής πρέπει να είναι πραγματικά βιώσιμη. Επιβάλλεται λοιπόν ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός που θα συμβάλλει: στη προστασία της φύσης στη προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς στην αειφόρο ανάπτυξη στην ευημερία και τα οφέλη της τοπικής κοινωνίας στη προώθηση της περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και ευαισθητοποίησης τουριστών και τοπικής κοινωνίας στην προσφορά ποιοτικών υπηρεσιών Οι προτεινόμενες δραστηριότητες του Σχεδίου διέπονται από τις αρχές του βιώσιμου, υπεύθυνου και ποιοτικού τουρισμού. Προς αυτήν την κατεύθυνση κινείται και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, με την οδηγία της στις 30/06/2010 με τίτλο ‘Europe the world’s No 1 tourist destination- a new political framework for tourism in Europe’, όπου γίνεται ιδιαίτερη μνεία στις αρχές του βιώσιμου τουρισμού που θα πρέπει να ενσωματώνει κάθε ευρωπαϊκός προορισμός στον τουριστικό σχεδιασμό. Η εκπόνηση του σχεδίου έγινε από ειδικούς εξωτερικούς συνεργάτες του Προγράμματος του Δήμου Σκύρου. Στην παρούσα μελέτη ιδιαίτερα συνέβαλε εξωτερικός συνεργάτης ειδικός LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an -7- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό στη δημιουργία διαδρομών ορνιθοπαρατήρησης. Ο συνεργάτης διέμεινε στη Σκύρο τον Μάιο του 2011 και έκανε καταγραφές της ορνιθοπανίδας του νησιού. Επισημαίνεται ότι είναι η πρώτη φορά που γίνεται τέτοια καταγραφή στη Σκύρο με στόχο την δημιουργία διαδρομών ορνιθοτουριστικού ενδιαφέροντος. Σημαντική ήταν και η συμβολή της Τοπικής Επιτροπής Τουρισμού Σκύρου. Στις 17/05/2011 έγινε μία πρώτη ανοιχτή συνάντηση με τη συμμετοχή τοπικών φορέων του τουρισμού και κατοίκων του νησιού για την ενημέρωσή τους σχετικά με το Σχέδιο Δράσης για τον τουρισμό. Τέλος, για την εκπόνηση του Σχεδίου αξιοποιήθηκε ο Επιχειρησιακός Σχεδιασμός του Δήμου Σκύρου που έγινε το 2008 από τον Οργανισμό Ανάπτυξης Στερεάς Ελλάδας (ΟΑΣΕ ΑΑΕ). Εικόνα 1. Πρώτη Διαβούλευση του Σχεδίου Δράσης για τον Τουρισμό στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE, Σκύρος 17/05/2011, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE 1.2 Τι είναι το Σχέδιο Δράσης για τον βιώσιμο Τουρισμό στη Σκύρο Είναι ένα κείμενο στο οποίο παρατίθενται οι δράσεις που πρέπει να κάνει ο Δήμος Σκύρου ώστε να αναπτύξει ήπιες μορφές τουρισμού που σέβονται το περιβάλλον, τον πολιτισμό και το τοπίο με στόχο τον εμπλουτισμό του ήδη υπάρχοντος τουριστικού προϊόντος του νησιού και μέσα από ένα σωστό σχεδιασμό που θα επιτρέψει την αρμονική συνύπαρξη τουρισμού και φύσης παρέχοντας οφέλη για τη βιοποικιλότητα και προβάλλοντας την ως πολύτιμο στοιχείο του τοπικού τουριστικού δυναμικού. Στο παρόν σχέδιο προτείνεται η δημιουργία 8 πεζοπορικών διαδρομών με ενδιαφέρον φυσιολατρικό, πολιτιστικό και ορνιθοπαρατήρησης. Η διακίνηση της τουριστικής κίνησης στις περιοχές αυτές θα γίνεται κατά τρόπο που να μην καθίσταται επιζήμια για τη βιοποικιλότητα της περιοχής, αλλά αντίθετα να συμβάλλει στην προώθηση συμπεριφορών και δράσεων για τη διατήρησή της. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an -8- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Οι προβλεπόμενες δράσεις του Σχεδίου θα υλοποιηθούν από το Δήμο Σκύρου μέσω του προγράμματος LIFE. Στόχος είναι η αξιοποίηση και ο συνδυασμός άλλων σχετικών δράσεων και έργων του δήμου Σκύρου στον τομέα του τουρισμού. Επίσης στο παρόν Σχέδιο προτείνεται μία σειρά άλλων τουριστικών δραστηριοτήτων και ενεργειών προς την κατεύθυνση του βιώσιμου τουρισμού που θα μπορούσαν να αναπτυχθούν από το Δήμο Σκύρου και εκτός του πλαισίου του Προγράμματος LIFE Σκύρου. Στην παραγωγή του Σχεδίου συμμετείχε η τοπική κοινωνία της Σκύρου η οποία κατά την εφαρμογή του σχεδίου θα βοηθήσει στην υλοποίηση συγκεκριμένων δράσεων που περιέχει. 1.3 Γιατί είναι απαραίτητο ένα Σχέδιο Δράσης; Επειδή ένα σχέδιο δράσης θέτει προτεραιότητες και στόχους προς υλοποίηση στον τομέα του τουρισμού για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα περιγράφει με σαφήνεια τις ενέργειες που πρέπει να γίνουν για την επίτευξη των στόχων προσδιορίζει συγκεκριμένα και μετρήσιμα αναμενόμενα αποτελέσματα παρακολουθεί και αξιολογεί την αποτελεσματικότητα των δράσεων. Σημ.: Στην παρούσα μελέτη χρησιμοποιούνται συχνά οι όροι οικοτουρισμός και νέες μορφές τουρισμού ως μορφές ήπιου- βιώσιμου τουρισμού. 2. Διερεύνηση δυνατοτήτων ανάπτυξης νέων μορφών τουρισμού στη Σκύρο 2.1 Η Τουριστική ανάπτυξη της Σκύρου μέχρι σήμερα Ο τουρισμός στη Σκύρο αποτελεί τα τελευταία χρόνια τον αναδυόμενο δυναμικό κλάδο του τριτογενούς τομέα. Κύρια συστατικά της ανάπτυξης του κλάδου είναι: - το φυσικό περιβάλλον, ο νησιωτικός χαρακτήρας και η μορφολογία του εδάφους - η αντίσταση που παρουσιάζει προς το παρόν στις πιέσεις του μαζικού τουρισμού - η ισχυρή ιστορική και πολιτιστική παράδοση - το οικιστικό και ανθρωπογενές περιβάλλον που προσδίδουν ιδιαίτερο χρώμα στο νησί Η τουριστική ανάπτυξη της Σκύρου μπορεί να χαρακτηριστεί ως ήπιας μορφής, με ένταση μόνο τον Αύγουστο, παρουσιάζοντας σταθερή ροή τα τελευταία χρόνια. Πίνακας 1. Αφίξεις στα καταλύματα Ξενοδοχειακού Τύπου Αλλοδαπών και Ελλήνων LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an -9- Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Έτος 2009 2008 2007 2006 2005 Πηγή: ΕΣΥΕ Αφίξεις Ελλήνων 6.791 5.529 5.856 6.603 5.541 Αφίξεις Αλλοδαπών 391 251 340 325 371 Γενικό Σύνολο Αφίξεων 7.182 5.780 6.196 6.928 5.912 Πίνακας 2. Διανυκτερεύσεις στα καταλύματα Ξενοδοχειακού τύπου Έτος 2009 2008 2007 2006 2005 Πηγή: ΕΣΥΕ Αφίξεις Ελλήνων 23.284 17.994 22.160 20.427 16.497 Αφίξεις Αλλοδαπών 1.718 1.122 1.399 1.088 1.259 Γενικό Σύνολο Αφίξεων 25.002 19.116 23.559 21.515 17.756 Πίνακας 3. Πληρότητα κλινών στα καταλύματα Ξενοδοχειακού 2009 29,6% Πηγή: ΕΣΥΕ 2008 29,9% 2007 36,4% 2006 36,3% 2005 30,1% Η υπάρχουσα τουριστική ροή δεν δημιουργεί αρνητικές επιπτώσεις και ιδιαίτερες πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον, στην κοινωνία και την οικονομία. Η τουριστική αγορά δεν είναι εξαρτημένη από μεγάλους τουριστικούς πράκτορες- οργανισμούς. Η απουσία στοιχείων τουριστικού κορεσμού σε συνδυασμό με τους πλούσιους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους του νησιού αποτελούν σημαντικά στοιχεία για τη δυνατότητα ανάπτυξης νέων, ήπιων μορφών τουρισμού με σωστό σχεδιασμό και πάντα προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης. 2.2 Παγκόσμιες Τάσεις προς τις νέες μορφές τουρισμού και χαρακτηριστικά καταναλωτών Ο οικοτουρισμός αποτελεί έναν από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς του τουρισμού. Σύμφωνα με στοιχεία ενώ η διεθνής γενική τάση αύξησης του τουρισμού προσεγγίζει το 4% ετησίως, η ετήσια αύξηση του τουρισμού με ειδικό προορισμό τη φύση αγγίζει ποσοστό 1030%. Ο τουρισμός αυτός γίνεται ολοένα και πιο δημοφιλής κατακτώντας σημαντικό μερίδιο της τουριστικής αγοράς και στη χώρα μας εμφανίζει αυξητική τάση. Το πνεύμα που διέπει τον οικοτουρίστα που επισκέπτεται μη ανεπτυγμένες τουριστικά περιοχές, είναι πνεύμα εκτίμησης, συμμετοχής και ευαισθησίας. Ο ευαισθητοποιημένος οικοτουρίστας κάνει συνετή χρήση των φυσικών πόρων και της άγριας ζωής. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an - 10 - Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό συνηθίζει να επιλέγει μικρού μεγέθους καταλύματα που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της ντόπιας κουλτούρας και του τρόπου ζωής δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την παραδοσιακή μαγειρική, το φυσικό περιβάλλον, τη συμμετοχή στα τοπικά δρώμενα π.χ. πολιτιστικές εκδηλώσεις, φεστιβάλ, γιορτές, κλπ. προσπαθεί να επισκέπτεται μέρη που δεν τα έχει πατήσει ανθρώπινο πόδι διεγείρεται από το αίσθημα της περιήγησης προσπαθεί να αποφύγει τον «πολιτισμό» για κάποιο χρονικό διάστημα προσπαθεί να δημιουργήσει κανάλια επικοινωνίας με τον ντόπιο πληθυσμό συλλέγει περισσότερες πληροφορίες πριν και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του ταξιδεύει μόνος του ή σε μικρές ομάδες είναι καλά εκπαιδευμένος έχει περισσότερα έσοδα από τον μέσο τουρίστα είναι να παραμείνει σε έναν προορισμό για περισσότερες μέρες από τον κλασσικό τουρίστα 2.3 Πλεονεκτήματα – Αδυναμίες – Ευκαιρίες – Απειλές (ανάλυση SWOT) Προκειμένου να διερευνηθούν οι δυνατότητες και οι προοπτικές για την ανάπτυξη νέων, ήπιων τουριστικών δραστηριοτήτων στη Σκύρο, κρίνεται σκόπιμη η καταγραφή και η ανάλυση της υφιστάμενης τουριστικής ανάπτυξης του νησιού. Για το σωστό σχεδιασμό ενός βιώσιμου μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης όμως είναι απαραίτητη και η ανάλυση συμπληρωματικών παραγόντων όπως οικολογικών, κοινωνικοοικονομικών και δημογραφικών. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος ανάλυσης δεδομένων SWOT ( Strengths – Weaknesses – Opportunities – Threats, Πλεονεκτήματα – Αδυναμίες – Ευκαιρίες – Απειλές) που επισυνάπτεται αναλυτικά στο Παράρτημα 1. Πλεονεκτήματα Το Φυσικό Περιβάλλον της Σκύρου Η Σκύρος αποτελεί έναν τόπο πλούσιας φυσικής κληρονομιάς, φιλοξενώντας σπάνια και προστατευόμενα είδη χλωρίδας και πανίδας. Το τοπίο χαρακτηρίζεται από έντονες αντιθέσεις, απότομες πλαγιές, υγρά λιβάδια, εποχιακούς υγροτόπους και βοσκοτόπια. Στο νότιο τμήμα του νησιού, η έκταση του Κόχυλα αποτελεί εξολοκλήρου, μαζί με τις παρακείμενες νησίδες, Σημαντική Περιοχή για Πουλιά, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του αποτελεί Ζώνη Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας (ΖΕΠ) και Τόπο Κοινοτικού Ενδιαφέροντος του δικτύου NATURA 2000. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an - 11 - Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Στην περιοχή αυτή υπάρχουν πολλά είδη σπάνιων και ενδημικών φυτών, ορισμένα από τα οποία έχουν περιληφθεί στον Κόκκινο Βιβλίο των Σπάνιων και Απειλούμενων ειδών της Ελληνικής Χλωρίδας. Στην ίδια περιοχή υπάρχουν συστάδες σφενδαμιού που αποτελούν σημαντικό οικότοπο για την τοπική βιοποικιλότητα μοναδικό για την περιοχή του Αιγαίου, κυρίως για τα πτηνά που φωλιάζουν και βρίσκουν καταφύγιο εκεί. Η μακκία διάπλαση συγκροτείται κυρίως από χαμηλούς θάμνους Quercus coccifera, Genista sp. και Olea eurpaea. Επίσης υπάρχουν και άλλα είδη χλωρίδας, όπως τα πουρνάρια , η αγριελιά, το φιλίκι, ενώ σε υγρά μικροκλίματα κάτω από τα δέντρα φυτρώνουν σπάνια και απειλούμενα φυτά. Στον Κόχυλα και στις νησίδες γύρω από τη Σκύρο διαβιεί σε μεγάλους πληθυσμούς η σαύρα Podarcis gaigeae, ένα αυστηρά τοπικό ενδημικό είδος που είναι ταυτόχρονα και ένα από τα δύο είδη ενδημικών σαυρών του Αιγαίου. Στη Σκύρο βρίσκεται ακόμα, η μεγαλύτερη αποικία του Μαυροπετρίτη (Falco Eleonorae) στο Αιγαίο, ένα μεταναστευτικό γεράκι που αποτελεί παγκοσμίως απειλούμενου είδους. Στις παράκτιες περιοχές της Σκύρου και στις νησίδες της φωλιάζουν προστατευόμενα θαλασσοπούλια όπως ο Θαλασσοκόρακας, ο Αιγαιόγλαρος, ο Αρτέμης και ο Μύχος. Οι υγρότοποι της Σκύρου αποτελούν άκρως σημαντικούς σταθμούς για τα υδρόβια μεταναστευτικά είδη. Ακόμα στη Σκύρο διαβιεί η μικρόσωμη φυλή σκυριανών αλόγων (φυλή του equus cabalus) που είναι σήμερα μία από τις σπάνιες φυλές αλόγων που υπάρχουν στον κόσμο. Οι ακρογιαλιές και οι παραλίες του νησιού είναι ιδιαίτερου φυσικού κάλους. Το νησί διαθέτει επαρκείς υδάτινους πόρους, πλήθος πηγών πχ. η πηγή Αναβάλουσα με αυξημένη παροχή νερού λόγω παρουσίας τεκτονικών ρηγμάτων. Η Σκύρος και η ισχυρή υλική και άυλη πολιτιστική της κληρονομιά Η Σκύρος έχει μακραίωνη ιστορία, που πηγαίνει στη περίοδο της πρώιμης Χαλκοκρατίας. Στο νησί βρίσκονται αρχαιολογικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά μνημεία. Ο οικισμός της Χώρας είναι χαρακτηρισμένος ως παραδοσιακός και η τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική με τη χρήση φυσικών πόρων παρουσιάζει εντονότατο ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η παράδοση του νησιού σε τοπικές λαϊκές τέχνες που συνεχίζονται μέχρι και σήμερα από αξιόλογους τεχνίτες, στην κεραμική, επιπλοποιία, υφαντική και ιδιαίτερα στην ξυλογλυπτική. Οι νέοι της Σκύρου πρέπει να ενθαρρυνθούν να ασχοληθούν με αυτές τις τέχνες ώστε να διασωθούν στο μέλλον. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an - 12 - Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Διαθέτει ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα, σπουδαία ήθη, έθιμα, παραδόσεις με δεσπόζουσα τη Σκυριανή Αποκριά που προσελκύει πλήθος επισκεπτών κάθε χρόνο. Στοιχεία όπως αναβαθμίδες, μύλοι, γεφύρια καταδεικνύουν την αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον. Τα τοπικά προϊόντα Η Σκύρος έχει μεγάλη δυναμική στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων με πολλά τοπικά προϊόντα όπως αγροτικά (κρασί, φάβα, μέλι κ.α.) και αρωματικά (θυμάρι, φασκόμηλο), που είναι υψηλής ποιότητας και αγγίζουν τα όρια της βιολογικής γεωργίας. Η κτηνοτροφία είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη λόγω γεωμορφολογίας του εδάφους και τα κτηνοτροφικά προϊόντα (κρέας, γαλακτοκομικά όπως το σκυριανό κεφαλοτύρι) που παράγονται από οικογένειες και με παραδοσιακές μεθόδους, είναι εξαιρετικής ποιότητας και γευστικότητας. Θα μπορούσαν με μία σχετική οργανωτική υποδομή να αναδειχτούν και να αποτελέσουν πόλο έλξης. Στον τομέα της αλιείας η Σκύρος, λόγω της γεωγραφικής διαμόρφωσης της περιοχής και των πλούσιων βιοτόπων που διαθέτει, φημίζεται σε πανελλήνιο επίπεδο. Οι Τουριστικές Υποδομές του νησιού Οι υπάρχουσες τουριστικές υποδομές και εγκαταστάσεις στη Σκύρο είναι αξιόλογες ποσοτικά και το επίπεδο των προσφερομένων υπηρεσιών μπορεί να χαρακτηριστεί ως ικανοποιητικό. Η Ναυτική Εταιρεία της Σκύρου είναι λαϊκής βάσης και έχει σταθερή και καθημερινή σύνδεση με την Εύβοια. Τους καλοκαιρινούς μήνες του Ιουλίου και του Αυγούστου, το πλοίο εξυπηρετεί και τις Βόρειες Σποράδες συνδέοντάς τις κυρίως με το λιμάνι της Κύμης. Το οδικό δίκτυο της Σκύρου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως σχετικά επαρκές. Η ύπαρξη αεροδρόμιου και η διασύνδεσή του νησιού με την Αθήνα και τη Θεσαλλονίκη αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα για την τουριστική ανάπτυξη. Αδυναμίες Αναλυτική παρουσίαση της ανάλυσης SWOT επισυνάπτεται στο Παράρτημα 1. Οι αδυναμίες που προκύπτουν από την ανάλυση SWOT συνοψίζονται στα εξής σημεία: Ελλιπής διαχείριση των φυσικών πόρων Προβλήματα σε βασικές υποδομές υγείας και πρόνοιας, υποδομές που αφορούν στο δίκτυο αποχέτευσης και ύδρευσης, ανεπαρκείς υποδομές στην καθαριότητα των οικισμών και των παραλιών, ανεπαρκές δίκτυο μέσων μαζικής μεταφοράς και LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an - 13 - Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ελλιπής σύνδεση του βόρειου τμήματος του νησιού ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Εγκατάλειψη των παραδοσιακών επαγγελμάτων λαϊκή τέχνης και έλλειψη κινήτρων για τη διάσωσή τους Ελλιπής διαφύλαξη μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς. Κάστρο, καλντερίμια, παλιός οικισμός της Χώρας, μύλοι, γεφύρια που καταρρέουν. Μη παραγωγή παραδοσιακών προϊόντων ονομασίας προέλευσης (ΠΟΠ) και προϊόντων προστατευόμενης γεωγραφικής ένδειξης (ΠΓΕ). Έλλειψη ολοκληρωμένου τουριστικού σχεδιασμού και αδυναμία προσέλκυσης επισκεπτών ειδικού ενδιαφέροντος λόγω έλλειψης βασικών υποδομών όπως μονοπάτια, ενημερωτικές πινακίδες, φυλλάδια και χάρτες. Χάρτης Ν.1: Τουριστικός Χάρτης της Σκύρου με σημεία φυσιολατρικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ approach, to benefit local biodiversity on an - 14 - Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό 3. Στρατηγικός Σχεδιασμός: άξονες και στόχοι Το παρόν Σχέδιο Δράσης θέτει στρατηγικούς άξονες και στόχους που αφενός συνδέονται με τις αδυναμίες που προκύπτουν από την ανάλυση SWOT και αφετέρου είναι σύμφωνοι με τις αξίες του βιώσιμου τουρισμού. Πρόκειται για δύο άξονες που λειτουργούν παράλληλα και αλληλοσυμπληρώνονται: Ο πρώτος άξονας αφορά στη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου προϊόντος ήπιας τουριστικής ανάπτυξης που θα εμπλουτίσει την υπάρχουσα τουριστική κίνηση του νησιού βασισμένο στις αρχές του μοντέλου του βιώσιμου τουρισμού, και έχει ως στόχους: α. την ανάπτυξη ενός ολοκληρωμένου τουριστικού προϊόντος ήπιων μορφών δραστηριοτήτων συμβατές με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας β. την προβολή και προώθησή του σε συγκεκριμένες ομάδες στόχους και με έμφαση στην εποχικότητα. Ο δεύτερος άξονας αφορά στην εκπαίδευση των τοπικών εμπλεκομένων φορέων στον τουρισμό και την ευαισθητοποίηση της τοπικής κοινωνίας, ως υποστηρικτικοί παράγοντες του νέου τουριστικού προϊόντος. 3.1 Άξονας Α. Ο τουρισμός προς όφελος των κατοίκων της Σκύρου 3.1.1 Στόχος Α.1. Αναπτύσσοντας ένα αυθεντικό τουριστικό προϊόν βασισμένο στην ανακάλυψη της φύσης, του πολιτισμού και του ανθρώπου 3.1.1.1 Προσδιορισμός ευαίσθητων περιοχών και αξιολόγηση των επιπτώσεων των τουριστικών δραστηριοτήτων στα σημαντικά φυσικά χαρακτηριστικά του νησιού Στον παρακάτω χάρτη απεικονίζονται οι θέσεις των σημαντικών ειδών χλωρίδας και πανίδας της Σκύρου. Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Χάρτης Ν.2: Θέσεις σημαντικών ειδών χλωρίδας και πανίδας, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC Μαυροπετρίτης Εικόνα 2. Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae) φωτ.: Γιώργος Κατσαδωράκης, αρχείο Ορνιθολογικής Απειλές - εισαγωγή ξενικών ειδών όπως αιγοπρόβατα για βόσκηση, αρουραίοι που μεταφέρονται στις νησίδες με αλιευτικά σκάφη, σκάφη που μεταφέρουν κατσίκες/πρόβατα ή τουριστικά σκάφη και απειλούν τις φωλιές του μαυροπετρίτη LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 16 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό - Ανθρώπινη όχληση από την ανθρώπινη παρουσία κοντά ή εντός της αποικίας, λοιπές ανθρώπινες δραστηριότητες όπως είναι οι καταδύσεις και η αναρρίχηση - κατασκευή υποδομών όπως τα αιολικά πάρκα - Ενημέρωση των ομάδων- στόχων όπως οι κτηνοτρόφοι, ψαράδες, Μέτρα τουρίστες, κυνηγοί, τουριστικά πρακτορεία για την αξία του είδους και την ορθή συμπεριφορά στις αποικίες του Μαυροπετρίτη και γύρω περιοχές μέσα από το έντυπο υλικό του Προγράμματος και μέσω Προγραμμα - Τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων π.χ. στις πεζοπορικές διαδρομές με αναφορά στη σημασία της προστασίας του είδους Θαλασσοπούλια στις νησίδες Εικόνα 3: Αιγαιόγλαρος (Larus audouinii), φωτ.: Θάνος Καστρίτης αρχείο Ορνιθολογικής Απειλές - όχληση από ανθρώπινη δραστηριότητα ιδιαίτερα κατά την περίοδο της αναπαραγωγής όπως προσέγγιση των νησίδων από ιδιωτικά σκάφη αναψυχής, παρουσία κτηνοτρόφων, ψαράδων κλπ - κατασκευή υποδομών, όπως μαρίνες στις νησίδες περιορίζει τις διαθέσιμες θέσεις φωλεοποίησης και παράλληλα ενισχύει την όχληση κατά τη διάρκεια της αναπαραγωγικής περιόδου. - εισβολή ξενικών ειδών π.χ. αρουραίων από ανθρώπινη δραστηριότητα - ενημέρωση κοινού για αποφυγή άσκοπης αποβίβασης στις νησίδες ιδιαίτερα Μέτρα κατά την αναπαραγωγική περίοδο Φεβρουάριο έως Οκτώβριο ενημέρωση μέσω έντυπου υλικού LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 17 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Ενδημικά Φυτά Εικόνα 4:Aethionema retsina, Φωτ.: Α. Καλτσής Απειλές - πυρκαγιές και συλλογή ειδών Μέτρα - περίφραξη πληθυσμών που βρίσκονται στις σηματοδοτημένες πεζοπορικές διαδρομές και στις περιοχές δράσεων του Προγράμματος LIFE - ενημέρωση του κοινού μέσω πινακίδων και έντυπου υλικού για την κρίσιμη κατάσταση των ειδών και την ορθή συμπεριφορά Υγρότοποι Εικόνα 5: Υγρότοπος στο Παλαμάρι, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Απειλές - ανθρώπινες δραστηριότητες όπως υπεράντληση, υπερβόσκηση, επιχωματώσεις, διάνοιξη δρόμων, - παράνομο κυνήγι - ανάδειξη των υγροτόπων (κυρίως της Καλαμίτσας και του Παλαμαριού) - δημιουργία διαδρομών για ορνιθοπαρατήρηση με παράλληλη κατασκευή Μέτρα παρατηρητηρίου LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 18 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό - δημιουργία διαδρομών για παρατήρηση της υγροτοπικής χλωρίδας και πανίδας - τοποθέτηση πινακίδων ερμηνείας περιβάλλοντος με αναφορά στα σημαντικότερα είδη χλωρίδας και πανίδας της περιοχής Σημ.: Αναλυτικότερα η διαχειριστικές δράσεις του Προγράμματος για τους υγροτόπους περιγράφονται στο Σχέδιο Δράσης υγροτόπων. Στο παρόν, παρατίθεται απεικόνιση των προτεινόμενων εγκαταστάσεων παρατήρησης φύσης στο Παράρτημα 4. 3.1.1.2 Προτεινόμενες τουριστικές δραστηριότητες συμβατές με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας Οι δραστηριότητες που μπορούν να αναπτυχθούν στη Σκύρο είναι οι εξής: - πεζοπορίες - περιηγήσεις/ περιπατητικές διαδρομές - ποδηλασία σε ειδικές διαδρομές - ορνιθοπαρατήρηση - καταδύσεις - ιστιοπλοϊκές διακοπές - διαδρομές με καΐκια - φωτογράφιση - πολιτισμικές διαδρομές με ιστορικό, λαογραφικό, αρχαιολογικό ενδιαφέρον - τοπική παραδοσιακή μαγειρική και τοπικά προϊόντα - θεραπευτική ιππασία και οικοπεριήγηση με χρήση σκυριανών αλόγων LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 19 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Προτεινόμενες πεζοπορικές διαδρομές που θα δημιουργηθούν στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE: Στα πλαίσια του προγράμματος LIFE και του Σχεδίου Δράσης για τον τουρισμό θα δημιουργηθεί ένα δίκτυο 8 ολοκληρωμένων διαδρομών που θα διακρίνονται σε πεζοπορικές και διαδρομές ορνιθοπαρατήρησης. Σε αυτό το σημείο κρίνεται σκόπιμη η περιγραφή της υφιστάμενης κατάστασης των μονοπατιών στη Σκύρο: LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 20 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν σηματοδοτημένα μονοπάτια στο νησί, γεγονός που αποθαρρύνει την προσέλκυση επισκεπτών ειδικού ενδιαφέροντος και επομένως την ανάπτυξη νέων μορφών τουρισμού. Από τον Δήμο Σκύρου έχει ολοκληρωθεί μελέτη με τον τίτλο «Ανάδειξη μονοπατιών και φυσικού πλούτου της Ν. Σκύρου» και βρίσκεται στο στάδιο της αναζήτησης εθνικής και κοινοτικής χρηματοδότησης. Η μελέτη αυτή περιλαμβάνει 6 διαδρομές που είναι αναλυτικά: Διαδρομή 1: «Μονοπάτι Αναβάλσας - Φράγμα – δασικός δρόμος – μονοπάτι Λυμπιανής» Διαδρομή 2: «Μονοπάτι Χώρα – Μαυρουνάς – δασικός δρόμος – μονοπάτι Αγ. Ιωάννης – μονοπάτι Παναγιά Λυμπιανή – Εκκλησάκι Παναγιάς – δασικός δρόμος - μονοπάτι Τσεραμτές» Μονοπάτι «Παλαμαρίου» Μονοπάτι «Προφήτης Ηλίας» Μονοπάτια «Παραλιών Αγαλύπας» Μονοπάτι «Άρι – Όρος Κόχυλας» Στις αρχές του 2011 ολοκληρώθηκε η βελτίωση και η σήμανση δύο πεζοπορικών διαδρομών από την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, που είναι και εταίρος του προγράμματος. Και οι δύο διαδρομές είναι σημαντικές όσον αφορά τα στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος και τα πολιτιστικά στοιχεία (ιστορία, λαογραφία) που εμπεριέχουν και θα ενταχθούν στο δίκτυο των διαδρομών του παρόντος Σχεδίου. Οι δύο αυτές διαδρομές θα ενταχθούν στα δίκτυο των προτεινόμενων διαδρομών. Οι διαδρομές αυτές είναι : Διαδρομή1: Χώρα- Αναβάλσα- Παναγία Λυμπιανή- Αγ. Κωνσταντίνος- Χώρα Διαδρομή 2: Αγ. Μόδεστος- κορυφή Κόχυλα- Καλαμίτσα Εικόνα 6: Πινακίδα ερμηνείας περιβάλλοντος σε υφιστάμενη διαδρομή από την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Σκύρου LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 21 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Η επιλογή των παρακάτω διαδρομών έγινε με βάση τα στοιχεία ενδιαφέροντος που περιέχουν σε φυσιολατρικό και πολιτιστικό επίπεδο. Επίσης οι διαδρομές αυτές συνδέονται και με τις δράσεις του προγράμματος, κάτι που θα οδηγήσει στην ευαισθητοποίηση των επισκεπτών σε σχέση με τη βιοποικιλότητα με βασικό στόχο την προστασία της. Διαφοροποιούνται σε βαθμό δυσκολίας ώστε να απευθύνονται σε ποικίλο κοινό. Επίσης με τη δημιουργία των μονοπατιών οι συγκεκριμένες περιοχές θα εποπτεύονται συνεχώς, θα καθαρίζονται και θα προστατεύονται. Πίνακας 4: 8 Πεζοπορικές Διαδρομές Αρ.Διαδρομής Είδος Διαδρομής Περιγραφή 1. Πεζοπορική Άρι- κορυφή Βούβα- Μαρουλικό 2. Πεζοπορική Χώρα- Παν. Λυμπιανή 3. Πεζοπορική Αγ. Μόδεστος- κορυφή Κόχυλα 4. Πεζοπορική Ανάβαση στον Προφήτη Ηλία 5. Πεζοπορική Αχίλλι- Αγ. Αρτέμιος 6. Πεζοπορική Ρένες- Φάρος 7. Ορνιθοπαρατήρηση Υγρότοπος Καλαμίτσας 8. Ορνιθοπαρατήρηση Υγρότοπος Παλαμαρίου Σημ.: Οι διαδρομές περιγράφονται εκτενέστερα στο κεφάλαιο που ακολουθεί. 3.1.2 Στόχος Α.2. Προβάλλοντας και Προωθώντας το νέο τουριστικό προϊόν Ο Δήμος Σκύρου μέσω του Προγράμματος LIFE θα προβάλλει και θα προωθήσει το νέο τουριστικό «προϊόν» του σε ειδικές ομάδες- στόχους και μέσω των καταλληλότερων καναλιών ενημέρωσης: Συμμετέχοντας σε ειδικές εκθέσεις στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, όπως στην ετήσια έκθεση για τουρισμό ορνιθοπαρατήρησης Birdfair, που λαμβάνει χώρα στην Αγγλία- Rutland. Πρόκειται για την μεγαλύτερη έκθεση στο συγκεκριμένο είδος με 25.000 επισκέπτες ετησίως. Στην ιστοσελίδα του Προγράμματος www.skyroslife.gr θα δημιουργηθεί ένας ειδικός χώρος για τον τουρισμό στη Σκύρο με πληροφορίες για τις δραστηριότητες που προσφέρει το νησί και τα σημεία οικολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος. Στην ιστοσελίδα θα είναι επίσης αναρτημένο όλο το πληροφορικό υλικό όπως ο οικοτουριστικός οδηγός, ο οδηγός ορνιθοπαρτήρησης, τα φυλλάδια, οι αφίσες και LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 22 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό οι χάρτες ώστε ο διαδικτυακός επισκέπτης να μπορεί να έχει πρόσβαση σε αυτό. Επίσης στην ιστοσελίδα θα υπάρχει η δυνατότητα επικοινωνίας και ανταλλαγής πληροφοριών και απόψεων ανάμεσα σε όλους τους ενδιαφερόμενους μέσω ειδικού διαδικτυακού τόπου. Ο Δήμος Σκύρου θα συνεργαστεί με επιλεγμένα μέσα μαζικής ενημέρωσης και θα απευθύνει πρόσκληση και φιλοξενία δημοσιογράφων. 3.2 Άξονας Β. Το φυσικό περιβάλλον, το τοπίο και ο πολιτισμός ως παράγοντες αυτοπροσδιορισμού των κατοίκων της Σκύρου 3.2.1 Στρατηγικός Στόχος Β.1: Προστασία και Διατήρηση των φυσικών πόρων και της βιοποικιλότητας Στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE θα γίνει: Διοργάνωση ενημερωτικών δραστηριοτήτων στη Σκύρο για τη βιοποικιλότητα, για την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των κατοίκων, με στόχο τη υποστήριξη του νέου «προϊόντος». Διοργάνωση εκπαιδευτικού σεμιναρίου στη Σκύρο για τους τοπικούς επαγγελματίες για θέματα προστασίας περιβάλλοντος και παρότρυνση προς την κατεύθυνση υιοθέτησης καλών πρακτικών που θα αποτελέσει συγκριτικό πλεονέκτημα για τις επιχειρήσεις τους. Ενδυνάμωση της εκπαίδευσης των νέων σε θέματα περιβαλλοντικά και βιώσιμης ανάπτυξης, μέσω ειδικού υλικού περιβαλλοντικής εκπαίδευσης και άλλων δραστηριοτήτων. 3.2.2 Στρατηγικός Στόχος Β.2 Διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς για το σήμερα και το αύριο Διοργάνωση Πολιτιστικών εκδηλώσεων στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE σε συνεργασία με τοπικούς συλλόγους, όπως ο Σκυριανός Σύλλογος Οργάνωσης Παραδοσιακών Πολιτιστικών Αγαθών Συνεργασία με τους τοπικούς καλλιτέχνες και χειροτέχνες για τη δημιουργία θεματικών εκδηλώσεων που θα συνδέουν τη βιοποικιλότητα με τις τοπικές τέχνες, Δράση D.10 3.3 Ενέργειες και Μέσα για τη επίτευξη των στόχων Χώρος Ενημέρωσης του Προγράμματος Για την ενημέρωση των επισκεπτών αλλά και των κατοίκων της Σκύρου, δημιουργήθηκε ήδη ένας Χώρος Ενημέρωσης του Προγράμματος, ο οποίος βρίσκεται στο λαογραφικό μουσείο LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 23 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Φαλτάιτς ένα από τα σπουδαιότερα, λαογραφικά και πολιτιστικά μουσεία της Ελλάδας. Η δημιουργία του Χώρου Ενημέρωσης εντάσσεται στα πλαίσια του προγράμματος LIFE και συγκεκριμένα πρόκειται για τη δράση D7. Εικόνα 7: Εγκαίνια Χώρου Ενημέρωσης Προγράμματος LIFE 05/06/2011, φωτ.: Πρόγραμμα LIFE Στον χώρο αυτό ο επισκέπτης θα ενημερώνεται για τη βιοποικιλότητα της Σκύρου και της ευρύτερης περιοχής του Αιγαίου. Η έκθεση αποτελείται από οπτικοακουστικό υλικό, παρουσιάσεις με αφίσες, φωτογραφίες και παρουσίαση διαφανειών. Σε γειτονικό χώρο μέσα στο μουσείο, θα πραγματοποιούνται εκδηλώσεις και δημόσιες παρουσιάσεις με στόχο την ανάδειξη της αξίας της τοπικής βιοποικιλότητας και του λαϊκού πολιτισμού και την ενημέρωση των επισκεπτών για τους οικοτόπους της Σκύρου, τις απειλές που αντιμετωπίζουν και την ανάγκη διατήρησης και προστασίας τους. Κατά τους καλοκαιρινούς μήνες θα διοργανώνονται για την τοπική κοινωνία και τους επισκέπτες του νησιού ποικίλες εκδηλώσεις, αφιερωμένες στις δράσεις του προγράμματος. Ο Χώρος αυτός θα υποστηρίξει τις νέες τουριστικές δραστηριότητες που θα αναπτυχθούν στο νησί μέσω του Προγράμματος και του Σχεδίου Δράσης για τον Τουρισμό. Έκδοση οικοτουριστικού οδηγού Στα πλαίσια του προγράμματος και συγκεκριμένα στα πλαίσια της δράσης D5, θα παραχθεί ένας οικοτουριστικός οδηγός που θα περιλαμβάνει πληροφορίες για τη βιοποικιλότητα του νησιού και θα περιγράφει τις διαδρομές που θα αναπτυχθούν στα πλαίσια του παρόντος Σχεδίου Δράσης με αναλυτικές πληροφορίες για τα στοιχεία φυσιολατρικού που περιλαμβάνουν. Επίσης ο οδηγός αυτός θα παρέχει πολλές πληροφορίες για τα ιστορικά και λαογραφικά στοιχεία του νησιού με τη συμβολή αρχαιολόγων και λαογράφων που ζουν στο νησί και προτίθενται να βοηθήσουν στη συγγραφή του οδηγού. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 24 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Έκδοση οδηγού ορνιθοπαρατήρησης Επίσης στα πλαίσια της δράσης Δ5 θα παραχθεί ένα φυλλάδιο και μία αφίσα σχετικά με τον τουρισμό ορνιθοπαρατήρησης με πληροφορίες για τους σημαντικούς βιοτόπους του νησιού και τα πουλιά. Επίσης θα περιλαμβάνει αναλυτική περιγραφή των διαδρομών ορνιθοπαρατήρησης που περιλαμβάνει το παρόν Σχέδιο Δράσης, λεπτομερή χάρτη και κατάλογο των ειδών που μπορεί να συναντήσει κανείς ανά εποχή. Φυλλάδια και αφίσες Για την ολοκληρωμένη ενημέρωση των επισκεπτών της Σκύρου θα παραχθεί ένα φυλλάδιο και μια αφίσα του προγράμματος. Το υλικό αυτό θα δοθεί και στις τοπικές επιχειρήσεις (ξενοδοχεία, εστιατόρια κτλ). Το φυλλάδιο θα παραχθεί σε δύο γλώσσες (ελληνικά, αγγλικά) και θα διανεμηθεί στους επισκέπτες του νησιού. Το φυλλάδιο θα παρέχει πληροφορίες σχετικά με το πρόγραμμα, την αξία του της τοπικής βιοποικιλότητας, τα προβλήματα διατήρησης της σε σχέση με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, τη σημασία διατήρησης των τοπικών παραδοσιακών δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος. Ήδη έχει παραχθεί ένας χάρτης της Σκύρου με σήμανση των περιοχών οικολογικού και πολιτιστικού ενδιαφέροντος όπως: τους βιοτόπους των θαλασσοπουλιών, του σκυριανού αλόγου, τις θέσεις των ενδημικών φυτών και των σφενδαμιών, τα όρια της περιοχής NATURA 2000, των Ζωνών Ειδικής Προστασίας, των υδροβιότοπων, των καταφυγίων άγριας ζωής αλλά και σημείων με αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον καθώς και τα επισκέψιμα εργαστήρια λαϊκής τέχνης του νησιού. Ο χάρτης αυτός ήδη μοιράζεται στους επισκέπτες του Χώρου Ενημέρωσης. Ο χάρτης παρατίθεται στο Παράρτημα 3. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 25 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό 4. Συνοπτική περιγραφή Διαδρομών 4.1 Προτεινόμενες πεζοπορικές διαδρομές και διαδρομές ορνιθοπαρατήρησης που θα υλοποιηθούν από τον Δήμο Σκύρου στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE Οι προτεινόμενες διαδρομές θα διαμορφωθούν με ιδιαίτερη προσοχή σε σχέση με το φυσικό περιβάλλον με στόχο την ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα. Οι επισκέπτες θα μπορούν να έχουν ελεγχόμενη πρόσβαση σε σημαντικούς βιότοπους της τοπικής βιοποικιλότητας, όπου θα έχουν την ευκαιρία να παρατηρήσουν ενδημικά φυτά, τα αρπακτικά πτηνά, θαλασσοπούλια, κλπ. χωρίς να προκαλείται όχληση ή υποβάθμιση των οικοτόπων και των ειδών. Στα πλαίσια του Προγράμματος LIFE και του Σχεδίου Δράσης για τον Τουρισμό θα γίνει: - σήμανση και μικρής κλίμακας παρεμβάσεις βελτίωσης και επισκευής παλιών μονοπατιών - τοποθέτηση πινακίδων ερμηνείας περιβάλλοντος σε συγκεκριμένα σημεία με πληροφορίες για τα ενδιαφέροντα είδη χλωρίδας και πανίδας που περιλαμβάνονται στα σχεδιαζόμενες διαδρομές αλλά και τα πολιτιστικά τους στοιχεία. Εικόνα 8: Σήμανση υφιστάμενης διαδρομής από την ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 26 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Χάρτης Ν.3: Προτεινόμενες διαδρομές πεζοπορίας και ορνιθοπαρατήρησης, υπέυθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC Πεζοπορικές Διαδρομές ΔΙΑΔΡΟΜΗ 1: ΟΡΟΠΕΔΙΟ ΑΡΙ, ΤΟΥΡΚΟΚΑΝΑΛΟ ΚΑΣΤΡΙ, ΑΝΑΓΑΡΙΣΜΑΤΑ, ΚΟΡΥΦΗ ΒΟΥΒΑ, ΜΑΡΟΥΛΙΚΟ LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 27 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Εικόνα 9: Συστάδα δένδρων στο οροπέδιο Άρι, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Σύντομη Περιγραφή: Η διαδρομή 1 αρχίζει από το οροπέδιο του Άρι.Η ευρύτερη περιοχή αποτελεί το φυσικό βιότοπο του Σκυριανού αλόγου. Η διαδρομή προσπερνάει περιφερειακά το ύψωμα Δάφνη, συνεχίζει ανηφορικά προς την κορυφή Βούβα για να καταλήξει στο οροπέδιο Μαρουλικό και να συνδεθει με τη διαδρομή ν.3. Η διαδρομή 1 βρίσκεται εντός της περιοχής του Δικτύου Natura 2000 «ΟΡΟΣ ΚΟΧΥΛΑΣ» (GR2420006). Στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος θαμνώδης βλάστηση με κυρίαρχα είδη το σφενδάμι (Acer sempervirens), το πουρνάρι (Quercus coccifera), το θυμάρι (Coridothymus capitatus), την αστοιβίδα (Sarcopoterium spinosum) κ.α.. συστάδες δέντρων μεγάλης ηλικίας και σπουδαίας βοτανολογικής αξίας με κυρίαρχα είδη την αγριελιά, το σφενδάμι, το πουρνάρι, την αριά και το φιλίκι, Μαυροπετρίτης, φυσικός χώρος διαβίωσης του Σκυριανού αλόγου. Μήκος διαδρομής: 12 χλμ με την επιστροφή Ώρες πορείας: 4 ώρες LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 28 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ΔΙΑΔΡΟΜΗ 2: ΧΩΡΑ, ΑΝΑΒΑΛΣΑ, ΠΑΝΑΓΙΑ ΛΥΜΠΙΑΝΗ, ΑΓ. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΧΩΡΑ Εικόνα 10: Η Παναγία Λυμπιανή, φωτ.: Κάρολος Μέρλιν Σύντομη Περιγραφή: Η διαδρομή 2, ξεκινάει από τη Χώρα και τον ποταμό Κηφισό, από μονοπάτι που χρησιμοποιείται περιστασιακά από αιγοπρόβατα, ποιμένες και περιπατητές. Περνά από την περιοχή Αναβάλλουσα όπου βρίσκεται η κύρια πηγή υδροδότησης ολόκληρης της Σκύρου Το κεντρικό σημείο της διαδρομής είναι η σπηλαιώδης εκκλησία της Παναγίας Λυμπιανής θεμελιωμένη σε μάρμαρα αρχαίου ναού που χρονολογείται το 1798. Η διαδρομή τερματίζει στη Χώρα. Στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος Κηφισός ποταμός (σπάνιο για την περιοχή του Αιγαίου), πηγή Αναβάλουσα, νερόκοτες και μπεκάτσες, νεροχελώνες και βατράχια, σχίνους (Pistacia letniscus), βάτα (Rubus fruticosus), πικροδάφνες (Nerium oleander) και μεμονωμένα άτομα χαλεπίου πεύκης (Pinus halepensis), κουμαριά (Arbutus unedo), Δάσος χαλεπίου πέυκης, ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση. Πολιτιστικά στοιχεία Παλιά πετρόχτιστα γεφύρια ιδιαίτερου κάλλους και ιστορικής σημασίας, ξωκλήσια με ιστορικό ενδιαφέρον όπως του Αγίου Ιωάννη (το παλαιότερο του νησιού) Αγίου Μύρωνα, του Αγίου Νικολάου και του Αγίου Γεωργίου (χτισμένο πάνω στη βραχώδη πλαγιά της περιοχής Βαφτιστέρας όπου εικάζεται ότι ήταν χτισμένος ένας αρχαιοελληνικός ναός ο οποίος αποτελούσε τόπο λατρείας των πιστών, σπηλαιώδης εκκλησία της Παναγίας Λυμπιανής θεμελιωμένη σε μάρμαρα αρχαίου ναού που χρονολογείται το 1798, πανηγύρι της Παναγίας Λυμπιανής 8 Σεπτεμβρίου Μήκος διαδρομής: 14χλμ Ώρες πορείας: 5ω 30λ LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 29 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ΔΙΑΔΡΟΜΗ 3: ΆΓΙΟΣ ΜΟΔΕΣΤΟΣ, ΚΟΡΥΦΗ ΚΟΧΥΛΑΣ, ΚΑΛΑΜΙΤΣΑ Σύντομη Περιγραφή: Η διαδρομή 3 βρίσκεται εντός της περιοχής του Δικτύου Natura 2000, «ΟΡΟΣ ΚΟΧΥΛΑΣ». Ο Κόχυλας, το «Βουνό» όπως αποκαλείται από τους σκυριανούς κατοίκους, είναι ο βιότοπος σημαντικών ειδών, π.χ. του Μαυροπετρίτη, Σμυρνοτσίχλονου, Σκουρόβλαχου αλλά και του Σκυριανού Αλόγου, σύμβολο του νησιού. Στον Κόχυλα απαντώνται μερικά πολύ σημαντικά για την βιοποικιλότητα, ενδημικά, απειλούμενα φυτά που περιλαμβάνονται στον Κόκκινο Κατάλογο Απειλούμενων Ειδών και χρήζουν ιδιαίτερης προσοχής από τους επισκέπτες, π.χ. Aethionema retsina, Campanula merxmuelleri, Scorzonera scyria και Aubrieta scyria. Άλλα στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος θαμνώδης βλάστηση με κυρίαρχα είδη το σφενδάμι (Acer sempervirens), το πουρνάρι (Quercus coccifera), το θυμάρι (Coridothymus capitatus), την αστοιβίδα (Sarcopoterium spinosum) κ.α.. συστάδες δέντρων μεγάλης ηλικίας και σπουδαίας βοτανολογικής αξίας με κυρίαρχα είδη την αγριελιά, το σφενδάμι, το πουρνάρι, την αριά και το φιλίκι, Μαυροπετρίτης, φυσικός χώρος διαβίωσης του Σκυριανού αλόγου. Μήκος διαδρομής: 11χλμ Ώρες πορείας: 6ω 30λ ΔΙΑΔΡΟΜΗ 4 - ΑΝΑΒΑΣΗ ΣΤΟΝ ΠΡΟΦΗΤΗ ΗΛΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΑΧΙΛΛΙ Σύντομη Περιγραφή: Η διαδρομή ξεκινάει από το Αχίλλι και είναι ιδιαίτερα ανηφορική. Ο Άι- Λιάς ο Ψλές (ο ψηλός), όπως τον ονομάζουν οι Σκυριανοί για να τον ξεχωρίζουν από τα υπόλοιπα ομώνυμα εξωκλήσια, βρίσκεται στο κεντρικό τμήμα του νησιού στην πεδινή περιοχή του Καλλικριού σε υψόμετρο 294 μέτρων. Η γιορτή του Προφήτη Ηλία είναι στις 20 Ιουλίου. Μήκος διαδρομής: 4 χλμ με την επιστροφή Ώρες πορείας: 1ω 30λ LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 30 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ΔΙΑΔΡΟΜΗ 5 - ΑΠΟ ΤΟ ΑΧΙΛΛΙ ΓΙΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΑΡΤΕΜΙΟ ΚΑΙ ΣΥΝΔΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΔΙΑΔΡΟΜΗ 3 Εικόνα 11: Προς Αγ.Αρτέμη, φωτ.: Κάρολος Μέρλιν Σύντομη Περιγραφή: Η διαδρομή 5 ξεκινάει από τον όρμο Αχίλλι που έχει συνδεθεί με μυθολογικά στοιχεία και ένα ευδιάκριτο μονοπάτι οδηγεί στην υπόσκαφη και σπηλαιώδη εκκλησία του Αγ. Αρτεμίου (370μ. ύψος), με εντυπωσιακή θέα. Η διαδρομή συνεχίζει ως την κορυφή του Κόχυλα (788μ. ύψος) και ενώνεται με τη διαδρομή 3 που καταλήγει στον κόλπο της Καλαμίτσας. Στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος: Παραθαλάσσια φρύγανα με Centaurea spinosa, χαμηλή μακκία βλάστηση με Euphorbia sp., Quercus coccifera , ασβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση, Συστάδες δένδρων με Acer sempervirens, Ενδημική σαύρα Podarcis gaigae. Πολιτιστικά στοιχεία: Όρμος Αχίλλι ξωκλήσι Αγ. Νικολάου, Ξωκλήσι Αγίου Αρτεμίου, πανηγύρι Αγίου Αρτεμίου (20 Οκτωβρίου) Μήκος διαδρομής: 3χλμ από το Αχίλλι συν 3 χλμ έως τη διαδρομή ν.3 Ώρες πορείας: 1ω 20λ συν 1ω 20λ LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 31 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ΔΙΑΔΡΟΜΗ 6: ΡΕΝΕΣ- ΦΑΡΟΣ Εικόνα 12: Το Ακρωτήρι Λιθάρι και ο φάρος, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Σύντομη Περιγραφή: Η διαδρομή 6 καταλήγει στο νοτιοανατολικό άκρο της Σκύρου, στο ακρωτήρι Λιθάρι όπου βρίσκεται πετρόχτιστος διώροφος φάρος του 1894. Η διαδρομή ξεκινάει από τον όρμο Ρένες και διασχίζει το πλάτωμα στη θέση Αραγάδες. Εκεί συχνάζουν αγέλες με καθαρόαιμα ή ημίαιαμα Σκυριανά άλογα. Το τοπίο είναι επιβλητικό με απότομα βράχια να καταλήγουν σε γαλαζοπράσινα νερά, στα βράχια φωλιάζουν Μαυροπετρίτες. Μήκος διαδρομής: 4,5 χλμ συν την επιστροφή Ώρες πορείας: 4ω LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 32 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Διαδρομές Ορνιθοπαρατήρησης ΔΙΑΔΡΟΜΗ 7: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΙΤΣΑ Εικόνα 13: Υγρότοπος στην Καλαμίτσα, φωτ.: αρχείο Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας Ο υγρότοπος της Καλαμίτσας είναι ο μεγαλύτερος υγρότοπος της Σκύρου και ένας από τους μεγαλύτερους των Σποράδων και των Κυκλάδων. Ορισμένα είδη: λευκοτσικνιάδες, σταχτοτσικνιάδες, οι πορφυροτσικνιάδες, χαλκόκοτες, μελισσοφάγοι, δενδροσπουργίτια, νεροχελίδονα (σπάνια), μαυροπετρίτες, θαλασσοπούλια. Λίστα με Πουλιά: Phalacrocorax aristotelis, Ixobrychus minutus, Nycticorax nycticorax, Ardeola ralloides, Egretta garzetta, Ardea cinerea, Ardea purpurea, Ciconia ciconia, Circus aeruginosus, Buteo buteo, Accipiter nisus, Gallinula chrolopus, Himantopus himantopus, Calidris temminckii, Tringa glareola, Actitis hypoleucos, Philomachus pugnax, Glareola pranticola, Chlidonias hybridus, Chlidonias niger, Caprimulgus europaeus, Upupa epops, Merops apiaster, Calandrella brachydactyla, Anthus cervinus, Cettia cettia, Passer hispaniolensis, Acrocephalus arundinaceus, Phylloscopus collybita, Lanius nubicus, Corvus monedula, Emberiza hortulanus. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 33 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Χάρτης Ν.4: Διαδρομές Ορνιθοπαρατήρησης στην Καλαμίτσα και το Παλαμάρι, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC ΔΙΑΔΡΟΜΗ 8: ΥΓΡΟΤΟΠΟΣ ΣΤΟ ΠΑΛΑΜΑΡΙ Ο παράκτιος υγρότοπος του Παλαμαρίου βρίσκεται στην βορειοανατολική ακτή της Σκύρου και είναι ο πιο βόρειος του νησιού και γειτονεύει με τον προϊστορικό οικισμό του Παλαμαρίου που χρονολογείται στην Πρώιμη και Μέση Χαλκοκρατία (2550 πΧ- 1650 πΧ). Ορισμένα είδη: μικροτσικνιάδες, ποικίλουν νερόκοτες, ανάλογα με την μελισσοφάγους, εποχή του χρόνου, πορφυροτσικνιάδες, μαυροπετρίτες, σταχτοτσικνιάδες, λευκοτσικνιάδες, χελιδόνια, πετροτριλίδα, κιρκινέζι, σμυρνοτσίχλονο (σπάνιο). Λίστα με Πουλιά: Egretta garzetta, Ardea cinerea, Ardea purpurea, Ixobrychus minutes, Milvus migrans, Circus aeruginosus, Circus pygargus, Buteo buteo, Accipiter brevipes, Falco vespertinus, Falco peregrinus, Falco eleonorae, Burhinus oedicnemus, Charadrius hiaticula, Calidris temminckii, Calidris minuta, Tringa glareola, Tringa erythropus, Tringa nebularia, Upupa epops, Merops apiaster, Coracias garrulous, Riparia riparia, Hirundo rustica, Hirundo daurica, Delichon urbica, Anthus cervinus, Luscinia megarhynchos, Acrocephalus schoenobaenus, Acrocephalus scirpaceus, Hippolais icterina, Hippolais pallida, Hippolais olivetorum, Phylloscopus thochilu, Emberiza hortulanus, Emberiza melanocephala LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 34 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό 4.2 Προτεινόμενες πεζοπορικές και ποδηλατικές διαδρομές προς υλοποίηση από τον Δήμο Σκύρου εκτός του Προγράμματος LIFE Περιπατητικές / περιηγητικές διαδρομές 1. Περιήγηση Χώρα- Μαγαζιά- Μώλος- Πουριά Εικόνα 14: Ο Αγ. Νικόλαος στα Πουριά, φωτ.: αρχείο Προγράμματος LIFE Σύντομη Περιγραφή Η διαδρομή αυτή ξεκινάει από τη Χώρα της Σκύρου και τον παραδοσιακό οικισμό του νησιού, περνώντας τα 2 μουσεία: το αρχαιολογικό μουσείο και το λαογραφικό μουσείο Μάνου Φαλτάιτς, κατηφορίζει προς τον οικισμό Μαγαζιά, επίσης παραδοσιακός οικισμός όπου στα χρόνια της τουρκοκρατίας δημιουργήθηκαν εκεί τα πρώτα «μαγαζιά» δηλαδή οι αποθήκες για το εμπόριο του νησιού. Στη συνέχεια της διαδρομής βρίσκεται η περιοχή Μώλος, με το γραφικό αλιευτικό καταφύγιο για τους Σκυριανούς ψαράδες. Η διαδρομή τελειώνει στη θέση Πουριά στο βορειοανατολικό άκρο της περιοχής όπου βρίσκεται το αρχαίο λατομείο πωρόλιθου. Στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος Χαμηλή θαμνώδης βλάστηση με φρυγανικά στοιχεία, εκβολή ποταμού Κηφισού, παραλίες Γιαλός- Μώλος- Βίνα- Πουριά- Γυρίσματα, Θαλασσοπούλια στον Αγ. Ερμόλαο και στα Βρυκολακονήσια. Στοιχεία πολιτισμού Παραδοσιακός οικισμός Χώρας με ιδιαίτερη τοπική αρχιτεκτονική, Κάστρο και μοναστήρι Αγίου Γεωργίου, υπολείμματα αρχαίας τείχισης, LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ Λαογραφικό μουσείο Μάνου Φαλτάιτς, - 35 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Αρχαιολογικό Μουσείο, Πλατεία αιώνιας ποίησης, Παραδοσιακός οικισμός περιοχή Μαγαζιά, αλιευτικό καταφύγιο Μώλου, Αρχαίο λατομείο πωρόλιθου στα Πουριά, Εκκλησία του Αγ. Νικολάου, εκκλησία Αγ. Ερμόλαος, νερόμυλοι, εργαστήρια ξυλογλυπτικής, εργαστήρια κεραμικής, εκθεσιακός χώρος γλυπτικής τέχνης, επισκέψιμος εκθεσιακός χώρος προϊόντων τοπικής λαϊκής τέχνης. Χάρτης Ν.5: Διαδρομές Περιηγητικές, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφών Πάσουλας, NCC 2. Χώρα- Κηφισός- Φέρε κάμπος- Χώρα (βελτίωση και σήμανση) Σύντομη Περιγραφή (κυκλική διαδρομή) Η διαδρομή ξεκινάει από τον Κηφισό ποταμό και μέσω ενός μονοπατιού φτάνει στο εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη, το παλαιότερο του νησιού, στην περιοχή του υπό κατασκευή φράγματος. Στη συνέχεια βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγ. Δημητρίου. Η διαδρομή τερματίζει στη Χώρα. Στοιχεία φυσικού περιβάλλοντος Πηγή Αναβάλλουσα, βλάστηση κοντά στο ποτάμι, καλαμιές, νεροχελώνες, νερόκοτες, μπεκάτσες, βατράχια, σχίνοι (Pistacia letniscus), βάτα (Rubus fruticosus), πικροδάφνες (Nerium oleander), χαλέπιος πεύκης (Pinus halepensis). Στοιχεία πολιτισμού Πέτρινα γεφύρια, μύλοι, παλιό υδραγωγείο, αγιογραφημένο ξωκλήσι Αη Γιάννη, εκκλησία του Αγ. Δημήτριου χτισμένη πάνω σε ερείπια αρχαιοελληνικού ναού. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 36 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Γ. Διαδρομές για Ορνιθοπαρατήρηση Σημείωση: οι διαδρομές αυτές θα οριστικοποιηθούν μέχρι τον Ιούλιο του 2011, για να περιλάβουν και τα στοιχεία της έρευνας εξωτερικού συνεργάτη του προγράμματος ειδικού στον τουρισμό ορνιθοπαρατήρησης που διέμεινε στη Σκύρο τον Μάιο του 2011 και έκανε καταγραφές. Η σχετική έκθεση που θα παραδοθεί θα ενσωματωθεί στο παρόν Σχέδιο Δράσης. Σύμφωνα με τις μέχρι τώρα παρατηρήσεις του ειδικού συνεργάτη, δύο περιοχές παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον: στο βορειοανατολικό τμήμα του νησιού η περιοχή Τραχύ και ο υγρότοπος στο Παλαμάρι (Διαδρομή 7) και στο νοτιοδυτικό τμήμα ο υγρότοπος της Καλαμίστας (Διαδρομή 8). Ακόμα θα ενταχθούν και περιηγήσεις με σκάφος από τη θάλασσα για την παρατήρηση θαλασσοπουλιών. Στην ολοκλήρωση των διαδρομών θα συμβάλλει ειδικός συνεργάτης του προγράμματος που θα παραδώσει σχέδια ανάδειξης – ερμηνείας διαδρομών περιβάλλοντος που θα ενσωματωθούν στο Σχέδιο Δράσης του Τουρισμού. Κάποιες αρχικές ιδέες του συνεργάτη παρατίθενται στο Παράρτημα 4. Επίσης στα πλαίσια της δραστηριότητας της ορνιθοπαρατήρησης θα ενταχθεί και το ήδη υπάρχον μονοπάτι που οδηγεί στον Κόχυλα, καθώς παρουσιάζει έντονο ενδιαφέρον ορνιθοπαρατήρησης. Επιπρόσθετα στην δεύτερη και τελική φάση της εκπόνησης του Σχεδίου Δράσης θα δημιουργηθούν και θαλάσσιες διαδρομές για την παρατήρηση Θαλασοπουλιών, σε διάφορα σημεία του νησιού όπως στις Ποδιές στο βόρειο τμήμα και στις θαλάσσιες σπηλιές στο νότιο τμήμα. Ποδηλατικές Διαδρομές 9. Χώρα- Ατσίτσα (βόρεια Σκύρος) 10. Χώρα- Αγ. Κωσταντίνος- Παραλία Καρεφλού/ Μεσόχωρα- Γυρίσματα- Χώρα Στο μέλλον μπορούν να προστεθούν και άλλες διαδρομές, όπως Χώρα- Αγ. Αντώνιος- Παναγία Μέγκλου- Λιναριά. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 37 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Χάρτης Ν.6: Ποδηλατικές διαδρομές, υπεύθυνος χάρτη Ξενοφώντας Πάσουλας LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 38 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Συμπεράσματα- Προτάσεις Όπως διαφαίνεται η Σκύρος προσφέρεται για την ανάπτυξη τουριστικών δραστηριοτήτων συμβατές με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας, αναδεικνύοντάς την ως μοχλό ανάπτυξης της τοπικής κοινωνίας. Το παρόν Σχέδιο Δράσης επιδιώκει να δημιουργήσει τις προυποθέσεις για μία τέτοια ανάπτυξη στη Σκύρο. Απαιτείται όμως ένας ευρύτερος τουριστικός σχεδιασμός από την πλευρά του Δήμου Σκύρου που θα ενσωματώνει θέματα όπως - η ευρύτερη συνεργασία του Δήμου Σκύρου με την Εύβοια και τα νησιά των Β. Σποράδων προς την κατεύθυνση του βιώσιμου τουριμσού - η δημιουργία τοπικού συμφώνου ποιότητας ανάμεσα στους επαγγελματίες και τους τοπικούς φορείς - η στήριξη συλλογικών δράσεων όπως η δημιουργία δικτύων επιχειρήσεων, γυναικείων συνεταιρισμών για την προώθηση τοπικών προϊόντων κα. - και κυρίως θέματα χωροταξικού σχεδιασμού για τον τουρισμό Τέλος, ο προσανατολισμός της Σκύρου προς την ανάπτυξη του ήπιου, βιώσιμου τουρισμού θα συμβάλλει όχι μόνο στην οικονομική ευημερία των κατοίκων του νησιού αλλά και στη βελτίωση της ποιότητας της ζωής τους, αφού θα μπορούν να απολαμβάνουν και οι ίδιοι τις προτεινόμενες υποδομές. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 39 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ Παράρτημα 1 Ανάλυση SWOT Πλεονεκτήματα Το Φυσικό Περιβάλλον της Σκύρου Η Σκύρος αποτελεί έναν τόπο πλούσιας φυσικής κληρονομιάς, φιλοξενώντας σπάνια και προστατευόμενα είδη χλωρίδας και πανίδας. Το τοπίο χαρακτηρίζεται από έντονες αντιθέσεις, απότομες πλαγιές, υγρά λιβάδια, εποχιακούς υγροτόπους και βοσκοτόπια. Στο νότιο τμήμα του νησιού, η έκταση του Κόχυλα αποτελεί εξολοκλήρου, μαζί με τις παρακείμενες νησίδες, Σημαντική Περιοχή για Πουλιά, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του αποτελεί Ζώνη Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας (ΖΕΠ) και Τόπο Κοινοτικού Ενδιαφέροντος του δικτύου NATURA 2000. Στην περιοχή αυτή υπάρχουν πολλά είδη σπάνιων και ενδημικών φυτών, ορισμένα από τα οποία έχουν περιληφθεί στον Κόκκινο Βιβλίο των Σπάνιων και Απειλούμενων ειδών της Ελληνικής Χλωρίδας. Στην ίδια περιοχή υπάρχουν συστάδες σφενδαμιού που αποτελούν σημαντικό οικότοπο για την τοπική βιοποικιλότητα μοναδικό για την περιοχή του Αιγαίου, κυρίως για τα πτηνά που φωλιάζουν και βρίσκουν καταφύγιο εκεί. Η μακκία διάπλαση συγκροτείται κυρίως από χαμηλούς θάμνους Quercus coccifera, Genista sp. και Olea eurpaea. Επίσης υπάρχουν και άλλα είδη χλωρίδας, όπως τα πουρνάρια , η αγριελιά, το φιλίκι,, ενώ σε υγρά μικροκλίματα κάτω από τα δέντρα φυτρώνουν σπάνια και απειλούμενα φυτά. Στον Κόχυλα και στις νησίδες γύρω από τη Σκύρο διαβιεί σε μεγάλους πληθυσμούς η σαύρα Podarcis gaigeae, ένα αυστηρά τοπικό ενδημικό είδος που είναι ταυτόχρονα και ένα από τα δύο είδη ενδημικών σαυρών του Αιγαίου. Στη Σκύρο βρίσκεται ακόμα, μία από τις μεγαλύτερες αποικίες του Μαυροπετρίτη (Falco Eleonorae) στο Αιγαίο, ένα μεταναστευτικό γεράκι που αποτελεί παγκοσμίως απειλούμενου είδους. Στις παράκτιες περιοχές της Σκύρου και στις νησίδες της φωλιάζουν προστατευόμενα θαλλασοπούλια όπως ο Θαλασσοκόρακας, ο Αιγαιόγλαρος, ο Αρτέμης και ο Μύχος. Οι υγρότοποι της Σκύρου αποτελούν άκρως σημαντικούς σταθμούς για τα υδρόβια μεταναστευτικά είδη. Ακόμα στη Σκύρο διαβιεί η μικρόσωμη φυλή σκυριανών αλόγων (φυλή του Equus cabalus)που είναι σήμερα μία από τις σπάνιες φυλές αλόγων που υπάρχουν στον κόσμο. Οι ακρογιαλιές και οι παραλίες του νησιού είναι ιδιαίτερου φυσικού κάλους. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 40 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Το νησί διαθέτει επαρκείς υδάτινους πόρους, πλήθος πηγών πχ. η πηγή Αναβάλουσα με αυξημένη παροχή νερού λόγω παρουσίας τεκτονικών ρηγμάτων. Η Σκύρος και η ισχυρή υλική και άυλη πολιτιστική της κληρονομιά Η Σκύρος έχει μακραίωνη ιστορία, που πηγαίνει στη περίοδο της πρώιμης Χαλκοκρατίας. Στο νησί βρίκονται αρχαιολογικά, πολιτιστικά και θρησκευτικά μνημεία. Ο οικισμός της Χώρας είναι χαρακτηρισμένος ως παραδοσιακός και η τοπική παραδοσιακή αρχιτεκτονική με τη χρήση φυσικών πόρων παρουσιάζει εντονότατο ενδιαφέρον. Ιδιαίτερα σημαντική είναι και η παράδοση του νησιού σε τοπικές λαϊκές τέχνες που συνεχίζονται μέχρι και σήμερα από αξιόλογους τεχνίτες, στην κεραμική, επιπλοποιία, υφαντική και ιδιαίτερα στην ξυλογλυπτική. Οι νέοι της Σκύρου πρέπει να ενθαρρυνθούν να ασχοληθούν με αυτές τις τέχνες ώστε να διασωθούν στο μέλλον. Διαθέτει ιδιαίτερη πολιτιστική ταυτότητα, σπουδαία ήθη, έθιμα, παραδόσεις με δεσπόζουσα τη Σκυριανή Αποκριά που προσελκύει πλήθος επισκεπτών κάθε χρόνο. Στοιχεία όπως αναβαθμίδες, μύλοι, γεφύρια καταδεικνύουν την αρμονική συνύπαρξη του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον. Τα τοπικά προϊόντα Η Σκύρος έχει μεγάλη δυναμική στην παραγωγή αγροτικών προϊόντων με πολλά τοπικά προϊόντα όπως αγροτικά (κρασί, φάβα, μέλι κ.α.) και αρωματικά (θυμάρι, φασκόμηλο), που είναι υψηλής ποιότητας και αγγίζουν τα όρια της βιολογικής γεωργίας. Η κτηνοτροφία είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη λόγω γεωμορφολογίας του εδάφους και τα κτηνοτροφικά προϊόντα (κρέας, γαλακτοκομικά όπως το σκυριανό κεφαλοτύρι) που παράγονται από οικογένειες και με παραδοσιακές μεθόδους, είναι εξαιρετικής ποιότητας και γευστικότητας. Θα μπορούσαν με μία σχετική οργανωτική υποδομή να αναδειχτούν και να αποτελέσουν πόλο έλξης. Στον τομέα της αλιείας η Σκύρος, λόγω της γεωγραφικής διαμόρφωσης της περιοχής και των πλούσιων βιοτόπων που διαθέτει, φημίζεται σε πανελλήνιο επίπεδο. Οι Τουριστικές Υποδομές του νησιού Οι υπάρχουσες τουριστικές υποδομές και εγκαταστάσεις στη Σκύρο είναι αξιόλογες ποσοτικά και το επίπεδο των προσφερομένων υπηρεσιών μπορεί να χαρακτηριστεί ως ικανοποιητικό. Τα τελευταία χρόνια έχουν δημιουργηθεί αξιόλογα τουριστικά καταλύματα που παραμένουν ανοιχτά όλο το χρόνο. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 41 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Η Ναυτική Εταιρεία της Σκύρου είναι λαϊκής βάσης και έχει σταθερή και καθημερινή σύνδεση με την Εύβοια. Τους καλοκαιρινούς μήνες του Ιουλίου και του Αυγούστου, το πλοίο εξυπηρετεί και τις Βόρειες Σποράδες συνδέοντάς τις κυρίως με το λιμάνι της Κύμης. Το οδικό δίκτυο της Σκύρου θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως σχετικά επαρκές. Η ύπαρξη αεροδρόμιου και η διασύνδεσή του νησιού με την Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη αποτελεί σημαντικό πλεονέκτημα για την τουριστική ανάπτυξη. Αδυναμίες Ελλιπής διαχείριση των φυσικών πόρων Οι πρακτικές των τελευταίων ετών οδήγησαν σε σοβαρά προβλήματα στη διαχείριση των φυσικών πόρων του νησιού. Η κατασκευή μεγάλων υποδομών, η εκτός σχεδίου δόμηση, η υπεράντληση νερών και τα μπαζώματα οδήγησαν στην καταστροφή και στην υποβάθμιση των υγροτόπων της Σκύρου. Η υπερβόσκηση, σε ολόκληρο το νησί και κυρίως στο νότιο τμήμα και στις παρυφές του Κόχυλα, απειλεί τα ενδημικά φυτά, τα σφενδάμια και άλλα είδη της χλωρίδας αλλά και την ίδια την ποιότητα των βοσκοτόπων στο μέλλον. Η σταδιακή κατάρρευση του παραδοσιακού μοντέλου χρήσεων γης, ιδιαίτερα των εκτατικών γεωργοκτηνοτροφικών πρακτικών που στήριζαν αειφορικά τα οικοσυστήματα του νησιού στο παρελθόν, απειλούν τη βιοποικιλότητα του νησιού. Παρατηρείται έλλειψη βασικών περιβαλλοντικών μελετών και περιορισμένη ενσωμάτωση της περιβαλλοντικής διάστασης στον έως τώρα τοπικό αναπτυξιακό σχεδιασμό. Ακόμα η μη ορθολογική διαχείριση των υδάτων, της ξυλείας και των πετρωμάτων αποτελεί σημαντική απειλή για τη φύση της Σκύρου. Βασικές Υποδομές Πολλές ελλείψεις διαπιστώνονται σε βασικές υποδομές υγείας και πρόνοιας, υποδομές που αφορούν στο δίκτυο αποχέτευσης και ύδρευσης ενώ ο βιολογικός καθαρισμός δεν έχει ολοκληρωθεί ακόμα. Σημαντικό πρόβλημα αποτελούν και οι ανεπαρκείς υποδομές στην καθαριότητα των οικισμών και των παραλιών με αποτέλεσμα το νησί να παρουσιάζει άσχημη εικόνα ακόμα και κατά τη διάρκεια της τουριστικής περιόδους τους καλοκαιρινούς μήνες. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 42 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Άλλο ένα πρόβλημα είναι το ανεπαρκές δίκτυο μέσων μαζικής μεταφοράς και η ελλιπής σύνδεση του βόρειου τμήματος του νησιού ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες. Πολλά από τα καταλύματα και τα εστιατόρια παραμένουν κλειστά την περίοδο εκτός της υφιστάμενης τουριστικής περιόδου. Μη αξιόλογη βιοτεχνική δραστηριότητα Ο σύγχρονος τρόπος ζωής οδήγησε στην εγκατάλειψη των παραδοσιακών επαγγελμάτων λαϊκή τέχνης. Η κεραμική και κυρίως η ξυλογλυπτική που αποτελούν σπουδαίες λαϊκές τέχνες της Σκύρου, ασκούνται σήμερα από λίγους καλλιτέχνες, ενώ οι νέοι δεν ενθαρρύνονται να ασχοληθούν. Η ανάπτυξη νέων μορφών τουρισμού που επικεντρώνονται και στα πολιτιστικά στοιχεία του τόπου θα μπορούσε να αποτελέσει ένα κίνητρο για τη διάσωση των επαγγελμάτων αυτών. Σίγουρα όμως χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια και με τη συνδρομή της πολιτείας. Ελλιπής διαφύλαξη μνημείων πολιτιστικής κληρονομιάς Το Κάστρο στη Χώρα της Σκύρου παραμένει κλειστό λόγω του σεισμού του 2001 με αποτέλεσμα οι επισκέπτες και οι κάτοικοι να στερούνται τη γνωριμία με ένα τόσο εμβληματικό στοιχείο του νησιού. Τα καλντερίμια στη Χώρα του νησιού δεν προστατεύονται και δεν συντηρούνται αρκετά με κίνδυνο την αλλοίωση της ταυτότητας του οικισμού. Παρόλο που ο παλιός οικισμός της Χώρας είναι χαρακτηρισμένος ως παραδοσιακός, έχει εγκαταλειφτεί και οι αυθαιρεσίες στη χρήση υλικών και στις κατασκευές οδηγούν επίσης στην αλλοίωσή του. Οι μύλοι, οι νερόμυλοι, τα γεφύρια και τα παλιά ελαιοτριβεία που αποτελούν σημαντικά στοιχεία πολιτιστικής κληρονομιάς δεν προστατεύονται, καταρρέουν και σιγά σβήνονται. Προβλήματα στον πρωτογενή τομέα Έλλειψη υποδομών στις αγροτικές εκμεταλλεύσεις με στόχο να γίνουν κάποια βήματα στην τυποποίηση, μεταποίηση και εμπορία αγροτικών προϊόντων. Μη παραγωγή παραδοσιακών προϊόντων ονομασίας προέλευσης (ΠΟΠ) και προϊόντων προστατευόμενης γεωγραφικής ένδειξης (ΠΓΕ). Έλλειψη παραγωγής και προώθησης τοπικών προϊόντων Άνιση ανάπτυξη τριτογενούς τομέα σε βάρους του πρωτογενούς τομέα LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 43 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Έλλειψη ολοκληρωμένου τουριστικού σχεδιασμού Η τουριστική ανάπτυξη της Σκύρου γίνεται αυθόρμητα χωρίς κανέναν απολύτως κεντρικό σχεδιασμό και μόνο αποσπασματικά παρατηρούνται κάποιες κινήσεις προώθησης και προβολής του νησιού. Η τοπική κοινωνία δε συμμετέχει ενεργά στο όποιον τουριστικό σχεδιασμό και οι τουριστικοί φορείς και σύλλογοι, δεν δραστηριοποιούνται σημαντικά. Η προσέλκυση επισκεπτών ειδικού ενδιαφέροντος, όπως φυσιολατρικού ή πεζοπορικού τουρισμού, είναι αδύνατη λόγω έλλειψης βασικών υποδομών όπως μονοπάτια, ενημερωτικές πινακίδες, φυλλάδια και χάρτες. Η έλλειψη δικτύωσης των επιχειρήσεων όπως εργαστήρια παραδοσιακής λαϊκής τέχνης, ξενοδοχείων, επισκέψιμων χώρων διαβίωσης του Σκυριανού αλόγου, παραγωγών γεωκτηνοτροφικών προϊόντων κτλ, είναι άλλο ένα στοιχείο που αποδεικνύει την ανυπαρξία τουριστικού σχεδιασμού. Ευκαιρίες Νέες τάσεις στον τομέα του τουρισμού προς εναλλακτικές μορφές Η Σκύρος παρουσιάζει σταθερή τουριστική ροή τα τελευταία χρόνια με μικρές αυξητικές τάσεις και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως αναπτυσσόμενος τουριστικός προορισμός. Η τουριστική ανάπτυξη της Σκύρου χαρακτηρίζεται ως ήπια. Η υπάρχουσα τουριστική ροή δεν δημιουργεί σημαντικές αρνητικές επιπτώσεις και ιδιαίτερες πιέσεις στο φυσικό περιβάλλον, στην κοινωνία και την οικονομία. Η απουσία στοιχείων τουριστικού κορεσμού σε συνδυασμό με τους πλούσιους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους του νησιού αποτελούν σημαντικά στοιχεία για την δυνατότητα ανάπτυξης νέων, ήπιων μορφών τουρισμού με σωστό σχεδιασμό και πάντα προς την κατεύθυνση της βιώσιμης ανάπτυξης. Οι νέες τάσεις στην τουριστική αγορά προς εναλλακτικές μορφές τουρισμού αποτελούν ευκαιρία για τον προσανατολισμό της Σκύρου προς αυτήν την κατεύθυνση. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 44 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Πρόγραμμα LIFE Το Πρόγραμμα LIFE Σκύρου είναι μία ευκαιρία για την προστασία, τη σωστή διαχείριση και την ανάδειξη του φυσικού περιβάλλοντος του νησιού, διαφυλάσσοντας τα βασικά φυσικά οικοσυστήματα που μπορούν να αποτελέσουν πόλο έλξης οικοτουριστών. Ακόμα το Πρόγραμμα θα συμβάλλει στην ενημέρωση και την εκπαίδευση των κατοίκων για την αξία της τοπικής βιοποικιλότητας, υποστηρίζοντας το νέο τουριστικό μοντέλο. Ιδιαίτερα, το Σχέδιο Δράσης για τον Τουρισμό μπορεί να αποτελέσει μοχλό ανάπτυξης προς όφελος της τοπικής οικονομίας, πάντα με αειφορικά κριτήρια αξιοποιώντας και αναδεικνύοντας τους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους του νησιού. Αξιοποίηση Εθνικών και Ευρωπαϊκών προγραμμάτων Οι νησιωτικοί χώροι ωφελούνται σημαντικά από ευρωπαϊκά προγράμματα στον τομέα του τουρισμού. Προγράμματα και επιδοτήσεις για ενίσχυση οικοτεχνίας, μικρών βιοτεχνιών και παραδοσιακών επαγγελμάτων και άλλα προγράμματα επιδοτήσεων που αφορούν τη γεωργία, την κτηνοτροφία και τα τοπικά προϊόντα θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν ώστε να συμπληρωθεί το νέο τουριστικό μοντέλο. Γενικότερα παρατηρούνται σημαντικά αναπτυξιακά κίνητρα για τον τουρισμό σε εθνικό επίπεδο και ιδιαίτερα προς την κατεύθυνση των ήπιων μορφών τουρισμού. Τέλος ευκαιρία για την ανάπτυξη νέων μορφών τουρισμού αποτελούν οι ευνοϊκές επενδυτικές τάσεις στον κλάδο. Αξιοποίηση προϊόντων πρωτογενούς παραγωγής/ βιολογικά προϊόντα ΠΟΠ. Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια στροφή των καταναλωτών προς τοπικά και παραδοσιακά προϊόντα, δηλαδή προϊόντα που θεωρούνται ανώτερης ποιότητας συγκρινόμενα με τα μαζικά προϊόντα. Η Σκύρος φημίζεται για τα υψηλής ποιότητα προϊόντα της. Με σωστό σχεδιασμό και αξιοποιώντας σχετικά προγράμματα και επιδοτήσεις οι παραγωγοί του νησιού θα μπορούσαν να αποκτήσουν πιστοποιημένα προϊόντα και να απευθυνθούν στην συγκεκριμένη αυξανόμενη τουριστική αγορά. Απειλές Η σημερινή οικονομική δυσπραγία, που περιορίζει τις επενδυτικές τάσεις και την ανάπτυξη νέων επιχειρήσεων σε όλους τους οικονομικούς κλάδους. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 45 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Οι επιπτώσεις από τη μη σχεδιασμένη τουριστική ανάπτυξη στο φυσικό και κοινωνικοοικονομικό περιβάλλον Αλλοίωση της παραδοσιακής αισθητικής των οικισμών λόγω της άναρχης δόμησης. Η μονοκαλλιέργεια του τουρισμού, που οδηγεί τους κατοίκους στην εγκατάλειψη παραδοσιακών επαγγελμάτων. Η αδυναμία ελέγχου της ποιότητας των προσφερομένων υπηρεσιών στον τομέα του τουρισμού. Οι περιορισμένες ενέργειες προβολής της περιοχής και ο αποσπασματικός μη ολοκληρωμένος σχεδιασμένος στον τομέα αυτόν. Οι ανταγωνιστικοί ξένοι και ελληνικοί τουριστικοί προορισμοί που ήδη δραστηριοποιούνται στον τομέα του εναλλακτικού τουρισμού. Παράρτημα 2: Πίνακας Σχεδίου Δράσης Τουρισμού LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 46 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Άξονας Α. Ο τουρισμός προς όφελος των κατοίκων της Σκύρου Στρατηγικός Στόχος Α.1. Αναπτύσσουμε ένα αυθεντικό τουριστικό προϊόν βασισμένο στην ανακάλυψη της φύσης, του πολιτισμού και του ανθρώπου Επιθυμητά Αποτελέσματα: Δημιουργία ολοκληρωμένων και σωστά σχεδιασμένων ‘διαδρομών’ με ενδιαφέρον φυσιολατρικό και πολιτιστικό χωρίς επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα του νησιού. Υποστήριξη του νέου «προϊόντος» με το κατάλληλο έντυπο υλικό και μέσα Α/Α Δράση Α.1.1 Προσδιορισμός ευαίσθητων Χρονοδιάγραμμα Προϋπολογισμός Φορέας περιοχών και αξιολόγηση των επιπτώσεων των τουριστικών δραστηριοτήτων στα σημαντικά φυσικά χαρακτηριστικά του νησιού Α.1.2 Προσδιορισμός συμβατών και ασύμβατων με τη διατήρηση Α.1.3 Εντάσσεται στα πλαίσια Life_Δράση παρόν Σχέδιο Δράσης της A.7 για τον Τουρισμό προγράμματος Life Βελτίωση και σήμανση Ολοκλήρωση και των 8 Προϋπολογισμένη Life_Δράση διαδρομών και τοποθέτηση διαδρομών δράση στα πλαίσια της D.9 της βιοποικιλότητας Περιλαμβάνεται τουριστικών δραστηριοτήτων στο Δράση A.7 του Σύστημα καθορισμού ζωνών για ελαχιστοποίηση των επιπτώσεων στη βιοποικιλότητα Α.1.4 Δημιουργία δικτύου 8 διαδρομών που θα διακρίνονται σε πεζοπορικές και διαδρομές ορνιθοπαρατήρησης Α.1.5 LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ έως - 47 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό πινακίδων ερμηνείας 31/05/2013 δράσης D.9 περιβάλλοντος Α.1.6 Έκδοση οικοτουριστικού Παραδοτέο έως οδηγού Οκτώβριο 2012 τον Προϋπολογισμένη Life_Δράση δράση στα πλαίσια της D.9 δράσης D.9 Α.1.7 Έκδοση φυλλαδίου και αφίσας Παραδοτέο έως για τον τουρισμό Οκτώβριο 2012 τον Life_Δράση δράση στα πλαίσια της D.9 δράσης D.9 ορνιθοπαρατήρησης Α.1.8 Προϋπολογισμένη Δημιουργία τουριστικής Η υποδομή θα έχει Προϋπολογισμένη Life_Δράση υποδομής στους υγροτόπους δημιουργηθεί έως τον δράση στα πλαίσια της D.9 της Καλαμίτσας και του Αύγουστο 2013 δράσης D.9 Παλαμαρίου Α.1.9 Φυλλάδια και προγράμματος τοποθετούνται αφίσες του Παραδοτέο που θα Ιούνιο 2012 στις έως τον Προϋπολογισμένη Life_Δράση δράση στα πλαίσια της D.5 δράσης D.5 τοπικές επιχειρήσεις που εμπλέκονται με τον τουρισμό Α.1.10 Α.1.11 Χώρος Ενημέρωσης του Ο Χώρος Ενημέρωσης Προϋπολογισμένη Life_Δράση προγράμματος Life, ο οποίος λειτουργεί από τον δράση στα πλαίσια της D.7 θα λειτουργεί υποστηρικτικά Μάιο του 2011, θα δράσης D.7 προς το τουριστικό προϊόν εμπλουτίζεται διαρκώς ενημερώνοντας τους σε συνάρτηση με την επισκέπτες για τη εξέλιξη του βιοποικιλότητα της Σκύρου προγράμματος Δημιουργία Βιβλίου για τη βιοποικιλότητα της Σκύρου Παραδοτέο έως 30/04/2013 Προϋπολογισμένη Life_Δράση δράση στα πλαίσια της D.5 δράσης D.5 Α.1.12 Δημιουργία ντοκυμαντέρ για Παραδοτέο τη βιοποικιλότητα της Σκύρου 31/07/2013 έως Προϋπολογισμένη Life_Δράση δράση στα πλαίσια της D.6 δράσης D.6 Στρατηγικός Στόχος Α.2. Προβάλλουμε/ Προωθούμε το νέο προϊόν LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 48 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Αναμενόμενα Αποτελέσματα: Αύξηση της τουριστικής κίνησης, κερδίζοντας ένα νέο κομμάτι της τουριστικής αγοράς, επιμηκύνοντας την τουριστική περίοδο και ενθαρρύνοντας τους επισκέπτες να διαμένουν περισσότερο χρόνο. A.2.1 Συμμετοχή σε έκθεση ειδικού Συμμετοχή σε έκθεση Life_Δράση ενδιαφέροντος ενώ παράλληλα ορνιθοτουρισμού D.4 και Δήμος προσωπικό του προγράμματος Αύγουστο 2013. θα συμμετέχει μαζί με τον Γενικά πρόκειται για Δήμο συνεχή δράση. Σκύρου σε εκθέσεις άλλες τον Σκύρου τουριστικού ενδιαφέροντος διαθέτοντας το υλικό του προγράμματος A.2.2 Ιστοσελίδα για τον τουρισμό Προϋπολογισμένη Life_Δράση που θα φιλοξενείται σε χώρο δράση στα πλαίσια της D.8 στην δράσης D.8 ιστοσελίδα του www.skyroslife.gr life με αναρτημένο όλο πληροφοριακό υλικό το και πληροφορίες για πρόσβαση, διαμονή, αξιοθέατα κτλ. Α.2.3 Συνεργασία με μέσα μαζικής Συνεχής Δράση. ενημέρωσης Δήμος Σκύρου Δράση D.4 προγράμματος Life Δράση στα πλαίσια του Δήμος Σκύρου και προϋπολογισμού του και του Δήμου την Life_Δράση για διαφημιστικής D.4 προβολής του νησιού Άξονας Β. Το φυσικό περιβάλλον, το τοπίο και ο πολιτισμός ως παράγοντες αυτοπροσδιορισμού των κατοίκων της Σκύρου Στρατηγικός Στόχος Β.1 Προστασία και Διατήρηση των φυσικών πόρων και της βιοποικιλότητας της Σκύρου Αναμενόμενα Αποτελέσματα: Περιβαλλοντική ευαισθητοποίηση, ενημέρωση και εκπαίδευση των εμπλεκόμενων φορέων στον τουρισμό και όλων των κατοίκων της Σκύρου, με στόχο την υποστήριξη του νέου τουριστικού προϊόντος Α/Α Δράση Β.1.1 Διοργάνωση ενημερωτικών Χρονοδιάγραμμα Προϋπολογισμός Φορέας Εκπαιδευτικό Προϋπολογισμένη Life_Δράσεις LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 49 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό δραστηριοτήτων στη Σκύρο για σεμινάριο έως τη βιοποικιλότητα Ιανουάριο 2013 τον δράση στα πλαίσια των D.2, D.4 D.11 δράσεων D.2, D.4 και D.11 Β.1.2 Διοργάνωση εκπαιδευτικού Έως τον Οκτώβριο του Η δράση αυτή δεν έχει Life_Δράση σεμιναρίου στη Σκύρο για τους 2012 προϋπολογιστεί D.9 και τοπικούς επαγγελματίες για προβλεφθεί θέματα προστασίας πρόγραμμα, περιβάλλοντος και ενταχθεί παρότρυνση προς την πλαίσια της δράσης D.9 από όμως το θα στα κατεύθυνση υιοθέτησης καλών πρακτικών που θα αποτελέσει συγκριτικό πλεονέκτημα για τις επιχειρήσεις τους. Β.1.3 Ενδυνάμωση της εκπαίδευσης Το υλικό Προϋπολογισμένη Life_Δράση των νέων σε θέματα περιβαλλοντικής δράση στα πλαίσια της D.3 περιβαλλοντικά και βιώσιμης εκπαίδευσης θα είναι δράσης D.3 ανάπτυξης, μέσω ειδικού έτοιμο για το σχολικό υλικού περιβαλλοντικής έτος 2012-2013 και η εκπαίδευσης και άλλων δράση αυτή θα είναι δραστηριοτήτων συνεχής καθόλη τη διάρκεια του προγράμματος Στρατηγικός Στόχος Β.2 Διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς για το σήμερα και το αύριο Αναμενόμενα Αποτελέσματα: Προσέλκυση περισσότερων επισκεπτών που δείχνουν ενδιαφέρον στα πολιτιστικά δρώμενα και εμπλουτισμός του νέου τουριστικού προϊόντος. Α/Α Δράση Χρονοδιάγραμμα Προϋπολογισμός Φορέας Β.2.1 Διοργάνωση Συνεχής δράση καθόλη Προϋπολογισμένη Life_Δράσεις εκδηλώσεων στα πλαίσια τη δράση και D.10 του Προγράμματος LIFE σε προγράμματος συνεργασία συλλόγους, Σκυριανός Πολιτιστικών με διάρκεια τοπικούς όπως του στα πλαίσια των δράσεων D.4 και D.10 ο Σύλλογος Οργάνωσης Παραδοσιακών Πολιτιστικών Αγαθών LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 50 approach, to benefit local biodiversity on an D.4 Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Β.2.2 Συνεχής δράση καθόλη Προϋπολογισμένη τοπικούς καλλιτέχνες και τη δράση χειροτέχνες για προγράμματος υλοποίηση θεματικών Συνεργασία με τους τη διάρκεια του στα Life_Δράση D.10 πλαίσια της δράσης D.10 καλλιτεχνικών εκδηλώσεων που συνδέουν βιοποικιλότητα θα τη με τις τοπικές τέχνες LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 51 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Παράρτημα 3: Περιοχές έρευνας στη Σκύρο του ειδικού συνεργάτη στη δημιουργία διαδρομών ορνιθοπαρατήρησης, Μάιος 2011. LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 52 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 53 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 54 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό Παράρτημα 4: Προτεινόμενες εγκαταστάσεις παρατήρησης φύσης στους υγροτόπους της Σκύρου LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 55 approach, to benefit local biodiversity on an Σχέδιο ∆ράσης για τον Τουρισμό LIFE09NAT/GR/000323 “Demonstration of the Biodiversity Action Planning Aegean island, Skyros’ - 56 approach, to benefit local biodiversity on an
© Copyright 2024 Paperzz
