Ο ΑΞΙΟΣ ΠΟΤΑΜΟΣ Ή ΒΑΡΔΑΡΗΣ «Καθαρά Ποτάμια – Ζωντανές Πόλεις» Περιβαλλοντικό Πρόγραμμα των Δ΄ και Ε΄ τάξεων του 9/θ Ολοήμερου Δημοτικού Σχολείου Ανατολικού Επιμέλεια Βιβλίου: κ. Λεωνίδας Δαμιανός, Δάσκαλος Ε΄2 τάξης Ιούνιος 2013 Πώς γεννήθηκε το πρόγραμμα… Ο Αξιός ποταμός από όλα τα χρόνια αποτελεί δυνατό σημείο αναφοράς στην ιστορία αλλά και την καθημερινότητα του χωριού μας και δεν είναι λίγες οι φορές που εκπονήθηκαν σχετικά προγράμματα στο σχολείο μας μέσα από τα Γνωστικά Αντικείμενα. Μετά από την πρόταση του Δήμου Δέλτα και τη συνεργασία του Ecocity για τη συμμετοχή μας στο πρόγραμμα «Καθαρά Ποτάμια Ζωντανές Πόλεις», οι εκπαιδευτικοί και τα παιδιά των Δ΄ και Ε΄ τάξεων αποδέχτηκαν την πρόσκληση. Έτσι υλοποίησαν κατά την τρέχουσα χρονιά 2012-13 δράσεις πληροφόρησης, γνωριμίας, ευαισθητοποίησης, ψυχαγωγίας, δεντροφύτευσης και καθαρισμού για τον Αξιό και το Δέλτα του, μετά από έγκριση του προγράμματος της Δ/νσης Π.Ε. Δυτικής Θεσσαλονίκης. Παράλληλα συμμετέχοντας στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα EuMind (Η Ευρώπη συναντά την Ινδία) – μέσω του ηλεκτρονικού περιοδικού “ejournal”, αναρτήσαμε θέματα που έχουν σχέση με την παράδοση και το ποτάμι, όπως είναι το πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου και οι ιπποδρομίες του, το γριβάδι ως παραδοσιακή συνταγή σε διάφορα έθιμα κ.ά. Αποτέλεσμα όλων των παραπάνω είναι και η συγγραφή αυτής της εργασίας δοσμένη με πολύ μεράκι και αγάπη από δασκάλους και παιδιά. Ευχαριστούμε θερμά όλους όσους συνέβαλλαν γι’ αυτό. Ιούνιος 2013 Καρανάτσιου Κατερίνα Διευθύντρια του 9/θ Ολοήμερου Δημ. Σχολείου Ανατολικού «Η Βαλμάδα» 2 ΠΕΡΙ ΟΝΟΜΑΣΙΑΣ … Η λέξη βαρδάρης συναντάται από τους βυζαντινούς χρόνους. Ο Φ. Κουκουλές ετυμολογούσε το όνομα του ποταμού από τα βαρδάρια, τα ξύλα που ακουμπούν στη μυλόπετρα και δονούν τη χοάνη για να πέφτει το άλεσμα και κάνουν θόρυβο. Επίσης από το επιφώνημα βάρδα που φωνάζει ο κινούμενος ορμητικά και απειλεί να παρασύρει ότι βρει μπροστά του. Ο Tafel (1837) σχετίζει το όνομα του ποταμού με τα γνωστά βυζαντινά ονόματα Βαρδάριος, Βάρδας και Βαρδάνης. Κατά τον Κ. ΄Αμαντο (1932) το Βαρδάριος προέρχεται από το λατινικό reredarious =ταχυδρομικός, ταχύς ιππευτής. O Όμηρος αποκαλεί τον Αξιό «ευρυρρέοντα» και «ευρυρρέεθρο». Σχετικά με την προέλευση της ονομασίας του Αξιού υποστηρίχτηκε ότι αυτή έχει αφετηρία της τη μακεδονική λέξη «αξός» που σημαίνει «ιλύς». Μια άλλη εκτίμηση είναι ότι η ονομασία του ποταμού προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις «αξίνη» και «άξων»επειδή αυτός διατέμνει τη μακεδονική γη ως αξίνη. 3 Πάντως πλέον ευλογοφανής είναι η εκδοχή του μεγάλου περιηγητή της αρχαιότητας Παυσανία, ότι η ονομασία του Αξιού προέρχεται από την αρχαία Κρητική πόλη «Αξός» την οποία ο Ηρόδοτος ονομάζει «Οαξός». Η εκτίμηση του Παυσανία προέρχεται από το γεγονός ότι πολλοί προϊστορικοί κάτοικοι της Κρήτης μετανάστευσαν στη Μακεδονία και μάλιστα κάποιοι απ’ αυτούς εγκαταστάθηκαν στη δυτική όχθη του Αξιού, στην περιοχή της Βοττιαίας. Η μετονομασία του Αξιού σε «Βαρδάρη» ή «Βαρδάρης» συναντάται σε διάφορα βυζαντινά κείμενα. ΄Αλλη άποψη είναι ότι η μετονομασία σε Βαρδάρη προέρχεται από Ούγγρους αιχμαλώτους των βυζαντινών, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα του Αξιού, στο ύψος της σημερινής Γευγελής. Τέλος ο καθηγητής Γ. Θεοχαρίδης διατύπωσε την άποψη, ότι η ονομασία του ποταμού αποτελεί σύνθεση των λέξεων «bar» (μεγάλος) και «daria» (ποταμός). ΤΟ ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΠΟΤΑΜΟΥ … Ο Αξιός είναι το μεγαλύτερο από τα ποτάμια της Μακεδονίας. Πηγάζει από το σερβοαλβανικό Σκάρδο, διαγράφει ένα μεγάλο τόξο στη νότια Σερβία και δέχεται τα νερά διάφορων παραποτάμων και χειμάρρων. Κυριότεροι παραπόταμοι είναι οι ποταμοί Treska, Lepenec, Pcinja, Bregalnica και Crna στην πρώην Γιουγκοσλαβία και οι χείμαρροι Αγιάκ και Κοτζά –ντερέ στην Ελλάδα. Ένας από τους παραποτάμους του Αξιού είναι και ο Σακουλέβας της πεδιάδας Φλωρίνης που μπαίνει στην πεδιάδα Μοναστηρίου και συμβάλλει στον Crna. Ο Αξιός συναντά τα Ελληνοσκοπιανά σύνορα στην κοιλάδα της Γευγελής. Από εκεί και κάτω διασχίζει τη γνωστή κοιλάδα του Αξιού, περνά τα στενά Τσιγγάνας μήκους δέκα χιλιομέτρων από τις δυο πλευρές. Κατόπιν ο 4 ποταμός σε απόσταση περίπου 58 χλμ. πριν από τη θάλασσα μπαίνει στην Καμπανία πεδιάδα και τελικά καταλήγει στο Θερμαϊκο κόλπο. Το συνολικό μήκος του ποταμού είναι 380 χλμ. Περίπου. Από αυτά τα 74 χλμ. βρίσκονται στο ελληνικό έδαφος . ΠΕΡΙ ΠΛΗΜΜΥΡΑΣ ΕΡΓΑ … Κατά τους χειμερινούς μήνες ο Αξιός κατέβαζε μεγάλες ποσότητες νερού και γινόταν αδιάβατος. Το γεγονός αυτό οδηγούσε σε πλημμυρικά φαινόμενα, επειδή η κοίτη του ποταμού ήταν ασταθής και δεν υπήρχαν τότε προστατευτικά αναχώματα. Ενίοτε η κοίτη του Αξιού άλλαζε πορεία, ιδιαίτερα στην περιοχή των εκβολών του, όπου η άφθονη λάσπη σχημάτιζε φυσικά χωμάτινα εμπόδια, που ανάγκαζαν τα νερά του ν’ αναζητούν νέες διεξόδους. Κατ’ αυτό τον τρόπο σχηματίζονταν πολλά «δέλτα», τα οποία μετέτρεψαν ολόκληρη την περιοχή των εκβολών του Αξιού σ’ ένα απέραντο έλος. Τόσο κατά την αρχαιότητα, όσο και κατά τους βυζαντινούς χρόνους ο Αξιός υπήρξε πλωτός ποταμός. Αυτή η πλεύσιμη ιδιότητα του ποταμού διατηρήθηκε και κατά την περίοδο της τουρκοκρατίας, όπως προκύπτει από ένα συμβόλαιο 5 του 1861 το οποίο υπέγραψαν με το τουρκικό δημόσιο δύο Έλληνες για να καθαρίσουν το ποτάμι από εμπόδια τα οποία εμπόδιζαν την πλεύση των ποταμόπλοιων. Το 1886 ο ταγματάρχης του ελληνικού στρατού Νικόλαος Σχινάς επισκέφθηκε και χαρτογράφησε τη Μακεδονία. Στις σημειώσεις του έγραψε μεταξύ άλλων και τα εξής: «Η γέφυρα του Αξιού είναι ξύλινη και στερεά, μήκους εξακοσίων μέτρων και πλάτους έξι μέτρων, στηριζόμενη επί εκατόν πενήντα ξύλινων στηλών. Επί της ανωτέρω γέφυρας συναντάται και η αμαξιτή οδός, η φέρουσα από Βιτωλίων εις Θεσ/νίκη. Εις προγενεστέραν εποχήν συντομοτέρα οδός διέβαινε τον Αξιόν μίαν ώρα κατωτέρα ταύτης, όπου υπάρχει παλαιά ετοιμόρροπος γέφυρα εγκαταλειφθείσα πλησίον του χωρίου Τόψιν. Για τις συχνές πλημμύρες του Αξιού είχε γράψει και ο Γερμανός βοτανολόγος Γκρίσενμπαχ ότι «τα νερά του Βαρδάρη είναι κίτρινα και ορμητικά αλλά φαίνεται να είναι ρηχά, γιατί αρκετά μακριά από τις όχθες του ήταν ξαπλωμένα βουβάλια. Εξ’ αιτίας αυτών των συνθηκών η κοίτη του ποταμού άλλαζε ενίοτε πορεία, οπότε τα πλημμυρικά νερά κατέκλυζε μεγάλες εκτάσεις, κατέστρεφε καλλιέργειες, διέκοπτε ανθρώπους και ζώα. 6 συγκοινωνίες και έπνιγε Αξιοσημείωτες είναι οι πληροφορίες που διασώθηκαν, σχετικά με τις αλλεπάλληλες αλλαγές της πορείας του Αξιού από την αρχαιότητα μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Ενώ κατά την αρχαιότητα ο Αξιός εξέβαλε στην περιοχή της Κασκάρκας, στη θέση «παλαιομάνα», αλλά μετά άλλαξε πορεία και από το ύψος της Βαλμάδας κατευθύνθηκε νοτιοδυτικά όπου συνέξέλαβε με το Λουδία σ’ ένα εκτεταμένο έλος. Το γεγονός αυτό προκύπτει τόσο από τη μαρτυρία του Μ. Χατζηϊωάννου, ότι «σήμερον δε συνεκβάλλει ο Λουδίας και ο Αξιός» όσο και από τις πληροφορίες του Γάλλου περιηγητή Cousinery, ο οποίος πέρασε «από τις μεγάλες χαράδρες, που σχηματίζουν την κοίτη του παλαιού Βαρδάρη» και συμπέρανε ότι «είναι αδύνατο να αρνηθούμε την παράδοση περί μετατόπισης της κοίτης του ποταμού αυτού». Στην ίδια διαπίστωση προέβη και ο E. Isabert που επισημαίνει, ότι «Η δια ξηράς οδός διατέμνει τον ποταμόν Γαλλικόν, είτε σε πέραν της Λάπρας, την απεξηραμένη κοίτην του αρχαίου βαρδαρίου, πέραν της οποίας κείται η κωμόπολη 7 Κουλιακιά. Αξιοσημείωτη είναι και η πληροφορία του Μ. Χατζηϊωάννου, ότι υπάρχει παλαιά εκβολή του Αξιού «εν τω θερμαϊκώ κόλπω, δεξιά τω εισπλέοντα, κατά τας εκβολάς των ποταμών, ονομαζομένην παλαιομάνα». Το 1880 ο Αξιός κατέβασε τεράστιες ποσότητες νερού, που προκάλεσαν μεγάλες πλημμύρες και άλλαξαν εκ νέου την πορεία της κοίτης του. Στη θέα «Τσατάλι» βόρεια της Βαλμάδας, τα νερά το ποταμού εγκατέλειψαν τη νοτιοδυτική πορεία τους και κατευθύνθηκαν νοτιοανατολικά, στις παλιές εκβολές του, στη θέση «παλαιομάνα». Όταν τα πλημμυρικά νερά του Αξιού κατέκλυζαν μεγάλες περιοχές του κάμπου, την κατάσταση διευκόλυναν οι πλάβες, που ήταν μικρές κατραμωμένες βάρκες χωρίς καρίνα. Αυτές χρησιμοποιούνται τόσο για ψάρεμα, όσο και για τις μεταφορές. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι πλάβες της Κουλιακιάς αποτελούσαν το κυριότερο συγκοινωνιακό μέσο στη διαδρομή από και προς τη Θεσσαλονίκη. Το 1880 ο Αξιός κατέβασε τεράστιες ποσότητες νερού, οι οποίες έσπασαν την αβαθή κοίτη του στην περιοχή της Βαλμάδας και διοχετεύθηκαν στις παλιές αποξηραμένες κοίτες του, που κατέληγαν στον όρμο της «παλαιομάνας». Τότε προξενήθηκαν τεράστιες, καταστροφές στη Βαλμάδα και στην Κουλιακιά αφού τα ορμητικά νερά του ποταμού κατέκλυσαν τα δυο χωριά, ξερίζωσαν δέντρα, κατέστρεψαν καλλιέργειες, γκρέμισαν σπίτια και έπνιξαν πολλά ζώα. Πολλές φορές πριν γίνουν αναχώματα και το φράγμα αργότερα η πεδιάδα πλημμύριζε και τα νερά του ποταμού προξενούσαν καταστροφές στα χωριά στις καλλιέργειες και στην κτηνοτροφία. 8 Την περίοδο της Τουρκοκρατίας η Βαλμάδα δεν διέθετε πηγάδια για άντληση πόσιμου νερού. ΄Ετσι αναγκαστικά κουβαλούσαν νερό για να πίνουνε και να μαγειρεύουνε. Επίσης πήγαιναν τα ρούχα τους και τα πλένανε στις όχθες του ποταμού αφού τα τρίβουνε με την άμμο και τις πέτρες. Στο χωριό το νερό το κουβαλούσαν με δίτροχα ή τετράτροχα κάρα τα οποία μετακινούνταν με άλογα, βουβάλια και βόδια. Πλημμύρες που προκάλεσε ο Αξιός το 1922 κατέστρεψε τις καλλιέργειες γιατί λόγω του κρύου πάγωσαν τα νερά. Το χωριό πλημμύρισε ξανά το 1928 κατά τα λεγόμενα των γερόντων της Βαλμάδας. Το νερό έφτασε μέσα στο χωριό ένα μέτρο ύψος και οι κάτοικοι αναγκάστηκαν να το εγκαταλείψουν, παίρνοντας μαζί τους ρούχα και όσα ζωντανά πρόλαβαν. Κατά τη διάρκεια των πλημμυρών οι Βαλμαδιώτες έφτιαχναν πρόχειρα φράγματα με κορμούς δέντρων με σακιά άμμου και ότι άλλο μπορούσαν να βρούνε. Πολλές φορές βοηθούσε τους κατοίκους και ο στρατός ανοίγοντας αυλάκια για να αλλάξουν την πορεία του νερού. Το 1906 μετά από μεγάλη πλημμύρα οι γειτονικοί οικισμοί της Κουλουπάντσας, Λάπρας, Μαχμούτοβο και Τσαλίκοβα, έπαψαν να υπάρχουν και οι κάτοικοί τους αναγκάστηκαν να μετοικίσουν οι περισσότεροι στη Βαλμάδα και Χαλάστρα. Τη δεκαετία 1924- 9 1935 έγιναν πολύ μεγάλα έργα στον κάμπο μας. Το κυριότερο ήταν η εκτροπή του Αξιού για να μην μπαζωθεί και στενέψει το λιμάνι της Θεσσαλονίκης από τη λάσπη που κατέβαζε στο δέλτα του ο Αξιός. Τα αποξηραντικά, αντιπλημμυρικά έργα που γίνανε από το 1924 ως το 1935 δημιούργησαν 6.000 στρέμματα για καλλιέργειες. Το 1932 κατασκευάστηκαν στην περιοχή μας οι πρώτες γέφυρες και έτσι σταμάτησε η μετακίνηση των κατοίκων από τη μια όχθη στην άλλη με το «σάλι». Η Βαλμάδα σ’ ένα σημείο της όχθης του ποταμού διέθετε μεγάλη ιδιόκτητη «περαταριά» γνωστή με το προσωνύμιο «σάλι». Η πλεούμενη αυτή σχεδία, που αποτελούνταν από τρεις ενωμένες και καλυμμένες με «πάτωμα» από σανίδια πλάβες, μετακινούνταν με τα χέρια από ένα τεντωμένο καραβόσχοινο που βρισκόταν μεταξύ των δύο οχθών του ποταμού. Το «σάλι», της Βαλμάδας χωρούσε μια βοϊδάμαξα μαζί με το φορτίο και τα βόδια της. Τα εγγειοβελτιωτικά έργα ξεκίνησαν το 1954 με τη δημιουργία του φράγματος του Αξιού, στην περιοχή της Ελεούσας και με την κατασκευή δύο προσαγωγών διωρύγων, από τις οποίες η ανατολική υδροδοτούσε τις αγροτικές εκτάσεις μέχρι το Γαλλικό ποταμό και η δυτική τις αγροτικές εκτάσεις μέχρι το Λουδία ποταμό. Το 1961 άρχισε η κατασκευή των αρδευτικών δικτύων στην περιοχή μας. Τα έργα αυτά ολοκληρώθηκαν το 1970 όπου η πεδιάδα της Θεσσαλονίκης είχε μετατραπεί σ’ ένα απέραντο εργοτάξιο, όπου δεκάδες μηχανήματα άνοιγαν στραγγιστικά δίκτυα και διαμόρφωναν τα χώματα των εκσκαφών εκατοντάδες για την κατασκευή εργατοτεχνίτες των αγροτικών κατασκεύαζαν τις δρόμων. Παράλληλα, πρωτεύουσες και δευτερεύουσες διώρυγες και τοποθετούσαν τους προκατασκευασμένους 10 τσιμενταύλακες (καναλέτα), μέσω των οποίων διοχετεύθηκαν τα νερά του Αξιού στα χωράφια. Αυτά τα έργα εξασφάλισαν συνολικά την άρδευση 386.000 στρεμμάτων γης που άλλαξε ριζικά τη μορφή της γεωργίας στον κάμπο της Θεσσαλονίκης. Κατόπιν έγινε και ο αναδασμός. ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΜΟΛΥΝΣΗ Η αλόγιστη και χωρίς περιορισμούς αμμοληψία και τα φυτοφάρμακα δημιούργησαν μεγάλο πρόβλημα στο ποτάμι αλλά και στη χλωρίδα και πανίδα του. Αυτό το επιβεβαιώνουν με τις μαρτυρίες τους πολλοί ηλικιωμένοι κάτοικοι του χωριού. Όταν ήταν μικροί πήγαιναν στο ποτάμι κολυμπούσαν και πολλές φορές πίνανε και από το τρεχούμενο νερό. Επίσης στις απέραντες αμμουδιές του μάζευαν πράσινα μεγάλα μύδια ποταμίσια ακολουθώντας τη γραμμή που χαράζουνε πάνω στην άμμο. Ρίχνανε δίχτυα και ψαρεύανε πολλά είδη ψαριών ακόμα και ψάρια από τη θάλασσα τα οποία έρχονταν από 11 το δέλτα αναζητώντας τροφή. Υπήρχαν και τεράστιες καραβίδες και καβούρια. Στα καταπράσινα νησάκια που σχηματίζονταν μέσα στο ποτάμι ζούσαν και αναπαράγονταν πολλά είδη πουλιών και ζώων. Στις απόκρημνες ακτές του ποταμού κάνανε τις φωλιές τους χιλιάδες πετροχελίδονα. Η αμμοληψία ξεκίνησε στην παλιά κοίτη του Αξιού στην οποία δημιουργήθηκαν πάρα πολλές εστίες στάσιμων νερών οι οποίες βοήθησαν στην αύξηση των κουνουπιών. Μετά επεκτάθηκε στον Αξιό και δημιούργησε μεγάλο πρόβλημα στο οικοσύστημα. Σε συνδυασμό η αμμοληψία και η αλόγιστη χρήση φυτοφαρμάκων εξαφάνισαν πάρα πολλά είδη πουλιών και ζώων καθώς και φυτών που ζούσαν στο ποτάμι. Σήμερα στο παράχθιο δάσος του Αξιού υπάρχει μια από τις σημαντικότερες αποικίες στην Ελλάδα και στην Ευρώπη. Στα δέντρα της περιοχής φωλιάζουν κορμοράνοι, λευκοτσικνιάδες, κρυπτοτσικνιάδες,νυχτοκόρακες, χουλιαρόμυτες, χαλκόκοτες, ροδοπελεκάνοι, πορφυροτσικνιάδες, καλαμόκιρκοι, καλαμοκανάδες, αβοκέτες, νεροχελίδονα, μαυροκέφαλοι γλάροι, αγριόπαπιες κ.ά. Υπάρχουν 30 είδη αρπακτικών πουλιών όπως ο θαλασσαετός, ψαραετός, αετογερακίνες, φιδαετοί και πολλά άλλα. 12 χρυσαετός, γερακίνες, Κατά την περίοδο της μετανάστευσης (άνοιξη, φθινόπωρο) χιλιάδες παρυδάτια πουλιά σταματούν για λίγες μέρες στον βιότοπο για να ξεκουραστούν. Ανάμεσά τους σκαλίδρες, μαχητές, τουρλίδες, λιμόζες αναζητούν τροφή. Τον χειμώνα που τα περισσότερα παρυδάτια πουλιά μεταναστεύουν νότια σε πιο ζεστές περιοχές, την περιοχή καταλαμβάνουν οι χειμερινοί επισκέπτες του υγρότοπου. Ανάμεσά τους κύκνοι, αργυροτσικνιάδες και χιλιάδες πάπιες. Στον Αξιό υπάρχουν επίσης 26 είδη ψαριών μερικά από τα οποία είναι το γριβάδι η πεταλούδα, ο γολιανός, η μρένα, το χέλι, η τούρνα, η μαλαμίδα κ.ά. Επίσης ζουν και πολλά ερπετά και ζώα όπως ο λύκος, το τσακάλι, η αλεπού, λίγες αγριόγατες, κουνάβια, νυφίτσες, ασβοί, μυοκάστορες, βίδρες, νεροχελώνες, βατράχια, νερόφιδα κ.ά. ΤΟ ΔΕΛΤΑ ΤΟΥ ΑΞΙΟΥ ΚΑΙ Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ Το δέλτα του Αξιού ανήκει σε έναν από τους σημαντικότερους υγρότοπους της Ελλάδας. Ξεκινά από τη λιμνοθάλασσα Καλοχωρίου, συνεχίζει στις εκβολές του Γαλλικού ποταμού, το δέλτα του Αξιού, τις εκβολές του Λουδία, το δέλτα του Αλιάκμονα και νοτιότερα μέχρι την Αλυκή Κίτρους. Η μεγάλη ποικιλία ειδών της χλωρίδας και της πανίδας καθώς και η παρουσία σπάνιων ειδών της ορνιθοπανίδας οδήγησε σε διεθνή αναγνώριση της αξίας του υγρότοπου. Η περιοχή είναι ένας από τους 11 υγρότοπους Διεθνούς Σημασίας της Ελλάδας σύμφωνα με τη σύμβαση Ramsar. Είναι μια από τις περιοχές ειδικής προστασίας της Ορνιθοπανίδας στην Ελλάδα, βάση της οδηγίας 79/409 της Ευρωπαϊκής ΄Ενωσης. Επίσης είναι υποψήφια για ένταξη στο Δίκτυο Ειδικών Ζωνών Διατήρησης «Φύση 2000» (NATURA 2000) κοινοτική οδηγία 92/43 για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων καθώς και 13 της άγριας χλωρίδας και πανίδας. Η σημερινή μορφή του υγρότοπου δημιουργήθηκε με την πάροδο αιώνων κάτω από τη συνεχή αλληλεπίδραση των φυσικών φαινομένων (ανάμιξη γλυκού και αλμυρού νερού, συσσώρευση των φερτών υλικών των ποταμών) και των ανθρωπογενών επεμβάσεων. Η υγροτοπική περιοχή δεν είναι ομοιόμορφη σε όλη της την έκταση, αποτελείται από επιμέρους βιότοπους με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ο καθένας. Ρυθμιστικό ρόλο, σε αυτές τις περιοχές που βρίσκονται ανάμεσα στη ξηρά και τη θάλασσα παίζει η παρουσία του νερού (επιφανειακό, υπόγειο, μόνιμο, εποχιακό) καθώς και η αλατότητά του. Τα στοιχεία αυτά επηρεάζουν τη βλάστηση δημιουργώντας χαρακτηριστικές ενότητες. ΄Ετσι έχουν δημιουργηθεί κοινωνίες με φυτά ανθεκτικά στο αλάτι, θαμνώνες με αρμυρίκια, λειμώνες με βούρλα, καλαμώνες, υδρόφυτα και παραποτάμια δενδρώδης βλάστηση. Περισσότερα από 500 είδη και υποείδη χλωρίδας υπάρχουν στην περιοχή δημιουργώντας πολυμορφία σε χρώματα κατά τη διάρκεια του έτους. Ανάμεσά τους και είδη που ξεχωρίζουν για τη σπανιότητά τους και η εξάπλωσή τους περιορίζεται ολοένα και περισσότερο εξαιτίας, κυρίως των ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Η ποικιλομορφία των επιμέρους βιοτόπων προσφέρει τροφή και καταφύγιο σε μεγάλο αριθμό ειδών και ατόμων της πανίδας. 14 Η παρουσία του ανθρώπου στον υγρότοπο, διαμέσου των αιώνων, διαμόρφωσε σε μεγάλο βαθμό τη σημερινή του μορφή (εκτροπές, αποστραγγίσεις, εκχερσώσεις). Με όλα αυτά τα έργα ο υγρότοπος στερήθηκε το 70% περίπου από το ζωτικό του χώρο μέσα στον 20ο αιώνα. Οι κυριότερες ανθρώπινες δραστηριότητες, στην ευρύτερη περιοχή, είναι η γεωργία (κυρίως ορυζώνες), η κτηνοτροφία, η αλιεία, η οστρακοκαλλιέργεια, η παραγωγή αλατιού στην Αλυκή Κίτρους, η βιομηχανική (ΒΙΠΕ Θεσσαλονίκης) και η τουριστική (κυρίως στην περιοχή της Πιερίας). Οι ορυζώνες βέβαια καθώς και τα αρδευτικά κανάλια αποτελούν τεχνητούς βιότοπους σημαντικούς για την ορνιθοπανίδα, καθώς υποκαθιστούν εν μέρει τα αποξηραθέντα έλη. Το σύνολο σχεδόν των προβλημάτων του υγρότοπου προέρχεται από τις ανθρώπινες δραστηριότητες. Σε παλαιότερες εποχές η σχέση του ανθρώπου με το φυσικό περιβάλλον στον υγρότοπο ήταν περισσότερο αρμονική. Τελευταία, με τις όλο και πιο έντονες οικονομικές δραστηριότητες, η σχέση αυτή διαταράσσεται σταδιακά σε βάρος του υγρότοπου. Η μη ορθολογική χρήση του νερού, η ολοένα αυξανόμενη χρήση λιπασμάτων και γεωργικών 15 φαρμάκων, η υπερβόσκηση, η αυθαίρετη δόμηση είναι σημαντικά προβλήματα τα οποία πρέπει να αντιμετωπιστούν στο μέλλον. Βέβαια οι ανθρώπινες δραστηριότητες δεν είναι μόνο αρνητικές, ούτε και πρέπει να δημιουργηθεί το αίσθημα της απαισιοδοξίας για το μέλλον του υγρότοπου. Υπάρχουν και ανθρώπινες δραστηριότητες που μπορούν να ωφελήσουν τον υγρότοπο. Ο καθορισμός των διαφόρων οικοτόπων (όπως βάλτων και υγρολίβαδων) και η στοιχειοθέτηση των αναγκών και προϋποθέσεων για να εξασφαλιστεί η αειφορία τους. Ο προσδιορισμός της δυναμικής εξέλιξης του Δέλτα του Αξιού. Εντοπισμός των σημείων του ποταμού Αξιού όπου γίνονταν αμμοληψίες και εκτίμηση των προβλημάτων που δημιουργούν στους οικότοπους της περιοχής με στόχο την ανεύρεση τρόπων εξάλειψης αυτής της αρνητικής για τον υγρότοπο δραστηριότητας. Η καταγραφή και εκτίμηση της επίδρασης των φυτοφαρμάκων και λιπασμάτων και άλλων ρύπων στον υγρότοπο με προσδιορισμό της έκτασης στους διάφορους οικότοπους, με στόχο την κατασκευή μοντέλων διασποράς ρύπων και ευτροφισμού και την εκπόνηση δράσεων και λήψη μέτρων για τη μείωση της αρνητικής επίδρασης. Ενημέρωση των κατοίκων των γύρω κοινοτήτων για τη μεγάλη σημασία του υγρότοπου, με στόχο να αποδεχθούν ορισμένα μέτρα που θα εφαρμοστούν για τον περιορισμό της ανεξέλεγκτης δράσης εντός του υγρότοπου και που θα σχετίζονται με το κυνήγι, τη διατήρηση τον κοπαδιών κ.ά. Τις δύο τελευταίες κυρίως, δεκαετίες μη κυβερνητικές περιβαλλοντικές οργανώσεις (Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, WWF) εθνικής και διεθνούς εμβέλειας, αλλά και μικρότερες ομάδες του τοπικού πληθυσμού ασχολήθηκαν με τον υγρότοπο και την προστασία του. 16 Ένα είναι τώρα το κύριο καθήκον. Μέσα από τη σωστή συνεργασία όλων να διατηρηθούν τα χαρακτηριστικά του υγρότοπου και να γίνει συνετή χρήση των αξιών του. Το πολύτιμο δώρο του Αξιού και των άλλων ποταμών δεν πρέπει να αφεθεί στην καταστροφή. Είναι στο χέρι μας ο υγρότοπος να παραδοθεί ως ανεκτίμητη κληρονομιά για το αύριο. 17 Β ΜΕΡΟΣ – ΔΡΑΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Στα πλαίσια του προγράμματος «Καθαρά Ποτάμια – Ζωντανές Πόλεις» οι μαθητές των Δ και Ε τάξεων θέλησαν να γνωρίσουν τον Αξιό ποταμό, που είναι δίπλα μας και πρώτα ξεκίνησαν με έναν περίπατο κατά μήκος του ποταμού Αξιού όπου τα παιδιά με τους δασκάλους τους, παρατήρησαν τη χλωρίδα και την πανίδα του Αξιού, τράβηξαν φωτογραφίες και βιντεοσκόπησαν αρκετά σημεία του ποταμού. Στη συνέχεια οι Δ΄ και Ε΄ τάξεις με τη συνοδεία των δασκάλων τους επισκέφθηκαν το Φορέα Διαχείρισης Δέλτα Αξιού και ενημερώθηκαν για τον υγρότοπο που επεκτείνεται από τη λιμνοθάλασσα Καλοχωρίου, συνεχίζει στις εκβολές του Γαλλικού και τα Δέλτα των Αξιού, Λουδία και Αλιάκμονα ποταμών και καταλήγει στις Αλυκές Κίτρους. Η δραστηριότητα ολοκληρώθηκε με την επίσκεψη στη λιμνοθάλασσα Καλοχωρίου, για την παρατήρηση πουλιών με κιάλια και τηλεσκόπια του Φορέα. Τα παιδιά φωτογράφισαν και βιντεοσκόπησαν την περιοχή και ενημερώθηκαν από τους υπεύθυνους για το πώς δημιουργήθηκε η λιμνοθάλασσα. 18 Επόμενη δραστηριότητα ήταν να επισκεφθούν την κοινότητα Ανατολικού, τον Αγροτικό Σύλλογο και το ΚΑΠΗ, για να συλλέξουν πληροφορίες και να πάρουν συνεντεύξεις από κατοίκους και υπεύθυνους των φορέων για την ιστορία του Αξιού σε σχέση με το χωριό και για την εξέλιξη των πραγμάτων και των παρεμβάσεων που έχουν συμβεί μέχρι σήμερα. Με αφορμή την παγκόσμια μέρα υγροτόπων τα παιδιά επισκέφθηκαν ξανά το κομμάτι του Αξιού που υιοθέτησαν ανά ομάδες, καθάρισαν το χώρο από τα σκουπίδια, τοποθέτησαν πινακίδες που ετοίμασαν τα ίδια για την προστασία του και έγινε ενδεικτική δεντροφύτευση σε ένα σημείο της όχθης που δεν υπήρχαν δέντρα, σε συνεργασία με τον πρόεδρο της Κοινότητας. 19 Σε συνεργασία με το ΚΠΕ Έδεσσας τα παιδιά συμμετείχαν σε σχετικό με το θέμα εκπαιδευτικό περιβαλλοντικό πρόγραμμα «Το υπαίθριο Μουσείο Νερού Έδεσσας», για περαιτέρω διερεύνηση των υγροτόπων. Το πρόγραμμα ολοκληρώνεται με την διοργάνωση ποδηλατικού περίπατου κατά μήκος του ποταμού στα όρια της Κοινότητας Ανατολικού, για την ευαισθητοποίηση των υπευθύνων του Δήμου Δέλτα για τη χάραξη ποδηλατοδρόμου κατά μήκος του αναχώματος στον Αξιό ποταμό. 20 Τέλος ως απολογιστική δράση γίνεται έκθεση ζωγραφικής και φωτογραφίας των παιδιών για τον ποταμό Αξιό αλλά και για τους υγρότοπους που επισκέφθηκαν τα ίδια, σε γονείς και παιδιά του σχολείου. Μαθητές που συμμετείχαν στο πρόγραμμα Ε΄ τάξη ΕΠΩΝΥΜΟ ΔΕΝΕΣΙΔΗΣ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΛΤΣΙΔΗΣ ΚΑΜΠΡΑΓΚΟΣ ΚΑΜΠΡΑΓΚΟΥ ΚΟΚΚΙΝΟΠΟΥΛΟΣ ΛΕΜΟΝΤΖΗΣ ΟΥΖΟΥΝΗ ΠΕΓΙΟΥ ΣΙΑΛΙΑΚΗΣ ΣΤΟΪΔΗΣ ΤΖΕΝΤΙΛΑΣΒΙΛΗ ΤΟΥΛΗ ΤΟΥΣΗΣ ΤΡΙΚΑΛΙΝΟΥ ΤΣΑΟΥΣΗΣ ΔΑΛΑΜΑΓΚΑ ΔΑΜΙΑΝΟΥ-ΖΙΓΚΑ ΔΗΜΟΥ ΚΑΡΑΔΟΥΛΑΜΑ ΛΑΜΠΡΟΥ ΜΑΚΡΗ ΜΙΓΚΑΣ ΝΕΡΠΙΕΤΡΙ ΡΙΚΑ ΡΙΚΑ ΣΑΡΡΗ ΤΕΡΖΗΣ ΤΡΙΤΣΚΑΣ ΤΣΙΟΚΑΣ 21 ΟΝΟΜΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΦΑΝΟΣ ΑΣΤΕΡΙΟΣ ΜΥΡΤΙΔΙΩΤΙΣΣΑ ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΑΧΙΛΛΕΑΣ ΕΙΡΗΝΗ ΠΟΥΛΧΕΡΙΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΑΝΝΑ ΚΑΛΛΙΟΠΗ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΕΛΕΝΗ ΙΩΑΝΝΑ-ΜΑΡΙΝΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΕΥΡΙΔΙΚΗ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΤΑΪΠ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΕΙΡΗΝΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΓΓΕΛΟΣ ΜΑΡΙΟΣ Δ τάξη ΕΠΩΝΥΜΟ ΒΕΛΗ ΓΟΥΓΟΥΛΑ ΖΑΠΡΗ ΖΙΓΚΑΣ ΚΑΡΑΪΣΚΑ ΚΕΧΑΓΙΑ ΚΕΧΑΓΙΑ ΚΟΥΦΟΠΟΥΛΟΥ ΛΕΜΟΝΤΖΗ ΛΙΑΤΗΣ ΜΑΚΡΗΣ ΜΑΥΡΙΔΗΣ ΜΠΟΥΓΙΟΚΛΗΣ ΝΤΕΜΙΡΑΪ ΟΥΖΟΥΝΗΣ ΠΡΙΝΤΖΙΟΣ ΡΕΤΖΕΠΗ ΣΑΧΙΝΗ ΤΑΝΟΥΡΗ ΤΣΕΠΑΣ ΟΝΟΜΑ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΑ ΜΑΡΙΑ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ-ΡΑΦΑΕΛΑ ΣΟΥΛΤΑΝΑ ΕΥΓΕΝΙΑ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΑ ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΣΤΕΛΛΑ ΤΕΩΡΓΙΟΣ ΒΑΣΙΛΕΙΟΣ ΛΟΥΚΑΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΠΕΤΡΟΣ ΧΡΗΣΤΟΣ ΟΛΥΜΠΙΑ ΜΑΡΙΑ ΠΕΤΡΟΥΛΑ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Εκπαιδευτικοί που εκπόνησαν το πρόγραμμα: Γκαρλέμος Γιάννης, Δαμιαν’ός Λεωνίδας, Στεφανίδου Αρχοντία Εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν στο πρόγραμμα: Μπαλίτα Φανή, Χονδροδήμος Θάνος Φορείς με τους οποίους συνεργάστηκε το σχολείο για την υλοποίηση του προγράμματος: Δήμος Δέλτα, Φορέας Διαχείρισης Δέλτα Αξιού - Κέντρου Πληροφόρησης, Ecocity, EuMind, ΚΠΕ Έδεσσας 22