ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ LIFE09NAT/GR/000323
“Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach, to benefit local biodiversity
on an Aegean island, Skyros”
Επιδεικτική εφαρμογή της προσέγγισης
«Σχέδιο Δράσης για τη Βιοποικιλότητα»
για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας της Σκύρου
ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΣΚΥΡΟΥ
ΔΡΑΣΗ A.2
ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ ΑΓΡΟΛΙΒΑΔΙΚΩΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ (ΑΛΣΔ)
ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ
ΔΗΜΟΣ ΣΚΥΡΟΥ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ
ΚΑΙ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ
ΜΑΡΤΙΟΣ 2012
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
LIFE09NAT/GR/000323
“Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach, to benefit local
biodiversity on an Aegean island, Skyros»
PROJECT: Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών Οικοσυστημάτων
ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ
Ομάδα μελέτης:
Γεώργιος Φωτιάδης
Μιχάλης Βραχνάκης
Σκύρος, Φεβρουάριος 2012
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
2
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
PROJECT: Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ)
ΤΕΛΙΚΗ ΕΚΘΕΣΗ
Γεώργιος Φωτιάδης1 και Μιχάλης Βραχνάκης2
1
Δασολόγος, Δρ Φυτοκοινωνιολογίας, [email protected]
2
Δασολόγος, Δρ Λιβαδικής Οικολογίας, [email protected]
Το παρόν μπορεί να μνημονευθεί αν αναφερθεί ως:
Φωτιάδης Γ. και Μ.Σ. Βραχνάκης. 2012. Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ). Τελική
Έκθεση. Έργο στα πλαίσια υλοποίησης της Δράσης Α2. Εκπόνηση θεματικού σχεδίου δράσης Αγρολιβαδικών
οικοσυστημάτων του προγράμματος LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action
Planning approach, to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros», 81 σελ. (+ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑΤΑ).
Fotiadis G. and Μ.S. Vrahnakis. 2012. Action Plan for Agropastoral Ecosystems. Final Report. A project run
under the framework of Acion Α2. Agropastoral Action Plan. LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the
Biodiversity Action Planning approach, to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros», 81 p. (+
ANNEXES) (in Greek).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
3
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Οι Σκυριανοί, απ' αιώνων ασχολούμενοι εις την κτηνοτροφίαν κατέχουσι
αρετάς και προσόντα, άτινα μόνον δια μακρού χρόνου κληρονομικώς
μεταβιβάζονται αναπτύσσονται ή μονιμοποιούνται παρά τοις λαοίς.
Δημήτριος Παπαγεωργίου (1908)
Η παρούσα τελική έκθεση αποτελεί παραδοτέο των ενεργειών και εργασιών που έγιναν από την
ομάδα μελέτης στα πλαίσια της Δράσης A2. Εκπόνηση θεματικού σχεδίου δράσης Αγρολιβαδικών
οικοσυστημάτων του προγράμματος LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity
Action Planning approach, to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”. Το έργο της
εκπόνησης του σχεδίου ανατέθηκε στην ομάδα μελέτης από το Δήμο Σκύρου, που είναι ο ανάδοχος
του Προγράμματος LIFE.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
4
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Συντομεύσεις
ΒΙ: Βοσκοϊκανότητα
ΒΥ: Βοσκήσιμη ύλη
ΒΦ: Βοσκοφόρτωση
ΔΣκ: Δήμος Σκύρου
ΜΖΜ: Μεγάλες μηνιαίες ζωικές μονάδες
μζμ: Μικρές μηνιαίες ζωικές μονάδες
ΖΜ: Μεγάλες ζωικές μονάδες
Ζμ: Μικρές ζωικές μονάδες
ΟΜ: Ομάδα Μελέτης
ΠΜ: Πρότυπος μονάδα
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
5
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ................................................................................................................................ 7
2. ΠΕΡΙΛΗΨΗ ............................................................................................................................ 11
3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ ......................................................................... 17
4. ΟΙ ΛΙΒΑΔΟΠΟΝΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΣΚΥΡΟΥ .............................................................................. 29
5. ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ – ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ ........................................................................ 56
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ ........................................................................................................... 85
Παράρτημα: Πρωτόκολλο καταγραφής
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
6
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Η ανάγκη εκπόνησης της παρούσας μελέτης προκύπτει ως μία φυσική συνέχεια τόσο των επιταγών
του
προγράμματος
LIFE09NAT/GR/000323
που
εστιάζει
σε
«επιδεικτικές
εφαρμογές»
(demonstration) ορθολογικής εφαρμογής της εκτατικής κτηνοτροφικής δραστηριότητας που
ασκείται για πολλές εκατοντάδες χρόνια στο νησί της Σκύρου, όσο και από άλλες μελέτες (Pollock
1999, ΥΛΗ 2005) στις οποίες είτε εντοπίζεται το πρόβλημα της αλόγιστης βόσκησης (κυρίως
υπερβόσκησης – Pollock 1999) στο νησί, είτε κατατίθενται ως σχέδια για την κατασκευή
ομβροδεξαμενών με δυνητικό αποτέλεσμα την κατά χώρο ρύθμιση του ζωικού κεφαλαίου.
Η μελέτη της Pollock (1999) είχε ως στόχο τη διερεύνηση της επίδρασης της βόσκησης στα
χαρακτηριστικά της κομοστέγης (διεισδυτικότητα, νέκρωση και ύψος) των θάμνων (κυρίως)
αγριελιάς (Olea europea), φιλλυκιού (Phillyrea latifolia), σφενδαμιού (Acer sempervirens) και
πουρναριού (Quercus coccifera). Επιπλέον, διατυπώνονται απόψεις περί μείωσης του αριθμού των
προβάτων και των κατσικιών που βόσκουν στο βουνό κατά 30-50%, ώστε να δοθεί η δυνατότητα
στα φυτά να ανακάμψουν. Τέλος, τονίζεται ότι η απόλυτη διακοπή της βόσκησης θα πρέπει να
αποφευχθεί λόγω αύξησης του κινδύνου πυρκαγιάς.
Η βόσκηση, η οποία είναι ο κύριος οικολογικός παράγοντας διαμόρφωσης της χλωριδικής αλλά και
πανιδικής φυσιογνωμίας και ποικιλίας του νησιού, αποτελεί μία από τις κύριες δραστηριότητες, της
οποίας τη ρύθμιση ευελπιστεί να πετύχει το πρόγραμμα LIFE. Ως πρώτος στόχος του LIFE τίθεται:
«Η επίδειξη της σκοπιμότητας αναζωογόνησης του παραδοσιακού μοντέλου ολοκληρωμένης
διαχείρισης των αγροτικών οικοσυστημάτων και βοσκοτόπων της Σκύρου».
Ειδικότερα στο κείμενο της περιγραφής της Δράσης Α2 του προγράμματος LIFE αναφέρεται ότι:
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
7
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
«Πρόκειται για θεματικό σχέδιο δράσης σχετικά με τη διατήρηση της βιοποικιλότητας των
γεωργικών οικοσυστημάτων και των βοσκοτόπων της Σκύρου, μέσω του εξορθολογισμού της
βόσκησης και της αποκατάστασης των εκτατικών γεωργικών και κτηνοτροφικών πρακτικών. Το
σχέδιο θα αξιολογήσει τις συνθήκες των αγροτικών οικοσυστημάτων και των βοσκοτόπων του
νησιού, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις εκτάσεις που θα μισθωθούν από το πρόγραμμα ώστε να
λάβουν εκεί χώρα οι επιδεικτικές δράσεις διαχείρισης. Θα προταθούν διαχειριστικές κατευθύνσεις
που συνδέονται με τη βόσκηση, την εποχιακή κατανομή του ζωικού κεφαλαίου, καθώς επίσης και
μέτρα για τη βελτίωση του τοπικού οικοσυστήματος με στόχο την διατήρηση των σημαντικών ειδών
πτηνών που εξαρτώνται από τα οικοσυστήματα αυτά (κυρίως τα είδη του γένους Emberiza) και της
ενδημικής σαύρας. Ένα σημαντικό στοιχείο του σχεδίου δράσης για τη βόσκηση θα είναι ο στόχος
για την παροχή διαχειριστικών κατευθύνσεων για τη βιώσιμη και φιλική προς τη βιοποικιλότητα
διαχείριση των βοσκοτόπων με συνδυασμό βόσκησης αιγοπροβάτων και του σκυριανού αλόγου.»
Επιπλέον
«Σε συνδυασμό με την διαχείριση των βοσκοτόπων, το ΑΛΣΔ θα περιλαμβάνει επίσης ένα τμήμα που
συνδέεται με την καλλιέργεια των παραδοσιακών ποικιλιών των ζωοτροφών και τις γεωργικές
καλλιέργειες, στις αναβαθμίδες, ως αναπόσπαστο μέρος του παραδοσιακού γεωργικού μοντέλου,
όπου η γεωργία και η εκτατική κτηνοτροφία είναι αλληλένδετες και συμπληρωματικές
δραστηριότητες.»
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι ο στόχος της παρούσας μελέτης είναι η οργάνωση της εκτατικής
βόσκησης στη Σκύρο σε ορθολογική, περιβαλλοντικά ορθή, βάση με έμφαση στην υποστήριξη
παραδοσιακών πρακτικών και την προαγωγή της βιοποικιλότητας.
Αντικειμενικοί σκοποί της μελέτης τέθηκαν
α) ο σχεδιασμός της ορθολογικής βάσης της κτηνοτροφίας με τον σχεδιασμό της ανασύστασης
παραδοσιακών λειμώνων στην κατεύθυνση υποστήριξης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας, που
είναι σε όφελος των σημαντικών ειδών πτηνών (κυρίως τα είδη του γένους Emberiza) που
εξαρτώνται από τα λιβαδικά οικοσυστήματα του νησιού όπως και της ενδημικής σαύρας, και
β) η κατάθεση σχεδίου δράσεων για το σκυριανό άλογο.
Η μελέτη αποτελείται από τα παρακάτω μέρη:
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
8
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Α. Περιγραφή του φυσικού αντικειμένου
Β. Οι λιβαδοπονικοί πόροι της Σκύρου
Γ. Σχέδιο Δράσης για την κτηνοτροφία, την ανασύσταση των παραδοσιακών λειμώνων και για το
σκυριανό άλογο
Τέλος, ακολουθούν τα κεφάλαια της αναφοράς των Βιβλιογραφικών Πηγών και των Παραρτημάτων
(Πρωτόκολλα λήψης στοιχείων υπαίθρου).
Η μελέτη αυτή είναι αποτέλεσμα συλλογικής προσπάθειας ανθρώπων που αγαπούν τη Σκύρο και
πρόθυμων να συνδράμουν στην προστασία του φυσικού της περιβάλλοντος. Οι συγγραφείς
αισθάνονται την ανάγκη να ευχαριστήσουν τον ανάδοχο Δήμο της Σκύρου, και ιδιαίτερα το Δήμαρχο
κ. Μιλτιάδη – Μιχαήλ Χατζηγιαννάκη, για την εμπιστοσύνη και την υλικοτεχνική υποστήριξη που
προσέφερε.
Οι συγγραφείς ευχαριστούν ιδιαίτερα το δασολόγο κ. Κωνσταντίνο Ιντζέ, και τους γεωπόνος κ.κ.
Εμανουήλ Αυγερινό και Αθανάσιο Δαλακλείδη, συμβασιούχους υπάλληλους του Δήμου Σκύρου, για
την κοπιώδη λήψη στοιχείων υπαίθρου και την παροχή σχετικών πληροφοριών.
Η βοήθεια του γεωπόνου του Δήμου κ. Νικόλαου Κρητικού, για την οργάνωση των επισκέψεων και
την παροχή πληροφοριών σχετικών με το καθεστώς βόσκησης στο νησί, για το σκυριανό αλογάκι και
στην κριτική ανάγνωση του κειμένου ήταν ανεκτίμητη.
Οι συγγραφείς ευχαριστούν θερμά την κ. Amanda Simpson για τις επιτόπιες πληροφορίες που μας
έδωσε σχετικά με τις τροφικές συνήθειες του σκυριανού αλόγου. Η εμπειρία της ήταν πραγματικά
πολύτιμη.
Για την οργάνωση των επισκέψεων στη Σκύρο ευχαριστείται θερμά η ταξιδιωτική πράκτορας κ.
Χρυσάνθη Ζυγογιάννη.
Στη διοικητικό υπάλληλο του Δήμου Σκύρου κ. Μερσύνη Μανδηλαρά και στο συμβασιούχο
οικονομολόγο του Δήμου Σκύρου λογιστή κ. Σταμάτη Μαυρογιώργη εκφράζονται ευχαριστίες για
την αποτελεσματική διεκπεραίωση διοικητικών θεμάτων.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
9
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Ιδιαίτερες ευχαριστίες για το διάλογο και την παροχή πολύτιμων πληροφοριών σχετικών με το
καθεστώς βόσκησης στο νησί εκφράζονται στους κτηνοτρόφους του νησιού κ.κ. Εμμανουήλ
Μανωλάκη, Θεοχάρη Βαρσάμο, και Νικόλαο Παναγιώτου, με τους οποίους ήρθε σε επαφή η ομάδα
μελέτης.
Η βοήθεια του γεωπόνου Δρ Ιωάννη Καζόλγου στην κριτική ανάγνωση του κειμένου και ιδιαίτερα
των προτάσεων διαχείρισης και αξιοποίησης των λιβαδικών πόρων της Σκύρου ήταν καθοριστική.
Τέλος, θερμές ευχαριστίες εκφράζονται στα μέλη της εταιρείας παροχής συμβουλών σε θέματα
περιβαλλοντικού σχεδιασμού Nature Conservation Consultants (ncc) Ε.Π.Ε. Τάσο Δημαλέξη (Δρ.
Βιολογίας) και. Τζένη Γαλάνη (Βιολόγος), για την υποστήριξη και την οργάνωση των επισκέψεων
πεδίου.
Οι συγγραφείς του παρόντος επισημαίνουν ότι
η εφαρμογή των προτεινόμενων δράσεων απαιτεί τη συμβολή
ειδικών σε θέματα λιβαδοπονίας και βλάστησης.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
10
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
2. ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η κτηνοτροφία στη Σκύρο, όπως εφαρμόζεται στη σύγχρονη εποχή έχει διαφοροποιηθεί σε
σημαντικό βαθμό, σε σχέση με παλαιότερα όμως παρόλα αυτά διατηρεί κάποια από τα
χαρακτηριστικά της. Η διαφοροποίηση έχει γίνει κυρίως όσον αφορά στο μέγεθος και στην
ιδιοκτησία των μαντρών, αλλά και στους γεωκτήτες και στην ενασχόληση των ίδιων στη
δραστηριότητα αυτή. Οι περισσότεροι βοσκοί είναι ενοικιαστές ή ιδιοκτήτες γης και η ρύθμιση της
διαδικασίας βόσκησης αλλά και γενικά της κτηνοτροφικής δραστηριότητας γίνεται με μεγαλύτερη
συλλογικότητα έναντι του παρελθόντος και δεν ρυθμίζεται από έναν. Η ύπαρξη μεγάλων μαντρών
και η κατά χώρο και χρόνο ρύθμιση της βόσκησης από τον κεχαγιά με τρόπο ώστε η μεγιστοποίηση
του οφέλους να μην αποβαίνει εις βάρος της ανατροφοδοτικής δυνατότητας των βοσκοτόπων είχε
ως αποτέλεσμα μία ρύθμιση της βόσκησης στη βάση της βοσκοϊκανότητας. Άρα, κατά μία έννοια η
άσκηση της κτηνοτροφίας κατά το παρελθόν γίνονταν με μεγαλύτερη προσοχή ως προς το
περιβάλλον (βοσκότοπο), παρά από ότι στις μέρες μας όπου το πληθυσμιακό μέγεθος των ζώων
που θα βοσκήσουν ταυτίζεται με το πληθυσμιακό μέγεθος των ζώων του ιδιοκτήτη/ενοικιαστή του
βοσκότοπου. Τέλος, από μαρτυρίες προκύπτει ότι η υποστήριξη των τροφικών αναγκών των ζώων
κατά το παρελθόν, ιδιαίτερα κατά την περίοδο που η διαθεσιμότητα της τροφής ήταν περιορισμένη,
στηρίζονταν σε σημαντικό βαθμό σε βοσκόμενους ή συγκομιζόμενους λειμώνες, πολλοί εκ των
οποίων εδράζονταν σε αναβαθμίδες. Σύμφωνα με στοιχεία των Υπηρεσιών του Δήμου στη Σκύρο
βόσκουν 36.248 ζμ (αιγοπρόβατα) από τα οποία τα 17.370 είναι πρόβατα και τα 18.878 κατσίκια. Το
44% αυτού του κεφαλαίου, ήτοι 15.848 ζμ, βόσκει στους μοναστηριακούς βοσκότοπους στις
περιοχές Κοπρισές (8444 ζμ) και Μεγάλες Μάντρες (7404). Το συνολικό κεφάλαιο των ζμ ανήκει σε
217 ιδιοκτήτες. Γενικά, όπως προκύπτει ο αριθμός των αιγών είναι λίγο μεγαλύτερος από τον
αριθμό των προβάτων. Αυτή η διαφορά είναι μικρότερη στις Κοπρισές.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
11
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Γενικά τα λιβάδια της Σκύρου βρίσκονται σε κακή λιβαδική κατάσταση και υγεία. Αυτό θεωρείται
προϊόν της αλόγιστης χρήσης των λιβαδικών πόρων η οποία έχει συντελεστεί ειδικότερα τα
τελευταία χρόνια. Από μαρτυρίες αναφέρεται ότι μέχρι τη δεκαετία του 1920 η βλάστηση της
Σκύρου ήταν η τυπική των αείφυλλων πλατύφυλλων της Quercetalia ilicis. Όμως εκτεταμένες και
συχνές πυρκαγιές και επακόλουθη υπερβόσκηση είχαν ως αποτέλεσμα την εμφάνιση σκελετωμένων
εδαφών ή εδαφών με ιδιαίτερα μικρό βάθος και με περιορισμένη παραγωγικότητα. Χαρακτηριστική
είναι η συνέπεια της καλλιέργειας πηγών και της διάνοιξης του οδικού δικτύου τα οποία
προσφέρουν μεν δυνατότητες αξιοποίησης μεγαλύτερης έκτασης λιβαδιών, έχουν όμως συμβάλλει
στην εξάπλωση της υπερβόσκησης. Το αγροτικό ζωικό κεφάλαιο στο νησί χρησιμοποιεί εκτατικά
τους λιβαδικούς πόρους τριών διαφορετικών τύπων λιβαδιού: 1) Θαμνολίβαδα. Περιλαμβάνει α)
τους θαμνώνες αείφυλλων πλατύφυλλων (maquis) (κυρίως Erica arborea) που εντοπίζονται στη
βόρεια πλευρά του νησιού, β) τα δάση πουρναριού (Quercus coccifera) και σφενδαμιού (Acer
sempervirens) που εντοπίζονται στη νότιο πλευρά, και γ) τους θαμνώνες πουρναριού (πρινώνες ή
pseudomaquis) με κυρίαρχα το Quercus coccifera, Pistacia lentiscus, Phillyrea latifolia, κ.ά. που
εντοπίζονται στη νότιο πλευρά του νησιού. 2) Φρυγανολίβαδα. Πρόκειται για τον πιο εκτεταμένο
λιβαδικό τύπο του νησιού. Περιλαμβάνει α) τις ακαλλιέργητες βαθμίδες, που αποτελούν
εγκαταλειμμένους αγρούς και οι οποίοι λόγω μη χρήσης τους καταλήφθηκαν από φρύγανα, και β)
τα τυπικά φρύγανα (κυρίως Sarcopoterium spinosum, Euphorbia acanthothamnos, Genista
acanthoclados, Thymus capitatus, Calicotome villosa και Euphorbia dendroides) που εντοπίζονται στη
νότιο πλευρά του νησιού. 3) Ποολίβαδα. Πρόκειται για τον πιο ποικίλο λιβαδικό τύπο του νησιού,
όσον αφορά τους τύπους ενδιαιτημάτων που περιλαμβάνει. Εντοπίζονται κυρίως στο νότιο τμήμα
του νησιού και περιλαμβάνουν τα α) τυπικά ποολίβαδα του οροπεδίου του Άρεως και το λιβάδι του
Βουκολίνα, β) τυπικά ποολίβαδα με διάσπαρτα δένδρα (κυρίως πουρναριού ή σπανιότερα
σφενδαμιού), και γ) βραχώδη λιβάδια. Γενικότερα, τα τυπικά ποολίβαδα χαρακτηρίζονται από την
κυριαρχία νιτρόφιλων πλατύφυλλων φυτικών ειδών που χαρακτηρίζονται από την παραγωγή
υψηλής ποσότητας, αλλά μέτριας ποιότητας και αποληψιμότητας βοσκήσιμη ύλη, ενώ τα βραχώδη
λιβάδια χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία ακανθοφόρων ποωδών ειδών σε μείξη με ετήσια
αγρωστώδη υψηλής θρεπτικής αξίας αλλά χαμηλής παραγωγικότητας.
Για τον υπολογισμό του ζωικού κεφαλαίου που θα πρέπει να βόσκει στο νησί ώστε η κανονική
βοσκοφόρτωση να είναι λίγο μικρότερη από τη βοσκοϊκανότητα ελήφθησαν υπόψη (α) το παρόν
ζωικό κεφάλαιο που χρησιμοποιεί τους λιβαδικούς πόρους του νησιού, (β) οι μηνιαίες απαιτήσεις
μίας μικρής μηνιαίας ζωικής μονάδας, (γ) η περίοδος βόσκησης, και (δ) η μέση συνολική δυνητική
επιλέξιμη και διαθέσιμη ετήσια βοσκήσιμη ύλη κατά λιβαδικό τύπο. Έτσι προκύπτει ότι το αγροτικό
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
12
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
ζωικό κεφάλαιο το οποίο θα πρέπει να χρησιμοποιεί τους λιβαδικούς πόρους της Σκύρου ώστε να
επέλθει κανονική βοσκοφόρτωση πρέπει να ανέρχεται σε 25.151,8 μζμ.
Η ορθολογική διαχείριση των βοσκοτόπων της Σκύρου μπορεί να επιτευχτεί με διάφορα μέσα
βελτίωσης των λιβαδιών και των πρακτικών βόσκησης που θα οδηγήσουν α) στην αύξηση της
πρωτογενούς παραγωγικότητας και κατ’ επέκταση της διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης, β) στην
περιβαλλοντικά ορθότερη διαχείριση των λιβαδιών, γ) στην ανόρθωση των βοσκοτόπων και τη
βελτίωση της λιβαδικής κατάστασης και υγείας, δ) στην πιο ισορροπημένη και αποδοτικότερη
βελτίωση της εκμετάλλευσης της πρωτογενούς παραγωγικότητας των λιβαδιών, ε) στη βελτίωση
των βιοτόπων για το αλογάκι της Σκύρου, και στ) στη βελτίωση ενδιαιτημάτων για την άγρια πανίδα.
Παράλληλα θα διασφαλίσουν την αειφορία των λιβαδικών οικοσυστημάτων στη λογική της
βοσκοϊκανότητας αυτών. Τα μέτρα αυτά είναι
(α) Κανονική Βοσκοφόρτωση,
(β) Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης με μηχανικό καθαρισμό φρυγανολίβαδων
ήπιων κλίσεων,
(γ) Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης με εκμετάλλευση των εγκαταλελειμμένων
αναβαθμίδων και περιοχών με ήπιες κλίσεις για δημιουργία ξηρικών λειμώνων,
(δ) Ρύθμιση της βόσκησης στα ποολίβαδα,
(ε) Εφαρμογή συστήματος βόσκησης με εναλλαγές μέσα στο χρόνο,
(στ) Δημιουργία δικτύου με μεμονωμένες συδενδρίες υψηλών δένδρων
(ζ) Διοικητικά μέτρα (Ένταξη σε Περιοχές Υψηλής Φυσικής Αξίας-Ενεργοποίηση κτηνοτροφικού
Συνεταιρισμού κ.ά.),
(η) Διαχειριστικό Σχέδιο ανάπτυξης λιβαδιών της Σκύρου,
(θ) Πιλοτικά μέτρα – Συνδυαστικά μέτρα – Μέτρα επίδειξης, και
(ι) Διαχειριστικό Σχέδιο για το Αλογάκι της Σκύρου.
Η εφαρμογή των προτεινόμενων μέτρων απαιτεί τη συμβολή ειδικών σε θέματα λιβαδοπονίας και
βλάστησης.
Ταυτόχρονα, με την εφαρμογή των μέτρων, θα πρέπει να γίνεται και καταγραφή σημαντικών
παραμέτρων, όπως όγκος εισαγόμενων ζωοτροφών, όγκος παραγόμενων ζωοτροφών, αριθμός
μηχανημάτων εκμετάλλευσης λειμώνων κ.λπ., ώστε να αποτελέσουν σημαντικό εργαλείο βάσης για
την μετέπειτα διαχείριση των λιβαδιών της Σκύρου.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
13
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Γενικότερα, και δεδομένης της πολύχρονης υπερχρησιμοποίησης των λιβαδικών πόρων της Σκύρου
ο απώτερος στόχος της διαχείρισης τίθεται ως:
Σε 30 χρόνια να έχει επιτευχτεί στη Σκύρο η ικανοποίηση πέντε βασικών απαιτήσεων: (α) καλή
λιβαδική κατάσταση / υγεία, (β) κανονική βοσκοφόρτωση (δηλ. βοσκοφόρτωση ≤ βοσκοϊκανότητα),
(γ) κανονική χρήση, σε ένα πλαίσιο ολοκληρωμένης διαχείρισης των φυσικών πόρων του νησιού, (δ)
βελτίωση των ενδιαιτημάτων άγριας πανίδας, και (ε) βελτίωση των βιοτόπων για το αλογάκι της
Σκύρου.
Abstract
Although current livestock husbandry in Skyros island is significantly differentiated, it still maintains
some of its past characteristics. Differentiation is detected to the number and the property rights of
mantres, and the engagement or not of the land owners to livestock husbandry. Most of the
shepherds are renting the pastures or are land owners and grazing and livestock husbandry as a
whole are regulated in a broader community basis in respect to the absolute decisions of kehagias in
the past. The establishment of large mantres and the temporal and spatial adjustment of grazing by
kehagias, in a way that profit maximization not to becoming in the expense of pastures’ refilling
capacity resulted in the regulation of grazing in the premises of pasture’s grazing capacity. Thus,
extensified livestock husbandry was applied in the past in a more environmental-friendly way in
respect to our days where the number of animals that use the rangeland resources is identical to the
number of animals own to the land keeper (or renter). Finally, the support of the feeding demands of
the animals in the past, especially during the critical periods of low forage availability, was achieving
by using (grazing or harvesting) forage resources from dry meadows, mostly sited on terraces.
According to the official data of Municipality (2010) there are 36,248 small animal units (au) that
extensively use the rangelands of Skyros (17,370 sheep and 18,878 goats). The 44% of them (i.e.
15,848 au) uses the rangelands of Koprisses (8444 au) and Megales Mantres (7404 au) owned to
monasteries of Holly Mountain. Animals belong to 217 owners.
Generally, rangelands of Skyros are found in bad range condition and rangeland health. This is
because of the unsustainable use of rangeland resources, especially during the recent past. It is said
that up to 1920 the vegetation of the island was the typical of evergreen broadleaved of Quercetalia
ilicis. However, devastating arson fires and wildfires and the subsequent overgrazing resulted in the
appearance of skeletal or very shallow soils of limited productivity. Also, the road opening of the land
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
14
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
and the harvesting of springs’ water led to the intensification of exploitation of resources but also
favoured the expansion of overgrazing. Grazing animals use in an extensified manner the resources
of three rangeland types: 1) Shrublands. They refer to (a) evergreen maquis shrublands (mostly Erica
arborea) located at the northern part of the island, (b) forests of Quercus coccifera and Acer
sempervirens located at the southern part and c) evergreen pseudomaquis shrublands dominated by
Quercus coccifera, Pistacia lentiscus, Phillyrea latifolia, etc. at the south. 2) Phrygana. It is the most
extended rangeland type. It consists of (a) abandoned (prior cultivated) terraces which colonized by
phrygana, and (b) typical phrygana (mostly Sarcopoterium spinosum, Euphorbia acanthothamnos,
Genista acanthoclados, Thymus capitatus, Calicotome villosa and Euphorbia dendroides) expanded at
the southern part of the island. 3) Grasslands. They retain high plant and habitat diversity. They are
located at the southern part of the island and consist of (a) typical plain grasslands of the plateaus of
Areos and Voukolina, (b) typical grasslands with the scarce appearance of some trees of Quercus
coccifera and (rarely) Acer sempervirens, and (c) rocky (skeletal) grasslands. Generally, typical
grasslands are characterized by the domination of nitrophilous plant species of high productivity but
of low forage quality and selectivity, while rocky grasslands are characterized by the domination of
herbs bearing spines (or similar apertures) in mixture with annual grasses of high forage quality but
of low productivity.
For the calculation of the indicative number of animals that could use rangeland resources in a way
that proper grazing pressure to be a little less than grazing capacity the following were taken under
consideration: (a) the existed number of animals, (b) the feeding demands of a small animal unit in
monthly basis, (c) grazing period, and (d) the mean total potentially selective and available annual
forage material per rangeland type. Present study indicates that a proper (sustainable) grazing
pressure of 25,151.8 au may effectively use the forage resources of the island with no environmental
expenses.
Present study also suggests that the rational management of the rangelands of Skyros is further
helped by the implementation of several measures that focus in the improvement of rangelands and
grazing practices. These measures are expected to result in the (a) increase of primary productivity
and the availability of forage material as well, (b) environmental-friendly rangeland management, (c)
rangeland rectification and improvement of range condition and rangeland health, (d) balance and
effective exploitation of rangeland primary productivity, (e) improvement of the habitat of Skyros’s
wild pony, and (f) improvement of the habitat for wild fauna. In addition, ecosystem sustainability is
placed on the basis of rangeland grazing capacity. The suggested measures are (in order of
significance):
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
15
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
(i) Proper grazing pressure,
(ii) Increase of available rangeland area after mechanical cleaning of phrygana located in gentle
inclinations,
(iii) Increase of available forage material after cultivation of abandoned terraces and plain areas as
to establish dry meadows,
(iv) Grazing regulation in grasslands,
(v) Implementation of particular grazing system,
(vi) Establishment of networks of tree assemblages of tall height,
(vii) Administrative measures (inclusion in High Nature Value areas, Activation of Local Shepherd Cooperative, etc.),
(viii) Rangeland management plan,
(ix) Pilot measures – Combined measures – Demonstration measures,
(x) Management plan for Skyros wild pony.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
16
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
3. ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΦΥΣΙΚΟΥ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ
3.1. ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΥΠΑΓΩΓΗ
Η Σκύρος αποτελεί νησί των Β. Σποράδων, οι οποίες απαρτίζουν σύμπλεγμα πολυάριθμων
βραχονησίδων, μικρών και μεγάλων νησιών, με γνωστότερα εξ’ αυτών (άλλων εκτός της Σκύρου) τα
νησιά Σκιάθος, Σκόπελος, Αλόννησος. Οι Β. Σποράδες βρίσκονται στο ΒΔ Αιγαίο, ανατολικά του
Παγασητικού κόλπου, βόρεια της Εύβοιας (Χάρτης 3.1).
Η Σκύρος (Χάρτης 2.2) είναι το μεγαλύτερο σε μέγεθος νησί των Β. Σποράδων. Καταλαμβάνει έκταση
20.692,60 ha, ήτοι το 41,75% της συνολικής έκτασης των Β. Σποράδων. Έχει μήκος ακτογραμμής
134.252,00 m, ήτοι το 21,81% του συνολικού μήκους ακτογραμμής των Β. Σποράδων.
Μετά την καθιέρωση της νέας διοικητικής διάρθρωσης της Ελληνικής επικράτειας, γνωστότερη ως
“Πρόγραμμα Καλλικράτης”, η Σκύρος απαρτίζει Δήμο που διοικητικά υπάγεται στην Περιφερειακή
ενότητα της Εύβοιας της Περιφέρειας Στερεάς Ελλάδος. Η Σκύρος είναι το μικρότερο σε
πληθυσμιακό μέγεθος μεγάλο νησί των Β. Σποράδων. Ο μόνιμος πληθυσμός ανέρχεται σε 2602
κάτοικοι, ήτοι το 16,10% του συνολικού πληθυσμού των Β. Σποράδων. Η Σκύρος φαίνεται να μην
ακολουθεί το δημογραφικό πρότυπο μεταβολής των υπολοίπων Β. Σποράδων, καθώς ο μόνιμος
πληθυσμός του νησιού φαίνεται να μειώνεται. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το πληθυσμιακό μέγεθος
το 1907 ήταν 4072, το 1991 ήταν 2991 και το 2001 ήταν 2602 κάτοικοι (http://www.skyrosnet.gr/).
Φαίνεται ότι η Σκύρος ακολουθεί το γενικό πρότυπο πληθυσμιακής μείωσης του Ελληνικού
νησιώτικου χώρου το οποίο αναφέρει για την περίοδο 1951-1991 μέση μείωση κατά 11%
(Καραμέρης 2001). Η πληθυσμιακή πυκνότητα του νησιού ανέρχεται σε 0,13 κατ./ha, η οποία είναι
0,79 φορές μικρότερη της μέσης πληθυσμιακής πυκνότητας των Β. Σποράδων.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
17
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Ο Δήμος Σκύρου (2602 κάτοικοι, απογραφή 2001) περιλαμβάνει ολόκληρη την νήσο της Σκύρου και
τις γύρω νησίδες. Αποτελεί έναν από τους 8 δήμους του νομού Εύβοιας. Οι σημαντικότεροι οικισμοί
είναι η πρωτεύουσα Σκύρος (1748 κάτοικοι), η Λιναριά (319), ο Μώλος (134), ο Ασπούς (120), το
Λουτρό (88), οι Αχερούνες (43), η Καλαμίτσα (43), το Τραχύ (38), το Νύφι (23), το Αχίλλι (16), η
Ατσίτσα (15), το Καλικρί (12), και ο Πεύκος (3). Σημαντικότερες νησίδες είναι η Βάλαξα ή Βαλάξα, η
Σκυροπούλα, το Σαρακηνό, η Ρήνεια (Ερηνιά ή Ερήνια), οι Έξω Ποδιές, και τα Μέσα Πόδια (Πίνακας
3.1).
Χάρτης 3.1. Γεωφυσικός χάρτης (DEM) των Β. Σποράδων. Με διαφορετικό χρώμα αποδίδονται
οι υψομετρικές ζώνες σύμφωνα με το υπόμνημα. Διακρίνονται επίσης οι σημαντικότεροι
οικισμοί και με κόκκινο χρώμα το οδικό δίκτυο. Πάνω δεξιά επισυνάπτεται γενικός χάρτης
προσανατολισμού (Βραχνάκης 2005). Ο χάρτης παρήχθη με τη χρήση του λογισμικού ArcGIS v.
8.1. πάνω σε ψηφιακό υπόβαθρο προερχόμενο από τα αρχεία του έτους 1999 του Οργανισμού
Κτηματογράφησης και Χαρτογράφησης Ελλάδας (Ο.Κ.Χ.Ε. 1999). Οι υψομετρικές ζώνες
προέρχονται από την επεξεργασία του Ο.Κ.Χ.Ε. πάνω σε ψηφιακό μοντέλο εδάφους (Digital
Elevation Model, D.E.M.) δορυφορικής εικόνας SPOT.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
18
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Χάρτης 3.2. Γεωφυσικός χάρτης (DEM) της Σκύρου. (Ο χάρτης αποτελεί απόσπασμα του
γεωφυσικού χάρτη Β. Σποράδων (Χάρτης 3.1), και ως εκ τούτου ισχύει το ίδιο υπόμνημα με αυτό
του Χάρτη 3.1.).
Πίνακας 3.1. Τα σημαντικότερα νησιά και νησίδες του συμπλέγματος
ρτης Σκύρου, η έκταση και το μήκος της ακτογραμμής τους όπως
προέκυψαν μετά την επεξεργασία της ψηφιακής βάσης δεδομένων
του Ο.Κ.Χ.Ε (1999) (Βραχνάκης 2005).
Μήκος
Ονομασία
Έκταση
(%)
(%) Μήκους
ακτογραμμής
νησιού / νησίδας
(ha)
Έκτασης
ακτογραμμής
(m)
20.692,6
Σκύρος
0
41,75
134.252,00
21,81
Βαλάξα
433,33
0,87
13.266,90
2,16
Σκυροπούλα
382,75
0,77
11.528,30
1,87
Σαρακηνό
333,71
0,67
10.606,40
1,72
Ερήνια
53,26
0,11
4191,50
0,68
Κουλούρι
28,58
0,06
2170,17
0,35
Βόρειο Πόδι
13,08
0,03
2011,85
0,33
49.565,8
Σύνολο Β. Σποράδων
6
98,79
615.508,61
88,38
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
19
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
3.2. ΟΡΟΓΡΑΦΙΑ - ΓΕΩΛΟΓΙΑ
Οι σημαντικότεροι ορεινοί όγκοι της Σκύρου στο βορρά είναι ο Όλυμπος (403 m) και στο νότο ο
Κόχυλας (792 m). Άλλες σημαντικές κορυφές είναι το Μάρμαρο (394 m), το Κλαρί (331 m), ο Αφανές
(327 m), το Όρος (316 m), και ο Αϊ Λιάς (294 m). Tο νησί χωρίζεται σε δύο τμήματα από μία στενή
πεδινή έκταση, μήκους 41 km, που συνδέει τα χωριά Αχίλλι και Καλαμίτσα. Το νησί διασχίζουν
πλήθος υδατορεμάτων εποχιακής ροής που εκβάλουν στις δυτικές και ανατολικές ακτές. Οι
σημαντικότεροι υγρότοποι του νησιού είναι η εκβολή ποταμού Κηφισσού (κωδ. Y242SKR003, έκταση
2 στρ.) 1, η εκβολή όρμου Καρεφλού (κωδ. Y242SKR005, έκταση 13 στρ.), η λιμνοθάλασσα Αλμυρή
(κωδ. Y242SKR006, έκταση 8 στρ.), και η φυσική κοιλότητα Βουκολίνα (κωδ. Y242SKR009, έκταση 2
στρ.).
Tο δυτικό τμήμα και το νότιο (γύρω από τον Κόχυλα) τμήμα του νησιού και σε έκταση 60%
απαρτίζεται από την ηφαιστειοϊζηματογενή σειρά του Ανώτερου Τριαδικού-Ιουρασικού, ο Κόχυλας
και ο Όλυμπος στο βορά (20%) από ασβεστόλιθους του Ανώτερου Κρητιδικού. Πλησίον του Κόχυλα
στο ανατολικό και νότιο τμήμα (15%) απαντώνται πράσινοι σχιστόλιθοι, σχιστόλιθοι, φυλλίτες,
γραουβάκες με κροκαλοπαγή και ενστρώσεις ασβεστολίθων ή δολομιτών του Ανώτερου
Παλαιοζωϊκού των Προαλπικών σειρών, ενώ ένα μικρό τμήμα (5%) ανατολικά και βόρεια
αποτελείται από αποθέσεις του Ανώτερου Μειοκαίνου (μάργες, ψαμμίτες, κροκαλοπαγή, άργιλοι
και γύψοι). Όλα τα υπόλοιπα νησιά και βραχονησίδες του συμπλέγματος της Σκύρου απαρτίζονται
γεωλογικά από την ηφαιστειοϊζηματογενή σειρά του Ανώτερου Τριαδικού-Ιουρασικού, εκτός από τη
βραχονησίδα Πόδι στο βορά που απαρτίζεται μεταξύ άλλων από πράσινους σχιστόλιθους του
Ανώτερου Παλαιοζωϊκού των Προαλπικών σειρών (Μουντράκης 1985).
Γεωλογικά η Σκύρος (μαζί με τη Σκόπελο και τη Σκιάθο) υπάγονται στην Πελαγονική ζώνη (Χάρτης
3.6).
3.3. ΚΛΙΜΑ - ΒΙΟΚΛΙΜΑ
Για τη μελέτη του κλίματος χρησιμοποιήθηκαν μετεωρολογικά δεδομένα που προέρχονται από την
Ε.Μ.Υ. και περιλαμβάνουν μετρήσεις του Μετεωρολογικού Σταθμού Ν. Σκοπέλου για τα έτη 19321
Η ονομασία και οι κωδικοί των τεσσάρων (4) υγροτόπων που παρατίθενται είναι σύμφωνα με το Π.Δ.
«Καταγραφή των μικρών νησιωτικών υγροτόπων της χώρας και καθορισμός μέτρων για την προστασία και
διατήρησή τους» το οποίο πολύ πρόσφατα (26/05/2011) δόθηκε στη διαβούλευση. Οι συγγραφείς
επιφυλάσσονται για οποιαδήποτε αλλαγή των στοιχείων (κωδικών, εκτάσεων, κ.λπ.) που θα γίνει στην τελική
μορφή (μετά τη διαβούλευση) του Π.Δ.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
20
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
1934, 1936-1938, 1956-1975 (Πίνακας 3.2). Η ετήσια πορεία της μέσης μηνιαίας θερμοκρασίας
παρουσιάζει απλή διακύμανση, η μέγιστη τιμή της παρατηρείται το μήνα Ιούλιο (Tmean=11,6 ºC). Η
μέση ετήσια βροχόπτωση είναι 794,9 mm και η ετήσια πορεία της βροχής παρουσιάζει μέγιστη τιμή
το μήνα Ιανουάριο (132,7 mm) και ελάχιστη το μήνα Αύγουστο (15,9 mm).
Πίνακας 3.2. Μηνιαίες τιμές βροχόπτωσης (mm) και θερμοκρασίας (ºC) του Μ.Σ. Σκοπέλου
(έτη 1932-1934, 1936-1938, 1956-1975).
ΜΗΝΕΣ
ΒΡΟΧΟΠΤΩΣΗ
(mm)
ΘΕΡΜΟΚΡΑΣΙΑ (ºC)
T
Tmax
Tmin
ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ
ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ
ΜΑΡΤΙΟΣ
ΑΠΡΙΛΙΟΣ
ΜΑΙΟΣ
ΙΟΥΝΙΟΣ
ΙΟΥΛΙΟΣ
ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ
ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ
ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ
ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ
ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ
132,7
97,7
71,0
33,7
28,8
25,0
23,5
15,9
56,2
94,2
84,3
131,9
8,7
9,3
10,7
14,4
19,0
23,3
25,5
25,2
21,4
17,3
13,8
10,7
11,6
12,7
14,1
18,2
22,6
26,7
28,7
28,6
25,2
21,0
17,6
13,8
5,5
5,8
6,8
9,6
12,8
17,1
19,4
19,4
16,6
13,3
10,2
7,4
ΕΤΗΣΙΑ ΤΙΜΗ
794,9
16,6
20,1
12,0
Για τη μελέτη του βιοκλίματος καταρτίστηκε το ομβροθερμικό διάγραμμα του πλησιέστερου Μ.Σ.
Σκοπέλου και εξετάστηκε με τη μέθοδο των βιοκλιματικών ορόφων η ένταξη της Ν. Σκοπέλου. Από
το ομβροθερμικό διάγραμμα προκύπτει η “οικολογικά” ξηροθερμική περίοδος, η οποία αποτελείται
από το σύνολο των διαδοχικών μηνών που χαρακτηρίζονται ως ξηροί, με την παραδοχή P (mm) <
2*T (ºC). Οι μηνιαίες τιμές βροχόπτωσης (P σε mm) είναι τοποθετημένες στην αριστερή τεταγμένη,
και οι μηνιαίες θερμοκρασίες (T σε ºC) στη δεξιά τεταγμένη σε κλίμακα υποδιπλάσια εκείνης των
βροχοπτώσεων, δηλ. P = 2T (Σχήμα 3.7). Προκύπτει ότι η “οικολογικά” ξηροθερμική περίοδος
διαρκεί 5,5 μήνες, από το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Μαρτίου μέχρι το τέλος Αυγούστου.
Με βάση το κλιματόγραμμα που προκύπτει από τις τιμές του ομβροθερμικού πηλίκου (Q2) του
Emberger 2 και του m (ελάχιστη θερμοκρασία του ψυχρότερου μήνα) η Σκόπελος εντάσσεται στον
ύφυγρο βιοκλιματικό όροφο με ήπιο χειμώνα (Πίνακας 3.3). Επίσης, σύμφωνα με το βιοκλιματικό
χάρτη της Ελλάδας, η μεν νήσος Γιούρα αντιστοιχεί στον ασθενή θερμο-μεσογειακό χαρακτήρα του
2
Q2 =
,
1000 P
M+m
( M − m)
2
όπου P = ετήσια βροχόπτωση σε mm, Μ = μέσος όρος των μέγιστων θερμοκρασιών του
θερμότερου μήνα σε απόλυτους βαθμούς (-273,2 ˚C = 0˚ K), m = μέσος όρος των ελάχιστων θερμοκρασιών του
ψυχρότερου μήνα σε απόλυτους βαθμούς.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
21
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Μεσογειακού βιοκλίματος (100 < x <125), ενώ η νήσος Κυρά Παναγιά στον έντονο μεσο-μεσογειακό
160
80
140
70
120
60
100
50
80
40
60
30
40
20
20
10
0
0
Ι
Φ
Μ
Α
Μ
Ι
Ι
Α
Σ
Ο
Ν
Θερμοκρασία αέρα (ο C)
Μέσο μηνιαίο ύψος βροχής (mm)
χαρακτήρα του Μεσογειακού βιοκλίματος (75 < x <100).
Δ
Σχήμα 3.7. Ομβροθερμικό διάγραμμα Μ.Σ. Ν. Σκοπέλου (έτη 1932-1934, 1936-1938, 1956-1975).
Πίνακας 3.3. Ομβροθερμικό πηλίκο (Q2), ελάχιστη θερμοκρασία ψυχρότερου
μήνα (m ºK) και μέγιστη θερμοκρασία μήνα για το Μ.Σ. Σκοπέλου.
P (mm)
M (ºK)
m (ºK)
Q2
794,9
25,5 + 273,2 = 298,7
5,5 + 273,2 = 278,7
123,2
3.4. ΧΛΩΡΙΔΑ - ΒΛΑΣΤΗΣΗ
H Σκύρος έχει πλούσια χλωρίδα, όπως και στα υπόλοιπα νησιά των βόρειων Σποράδων (Σκιάθος:
Οικονομίδου 1969, νησίδες Κυρά Παναγιά: Snogerup et al. 1991, Σκάντζουρα: Gustafsson and
Snogerup 1974, Γιούρα: Kamari et al. 1988 και Ψαθούρα: Snogerup et al. 1980), χωρίς όμως να
υπάρχει για αυτή μια επισταμένη χλωριδική μελέτη. Πάντως αναμένεται μία τέτοια μελέτη να
αναδείξει ότι τα περισσότερα εκ των καταγεγραμμένων φυτών της Σκύρου είναι φυτά μεσογειακά
και λιγότερο υπομεσογειακά με σημαντικό ποσοστό συμμετοχής των αμιγώς ανατολικών
μεσογειακών,
και
των
υπομεσογειακών
taxa.
Η
παρουσία
ορισμένων
ευρασιατικών,
μεσευρωπαϊκών ή βορείων ειδών συνδέεται με ειδικούς οικολογικούς παράγοντες (υγρασία, ρέοντα
ύδατα, κ.λπ.). Επιπροσθέτως συμμετέχουν είδη αιγιακά, Ελληνικά, ή γενικότερα βαλκανικά (είδη με
περιορισμένο χώρο εξάπλωσης).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
22
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Σύμφωνα με τον Βραχνάκη (2005) και βάση βιβλιογραφικών πηγών (Phitos 1967, Οικονομίδου 1969,
Snogerup 1974, Snogerup et al. 1980, Kamari et al. 1988, Snogerup et al. 1991, Phitos and Snogerup
1973, Gustafsson and Snogerup 1974, Kamari 1984, von Bothmer 1985, Snogerup and Snogerup
2004, Tutin et al. 1964-1984, Davis 1965-1985, Phitos et al. 1995, Tan and Iatrou 2001, Strid and Tan
1997, 2001) προέκυψε ότι από τα περίπου 60 τοπικά και ελληνικά ενδημικά taxa που έχουν
αναφερθεί στις Β. Σπόραδες, πάνω από 20 εντοπίζονται στη Σκύρο και Σκυροπούλα. Επιπλέον πάνω
από 10 taxa αναφέρονται από διεθνής καταλόγους ερυθρών δεδομένων (π.χ. στον κατάλογο της
Διεθνούς Ένωσης για τη Διατήρηση της Φύσης και των Φυσικών Πόρων (IUCN 1982), και β) στο Red
Data Book (Phitos et al. 1995)). Από αυτά, μερικά (όπως π.χ. τα Aethionema retsina και Scorzonera
scyria) είναι τοπικά ενδημικά της Σκύρου και της Σκυροπούλας, ενώ άλλα απαντώνται και σε άλλα
νησιά με πολύ μικρούς πληθυσμούς (π.χ. το Campanula merxmülleri που εμφανίζονται και στα
Ψαρά).
Πολλά από τα σημαντικά χλωριδικά στοιχεία της Σκύρου επηρεάζονται έμμεσα ή άμεσα από τη
βόσκηση και τις πρακτικές βόσκησης που εφαρμόζονται στο νησί. Η επιπλέον επιβάρυνση με
βόσκηση (από την ήδη επιβαρυμένη κατάσταση από την υπερβόσκηση) μπορεί να επιβαρύνει την
κατάσταση στους πληθυσμούς των φυτών όπως (i) από το ποδοπάτημα (π.χ. στο Aubrieta scyria που
φύεται στα πρανή δρόμων), (ii) από την εισβολή της βόσκησης μέσα σε δάση πουρναριού ή
σφενδαμιού (που είναι ενδιαίτημα του Galanthus ikariae ssp. snogerupii), ή (iii) από τη βόσκηση σε
απόκρημνα βράχια (οι αίγες έχουν τη δυνατότητα να βοσκήσουν ακόμα και στις πιο ισχυρές
κλίσεις), όπου θα απειληθούν πολύ σπάνια είδη όπως π.χ. τα Aethionema retsina και Scorzonera
scyria. Από την άλλη, η μείωση της βόσκησης μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση και πύκνωση της
ξυλώδους βλάστησης σε βάρος των λιγότερο ανταγωνιστικών ποωδών ειδών.
Η βλάστηση στη Σκύρο έχει διαμορφωθεί από το κλίμα, αλλά και από ανθρώπινες ενέργειες με
σημαντικές επιπτώσεις όπως η υπερβόσκηση, η υπερυλοτόμηση και υπερχρησιμοποίηση της
δενδρώδους βλάστησης, και οι πυρκαγιές. Η συνεχής επενέργεια των τεσσάρων αυτών παραγόντων
έχει οδηγήσει κατά θέσεις σε μη αναστρέψιμες καταστάσεις υποβάθμισης (ερημοποίησης). Η
υποβάθμιση αυτή υποβοηθείται και από φαινόμενα διάβρωσης, απομάκρυνσης του επιφανειακού
στρώματος του εδάφους και απόπλυσης των θρεπτικών του.
Στη συνολική εικόνα της βλάστησης στη Σκύρο συμμετέχουν: α. Χασμοφυτική βλάστηση, β. Υψηλή
μακκία βλάστηση, γ. Ενδιάμεσες φυτοκοινωνίες μεταξύ μακκίας και φρυγάνων, δ. Φρύγανα, ε.
Pseudomaquis Quercus coccifera, στ. maquis της Oleo-Ceratonion, ζ. συστάδες Quercus ilex, η.
συστάδες Acer sempervirens, θ. δάση χαλεπίου πεύκης, ι. οπωροφόρα δένδρα και κ. ελαιώνες.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
23
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φαίνεται ότι παλαιότερα κατά τόπους επικρατούσαν δάση βελανιδιάς τα οποία σταδιακά
αντικαταστάθηκαν από πευκοδάση. Στην αντικατάσταση αυτή συνέβαλλε η ευνόηση των
πευκοδασών λόγω του ξύλου τους που χρησιμοποιούταν στην κατασκευή των σκελετών των
καϊκιών και πλοίων.
Στη σύνθεση της χασμοφυτικής βλάστησης των απόκρημνων βραχωδών ακτών που καλύπτουν ένα
μεγάλο τμήμα του νησιού, σε μια ποικιλία εκθέσεων και σε μια ποικιλία υψομέτρων από την
επιφάνεια της θάλασσας ως τις ψηλότερες κορυφές, συμμετέχουν πολλά φυτικά χασμοφυτικά taxa
αποκλειστικά εμφανιζόμενα σε τέτοιους βιoτόπους (ακραίες οικολογικές συνθήκες). H βλάστηση
αυτή συνήθως έχει μικρό βαθμό κάλυψης, αλλά κατά τόπους εμφανίζεται πλούσια σε αριθμό ειδών
και κυρίως σπάνιων ειδών.
Στους υψηλούς θαμνώνες αειφύλλων σκληροφύλλων τα κυρίαρχα είδη είναι το πουρνάρι (Quercus
coccifera) και το φιλλύκι (Phillyrea latifolia), ενώ ένα είδος που συμμετέχει με σχετικά υψηλή
συχνότητα εμφάνισης είναι το αειθαλές (Κρητικό ή ανατολικό) σφενδάμι (Acer sempervirens, A.
creticum, A. orientale). Το τελευταίο, από μαρτυρίες των κατοίκων, καταλάμβανε μεγαλύτερη
έκταση αλλά υπερχρησιμοποιήθηκε κατά το παρελθόν κυρίως για το ξύλο του. Τώρα περιορίζεται
σε σχετικά υγρές θέσεις στις χαράδρες και ρεματιές που διασχίζουν το νησί. Στη σύνθεση της
βλάστησης των αείφυλλων σκληρόφυλλων συμμετέχουν επίσης τα Erica arborea, Phillyrea latifolia,
Quercus coccifera, Olea europaea, Rhamnus alaternus, Myrtus communis, Arbutus adrachne και
Arbutus unedo που συγκροτούν είτε πυκνές συστάδες υψηλών θαμνώνων είτε αραιές συστάδες
χαμηλής θαμνώδους βλάστησης σε μείξη με φυτοκοινότητες φρυγάνων.
Οι φυτοκοινότητες των φρυγάνων απαντούν σε μεγάλα τμήματα του νησιού και κυρίως στο νότο.
Στη σύνθεση των φρυγάνων κυριαρχούν τα Sarcopoterium spinosum, Euphorbia acanthothamnos,
Genista acanthoclados, Thymus capitatus, Calicotome villosa ενώ στα χαμηλότερα υψόμετρα
εμφανίζεται και το Euphorbia dendroides.
Τα δάση χαλεπίου πεύκης καταλαμβάνουν το 32% του νησιού και σημαντικές εκτάσεις τους
εντοπίζονται στο βορειοδυτικό και βορειοκεντρικό τμήμα του νησιού, ανάμεικτες με μεταβατικές
δασώδεις-θαμνώδεις διαπλάσεις. Τα δάση αυτά ήταν ρητινευόμενα κατά το παρελθόν. Στον
υπόροφο των δασών χαλεπίου πεύκης συμμετέχουν θαμνώδη και ημιθαμνώδη είδη αείφυλλων
σκληρόφυλλων και φρυγάνων όπως Calicotome villosa, Anthyllis hermanniae, Erica manipuliflora,
Pistacia lentiscus, Erica arborea καθώς και αρκετά ποώδη είδη.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
24
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Το νοτιοανατολικό τμήμα του νησιού και συγκεκριμένα το όρος Κόχυλας και οι νοτιοανατολικές
βραχώδεις ακτές του νησιού αποτελούν περιοχή του δικτύου Natura 2000 με κωδικό GR2420006 και
ονομασία «Σκύρος: Όρος Κόχυλας». Οι τύποι οικοτόπων και οι σημαντικότερες φυτοκοινωνίες τους
που απαντώνται στην περιοχή αυτή -σύμφωνα με την χαρτογράφηση του 2001- παρουσιάζονται
στον Πίνακα 3.4.
Πίνακας 3.4. Τύποι οικοτόπου και χαρακτηριστικές φυτοκοινωνικές ενώσεις που απαντώνται στην περιοχή
του δικτύου Natura 2000: GR 2420006: «ΝΗΣΟΣ ΣΚΥΡΟΣ: ΟΡΟΣ ΚΟΧΥΛΑΣ».
Κωδικός
1021
1240
5340
5420
Ονομασία τύπου οικοτόπου
Ανθρωποεπηρεαζόμενες
κοινότητες: πλούσιες σε
ετήσια ποώδη είδη των
Stellarietea mediae και
ξηρόφιλες, πλούσιες σε
πολυετή και ακανθώδη είδη
των Artemisetea vulgaris
Απόκρημνες βραχώδεις
ακτές με βλάστηση στη
Μεσόγειο (με ενδημικά
Limonium spp.)
Garrigues της Ανατολικής
Μεσογείου
Φρύγανα με Sarcopoterium
spinosum
Κωδικός φυτ/κής ένωσης
Χαρακτηριστικές ενώσεις
124018
Crithmum maritimum – Malkolmia
flexuosa – comm.
534026
542021
8140
Βαλκανικοί λιθώνες
814041
82171Β
8217
Χασμοφυτική βλάστηση
ασβεστολιθικών πρανών της
Ελλάδας – Βράχια του
Αιγαίου (Cirsietalia
chamaepencis)
92D0
9340
934Α
Θερμό-Μεσογειακές
παραποτάμιες στοές (Nerio Tamaricetea) και
παραποτάμιες στοές της
νότιο - δυτικής Ιβηρικής
Χερσονήσου (Securinegion
tinctoriae)
Δάση αριάς Quercus ilex
Ελληνικά δάση Πρίνου
821721
821722
Euphorbia acanthothamnos –
comm.
Astragalo – Sarcopoterietum
spinosi
Geranium robertianum –
Ranunculus chius – comm.
Euphorbia dendroides –
Theligonum cynocrambe – comm.
Petromarula pinnata – Ptilostemon
chamaepeuce – comm.
Sedum caespitosum – Aubrieta
scyriaca – comm.
92D015
Nerium oleander – Vitex agnuscastus – comm.
934013
Orno - Quercetum ilicis
Από τους παραπάνω τύπους βλάστησης και τύπους οικοτόπων, από λιβαδοπονική άποψη,
σημαντική αξία έχουν με σειρά προτεραιότητας οι (i) Garrigues της Ανατολικής Μεσογείου, όπου
υπάρχει και η πιο έντονη βόσκηση, (ii) Φρύγανα με Sarcopoterium spinosum, όπου η βόσκηση ήταν
πολύ έντονη, ενώ τώρα λόγω της υποβάθμισης η παραγωγή βοσκήσιμης ύλης είναι πλέον χαμηλή,
(iii) τα Ελληνικά δάση Πρίνου και τα Δάση αριάς Quercus ilex, που βόσκονται συστηματικά και
ανάλογα με το καθεστώς ιδιοκτησίας και απαγόρευσης, (iv) οι ανθρωποεπηρεαζόμενες κοινότητες:
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
25
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
πλούσιες σε ετήσια ποώδη είδη των Stellarietea mediae και ξηρόφιλες, πλούσιες σε πολυετή και
ακανθώδη είδη των Artemisetea vulgaris, που βόσκονται έντονα αλλά περιστασιακά, ανάλογα με το
καθεστώς ιδιοκτησίας, χρήσης γης και απαγόρευσης, και (v) οι Απόκρημνες βραχώδεις ακτές με
βλάστηση στη Μεσόγειο (με ενδημικά Limonium spp.), οι Βαλκανικοί λιθώνες και η Χασμοφυτική
βλάστηση ασβεστολιθικών πρανών της Ελλάδας – Βράχια του Αιγαίου (Cirsietalia chamaepencis),
που δεν βόσκονται, αλλά μεγαλύτερη αύξηση της πίεσης της βόσκησης μπορεί να οδηγήσει τις αίγες
σε αναζήτηση τροφής σε αυτές τις περιοχές.
3.5. ΠΑΝΙΔΑ - ΕΝΔΗΜΙΣΜΟΣ
Η έκταση του Κόχυλα αποτελεί εξολοκλήρου, μαζί με τις παρακείμενες νησίδες, Σημαντική Περιοχή
για Πουλιά, ενώ το μεγαλύτερο τμήμα του αποτελεί Ζώνη Ειδικής Προστασίας της ορνιθοπανίδας
(ΖΕΠ). Ο Κόχυλας αποτελεί καταφύγιο για μία μεγάλη ποικιλία μορφών ζωής, πολλές από τις οποίες
εμφανίζουν υψηλή εξειδίκευση στις οικολογικές ιδιαιτερότητες της περιοχής. Επιπλέον αποτελεί
σημαντικό σταθμό στο μεταναστευτικό μονοπάτι του Αιγαίου, λαμβάνοντας υπόψη τη χαμηλή
όχληση που υφίστανται τα πουλιά στην περιοχή, δεδομένης της απουσίας αναπτυξιακών
δραστηριοτήτων. Σημαντικό ρόλο για την ορνιθοπανίδα παίζουν οι τύποι οικοτόπων 1240
Απόκρημνες βραχώδεις ακτές με βλάστηση στη Μεσόγειο (με ενδημικά Limonium spp.), που
εντοπίζεται στις απότομες βραχώδεις ακτές του Κόχυλα, και 8140 Βαλκανικοί λιθώνες στις
εσωτερικές βραχώδεις πλαγιές του βουνού.
Είδη με ιδιαίτερη σημασία για τη Σκύρο αποτελούν από τα πτηνά ο σκουρόβλαχος (Emberiza
caesia), το σμυρνοτσίχλονο (E. cineracea), τα θαλασσοπούλια αρτέμης (Calonectrys diomedea),
μύχος (Puffinus yelkouan) και μαυροπετρίτης (Falco eleonorae), από τις νυχτερίδες ο
τρανορινόλοφος (Rhinolophus ferrum-equinum), από ερπετά η χελώνα της Κασπίας (Mauremys
caspica), ο λαφιάτης της Σκύρου (Elaphe quatuorlineata subsp. scyrensis), το σπιτόφιδο (Zamenis
(=Elaphe) situla) και η σαύρα της Σκύρου (Podarcis gaigeae subsp. gaigeae). Τέλος ιδιαίτερη μνεία
πρέπει να γίνει για το αλογάκι της Σκύρου.
Ο αρτέμης (Calonectrys diomedea) τρέφεται με ψάρια ή καλαμάρια που συλλαμβάνει στην
επιφάνεια του νερού ή βουτώντας μέχρι λίγα μέτρα. Είναι μεταναστευτικό είδος. Έρχεται στη
Μεσόγειο το Μάρτιο και φεύγει τον Οκτώβριο. Γεννάει ένα αυγό στα τέλη Μαΐου σε στοές που
είναι κάτω από βράχους ή θάμνους και το κλωσάει μέχρι τον Ιούλιο. Το μικρό εγκαταλείπει τη
φωλιά τον Οκτώβριο. Βασική απειλή για τον αρτέμη είναι η ελάττωση της τροφής του λόγω
υπεραλίευσης, τα αγκίστρια των παραγαδιών, η υποβάθμιση των ενδιαιτημάτων του λόγω
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
26
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
ανθρώπινων κατασκευών και οχλήσεων και εισαγωγής θηρευτών. Ο μύχος (Puffinus yelkouan)
τρέφεται με μικρά ψάρια για τα οποία βουτάει πολύ περισσότερο από ότι ο αρτέμης.
Χαρακτηριστική είναι η ικανότητά του για υποβρύχια προώθηση για την οποία χρησιμοποιεί τις
φτερούγες του και όχι τα πόδια όπως τα περισσότερα πουλιά βουτηχτές. Φωλιάζει σε νησίδες του
κεντρικού και βόρειου Αιγαίου. Πολύ λίγα είναι γνωστά για τις μετακινήσεις και την οικολογία του
είδους. Φαίνεται να υπάρχουν μύχοι οι οποίοι φωλιάζουν μόνιμα στα νησιά του Αιγαίου. Είναι πιο
μικρόσωμος και πιο ευάλωτος από τον αρτέμη. Και για τα δύο θαλασσοπούλια σημαντική απειλή
αποτελούν οι ασημόγλαροι και τα ποντίκια που θηρεύουν τα μικρά ή καταστρέφουν τα αυγά. Οι
βραχώδεις ακτές του Κόχυλα φιλοξενούν μία μεγάλη αποικία του μεταναστευτικού γερακιού
μαυροπετρίτης, Falco eleonorae, με περίπου 800 άτομα να έχουν καταμετρηθεί κατά την
αναπαραγωγική περίοδο. Εκτός από το μαυροπετρίτη, η περιοχή αποτελεί Σημαντική Περιοχή για τα
είδη Emberiza caesia και E. cineracea. Επιπλέον οι βραχώδεις πλαγιές φαίνεται να αποτελούν
καταφύγιο για τη νυχτερίδα τρανορινόλοφο (Rhinolophus ferrum-equinum) το οποίο χαρακτηρίζεται
ως κινδυνεύον είδος με πολύ επείγουσα προτεραιότητα προστασίας. Κινδυνεύει από αλόγιστη
χρήση εντομοκτόνων και από οχλήσεις στις σπηλιές που διαβιεί.
Η ημι-υγρόφιλη χελώνα της Κασπίας Mauremys caspica (Geoemydidae=Bataguridae) με κέντρο
ενδημισμού την Ανατολική Μεσόγειο εντοπίζεται σε στάσιμα γλυκά ύδατα εσωτερικών κοιλωμάτων
και σε ποτιστικά κανάλια ενώ παρουσιάζει αρκετή ανεκτικότητα και σε ύδατα περιορισμένης
αλατότητας. Είναι σαρκοφάγο είδος και τρέφεται με μικρά ασπόνδυλα, υδρόβια έντομα, αμφίβια
και ψοφίμια. Κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού αδρανοποιείται στη λάσπη. Φυσικοί της εχθροί
είναι τα αρπακτικά και οι πελαργοί.
Το φίδι Elaphe quatuorlineata (λαφιάτης) εντοπίζεται σε Ιταλία, Γιουγκοσλαβία, Αλβανία και Ελλάδα
(Πελοπόννησο, Εύβοια, Κέρκυρα, Κέα, Άνδρος, Σκιάθος, Σκύρος, κ.ά.). Ειδικά στη Σκύρο απαντάται
το υποείδος Elaphe quatuorlineata subsp. scyrensis. Ρωμαλέο και ημερόβιο φίδι που αποφεύγει τις
υψηλές θερμοκρασίες. Σε ποικίλα ενδιαιτήματα. Κυνηγά στο έδαφος. Κολυμπά καλά. Συνήθως
εντοπίζεται σε ερείπια, παλιούς τοίχους ή ακόμα και σε κλαδιά δένδρων όπου μπορεί να
αναζητήσει τα θηράματά του (μικρά τρωκτικά, αρουραίοι, μικρά κουνέλια και λαγοί, αλλά και αυγά,
πουλιά, νυχτερίδες, μικρές χελώνες, κ.λπ.).
Το Zamenis (=Elaphe) situla (σπιτόφιδο) χαρακτηρίζεται ως σπάνιο είδος με πολύ επείγουσα
προτεραιότητα προστασίας. Μη δηλητηριώδες είδος. Μονοτυπικό. Ημερόβιο φίδι που αποφεύγει
τις πολύ υψηλές θερμοκρασίες. Ενδιαίτημα και τροφικές συνήθειες όπως το παραπάνω. Σε μερικά
νησιά του Αιγαίου το έκτρεφαν παλαιότερα για να σκοτώνει τα ποντίκια.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
27
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Η σαύρα της Σκύρου είναι το τοπικό ενδημικό υποείδος Podarcis gaigeae subsp. gaigeae, ενώ στη
νησίδα Πιπέρι διαβιεί το υποείδος P. gaigeae subsp. weigandi. Το γένος παρουσιάζει πολύ υψηλό
ποσοστό ενδημισμού στην Ελλάδα (5 ενδημικά) (Valakos et al. 2008). Είναι μία μικρόσωμη σαύρα
που η διατροφή της στηρίζεται σε αρθρόποδα (κολεόπτερα) (Adamopoulou et al. 1999). Απαντάται
σε φρύγανα, χαμηλή μακκία βλάστηση, ανοιχτές εκτάσεις με πέτρες, ήπιες πλαγιές με μέτρια
βλάστηση και αμμοθίνες. Προτιμά περιοχές στο ύψος της θάλασσας. Λόγω του ήπιου κλίματος δεν
πέφτει σε χειμερία νάρκη. Οι σαύρες στη νησίδα Διαβατές είναι αρκετά πιο μεγαλόσωμες έναντι
των άλλων που διαβιούν στο αρχιπέλαγος της Σκύρου (Παφίλης και Βαλάκος 2011). Περιλαμβάνεται
στο Παράρτημα III της Σύμβασης της Βέρνης, χαρακτηρίζεται ως τρωτό (IUCN 2006) και ως σχεδόν
απειλούμενο είδος (Legakis and Maragou 2009).
Τέλος, για το αλογάκι της Σκύρου γίνεται ειδική αναφορά σε ξεχωριστό κεφάλαιο.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
28
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
4. ΟΙ ΛΙΒΑΔΟΠΟΝΙΚΟΙ ΠΟΡΟΙ ΤΗΣ ΣΚΥΡΟΥ
4.1. ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗ ΑΣΚΗΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΣ ΣΤΗ ΣΚΥΡΟ
Η κτηνοτροφία στη Σκύρο, όπως και στα περισσότερα μέρη της Ελλάδας, φαίνεται να ασκείται από
αρχαιοτάτων χρόνων. Η οικονομική αυτή δραστηριότητα διαμόρφωσε ιδιαίτερη κάστα, την
τσοπάνικη, η οποία μαζί με αυτή των ψαράδων και των γαιοκτητών (συνήθως γεωργών)
χαρακτήριζαν την κοινωνία της Σκύρου για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Ιδιαίτερη μορφή
κοινωνικής οργάνωσης των ποιμενικών πληθυσμών της Σκύρου αποτελούσαν οι διάφορες
συσσωματώσεις ή σμίχτες 3. Πρόκειται για μία μορφή τσελιγκάτου, όπου πολλές οικογένειες βοσκών
-με δεσμούς συγγένειας κατά κανόνα- «έσμιγαν» τα ποίμνιά τους υπό την ηγεσία ενός ισχυρού
κτηνοτρόφου (κεχαγιάς 4) σε μια μορφή κοινοπραξίας. Πάντως οι συσσωματώσεις αυτές είναι
ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των νομαδικών ημι-νομαδικών πληθυσμών και όχι τόσο των ποιμενικών
(όπως τέτοιοι ήταν οι κτηνοτροφικοί πληθυσμοί της Σκύρου).
Η συσσωμάτωση ήταν μία ιδιαίτερη μορφή συνεργατισμού (και συνεταιρισμού), που απέβλεπε
στην από κοινού εκμετάλλευση και εκτέλεση των κτηνοτροφικών δραστηριοτήτων, τριών ή και
περισσότερων κολίγων5, στα όρια ενός προκαθορισμένου πάντα βοσκότοπου (μάντρα) που
συνήθως ανήκε στον τσαχαγιά. Ο αριθμός των κολίγων μεταβάλλονταν πάντα αναλόγως του
αριθμού των ζώων σε σχέση με τη διαθέσιμη έκταση της μάντρας 6. Κεχαγιάς επίσης ορίζονταν και
3
Κατά το Φαλτάϊτς (1976), αλλά και τους Καμηλάκη-Πολυμέρου και Καραμανέ (2008), σμίχτες στην κυριολεξία
λέγονταν οι κτηνοτρόφοι που είχαν δικό τους κοπάδι και συμμετείχαν στις συσσωματώσεις.
4
Γνωστότερος και ως τσαχαγιάς ή μαγιμάρης, μαϊμάρης, σκτέρης, κονακτσής ή τσελάρης (κελάρης).
5
Συνήθως κάθε κολίγος συνείσφερε στο συνολικό κοπάδι 100-300 κεφάλια ζώων. Ο κεχαγιάς συνείσφερε τα
περισσότερα (συνήθως >300).
6
Κατά μία έννοια εδώ απαντάται η εφαρμογή της βοσκοϊκανότητας ως ρυθμιστικού παράγοντα της
δραστηριότητας της βόσκησης.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
29
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
εκείνος που είχε την οικονομική δυνατότητα να ενοικιάσει7 λιβάδια από τους ιδιοκτήτες τους.
Δεδομένων των σχετικά λιγοστών (και ισχυρών) γαιοκτητών, η απόκτηση μάντρας αποτελούσε
σημαντική πρόκληση και πεδίο κοινωνικού ανταγωνισμού και ανέλιξης μεταξύ των τσοπάνηδων.
Εξυπακούεται ότι στο πέρασμα των χρόνων διαμορφώθηκαν σταθερές, «κληρονομικές», σχέσεις
μεταξύ γαιοκτητών και τσοπάνηδων. Η κοινωνική στρωμάτωση μέσα στις τσοπάνικες
συσσωματώσεις καθορίζονταν από τον αριθμό των αιγοπροβάτων και από το αν κάποιος ασκούσε
το επάγγελμα του βοσκού συστηματικά ή περιστασιακά (νεοτσοπανοί ή μαναρτζήδες).
Το σύστημα βόσκησης στη Σκύρο για πολλούς αιώνες φαίνεται να καθορίζεται από τη σχέση
γαιοκτήτης – κεχαγιάς – σμίχτες, χωρίς να ταυτίζεται ο γαιοκτήτης με τον κεχαγιά. Μόνο τα
τελευταία 150-200 χρόνια διαμορφώθηκε το σύστημα των ιδιοκτησιών (μάντρες) (Πίνακας 4.1.1).
Πίνακας 4.1.1. Κατηγορίες μάντρας που διαμορφώθηκαν με το χρόνο στη Σκύρο, όπως καταγράφηκαν
από το Φαλτάϊτς (1976) και όπως υφίστανται σήμερα (2011).
Κατηγορία
μάντρας (1976)
α) μάντρες της
μονής του Αγίου
Γεωργίου στο
βουνό (Κοπρισές
- Άρη)
β) μάντρες του
Δήμου
γ) μάντρες
οικογενειών της
Μεγάλης Στράτας
δ) μάντρες
ιδιοκτησίας
τσοπάνηδων
Χαρακτηριστικά της κατηγορίας
1976 (Φαλτάϊτς)
2011
Α. Καταλαμβάνουν το 1/5 περίπου του
νησιού,
Β. Μεγάλο κοπάδι της μονής (κοντά στα
1000 κεφάλια) + κοπάδια 30 - 40
τσοπάνηδων, που δίνουν ενοίκιο στον
Εκκλησιαστικές εκτάσεις που
«καλόγερο»,
ενοικιάζονται σε κτηνοτρόφους
Γ. Κουμάντο κάνει ο καλόγερος μέσω του
ψυχογιού του, που είναι και ο γενικός
κεχαγιάς των κοπαδιών,
Δ. Δίνουν στον καλόγερο τα «τοπιάτικα»
καθένας χωριστά.
Α. Ενοικίαση των Δημοτικών χορτονομών
γίνεται βάσει δημοπρασίας,
Δημοτικές εκτάσεις που ενοικιάζονται σε
Β. Ο πλειοδότης είναι ο κεχαγιάς,
κτηνοτρόφους
Γ. Οι σμίχτες πληρώνουν το μερίδιό τους
στον κεχαγιά (υπενοικίαση).
Α. Τυπικό σύστημα γαιοκτήτη (ιδιοκτήτη
Ιδιωτικές εκτάσεις που ενοικιάζονται σε
της μάντρας) – κεχαγιά (παραδοσιακός
κτηνοτρόφους
ενοικιαστής) – σμιχτών (κολήγων).
Α. Σχετικά νέα (μέσα του 19ου αιώνα),
Β. Παλαιές μάντρες εκκλησιαστικών
αδελφάτων και κάποιων αρχόντων της
Μεγάλης Στράτας περιέπεσαν σε ιδιώτες
ή περιήλθαν στο Δήμο,
Ιδιόκτητες εκτάσεις των τσοπάνων
Γ. Οι μάντρες αυτές ανήκουν σε
περισσότερους
συγγενείς,
που
διαδέχτηκαν τους αρχικούς αγοραστές,
Δ. Σμίχτες είναι τα άτομα της ίδιας
οικογένειας ή κατά περίπτωση ξένοι.
7
Το ενοίκιο («τοπιάτικο») συνήθως δίδονταν σε είδος (τυρί και μυζήθρα (τυρομίζυθρα), «ποδάρι κριάς», αρνί
για το Πάσχα, κ.ά..
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
30
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Οι σμίχτες, παρά τη σμίξη των κοπαδιών τους, εξακολουθούσαν και έφεραν το χαρακτηριστικό της
ιδιοκτησίας, δηλ. επιμερίζονταν οφέλη και ζημίες ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο. Όμως ο καθένας
είχε τη δική του εξειδίκευση την οποία ασκούσε σε όλο το κοπάδι και την οποία του προσέδιδε
συνήθως ο κεχαγιάς. Οι εργασίες στη διάρκεια του έτους διακρίνονταν σε αυτές α) της περιόδου της
γέννας (τα εγκυμονούντα ζώα μεταφέρονταν στο νησί, δηλ. σε ζεστές θέσεις κοντά στη θάλασσα), β)
του διαχωρισμού και απομόνωσης των μανάδων (γαλάρια) από τα μικρά τους (πίσκασμα), γ) του
αρμέγματος και της τυροκομίας (μάντρισμα) (Φωτ. 4.1.1), δ) του κουρέματος του κοπαδιού (κόρος)
(τέλη Μαΐου – τέλη Ιουνίου), ε) της κατασκευής τραχανά (τροχανάς) στην οποία λαμβάνουν μέρος
και οι γυναίκες, στ) του ποτίσματος, δηλ. του οδηγήματος του κοπαδιού στο πότισμα, το οποίο για
κάθε σμίχτη έχει διάρκεια σε ημέρες αναλόγως του αριθμού των αιγοπροβάτων του (σειρές για
νερό), ζ) της καταπολέμησης των τσιμπουριών (μετά τα πρωτοβρόχια) (ξετσμπούριασμα), και η) του
πουλήματος των μικρών αρσενικών αρνιών και των εριφιών, μαζί με τυριά και μυζήθρες (ο καθένας
για δικό του λογαριασμό).
Φωτ. 4.1.1 Ξερολιθιά που οριοθετούσε την πιστ'νή μάντρα (αρχικό χώρο συγκέντρωσης του προς
άρμεγμα κοπαδιού) (φωτ. Μ. Βραχνάκης).
Στην κριτική του θεσμού που κάνει ο Φαλτάϊτς (1976) αναγνωρίζεται η σημασία των
συσσωματώσεων στην ανάπτυξη της κτηνοτροφίας και στην ισχυροποίηση της τσοπάνικης κάστας
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
31
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
της Σκύρου. Παρότι οι τσοπάνηδες στερούνταν ιδιόκτητης γης, άρα και συστηματικής οργάνωσης
στο χώρο της δραστηριότητας που ασκούσαν (π.χ. κατασκευή στεγάστρων, περιφράξεων, κατοικιών,
κ.λπ.), πετύχαιναν α) να εκμεταλλεύονται αποτελεσματικότερα το δυναμικό της λιβαδικής
παραγωγής του τόπου, καθώς το πληθυσμιακό μέγεθος του κοπαδιού ρυθμίζονταν αναλόγως της
διαθέσιμης κάθε χρονιάς βοσκήσιμης ύλη της μάντρας και δεν ήταν από πριν καθορισμένο, β) να
διατηρείται το καθεστώς ιδιοκτησιακών ισορροπιών, αποτρέποντας την απορρόφηση των
ασθενέστερων κοινωνικά και οικονομικά τσοπάνηδων από τους ισχυρότερους, και γ) την εμπλοκή
έμπειρων τσοπάνηδων στη διασφάλιση του κοινού συμφέροντος, πετυχαίνοντας με τον τρόπο αυτό
το βέλτιστο στην προσφορά εργασίας, αλλά και στην προσωπική βελτίωση των ικανοτήτων του
καθενός.
4.2. ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΑΣΚΗΣΗ ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑΣ ΣΤΗ ΣΚΥΡΟ
Η κτηνοτροφία στη Σκύρο, όπως εφαρμόζεται στη σύγχρονη εποχή έχει διαφοροποιηθεί σε
σημαντικό βαθμό, σε σχέση με αυτή η οποία περιγράφεται στο άρθρο του Φαλτάϊτς (1976), όμως
παρόλα αυτά διατηρεί κάποια από τα χαρακτηριστικά της (βλ. παραπάνω Πίνακα 4.1.1). Η
διαφοροποίηση έχει γίνει κυρίως όσον αφορά στο μέγεθος και στην ιδιοκτησία των μαντρών, αλλά
και στους γεωκτήτες και στην ενασχόληση των ίδιων στη δραστηριότητα αυτή. Ενώ παλαιότερα
υπήρχαν κατηγορίες ιδιοκτητών γης οι οποίοι είχαν δικά τους κοπάδια τώρα φαίνεται να μην
υφίστανται αυτές. Για παράδειγμα τα κοπάδια που ανήκαν ιδιοκτησιακά σε μοναστήρια και τα
οποία διαχειρίζονταν, όπως και οι μοναστηριακές μάντρες, από τον κεχαγιά-ψυχογιό δεν
υφίστανται πλέον. Οι μοναστηριακοί βοσκότοποι νοικιάζονται πλέον απευθείας σε βοσκούς. Το ίδιο
συμβαίνει και με τις μάντρες των οικογενειών της Μεγάλης Στράτας οι οποίες φαίνεται είτε να
νοικιάζονται απ’ ευθείας σε κτηνοτρόφους είτε κτηνοτρόφοι να έχουν αγοράσει μέρος αυτών των
μαντρών.
Επιπλέον έχει ατονήσει σημαντικά ο ρόλος του κεχαγιά στην κοινωνική στρωμάτωση των
κτηνοτρόφων. Οι περισσότεροι βοσκοί είναι ενοικιαστές ή ιδιοκτήτες γης και η ρύθμιση της
διαδικασίας βόσκησης αλλά και γενικά της κτηνοτροφικής δραστηριότητας γίνεται με μεγαλύτερη
συλλογικότητα έναντι του παρελθόντος και δεν ρυθμίζεται από έναν.
Η ύπαρξη μεγάλων μαντρών και η κατά χώρο και χρόνο ρύθμιση της βόσκησης από τον κεχαγιά με
τρόπο ώστε η μεγιστοποίηση του οφέλους να μην αποβαίνει εις βάρος της ανατροφοδοτικής
δυνατότητας των βοσκοτόπων είχε ως αποτέλεσμα μία ρύθμιση της βόσκησης στη βάση της
βοσκοϊκανότητας. Άρα, κατά μία έννοια η άσκηση της κτηνοτροφίας κατά το παρελθόν γίνονταν με
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
32
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
μεγαλύτερη προσοχή ως προς το περιβάλλον (βοσκότοπο), παρά από ότι στις μέρες μας όπου το
πληθυσμιακό μέγεθος των ζώων που θα βοσκήσουν ταυτίζεται με το πληθυσμιακό μέγεθος των
ζώων του ιδιοκτήτη/ενοικιαστή του βοσκότοπου.
Τέλος, από μαρτυρίες προκύπτει ότι η υποστήριξη των τροφικών αναγκών των ζώων κατά το
παρελθόν, ιδιαίτερα κατά την περίοδο που η διαθεσιμότητα της τροφής ήταν περιορισμένη,
στηρίζονταν σε σημαντικό βαθμό σε βοσκόμενους ή συγκομιζόμενους λειμώνες, πολλοί εκ των
οποίων εδράζονταν σε αναβαθμίδες. Για την ορθολογικότερη ρύθμιση της επικρατούσας
ασκούμενης κτηνοτροφικής δραστηριότητας η ενίσχυση και ανασύσταση τέτοιων «δορυφορικών»,
υποστηρικτικών συστημάτων κρίνεται αναγκαία, τουλάχιστον μέχρι την οριστική ρύθμιση ενός
αειφορικού μοντέλου βόσκησης.
Συγκεντρωτικά στοιχεία για την εισαγώμενη στο νησί ζωοτροφή, καθώς και για τα μηχανήματα
συγκομιδής σανού, κ.λπ. δεν υπάρχουν. Στο νησί υπάρχουν μικρής έκτασης λειμώνες, οι οποίοι
καλύπτουν πολύ μικρό μέρος των απαιτήσεων των ζώων σε ζωοτροφές. Ο Δήμος κατέχει
ερπιστριοφόρο μηχάνημα που έχει τη δυνατότητα να ελέγχει την εξάπλωση των φρυγάνων σε
παλιούς λειμώνες. Τρακτέρ με κοπτικά παρελκόμενα μηχανήματα ή άλλα χορτοκοπτικά,
χορτοσυλλέκτες και πρέσες για το δέσιμο-συγκομιδή του σανού δεν φαίνεται να χρησιμοποιούνται
στο νησί, καθώς η παρουσία τους θα αποτελούσε σημαντική γνώση και εμπειρία μεταξύ των
κατοίκων – κτηνοτρόφων, πράγμα απαραίτητο για την ορθή διαχείριση της κτηνοτροφία στο
μέλλον. Σημαντικό είναι να αναφερθεί ότι μεγάλος όγκος των ζωοτροφών προέρχονται από άλλες
περιοχές της Ελλάδας, αφού η παραγώμενη στο νησί φυσική και λειμώνια ζωοτροφή δεν καλύπτει
της ανάγκες των ζώων. Τα στοιχεία αυτά, θα πρέπει να συλλεχθούν, κατά την εφαρμογή των
προτεινόμενων έργων του παρόντος Σχεδίου Δράσης.
Σύμφωνα με στοιχεία των Υπηρεσιών του Δήμου σχετικά με την απογραφή του κτηνοτροφικού
κεφαλαίου, όπως αυτή διενεργήθηκε τα έτη 2006, 2008, και 2010 στη Σκύρο βόσκουν 36.248 ζμ
(αιγοπρόβατα) από τα οποία τα 17.370 είναι πρόβατα και τα 18.878 κατσίκια. Το 44% αυτού του
κεφαλαίου, ήτοι 15.848 ζμ, βόσκει στους μοναστηριακούς βοσκότοπους στις περιοχές Κοπρισές
(8444 ζμ) και Μεγάλες Μάντρες (7404). Το συνολικό κεφάλαιο των ζμ ανήκει σε 217 ιδιοκτήτες
(Πίνακας 4.2.1). Γενικά, όπως προκύπτει ο αριθμός των αιγών είναι λίγο μεγαλύτερος από τον
αριθμό των προβάτων. Αυτή η διαφορά είναι μικρότερη στις Κοπρισές.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
33
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Πίνακας 4.2.1. Συνολικό ζωικό κεφάλαιο αιγοπροβάτων (ζμ) που βόσκουν
σε μοναστηριακές εκτάσεις και στη Σκύρο. Τα ποσοστά αναφέρονται σε
σχέση με το ζωικό κεφάλαιο κάθε περιοχής (Στοιχεία απογραφής 2006,
2008, 2010, Δήμος Σκύρου).
Περιοχή
Κοπρισές
Μεγάλες Μάντρες
Μοναστηριακά (σύνολο)
Σκύρος (σύνολο)
πρόβατα
%
αίγες
%
Σύνολο
4073
3284
7357
48,24
44,35
46,42
4371
4120
8491
51,76
55,65
53,58
8444
7404
15.848
17.370
47,92
18.878
52,08
36.248
Ενδιαφέροντα στοιχεία προκύπτουν από την επισκόπηση του μεγέθους των κτηνοτροφικών
εκμεταλλεύσεων 8 (Πίνακας 4.2.2). Σύμφωνα με την κατανομή του ζωικού κεφαλαίου κατά αριθμό
εκμεταλλεύσεων (κτηνοτρόφων) προκύπτει ότι τα κοπάδια ανά κτηνοτρόφο είναι σαφώς
μεγαλύτερα σε αριθμό στις μοναστηριακές εκτάσεις με 259,8 ζμ/κτηνοτρόφο σε σχέση με το μέσο
όρο που επικρατεί σε όλο το νησί (167,0 ζμ/κτηνοτρόφο), μία αύξηση δηλαδή κατά 55,55%. Γενικά,
οι εκμεταλλεύσεις αυτές είναι από τις μεγαλύτερες στην Ελλάδα (12.000.000 αιγοπρόβατα, 110.000
εκμεταλλεύσεις ή περίπου 110 ζμ/κτηνοτρόφο).
Πίνακας 4.2.2. Μέγεθος εκμεταλλεύσεων κατά είδος ζώου και συνολικά (ζμ) που δραστηριοποιούνται στις
μοναστηριακές εκτάσεις και στη Σκύρο. (Στοιχεία απογραφής 2006, 2008, 2010, Δήμος Σκύρου).
πρόβατα/
αίγες
αίγες /
κτηνοτρόφο
ζμ
ζμ /
κτηνοτρόφο
145,5
99,5
4371
4120
156,1
124,8
8444
7404
301,6
224,4
7357
120,6
8491
139,2
15.848
259,8
17.370
80,0
18.878
87,0
36.248
167,0
Περιοχή
κτηνοτρόφοι
πρόβατα
Κοπρισές
Μεγάλες Μάντρες
Μοναστηριακά (σύνολο)
28
33
4073
3284
61
Σκύρος (σύνολο)
217
κτηνοτρόφο
4.3. ΛΙΒΑΔΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Η λιβαδική κατάσταση/υγεία είναι έννοια η οποία υπεισέρχεται στη ρύθμιση της κανονικής
βοσκοφόρτωσης και βοσκοϊκανότητας 9 καθόσον αντανακλά την οικολογική κατάσταση των
λιβαδιών (βοσκοτόπων). Γενικά τα λιβάδια της Σκύρου βρίσκονται σε κακή λιβαδική κατάσταση και
υγεία. Αυτό θεωρείται προϊόν της αλόγιστης χρήσης των λιβαδικών πόρων η οποία έχει συντελεστεί
ειδικότερα τα τελευταία χρόνια. Από μαρτυρίες αναφέρεται ότι μέχρι τη δεκαετία του 1920 η
βλάστηση της Σκύρου ήταν η τυπική των αείφυλλων πλατύφυλλων της Quercetalia ilicis. Όμως
εκτεταμένες και συχνές πυρκαγιές και επακόλουθη υπερβόσκηση είχαν ως αποτέλεσμα την
8
9
Η εκμετάλλευση προκύπτει από τον αριθμό των ζμ που δηλώνει ο κάθε βοσκός.
Οι έννοιες αυτές συζητιούνται παρακάτω στο Κεφ. 3.4.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
34
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
εμφάνιση σκελετωμένων εδαφών ή εδαφών με ιδιαίτερα μικρό βάθος και με περιορισμένη
παραγωγικότητα. Χαρακτηριστική είναι η συνέπεια της καλλιέργειας πηγών και της διάνοιξης του
οδικού δικτύου τα οποία προσφέρουν μεν δυνατότητες αξιοποίησης μεγαλύτερης έκτασης
λιβαδιών, έχουν όμως συμβάλλει στην εξάπλωση της υπερβόσκησης (Χάρτης 4.3.1, Φωτογραφίες
4.3.1-2). Ειδικότερα:
Η έκταση των θαμνολίβαδων της Σκύρου είναι κακής λιβαδικής κατάστασης, καθόσον οι δείκτες
που πιστοποιούν τη σταθερότητα εδάφους (ανυψώσεις / βαθμιδώσεις εδάφους, μονοπάτια ζώων,
κάλυψη γυμνού εδάφους, κάλυψη από πέτρες, βράχοι) και τη βιολογική σταθερότητα (ξηρά ουσία,
κρυπτόγαμμα είδη φυτών, ορόφωση βλάστησης, ζωτικότητα φυτών, αριθμός ταξιανθιών, ηλικιακή
κατανομή, παρουσία ψυχανθών και ετήσια παραγωγή) έχουν χαμηλές τιμές, ενώ οι δείκτες της
υδρολογικής λειτουργίας (ρυάκια, πλέγμα επιφανειακής ροής, επιφανειακή διάβρωση) βρίσκονται
σε μέτρια κατάσταση (με τις μικρότερες τιμές στην επιφανειακή διάβρωση). Το γεγονός αυτό θα
πρέπει να λαμβάνεται υπόψη κατά τον υπολογισμό των παραμέτρων βόσκησης, ιδιαίτερα σε
περιοχές, όπως στη Σκύρο, όπου δεν υπάρχουν αδιατάρακτες από τη βόσκηση περιοχές
(απαραίτητη προϋπόθεση για τον υπολογισμό της βοσκοϊκανότητας) (Φωτογραφίες 4.3.3-4).
Χάρτης 4.3.1. Χάρτης νότιας Σκύρου, όπου είναι και η πιο ξηρή περιοχή, με τις ποτίστρες. Δεν είναι τυχαίο ότι
όπου υπάρχουν ποτίστρες εμφανίζονται βραχώδη λιβάδια, εκτός από τις θέσεις Άρη και Βουκολίνα, όπου
όμως και σε αυτές τις θέσεις τα φυτά που κυριαρχούν δεν είναι επιθυμητά, ως βοσκήσιμη ύλη, από τα ζώα.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
35
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφία 4.3.1. Ποτίστα και περιβάλλουσα κατάσταση (Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
Φωτογραφία 4.3.2. Απογυμνωμένο έδαφος εκατέρωθεν του δρόμου (Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
36
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφία 4.3.3. Απογυμνωμένο έδαφος θαμνολίβαδων (Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
Φωτογραφία 4.3.4. Υπερβοσκημένοι θάμνοι πουρναριού σε αντιδιαστολή με θάμνους που ξέφυγαν
από τη βόσκηση (Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
37
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Αντίστοιχα και οι εκτάσεις των φρυγανολίβαδων της Σκύρου είναι κακής λιβαδικής κατάστασης,
καθόσον οι δείκτες της σταθερότητας εδάφους (ανυψώσεις / βαθμιδώσεις εδάφους, μονοπάτια
ζώων, κάλυψη γυμνού εδάφους, κάλυψη από πέτρες, βράχοι) και της βιολογικής σταθερότητας
(ξηρά ουσία, κρυπτόγαμμα, ορόφωση βλάστησης, ζωτικότητα φυτών, αριθμός ταξιανθιών, ηλικιακή
κατανομή, παρουσία ψυχανθών και ετήσια παραγωγή) έχουν χαμηλές τιμές, ενώ και η υδρολογική
λειτουργία (ρυάκια, πλέγμα επιφανειακής ροής, επιφανειακή διάβρωση) βρίσκεται σε κακή
κατάσταση (με τις μικρότερες τιμές στην επιφανειακή διάβρωση) καθόσον τα φρύγανα με το
σχετικά επιφανειακό τους ριζικό σύστημα δεν διευκολύνουν τη διήθηση του νερού (Φωτογραφία
4.3.5-6).
Φωτογραφία 4.3.5. Τυπικό φρυγανολίβαδο της Σκύρου (κακή λιβαδική κατάσταση και υγεία) (Φωτ.
Μιχάλης Βραχνάκης).
Φωτογραφία 4.3.6. Παλιές αναβαθμίδες της Σκύρου καλυμμένες πλήρως από φρύγανα (κακή
λιβαδική κατάσταση και υγεία) (Φωτ. Κωνσταντίνος Ιντζές).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
38
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Τέλος οι εκτάσεις των βραχωδών ποολίβαδων της Σκύρου είναι επίσης κακής λιβαδικής
κατάστασης, καθόσον οι δείκτες της σταθερότητας εδάφους της βιολογικής σταθερότητας αλλά και
της υδρολογικής λειτουργίας βρίσκονται σε κακή κατάσταση (με τις μικρότερες τιμές στην
επιφανειακή διάβρωση) και εδράζονται σε ιδιαίτερα αποσκελετωμένο υπόβαθρο (Φωτογραφία
4.3.7). Εξαίρεση αποτελούν α) το τυπικό ποολίβαδο στο οροπέδιο του Άρεως (Φωτογραφία 4.3.8) το
οποίο παρουσιάζει καλή λιβαδική κατάσταση με ιδιαίτερα υψηλούς δείκτες σταθερότητας εδάφους
(ανυψώσεις / βαθμιδώσεις εδάφους, μονοπάτια ζώων, κάλυψη γυμνού εδάφους, κάλυψη από
πέτρες, βράχοι) και υδρολογικής λειτουργίας (ρυάκια, πλέγμα επιφανειακής ροής, επιφανειακή
διάβρωση) και μέτριους δείκτες βιολογικής σταθερότητας (ξηρά ουσία, κρυπτόγαμμα, ορόφωση
βλάστησης, ζωτικότητα φυτών, αριθμός ταξιανθιών, ηλικιακή κατανομή, παρουσία ψυχανθών και
ετήσια παραγωγή), και β) το ποολίβαδο στη θέση Βουκολίνας (Φωτογραφία 4.3.9) που βρίσκεται σε
μέτρια λιβαδική κατάσταση καθόσον οι δείκτες της σταθερότητας εδάφους βρίσκονται σε καλή
λιβαδική κατάσταση, ενώ της βιολογικής σταθερότητας αλλά και της υδρολογικής λειτουργίας
βρίσκονται σε μέτρια λιβαδική κατάσταση. Μικρότερα λιβάδια σε οροπέδια, περιορισμένα σε
αριθμό, παρόμοια με το Άρη και το Βουκολίνα, βρίσκονται διάσπαρτα σε όλο το νότιο τμήμα του
νησιού. Μία ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν τα ποολίβαδα με δένδρα, που και αυτά υπάγονται σε
μέτρια λιβαδική κατάσταση (Φωτογραφία 4.3.10).
Φωτογραφία 4.3.7. Βραχώδη ποολίβαδα στο φόντο (κακή λιβαδική κατάσταση και υγεία) (Φωτ.
Μιχάλης Βραχνάκης).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
39
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφία 4.3.8. Το ποολίβαδο στο οροπέδιο του Άρεως (καλή λιβαδική κατάσταση και υγεία)
(Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
Φωτογραφία 4.3.9. Το ποολίβαδο στη θέση Βουκολίνας (μέτρια λιβαδική κατάσταση και υγεία) με
εμφανή εισβολή φρυγάνων (Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
40
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφία 4.3.10. Ποολίβαδο με δένδρα Quercus coccifera και Acer sempervirens (μέτρια λιβαδική
κατάσταση και υγεία) με εμφανή εισβολή φρυγάνων (Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
4.4. ΒΟΣΚΟΪΚΑΝΟΤΗΤΑ – ΚΑΝΟΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΒΟΣΚΟΦΟΡΤΩΣΗΣ ΣΤΗ ΣΚΥΡΟ
Κατά τη διαχείριση των βοσκοτόπων της Σκύρου απαραίτητη προϋπόθεση είναι να προσδιοριστούν
διάφορες παράμετροι, όπως η βοσκοϊκανότητα και ο ενδεικνυόμενος αριθμός αγροτικών ζώων
(κανονική βοσκοφόρτωση).
4.4.1. Έννοιες
Βοσκοϊκανότητα (βοσκοχωρητικότητα, grazing capacity) είναι ο μέγιστος αριθμός των ζώων που
μπορούν να βοσκήσουν και να αποδώσουν το μέγιστο δυνατό σ’ ένα βοσκότοπο μακροπρόθεσμα,
χωρίς αυτός να ζημιωθεί. Το χρονικό αυτό διάστημα για την περίπτωση της Σκύρου θα πρέπει να
τεθεί σε μακριά βάση, καθώς η καταπόνηση των βοσκοτόπων της Σκύρου, φυσιογνωμικά
τουλάχιστον, είναι πολύχρονη. Έτσι, η χρονική βάση αναφοράς της βοσκοϊκανότητας θα πρέπει να
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
41
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
τεθεί στα 30 έτη, τουλάχιστον για τους ημιορεινούς 10 βοσκότοπους του νησιού, και στα 20 έτη για
τους πεδινούς. Συντομότεροι χρόνοι αναφοράς και επαναπροσδιορισμός της βοσκοϊκανότητας θα
πρέπει να γίνει κατόπιν εφαρμογής ολοκληρωμένων σχεδίων βελτίωσης της βόσκησης στο νησί. Σε
αυτήν την περίπτωση αναμένεται το υπάρχον φυσικό δυναμικό της παραγωγικότητας (λιβαδική
παραγωγή) να ανακάμψει νωρίτερα (όποτε και θα απαιτηθεί εκ νέου επαναπροσδιορισμός της).
Η βοσκοϊκανότητα εξαρτάται αποκλειστικά από το δυναμικό πρωτογενούς παραγωγικότητας, όπως
αυτό ρυθμίζεται από το έδαφος και το κλίμα. Η βοσκοϊκανότητα είναι μία έννοια σημαντική στη
διαχείριση των λιβαδιών καθόσον δίνει το βέλτιστο οικολογικό μέτρο χρησιμοποίησης από τα ζώα
της υπέργειας πρωτογενούς παραγωγής. Για τον υπολογισμό της βοσκοϊκανότητας απαιτείται:
Α) H έκταση του βοσκότοπου (σε Ha),
B) H ετήσια παραγωγή βοσκήσιμης ύλης (σε χλγ/Ha),
Γ) Ο συντελεστής βοσκησιμότητας,
Δ) Οι μηνιαίες απαιτήσεις μίας ισοδύναμης μικρής ζωικής μονάδας (Ι-ζμ) εκφρασμένη σε χλγ./Ι-ζμ x
αριθμό μηνών βόσκησης.
Βοσκοφόρτωση είναι ο αριθμός των ζώων που βόσκουν σε ένα βοσκότοπο για μια συγκεκριμένη
χρονική περίοδο (π.χ. 1 μήνα ή 1 έτος) (ασκούμενη βοσκοφόρτωση). Σε αντίθεση με τη
βοσκοϊκανότητα, η οποία καθορίζεται από φυσικούς παράγοντες (π.χ. έδαφος και κλίμα), η
βοσκοφόρτωση καθορίζεται και εφαρμόζεται από τον άνθρωπο, διαμέσου της χρήσης της
υπέργειας βιομάζας (βοσκήσιμης ύλης) των αγροτικών ζώων. Στην έννοια της βοσκοφόρτωσης των
αγροτικών ζώων θα πρέπει να περιληφθεί και αυτή η οποία καταναλώνεται από τα άγρια φυτοφάγα
ζώα. Καθόσον εξαρτάται ως επί το πλείστον από την ανθρωπογενή διαχείριση, η βοσκοφόρτωση
μπορεί να διαφέρει από έτος σε έτος εξαιτίας της διακύμανσης της διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης,
ενώ η βοσκοϊκανότητα γενικά θεωρείται ότι είναι ο μέσος αριθμός ζώων που ένας βοσκότοπος
μπορεί να συντηρήσει στη διάρκεια του χρόνου. Η βοσκοφόρτωση που διασφαλίζει την αειφορία
ενός βοσκότοπου μακροπρόθεσμα συμπίπτει με τη βοσκοϊκανότητά του. Στην περίπτωση αυτή
μιλάμε για κανονική βοσκοφόρτωση σε αντιδιαστολή με την ασκούμενη βοσκοφόρτωση. Διαμέσου
της διαχείρισης μπορεί να αυξηθεί η βοσκοϊκανότητα και η βοσκοφόρτωση, π.χ. με σπορά ή
φύτευση βελτιωμένων λιβαδικών φυτών ή με λίπανση οπότε και αυξάνεται η παραγωγή
βοσκήσιμης ύλης και κατά συνέπεια και οι τιμές των δύο αυτών παραμέτρων.
10
Υιοθετήθηκε η τυποποιημένη υψομετρική διάκριση των λιβαδιών που ακολουθείται στην Ελλάδα, σύμφωνα
με την οποία τα λιβάδια διακρίνονται ως α) πεδινά (0-600 μ.), ημιορεινά (600-800 μ.), ορεινά (800-1200 μ.),
και ψευδαλπικά (> 1200 μ.).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
42
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Δεδομένου ότι τα ζώα παρουσιάζουν αυξημένη επιλεκτικότητα στη βοσκήσιμη ύλη, γίνεται
αντιληπτό ότι η σχέση βοσκοϊκανότητας / κανονικής βοσκοφόρτωσης στη Σκύρο θα πρέπει να
υπολογιστεί για τους βοσκοτόπους των α) θαμνολίβαδων pseudomaquis, β) φρυγανολίβαδων, γ)
ποολίβαδων (περιλαμβάνονται τα πεδινά ποολίβαδα και οι ημιορεινοί λιθώνες ή πετρολίβαδα ή
πετρώδη ποολίβαδα) 11.
4.4.2. Μεθοδολογία
Για τον προσδιορισμό των συνθηκών βόσκησης, της βοσκοϊκανότητας και κανονικής
βοσκοφόρτωσης διεξήχθησαν επισκέψεις πεδίου για την εκτίμηση των σχετικών παραμέτρων (28-30
Απριλίου 2011, 4 Μαρτίου 2012). Επιπλέον χρησιμοποιηθήκαν πληροφορίες που αντλήθηκαν από
προσωπικές συνεντεύξεις με βοσκούς του νησιού, όπως και με γεωτεχνικούς των υπηρεσιών του
Δήμου Σκύρου. Παράλληλα αξιοποιήθηκαν τα αρχεία του Δήμου σχετικά με τις δηλώσεις αγροτικού
ζωικού κεφαλαίου στο νησί, οι υπάρχουσες μελέτες που έγιναν έως τώρα σε σχέση με έργα
βελτίωσης των βοσκοτόπων, αλλά και άλλες δημοσιεύσεις επιστημονικού ή λαογραφικού
περιεχομένου. Τέλος αξιοποιήθηκε η εμπειρία των συγγραφέων από μελέτες ρύθμισης της
βόσκησης άλλων περιοχών της Ελλάδας, καθώς και σχετικά τεχνικά και άλλα επιστημονικά
δημοσιεύματα.
Για τις μετρήσεις πεδίου συγκομίστηκε, κατ’ απομίμηση της βόσκησης, επιλέξιμη και διαθέσιμη
ετήσια βοσκήσιμη ύλη από όλους τους λιβαδικούς τύπους της Σκύρου, δηλ. α) τα θαμνολίβαδα
(θαμνώδης και ποώδης βοσκήσιμη ύλη), β) τα φρυγανολίβαδα (φρυγανώδης, ποώδης και
θαμνώδης βοσκήσιμη ύλη), και τα γ) ποολίβαδα, συμπεριλαμβανομένων των πεδινών ποολίβαδων
και των ημιορεινών λιθώνων ή πετρολίβαδων (ποώδης βοσκήσιμη ύλη). Με τον τρόπο αυτό
σχηματίστηκε η εικόνα της παρούσας φυσικής παραγωγικότητας των βοσκοτόπων της Σκύρου.
Επιπλέον, εκτιμήθηκε οπτικά η λιβαδική κατάσταση και υγεία των βοσκοτόπων.
α. Ισοζύγιο κανονικής βοσκοφόρτωσης - βοσκοϊκανότητας
Εξ ορισμού, η κανονική βοσκοφόρτωση (ΚΒ) θα πρέπει να προσεγγίζει τη βοσκοϊκανότητα (ΒΙ) των
βοσκοτόπων της Σκύρου. Έτσι, η ΚΒ μπορεί να χρησιμοποιηθεί στον προσδιορισμό του αγροτικού
ζωικού κεφαλαίου που θα πρέπει να βόσκει ώστε να διασφαλιστούν στο διηνεκές η κανονική
11
Ειδική κατηγορία τεχνητών λιβαδιών αποτελούν οι ξηρικοί λειμώνες της Σκύρου, οι οποίοι όμως αποτελούν
ανθρωπογενές σύστημα βελτίωσης της κτηνοτροφικής απόδοσης και ως εκ τούτου δεν θα υπολογιστεί η
συμβολή τους στη βοσκήσιμη ύλη που αποδίδει το φυσικό δυναμικό της βλάστσησης του νησιού. Θα
συζητηθούν εκτενώς στο κεφάλαιο 6. Πρότυπος ανασύσταση των παραδοσιακών λειμώνων.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
43
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
χρήση, η καλή λιβαδική κατάσταση και η βοσκοϊκανότητα. Καθόσον η βοσκοϊκανότητα εκφράζει το
ισοζύγιο παραγωγής και αειφορικής χρήσης τότε
ΚΒ ≤ ΒΙ = [Α (σε Ha) * BY (σε χλγ/Ha)] / [ZK (σε μζμ) * ΜΑ (σε χλγ/μήνα) * ΠΒ (σε μήνες)]
(1)
και
ZK ≤ (Α * BY) / (ΒΙ * ΜΑ * ΠΒ)
όπου
ΒΙ: Βοσκοϊκανότητα. Καθόσον το ζητούμενο είναι η διασφάλιση της αειφορικότητας της συμβολής
της βοσκήσιμης ύλης στην ικανοποίηση των τροφικών αναγκών των αγροτικών ζώων της Σκύρου ως
ΒΙ = 1,1 μζμ
ΖΚ: Ζωικό κεφάλαιο (αγροτικά ζώα). Σύμφωνα με την τελευταία απογραφή το ζωικό κεφάλαιο που
έχει δηλωθεί ανέρχεται σε ΖΚ = 32.130 μζμ, ενώ στην απογραφή του 2010 ανέρχονταν σε 36.248
μζμ. Από αυτά προκύπτει ότι στον υπολογισμό της μέσης παρούσας βοσκοφόρτωσης θα ληφθεί
ζωικό κεφάλαιο ως
ΖΚ = 35.000 μζμ
Το αγροτικό αυτό ζωικό κεφάλαιο χρησιμοποιεί εκτατικά τους λιβαδικούς πόρους τριών
διαφορετικών τύπων λιβαδιού (Πίνακας 4.4.2.1):
1) Θαμνολίβαδα. Περιλαμβάνει α) τους θαμνώνες αείφυλλων πλατύφυλλων (maquis) (κυρίως Erica
arborea) που εντοπίζονται στη βόρεια πλευρά του νησιού (Χάρτης 4.4.2.1) και καταλαμβάνουν
έκταση 1142,6 Ha, β) τα δάση πουρναριού (Quercus coccifera) και σφενδαμιού (Acer sempervirens)
που εντοπίζονται στη νότιο πλευρά της νήσου (170,8 Ha), και γ) τους θαμνώνες πουρναριού
(πρινώνες ή pseudomaquis) με κυρίαρχα το Quercus coccifera, Pistacia lentiscus, Phillyrea latifolia,
κ.ά. που εντοπίζονται στη νότιο πλευρά του νησιού (419,5 Ha).
2) Φρυγανολίβαδα. Πρόκειται για τον πιο εκτεταμένο λιβαδικό τύπο του νησιού. Περιλαμβάνει α)
τις ακαλλιέργητες βαθμίδες, που αποτελούν εγκαταλειμμένους αγρούς και οι οποίοι λόγω μη
χρήσης τους καταλήφθηκαν από φρύγανα (518,4 Ha), και β) τα τυπικά φρύγανα (κυρίως
Sarcopoterium spinosum, Euphorbia acanthothamnos, Genista acanthoclados, Thymus capitatus,
Calicotome villosa και Euphorbia dendroides) που εντοπίζονται στη νότιο πλευρά του νησιού (7947,1
Ha).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
44
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Πίνακας 4.4.2.1. Έκταση βασικότερων ενδιατημάτων της Σκύρου.
Α/Α
1
Τύπος βλάστησης
/Ενδιαίτημα
Οικισμοί
2
Καλλιέργειες
3
Βαθμίδες
4
5
6
Γυμνό έδαφος
Αμμώδεις παραλίες
Δάση των Quercus coccifera
και του Acer sempervirens
Δάση της Pinus halepensis
Θαμνώνες αείφυλλων
πλατύφυλλων (maqui)
Θαμνώνες πουρναριού
Φρύγανα
7
8
9
10
11
12
13
14
15
Ποολίβαδα
Ποολίβαδα με διάσπαρτα
δένδρα
Βραχώδη λιβάδια
Βράχια
Βλάστηση ρεμάτων
Έκταση
Παρατηρήσεις
(ha)
746,8 Στην έκταση αυτή, εμφανίζονται και πολλά
χωράφια, που είτε αποτελούν καλλιέργειες
ή οικόπεδα. Επίσης περιλαμβάνονται και
άλλες κατασκευές, όπως το αεροδρόμιο
1515,2 Περιλαμβάνονται και μικρές αγροτικές
οικίες
518,4 Βαθμίδες που καταλαμβάνονται από
φρύγανα και που σχεδόν στο σύνολό τους
δεν καλλιεργούνται. Στο νότιο τμήμα του
νησιού καταλαμβάνουν περίπου 337 ha.
47,5
Από εκσκαφές κ.ά.
1769 Καλύπτονται συνήθως από φρύγανα
170,8 Στη νότια πλευρά του νησιού.
5912,5
1142,6
Στη βόρεια πλευρά του νησιού.
Στη βόρεια πλευρά του νησιού.
419,5
7947,1
Στη νότια πλευρά του νησιού.
Στα φρύγανα εμφανίζονται συχνά και
πουρνάρια. Στο νότιο, πιο ξηρό τμήμα του
νησιού καταλαμβάνουν έκταση περίπου
5170 ha.
Μόνο στη νότια πλευρά του νησιού
Μόνο στη νότια πλευρά του νησιού
108,9
17,4
1796
236,6
4,1
Μόνο στη νότια πλευρά του νησιού
Μόνο στη νότια πλευρά του νησιού
3) Ποολίβαδα. Πρόκειται για τον πιο ποικίλο λιβαδικό τύπο του νησιού, όσον αφορά τους τύπους
ενδιαιτημάτων που περιλαμβάνει. Εντοπίζονται κυρίως στο νότιο τμήμα του νησιού και
περιλαμβάνουν τα α) τυπικά ποολίβαδα του οροπεδίου του Άρεως και το λιβάδι του Βουκολίνα
(108,9 Ha), β) τυπικά ποολίβαδα με διάσπαρτα δένδρα (κυρίως πουρναριού ή σπανιότερα
σφενδαμιού) και καταλαμβάνουν έκταση 17,4 Ha, και γ) βραχώδη λιβάδια (1796,0 Ha). Εξ αυτών τα
ποολίβαδα του Άρεως και του Βουκολίνα αποτελούν σε μίξη φυσικά συστήματα ποωδών
φυτοκοινωνιών αλλά και ημιφυσικά συστήματα παλαιών εγκαταλειμμένων ξηρικών λειμώνων.
Γενικότερα, τα τυπικά ποολίβαδα χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία νιτρόφιλων πλατύφυλλων
φυτικών ειδών (π.χ. Rumex sp., Ranunculus sp.) που χαρακτηρίζονται από την παραγωγή υψηλής
ποσότητας, αλλά μέτριας ποιότητας και αποληψιμότητας βοσκήσιμη ύλη, ενώ τα βραχώδη λιβάδια
χαρακτηρίζονται από την κυριαρχία ακανθοφόρων ποωδών ειδών σε μείξη με ετήσια αγρωστώδη
υψηλής θρεπικής αξίας αλλά χαμηλής παραγωγικότητας.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
45
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Χάρτης 4.4.2.1. Χάρτης τύπων βλάστησης της Σκύρου.
Δεδομένου ότι η συνολική έκταση των βοσκοτόπων (θαμνολίβαδα, φρυγανολίβαδα, ποολίβαδα) της
Σκύρου ανέρχεται σε
Ασ = 12.120 Ha
Προκύπτει μέση παρούσα βοσκοφόρτωση (ΒΦπ) ως
ΒΦπ = 2,89 μζμ/Ha
ΜΑ: Μηνιαίες απαιτήσεις μίας μικρής ζωικής μονάδας (μζμ, σε χλγ/μήνα). Για τον υπολογισμό των
απαιτήσεων των ζώων σε βοσκήσιμη ύλη χρησιμοποιείται η ζωική μονάδα (ΖΜ), η οποία ορίζεται ως
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
46
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
η ποσότητα βοσκήσιμης ύλης που χρειάζεται για να καλύψει τις ανάγκες μιας ώριμης αγελάδας 450
kg μαζί με το μοσχάρι της (μέχρι 6 μηνών). Από διεθνείς και εγχώριες πρακτικές έχει υπολογιστεί ότι
οι ημερήσιες απαιτήσεις βοσκήσιμης ύλης (εκφρασμένες σε ξηρή ουσία) μιας ΖΜ ανέρχονται
περίπου στα 2,5% του σωματικού βάρους της, δηλαδή 12 χλγ βοσκήσιμης ύλης. Έτσι, η ποσότητα
βοσκήσιμης ύλης που απαιτείται από μία ΖΜ για ένα μήνα (Μηνιαία ΖΜ (ΜΖΜ)) ισούται με 360 χλγ
βοσκήσιμης ύλης. Πάντως, στη χώρα μας, επικράτησε η ΜΖΜ να ισούται με 300 χλγ ξηρής ουσίας
βοσκήσιμης ύλης, που αντιστοιχεί σε αγελάδα σωματικού βάρους 400 χλγ. Η κατανάλωση
βοσκήσιμης ύλης υπολογίζεται σε ξηρή ουσία, επειδή η περιεκτικότητα των φυτών σε υγρασία
ποικίλλει (20-80%) με την εποχή και το είδος φυτού. Οι καταναλώσεις βοσκήσιμης ύλης που
παρουσιάζονται στον πίνακα είναι εκτιμώμενες μέσες τιμές που ποικίλλουν ανάλογα με την εποχή,
τις συνθήκες περιβάλλοντος και τα χαρακτηριστικά των ζώων. Για παράδειγμα, η ημερήσια
κατανάλωση βοσκήσιμης ύλης εκτιμάται στο 2,5% του σωματικού βάρους των μηρυκαστικών αλλά
αυτή μπορεί να φτάσει και στο 3,5% την περίοδο της άνοιξης (άφθονη πράσινη βοσκήσιμη ύλη
υψηλής ποιότητας) ή στο 1,5% στην ξηρή περίοδο του καλοκαιριού. Γι' αυτό ως μέση ετήσια
κατανάλωση λαμβάνεται το 2,5% του σωματικού βάρους για τον υπολογισμό της κανονικής
βοσκοφόρτωσης. Επίσης, τα μη μηρυκαστικά χορτοφάγα ζώα, όπως άλογα (και λαγοί),
καταναλώνουν περισσότερη βοσκήσιμη ύλη από τα μηρυκαστικά, περίπου 3% του σωματικού
βάρους τους την ημέρα. Για τον υπολογισμό των απαιτήσεων των ζώων σε βοσκήσιμη ύλη θα
πρέπει να είναι γνωστό το μέσο βάρος του κοπαδιού ή της αγέλης ζώων και η διάρκεια βόσκησης
του βοσκότοπου. Στον Πίνακα 4.4.2.2 παρουσιάζονται οι ισοδύναμες ζωικές μονάδες για διάφορα
είδη ζώων της Σκύρου, λαμβάνοντας υπόψη τις μέσες τιμές των σωματικών βαρών τους. Κατά μέσο
όρο οι ημερήσιες απαιτήσεις ανέρχονται σε 1,15 χλγ.
Πίνακας 4.4.2.2. Ισοδύναμες ζωικές μονάδες (ΙΖΜ) και μέση κατανάλωση βοσκήσιμης ύλης για
διάφορα είδη αγροτικών ζώων.
Είδος ζώου
Αγελάδα με μοσχάρι (ΖΜ)1
Αγελάδα (ξηρή περίοδο)
Πρόβατο
Αίγα
Άλογο
1
Ισοδύναμα Ζωικών
Μονάδων
1,00
0,90
0,13
0,10
1,45
Ημερήσια Κατανάλωση
(kg ξηρής ουσίας)
10,0
9,0
1,3
1,0
14,5
Η ΜΖΜ ζώων ηλικίας ενός έτους του κάθε είδους είναι περίπου 60% των αντίστοιχων ενηλίκων.
ΠΒ: Περίοδος βόσκησης (ΠΒ, σε μήνες). Οι βοσκότοποι της Σκύρου βόσκονται σχεδόν όλο το χρόνο.
Παλαιότερα, πριν τη διάνοιξη πηγαδιών, την καλλιέργεια πηγών και τη δημιουργία δεξαμενών,
ποτιστρών και γενικότερα έργων ποτισμού η περίοδος βόσκησης περιορίζονταν στους μήνες της
άνοιξης, του φθινοπώρου και των αρχών του καλοκαιριού. Υπολογίζεται ότι 4-5 μήνες το χρόνο τα
αγροτικά ζώα διαβιούσαν σε μαντριά. Μετά όμως την κατασκευή των έργων ποτισμού, αλλά και
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
47
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
άλλων έργων υποδομής (π.χ. δρόμοι), η εκμετάλλευση της ΒΥ γίνεται καθ’ όλο το έτος. Παραταύτα,
την ξηροθερμική περίοδο (Αύγουστος, Σεπτέμβριος) και τους μήνες του χειμώνα (από Νοέμβριο έως
Φεβρουάριο) οι βοσκότοποι χρησιμοποιούνται από το μισό περίπου πληθυσμό των αγροτικών
ζώων. Έτσι, κατά προσέγγιση ως περίοδο βόσκησης θα ληφθεί
ΠΒ = 10 μήνες
ΒΥ: Επιλέξιμη και διαθέσιμη ετήσια βοσκήσιμη ύλη στον υπολογισμό της οποίας έχουν ληφθεί
υπόψη η κανονική χρήση, η επιλεξιμότητα και η βοσκησιμότητα της ΒΥ (σε kg/Ha).
β. Υπολογισμός βοσκήσιμης ύλης κατά λιβαδικό τύπο
β.1. Θαμνολίβαδα (maquis, pseudomaquis, δάση πουρναριού και σφενδαμιού)
H βοσκήσιμη ύλη στα θαμνολίβαδια αποτελείται από ποώδη βλάστηση και θαμνώδη. Η ποώδης
βλάστηση αποτελείται από πολυετή και ετήσια αγρωστώδη και πλατύφυλλες πόες και απευθύνεται
προς κατανάλωση κυρίως σε πρόβατα και ιπποειδή (ιδιαίτερα τα υψηλά πολυετή αγρωστώδη).
Γενικά, από παρόμοια περιβάλλοντα αναμένεται η δυνητική συνεισφορά βοσκήσιμης ύλης της
ποώδους βλαστήσεως να ανέλθει στα 1500 χλγ/Ha * Π.Ε. όπου Π.Ε. είναι το ποσοστό επιλεξιμότητας
αυτής από τα ζώα. Το ποσοστό αυτό καθορίζεται από τη γευστικότητα, την πεπτικότητα, τη
μορφολογία και άλλους παράγοντες επιλεξιμότητας. Στην περίπτωση της ποώδους βλαστήσεως των
θαμνολίβαδων της Σκύρου το ποσοστό αυτό υπολογίζεται στα 60%, δεδομένης της πολύχρονης
χρησιμοποίησης της ποώδους βλαστήσεως, με αποτέλεσμα την επικράτηση στον ποώδη όροφο των
θαμνολίβαδων ειδών με χαμηλό ποσοστό επιλεξιμότητας. Εκ τούτου προκύπτει η συνεισφορά της
βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλάστησης να ανέλθει στα 900 χλγ/Ha.
Η θαμνώδης βλάστηση αποτελείται από θάμνους πουρναριού σε ποσοστό άνω του 60% σε κάλυψη
εδάφους, αλλά και θάμνους σχίνου (Pistacia sp.) κ.λπ. σε μικρότερα ποσοστά. Η θαμνώδης
βλάστηση χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό από τις αίγες (σχεδόν 70% του σιτηρεσίου τους) Η
βοσκήσιμη ύλη που διατίθεται στους πρινώνες αποτελείται από ετήσιου κλαδίσκους, νεαρά φύλλα
και βελανίδια που βρίσκονται περιμετρικά του θάμνου και σε βάθος μέχρι 20 εκ. σε ύψος μέχρι 1,30
μ. περίπου. Ας σημειωθεί ότι ως βάθος εισχώρησης στο θάμνο αναφέρονται βιβλιογραφικά τα 30
εκ., αλλά στην περίπτωση των θαμνωδών φυτών της Σκύρου, αυτό το βάθος περιορίζεται στα 20 εκ.,
καθόσον η συνεχής (υπέρ)χρησιμοποίησή τους έχει δημιουργήσει πολύ πυκνές και αδιαπέραστες
ξυλώδεις δομές (πολλές ξυλώδεις διακλαδώσεις, συστρεφόμενοι κλαδίσκοι, κ.ά.). Η συνεισφορά
των υπόλοιπων θάμνων σε βοσκήσιμη ύλη είναι περιορισμένη και κυρίως χρησιμοποιείται νωρίς
την άνοιξη. Γενικά, από παρόμοια περιβάλλοντα αναμένεται η δυνητική συνεισφορά βοσκήσιμης
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
48
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
ύλης της ποώδους βλαστήσεως να ανέλθει στα 3000 χλγ/Ha. Αν συνυπολογιστεί και η συνεισφορά
βοσκήσιμης ύλης από τη φθινοπωρινή αυξητική περίοδο, διαμορφώνεται μία διαθέσιμη συνολική
ετήσια βοσκήσιμη ύλη των 4000 χλγ/Ha.
Για να διασφαλιστεί η κανονική χρήση της βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλάστησης στα
θαμνολίβαδα της Σκύρου, εκτιμάται ότι τουλάχιστον το 60% θα πρέπει να παραμείνει στο
φυτοκάλυμμα αδιάθετο στα ζώα (συντελεστής βοσκησιμότητας). Αυτό το ποσοστό είναι υψηλότερο
έναντι αυτό που προτείνει η εγχώρια αλλά και διεθνής πρακτική, που το καθορίζει στα 50%, αλλά
επιβάλλεται στην περίπτωση των υπερβοσκημένων εδαφών της Σκύρου. Το ποσοστό αυτό μπορεί
να μειωθεί στα 50% μετά το πέρας της 30ετίας (οπότε και θα αναπροσαρμοστεί η βοσκοϊκανότητα
των ποολίβαδων). Έτσι αναμένεται η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη να ανέλθει στα 360 χλγ/Ha.
Στην περίπτωση της θαμνώδους βοσκήσιμης ύλης των θαμνολίβαδων της Σκύρου ένα επιτρεπόμενο
ποσοστού χρησιμοποίησης μπορεί να ανέλθει στα 75%. Έτσι, η ετήσια διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη
αναμένεται να ανέλθει στα 3000 χλγ/Ha. Ας σημειωθεί ότι στην περίπτωση των θαμνολίβαδων της
Σκύρου προκρίνεται ένα τέτοιο ποσοστό, καθώς η απόληψη βιομάζας σε ποσοστό 75% (ποσοστό
που προκρίνει και η διεθνής και εγχώρια πρακτική) θεωρείται ότι διασφαλίζει την αειφορία στην
παραγωγή βοσκήσιμης ύλης των θαμνολίβαδων.
Εκ των παραπάνω προκύπτει ότι η μέση συνολική δυνητική επιλέξιμη και διαθέσιμη ετήσια
βοσκήσιμη ύλη των θαμνολίβαδων της Σκύρου ανέρχεται στα 3360 χλγ/Ha.
β.2. Ποολίβαδα (τυπικά ποολίβαδα και βραχώδη λιβάδια)
Η ποώδης βλάστηση στα τυπικά ποολίβαδα αποτελείται κυρίως από πολυετή συν-ανθρωπικά,
αζωτόφιλα είδη (λόγω της συγκέντρωσης των ζώων), όπως Ranunculus sp. και Rumex sp. και
απευθύνεται προς κατανάλωση κυρίως σε πρόβατα, ιπποειδή (ιδιαίτερα τα υψηλά πολυετή
αγρωστώδη). Γενικά, από παρόμοια περιβάλλοντα αναμένεται η δυνητική συνεισφορά βοσκήσιμης
ύλης της ποώδους βλαστήσεως να ανέλθει στα 2200 χλγ/Ha * Π.Ε. όπου Π.Ε. είναι το ποσοστό
επιλεξιμότητας αυτής από τα ζώα. Το ποσοστό αυτό καθορίζεται από τη γευστικότητα, την
πεπτικότητα, τη μορφολογία και άλλους παράγοντες επιλεξιμότητας. Στην περίπτωση της ποώδους
βλαστήσεως των τυπικών ποολίβαδων της Σκύρου το ποσοστό αυτό υπολογίζεται στα 50%,
δεδομένης της πολύχρονης χρησιμοποίησης της ποώδους βλαστήσεως, με αποτέλεσμα την
επικράτηση ειδών με σχετικά υψηλή παραγωγικότητα αλλά χαμηλό ποσοστό επιλεξιμότητας. Εκ
τούτου προκύπτει η συνεισφορά της βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλάστησης να ανέλθει στα 1100
χλγ/Ha.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
49
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Για να διασφαλιστεί η κανονική χρήση της βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλάστησης στα τυπικά
ποολίβαδα, εκτιμάται ότι τουλάχιστον το 50% θα πρέπει να παραμείνει στο φυτοκάλυμμα, δηλαδή
αδιάθετο στα ζώα (συντελεστής βοσκησιμότητας). Το ποσοστό αυτό μπορεί να μειωθεί στα 40%
μετά το πέρας της 30ετίας (οπότε και θα αναπροσαρμοστεί η βοσκοϊκανότητα των ποολίβαδων).
Έτσι αναμένεται η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη να ανέλθει στα 550 χλγ/Ha.
Η ποώδης βλάστηση στα βραχώδη ποολίβαδα αποτελείται κυρίως από ετήσια αγρωστώδη, υψηλής
επιλεξιμότητας, αλλά χαμηλής παραγωγικότητας και ακανθοφόρες πλατύφυλλες πόες, με μέτρια
επιλεξιμότητα νωρίς την άνοιξη και χαμηλή αργότερα στην αυξητική περίοδο. Η βλάστηση αυτή
απευθύνεται προς κατανάλωση σε όλα τα αγροτικά ζώα πρόβατα, ιπποειδή (ιδιαίτερα τα υψηλά
πολυετή αγρωστώδη) και αίγες. Γενικά, από παρόμοια περιβάλλοντα αναμένεται η δυνητική
συνεισφορά βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλαστήσεως να ανέλθει στα 1200 χλγ/Ha * Π.Ε. όπου
Π.Ε. είναι το ποσοστό επιλεξιμότητας αυτής από τα ζώα. Το ποσοστό αυτό καθορίζεται από τη
γευστικότητα, την πεπτικότητα, τη μορφολογία και άλλους παράγοντες επιλεξιμότητας. Στην
περίπτωση της ποώδους βλαστήσεως των τυπικών ποολίβαδων της Σκύρου το ποσοστό αυτό
υπολογίζεται στα 70%. Εκ τούτου προκύπτει η συνεισφορά της βοσκήσιμης ύλης της ποώδους
βλάστησης να ανέλθει στα 840 χλγ/Ha.
Για να διασφαλιστεί η κανονική χρήση της βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλάστησης στα βραχώδη
ποολίβαδα, εκτιμάται ότι τουλάχιστον το 70% θα πρέπει να παραμείνει στο φυτοκάλυμμα αδιάθετο
στα ζώα (συντελεστής βοσκησιμότητας). Το ποσοστό αυτό μπορεί να μειωθεί στα 60% μετά το
πέρας της 30ετίας (οπότε και θα αναπροσαρμοστεί η βοσκοϊκανότητα των ποολίβαδων). Το
ποσοστό βοσκησιμότητας είναι υψηλό, καθόσον τα βραχώδη ποολίβαδα είναι εξαιρετικά
υποβαθμισμένα με εμφανή σημάδια κακής λιβαδικής κατάστασης και υγείας. Παράλληλα
εδράζονται σε οριακά, απογυμνωμένα εδάφη (σχεδόν ερημοποιημένα) με μεγάλες κλίσεις, οπο΄τε
επιβάλλεται ένα υψηλό ποσοστό βιομάζας να παραμένει αδιάθετο στα ζώα, για λόγους προστασίας
του εδάφους, δημιουργίας μικροενδιαιτημάτων για τα ζώα, υδρολογικής προστασίας, κ.λπ. Έτσι
αναμένεται η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη να ανέλθει στα 252 χλγ/Ha.
Εκ των παραπάνω προκύπτει ότι η μέση συνολική δυνητική επιλέξιμη και διαθέσιμη ετήσια
βοσκήσιμη ύλη των ποολίβαδων της Σκύρου ανέρχεται στα 802 χλγ/Ha.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
50
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
β.1. Φρυγανολίβαδα (τυπικά φρυγανολίβαδα και βραχώδη λιβάδια)
Η βοσκήσιμη ύλη στα φρυγανολίβαδα της Σκύρου αποτελείται από φρύγανα, ποώδη βλάστηση και
θάμνους κυρίως πουρναριού. Τα φρύγανα αποτελούνται κυρίως από πολυετείςς, ξυλώδεις,
ακανθοφόρους και πυκνής δομής ημίθαμνους υψηλής παραγωγικότητας αλλά πολύ χαμηλής
επιλεξιμότητας. Η ετήσια παραγωγή των φρυγάνων αρέσκεται να καταναλώνεται νωρίς την άνοιξη,
πριν την αποξύλωση των βλαστών τους. Η επιλεξιμότητα γίνεται πολύ χαμηλή αργότερα στην
αυξητική περίοδο. Η βλάστηση αυτή απευθύνεται προς κατανάλωση σε όλα τα αγροτικά ζώα (αίγες,
πρόβατα, ιπποειδή). Γενικά, από παρόμοια περιβάλλοντα αναμένεται η δυνητική συνεισφορά
βοσκήσιμης ύλης των φρυγάνων να ανέλθει στα 2500 χλγ/Ha * Π.Ε. όπου Π.Ε. είναι το ποσοστό
επιλεξιμότητας αυτής από τα ζώα. Το ποσοστό αυτό καθορίζεται από τη γευστικότητα, την
πεπτικότητα, τη μορφολογία και άλλους παράγοντες επιλεξιμότητας. Στην περίπτωση της ποώδους
βλαστήσεως των τυπικών ποολίβαδων της Σκύρου το ποσοστό αυτό υπολογίζεται στα 30%. Εκ
τούτου προκύπτει η συνεισφορά της βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλάστησης να ανέλθει στα 750
χλγ/Ha.
Η ποώδης βλάστηση στα φρυγανολίαβαδα ομοιάζει με αυτή των βραχωδών ποολίβαδων, με
μεγαλύτερη όμως συνεισφορά των πολυετών αγρωστωδών. Έτσι αναμένεται η δυνητική
συνεισφορά βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλαστήσεως να ανέλθει στα 1400 χλγ/Ha * Π.Ε. όπου
Π.Ε. είναι το ποσοστό επιλεξιμότητας αυτής από τα ζώα, το οποίο προσεγγίζει το 70%. Το ποσοστό
αυτό καθορίζεται από τη γευστικότητα, την πεπτικότητα, τη μορφολογία και άλλους παράγοντες
επιλεξιμότητας. Στην περίπτωση της ποώδους βλαστήσεως των τυπικών ποολίβαδων της Σκύρου το
ποσοστό αυτό υπολογίζεται στα 70%. Εκ τούτου προκύπτει η συνεισφορά της βοσκήσιμης ύλης της
ποώδους βλάστησης να ανέλθει στα 980 χλγ/Ha.
Τέλος, από τους θάμνους (κυρίως πουρνάρι) αναμένεται η δυνητική συνεισφορά βοσκήσιμης ύλης
της ποώδους βλαστήσεως να ανέλθει στα 3000 χλγ/Ha. Αν συνυπολογιστεί και η συνεισφορά
βοσκήσιμης ύλης από τη φθινοπωρινή αυξητική περίοδο, διαμορφώνεται μία διαθέσιμη συνολική
ετήσια βοσκήσιμη ύλη των 4000 χλγ/Ha. Θέτοντας ένα ποσοστό χρησιμοποίησης 75% η ετήσια
διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη αναμένεται να ανέλθει στα 3000 χλγ/Ha.
Για να διασφαλιστεί η κανονική χρήση της βοσκήσιμης ύλης των φρυγάνων στα φρυγανολίβαδα,
εκτιμάται ότι τουλάχιστον το 50% θα πρέπει να παραμείνει στο φυτοκάλυμμα αδιάθετο στα ζώα
(συντελεστής βοσκησιμότητας). Έτσι αναμένεται η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη να ανέλθει στα 375
χλγ/Ha.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
51
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Για να διασφαλιστεί η κανονική χρήση της βοσκήσιμης ύλης της ποώδους βλάστησης στα
φρυγανολίβαδα, εκτιμάται ότι τουλάχιστον το 60% θα πρέπει να παραμείνει στο φυτοκάλυμμα
αδιάθετο στα ζώα (συντελεστής βοσκησιμότητας). Το ποσοστό αυτό μπορεί να μειωθεί στα 50%
μετά το πέρας της 30ετίας (οπότε και θα αναπροσαρμοστεί η βοσκοϊκανότητα των ποολίβαδων).
Έτσι αναμένεται η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη να ανέλθει στα 392 χλγ/Ha.
Στην περίπτωση της θαμνώδους βοσκήσιμης ύλης των φρυγανολίβαδων της Σκύρου το
επιτρεπόμενο ποσοστού χρησιμοποίησης μπορεί να ανέλθει στα 75%. Έτσι, η ετήσια διαθέσιμη
βοσκήσιμη ύλη αναμένεται να ανέλθει στα 3750 χλγ/Ha.
Εκ των παραπάνω προκύπτει ότι η μέση συνολική δυνητική επιλέξιμη και διαθέσιμη ετήσια
βοσκήσιμη ύλη των φρυγανολίβαδων της Σκύρου ανέρχεται στα 4517 χλγ/Ha.
γ. Συνολικός υπολογισμός βοσκήσιμης ύλης - βοσκοϊκανότητα
Λαμβάνοντας υπόψη το ποσοστό κάλυψης της κάθε μίας κλάσης βοσκήσιμης ύλης σε κάθε τύπο
λιβαδιών της Σκύρου διαμορφώνεται η συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και
διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης η οποία ανέρχεται στους 9545 τόνους (Πίνακας 4.4.2.3).
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το αγροτικό ζωικό κεφάλαιο το οποίο θα πρέπει να χρησιμοποιεί
τους λιβαδικούς πόρους της Σκύρου ώστε να επέλθει κανονική βοσκοφόρτωση (κοίτα ανισότητα 1)
πρέπει να ανέρχεται σε
ΖΚ = 9.545.096,4 χλγ / (10 μήνες* 30 ημέρ.*1,15 χλγ/ημέρ*1,1 μζμ) = 25.151,8 μζμ
Πίνακας 4.4.2.3. Χαρακτηριστικά παραγωγικότητας κλάσεων βοσκήσιμης ύλης των λιβαδικών τύπων της Σκύρου.
Λιβαδικός
τύπος (ΛΤ)
Θαμνολίβαδα
Έκταση ΛΤ
(Ha)
Κάλυψη
κλάσης (%)
Έκταση
κλάσης (Ha)
Παραγωγικότητα
κλάσης (χλγ/Ha)
Παραγωγή1
(χλγ)
θαμνώδης
ποώδης
65
35
1126,4
606,5
3000
360
3.379.155,0
218.345,4
126,3
1796,0
550
252
69.465,0
452.592,0
5925,9
846,6
1693,1
12.120,7
375
3000
392
7946
2.222.193,8
2.539.650,0
663.695,2
9.545.096,4
1732,9
Ποολίβαδα
1922,3
Φρυγανολίβαδα
8465,5
Σύνολο
Κλάση ΒΥ
12.120,7
τυπική ποώδης
βραχ. ποώδης
φρύγανα
θαμνώδης
ποώδης
70
10
20
1
Αναφέρεται στη συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
52
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
4.5. ΥΦΙΣΤΑΜΕΝΗ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΒΙΟΤΟΠΩΝ ΓΙΑ ΤΟ ΑΛΟΓΑΚΙ ΤΗΣ
ΣΚΥΡΟΥ 12
Το αλογάκι της Σκύρου (Equus caballus ssp. skyriano) (Φωτ. 4.5.1) είναι στενότοπο ενδημικό και
σπάνιο είδος. Πρόκειται για μικρόσωμο άλογο (ύψους μέχρι 1,10 m) με πλούσια χαίτη. Είναι
χρώματος κοκκινοκαφέ, γκρίζου, ή χρυσαφί με λευκές αποχρώσεις.
Σύμφωνα με την απογραφή του 1991 στη Σκύρο βρέθηκαν 158 αντιπρόσωποι και το 2001 βρέθηκαν
145, το 2008 αναφέρονται 126, και 176 για το 2012. Πολλές φορές σχηματίζουν μικτές αγέλες με
μουλάρια ή και γαϊδούρια. Υπολογίζεται, για παράδειγμα, ότι από τα 176 που έχουν καταγραφεί το
2012, γύρω στα 30 αλογάκια διαβιούν ελεύθερα στο βουνό μαζί με 40 περίπου μουλάρια και
γαϊδούρια. Οι ιδιαίτερες οικολογικές συνθήκες της περιοχής (φτωχή βλάστηση, τροφικός
ανταγωνισμός με τα αιγοπρόβατα) θεωρείται ότι συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό στη διαμόρφωση
των μοναδικών χαρακτηριστικών του σκυριανού αλόγου. Δεν προσελκύονται και δεν
συμμορφώνονται εύκολα, προφανώς λόγω της διαβίωσής τους στο τραχύ περιβάλλον της Σκύρου.
Πιστεύεται ότι προήλθε από τα άλογα που έφεραν μαζί τους οι Αθηναίοι όταν αποίκισαν τη Σκύρο
τον 8ο-5ο αιώνα π.Χ. Πολλοί θεωρούν ότι απεικονίζεται στις μετώπες του Παρθενώνα. Πιθανό να
χρησιμοποιήθηκε και από το Μέγα Αλέξανδρο στις κατακτήσεις του. Ζει σε ημιάγρια κατάσταση, σε
κοπάδια, στα νότια της Σκύρου (Κόχυλας), ενώ άτομα συλλαμβάνονται το καλοκαίρι για να
εξυπηρετήσουν τις αγροτικές εργασίες στις γεωργικές καλλιέργειες του βορά. Η εκμηχάνιση της
γεωργίας μετά τη δεκαετία του ’60 περιόρισε τη σημασία τους, με αποτέλεσμα η συνέχιση της
ύπαρξής τους να καθίσταται δύσκολη. Μία ακόμη απειλή για τον πληθυσμό, ιδιαίτερα κατά το
παρελθόν, ήταν η αλλοίωση του γενετικού τους υλικού λόγω προσμίξεων με άτομα γαϊδουριών που
βόσκουν ελεύθερα στο νησί. Ένα πρόγραμμα βελτίωσης που εφαρμόστηκε στη δεκαετία του ’70
έκανε γνωστά τα Σκυριανά άλογα, με αποτέλεσμα να καταχωρηθεί το υποείδος ως κρισίμως
κινδυνεύον (critically endangered).
12
Το κείμενο στηρίχτηκε σε προσωπικές μαρτυρίες του επιστημονικού προσωπικού του LIFE και συγκεκριμένα
του γεωπόνου κ. Αθανάσιου Δαλακλείδη και του δασολόγου κ. Κωνστντίνου Ιντζέ, όπως και του γεωπόνου του
Δήμου Σκύρου κ. Νικόλαου Κρητικού.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
53
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφία 4.5.1. Το αλογάκι (Equus caballus ssp. skyriano) της Σκύρου (Φωτ. Κώστας Ιντζές).
Ο φυσικός βιότοπος του σκυριανού αλόγου, από την πρώτη ακόμη εμφάνισή του στο νησί,
εντοπίζεται στον νότιο ημιορεινό τμήμα της Σκύρου, το Βουνό, όπως αποκαλείται από τους
κατοίκους του νησιού. Συγκεκριμένα, ο βασικός χώρος διαβίωσης του αλόγου εντοπίζεται στο
νοτιότερο τμήμα του Βουνού, ενώ το υψηλότερο τμήμα του, ο Κόχυλας, αποτελεί τον ευρύτερο
βιότοπο του αλόγου, όπως δηλώνει και η παρουσία κοπράνων στην περιοχή αυτή. Ο εν λόγω χώρος
είναι ιδιαίτερα βραχώδης και καλύπτεται κυρίως από χαμηλή θαμνώδης βλάστηση, με κυρίαρχα
είδη το σφενδάμι (Acer sempervirens), το πουρνάρι (Quercus coccifera), το θυμάρι (Coridothymus
capitatus), την αστοίβη (Sarcopoterium spinosum), τη γαλαστοίβη (Euphorbia acanthothamnos) κ.ά.
Στην περιοχή αυτή, όμως, εντοπίζονται και συστάδες δέντρων μεγάλης ηλικίας με κυρίαρχα είδη την
αγριελιά, το σφενδάμι, το πουρνάρι, την αριά και το φιλίκι, οι οποίες εμφανίζονται κυρίως στα
ρέματα, στις χαράδρες και γύρω από τα οροπέδια Άρι, Αρτεμήσι και Τσόρους.
Οι τροφικές συνήθειες του αλόγου περιλαμβάνουν κυρίως ποώδη ψηλά πολυετή αγρωστώδη και
πλατύφυλλες πόες, αλλά και θαμνώδη βλάστηση όπως πουρνάρι, σφενδάμι, αλλά και φλοιούς
δένδρων. Μαρτυρίες για θέσεις εναπόθεσης αχύρου ενισχύουν την άποψη ότι οι ιδιοκτήτες τους τα
ταΐζουν με συμπληρωματική τροφή όλο το χρόνο. Τις ανάγκες σε νερό φαίνεται να τις καλύπτουν
από τις πηγές που υπάρχουν στα οροπέδια του Άρεως, του Αρτεμησίου, αλλά και του Βουκολίνα.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
54
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Τα άλογα μετακινούνται στην ευρύτερη περιοχή του Κόχυλα, κυρίως όμως στο χώρο των φυσικών
λιμνών και στις συστάδες των δέντρων. Οι τελευταίες αποτελούν φυσικό καταφύγιο διότι τα
προστατεύουν από τους δυνατούς ανέμους και τον ήλιο, κατά τις μεσημβρινές ώρες, αλλά τους
παρέχουν και άφθονη ποώδη βοσκήσιμη ύλη για τη διατροφή τους. Όπως διαπιστώθηκε από
παρατήρηση των κοπράνων, οι μετακινήσεις των αλόγων πραγματοποιούνται και στο ορεινότερο
τμήμα του Βουνού, κυρίως κατά τους χειμερινούς μήνες που η ανάγκη σε νερό είναι μικρότερη,
όπως επίσης και σε περιοχές με συστάδες δέντρων, σε ρέματα και κοιλώματα. Για αυτές τις
μετακινήσεις τους ακολουθούν προϋπάρχοντα μονοπάτια, τα οποία έχουν δημιουργηθεί εδώ και
πολλά χρόνια από τα άλογα και τα αιγοπρόβατα.
Η συμπεριφορά των αλόγων ποικίλει από αγέλη σε αγέλη. Κατά τη διάρκεια της περιόδου
αναπαραγωγής, που καλύπτει τους μήνες Φεβρουάριο έως Ιούλιο, παρατηρείται μια επιθετική και
ανταγωνιστική διάθεση κυρίως από τους επιβήτορες. Για παράδειγμα, παρατηρήθηκε η επίθεση
δύο αρσενικών μιας αγέλης σε αρσενικό άλλης αγέλης, το οποίο προσπάθησε να πλησιάσει την
πρώτη, όπως και το ανακάτεμα του νερού της φυσικής λίμνης από τα αρσενικά, αφού πρώτα είχε
πιει νερό η αγέλη ώστε να είναι βρώμικα τα νερά όταν θα πλησιάσει η επόμενη αγέλη. Γενικότερα,
όμως, είναι ήρεμα και φιλικά προς τον άνθρωπο.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
55
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
5. ΣΧΕΔΙΟ ΔΡΑΣΗΣ – ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΜΕΤΡΑ
Η ορθολογική διαχείριση των λιβαδιών και βοσκοτόπων της Σκύρου μπορεί να επιτευχτεί με
διάφορα μέσα και τεχνικές που στηρίζονται σε επιστημονικές αρχές. Η βοσκοφόρτωση είναι ίσως το
σημαντικότερο διαχειριστικό μέσο γιατί έχει το μεγαλύτερο αντίκτυπο στο βοσκότοπο και στην
απόδοση των ζώων του νησιού. Σύμφωνα με επιστημονικές αποδείξεις, η βοσκοφόρτωση
επηρεάζεται γενικά από την παραγωγή και την ποιότητα της βοσκήσιμης ύλης, τη βοτανική σύνθεση
και τη φυσιολογία των φυτών του βοσκότοπου, την παραγωγικότητα των ζώων και την
αποδοτικότητα της κτηνοτροφικής εκμετάλλευσης. Όλα τα παραπάνω συσχετίζονται άμεσα με την
ανασύσταση των παραδοσιακών λειμώνων του νησιού. Η καλή λιβαδική κατάσταση, καθώς και η
διευθέτηση της βόσκησης των αιγοπροβάτων θα δημιουργήσει και τις κατάλληλες προϋποθέσεις
για τη βελτίωση των βιοτόπων για το αλογάκι της Σκύρου και επομένως για την κατάσταση του
πληθυσμού του. Η εκμηχάνιση της γεωργίας μετά τη δεκαετία του ’60 περιόρισε τη σημασία τους,
με αποτέλεσμα η συνέχιση της ύπαρξής τους να καθίσταται δύσκολη. Ακόμα μία απειλή για τον
πληθυσμό, ιδιαίτερα κατά το παρελθόν, ήταν η αλλοίωση του γενετικού τους υλικού λόγω
προσμίξεων με άτομα γαϊδουριών που βόσκουν ελεύθερα στο νησί. Τέλος όλα τα μέτρα που
προτείνονται, λαμβάνουν υπόψη τους τις ανάγκες της άγριας πανίδας, όπως της πτηνοπανίδας
(κυρίως τα είδη του γένους Emberiza) και άλλων ειδών που εξαρτώνται από τα λιβαδικά
οικοσυστήματα του νησιού όπως και της ενδημικής σαύρας.
Η ορθολογική διαχείριση των βοσκοτόπων της Σκύρου μπορεί να επιτευχτεί με διάφορα μέσα
βελτίωσης των λιβαδιών και των πρακτικών βόσκησης (όπως φαίνονται στον Πίνακα 5.1) που θα
οδηγήσουν α) στην αύξηση της πρωτογενούς παραγωγικότητας και κατ’ επέκταση της διαθέσιμης
βοσκήσιμης ύλης, β) στην περιβαλλοντικά ορθότερη διαχείριση των λιβαδιών, γ) στην ανόρθωση
των βοσκοτόπων και τη βελτίωση της λιβαδικής κατάστασης και υγείας, δ) στην πιο ισορροπημένη
και αποδοτικότερη βελτίωση της εκμετάλλευσης της πρωτογενούς παραγωγικότητας των λιβαδιών,
ε) στη βελτίωση των βιοτόπων για το αλογάκι της Σκύρου, και στ) στη βελτίωση ενδιαιτημάτων για
την άγρια πανίδα. Παράλληλα θα διασφαλίσουν την αειφορία των λιβαδικών οικοσυστημάτων στη
λογική της βοσκοϊκανότητας αυτών.
Ταυτόχρονα, με την εφαρμογή των μέτρων, θα πρέπει να γίνεται και καταγραφή σημαντικών
παραμέτρων, όπως όγκος εισαγώμενων ζωοτροφών, όγκος παραγώμενων ζωοτροφών, αριθμός
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
56
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
μηχανημάτων εκμετάλλευσης λειμώνων κλπ., ώστε να αποτελέσουν σημαντικό εργαλείο βάσης
για την μετέπειτα διαχείριση των λιβαδιών της Σκύρου.
η εφαρμογή των προτεινόμενων δράσεων απαιτεί τη συμβολή ειδικών σε
θέματα λιβαδοπονίας-βλάστησης
Γενικότερα, και δεδομένης της πολύχρονης υπερχρησιμοποίησης των λιβαδικών πόρων της Σκύρου
ο απώτερος στόχος της διαχείρισης τίθεται ως:
Σε 30 χρόνια να έχει επιτευχτεί στη Σκύρο η ικανοποίηση πέντε βασικών απαιτήσεων: (α)
καλή λιβαδική κατάσταση / υγεία, (β) κανονική βοσκοφόρτωση (δηλ. βοσκοφόρτωση ≤
βοσκοϊκανότητα), (γ) κανονική χρήση, σε ένα πλαίσιο ολοκληρωμένης διαχείρισης των
φυσικών πόρων του νησιού, (δ) βελτίωση των ενδιαιτημάτων άγριας πανίδας, και (ε)
βελτίωση των βιοτόπων για το αλογάκι της Σκύρου.
Πίνακας 5.1. Σχέδιο δράσης
Εξισορρόπηση κανονικής βοσκοφόρτωσης με την υπαρκτή βοσκοικανότητα
Έλλειψη βοσκήσιμης ύλης-υποβάθμιση οικοσυστημάτων λόγω υπερβόσκησης
ΚίνδυνοιΣτόχος
Απειλές
Σκοπός
Δράσεις - Μέτρα
Εφαρμογή
Χρόνος
Εφαρμογής
Βιώσιμος
πληθυσμός
αιγοπροβάτων
Κανονική Βοσκοφόρτωση (Μέτρο Α)
Κτηνοτρόφοι
Σταδιακή εφαρμογή
Αύξηση
παραγωγής
βοσκήσιμης
ύλης
Βελτίωση
ποιότητας
βοσκήσιμης
ύλης
Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με μηχανικό καθαρισμό φρυγανολίβαδων ήπιων
Δήμος
κλίσεων (Μέτρο Β)
Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με εκμετάλλευση των εγκαταλελειμμένων
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
αναβαθμίδων και περιοχών με ήπιες κλίσεις για
δημιουργία ξηρικών λειμώνων (Μέτρο Γ)
Ρύθμιση της βόσκησης στα ποολίβαδα (Μέτρο Δ)
Κτηνοτρόφοι
Εφαρμογή συστήματος βόσκησης με εναλλαγές
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
μέσα στο χρόνο (Μέτρο Ε)
Δημιουργία δικτύου με μεμονωμένες συδενδρίες
Δήμος
υψηλών δένδρων (Μέτρο Στ)
Διοικητικά μέτρα (Ένταξη σε Περιοχές Υψηλής
Φυσικής Αξίας-Ενεργοποίηση κτηνοτροφικού
Δήμος - Κτηνοτρόφοι
Συνεταιρισμού κ.ά.) (Μέτρο Ζ)
Δήμος – Επιστημονικό
Διαχειριστικό Σχέδιο ανάπτυξης λιβαδιών της
προσωπικό –
Σκύρου (Μέτρο Η)
Διεύθυνση Δασών
Πιλοτικά μέτρα – Συνδυαστικά μέτρα – Μέτρα
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
επίδειξης (Μέτρο Θ)
Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με εκμετάλλευση των εγκαταλελειμμένων
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
αναβαθμίδων για δημιουργία ξηρικών λειμώνων
(Μέτρο Γ)
Ρύθμιση της βόσκησης στα ποολίβαδα (Μέτρο Δ)
Κτηνοτρόφοι
Δημιουργία δικτύου με μεμονωμένες συδενδρίες
Δήμος
υψηλών δένδρων (Μέτρο Στ)
Διοικητικά μέτρα (Ένταξη σε Περιοχές Υψηλής
Δήμος - Κτηνοτρόφοι
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
Άμεση εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
Σταδιακή εφαρμογή
Σταδιακή εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
Σταδιακή εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
Άμεση εφαρμογή
57
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Ανασύσταση
παραδοσιακών
λειμώνων
Βελτίωση
Ενδιαιτημάτων
Βελτίωση Ενδιαιτημάτων
Βελτίωση
κατάστασης
πληθυσμού
Μείωση εκτάσεων και ποιότητας βιοτόπων για το αλογάκι της
Σκύρου – Προστασία του πληθυσμού του
Μείωση εκτάσεων
και ποιότητας
ενδιαιτημάτων
άγριας πανίδας
Εγκατάλλειψη
παραδοσιακών
λειμώνων
ΚίνδυνοιΣτόχος
Απειλές
Σκοπός
Επανακαλλιέργεια
εγκαταλελλειμένων
λειμώνων και
αναβαθμίδων
Αύξηση έκτασης
και ποιότητας
ενδιαιτημάτων
Αύξηση
ποιότητας και
ποσότητας
ενδιαιτημάτων
και βοσκήσιμης
ύλης
Δράσεις - Μέτρα
Φυσικής Αξίας-Ενεργοποίηση κτηνοτροφικού
Συνεταιρισμού κ.ά.) (Μέτρο Ζ)
Διαχειριστικό Σχέδιο ανάπτυξης λιβαδιών της
Σκύρου (Μέτρο Η)
Πιλοτικά μέτρα – Συνδυαστικά μέτρα – Μέτρα
επίδειξης (Μέτρο Θ)
Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με μηχανικό καθαρισμό φρυγανολίβαδων ήπιων
κλίσεων (Μέτρο Β)
Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με εκμετάλλευση των εγκαταλελειμμένων
αναβαθμίδων και περιοχών με ήπιες κλίσεις για
δημιουργία ξηρικών λειμώνων (Μέτρο Γ)
Πιλοτικά μέτρα – Συνδυαστικά μέτρα – Μέτρα
επίδειξης (Μέτρο Θ)
Ρύθμιση της βόσκησης στα ποολίβαδα (Μέτρο Δ)
Εφαρμογή συστήματος βόσκησης με εναλλαγές
μέσα στο χρόνο (Μέτρο Ε)
Δημιουργία δικτύου με μεμονωμένες συδενδρίες
υψηλών δένδρων (Μέτρο Στ)
Πιλοτικά μέτρα – Συνδυαστικά μέτρα – Μέτρα
επίδειξης (Μέτρο Θ)
Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με μηχανικό καθαρισμό φρυγανολίβαδων ήπιων
κλίσεων (Μέτρο Β)
Αύξηση εκτάσεων για παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με εκμετάλλευση των εγκαταλελειμμένων
αναβαθμίδων και περιοχών με ήπιες κλίσεις για
δημιουργία ξηρικών λειμώνων (Μέτρο Γ)
Ρύθμιση της βόσκησης στα ποολίβαδα (Μέτρο Δ)
Εφαρμογή συστήματος βόσκησης με εναλλαγές
μέσα στο χρόνο (Μέτρο Ε)
Δημιουργία δικτύου με μεμονωμένες συδενδρίες
υψηλών δένδρων (Μέτρο Στ)
Διοικητικά μέτρα (Ένταξη σε Περιοχές Υψηλής
Φυσικής Αξίας-Ενεργοποίηση κτηνοτροφικού
Συνεταιρισμού κ.ά.) (Μέτρο Ζ)
Διαχειριστικό Σχέδιο για το Αλογάκι της Σκύρου
(Μέτρο Ι)
Διοικητικά μέτρα (Ένταξη σε Περιοχές Υψηλής
Φυσικής Αξίας-Ενεργοποίηση κτηνοτροφικού
Συνεταιρισμού κ.ά.) (Μέτρο Ζ)
Διατήρηση
γενετικής
καθαρότητας και
αύξηση του
Διαχειριστικό Σχέδιο για το Αλογάκι της Σκύρου
πλυθησμού
(Μέτρο Ι)
Εφαρμογή
Χρόνος
Εφαρμογής
Δήμος – Επιστημονικό
Άμεση εφαρμογή
προσωπικό
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
Άμεση εφαρμογή
Δήμος
Άμεση εφαρμογή
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
Άμεση εφαρμογή
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
Άμεση εφαρμογή
Κτηνοτρόφοι
Σταδιακή εφαρμογή
Δήμος – Κτηνοτρόφοι Σταδιακή εφαρμογή
Δήμος
Άμεση εφαρμογή
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
Άμεση εφαρμογή
Δήμος
Άμεση εφαρμογή
Δήμος – Κτηνοτρόφοι
Άμεση εφαρμογή
Κτηνοτρόφοι
Σταδιακή εφαρμογή
Δήμος – Κτηνοτρόφοι Σταδιακή εφαρμογή
Δήμος
Άμεση εφαρμογή
Δήμος - Κτηνοτρόφοι
Άμεση εφαρμογή
Δήμος – Επιστημονικό Μακροπρόθεσμη
εφαρμογή
προσωπικό
Δήμος - Κτηνοτρόφοι
Άμεση εφαρμογή
Δήμος – Επιστημονικό Μακροπρόθεσμη
εφαρμογή
προσωπικό
Παρακάτω εξειδικεύονται οι Δράσεις – Μέτρα, ενώ στο τέλος του κεφαλαίου παρουσιάζονται το
ακριβές χρονικό διάστημα και κοστολόγιο για καθένα από τα προτεινόμενα μέτρα (Πίνακας 5.2).
Μέτρο Α. Κανονική Βοσκοφόρτωση
Σε σχέση με την παρούσα βοσκοφόρτωση που ασκείται από 35.000 περίπου μζμ για να επέλθει
κανονική χρήση των λιβαδιών και κατ’ επέκταση καλή λιβαδική κατάσταση και υγεία το παρόν ΖΚ θα
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
58
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
πρέπει να μειωθεί κατά 28,6% περίπου. Δηλαδή, όπως προκύπτει από τους διαθέσιμους
λιβαδοπονικούς πόρους του νησιού, θα πρέπει στο νησί να υπάρχουν:
25.151,8 αιγοπρόβατα
Η βοσκοφόρτωση αυτή θα πρέπει να διατηρηθεί για ένας βάθος χρόνου 30 ετών, με δυνατότητες
όμως αναπροσαρμογής αυτού του χρονικού ορίζοντα ανά 10ετία (μετά από αναπροσαρμογή της
βοσκοϊκανότητας και της κανονικής βοσκοφόρτωσης βασιζόμενη -μεταξύ άλλων- στη λήψη
δεδομένων πεδίου (π.χ. παραγωγικότητα βλάστησης ανά εποχή για 2-3 έτη) και την επεξεργασία
αυτών για την εξαγωγή των απαραίτητων συμπερασμάτων).
Μέτρο Β. Μηχανικός καθαρισμός φρυγανολίβαδων ήπιων κλίσεων
Τα φρύγανα καταλαμβάνουν στο νότιο τμήμα του νησιού περίπου 5170 ha. Από αυτήν την έκταση,
περίπου το 10%, δηλαδή περίπου 500 ha, εμφανίζεται σε κλίσεις μικρότερες από 10%. Η έκταση
αυτή μπορεί να οργωθεί, χωρίς το έδαφος να κινδυνέψει από επιφανειακή διάβρωση. Με το
όργωμα επιτυγχάνεται η μηχανική απομάκρυνση των σχετικά επιπολαιόριζων φρυγάνων και η
ενεργοποίηση της τράπεζας σπόρων του εδάφους με αποτέλεσμα τη βελτίωση της
παραγωγικότητας αλλά και της ποιότητας της βοσκήσιμης ύλης.
Προτείνεται: Μηχανική απομάκρυνση των φρυγάνων με όργωμα του εδάφους νωρίς την άνοιξη (ή
εναλλακτικά στο τέλος του φθινοπώρου με σκοπό την ενεργοποίηση ψυχρόφιλων λιβαδικών
φυτών) και αναστολή της εισαγωγής ζώων και της βόσκησης στις οργωμένες επιφάνειες μέχρι να
εγκατασταθεί επαρκώς η βλάστηση.
Αναμένεται: Η παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης των οργωμένων εκτάσεων μπορεί να
ανέλθει στα 2000 χλγ/Ha. Έτσι, η επιπλέον διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη μπορεί να ανέλθει στα 500 Ha
* 2000 χλγ/Ha = 1.000.000 χλγ, η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες επιπλέον
2635,0 μζμ 13.
Μέτρο Γ. Εκμετάλλευση των εγκαταλελειμμένων αναβαθμίδων και περιοχών με ήπιες
κλίσεις για δημιουργία ξηρικών λειμώνων
13
Στον υπολογισμό του επιπλέον ζωικού κεφαλαίου έχει ληφθεί υπόψη (αφαιρεθεί) η παρεχόμενη παρούσα
βοσκήσιμη ύλη των φρυγανολίβαδων, δηλ. πριν αυτά οργωθούν.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
59
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Οι αναβαθμίδες που υπάρχουν στη Σκύρο καταμαρτυρούν τον ολοκληρωμένο αγροτικό χαρακτήρα
των οικονομικών δραστηριοτήτων των κατοίκων του νησιού. Στην πραγματικότητα οι αναβαθμίδες
αυτές ήταν ενταγμένες ως επί το πλείστον στην κτηνοτροφική δραστηριότητα του νησιού, καθώς η
πρωτογενής παραγωγή αυτών διατίθετο σε μεγάλο βαθμό στην ικανοποίηση των τροφικών
αναγκών των αγροτικών ζώων κατά τις περιοριστικές για εκτατική βόσκηση εποχές του έτους. Με
τον τρόπο αυτό συμβάλλανε σε μεγάλο βαθμό στην ελάφρυνση της πίεσης για βοσκή και στην
αποφόρτιση της ασκούμενης βοσκοφόρτωσης. Έτσι έμμεσα παρείχετο χρόνος στα λιβαδικά
οικοσυστήματα να ανακάμψουν, να αυτορυθμιστούν και να ανορθώσουν την πρωτογενή
παραγωγικότητά τους.
Οι αναβαθμίδες καταλαμβάνουν συνολική έκταση 518,4 Ha, με τα 337,0 Ha αυτών να εντοπίζονται
στο νότιο τμήμα του νησιού. Οι αναβαθμίδες σχεδόν στο σύνολό τους δεν καλλιεργούνται και
καταλαμβάνονται από φρύγανα.
Παράλληλα παλαιότεροι λειμώνες που βρίσκονται σε ήπιες κλίσεις έχουν επίσης καλυφθεί από
φρύγανα. Για την ανασύσταση των παραδοσιακών λειμώνων θα εντοπιστούν θέσεις (λιβάδια,
εγκαταλειμμένοι αγροί, κ.ά.) με αρκετή συμμετοχή στη σύνθεση του φυτοκαλύμματος αγρωστωδών
και ψυχανθών, ώστε να γίνει εύκολα και γρήγορα η συλλογή τους. Θα πρέπει να αποφευχθεί η
συλλογή σπόρων από υγρές θέσεις (υγρότοποι, κ.ά.) καθώς αυτοί θα τοποθετηθούν σε ξηρές
περιοχές στις οποίες θα πρέπει να είναι προσαρμοσμένοι. Η συλλογή θα αναφέρεται σε ολόκληρη
την ταξιανθία (φόβη, στάχυς, σταχυόμορφη φόβη, κεφάλια), καθώς η απευθείας συλλογή σπόρων
είναι χρονοβόρα και μη αποτελεσματική (μικροί σπόροι που χάνονται εύκολα). Οι ταξιανθίες θα
πρέπει να είναι ώριμες (π.χ. κιτρινισμένοι, κρεμάμενοι στάχεις αγρωστωδών) ώστε να γίνεται
εύκολη η εξαγωγή των σπόρων κατά το μηχανικό τρίψιμο που απαιτείται. Υπολογίζεται να
χρειαστούν περίπου 3 χλγ σπόρων /στρ., ίσως και λίγο περισσότερο.
Προτείνεται: 1. Μηχανική απομάκρυνση των φρυγάνων με άρωση, 2. Σπορά με κτηνοτροφικά φυτά
(κριθάρι, φάβα) ή με αυτοφυή αγρωστώδη και ψυχανθή όπως Medicago lupulina, Lathyrus sp.,
Dorycnium hirsutun, Dactylis glomerata, Hordeum bulbosum, Briza maxima, Bromus sp., Avena sp.
κ.λπ. σε ποσότητα σπόρων τουλάχιστον 3 χλγ/στρ.
Αναμένεται: Η παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης μπορεί να ανέλθει σε 3500 χλγ/Ha. Έτσι η
διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη μπορεί να ανέλθει στα 518,4 Ha * 3500 χλγ/Ha = 1.814.400 χλγ η οποία
μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες επιπλέον 4781,0 μζμ.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
60
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Μέτρο Δ. Ρύθμιση της βόσκησης στα ποολίβαδα
Τα ποολίβαδα της νότιας Σκύρου αποτελούν μεγάλες εκτάσεις με πολύ χαμηλό δυναμικό
παραγωγής (ιδιαίτερα τα βραχώδη). Αυτό αποδίδεται από τη μία μεριά στην πολύχρονη
υπερχρησιμοποίησή τους από τα αγροτικά ζώα, αλλά και από τη σχετικά μη ορθολογική χρήση της
βοσκήσιμης ύλης τους στο χρόνο. Η βόσκηση όπως ασκείται τώρα χαρακτηρίζεται από την πρώιμη
υπερχρησιμοποίηση της βοσκήσιμης ύλης των ποολίβαδων με αποτέλεσμα τα ζώα να
απολαμβάνουν βοσκήσιμη ύλη χαμηλής ποσότητας και ασφαλώς ποιότητας. Πιστεύεται ότι η
υψομετρική ρύθμιση της βόσκησης θα συμβάλλει αποτελεσματικότερα στην αποδοτικότερη και
οικολογικά ορθότερη χρησιμοποίησή τους.
Προτείνεται: 1. Η εκτατική βόσκηση στη διάρκεια του έτους να άρχεται όχι νωρίτερα από τον
Απρίλιο και να ξεκινά από τα βραχώδη ποολίβαδα όταν το ύψος της ποώδους (κυρίως ετησίων
ποωδών) βλάστησης είναι >15 εκ. πάνω από το έδαφος. 2. Τα τυπικά ποολίβαδα να
χρησιμοποιούνται προς τη μέση και το τέλος της περιόδου της άνοιξης (από αρχές Μαΐου και μετά).
Μέχρι τότε θα πρέπει να χορηγούνται ζωοτροφές στο ζωικό κεφάλαιο για την κάλυψη του
μεγαλύτερου μλερους των διατροφικών τους αναγκών.
Αναμένεται: Η παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης των μπορεί να βελτιωθεί κατά 20% σε
σχέση με την παρούσα παρεχόμενη βοσκήσιμη ύλη. Έτσι η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη μπορεί να
ανέλθει στα 126,3 Ha * 742,5 χλγ/Ha = 93.777,8 χλγ για τα τυπικά ποολίβαδα και 1796,0 Ha * 340,2
χλγ/Ha = 610.999,2 χλγ για τα ορεινά ποολίβαδα, η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές
ανάγκες επιπλέον 481,5 μζμ.
Μέτρο Ε. Εφαρμογή συστήματος βόσκησης με εναλλαγές μέσα στο χρόνο
Από τα μεγαλύτερα προβλήματα στην υπερχρησιμοποίηση των βοσκοτόπων της Σκύρου είναι η μη
διάθεση επαρκούς χρόνου ανάκαμψης της βλάστησης μετά τη βόσκηση. Έτσι, ενώ σε πολλές
περιοχές της ηπειρωτικής Ελλάδας η περίοδος βόσκησης διαρκεί 6-8 μήνες, στη Σκύρο εφαρμόζεται
βόσκηση στην ουσία καθ’ όλο το έτος (με διαφορετική ένταση βέβαια μεταξύ των εποχών). Για το
λόγο αυτό, δεν προλαβαίνει να εκπτυχθεί επαρκής φυλλικός ιστός μέσα στην αυξητική περίοδο, η
δε ποιότητα της βοσκήσιμης ύλης δεν είναι υψηλή (ιδιαίτερα το επίπεδο των πρωτεϊνών που
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
61
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
παρουσιάζει εποχιακή μεταβολή), και εν τέλει και η παραγωγικότητα είναι χαμηλή. Επιπλέον, αυτό
οδηγεί σταδιακά σε υπερχρησιμοποίηση και εξάντληση των θρεπτικών του εδάφους δια μέσου των
φυτών, τα οποία (θρεπτικά) δεν επιστρέφουν στο σύστημα σε διάσπαρτες θέσεις, αλλά
αποβάλλονται σε σημαντικό βαθμό σημειακά.
Για το λόγο αυτό η διεθνής βιβλιογραφία προτείνει διάφορα συστήματα βόσκησης που στην ουσία
στοχεύουν στην ανακούφιση των βοσκοτόπων από τη βόσκηση. Ένα τέτοιο σύστημα αποτελεί το
σύστημα αναστολής και περιφοράς της βόσκησης το οποίο όμως, όπως και όλα τα συστήματα
βόσκησης, για να εφαρμοστεί απαιτείται σαφής διάκριση Λιβαδικών Τμημάτων μέσα σε κάθε
Λιβαδική Μονάδα, όπως και σαφής οριοθέτηση αυτών, κάτι που στην περίπτωση των βοσκοτόπων
της Σκύρου είναι εφικτή λόγω της σαφής σήμανσης (και περίφραξης πολλές φορές) των χορτονομών
της (Εικόνα 5.1).
Τμήμα
που
βόσκεται
Έτος
1ο
2ο
3ο
4ο
5ο
6ο
Α
Β
Γ
Βόσκεται 1ο
Βόσκεται 2ο
Βόσκεται τελευταίο. Αναστολή
βόσκησης
Εικόνα 5.1. Σχηματική παράσταση συστήματος αναστολής και περιφοράς της βόσκησης.
Η συνεισφορά της εφαρμογής του συστήματος αυτού δεν μπορεί να αποτιμηθεί στο σύνολο των
βοσκοτόπων της Σκύρου. Θα αποτιμηθεί όμως στην περίπτωση των τριών Πρότυπων Λιβαδικών
Μονάδων (πρότυπες χορτονομές επίδειξης).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
62
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Μέτρο ΣΤ. Δημιουργία πυρήνων συνδενδριών πουρναριού
Χαρακτηριστικό της δομής των λιβαδιών της Σκύρου είναι η εμφάνιση σε πυκνή ή σποραδική
διάταξη θάμνων πουρναριού (Φωτογραφία 5.1). Στην πλειονότητά τους τα πουρνάρια βρίσκονται
σε χαμηλή θαμνώδη μορφή, συχνά πολύ κάτω του 1 μ. σε ύψος, σε συσσωματώματα ή σε
συνηρεφείς συστάδες με πυκνές ξυλώδεις δομές και βυθισμένα μικρά δερματώδη φύλλα
(Φωτογραφία 5.2). Στην μεγαλύτερη έκταση των φρυγανολίβαδων και των βραχωδών λιβαδιών
εμφανίζονται πουρνάρια, που έχουν όμως τη μορφή φρυγάνων. Ο εποικισμός των βραχωδών
λιβαδιών της Σκύρου με μεμονωμένες συνδενδρίες πουρναριού έχει σημαντικά οικολογικά οφέλη,
καθώς α) ευνοείται η συγκράτηση των εδαφών από το έντονα πασσαλώδες υποστηρικτικό ριζικό
σύστημα των πουρναριών, β) συγκρατείται η επιφανειακή απορροή, γ) δημιουργείται, με τη σκίαση
που παρέχει, αυξημένη ποικιλία μικροθέσεων και ευνοείται η ανάπτυξη παρεδαφιαίας βλάστησης
πολύτιμης ως βοσκήσιμη ύλη (π.χ. για τα αλογάκια), και δ) δημιουργούνται κατάλληλες συνθήκες,
με μικροπεριβάλλοντα, που ευνοούν την άγρια πανίδα.
Φωτογραφία 5.1. Βραχώδη ποολίβαδα Σκύρου. Διακρίνονται μεμονωμένα άτομα πουρναριού (Φωτ. Μιχάλης
Βραχνάκης).
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
63
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφία 5.2. Συνηρεφής συστάδα πουρναριού. Διακρίνονται άτομα διαφυγόντα και υποφέροντα τη
βόσκηση (Φωτ. Μιχάλης Βραχνάκης).
Για το λόγο αυτό προτείνεται να δημιουργηθούν συδενδρίες πουρναριού. Αν ληφθεί υπόψη ότι στο
νότιο τμήμα του νησιού η κάλυψη των φρυγάνων είναι περίπου 5170 ha και των βραχωδών
λιβαδιών είναι 1796 ha τότε, αν υποθέσουμε ότι πρέπει να δημιουργηθεί μια συδενδρία 3 ατόμων
πουρναριού για κάθε 100 Ha, θα πρέπει να γίνουν περίπου 70 περιφράξεις, που ανεβάζει σε μεγάλο
βαθμό το οικονομικό κόστος των έργων. Για αυτό προτείνεται να γίνουν περιφράξεις σε μικρότερη
έκταση, και σε θέσεις όπου δεν υπάρχουν κηλίδες από δάσος (Χάρτης 4.1), που καταλαμβάνουν
περίπου το 1/5 της συνολικής έκτασης των φρυγάνων και των βραχωδών λιβαδιών (περίπου 1400
ha) με το πολύ 14 περιφράξεις. Η περίφραξη θα πρέπει να περιλαμβάνει μικρές συν-θαμνίες
πουρναριών, που μπορούν να γίνουν δένδρα. Οι περιφράξεις θα πρέπει να είναι ψηλές
(τουλάχιστον δύο μέτρα, για να μην εγκλωβιστούν μέσα ζώα) και θα πρέπει να παραμείνουν μέχρι
τα πουρνάρια αποκτήσουν ύψος πάνω από 2,5 μ. Μετά θα πρέπει να απομακρυνθούν και να
χρησιμοποιηθούν σε άλλες συ-θαμνίες. Το ύψος των 2,5-3 μέτρων είναι πολύ κρίσιμο, αφού από το
ύψος αυτό και πάνω: (α) τα κατσίκια δεν θα μπορούν να βλάψουν τα ανώτερα κλαδιά των δένδρων,
οπότε αυτά θα συνεχίζουν κανονικά την αύξησή τους καθύψος, (β) τα χαμηλότερα κλαδιά θα
αποτελούν βοσκήσιμη ύλη για τα αιγοπρόβατα και (γ) τα δένδρα θα αναπτυχθούν πιο γρήγορα, αν
υπάρχει βόσκηση στα χαμηλότερα κλαδιά.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
64
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Προτείνεται: Δημιουργία 14 συδενδριών πουρναριού με περίφραξη αντίστοιχου αριθμού συνθαμνιών πουρναριού. Κάθε συδενδρία που θα περιφραχθεί θα έχει έκταση 100 m2 περίπου και θα
περιλαμβάνει 10 καλά αναπτυσσόμενους θάμνους, ώστε να προκύψουν 10 δένδρα πουρναριού.
Αναμένεται: Αναμφίβολα, η παραγόμενη βοσκήσιμη ύλη της ποώδους βλαστήσεως θα είναι
υψηλής ποσότητας και ποιότητας σε σχέση με την παρούσα παρεχόμενη. Όμως δεν αναμένεται να
συμβάλλει σημαντικά στη συνολική βελτίωση της παραγόμενης βοσκήσιμης ύλης σε επίπεδο
νησιού, καθόσον η έκταση είναι μικρή (= 14 x 100 m2 = 1400 m2, ή συνολικά 1,4 στρ). Επιπλέον η
διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη του πουρναριού θα ελαττωθεί σημαντικά (σχεδόν μηδενιστεί) καθόσον
το ύψος (2,5 – 3,0 m) και η φυσική αποκλάδωση που αναμένεται να συμβεί θα είναι μάλλον
απαγορευτικά για την πρόσληψη της βοσκήσιμης ύλης του πουρναριού από τα ζώα. Παρόλα αυτά
όμως προτείνεται η δημιουργία αυτών των συδενδριών δεδομένης της προτίμησης του
ενδιαιτήματος και από το αλογάκι της Σκύρου (λόγω σκίασης και παροχής ποώδους βοσκήσιμης
ύλης υψηλής ποιότητας). Έτσι το μέτρο αυτό αναμένεται να ευνοήσει σημαντικά και το αλογάκι.
Χάρτης 5.1. Προτεινόμενες περιοχές για τη δημιουργία συδενδριών πουρναριού
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
65
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Ζ. Διοικητικά μέτρα
Υπομέτρο Ζ1. Ένταξη σε Περιοχές Υψηλής Φυσικής Αξίας (High Nature Value)
Τα τελευταία χρόνια αναπτύσσεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση προσπάθεια ώστε τα τοπία που
δημιουργεί η εκτατική και ημι-εκαττική κτηνοτροφική δραστηριότητα καθώς και οι περιοχές όπου
ασκείται παραδοσιακά να ενταχθούν σε ένα νέο καθεστώς διατήρησης, αφότου χαρακτηριστούν ως
περιοχές Υψηλής Φυσικής Αξίας (High Nature Value, βλέπε Paracchini et al. 2008 14). Απώτερος
στόχος της προσπάθειας αυτής είναι η ενίσχυση τέτοιων δραστηριοτήτων ώστε να διασφαλιστεί η
υψηλή συμβολή τους στη βιολογική ποικιλότητα και την ποικιλότητα τοπίων (για λεπτομέρειες
κοίτα http://www.high-nature-value-farming.eu/). Είναι πολύ σημαντικό για την περιοχή της Σκύρου
η ένταξη των βοσκοτόπων του Κόχυλα (περιοχή Natura 2000 και ΖΕΠ) στην κατηγορία αυτή καθώς
δημιουργεί σημαντικές προοπτικές ενίσχυσης και ανάπτυξης της κτηνοτροφικής δραστηριότητας.
Υπομέτρο Ζ2. Ενεργοποίηση του κτηνοτροφικού συνεταιρισμού (Προϊόντα ΠΟΠ, Βιολογική
Κτηνοτροφία)
Η ανάπτυξη του συστήματος βιολογικής κτηνοτροφίας 15 και κυρίως της προστασία των
γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των
14
Παρακάτω παρατίθεται απόσπασμα από τους Paracchini et al. (2008) σχετικά με περιοχές επιλέξιμες ως
HNV. Η έμφαση έχει δοθεί από τους συγγραφείς της παρούσας μελέτης.
«The analysis presented in this report builds on a revised definition of the three types of HNV farmland that
were proposed in 2004:
Type 1 - Farmland with a high proportion of semi-natural vegetation.
Type 2 - Farmland with a mosaic of low intensity agriculture and natural and structural elements, such as field
margins, hedgerows, stone walls, patches of woodland or scrub, small rivers etc.
Type 3 - Farmland supporting rare species or a high proportion of European or World populations.
Areas of the first type are generally very species-rich, by definition require extensive agriculture for their
maintenance and have a well-recognised conservation value. The second type is defined because smallscale
variation of land use and vegetation and low agricultural inputs are generally associated with relatively high
species richness. The farmed habitats within this type may not necessarily qualify as seminatural, but the
management should be sufficiently extensive to allow for floristic variation. The third type is defined because
locally more intensive farming systems may also support high concentrations of species of conservation
concern. The three types are not mutually exclusive. Semi-natural grasslands as a rule support many rare
species and would thus also qualify as type 3. To a lesser extent the same is true for the mosaics of type 2. In
addition, the farmed habitats in type 2 may be partially semi-natural and thus qualify as type 1. Common to all
types should be a high contribution to biodiversity conservation at the European level.»
15
Η εισαγωγή ζωοτροφών, αυξάνει σε μεγάλο βαθμό το κόστος για την ανάπτυξη συστήματος βιολογικής
κτηνοτροφίας. Για αυτό θα πρέπει να συνυπολογιστούν πολλοί παράγοντες (διαθέσιμη και κόστος κατάλληλης
ζωοτροφής για βιολογικά προϊόντα κλπ.) πριν τη λήψη οποιασδήποτε απόφασης.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
66
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
τροφίμων (προϊόντα Προστατευόμενης Ονομασίας Προέλευσης 16) καθιστούν επιτακτική την ανάγκη
επαναδραστηριοποίησης του Κτηνοτροφικού Συνεταιρισμού του νησιού στις κατευθύνσεις αυτές.
Υπομέτρο Ζ3. Άλλα Διοικητικά Μέτρα για το Αλογάκι της Σκύρου
Μεταξύ άλλων, μέτρα που μπορούν να παρθούν για τη διατήρηση των πληθυσμών του Σκυριανού
αλόγου είναι:
-
Άμεση απομάκρυνση και απαγόρευση εγκατάστασης των γαϊδουριών στο νησί, ώστε να μην
υπάρχει κίνδυνος γενετικής μόλυνσης
-
Επιδίωξη χρηματοδότησης, μέσω προγραμμάτων της Ε.Ε., του Ελληνικού κράτους ή μέσω
Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, για την επιδότηση μονάδων εκτροφής του είδους, εφόσον
αυτό έχει κριθεί ως κρισίμως κινδυνεύον (critically endangered).
Μέτρο Η. Διαχειριστικό Σχέδιο Ανάπτυξης Λιβαδιών της Σκύρου
Η κτηνοτροφία αποτελεί τη σημαντικότερη οικονομική δραστηριότητα της Σκύρου. Η σημαντικότητά
της έγκειται όχι μόνο στις εκτεταμένες λιβαδικές εκτάσεις της Σκύρου, αλλά και στην πλούσια
κτηνοτροφική παράδοση του νησιού, στην ενσωμάτωση του ολοκληρωμένου μοντέλου ανάπτυξης
σε επίπεδο νοικοκυριού (κτηνοτρόφοι που παράλληλα είναι και γεωργοί και μελισσοκόμοι, κ.λπ.),
και στο μεγάλο αριθμό μικρών κατά βάση κτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων. Παράλληλα, νέες
οικονομικές δραστηριότητες συμβάλλουν στην αύξηση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων (π.χ.
τουρισμός). Για το σκοπό αυτό κρίνεται απαραίτητη η εκπόνηση ενός Διαχειριστικού Σχεδίου
Ανάπτυξης των Λιβαδιών της Σκύρου, το οποίο θα πρέπει να αποτελεί μέρος ενός Ολοκληρωμένου
Προγράμματος Ανάπτυξης της Σκύρου. Στο Σχέδιο αυτό θα πρέπει να αναδεικνύεται και να
16
Παρακάτω παρατίθεται απόσπασμα από την ιστοσελίδα του Υπουργείου Αγροτικής Ανάπτυξης και
Τροφίμων http://www.minagric.gr/greek/3.6.POP.html σχετικά με τα ΠΟΠ (η έμφαση δόθηκε από τους
συγγραφείς της παρούσας μελέτης).
Το 1992 με τον κανονισμό 2081/92 η Ευρωπαϊκή Ένωση θέσπισε για πρώτη φορά το καθεστώς, για την
προστασία των γεωγραφικών ενδείξεων και των ονομασιών προέλευσης των γεωργικών προϊόντων και των
τροφίμων και με τον κανονισμό 2082/92 το καθεστώς, για τις βεβαιώσεις ιδιοτυπίας των γεωργικών
προϊόντων και τροφίμων. Το 2006 με στόχο τη βελτίωση του συστήματος, οι παραπάνω κανονισμοί
αντικαταστάθηκαν από τους 510/06 και 509/06 αντίστοιχα, χωρίς ωστόσο να μεταβληθεί το πεδίο εφαρμογής
τους και η σκοπιμότητά τους. Σύμφωνα με τους παραπάνω κανονισμούς και στο πλαίσιο του
επαναπροσανατολισμού της Κοινής Αγροτικής Πολιτικής (ΚΑΠ), …….. παρέχεται η δυνατότητα αφενός στους
παραγωγούς (ιδίως των μειονεκτικών και απομακρυσμένων περιοχών) να προωθήσουν ευκολότερα
προϊόντα τους που παρουσιάζουν εξειδικευμένα χαρακτηριστικά, πετυχαίνοντας καλύτερες τιμές στην
αγορά και βελτιώνοντας έτσι το εισόδημά τους και αφ’ ετέρου στους καταναλωτές να αγοράζουν προϊόντα
ποιοτικά, με εγγυήσεις για τη παραγωγή, επεξεργασία και τη γεωγραφική καταγωγή τους.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
67
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
οργανώνεται ο πολλαπλά αναπτυξιακός χαρακτήρας των λιβαδικών πόρων της Σκύρου και
συγκεκριμένα θα πρέπει να περιλαμβάνει την
Α. Κατά χώρο και χρόνο οργάνωση της κτηνοτροφικής δραστηριότητας της Σκύρου (λιβάδια ως
βοσκότοποι),
Β. Ενσωμάτωση γεωργικών πρακτικών (λιβάδια ως λειμώνες),
Γ. Οργάνωση και ανάπτυξη της μελισσοκομικής δραστηριότητας (λιβάδια ως μελισσότοποι),
Δ. Ανάδειξη της σημαντικής οικοτουριστικής διάστασης των λιβαδιών (λιβάδια ως οικοτουριστικοί
προορισμοί),
Ε. Ανάδειξη της σημαντικής περιβαλλοντικής διάστασης των λιβαδιών (λιβάδια και διάβρωση,
αλογάκι Σκύρου, άγρια πανίδα, κ.λπ.),
ΣΤ. Ανάδειξη της εκπαιδευτικής διάστασης των λιβαδιών (λιβάδια και εκπαίδευση). Ειδικότερα για
αυτό, θα πρέπει να τονιστεί, ότι η Σκύρος αποτελεί από τις πιο δραστήριες περιοχές της Ελλάδας
όσον αφορά στην κτηνοτροφία με παρουσία παραδοσιακών στοιχείων, με αφθονία λιβαδικών
τύπων, και αναπτυξιακών προοπτικών.
Επιπλέον στο Σχέδιο θα πρέπει να τονίζονται οι κίνδυνοι από εξωγενούς προέλευσης
δραστηριότητες που οδηγούν στην υποβάθμιση του φυσικού αναπτυξιακού δυναμικού των
λιβαδιών (π.χ. από εγκατάσταση ανεμογεννητριών).
Θ. Πιλοτικά μέτρα – Συνδυαστικά μέτρα – Μέτρα επίδειξης
Υπομέτρο Θ1. Σχέδιο Δράσεων για τα ποολίβαδα του Άρη και του Βουκολίνα
Τα τυπικά ποολίβαδα του Βουκολίνα και του οροπέδιου του Άρεως αποτελούν πολύτιμους
λιβαδικούς πόρους για τη Σκύρο. Η σημασία τους είχε αναγνωριστεί από παλιότερα, καθόσον
μαρτυρίες αναφέρουν ότι η βόσκηση εκεί γινόταν με κάποιο είδος προγραμματισμού και με
φύλαξη. Η μεγάλη τους σημασία έγκειται τόσο στις συνθήκες βόσκησης (επίπεδες εκτάσεις με
μηδενικό ενεργειακό κόστος απόληψης τροφής από τα ζώα, ύπαρξη νερού), όσο και στη βοσκήσιμη
ύλη που παρέχουν, με κυριαρχία ειδών που δεν απαντώνται συχνά στα βραχώδη ποολίβαδα της
Σκύρου. Μαρτυρίες μάλιστα αναφέρουν ότι κάποια τμήματα αυτών καλλιεργούνταν ως λειμώνες
(τεχνητά λιβάδια δηλ.) για απευθείας βόσκηση από τα ζώα. Τα ποολίβαδα αυτά, πέραν της
σημαντικής κτηνοτροφικής τους αξίας, αποτελούν πολύτιμες οάσεις υδροληψίας για τα άγρια ζώα
(θηλαστικά, πτηνοπανίδα, κ.λπ.) του νησιού.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
68
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Η σημερινή κατάσταση των λιβαδιών αυτών εμφανίζεται σχετικά υποβαθμισμένη, κυρίως λόγω α)
της εισβολής και πύκνωσης των φρυγάνων, ιδίως στο Βουκολίνα, στερώντας έτσι μεγάλες επίπεδες
εκτάσεις από την ανάπτυξη πολύτιμης ποώδους βλαστήσεως (Χάρτες 5.2-3), β) της αλόγιστης
χρησιμοποίησής τους στο χρόνο (βόσκηση νωρίς στην αυξητική περίοδο όταν δεν έχει αναπτυχθεί
ακόμα πλήρως η ποώδης βλάστηση), και γ) της ανεξέλεγκτης υπερφόρτωσης με ζωικό κεφάλαιο
που έχει οδηγήσει στην ανάπτυξη νιτρόφιλης συναθρωπικής βλάστησης, χαμηλής πεπτικότητας και
χαμηλής επιλεξιμότητας από τα ζώα και σε συμπίεση του εδάφους.
Προτείνεται: 1. Μηχανική απομάκρυνση των φρυγάνων με φθινοπωρινή άρωση (κόκκινη περιοχή
στις Χάρτες 5.2-3), 2. Ελαφριά επιφανειακή άρωση (φρεζάρισμα) της υπολοίπου έκτασης. 3. Σπορά
με κτηνοτροφικά φυτά (κριθάρι, φάβα) ή με αυτοφυή αγρωστώδη και ψυχανθή όπως Medicago
lupulina, Lathyrus sp., Dorycnium hirsutun, Dactylis glomerata, Hordeum bulbosum, Briza maxima,
Bromus sp., Avena sp. κ.λπ. με 3 χλγ/στρ. ποσότητα σπόρων, 4. Επιπλέον προτείνεται o έλεγχος της
δυνατότητας δημιουργίας πηγών στην περιφερειακή ζώνη των ποολίβαδων, ώστε να
αποσυμφορηθεί το κέντρο και να αποδοθεί μεγαλύτερη έκταση σε κτηνοτροφική χρήση. Οι πηγές
στο κέντρο των οροπεδίων αποτελούν οικολογικά σημαντικές περιοχές για την πανίδα, ενώ
λειτουργούν ως υδατοσυλλέκτες και για αυτό δεν πρέπει να απομακρυνθούν, αλλά θα πρέπει να
χρησιμοποιούνται ως πηγές νερού για τα αγροτικά ζώα αργά την άνοιξη-καλοκαίρι, αμέσως μετά
την πλήρη έκπτυξη των φυτών στα δύο οροπέδια.
Χάρτης 5.2. Ποολίβαδο στο οροπέδιο του Άρεως. Με κόκκινο χρώμα απεικονίζεται η περιοχή στην
οποία προτείνεται να λάβει χώρα η απομάκρυνση των φρυγάνων με όργωμα.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
69
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Αναμένεται: Ο τετραπλασιασμός της παρεχόμενης παραγωγής βοσκήσιμης ύλης σε σχέση με την
παρούσα παρεχόμενη. Έτσι η διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη μπορεί να ανέλθει στα 126,3 Ha * 2200
χλγ/Ha = 277.860,0 χλγ για τα τυπικά ποολίβαδα, η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές
ανάγκες επιπλέον 549,1 μζμ.
Υπομέτρο Θ2. Σχέδιο Δράσης σε Πιλοτικές Μονάδες Βόσκησης που καθορίστηκαν στο πλαίσιο της
παρούσας μελέτης
Για το λεπτομερή υπολογισμό της βοσκοϊκανότητας στις πιλοτικές μονάδες βόσκησης επιλέχτηκε να
γίνουν λεπτομερείς και επαρκείς μετρήσεις κάλυψης του εδάφους και εξ αυτών να υπολογιστεί το
ποσοστό συμμετοχής στη σύνθεση του φυτοκαλύμματος των σημαντικότερων φυτικών ειδών ή
ομάδων φυτών (Χάρτης 5.4).
Χάρτης 5.3. Ποολίβαδο στη θέση Βουκολίνας. Με κόκκινο χρώμα απεικονίζεται η περιοχή στην
οποία προτείνεται να λάβει χώρα η απομάκρυνση των φρυγάνων με όργωμα.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
70
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Χάρτης 5.4. Θέσεις μετρήσεων.
Οι μετρήσεις κάλυψης του εδάφους έγιναν με την εφαρμογή της μεθόδου της γραμμής και σημείου
(point contact method) (Βραχνάκης και Κωστοπούλου 2006). Αρχικά καταγράφηκαν τα φυτικά είδη,
οι ομάδες φυτικών ειδών και οι άλλες κατηγορίες κάλυψης που απαντώνται στο σύνολο της έκταση
των τριών ΠΜ.
Οι κυριότερες κατηγορίες κάλυψης που προσδιορίστηκαν στο πεδίο ήταν οι παρακάτω:
Acer sempervirens (Σφενδάμι)
Olea europaea (Ελιά - Αγριελιά)
Sarcopoterium spinosum (Αστοιβίδα)
Quercus coccifera (Πουρνάρι)
Euphorbia acanthothamnos (Γαλατσίδα)
Genista acanthοclados
Άλλα φρύγανα
Gramineae (Αγρωστώδη)
Fabaceae (Ψυχανθή)
Thymus sp.
Cistus sp.
Άλλες πλατύφυλλες πόες
Ξηρή βιομάζα (+ παρελθόντων ετών)
Κόπρανα (αλόγου)
Γυμνό έδαφος
Βράχια/πέτρες
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
71
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Οι δειγματοληψίες πραγματοποιήθηκαν σε κάθε διαφορετικού τύπου βλάστηση. Με τυχαίο τρόπο
καθορίστηκε το αρχικό σημείο καθώς και η κατεύθυνση της πρώτης τομής δειγματοληψίας.
Ξεκινώντας από το αρχικό σημείο και πάνω σ' αυτήν την κατεύθυνση απλώνονταν μετροταινία 30 μ.
Η μετροταινία τοποθετούνταν στο ύψος της κόμης της βλάστησης είτε αυτή ήταν ποώδης, είτε
φρυγανώδης, είτε θαμνώδης. Προχωρώντας κατά μήκος της μετροταινίας λαμβάνονταν μία
παρατήρηση ανά 30 εκ. με τη βοήθεια μεταλλικής βελόνας μήκους 80 εκ. Η βελόνα συγκρατείται
από το δακτύλιο και η άκρη της τοποθετείται στο ύψος της μετροταινίας. Καθώς το άκρο της
πλησιάζει το έδαφος καταγράφεται ως παρατήρηση σε ειδικό φύλλο καταγραφής (Παράρτημα) το
πρώτο φυτικό είδος, ομάδα φυτών ή κατηγορία κάλυψης που αυτό συναντά. Ο υπολογισμός της
κάλυψης για κάθε κατηγορία έγινε στη συνέχεια με την άθροιση των επιμέρους αριθμού επαφών.
Για τον υπολογισμό της βοσκοϊκανότητας απαιτείται ο προσδιορισμός της βοσκήσιμης ύλης, δηλ.
του τμήματος αυτού της ιστάμενης παραγωγής το οποίο είναι προσβάσιμο και δυνητικά
καταναλωμένο από τα ζώα. Εξυπακούεται ότι το τμήμα αυτό είναι διαφορετικό από τόσο για τους
διαφορετικές ομάδες βλάστησης όσο και για κάθε διαφορετικό τύπο ζώου (πρόβατο, αίγα, άλογο).
Ο προσδιορισμός της βοσκήσιμης ύλης έγινε με τις τεχνικές που περιγράφονται στους Βραχνάκης
και Κωστοπούλου (2006).
Παρακάτω (Πίνακας 5.2) παρουσιάζονται οι κατηγορίες κάλυψης βλάστησης στις τρεις (3) πιλοτικές
μονάδες (ΠΜ).
Πίνακας 5.2. Κατηγορίες κάλυψης βλάστησης στις τρεις (3) πιλοτικές μονάδες (ΠΜ) στην περιοχή του
Κόχυλα.
Πιλοτική μονάδα (στρ.)
Μανωλάκης
%
Παναγιώτου
Βαρσάμος
%
Πουρνάρι
Φρύγανα
Καλλιέργειες
Αραιά φρύγανα και βράχια
Ποολίβαδα
Χαμηλό δάσος
Βράχια
98,485
11,908
12,374
66,111
0
0
0
52,14
6,30
6,55
35,00
0
0
0
553,598
299,766
50,356
0
0
63,593
18,597
56,15
30,41
5,11
0
0
6,45
1,89
530,689
756,520
16,600
420,320
11,130
0
2,737
30,53
43,53
0,96
24,18
0,64
0
0,16
Σύνολο
188,878
100,00
985,91
100,00
1737,996
100,00
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
%
72
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
i. Πιλοτική Μονάδα Θεοχάρη Βαρσάμου (ΠΜ Βαρσάμου)
Πρόκειται για μικρή σχετικά μονάδα έκτασης 188,878 στρ. που βρίσκεται δυτικά των Λιναριών
(Χάρτης 5.5). Είναι ιδιόκτητη τόσο η γη όσο και η χορτονομή. Κυρίαρχη βλάστηση είναι η
pseudomaquis του πουρναριού (98,485 στρ., ή 52,14%) και ακολουθεί η αραιή φρυγανώδης
βλάστηση διάσπαρτη με βράχια (66,111 στρ., ή 35,00%). Σημαντικό στοιχείο για τη μονάδα αυτή
είναι, ότι εκτός από 12,4 στρ. καλλιεργήσιμης έκτασης, υπάρχει και μια έκταση περίπου 25 στρ., που
καλύπτεται από φρύγανα, αλλά μπορεί να καλλιεργηθεί ή υπάρχει δυνατότητα μηχανικής
απομάκρυνσης των φρυγάνων. Χαρακτηριστικό είναι ότι δεν καταγράφεται αποκλειστικά γυμνή
βραχώδης έκταση. Στη μονάδα βόσκουν για 3 μήνες το χειμώνα (Δεκέμβριο – Φεβρουάριο) 278
αιγοπρόβατα (178 πρόβατα και 100 αίγες). Συμπληρωματικά κλαδονομούνται ελιές για τη
συμπλήρωση των τροφικών αναγκών των ζώων κατά το Φεβρουάριο. Το Μάρτη τα ζώα
μεταφέρονται σε άλλη χορτονομή στο Βουνό. Κατά το καλοκαίρι παρέχονται στα ζώα
συμπληρωματικές τροφές (κυρίως κριθάρι, τριφύλλι). Το νερό για το πότισμα των ζώων
μεταφέρεται με λάστιχο 1000 μ. από δεξαμενή 20 τόνων. Ο κτηνοτρόφος τυροκομεί μόνος.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
73
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Χάρτης 5.5. Πιλοτική Μονάδα Θεοχάρη Βαρσάμου.
Λαμβάνοντας υπόψη το ποσοστό κάλυψης της κάθε μίας κλάσης βοσκήσιμης ύλης σε κάθε τύπο
λιβαδιών της Σκύρου διαμορφώνεται η συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και
διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης η οποία ανέρχεται στους 23 περίπου τόνους (Πίνακας 5.3).
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το αγροτικό ζωικό κεφάλαιο το οποίο θα πρέπει να χρησιμοποιεί
τους λιβαδικούς πόρους της χορτονομής Βαρσάμου, για 10 μήνες το χρόνο, ώστε να επέλθει
κανονική βοσκοφόρτωση (κοίτα ανισότητα 1) πρέπει να ανέρχεται σε
ΖΚ = 22.874.2 χλγ / (10 μήνες* 30 ημέρ.*1,15 χλγ/ημέρ*1,1 μζμ) = 60,3 μζμ
Προτείνεται:
Α) Εκρίζωση φρυγάνων (σε έκταση έως και 25 στρεμμάτων) σε ήπιες κλίσεις και σπορά με 3 χλγ/στρ.
ποσότητα σπόρων αυτοφυών αγρωστωδών και ψυχανθών.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
74
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Πίνακας 5.3. Χαρακτηριστικά παραγωγικότητας κλάσεων βοσκήσιμης ύλης των λιβαδικών τύπων της
χορτονομής Θεοχάρη Βαρσάμου.
Λιβαδικός
τύπος (ΛΤ)
Έκταση ΛΤ
(Ha)
Θαμνολίβαδα
Ποολίβαδα
Φρυγανολίβαδα
Σύνολο
Κλάση ΒΥ
Κάλυψη
κλάσης (%)
Έκταση
κλάσης (Ha)
Παραγωγικότητα
κλάσης (χλγ/Ha)
Παραγωγή1
(χλγ)
θαμνώδης
65
6,4
3000
19.204,6
ποώδης
35
3,4
360
1240,9
τυπική ποώδης
βραχώδης
ποώδης
-
-
-
-
6,6
252
1666,0
φρύγανα
θαμνώδης
ποώδης
70
10
20
0,8
0,1
0,2
17,6
375
3000
392
7929
312,4
357,0
93,3
22.874,2
9,8
6,6
1,2
17,6
1
Αναφέρεται στη συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης.
Β) Περίφραξη του 30% εκτάσεων πουρναριού (29 στρέμματα) για δύο (2) έτη και ύστερα από τα (2)
δύο έτη να επιτρέπεται η βόσκηση από τον Ιούνιο μέχρι τη λήξη της θερινής περιόδου.
Γ) Αναστολή της βόσκησης για δύο (2) έτη και κατόπιν ελαφριά βόσκηση για ένα (1) έτος. Το 4ο έτος
θα εφαρμοστεί σύστημα αναστολής και περιφοράς της βόσκησης σε όλη τη διάρκεια του έτους, ως
εξής: αρχές άνοιξης στα βραχώδη λιβάδια, μέσα άνοιξης στα φρύγανα, τέλη άνοιξης στις
καλλιεργήσιμες εκτάσεις, και αρχές καλοκαιριού στους θαμνώνες πουρναριού (Εικόνα 5.1). Με τον
τρόπο αυτό αναμένεται η ανάκαμψη της διαθέσιμης ετήσιας βοσκήσιμης ύλης του πουρναριού και
η αποφυγή καταστάσεων σχηματισμού πυκνούς ξυλώδους δομής (Φωτ. 5.3 α, β). Σε περίπτωση που
εφαρμοστεί η εκρίζωση των φρυγάνων και η εγκατάσταση βοσκόμενου ξηρικού λειμώνα τότε η
βόσκηση να περιοριστεί μόνο σε αυτή την έκταση για δύο (2) έτη, στη διάρκεια της άνοιξης, με
μείωση όμως του ζωικού κεφαλαίου που βόσκει τώρα κατά 50% (δηλ. 50 πρόβατα (όχι αίγες) την
άνοιξη).
Αναμένεται:
Α) Από την εκρίζωση των φρυγάνων και η ανασύσταση ξηρικού βοσκόμενου λειμώνα με σπορά
αγρωστωδών αναμένεται να αυξηθεί η παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης των οργωμένων
μπορεί να ανέλθει στα 2000 χλγ/Ha. Έτσι η επιπλέον διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη μπορεί να ανέλθει
στα 2,5 Ha * 2000 χλγ/Ha = 5000 χλγ, η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες
επιπλέον 11,5 μζμ για 10 μήνες το χρόνο.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
75
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφίες 5.3. Πουρνάρι. α) Σύμπυκνη δομή σε υπερβοσκημένο θάμνο (αριστερά), β) χαλαρή δομή
θάμνου με ελεύθερους ετήσιους κλαδίσκους που απέφυγαν τη βόσκηση (δεξιά).
Β) Περίφραξη του 30% εκτάσεων πουρναριού (29 στρέμματα) για 2 χρόνια αναμένεται η διαθέσιμη
παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης να ανέλθει στα
(i) αβελτίωτη έκταση θάμνων: στα 4,48 Ha * 3000 χλγ/Ha = 13.433,2 χλγ,
(ii) αβελτίωτη έκταση ποωδών: στα 2,41 Ha * 360 χλγ/Ha = 844,5 χλγ,
(iii) βελτιωμένη έκταση θάμνων: στα 1,92 Ha * 5000 χλγ/Ha = 9602,3 χλγ,
(iv) βελτιωμένη έκταση ποωδών: στα 1,03 Ha * 1200 χλγ/Ha = 1240,9 χλγ,
η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες επιπλέον 12,3 μζμ. για 10 μήνες το χρόνο.
Γ) Από την αναστολή της βόσκησης για δύο (2) έτη, την επακόλουθη ελαφριά βόσκηση για ένα (1)
έτος και την εφαρμογή του συστήματος αναστολής και περιφοράς της βόσκησης σε όλη τη διάρκεια
του έτους αναμένεται ο διπλασιασμός της παραγωγής βοσκήσιμης ύλης όλων των κλάσεων. Αυτό
θα οδηγήσει στην ικανοποίηση διπλάσιου αριθμού μζμ σε σχέση με αυτόν που ικανοποιεί τώρα,
δηλ. κατά 60,5 μζμ. για 10 μήνες το χρόνο.
Συνολικά, και μετά την εφαρμογή των μέτρων, η ΠΜ Βαρσάμου θα μπορεί να ικανοποιήσει τις
τροφικές ανάγκες συνολικά από 60,3 μζμ που είναι σήμερα, μέχρι και στις 144,6 μζμ. για 10 μήνες
το χρόνο.
ii. Πιλοτική Μονάδα Μανώλη Μανωλάκη (ΠΜ Μανωλάκη)
Πρόκειται για μονάδα έκτασης 985,91 στρ. της οποίας ο βοσκός κατέχει τη χορτονομή, αλλά όχι την
ιδιοκτησία του λιβαδιού (μοναστηριακό) (Πίνακας 5.2). Κυρίαρχη βλάστηση είναι η pseudomaquis
του πουρναριού (553,598 στρ., ή 56,15%) και ακολουθεί η φρυγανώδης βλάστηση (299,766 στρ., ή
30,41%) (Φωτ. 5.4). Η γυμνή βραχώδης έκταση καταλαμβάνει το 1,89% (Χάρτης 5.6). Περίπου 250
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
76
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
στρέμματα είναι αναβαθμίδες που καλύπτονται από φρύγανα (220 στρ.) ή φρύγανα σε πολύ μικρές
κλίσεις (30 στρ.). Η μονάδα αποτελείται από 514 μζμ, εκ των οποίων τα 314 περίπου βόσκουν στη
χορτονομή από Απρίλιο μέχρι Ιούνιο, και 200 περίπου μικρά στο Βουνό. Την περίοδο Αυγούστου –
Σεπτεμβρίου παρέχονται συμπληρωματικές τροφές στα ζώα (όπως κριθάρι, καλαμπόκι, τριφύλλι,
βρώμη, βίκο, σανό). Τον Οκτώβρη τα βάζουν σε χειμωνιάτικους τόπους (Άγιο Ανδρέα, Άγιο Παύλο,
Προφήτης Ηλίας). Η χορτονομή διαθέτει πέντε (5) πηγές νερού. Ο κτηνοτρόφος τυροκομεί μόνος
του.
Φωτογραφία 5.4. Φρυγανολίβαδο στη χορτονομή Μανώλη Μανωλάκη.
Λαμβάνοντας υπόψη το ποσοστό κάλυψης της κάθε μίας κλάσης βοσκήσιμης ύλης σε κάθε τύπο
λιβαδιών της Σκύρου διαμορφώνεται η συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και
διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης η οποία ανέρχεται στους 134 περίπου τόνους (Πίνακας 5.4).
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το αγροτικό ζωικό κεφάλαιο το οποίο θα πρέπει να χρησιμοποιεί
τους λιβαδικούς πόρους της χορτονομής Βαρσάμου ώστε να επέλθει κανονική βοσκοφόρτωση
(κοίτα ανισότητα 1) πρέπει να ανέρχεται σε
ΖΚ = 147.340,9 χλγ / (10 μήνες* 30 ημέρ.*1,15 χλγ/ημέρ*1,1 μζμ) = 388,2 μζμ
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
77
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Χάρτης 5.6. Πιλοτική Μονάδα Μανώλη Μανωλάκη.
Πίνακας 5.4. Χαρακτηριστικά παραγωγικότητας κλάσεων βοσκήσιμης ύλης των λιβαδικών τύπων της χορτονομής
Μανώλη Μανωλάκη.
Λιβαδικός
τύπος (ΛΤ)
Θαμνολίβαδα
Ποολίβαδα
Φρυγανολίβαδα
Σύνολο
Έκταση ΛΤ
(Ha)
Κλάση ΒΥ
Κάλυψη
κλάσης (%)
Έκταση
κλάσης (Ha)
Παραγωγικότητα
κλάσης (χλγ/Ha)
Παραγωγή2
(χλγ)
θαμνώδης
65
40,1
3000
120.352,2
ποώδης
35
21,6
360
7776,6
τυπική ποώδης
βραχώδης
ποώδης
-
-
-
-
0
0
0
φρύγανα
θαμνώδης
ποώδης
70
10
20
21,0
3,0
6,0
88,4
375
3000
392
7929
7868,9
8993,0
2350,2
147.340,9
61,71
0
30,0
88,4
1
Στην έκταση αυτή έχουν προστεθεί και τα 6,35 Ha χαμηλού δάσους.
2
Αναφέρεται στη συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
78
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Προτείνεται:
Α) Εκρίζωση φρυγάνων (σε έκταση έως και 250 στρεμμάτων) που βρίσκονται σε ήπιες κλίσεις και
σπορά με 3 χλγ/στρ. ποσότητα σπόρων αυτοφυών αγρωστωδών και ψυχανθών.
Β) Περίφραξη του 30% εκτάσεων πουρναριού (553,6*0,3=166,1 στρέμ.) για δύο (2) έτη και ύστερα
από τα (2) δύο έτη να επιτρέπεται η βόσκηση από τον Ιούνιο μέχρι λήξη της θερινής περιόδου.
Γ) Αναστολή της βόσκησης για δύο (2) έτη και κατόπιν ελαφριά βόσκηση για ένα (1) έτος. Το 4ο έτος
θα εφαρμοστεί σύστημα αναστολής και περιφοράς της βόσκησης σε όλη τη διάρκεια του έτους, ως
εξής: αρχές άνοιξης στα βραχώδη λιβάδια, μέσα άνοιξης στα φρύγανα, τέλη άνοιξης στις
καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αρχές καλοκαιριού στους θαμνώνες πουρναριού. Με τον τρόπο αυτό
αναμένεται η ανάκαμψη της διαθέσιμης ετήσιας βοσκήσιμης ύλης του πουρναριού και η αποφυγή
καταστάσεων σχηματισμού πυκνούς ξυλώδους δομής. Σε περίπτωση που εφαρμοστεί η εκρίζωση
των φρυγάνων και η εγκατάσταση βοσκόμενου ξηρικού λειμώνα τότε η βόσκηση να περιοριστεί
μόνο σε αυτή την έκταση για δύο (2) έτη, στη διάρκεια από Απρίλιο μέχρι Ιούνιο, με μείωση όμως
του ζωικού κεφαλαίου που βόσκει τώρα κατά 50% (δηλ. 257 πρόβατα (όχι αίγες) την άνοιξη).
Αναμένεται:
Α) Από την εκρίζωση των φρυγάνων και η ανασύσταση ξηρικού βοσκόμενου λειμώνα με σπορά
αγρωστωδών αναμένεται να αυξηθεί η παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης των οργωμένων
μπορεί να ανέλθει στα 2000 χλγ/Ha. Έτσι η επιπλέον διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη μπορεί να ανέλθει
στα 25 Ha * 2000 χλγ/Ha = 50.000 χλγ, η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες
επιπλέον 89,5 μζμ.
Β) Περίφραξη του 30% εκτάσεων πουρναριού (166,1 στρέμματα) για 2 χρόνια αναμένεται η
διαθέσιμη παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης να ανέλθει στα
(i) αβελτίωτη έκταση θάμνων: στα 25,2 Ha * 3000 χλγ/Ha = 75.566,1 χλγ,
(ii) αβελτίωτη έκταση ποωδών: στα 13,6 Ha * 360 χλγ/Ha = 4882,7 χλγ,
(ii) βελτιωμένη έκταση θάμνων: στα 10,8 Ha * 5000 χλγ/Ha = 53.975,8 χλγ,
(iv) βελτιωμένη έκταση ποωδών: στα 5,81 Ha * 1200 χλγ/Ha = 6975,3 χλγ,
η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες επιπλέον 70,0 μζμ.
Γ) Από την αναστολή της βόσκησης για δύο (2) έτη, την επακόλουθη ελαφριά βόσκηση για ένα (1)
έτος και την εφαρμογή του συστήματος αναστολής και περιφοράς της βόσκησης σε όλη τη διάρκεια
του έτους αναμένεται ο διπλασιασμός της παραγωγής βοσκήσιμης ύλης όλων των κλάσεων. Αυτό
θα οδηγήσει στην ικανοποίηση διπλάσιου αριθμού μζμ σε σχέση με αυτόν που ικανοποιεί τώρα,
δηλ. κατά 388,2 μζμ επιπλέον.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
79
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Δηλαδή, συνολικά, και μετά την εφαρμογή των μέτρων, η ΠΜ Μανωλάκη θα μπορεί να
ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες συνολικά από 388,2 μζμ που είναι σήμερα, μέχρι και στις 935,9
μζμ. για 10 μήνες το χρόνο.
iii. Πιλοτική Μονάδα Νικόλαου Παναγιώτου (ΠΜ Παναγιώτου)
Πρόκειται για μεγάλη μονάδα έκτασης 1737,996 στρ. που βρίσκεται νότιο-νοτιοδυτικά του Αχίλλι
(Χάρτης 4.7). Ο βοσκός έχει τη χορτονομή, αλλά όχι την ιδιοκτησία (την έκταση τη νοικιάζει).
Κυρίαρχη βλάστηση είναι τα φρυγανολίβαδα (756,52 στρ., ή 43,53%) και ακολουθούν τα
pseudomaqui του πουρναριού (530,689 στρ., ή 30,53%) (Πίνακας 5.2, Φωτογραφία 5.5). Η γυμνή
βραχώδης έκταση καταλαμβάνει το 0,16%. Στη μονάδα βόσκουν 481 αιγοπρόβατα. Από το τέλος
Μάρτη μέχρι τον Αύγουστο 100 περίπου μζμ χρησιμοποιούν το τμήμα Α, και τον Αύγουστο και
Σεπτέμβρη βόσκουν όλες οι μζμ στο Τμήμα Β στο οποίο υπάρχουν και λειμώνες. Στη διάρκεια του
χειμώνα μεταφέρονται στην περιοχή Πεύκος. Νερό προμηθεύεται με πιεστικό από το Νυφάτσι. Ο
κτηνοτρόφος δεν κλαδονομεί, ενώ τυροκομεί μόνος του στο Τμήμα Α.
Χάρτης 5.7. Πιλοτική Μονάδα Νικολάου Παναγιώτου.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
80
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Φωτογραφία 5.5. Θαμνολίβαδο της Πιλοτικής Μονάδας του Νικολάου Παναγιώτου.
Υπολογίζεται ότι εκτός από τα 16,6 στρ. καλλιεργειών, υπάρχουν περίπου 40-50 στρ. που ήταν
παλιές καλλιεργούμενες εκτάσεις ή είναι εκτάσεις με ήπιες κλίσεις, που μπορούν να καλλιεργηθούν
ή να απομακρυνθούν μηχανικά τα φρύγανα.
Λαμβάνοντας υπόψη το ποσοστό κάλυψης της κάθε μίας κλάσης βοσκήσιμης ύλης σε κάθε τύπο
λιβαδιών της Σκύρου διαμορφώνεται η συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και
διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης η οποία ανέρχεται στους 171,5 περίπου τόνους (Πίνακας 5.5).
Πίνακας 5.5. Χαρακτηριστικά παραγωγικότητας κλάσεων βοσκήσιμης ύλης των λιβαδικών τύπων της χορτονομής
Νικολάου Παναγιώτου.
Λιβαδικός
τύπος (ΛΤ)
Θαμνολίβαδα
Ποολίβαδα
Έκταση ΛΤ
(Ha)
Κλάση ΒΥ
Κάλυψη
κλάσης (%)
Έκταση
κλάσης (Ha)
Παραγωγικότητα
κλάσης (χλγ/Ha)
Παραγωγή1
(χλγ)
θαμνώδης
ποώδης
65
35
40,1
21,6
3000
360
103.484,4
6686,7
τυπική ποώδης
βραχώδης
ποώδης
-
1,1
2000
2226,0
42,1
252
10.592,1
φρύγανα
θαμνώδης
ποώδης
70
10
20
53,0
7,6
15,1
171,9
375
3000
392
7929
19.858,7
22.695,6
5931,1
171.474,5
53,1
43,1
Φρυγανολίβαδα
75,7
Σύνολο
171,9
1
Αναφέρεται στη συνολική δυνητική ετήσια παραγωγή επιλέξιμης και διαθέσιμης βοσκήσιμης ύλης.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
81
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Από τα παραπάνω προκύπτει ότι το αγροτικό ζωικό κεφάλαιο το οποίο θα πρέπει να χρησιμοποιεί
τους λιβαδικούς πόρους της χορτονομής Παναγιώτου ώστε να επέλθει κανονική βοσκοφόρτωση
(κοίτα ανισότητα 1) πρέπει να ανέρχεται σε
ΖΚ = 169.860,6 χλγ / (10 μήνες* 30 ημέρ.*1,15 χλγ/ημέρ*1,1 μζμ) = 451,8 μζμ
Προτείνεται:
Α) Εκρίζωση φρυγάνων (σε έκταση μέχρι και 40-60 στρεμ.) σε ήπιες κλίσεις και σπορά με 3 χλγ/στρ.
ποσότητα σπόρων.
Β) Περίφραξη του 30% εκτάσεων πουρναριού (166 στρέμ.) για δύο (2) χρόνια και ύστερα από τα δύο
(2) χρόνια να επιτρέπεται η βόσκηση από τον Ιούνιο μέχρι λήξη της θερινής περιόδου.
Γ) Περιφορά της βόσκησης μέσα στο έτος, ως εξής: αρχές άνοιξης στα βραχώδη λιβάδια, μέσα
άνοιξης στα φρύγανα, τέλη άνοιξης στις καλλιεργήσιμες εκτάσεις, αρχές καλοκαιριού στους
θαμνώνες πουρναριού.
Αναμένεται:
Α) Από την εκρίζωση των φρυγάνων και την ανασύσταση ξηρικού βοσκόμενου λειμώνα με σπορά
αγρωστωδών αναμένεται να αυξηθεί η παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης των οργωμένων
μπορεί να ανέλθει στα 2000 χλγ/Ha. Έτσι η επιπλέον διαθέσιμη βοσκήσιμη ύλη μπορεί να ανέλθει
στα 60 Ha * 2000 χλγ/Ha = 120.000 χλγ, η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες
επιπλέον 25,7 μζμ.
Β) Από την περίφραξη του 30% εκτάσεων πουρναριού (166,1 στρέμματα) για δύο (2) χρόνια
αναμένεται η διαθέσιμη παρεχόμενη παραγωγή βοσκήσιμης ύλης να ανέλθει στα
(i) αβελτίωτη έκταση θάμνων: στα 24,2 Ha * 3000 χλγ/Ha = 72.600 χλγ,
(ii) αβελτίωτη έκταση ποωδών: στα 13,0 Ha * 360 χλγ/Ha = 4680 χλγ,
(ii) βελτιωμένη έκταση θάμνων: στα 10,3 Ha * 5000 χλγ/Ha = 51.500 χλγ,
(iv) βελτιωμένη έκταση ποωδών: στα 5,6 Ha * 1200 χλγ/Ha = 6720 χλγ,
η οποία μπορεί να ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες επιπλέον 66,8 μζμ.
Γ) Από την αναστολή της βόσκησης για δύο (2) έτη, την επακόλουθη ελαφριά βόσκηση για ένα (1)
έτος και την εφαρμογή του συστήματος αναστολής και περιφοράς της βόσκησης σε όλη τη διάρκεια
του έτους αναμένεται ο διπλασιασμός της παραγωγής βοσκήσιμης ύλης όλων των κλάσεων. Αυτό
θα οδηγήσει στην ικανοποίηση διπλάσιου αριθμού μζμ σε σχέση με αυτόν που ικανοποιεί τώρα,
δηλ. κατά 451,8 μζμ επιπλέον.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
82
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Δηλαδή, συνολικά, και μετά την εφαρμογή των μέτρων, η ΠΜ Παναγιώτου θα μπορεί να
ικανοποιήσει τις τροφικές ανάγκες συνολικά από 451,8 μζμ που είναι σήμερα, μέχρι και στις 996,1
μζμ. για 10 μήνες το χρόνο.
Ι. Διαχειριστικό Σχέδιο για το Αλογάκι της Σκύρου
Η εφαρμογή μέτρων διαχείρισης της κτηνοτροφίας της Σκύρου, θα βελτιώσει σε μεγάλο βαθμό την
κατάσταση των βιοτόπων για το Αλογάκι της Σκύρου. Μετά την ολοκλήρωση τέτοιων δράσεων και
εφόσον η κατάσταση του πληθυσμού και των βιοτόπων του είδους παραμένουν σε κρίσιμη
κατάσταση προτείνεται η σχεδίαση και εφαρμογή ολοκληρωμένου Διαχειριστικού Σχεδίου για το
Αλογάκι της Σκύρου, που θα προβλέπει:
•
Αποκλειστικές ζώνες για χρήση από το αλογάκι της Σκύρου, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες
για γεωργία και κτηνοτροφία (αιγο-προβατοτροφία). Εδώ εντάσσεται πιθανό δίκτυο
συνδεδριών.
•
Καθορισμός της εκ περιτροπής βόσκησης αυτών των περιοχών, ώστε να ευνοηθεί το αλογάκι
της Σκύρου.
•
Εμπλουτισμός με επιθυμητά, για το αλογάκι της Σκύρου, αυτοφυή φυτικά είδη.
•
Περαιτέρω ανάδειξη του είδους με σκοπό την προώθηση αγρο- και οικο-τουριστικών
δραστηριοτήτων.
•
Δημιουργία αμιγών πληθυσμών με Αλογάκια της Σκύρου εκτός Σκύρου.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
83
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Πίνακας 5.2. Επακριβές χρονικό διάστημα και κοστολόγιο
Δράσεις - Μέτρα
Χρονικό διάστημα
Εργασίες με κόστος
Κτηνοτρόφοι
Σταδιακή εφαρμογή σε διάστημα
10 ετών
Θα χρειαστούν χρήματα μόνο σε
περίπτωση αποζημίωσης των
κτηνοτρόφων για την απώλεια
εισοδήματος από τη μείωση του
ζωϊκού τους κεφαλαίου
Δήμος
Άμεση εφαρμογή στους
επόμενους μήνες
Εφαρμογή
Κανονική Βοσκοφόρτωση
(Μέτρο Α)
Αύξηση εκτάσεων για
παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με μηχανικό καθαρισμό
φρυγανολίβαδων ήπιων
κλίσεων (Μέτρο Β)
Αύξηση εκτάσεων για
παραγωγή βοσκήσιμης ύλης
με εκμετάλλευση των
εγκαταλελειμμένων
αναβαθμίδων και περιοχών
με ήπιες κλίσεις για
δημιουργία ξηρικών
λειμώνων (Μέτρο Γ)
Δήμος –
Κτηνοτρόφοι
Ρύθμιση της βόσκησης στα
ποολίβαδα (Μέτρο Δ)
Κτηνοτρόφοι
Εφαρμογή συστήματος
βόσκησης με εναλλαγές
μέσα στο χρόνο (Μέτρο Ε)
Δημιουργία δικτύου με
μεμονωμένες συδενδρίες
υψηλών δένδρων (Μέτρο
Στ)
Διοικητικά μέτρα (Ένταξη σε
Περιοχές Υψηλής Φυσικής
Αξίας-Ενεργοποίηση
κτηνοτροφικού
Συνεταιρισμού κ.ά.) (Μέτρο
Ζ)
Διαχειριστικό Σχέδιο
ανάπτυξης λιβαδιών της
Σκύρου (Μέτρο Η)
Δήμος –
Κτηνοτρόφοι
Προϋπολογισμός
Το όχημα υπάρχει, επομένως μόνο
Ειδικός που θα
η πληρωμή του οδηγού και τα
υποδείξει τις θέσεις:
καύσιμα. Επιστημονικός σύμβουλος
1000 €
για την υπόδειξη των θέσεων
Το όχημα υπάρχει, επομένως
πληρωμή του οδηγού και τα
καύσιμα. Επίσης πληρωμή για την
αγορά σπόρου (ντόπιου υλικού),
πληρωμή εργάτη για τη σπορά.
Άμεση εφαρμογή στους
Επίσης πληρωμή εργάτη για τη
επόμενους μήνες
συλλογή σπόρων αυτοφυών φυτών
κατά τον Απρίλιο-Μάιο και αρχές
Ιουνίου. Χρήματα για ειδικό που θα
υποδείξει τα είδη που θα
χρησιμοποιηθούν
Χωρίς κόστος. Μόνο με ενημέρωση
Σταδιακή εφαρμογή τα επόμενα
κτηνοτρόφων. Ίσως χρειαστούν
χρόνια
χρήματα μόνο για περιφράξεις
Χωρίς κόστος. Μόνο με ενημέρωση
Σταδιακή εφαρμογή τα επόμενα
κτηνοτρόφων. Ίσως χρειαστούν
χρόνια
χρήματα μόνο για περιφράξεις
Ειδικός που θα
υποδείξει τα είδη:
1500 €
Δήμος
Άμεση εφαρμογή τους επόμενους
μήνες
Κόστος περιφράξεων και των
ειδικών που θα υποδείξουν τις
θέσεις περίφραξης
Ειδικός που θα
υποδείξει τις θέσεις:
1500 €
Δήμος Κτηνοτρόφοι
Άμεση έναρξη της διαδικασίας
τους επόμενους μήνες
Κόστος μόνο για τη συμμετοχή
ειδικού συμβούλου
Ειδικός Σύμβουλος:
5000 €
Δήμος –
Επιστημονικό
προσωπικό –
Διεύθυνση
Δασών
Άμεση έναρξη τους επόμενους
μήνες
Επιστημονικό προσωπικό
περίπου 25.000€ συν
ΦΠΑ
Χρήματα για περιφράξεις,
δημιουργία ποτίστρων (και
μεταφορά νερού εκεί), κόστος
Πιλοτικά μέτρα –
Δήμος –
Άμεση εφαρμογή τους επόμενους
οδηγού και καυσίμων για την
Ειδικός Σύμβουλος:
Συνδυαστικά μέτρα – Μέτρα
Κτηνοτρόφοι
μήνες
εκρίζωση φρυγάνων, χρήματα για
5000 €
επίδειξης (Μέτρο Θ)
αγορά σπόρων. Επιστημονικός
σύμβουλος για την εφαρμογή των
μέτρων
Εφαρμογή τα επόμενα χρόνια, με
Διαχειριστικό Σχέδιο για το
Δήμος –
σταδιακή εφαρμογή:
Περίπου 25.000 € συν
Αλογάκι της Σκύρου (Μέτρο Επιστημονικό
συγκέντρωση βιβλιογραφίας,
Επιστημονικό προσωπικό
ΦΠΑ
Ι)
προσωπικό
μελέτη της ποικιλίας, κατάρτιση
διαχειριστικού σχεδίου
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
84
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Α. Ξενόγλωσση
Adamopoulou C., P. Pafilis and E. Valakos. 1999. Diet composition of Podarcis milensis, Podarcis
gaigeae and Podarcis erhardii (Sauria: Lacertidae) during summer. Bonner Zoologische Beitrage,
48:275-282.
Davis P.H. (ed.). 1965-1985. The Flora of Turkey & the East Aegean Islands. Vol. 1-9. Edinburgh
University Press.
Fytikas M., F. Innocenti, P. Manetti., R. Mazzuoli, A. Peccerillo and L. Villari. 1984. Tertiary to
Quarternary evolution of volcanism in the Aegean region. Jour. Geol. Soc., sp. Publ., 17:687-699.
Gustafsson M. and S. Snogerup. 1974. Studies in the Aegean flora. XXII. The flora of the island of
Skantzoura. Botaniska Notiser, 127:364-372.
IUCN. 1982. The rare, threatened and endemic plants of Greece. Ann. Musei Goulandris, 5:69-105.
IUCN. 2006. IUCN Red List of Threatened Species. http://www.iucnredlist.org/apps/redlist/details/61547/0
Kamari G. 1984. Fritilaria sporadum (Liliaceae), a new species from N. Sporades (Greece).
Willdenowia, 14:331-333.
Kamari G., D. Phitos, B. Snogerup and S. Snogerup. 1988. Flora and vegetation of Yioura, N. Sporades,
Greece. Willdenowia, 17:59-85.
Legakis A. and P. Maragou. 2009. The Red Data Book of threatened vertebrates of Greece. Hellenic
Zoological Society, Athens.
Paracchini M.L., J.-E. Petersen, Y, Hoogeveen, C. Bamps, I. Burfield and C. van Swaay. 2008. High
Nature Value Farmland in Europe. An estimate of the distribution patterns on the basis of land
cover and biodiversity data. European Environment Agency, Luxembourg: Office for Official
Publications of the European Communities, EUR 23480 EN, p. 102.
Phitos D. 1967. Florula Sporadum. Phyton (Austria), 12(1-4): 102-149.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
85
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Phitos D. and S. Snogerup. 1973. A new species of Aethionema from Skiros, Greece. Botaniska
Notiser, 126:142-145.
Phitos D., A. Strid, S. Snogerup and W. Greuter. 1995. The Red Data Book of rare and Threatened
Plants of Greece. WWF.
Pollock M. 1999. Προκαταρκτική Έκθεση για τα Αποτελέσματα της Εντατικής Βόσκησης στα
Χαρακτηριστικά της Θαμνώδους Βλάστησης στην Τοποθεσία Βουνό της Νήσου Σκύρου, σελ. 17.
Snogerup S. and B. Snogerup. 2004. Changes in the flora of some Aegean islets 1968-2000. Plant
Systematics and Evolution, 245:169-213.
Snogerup S., R. von Bothmer and M. Gustaffson. 1980. Floristic report from the island of Psathura
(Greece). Botaniska Notiser, 133:145-148.
Snogerup S., B. Snogerup, D. Phitos, G. Kamari and A. Anagnostopoulos. 1991. Flora and vegetation
of Kira Panagia, N Sporades, Greece.
Strid A.and K. Tan. 1997. Flora Hellenica I. Koeltz Scientific Books, Koenigstein, Germany.
Strid A.and K. Tan. 2002. Flora Hellenica II. Koeltz Scientific Books, Koenigstein, Germany.
Tan K. and G. Iatrou. 2001. Endemic Plants of Greece – the Pelloponesse.
Tutin Τ.G., et al. 1964 – 1980. Flora Europea. Cambridge University Press, London.
Bothmer von R. 1985. Differentiation patterns in the Scutellaria albida group (Lamiaceae) in the
Aegean area. Nordic Journal of Botany, 5(5):421-439.
Β. Ελληνόγλωσση
Βραχνάκης M. 2005. Ο Ενδημισμός στα Φυτά των Σποράδων. Αυτοτελής Έκδοση. Εργαστήριο
Λιβαδοπονίας. Τμήμα Δασοπονίας και Διαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, Παράρτημα
Καρδίτσας, ΤΕΙ Λάρισας, σελ. 99.
Βραχνάκης Μ.Σ. και Π. Κωστοπούλου. 2006. Λιβαδοπονία (Σημειώσεις για το Εργαστηριακό
Μάθημα). ΤΕΙ Λάρισας, Τμήμα Δασοπονίας & Διαχ. Φυσ. Περ/ντος, Παράρτημα Καρδίτσας, σελ.
156.
Δημητρέλλος Γ., Π. Δημόπουλος, Κ. Κασιούμης, Κ. Παπακωνσταντίνου, Δ. Παπανδρόπουλος, Σ.
Καζαντζίδης, και Γ. Ρουσόπουλος. 1995. Στενά Αλιάκμονα, Καλόν Όρος Κεφαλληνίας, Όρος
Κερκής Σάμου, Νήσος Σαρία, Νήσοι Κυρά Παναγιά, Πιπέρι, Γιούρα, Σκάντζουρα. Αναγνώριση και
Αξιολόγηση Βιοτόπων Ορνιθοπανίδας για ένταξη στο Κοινοτικό Δίκτυο της Οδηγίας
79/409/Ε.Ο.Κ. Πρόγραμμα ENVIREG.
Καμηλάκη-Πολυμέρου Α. και Ε. Καραμανές. 2008. Λαογραφία: Παραδοσιακός Πολιτισμός. Κέντρα
Εκπαίδευσης Ενηλίκων. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων, σελ. 162, Αθήνα.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
86
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
Καραγιαννακίδου Β., Χ. Ζιώρη και Μ. Τασούλα. 2000. Τα Απειλούμενα Φυτά και η Προστασία τους
στην Ελλάδα. 9ο Πανελλήνιο Δασολογικό Συνέδριο, 17-20 Οκτωβρίου, Κοζάνη.
Καραμέρης Α. 2001. Αειφορικός Τουρισμός και Δάση. 13ο Συνέδριο ΠΑΣΝΔΟΙΚΟ. Ρόδος.
http://www.eco-net.gr/13sinedr/13karameris.htm
Μουντράκης Δ.Μ. 1985. Γεωλογία της Ελλάδας. ΑΠΘ, Θεσσαλονίκη.
Οικονομίδου Ε. 1969. Γεωβοτανική Έρευνα Νήσου Σκιάθου. Φυτογεωγραφία των Βορείων
Σποράδων. Διδακτορική Διατριβή. Αθήνα.
Ο.Κ.Χ.Ε. 1999. Βάση Δεδομένων. Αθήνα.
Παφίλης Π. και Σ. Βαλάκος 2011, Τι Κρύβεται πίσω από ένα Γίγαντα: Η Περίπτωση της Σαύρας της
Σκύρου. Κοινωφελές Ίδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση. Μελέτες 2010. Εθνικό και Καποδιστριακό
Πανεπιστήμιο Αθηνών σελ. 102
ΥΛΗ. 2005. Βελτίωση Δημοτικών Βοσκοτόπων Σκύρου.
Φαλτάϊτς Μ. 1976. Σκυριανών Συσσωματώσεις. Οι «Σμίχτες» - Σκυριανοί Τσοπάνηδες. Έκδοση
Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Σκύρου, σελ. 19.
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
87
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
88
Σχέδιο Δράσης Αγρολιβαδικών οικοσυστημάτων (ΑΛΣΔ) – Τελική Έκθεση
LIFE09NAT/GR/000323 - “Demonstration of the Biodiversity Action Planning approach,
to benefit local biodiversity on an Aegean island, Skyros”
89

Ελληνο-Αγγλικού και Αγγλο-Ελληνικού Γλωσσαρίου

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΚΑΡΔΙΤΣΑΣ

Σχολή Δασολογίας & Φυσικού Περιβάλλοντος

σποροι κτηνοτροφικων φυτων

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ LIFE09NAT/GR/000323 `Demonstration

Η ΚΤΗΝΟΤΡΟΦΙΑ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ

Επιστημονική Επετηρίδα Νικόλαου Στάμου (εισαγωγικό μέρος)

Κανονισμός Λειτουργίας ΠΜΣ Α` & Β` κύκλου

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΥΠΟΨΗΦΙΩΝ ΠΟΥ ΠΛΗΡΟΥΝ ΚΑΙ ΔΕΝ ΠΛΗΡΟΥΝ

Μετάβαση στην ανάλυση τιμών

προς συμπληρωση απο τον προμηθευτη

Γεωργία και Ύπαιθρος 2020

ΑΔΑ: Β4ΘΟ0-ΠΜΜ