ΘΕΜΑ: «Υποστηρικτικό υλικό για δράσεις στα σχολεία κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού» ΣΧΕΤ.: το με αριθμ. 26926/Γ1/26-02-2013 έγγραφο του Υ.ΠΑΙΘ.Π.Α. με θέμα: «Δράσεις κατά της Σχολικής βίας και του εκφοβισμού την 6η Μαρτίου 2013» Με αφορμή την καθιέρωση της 6ης Μαρτίου ως Πανελλήνιας Σχολικής Ημέρας κατά της Βίας στο Σχολείο και σε συνέχεια του παραπάνω σχετικού, σας αποστέλλουμε ενδεικτικό υποστηρικτικό υλικό για δράσεις στα σχολεία σας προς την κατεύθυνση: α. της ενημέρωσης και της ευαισθητοποίησης, β. της πρόληψης, της διαχείρισης και της αντιμετώπισης της ενδοσχολικής βίας και του εκφοβισμού καθώς και των φαινομένων ξενοφοβίας/ρατσισμού και διακρίσεων. Συγκεκριμένα, επισυνάπτεται ή προτείνεται προς ανάκτηση το παρακάτω υλικό: 1. «Ενδοσχολική Βία και Εκφοβισμός: Αιτίες, επιπτώσεις, αντιμετώπιση». Απαντήσεις στα ερωτήματα των εκπαιδευτικών». 2. 3. 4. 5. 6. Ενημερωτικό έντυπο της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. για τους/τις εκπαιδευτικούς, το οποίο εκπονήθηκε και υλοποιήθηκε σε σχολεία στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Διακρατικού Προγράμματος «ΔΑΦΝΗ ΙΙ». (Επισυναπτόμενο) «Ενδοσχολική Βία και Εκφοβισμός: Αιτίες, επιπτώσεις, αντιμετώπιση». Απαντήσεις στα ερωτήματα των γονέων». Ενημερωτικό έντυπο της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. για τους γονείς, το οποίο εκπονήθηκε και υλοποιήθηκε στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού Διακρατικού Προγράμματος «ΔΑΦΝΗ ΙΙ». (Επισυναπτόμενο) «Δραστηριότητες στην τάξη για την πρόληψη του εκφοβισμού και της βίας μεταξύ των μαθητών. Εγχειρίδιο εκπαιδευτικών πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης» (Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. 2011). Το εγχειρίδιο περιέχει θεωρητικές γνώσεις για το φαινόμενο του εκφοβισμού, μεθοδολογικές οδηγίες καθώς και την αναλυτική παρουσίαση 11 βιωματικών εργαστηρίων που μπορούν να αναπτύξουν οι εκπαιδευτικοί με τους μαθητές/-τριες στην τάξη. Το κάθε εργαστήριο διαρκεί 90 λεπτά και εστιάζει θεματικά σε μια από τις πολλαπλές διαστάσεις του εκφοβισμού. Η συνολική διάρκεια είναι 22 ώρες και υλοποιείται στο πλαίσιο της Ευέλικτης Ζώνης του σχολικού προγράμματος. (Επισυναπτόμενο) «Από τα σπορ στην καθημερινή ζωή. Όλοι διαφορετικοί, όλοι ίσοι» (Πρόγραμμα ΚΑΛΛΙΠΑΤΕΙΡΑ-Γραφείο Ολυμπιακής Παιδείας ΥΠΕΠΘ, 2008) Οι θεματικές ενότητες που αναπτύσσονται στο εκπαιδευτικό υλικό πραγματεύονται θέματα σχετικά με: (α) τα ανθρώπινα δικαιώματα, (β) την πολυπολιτισμικότητα, (γ) τον ρατσισμό και την ξενοφοβία, (δ) την ισότητα των φύλων στην εκπαίδευση και την κοινωνία και (ε) τις κοινωνικές ανισότητες και τον κοινωνικό αποκλεισμό. Το εκπ/κό υλικό περιλαμβάνει: (α) Τετράδιο δραστηριοτήτων Α΄,Β΄,Γ΄Δημοτικού, (β) Τετράδιο δραστηριοτήτων Δ΄,Ε΄,ΣΤ΄Δημοτικού, (γ) Βιβλίο Εκπαιδευτικού. Διαθέσιμο: http://repository.edulll.gr/1388 Πρόγραμμα ελέγχου των συγκρούσεων: «Εγώ» και «Εσύ» γινόμαστε «Εμείς» - Σοφία Τριλίβα & Giovanni Chimienti (1998) Το εγχειρίδιο απευθύνεται σε δασκάλους/-ες που επιθυμούν να εισάγουν τις κοινωνικές δεξιότητες σε θέματα διαχείρισης σχέσεων και αποφυγής της επιθετικότητας και της βίας στα σχολεία. Διαθέσιμο: http://crete.academia.edu/SofiaTriliva/Books/1161815/_ «Παιχνίδια-δραστηριότητες συνεργασίας, επίλυσης συγκρούσεων» (Παιδαγωγικά παιχνίδια. Τεύχος Α & Παιδαγωγικά παιχνίδια. Τεύχος Β) Καραμπέρη- Τζουριάδου, Ε. & Πανταζή, Σ. (2004). ● Παιδαγωγικά παιχνίδια. Τεύχος Α: Παιχνίδια γνωριμίας, εμπιστοσύνης, συνεργασίας Ι. Διαθέσιμο: http://repository.edulll.gr/256 ● Παιδαγωγικά παιχνίδια. Τεύχος Β: Παιχνίδια-δραστηριότητες συνεργασίας, επίλυσης συγκρούσεων ΙΙ. http://repository.edulll.gr/257 Το υλικό, αξιοποιήσιμο στις μικρές τάξεις (Α΄ και Β΄), περιλαμβάνει 16 εικαστικές δραστηριότητες που ενισχύουν τη συνεργασία και την αλληλεπίδραση και 21 θεατρικές δραστηριότητες (δραματοποίηση, εκπαιδευτικό δράμα, κουκλοθέατρο) που συμβάλουν στην απόκτηση δεξιοτήτων για δημιουργική επίλυση των συγκρούσεων. Επιπλέον, Υπάρχουν 17 μικρές ιστορίες από την καθημερινή ζωή των παιδιών οι οποίες στρέφονται γύρω από ένα συγκεκριμένο θέμα σύγκρουσης, όπως την κτητικότητα, τον αποκλεισμό, την άδικη κατηγορία, την κοροϊδία κλπ. Τέλος, παρατίθενται 4 μικρά παραμύθια τα οποία μπορούν να δραματοποιηθούν είτε από τα ίδια τα παιδιά είτε μέσα από κουκλοθέατρο. 7. Παραμύθι, μουσική και διαφορετικότητα «ΣΙΣΟΥΝΤΟ ή σ’ ένα ξεχασμένο πιάνο. Ένα ασπρόμαυρο μουσικό παραμύθι για τη διαφορετικότητα» (Κείμενο: Α. Παπαθεοδούλου, εικ. Χ. Μπεκιάρης, (Ε. Σ. Ν. & Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, 2006) (Επισυναπτόμενο) 8. Διεθνής αμνηστία (ελληνικό τμήμα), Σχέδιο μαθήματος «Είμαστε όλοι μια οικογένεια»-“One family” ( για Α΄,Β΄,Γ΄τάξεις) (Επισυναπτόμενο) 9. «Όλος ο κόσμος ένας κόσμος» Εκπαιδευτικό λογισμικό Το εκπαιδευτικό λογισμικό «Όλος ο κόσμος, ένας κόσμος» αποτελεί την υπερμεσική υλοποίηση μιας συγκεκριμένης διδακτικής πρότασης, η οποία επιδιώκει να συμβάλει στην άμβλυνση των ξενοφοβικών τάσεων και να διαμορφώσει κριτικές αντιλήψεις, στάσεις και συμπεριφορές ανοιχτές στη διαφορετικότητα. Διαθέσιμο: http://www.schools.ac.cy/klimakio/Themata/Glossa/diapolitismikotita.html 10. Συμβούλιο της Ευρώπης. Θρησκευτική ετερότητα και διαπολιτισμική εκπαίδευση: ένα βοήθημα για τα σχολεία Πρόκειται για Οδηγό διαπολιτισμικής μάθησης με εστίαση στη θρησκευτική ετερότητα. Διαθέσιμο: http://www.pi-schools.gr/lessons/religious/europ_diast/thr_eterot_diap_ekp. doc 11. Ενδεικτικά προτεινόμενα λογοτεχνικά βιβλία ● Αρτζανίδου Έλενα, Τα γυαλάκια της Μαλένας, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2010. ● Βέλθουις Μαξ, Ο βάτραχος και ο ξένος, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1997 ● Γρηγοριάδου-Σουρέλη Γαλάτεια. Παιχνίδι χωρίς κανόνες, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 1997. ● D’ Adamo Francesco, Ικμπάλ, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2009 ● Δικαίου Ελένη, Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Τασάκου Τζέμη, Μίλα μη φοβάσαι. 3 ιστορίες για τη βία στο σχολείο, εκδ. Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. ● Ellis Deborah, Στον αγώνα για ψωμί, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2009 ● Jaffé Laura, Saint-Marc Laura, Για να ζήσουμε μαζί. Η βία, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 2008 ● Ζορμπά-Ραμμοπούλου Βησσαρία, Το κρυμμένο εργοστάσιο παιχνιδιών, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2009 ● Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Delete στον ηλεκτρονικό εκφοβισμό, εκδ. Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. ● Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Τριγωνοψαρούλης, εικ. Λ. Βαρβαρούση, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1997. ● Ηλιόπουλος Βαγγέλης, Ο αδελφός του Τριγωνοψαρούλη, εικ. Λ. Βαρβαρούση, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2003. ● Κέιβ Κάθριν και Ρίντελ Κρις, Το Κάτι Άλλο, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1997 ● Κρόουθερ Κίτυ, Ο μαύρος κότσυφας και ο άσπρος γλάρος, μτφρ. Ε. Μαρμαρίδου, εκδ. Σύγχρονοι Ορίζοντες, Αθήνα 1998. Διαθέσιμο στο διαδίκτυο: http://www.mikrosanagnostis.gr/library/pageflip43/Default.html ● Μαντουβάλου Σοφία, Ο Ρίκο Κοκορίκο, εικ. Τ. Σώλου, εκδ. Μικρή Μίλητος, Αθήνα 2003. ● Μόντες Γκραθιέλα, Ο Βαλεντίν μοιάζει με…, μτφρ. Στ. Καραγιάννης, εικ. Gusti, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 1998. ● Μουρίκη Κατερίνα, Γκασμέντ, Ο φυγάς με τη φλογέρα, εκδ. Παπαδόπουλος, Αθήνα 2004 ● Όλφρεϊ Κάθριν, Ο Λάμπης και το κόκκινο καΐκι, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 1986 ● Ρουσάκη Μαρία, Ο νταής του σχολικού, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2010. ● Τσιάμπαλη-Κελεπούρη Χρυσάνθη, Ιστορίες για δειλούς και θαρραλέους, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα 2013 ● Ε.Ψ.Υ.Π.Ε., Τα μπαλόνια της φιλίας και η Μόνα σε καινούριο σχολείο: 2 ιστορίες για τη βία στο σχολείο από παιδιά για παιδιά, εκδ. Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. (Επισυναπτόμενο) Διαθέσιμο: www.mikrosanagnostis.gr/library/pageflip_ekfovismos/Default.ht ml 12. Προτεινόμενο οπτικοακουστικό υλικό ● Tαινία: «Οι μικροί άλλοι» του Νίκου Δροσάκη. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://tabula-rasa.gr/the-little-others Η ταινία έχει για θέμα τα παιδιά-μετανάστες. Η κάμερα βλέπει τον κόσμο μέσα απ’ τα μάτια τους και προσπαθεί να ανακαλύψει την ψυχοσύνθεση και τον κοινό κώδικα όλων των παιδιών, το μοναδικό δυναμικό κόσμο τους, αλλά κι αυτή τη δύναμη που τροφοδοτεί ο φόβος, η ελπίδα για το μέλλον και το όνειρο ενός πολύχρωμου κόσμου, χωρίς «τοίχους», που να αποδέχεται τη διαφορετικότητα. Η ταινία καταγράφει τα μέσα που χρησιμοποιούν οι «μεγάλοι» για να αντιστρέψουν και να αναστείλουν τη δυναμική του κόσμου των παιδιών. Εκπρόσωποι οργανώσεων, οργανισμών, εκπαιδευτικών και μεταναστευτικών φορέων περιγράφουν το φαινόμενο από νομική, κοινωνική και ψυχολογική πλευρά, προτείνοντας ταυτόχρονα και λύσεις. Η ταινία έρχεται να καλύψει ένα κενό στην κινηματογραφική καταγραφή και ανάλυση του φαινομένου «παιδιά μετανάστες/παιδιά μεταναστών». Η παραγωγή είναι του Οργανισμού Tabula Rasa. ● Ντοκιμαντέρ: «Τσιγγάνοι καταυλισμού Ν. Αλικαρνασσού» Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://metamorphosesproject1.blogspot.com Οι Μεταμορφώσεις είναι αστική εταιρεία, μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα, με έδρα το Ηράκλειο Κρήτης. Από το 2004, έχει την επιμέλεια του προγράμματος "Καταγράφω την πραγματικότητά μου/ through my eyes". Με τα σχέδια που υλοποιούνται στο πλαίσιο του προγράμματος, δίνεται η δυνατότητα σε ομάδες που διαφοροποιούνται από τις πλειοψηφίες ως προς την εμφάνιση, τα ήθη, τις πεποιθήσεις ή τη συμπεριφορά, να "μιλήσουν" οι ίδιοι για τον εαυτό τους και για τον τρόπο που αντιλαμβάνονται την πραγματικότητα, χρησιμοποιώντας ως εργαλεία την Τέχνη και τις νέες Τεχνολογίες. Έχουν γίνει προβολές του ντοκιμαντέρ αυτού σε σχολεία και οι αξιολογήσεις των δράσεων αυτών υποδεικνύουν ότι η Τέχνη και ιδιαίτερα οι εξωλεκτικές μορφές της, αποτελούν πολύ αποτελεσματικό μέσο προκειμένου να αναπτυχθεί ένας διάλογος, ιδιαίτερα διαπολιτισμικός. Η γνωριμία με το διαφορετικό φαίνεται πως μειώνει το φόβο και τις αποστάσεις που βάζουμε όταν βρεθούμε απέναντι σε οτιδήποτε άγνωστο και η Τέχνη φαίνεται να διευκολύνει την επικοινωνία μεταξύ της πλειοψηφίας και ομάδων που δεν έχουν άμεση καθημερινή επαφή. ● Ταινία κινουμένων σχεδίων από το εκπαιδευτικό υλικό «Ειρήνη» (΄Υπατη Αρμοστεία των Ηνωμένων Εθνών για τους Πρόσφυγες) Το εκπαιδευτικό υλικό «Ειρήνη» απευθύνεται σε παιδιά ηλικίας 5 έως 8 ετών. Περιλαμβάνει: ➢ Μια ταινία κινουμένων σχεδίων (διάρκειας 7 λεπτών): http://www.youtube.com/watch?v=WQJhuAfVTqo&feature=plc p ➢ Την ιστορία της Ειρήνης (Επισυναπτόμενο) ➢ Σημειώσεις για εκπαιδευτικούς/Φυλλάδιο (Επισυναπτόμενο) Η ιστορία αναφέρεται σε ένα μικρό κορίτσι, την Ειρήνη, που αναγκάζεται να εγκαταλείψει το σπίτι της, να δοκιμάσει την ανασφάλεια και την απόρριψη μέχρι να βρει ζεστασιά, προστασία και στοργή σε ένα νέο σπιτικό. Η χρήση του φυλλαδίου προβλέπεται σε συνδυασμό με την ταινία κινουμένων σχεδίων και προσφέρεται για διάφορες δραστηριότητες. Τα παιδιά ενθαρρύνονται να παρατηρήσουν, να μιλήσουν, να ζωγραφίσουν, να μιμηθούν, να μεταμφιεστούν και να χρησιμοποιήσουν τη φαντασία τους, με βάση τις φιγούρες του φυλλαδίου και της ταινίας κινουμένων σχεδίων. ● Βίντεο: «Στη ζυμαροχώρα» (Εκπαιδευτική Τηλεόραση, Σειρά: Ρατσισμός-Ξενοφοβία, Υπεύθυνη σειράς: Σοφία Μαντουβάλου). Με ευχάριστο και συμβολικό τρόπο τα παιδιά ευαισθητοποιούνται στις έννοιες του ρατσισμού και της ξενοφοβίας και μαθαίνουν ότι το διαφορετικό δεν απειλεί, αλλά εμπλουτίζει τη ζωή μας. Διαθέσιμο: http://www.edutv.gr/index.php?option=com_content&task=view &id=275&Itemid=93 ● Μύθοι του Αισώπου που θίγουν θέματα διαφορετικότητας κινούμενα σχέδια. Διαθέσιμα στο διαδίκτυο: ➢ Η αλεπού και το λελέκι: http://www.youtube.com/watch?v=tDIKtmx7h-U ➢ Το λιοντάρι και το ποντίκι: http://www.youtube.com/watch?v=o0WUp_RF388 ➢ Ο λαγός και η χελώνα: http://www.youtube.com/watch?v=wBq0G6uiakw ΧΡΗΣΙΜΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ανδρέου, Ε. (2007). Εκπαιδευτικό πρόγραμμα παρέμβασης για την αντιμετώπιση της επιθετικότητας και του εκφοβισμού στο δημοτικό σχολείο. Στο Ευανθία Μακρή-Μπότσαρη (επιμ.), Θέματα Διαχείρισης Προβλημάτων Σχολικής Τάξης, Α΄ Τόμος, (σ. 256-276). Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Ανδρέου, Ε. & Smith, P. K. (2002). Το φαινόμενο “bullying” στο χώρο του σχολείου και η άσκηση σωματικής και ψυχολογικής βίας από συνομηλίκους. Παιδαγωγική Επιθεώρηση, 34, 9-25. Κουρκούτας, Η. (2007). Χαρακτηριστικά λειτουργίας και τρόποι αντιμετώπισης των παιδιών με επιθετικές μορφές συμπεριφοράς στο πλαίσιο του σχολείου και της τάξης. Στο Ε. Μακρή-Μπότσαρη (επιμ.). Διαχείριση προβλημάτων σχολικής τάξης, Α΄ Τόμος, (σ.171-190). Αθήνα: Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Olwues, D. (2003). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο: τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε (Επιστημονική Επιμέλεια: Γ. Τσιάντης). Αθήνα: ΕΨΥΠΕ Rigby, Κ. (2008). Σχολικός εκφοβισμός. Σύγχρονες απόψεις, Αθήνα: Τόπος. Τσιάκαλος, Γ. (2008). Σχολικός εκφοβισμός (Παιδαγωγική προσέγγιση). Στο Γ. Πανούσης (επιμ.). Επικίνδυνα παιδιά ή παιδιά σε κίνδυνο; (σ.132-137). Αθήνα: Lector. Χαντζή, Χ., Χουντουμάδη, Α., & Πατεράκη, Λ. (2000). Άσκηση βίας από τους μαθητές στο χώρο του δημοτικού σχολείου. Παιδί και Έφηβος: Ψυχική Υγεία και Ψυχοπαθολογία, 2(1), 97-111. ΧΡΗΣΙΜΗ ΔΙΚΤΥΟΓΡΑΦΙΑ Γκουντσίδου, Β. (2007). Το φαινόµενο bullying και πώς να το αντιµετωπίσετε. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: www.auth.gr/students/services/spc/resources/Bullying_greyscale.pdf Ματσόπουλος, Α. (2009). Επιθετικότητα και βία στα σχολεία: στρατηγικές αντιμετώπισης. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: http://old.law.uoa.gr/crime-research/via-schools.pdf Μαυροσκούφης, Δ. (2007). Στρατηγικές για τη διαχείριση συγκρουσιακών καταστάσεων και προβληματικών συμπεριφορών στη σχολική τάξη. Διαθέσιμο στην ιστοσελίδα: www.ekadeve.gr/arthra/ekpaideutika/stratigikes_symperiforon.doc http://www.aacap.org/cs/root/facts_for_families/bullying http://www.antibullyingnetwork.gr/ http://www.antibullyingnetwork.gr/Default.aspx http://www.apa.org/topics/bullying/index.aspx http://www.bullyingonline.com http://www.e-abc.eu/gr/ http://www.education.com/topic/school-bullying-teasing/ http://www.epsype.gr/ http://www.kidscape.org.uk http://www.scoop.it/t/school-bullying http://www.stopbullying.gov/ http://www.stopcyberbullying.org/ Παρακαλούνται οι Διευθυντές/-ντριες να ενημερώσουν σχετικά και να προωθήσουν σε όλους/ες τους/τις εκπαιδευτικούς των σχολείων το διαθέσιμο υποστηρικτικό υλικό. Προσβλέποντας στη συμβολή όλων για την ανάληψη δράσεων (ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, πρόληψη, διαχείριση) κατά της σχολικής βίας και του εκφοβισμού, είμαι στη διάθεσή σας για ό,τι χρειαστείτε. Η Σχολική Σύμβουλος Ευγενία Ντάγιου