Γραφείο Σχολικών Συμβούλων Α/θμιας Γραφείο Σχολικών Συμβούλων Α/ θμιας Εκπαίδευσης Ν. Εκπαίδευσης Ν. Καστοριάς Καστοριάς ΥπεύθυνοιΣχολικών Υπεύθυνοι Σχολικών Δραστηριοτήτων Α/ Α/θμιας θμιας & & Β/ Β/θμιας θμιας Εκπαίδευσης Εκπαίδευσης Ν Ν. Κα Καστοριάς στοριάς ΔιευθύνσειςΑ/ Διευθύνσεις Α/θμιας θμιας & & Β/ Β/θμιας θμιας Εκπαίδευσης Ν Εκπαίδευσης Ν.. Κα Καστοριάς στοριάς Περιφερειακή Διεύθυνση Εκπαίδευσης Δυτικής Μακεδονίας ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ «Βιωματική μάθηση και εθνογραφία: «Βιωματική μάθηση και εθνογραφία: Μία μεθοδολογική πρόταση για την πρόσληψη της εκπαιδευτικής διαδικασίαςκαι την κατανόηση της εκπαιδευτικής διαδικασίαςκαι την κατανόηση της σχολικής και κοινωνικής πραγματικότητας» ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Η εθνογραφική έρευνα ως ερευνητική διαδικασία: Η εθνογραφική έρευνα ως ερευνητική διαδικασία: Χαρακτηριστικά, ερευνητικό ζητούμενο, ζητήματα σχεδιασμού, μέθοδοι συλλογής στοιχείων και ερευνητικά εργαλεία Γ. Μάνος 2η Συνάντηση Καστοριά, 1/11/2012 ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΕΠΙΤΟΠΙΑΣ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Διάρθρωση της παρουσίασης ά θ ί • • • • • • • • • • Η επιτόπια ό εθνογραφική θ φ ή έρευνα έ Χαρακτηριστικά της έρευνας Ερευνητικό ζητούμενο Ζητήματα σχεδιασμού Επιλογή γή θέματος μ ς και πεδίου έρευνας ρ ς Επιλογή μεθόδων συλλογής στοιχείων Παρουσία στο πεδίο Συμμετοχική παρατήρηση Συνέντευξη Είδ δεδομένων Είδη δ δ έ Η επιτόπια εθνογραφική έρευνα Η επιτόπια εθνογραφική έρευνα Το είδος ίδ της έρευνας έ που εμπλέκει λέ τον ερευνητή σε άμεση, καθημερινή και μακρόχρονη σχέση με τους ανθρώπους θ ώ που μελετά λ ά με στόχο να κατανοήσει τον τρόπο ζωής τους στον τόπο που αυτοί ζουν μέσα έ από ό τη δική δ ή τους σκοπιά ά και να τον περιγράψει Χαρακτηριστικά της εθνογραφικής έρευνας • Προτεραιότητα και έμφαση στην αλληλεπίδραση ανάμεσα στα κοινωνικά υποκείμενα και τον ερευνητή • Ερευνητικό εγχείρημα με συγκεκριμένες προϋποθέσεις και προδιαγραφές και υπόκειται σε έλεγχο, επαλήθευση ή αναίρεση • Εντατική διανοητική και συναισθηματική εμπειρία, μ ρ , η οποία β βασίζεται ζ στην η προσπάθεια ρ και τις δεξιότητες του ερευνητή να αναπτύσσει διαπροσωπικές ρ ς σχέσεις χ ς Χαρακτηριστικά της εθνογραφικής έρευνας της εθνογραφικής έρευνας Αμεσότητα και προσωπική εμπλοκή του ερευνητή • Τα άτομα και οι ομάδες που συμμετέχουν στην ερευνητική διαδικασία προσεγγίζονται ως συνομιλητές με τους οποίους επιδιώκουμε να δημιουργήσουμε κοινωνικοπολιτισμικά πλαίσια επικοινωνίας και παραγωγής ρ γ γής νοημάτων ημ και αναπαραστάσεων ρ • Ο ερευνητής εμπλέκεται ενεργά στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων που μελετά και συνδιαμορφώνει με αυτούς τόσο το συνολικό ερευνητικό σχεδιασμό όσο και τα ίδια τα ερευνητικά ευρήματα Χαρακτηριστικά της εθνογραφικής έρευνας Το βάθος της έρευνας • Έμφαση στη λεπτομέρεια, λεπτομέρεια πολλαπλές οπτικές και πολυεπίπεδη προσέγγιση •Σταδιακή απόκτηση μίας αίσθησης ‘συν‐ βίωσης’ στο υπό μελέτη θέμα (κοινωνικό βίωσης περιβάλλον, φαινόμενο, κοινωνικό πλαίσιο λ ί ή διαδικασία) δ δ ί ) και δυνατότητα δ ό ερμηνείας Το ερευνητικό ζητούμενο της εθνογραφικής έρευνας • • • • • • Αυτή η μεθοδολογική προσέγγιση απαντά Αυτή η μεθοδολογική προσέγγιση απαντά στα ερωτήματα «τι», «πως» και «γιατί»: Τι ακριβώς συμβαίνει εδώ; Π Ποιο είναι ί το νόημα ό σε αυτά ά που κάνουν ά οι άνθρωποι ά θ και με ποιον τρόπο εκφράζεται; Υπάρχουν, και αν ναι, ποιες είναι οι διαφορετικές ερμηνείες των ίδιων διαδικασιών, φαινομένων ή πράξεων; Πως κατανοούν και ερμηνεύουν την πραγματικότητα τα άτομα σε διαφορετικά κοινωνικά και πολιτισμικά πλαίσια; Πωςς επιδρούν ρ και ποιεςς επιπτώσειςς έχουν χ στην η κοινωνική ή δράση ρ η οι διαφορετικές ερμηνείες; Πως συνδέονται οι διάφορες ερμηνείες και νοηματοδοτήσεις με ευρύτερες κοινωνικές διαδικασίες και δομικούς παράγοντες; Η απάντηση αυτών των ερωτημάτων καθιστά ως αναγκαία κάποιου τύπου άμεση ή έμμεση πρόσβαση στη βιωμένη εμπειρία των υποκειμένων β έ ί έ Το ερευνητικό ζητούμενο της εθνογραφικής έρευνας • Να αναδείξει τις διαφορετικές οπτικές γγωνίεςς και τρόπους ρ ς θέασης ης των πραγμάτων σε μία κοινωνία μέσα από τις δικές τους προσλήψεις, προσλήψεις ερμηνείες ερμηνείες, νοηματοδοτήσεις και αναπαραστάσεις • Να αποκαλύψει λύψ νοήματα, ή αξίες, ξί συμβάσεις και κανόνες (ιδεολογία) που εμπεριέχονται σε φαινόμενα και διαδικασίες (λόγια και συμβάντα) Ο σχεδιασμός της έρευνας Ο σχεδιασμός της έρευνας • Διατύπωση του θέματος/ερωτήματος/ προβλήματος • Επιλογή του τόπου έρευνας • Το θεωρητικό πλαίσιο • Η επιλογή κατάλληλων μεθόδων και ο σχηματισμός των ερευνητικών εργαλείων • Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων • Επεξεργασία ί και ανάλυση ά των στοιχείων ί • Η δημοσιοποίηση των ερευνητικών ευρημάτων Ο σχεδιασμός της έρευνας Ο σχεδιασμός της έρευνας • Η οργάνωση ά και ο σχεδιασμός δ ό μιας εθνογραφικής έρευνας πρέπει να κατανοηθούν ως μία κυκλική και επαναλαμβανόμενη διαδικασία και όχι ως μία γραμμική πορεία • Ζητήματα που ανακύπτουν κατά τη διάρκεια της έρευνας θέτουν την ανάγκη για επανασχεδιασμό επανασχεδιασμό, επανατροφοδότηση και συνεχή διάλογο μεταξύ διαφορετικών φάσεων της ης έρευνας ρ ς και μ μεταβολή β ή των ερωτημάτων ρ ημ με μ βάση τα δεδομένα που προκύπτουν από την έρευνα Διατύπωση του θέματος/ερωτήματος/προβλήματος και εύρεση πεδίου έρευνας Ερωτήσεις που βοηθούν στον προσδιορισμό της ερευνητικής περιοχής και των ερευνητικών ερωτημάτων: • Τι; (Περιγραφή του φαινομένου και της διαδικασίας) • Ποιος; (Άτομα και/ή ομάδες και ρόλος του κάθε ς; ( μ /ή μ ς ρ ς συμμετέχοντος) • Γιατί; (Προθέσεις, σκοποί, στόχοι, αιτίες, συσχετισμοί συμπεριφοράς & φ ά κινήτρων) ή ) • Πως; (Πως αλληλεπιδρούν μεταξύ τους) • Με ποια μέσα; (Τρόποι, μέσα, στρατηγικές, τακτικές) Με ποια μέσα; (Τρόποι μέσα στρατηγικές τακτικές) • Πότε; Για πόσο; Που; (Χρόνος, διάρκεια και χώρος) Άσκηση Χωριστείτε σε ομάδες και ορίστε Χ ί άδ ί μ ρ ς, χ ένα θέμα έρευνας, τα αντίστοιχα ερευνητικά ερωτήματα, το πεδίο που θα διεξαχθεί η έρευνα και το που θα διεξαχθεί η έρευνα και το είδος του τελικού αποτελέσματος που προσδοκάτε που προσδοκάτε Περιγράψτε τα σε 3’ στην αίθουσα Το θεωρητικό υπόβαθρο Το θεωρητικό υπόβαθρο Καθορίζει την επιλογή των μεθόδων και τον τρόπο που βλέπουμε τον κόσμο καθώς και τον τρόπο παρουσίασης των ερευνητικών ευρημάτων. ευρημάτων Σχετίζεται με τις οντολογικές (ερωτήματα σχετικά με το χαρακτήρα της κοινωνικής πραγματικότητας) πραγματικότητας), επιστημολογικές (ερωτήματα σχετικά με το είδος της γνώσης που μπορεί να αποκτηθεί από τη μελέτη της κοινωνικής πραγματικότητας) και μεθοδολογικές (ερωτήματα σχετικά με τους τρόπους προσέγγισης της κοινωνικής πραγματικότητας) παραδοχές οι οποίες επηρεάζουν τη συνολική ερευνητική διαδικασία. Η επιλογή των ερευνητικών μεθόδων και ο σχηματισμός κατάλληλων εργαλείων και ο σχηματισμός κατάλληλων εργαλείων Τα βασικότερα β ό μεθοδολογικά θ δ λ ά εργαλεία λ ί παραγωγής ή γνώσης ώ από ό το πεδίο είναι η συμμετοχική παρατήρηση, η συνέντευξη, η έρευνα σε δευτερογενείς πηγές (αρχείο, Τύπος, δημοσιευμένη βιβλιογραφία) και η χρήση οπτικοακουστικών μέσων. Η χρήση τους, μεμονωμένη ή συνδυαστικά, εξαρτάται από τη φύση του ερευνητικού ρ η προβλήματος ρ β ήμ ς και από τα χχαρακτηριστικά ρ ηρ των υποκειμένων. Τα ερωτήματα που πρέπει να μας απασχολήσουν είναι τα εξής: • Ποιες είναι οι καταλληλότερες μέθοδοι για την απάντηση των ερευνητικών ερωτημάτων; • Ποια πρακτικά προβλήματα υπάρχουν ή μπορεί να εμφανιστούν κατά την εφαρμογή τους στη συλλογή των δεδομένων; Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Είδη δεδομένων • Σχετικά με απόψεις, ιδέες, πεποιθήσεις και γγνώσειςς μ μπορεί ρ να συγκεντρώσει γ ρ κανείςς μ με παρατήρηση, συνεντεύξεις, γραπτές πηγές. • Στοιχεία για κοινωνικές σχέσεις συλλέγει κανείς με γενεαλογίες, γενεαλογίες ανάλυση κοινωνικών δικτύων, δικτύων παρατήρηση, συνεντεύξεις, γραπτές πηγές. • Σχετικά με τη δράση των ατόμων μπορεί να συλλέξει λλέξ κανείς ί με τη χρήση ή παρατήρησης ή και βιντεοσκόπησης. • Στοιχεία για το υλικό πολιτισμό συλλέγει κανείς μέσα από την παρατήρηση, τις συνεντεύξεις, τη συλλογή και τη φωτογράφηση. Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Η διεξαγωγή δ ξ ή μίας ί εθνογραφικής θ φ ή έρευνας έ μπορείί να είναι ί επίπονη. ί Συχνά ανακύπτουν μία σειρά από μεθοδολογικά και πρακτικά ζητήματα: • Πρόσβασης και εισόδου στο πεδίο • Ανάπτυξης σχέσεων εμπιστοσύνης και αμοιβαιότητας με τους συμμετέχοντες μμ χ ς • Ηθικής και δεοντολογίας κατά τη διάρκεια αλλά και μετά την ολοκλήρωση της έρευνας • Χρονικών περιορισμών • Κόστους • Αναπάντεχων και απρόβλεπτων περιστατικών που χρήζουν προσεκτικής διαχείρισης και αντιμετώπισης • Χρήσης πολλαπλών πηγών δεδομένων και πολλαπλών μεθόδων Η συμμετοχική παρατήρηση Η συμμετοχική παρατήρηση Είναι η οργανωμένη και συστηματική αρα ήρηση κοινωνικών ο ω ώ συμ συμπεριφορών, ερ φορώ , παρατήρηση κοινωνικής αλληλεπίδρασης, επικοινωνίας (λεκτικής και μη) μη), κοινωνικών διαδικασιών και κοινωνικών πλαισίων σε συγκεκριμένο κάθε φορά πολιτισμικό πλαίσιο με τη συμμετοχή του ερευνητή και με συνεχή αλληλεπίδραση ερευνώμενων και/ή του ερευνητή Η συμμετοχική παρατήρηση Η συμμετοχική παρατήρηση Βαθμοί ένταξης του ερευνητή • Πλήρως συμμετέχων, • Συμμετέχων ως παρατηρητής, • Παρατηρητής ως συμμετέχων, • Πλήρως παρατηρητής Προβλήματα: • Επίδραση στις σχέσεις, καταγραφής, ηθικά διλήμματα ταχύτητα Η συμμετοχική παρατήρηση Η συμμετοχική παρατήρηση • Κατάλληλη άλλ λ για μικρές έ ομάδες άδ • Θεωρεί σημαντική την εστίαση στις εδώ και τώρα δραστηριότητες και την άμεση παρατήρηση • Ο ερευνητής επιλέγει λίγες περιπτώσεις και προσπαθεί μέσα από την ανάλυση της κάθε μιας να ανακαλύψει σχέσεις αλλά και ιδιαιτερότητες. η του ερευνητή ρ η ή στον υποκειμενικό μ κόσμο μ των ερευνούμενων ρ μ και • Διείσδυση ενσωμάτωσή του στο χώρο. • Μελετούμε κίνητρα, νοήματα, πράξεις από τη σκοπιά των υποκειμένων. • Δεν επιβάλλουμε εννοιολογικές κατηγορίες αλλά αυτές όπως και η θεωρία αναδύονται από τα δεδομένα • Μέθοδος – ομπρέλα στα πλαίσια της οποίας είναι δυνατόν να συλλεγούν, να διασταυρωθούν και να ελεγχθούν πληροφορίες μέσα από συστηματική παρατήρηση, συμμετοχή σε διαδικασίες και δραστηριότητες, συζητήσεις, δομημένες ή μη συνεντεύξεις και κυρίως με συνδυασμό όλων των παραπάνω Η συμμετοχική παρατήρηση Η συμμετοχική παρατήρηση Πλεονεκτήματα: λ ή • Συνεχής παρουσία του ερευνητή που του επιτρέπει να παρατηρεί ότι συμβαίνει εκείνη τη στιγμή. • Άμεση άντληση πληροφορίας για ατομικές ή κοινωνικές συμπεριφορές, • Κατανόηση του κοινωνικού πλαισίου εντός του οποίου λαμβάνει χώρα κάποιο φαινόμενο ή κοινωνική διαδικασία • Πρόσβαση σε δύσκολα προσεγγίσιμες πτυχές της ανθρώπινης εμπειρίας που δε μπορούν να προκύψουν με την υποβολή ερωτήσεων. • Δυνατότητα διεξαγωγής ερευνητικής δουλειάς σε φυσικά (μη τεχνητά) περιβάλλοντα (δηλαδή στα πραγματικά περιβάλλοντα εντός των οποίων λαμβάνει χώρα η κοινωνική δράση) • Μείωση της αντιδραστικότητας των ερευνούμενων καθώς ο παρεμβατικός ρόλος του ερευνητή μειώνεται όσο περισσότερο μένει εκεί. Η συμμετοχική παρατήρηση Η συμμετοχική παρατήρηση Μειονεκτήματα: ή • Χρονοβόρα μέθοδος που απαιτεί κόπο και χρόνο από την πλευρά του ερευνητή • Βασίζεται στην ανάπτυξη σχέσεων αμοιβαίας εμπιστοσύνης και αποδοχής, οι οποίες παρατείνουν την χρονική διάρκεια ή το κόστος της έρευνας • Χρειάζεται αυξημένα επικοινωνιακά προσόντα και ευαισθησία με στόχο την αποφυγή συμπεριφορών που μπορεί να θέσουν σε η αξιοπιστία ξ της ης ερευνητικής ρ η ής διαδικασίαςς κίνδυνο την (πλήρης ταύτιση με την ερευνώμενη κοινωνική ομάδα, επιλεκτική προσοχή σε ορισμένες μόνο διαδικασίες και συμβάντα, επιλεκτική μνήμη, μνήμη καταγραφή και ανάλυση δεδομένων, δεδομένων δημιουργία εντάσεων και συμπεριφορές που εγείρουν ζητήματα ερευνητικής ηθικής) Η συνέντευξη • «Συζήτηση δύο ατόμων που αρχίζει από τον ερευνητή με ειδικό σκοπό την απόκτηση σχετικών με την έ έρευνα πληροφοριών λ φ ώ και επικεντρώνεται ρ από αυτόν σε περιεχόμενο καθορισμένο από τους στόχους ό της έρευνας έ με συστηματική ή περιγραφή, πρόβλεψη ή ερμηνεία» Η συνέντευξη Περιστάσεις Π ά στις οποίες ί μια συνέντευξη έ ξ είναι ί κατάλληλη: • Όπου μια έρευνα επικεντρώνεται στο υποκειμενικό νόημα που έχουν συγκεκριμένα φαινόμενα για τους συμμετέχοντες • Όπου πρόκειται να μελετηθούν σε βάθος χρόνου προσωπικές απόψεις, στάσεις, εμπειρίες, ί αντιλήψεις, λήψ ιδέες δέ και συμπεριφορές φ έ στο πλαίσιο μιας κοινωνικής ομάδας • Όπου απαιτούνται προσωπικές ιστορικές αφηγήσεις για το πώς αναπτύχθηκε ένα συγκεκριμένο φαινόμενο Η συνέντευξη Το επίκεντρο των ερωτήσεων • Είναι χρήσιμο να γίνεται κατά τη χρήση της τεχνικής της συνέντευξης μία ταξινόμηση ανάμεσα στο τι γνωρίζουν, γνωρίζουν τι κάνουν οι άνθρωποι και τι πιστεύουν ή αισθάνονται. θά Αντίστοιχα, ί αυτό ό οδηγεί δ ί σε ερωτήσεις που αναφέρονται σε γεγονότα, σε συμπεριφορές, και σε πεποιθήσεις ή στάσεις. Η συνέντευξη Τύποι και μορφές Τύ έ συνεντεύξεων ύξ • Μη η δομημένη μημ η συνέντευξη: ξη Ο ερευνητής έχει ένα γενικό θέμα που τον ενδιαφέρει και τον απασχολεί και θέτει αντίστοιχα γενικά ερωτήματα αλλά επιτρέπει στη συζήτηση να αναπτυχθεί στο πλαίσιο αυτής της περιοχής. περιοχής Η μορφή αυτή της συνέντευξης μπορεί να είναι πλήρως άτυπη. άτυπη Η συνέντευξη Τύποι και μορφές Τύ έ συνεντεύξεων ύξ • Ημιδομημένη συνέντευξη: Έ Έχει προκαθορισμένες έ ερωτήσεις, ή αλλά ά η διάταξή τους μπορεί να τροποποιηθεί ανάλογα με την αντίληψη του ερευνητή σχετικά με το τι φαίνεται καταλληλότερο. Η διατύπωση της ερώτησης μπορεί να αλλάξει και να δοθούν εξηγήσεις· συγκεκριμένες ερωτήσεις που φαίνονται ακατάλληλες για κάποιο ά συγκεκριμένο έ ερωτώμενο ώ μπορούν ύ να παραλειφθούν, ή να περιληφθούν πρόσθετες ερωτήσεις. ερωτήσεις Η συνέντευξη Τύποι και μορφές Τύ έ συνεντεύξεων ύξ • Πλήρως δομημένη συνέντευξη: Περιλαμβάνει προκαθορισμένες ερωτήσεις ρ ή ς με μ προκαθορισμένη ρ ρ μ η διατύπωση σε προκαθορισμένη, συνήθως, ή ς, διάταξη. ξη Η χρή χρήση η κυρίως ρ ς ανοιχτών ερωτήσεων αποτελεί ουσιαστικά τη μόνη διαφορά από ένα ερωτηματολόγιο δειγματοληπτικής έρευνας που βασίζεται σε συνεντεύξεις. Άσκηση Με βάση το θέμα που ήδη βά θέ ήδ παρουσιάσατε επιλέξτε τις ρ ξ ς καταλληλότερες μεθόδους συλλογής στοιχείων για την απάντηση των στοιχείων για την απάντηση των ερευνητικών ερωτημάτων Αιτιολογείστε τις επιλογές σας γ ς γ ς ς και περιγράψτε σε 3΄ τα πιθανά πεδία εφαρμογής τους πεδία εφαρμογής τους Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Παρουσία στο πεδίο και συλλογή • Η συλλογή λλ ή και καταγραφή φή δεδομένων δ δ έ μας παρέχει έ το πρωτογενές έ υλικό για την ανάλυση Τα δεδομένα που συλλέγονται μπορούν να είναι: • σημειώσεις από παρατήρηση ή από συμμετοχή του ερευνητή σε διάφορες διαδικασίες ή δραστηριότητες, οργανωμένες ή μη οργανωμένες ημιδομημένες ή μη δομημένες συνεντεύξεις, οργανωμένες, συνεντεύξεις συνεντεύξεις σε βάθος • συλλογή γραπτών ή άλλων υλικών τεκμηρίων Οι μορφές αυτές του υλικού πρέπει να καταγράφονται με διάφορους τρόπους όπως με την βοήθεια γραπτών σημειώσεων, μαγνητοφώνου, φωτογραφίας, φ γρ φ ς, β βίντεο. Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Παρουσία στο πεδίο και συλλογή στοιχείων Παρουσία στο πεδίο και συλλογή Τα δεδομένα δ δ έ που παράγονται ά χαρακτηρίζονται ί από ό ετερογένεια έ και είναι αναλυτικά και λεπτομερή. Μπορεί να είναι: • Κείμενα: μ παράγονται ρ γ από διάφορες φ ρ ςμ μορφές ρφ ς λόγου γ ((συνεντεύξεις) ξ ς) ή μορφές φυσικού λόγου (ηχογραφημένοι διάλογοι), να δημιουργούνται από τους ερευνητές (εθνογραφικές σημειώσεων όπως προκύπτουν από την αναλυτική καταγραφή παρατήρησης γεγονότων και συνομιλιών) Μπορεί να είναι δευτερογενείς πηγές (Τύπος, αρχεία) • Οπτικοακουστικό Ο ό υλικό: λ ό φ φωτογραφίες φί που μπορούν ύ να αποτελέσουν πηγές δεδομένων και μέσο συνέντευξης για αναπαραστάσεις της κοινωνικής πραγματικότητας.