iii ‹çindekiler ‹çindekiler Önsöz ............................................................................................................ xi S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri ...... 2 G‹R‹fi .............................................................................................................. TEMEL KAVRAMLAR..................................................................................... ‹S‹MLEND‹RME.............................................................................................. Familya ve Üzerindeki Birimlerin ‹simlendirilmesi ..................................... Cins ve Cinse Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme........................................ Tür ve Türe Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme........................................... Latince ‹smin Yazar›...................................................................................... Tip ................................................................................................................. Öncelik, Aktarma ve Ay›rma ........................................................................ B‹TK‹LER‹N TAY‹N‹...................................................................................... Tayin Anahtarlar› ........................................................................................... SINIFLANDIRMA S‹STEMLER‹ ...................................................................... Yapay Sistemler ............................................................................................. Mekanik Sistemler ......................................................................................... Do¤al Sistemler ............................................................................................. Filogenetik Sistemler ..................................................................................... Ça¤dafl Sistemler............................................................................................ S›n›fland›rma Sistemlerinin Dayand›¤› Görüfller.......................................... HERBARYUM TEKN‹KLER‹........................................................................... Bitki Toplamak ‹çin Gerekli Malzemeler..................................................... Tohumlu Bitkilerin Herbaryumu .................................................................. Bitkileri Toplama ve Kurutma Yöntemleri ............................................ Kurutulan Örneklerin Yap›flt›r›lmas› ve Etiketleme .............................. Bitki Örneklerinin Korunmas› ................................................................ Baz› Özel Gruplar›n Herbaryumu ................................................................ E¤reltilerin Herbaryumu ......................................................................... Alglerin Herbaryumu .............................................................................. Karayosunlar›n›n Herbaryumu ............................................................... Mantarlar›n Herbaryumu......................................................................... Likenlerin Herbaryumu........................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 4 5 5 5 5 6 6 7 7 8 9 9 10 11 11 12 13 13 14 14 14 15 15 16 16 16 16 17 17 18 19 20 20 Algler......................................................................................... 22 G‹R‹fi ............................................................................................................. ALGLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ ................................................................ Morfolojik Yap›lar›na Göre Algler................................................................ Alglerde Üreme ve Yaflam Döngüleri .......................................................... Alglerin Yaflama Alanlar› ve Beslenme fiekilleri ......................................... ALGLER‹N SINIFLANDIRILMASI ................................................................. ÇEfi‹TL‹ ALG BÖLÜMLER‹N‹N ÖNEML‹ ÖZELL‹KLER‹ ............................. Cyanobacteria (Cyanophyta, Mavi Yeflil Algler) ........................................ 23 23 24 24 26 27 27 27 1. ÜN‹TE 2. ÜN‹TE iv ‹çindekiler Cyanobacteria’n›n Yaflam Alanlar›.......................................................... Cyanobacteria’n›n Morfolojik Özellikleri ............................................... Cyanobacteria’n›n Fizyolojik Özellikleri ................................................ Cyanobacteria’da Üreme......................................................................... Euglenophyta (Öglenoidler) ........................................................................ Pyrrophyta (Dinoflagellatae, Dinoflagellatlar) ............................................ Bacillariophyta (Diatomae) .......................................................................... Chrysophyta (Alt›n Rengi Algler) ................................................................ Phaeophyta (Kahverengi Algler) ................................................................. Phaeophyta Bölümünün S›n›fland›r›lmas› ............................................ Rhodophyta (K›rm›z› Algler) ....................................................................... Chlorophyta (Yeflil Algler) ........................................................................... Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n Genel Özellikleri ................................. Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n S›n›fland›r›lmas› .................................... Clasiss Chlorophyceae ........................................................................... Classis Conjugatophyceae ..................................................................... Classis Charophyceae.............................................................................. Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar .............................................. Okuma Parças› .............................................................................................. 3. ÜN‹TE 27 27 28 29 29 29 30 30 31 32 33 34 34 34 34 35 36 37 38 39 39 40 40 Bryophyta,Lycopodiophyta, Pteridophyta........................... . 42 G‹R‹fi .............................................................................................................. DIVISIO BRYOPHYTA (KARAYOSUNLARI) ............................................... Bryophyta Bölümünün Genel Özellikleri .................................................... Bryofitlerin S›n›fland›r›lmas› ......................................................................... Classis Anthocerotopsida .............................................................................. Anthoceroropsida’da Gametofit.............................................................. Anthocerotopsida’da Sporofit ................................................................. Anthocerotopsida’n›n .............................................................................. S›n›fland›r›lmas› ....................................................................................... Classis Marchantiopsida ................................................................................ Marchantiopsida’n›n Hayat Devresi ....................................................... Marchantiopsida’da Gametofit................................................................ Marchantiopsida’da Sporofit ................................................................... Marchantiopsida’n›n S›n›fland›r›lmas›..................................................... Bryopsida’da Hayat Devresi ................................................................... Bryopsida’da Gametofit .......................................................................... Bryopsida’da Sporofit ............................................................................ Classis Bryopsida’n›n S›n›fland›r›lmas›................................................... Subclassis Bryidae ................................................................................... DIVISIO LYCOPODIOPHYTA (K‹BR‹T OTLARI)........................................ DIVISIO PTERIDOPHYTA (E⁄RELT‹LER) ................................................... Pteridophyta’n›n Hayat Devresi.................................................................... Pteridophyta’n›n S›n›fland›r›lmas›................................................................. Classis Psilotopsida ....................................................................................... Classis Equisetopsida .................................................................................... 43 44 44 46 47 47 48 48 48 48 49 49 49 49 53 53 54 54 55 56 57 57 58 59 59 v ‹çindekiler Classis Marattiopsida ..................................................................................... Classis Polypodiopsida.................................................................................. Ordo Osmundales ................................................................................... Ordo Salviniales ...................................................................................... Ordo Polypodiales .................................................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 60 60 61 61 61 63 64 65 65 65 Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular)...................................................... ............. 66 G‹R‹fi .............................................................................................................. SPERMATOPHYTA (TOHUMLU B‹TK‹LER)’NIN ÖZELL‹KLER‹ ................. GYMNOSPERMAE (AÇIK TOHUMLULAR) .................................................. Gymnospermlerin Genel Özellikleri ............................................................ GYMNOSPERMAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI .............................................. CLASSIS 1. CYCADOPSIDA (CYCADOPHYTA) .......................................... Ordo 1 Pteridospermales (Pteridospermophyta)......................................... Ordo 2 Cycadales.......................................................................................... Ordo 3 Bennettitales (Cycadeoidophyta) .................................................... CLASSIS 2. CONIFEROPSIDA (PINOPHYTA, CONIFEROPHYTA) ............ Ordo 1 Cordaitales ........................................................................................ Ordo 2 Ginkgoales (Ginkgophyta) .............................................................. Ordo 3 Coniferales (Pinales, Coniferae)...................................................... Familia Pinaceae (Çamgiller).................................................................. Familia Taxodiaceae ............................................................................... Familia Cupressaceae (Servigiller) ......................................................... Familia Araucariaceae (Maymuna¤ac›giller) .......................................... Familia Cephalotaxaceae ........................................................................ Familia Podocarpaceae ........................................................................... Familia Taxaceae (Porsukgiller) ............................................................. CLASSIS 3 GNETOPSIDA (GNETOPHYTA)................................................. Ordo 1 Ephedrales ........................................................................................ Familia Ephedraceae (Denizüzümügiller) ............................................. Ordo 2 Welwitschiales .................................................................................. Familia Welwitschiaceae......................................................................... Ordo 3 Gnetales ............................................................................................ Familia Gnetaceae................................................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 67 68 68 69 70 71 71 72 73 74 74 74 75 75 80 81 84 84 84 84 85 85 85 86 86 86 86 87 88 89 89 90 90 4. ÜN‹TE vi ‹çindekiler 5. ÜN‹TE Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae .............................................................................. 92 G‹R‹fi .............................................................................................................. ANGIOSPERMLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ ............................................... Angiospermlerde Vejetatif Organlar............................................................. Angiospermlerde Üreme Organlar› ............................................................. ANGIOSPERMAE (KAPALI TOHUMLU B‹TK‹LER)’N‹N.............................. SINIFLANDIRILMASI ..................................................................................... CLASSIS MAGNOLIOPSIDA ( DICOTYLEDONES, DICOTYLEDONEAE).. Magnoliopsida S›n›f›n›n Özellikleri ............................................................. SUBCLASSIS I. MAGNOLIIDAE ................................................................... Ordo Magnoliales ......................................................................................... Familia Magnoliaceae (Manolyagiller) .................................................. Ordo Laurales ................................................................................................ Familia Lauraceae (Defnegiller) ............................................................. Ordo Piperales............................................................................................... Familia Piperaceae (Karabibergiller)...................................................... Ordo Aristolochiales...................................................................................... Familia Aristolochiaceae (Lohusaotugiller)............................................ Ordo Nymphaeales ....................................................................................... Familia Nymphaeaceae (Nilüfergiller) ................................................... Ordo Ranunculales........................................................................................ Familia Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) .......................................... Familia Berberidaceae (Han›mtuzlu¤ugiller) ......................................... Ordo Papaverales .......................................................................................... Familia Papaveraceae (Gelincikgiller) ................................................... Familia Fumariaceae (fiahteregiller) ....................................................... Özet................................................................................................................ Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... Okuma Parças› .............................................................................................. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 6. ÜN‹TE 93 93 94 94 98 98 98 100 100 100 101 101 101 102 102 102 103 103 104 104 106 106 107 107 109 110 111 112 112 113 Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae ................................................................................. 114 G‹R‹fi .............................................................................................................. SUBCLASSIS II. HAMAMELIDAE .................................................................. Ordo Hamamelidales .................................................................................... Familia Platanaceae (Ç›nargiller)............................................................ Familia Hamamelidaceae (Güvercina¤ac›giller) .................................... Ordo Urticales ......................................................................................... Familia Ulmaceae (Karaa¤açgiller)......................................................... Familia Cannabaceae (Kenevirgiller) ..................................................... Familia Moraceae (Dutgiller).................................................................. Familia Urticaceae (Is›rgangiller)............................................................ Ordo Juglandales........................................................................................... Familia Juglandaceae (Cevizgiller) ......................................................... 115 115 116 116 116 117 117 117 118 118 118 119 ‹çindekiler Ordo Fagales ................................................................................................. Familia Fagaceae (Kay›ngiller) ............................................................... Familia Betulaceae (Huflaa¤ac›giller) ..................................................... Ordo Casuarinales ......................................................................................... Familia Casuarinaceae (Demira¤ac›giller).............................................. SUBCLASSIS III CARYOPHYLLIDAE ............................................................ Ordo Caryophyllales ..................................................................................... Familia Cactaceae (Kaktüsgiller) ............................................................ Familia Chenopodiaceae (Kazaya¤›giller) ............................................. Familia Amaranthaceae (Tilkikuyru¤ugiller) ......................................... Familia Portulacaceae (Semizotugiller) .................................................. Familia Caryophyllaceae (Karanfilgiller)................................................ Ordo Polygonales.......................................................................................... Familia Polygonaceae (Karabu¤daygiller, Çobande¤ne¤igiller)........... Ordo Plumbaginales...................................................................................... Familia Plumbaginaceae (Diflotugiller) .................................................. SUBCLASSIS IV DILLENIIDAE ...................................................................... Ordo Dilleniales ............................................................................................ Familia Paeoniaceae (fiakay›kgiller)....................................................... Ordo Theales................................................................................................. Familia Theaceae (Camelliaceae, Çaygiller) .......................................... Familia Clusiaceae (Guttiferae, Binbirdelikotugiller) ............................ Ordo Malvales ............................................................................................... Familia Tiliaceae (Ihlamurgiller)................................................................... Familia Sterculiaceae (Kakaogiller) .............................................................. Familia Malvaceae (Ebegümecigiller)........................................................... Ordo Nepenthales (Böcek Kapanlar) .......................................................... Familia Nepenthaceae (Suibri¤igiller).................................................... Familia Droseraceae (Sinekkapangiller) ................................................ Ordo Violales................................................................................................. Familia Cistaceae (Ladengiller)............................................................... Familia Violaceae (Menekflegiller) ......................................................... Familia Tamaricaceae (Ilg›ngiller) .......................................................... Familia Cucurbitaceae (Kabakgiller) ...................................................... Familia Begoniaceae (Begonyagiller) .................................................... Ordo Salicales................................................................................................ Familia Salicaceae (Sö¤ütgiller).............................................................. Ordo Capparales ........................................................................................... Familia Capparaceae (Kebereotugiller) ................................................. Familia Brassicaceae (Cruciferae, Hardalgiller) ..................................... Familia Resedaceae (Muhabbetçiçe¤igiller)........................................... Ordo Ericales ................................................................................................. Familia Ericaceae (Fundagiller) .............................................................. Ordo Primulales ............................................................................................ Familia Primulaceae (Çuhaçiçe¤igiller).................................................. Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 119 119 121 121 122 122 122 122 123 123 124 124 124 125 125 125 125 126 126 127 127 127 128 128 128 128 129 129 129 129 129 130 130 130 131 131 131 131 131 132 132 132 132 133 133 134 136 137 137 137 vii viii 7. ÜN‹TE ‹çindekiler Magnoliopsida III: Rosidae...................................................... 138 G‹R‹fi ............................................................................................................. SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹...................................... SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI ....................................... Ordo Rosales ................................................................................................ Familia Crassulaceae (Damkoru¤ugiller) ............................................... Familia Rosaceae (Gülgiller)................................................................... Ordo Fabales ................................................................................................. Familia Mimosaceae (Küstümotugiller).................................................. Familia Caesalpiniaceae ......................................................................... Familia Fabaceae (Leguminosae, baklagiller)........................................ Ordo Proteales............................................................................................... Familia Elaeagnaceae (‹¤degiller) ......................................................... Ordo Myrtales .............................................................................................. Familia Myrtaceae (Mersingiller) ............................................................ Familia Punicaceae (Nargiller) .............................................................. Ordo Rhizophorales ...................................................................................... Familia Rhizophoraceae ........................................................................ Ordo Cornales .............................................................................................. Familia Cornaceae (K›z›lc›kgiller) .......................................................... Ordo Euphorbiales........................................................................................ Familia Euphorbiaceae (Sütle¤engiller) ................................................. Ordo Rhamnales............................................................................................ Familia Vitaceae (Asmagiller) ................................................................ Ordo Linales ................................................................................................. Familia Linaceae (Ketengiller) ...................................................................... Ordo Sapindales ........................................................................................... Familia Hippocastanaceae (Atkestanesigiller) ....................................... Familia Aceraceae (Akçaa¤açgiller) ....................................................... Familia Anacardiaceae ............................................................................ Familia Rutaceae (Turunçgiller) ............................................................. Familia Zygophylla.................................................................................. Ordo Geraniales ............................................................................................ Familia Geraniaceae (Turnagagas›giller) ............................................... Ordo Apiales.................................................................................................. Familia Araliaceae (Duvarsarmafl›¤›giller).................................................... Familia Apiaceae (Umbelliferae, maydonozgiller) ................................ Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 8. ÜN‹TE 139 139 139 140 140 141 143 143 144 144 147 147 147 147 148 148 148 148 148 149 149 149 149 150 150 150 150 151 151 152 152 152 152 153 153 153 155 156 157 157 158 Magnoliopsida IV: Asteridae................................................... 160 G‹R‹fi ............................................................................................................. SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ ............................... SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI .................................. Ordo Gentianales ......................................................................................... Familia Apocynaceae (Zakkumgiller) ................................................... 161 161 161 162 162 ix ‹çindekiler Familia Asclepiadaceae .......................................................................... Ordo Solanales ............................................................................................. Familia Solanaceae (Patl›cangiller) ....................................................... Familia Convolvulaceae (Sarmafl›kgiller) .............................................. Familia Cuscutaceae (Cinsaç›giller)........................................................ Ordo Lamiales .............................................................................................. Familia Boraginaceae (Hodangiller) ..................................................... Familia Verbenaceae (Mineçiçe¤igiller) ................................................ Familia Lamiaceae (Labiatae, Ball›babagiller) ...................................... Ordo Plantaginales ....................................................................................... Familia Plantaginaceae (Sinirliotugiller) ............................................... Ordo Scrophulariales ................................................................................... Familia Oleaceae (Zeytingiller) ............................................................. Familia Scrophulariaceae ........................................................................ Familia Orobanchaceae (Canavarotugiller) .......................................... Familia Pedaliaceae (Susamgiller) ......................................................... Familia Bignoniaceae ............................................................................. Ordo Campanulales ..................................................................................... Familia Campanulaceae (Çançiçe¤igiller) ............................................. Ordo Rubiales .............................................................................................. Familia Rubiaceae (Kökboyas›giller) .................................................... Ordo Asterales .............................................................................................. Familia Asteraceae (Compositae, Papatyagiller) .................................. Özet................................................................................................................ Kendimiz S›nayal›m....................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 162 163 163 163 164 164 164 165 165 168 168 168 168 169 169 170 170 170 170 171 171 172 172 176 177 178 178 179 Liliopsida I: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae............. 180 G‹R‹fi .............................................................................................................. CLASSIS LILIOPSIDA (TEK ÇENEKL‹LER) ................................................... SUBCLASSIS I. ALISMATIDAE ...................................................................... Ordo Alismatales ........................................................................................... Familia Butomaceae (Has›rsaz›giller)..................................................... Familia Alismataceae (Susinirotugiller) .................................................. Ordo Hydrocharitales.................................................................................... Familia Hydrocharitaceae (Kurba¤azehirigiller) .................................... Ordo Najadales.............................................................................................. Familia Juncaginaceae............................................................................. Familia Najadaceae (Superisigiller) ........................................................ Familia Potamogetonaceae ..................................................................... Familia Ruppiaceae ................................................................................. Familia Zannichelliaceae......................................................................... Familia Zosteraceae (Denizçimigiller).................................................... Familia Cymodoceaceae ......................................................................... Familia Posidoniaceae............................................................................. SUBCLASSIS II. ARECIDAE ........................................................................... Ordo Arecales................................................................................................ Familia: Arecaceae (Palmiyegiller) ......................................................... 181 181 183 183 183 183 184 184 184 184 184 185 185 185 185 185 186 186 186 186 9. ÜN‹TE x ‹çindekiler Ordo Pandanales........................................................................................... Familia Pandanaceae............................................................................... Ordo Arales ................................................................................................... Familia Acoraceae (Azake¤erigiller) ...................................................... Familia Araceae (Y›lanyast›¤›giller)........................................................ Familia Lemnaceae (Su mercime¤igiller)............................................... SUBCLASSIS III. COMMELINIDAE ............................................................... Ordo Commelinales ...................................................................................... Familia Commelinaceae .......................................................................... Ordo Juncales................................................................................................ Familia Juncaceae (Has›rotugiller) ........................................................ Ordo Cyperales ............................................................................................. Familya Cyperaceae (Papirüsgiller)........................................................ Familia Poaceae (Gramineae, Bu¤daygiller) ........................................ Ordo: Typhales.............................................................................................. Familia: Sparganiaceae (Kozakam›fl›giller) ............................................ Familia Typhaceae (Sukam›fl›giller) ...................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan Baflvurulabilecek Kaynaklar .................................................... 10. ÜN‹TE 187 187 187 187 187 188 189 189 189 189 189 190 190 190 192 193 193 194 195 196 196 196 Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae ......................................... 198 G‹R‹fi .............................................................................................................. SUBCLASSIS IV. ZINGIBERIDAE ................................................................ Ordo Bromeliales .......................................................................................... Familia Bromeliaceae.............................................................................. Ordo Zingiberales ......................................................................................... Familia Strelitziaceae (Cennetkuflugiller) ............................................... Familia Musaceae (Muzgiller)................................................................. Familia Zingiberaceae (Zencefilgiller) ................................................... Familia Cannaceae ................................................................................. SUBCLASSIS V. LILIIDAE ............................................................................. Ordo Liliales .................................................................................................. Familia Liliaceae (Zambakgiller) ............................................................ Familia Iridaceae (Süsengiller) .............................................................. Familia Agavaceae ................................................................................. Familia Smilacaceae (Sparnagiller)......................................................... Familia Dioscoreaceae (Tatl›patatesgiller) ............................................. Ordo Orchidales .......................................................................................... Familia Orchidaceae (Salepgiller) .......................................................... Özet ............................................................................................................... Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... Okuma Parças› ........................................................................................... .. Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 199 199 200 200 201 201 202 202 203 204 204 204 206 207 207 208 208 208 210 211 212 213 213 213 Sözlük ................................................................................... 215 Dizin ...................................................................................... 219 Önsöz Önsöz Canl›lar›n bilimsel yöntemlerle s›n›fland›r›lmas›, biyolojinin temel dallar›ndan biridir. Genellikle bilim insanlar›n› ilgilendiren bir bilim dal› oldu¤u kanaati yayg›n olmakla birlikte; canl›lardan çeflitli ekonomik amaçlarla yararlanma veya yap›lacak bilimsel çal›flmalarda do¤ru sonuçlara ulaflma ancak s›n›fland›rma biliminin yard›m›yla mümkündür. T›bbi ve aromatik bitkiler konusunda çal›flanlar için do¤ru bitkisel materyali kullanmak ekonomik de¤erinin yan›nda, yaflamsal öneme de sahiptir. Bu konudaki bilgisizli¤in zaman zaman yol açt›¤› pek çok olumsuz örnek vard›r ve do¤ru hizmet ancak yeterli bilgi birikimi ile sunulabilir. Bu nedenle kitab›n›zda, bitki sistemati¤i dersinin içerdi¤i konular, T›bbi ve Aromatik Bitkiler Önlisans Program› ö¤rencilerinin ihtiyac›na yönelik olarak ifllenmifltir. Elinizdeki kitap, bitki sistemati¤inin geçmiflten günümüze geliflimi ile s›n›fland›rma ve bitkilerin isimlendirilmesine yönelik kurallar›n tan›t›m› ile bafllamaktad›r. Daha sonra, ilkelden geliflmifle do¤ru bitki gruplar› ele al›nm›fl ve genel özellikleri verilmifltir. Günümüzde bitki olarak nitelendirilmeyen, ancak t›bbi amaçla kullan›mlar› olan alglere de de¤inilmifltir. Ünitelerde önemli gruplar›n özellikleri ifllenmekle birlikte, yurdumuzda yay›l›fl gösteren ve ekonomik kullan›m alan› olan bitkilerin tan›t›lmas›na öncelik verilmifltir. Uzaktan ö¤retim tekniklerine uygun olarak haz›rlanan ünitelerde metnin yan›nda bilimsel terimlere iliflkin aç›klamalar verilmifltir. S›ra sizde ve kendimizi s›nayal›m sorular›yla da ö¤rencinin edindikleri bilgileri de¤erlendirmesi ve gerekti¤inde tekrar yapabilmesi için yönlendirilmeleri sa¤lanm›flt›r. Baz› ünitelerin sonuna ö¤rencilerimizin ünite konular›n› günlük hayatla iliflkilendirmelerini sa¤layan okuma parçalar› da eklenmifltir. Bu dersin konular›n›n daha kolay anlafl›lmas›n› sa¤lamak üzere, mümkün oldu¤u kadar çok görsel materyale yer verilmifltir. Elinizdeki kitapta yer alan fotograflar›n çok büyük bir k›sm› orijinaldir ve ünite yazarlar›n›n arflivlerinden seçilmifltir. 2, 3 ve 10. Ünitelerdeki baz› fotograflar, Doç.Dr. Güray Uyar, Dr. Mehmet Candan, Dr. Özge Tufan Çetin ve Dr. Meral Y›lmaz taraf›ndan sa¤lanm›flt›r. Kendilerine kitab›m›z› daha de¤erli k›lan katk›lar› için teflekkür ederiz. T›bbi ve Aromatik Bitkiler Önlisanas Program›’nda yer alan Bitki Sistemati¤i dersine kaynak olarak haz›rlanan bu kitab›n ö¤rencilerimiz için yararl› olaca¤›n› umuyorum. Editör Prof.Dr. Ayflen TÜRK xi 1 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bitkilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin temel kavramlar› tan›mlayabilecek, Geçmiflten günümüze tür kavram›n›n de¤iflimini aç›klayabilecek, Bitkilerin isimlendirilmesi için uygulanan temel kurallar› tan›mlayabilecek, Do¤ru bitki tayininin önemini de¤erlendirebilecek, Eski y›llardan bu yana oluflturulan s›n›fland›rma sistemlerini de¤erlendirebilecek, Çeflitli bitki gruplar›nda kullan›lan herbaryum tekniklerini aç›klayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Biyolojik tür kavram› Kategori Takson Binominal nomenklatür Bitkilerde isimlendirme kurallar› • • • • Bitki tayini Tayin anahtar› S›n›fland›rma sistemleri Herbaryum teknikleri ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri • • • • • • G‹R‹fi TEMEL KAVRAMLAR ‹S‹MLEND‹RME B‹TK‹LER‹N TAY‹N‹ SINIFLANDIRMA S‹STEMLER‹ HERBARYUM TEKN‹KLER‹ S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri G‹R‹fi ‹nsano¤lu varoluflundan bu yana, yaflam›n› kolaylaflt›rmak amac›yla çevresindeki varl›klar› s›n›fland›rmaya çal›flm›flt›r. Bafllang›çta günlük yaflam› kolaylaflt›ran bu ifllem, bilimsel alanda önemli bir yere sahip olmufltur. Örne¤in evimizin mutfa¤› ya da elbise dolab›ndaki eflyalar›n yerleflim düzeni, günlük yaflam›m›zda fark›nda olmad›¤›m›z bir kolayl›k sa¤lar. S›n›fland›rma olarak adland›r›lan bu ifllemin sonucunda ortaya ç›kan verimlilikSIRA S‹ZDE Bu durumten birçok bilim dal› da kendi kriterleri çerçevesinde yararlanmaktad›r. da bilimsel s›n›fland›rma kavram› ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in kimyac›lar do¤ada bulanan elementleri çeflitli özelliklerine göre s›n›fland›rarak periyodik oluflD Ü fi Ü N E L ‹cetveli M turmufllar, jeologlar ise mineralleri çeflitli yap›sal özelliklerine göre grupland›rm›fllard›r. Bilimsel s›n›fland›rma olarak adland›r›lan bu bilim dal›ndan biyolojinin alt S O R U dal› olan Botanik bilimi de kendi amaçlar›na uygun olarak yararlanmaktad›r. Bilimsel s›n›fland›rman›n amac›, yeryüzünde bulunan bitkileri, yap›salD ‹özellikleri ve akraKKAT bal›k iliflkilerine göre grupland›rarak bir sistem içinde araflt›r›lmas›n› ve ö¤renilmesini kolaylaflt›rmakt›r. SIRA S‹ZDE N N Halk aras›nda bitkiler otlar, çal›lar ve a¤açlar fleklinde bilimsel anlamda düflünülmeden sadece görünümlerine göre isimlendirilmifllerdir. Bu tan›mlar›n her biri AMAÇLARIMIZ tek bir türü de¤il, d›fl morfolojilerine göre birbirine benzeyen bir grup bitki türünün genel ad›n› ifade eder. Ancak bilimsel bir yönteme baflvurulmadan günümüzK ‹ T A P akrabal›k de 300 bin civar›nda oldu¤u kabul edilen bitki türünü ve aralar›ndaki iliflkilerini inceleyebilmek oldukça güçtür. ‹flte bu amaca hizmet için ortaya ç›kan bilim dal›na Bitki Sistemati¤i (Sistematik Botanik) denir. Bitki sistemati¤inin T E L E V ise ‹ Z Y OTaksonomi N bitkileri s›n›fland›r›rken uyaca¤› bilimsel kural, prensip ve kriterler bilimi taraf›ndan belirlenir. Canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›nda genel olarak kullan›lan baz› kural ve kavramlar vard›r. Bunlardan bafll›calar›; Linne hiyerarflisi, tür kavram›, Latince veya Eski Yu‹NTERNET nanca’n›n kullan›m› olarak s›ralanabilir. Ayr›ca hayvanlar, bitkiler, mantarlar, algler ve bakteriler gibi gruplarda uygulanan kurallar farkl›l›k gösterir. Bu Ünitede, bitkilerin s›n›fland›r›lmas›n›n bafll›ca esaslar› özetlenecek, çeflitli gruplarda uygulanan herbaryum teknikleri anlat›lacakt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 4 Bitki Sistemati¤i S O R U S O R U KKAT Genel BiyolojiD ‹kitab›n›zdaki 3. Üniteyi okuyarak, bu konudaki temel bilgileri hat›rlayabilirsiniz. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Populasyon: Belirli bir yerde bulunan ve aralar›nda gen al›flverifli olan (verimli döller verebilen) bireyler D Ü fi Ü N E L ‹ M toplulu¤udur. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE TEMEL KAVRAMLAR Bitkilerin s›n›fland›r›lmas›ndaki temel prensiplere geçmeden önce baz› terimleri AMAÇLARIMIZ tekrar etmek yararl› olur. Taksonomik kategori terimi, farkl› sistematik düzeyi belirler. Belli bir kategoride yer alan canl› grubu ise takson olarak adland›r›l›r. Taksonomide temel kategori türdür. Bu nedenle önce tür kavram›n› günümüK ‹ T A aflamalar› P ze kadar geçirdi¤i inceleyerek aç›klayal›m: Önceleri do¤adaki çeflitli canl›lar›n sabit ve de¤iflmez birer tür örne¤inin özelliklerine sahip olduklar› düflünülüyordu. Baflka bir deyiflle; de¤iflmeyen sabit bir L E V ‹ Z Yve O Nbu tip, türü oluflturur düflüncesi hakimdi. O türün bütün örtip örne¤iT Evard›r nekleri de, tip ile ayn› özellikleri tafl›r, farkl›l›klar ise yetersiz geliflmeye ba¤l›d›r. Bu görüfl, tipe ba¤l› tür kavram› olarak an›l›r. Daha sonraki y›llarda, tür kavram›n›n do¤ada çok‹ Nsay›daki birey topluluklar›n› birbirinden ay›rmak üzere insano¤lu taraTERNET f›ndan gelifltirildi¤i ileri sürülmüfltür. Bu görüfl ise, nominalistik tür kavram› olarak adland›r›l›r. Günümüzde, özellikle canl›lar hakk›ndaki bilgilerimizin geldi¤i nokta, biyolojik tür kavram›n›n do¤mas›na yol açm›flt›r. Türün gerçekçi bir tan›mlamas›n› yapabilmek için, belli kriterler oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Bugünkü bilgilerimizin ›fl›¤›nda, sabit karakterler kullan›larak tür tan›m› yapmak mümkün olmad›¤› için poS‹ZDE pulasyonaSIRA dayal› tür tan›m›n›n uygun oldu¤una inan›lmaktad›r. Mayr (1979)’a göre, gerek fiili, gerekse potansiyel olarak verimli döller verebilen verebilen do¤al populasyonlar tür olarak adland›r›l›r. Bu tan›ma göre, türün D Ü fi Ü N E L ‹ M bafll›ca özellikleri flunlard›r: • Döl verme toplulu¤udur. S O bir R U birimdir. • Ekolojik • Genetik bir birim (Birbiri ile ilgisi olan bir gen havuzu)’dir. BiyolojikDtür baz› sak›ncalar›na karfl›n günümüzde çok kabul görmekte‹ K Ktan›m›, AT dir. Ancak uygulamadaki güçlükler nedeniyle halen türler, üreme izolasyonu olup olmad›¤›na bak›lmaks›z›n morfolojik özelliklerine göre belirlenmektedir. GünüSIRA S‹ZDE müzde kökleri tipolojik düflünceye dayanan ancak evrim olgusu üzerine kurulan morfolojik türler (morfospesies) belirlenmektedir. Bunun bafll›ca nedeni de, biyolojik tür tan›m›ndaki AMAÇLARIMIZüreme izolasyonlar›n› tam olarak ortaya koyma zorluklar› ve çaprazlama deneylerinin uzun sürmesidir. N N K ‹ T A P K ‹ T Ahiyerarflik P S›n›fland›rmadaki yap›y› bu program›n Genel Biyoloji kitab›ndan okuyarak hat›rlay›n›z. TELEV‹ZYON Günümüzde T E L E V ‹ Ztemel Y O N kategorinin tür oldu¤undan bahsettik. Türün alt›nda alttür ve varyete olmak üzere iki kategori daha yer al›r. Irk, klan gibi daha alt kategoriler de baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan kullan›lmaktad›r. Tür, üreme izolasyonuna dayanan bir kavramd›r. Türüstü kategorileri ise türde‹NTERNET ki gibi belli kriterlere dayand›rmak oldukça zordur. Daha çok akrabal›k iliflkileri göz önüne al›narak oluflturulmaya çal›fl›l›r. Mayr (1979), yüksek taksonun di¤erlerinden ayr›lm›fl yak›n türler toplulu¤u oldu¤unu ve dereceli bir s›n›fland›rmada ayn› düzeydeki bütün taksonlar› içerdi¤ini belirtmektedir. Türüstü kategorileri k›saca tan›mlayal›m: ‹NTERNET 5 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri Cins (Genus), ortak kökenden geldi¤i kabul edilen ve benzeri akraba cinslerden belirgin bir flekilde ayr›lan bir tür veya tür grubunun oluflturdu¤u bir birimdir. Cinsin üzerinde yer alan Aile (Familia) ise, ayn› kökenden geldi¤i kabul edilen bir veya bir grup cins içeren ve yak›n akraba ailelerden belirgin olarak ayr›lan bir birimdir. Ailenin daha üzerinde de yine ayn› mant›kla oluflturulan Tak›m (Ordo), S›n›f (Classis), Bölüm veya fiube (Divisio veya Phylum) kategorileri yer al›r. Daha sonra Alem (Regnum) ve en üstte yer alan Alan (Domain) kategorileri gelir. Yukar›da sayd›klar›m›z›n yan›nda botanikte çeflitli kategorilerin alt ve üst birimleri de kullan›l›r. Örne¤in subfamilia, tribus, subtribus, Aile (Familia) kategorisinin; subgenus ve section ise Cins kategorisinin alt birimleridir. Bir alt taksondan tek veya çok say›da içermeleri dikkate al›narak monotipik veya politipik taksonlardan bahsedilir. Örne¤in tek cinse sahip familya monotipik familya, birden fazla cinsi olan familya ise politipik familya olarak adland›r›l›r. ‹S‹MLEND‹RME Bitkilerin isimlendirilmesinde di¤er canl›larda oldu¤u gibi Eski Yunanca veya Latince dilleri belli kurallar çerçevesinde kullan›l›r. Adland›rma, taksonomik grup ve düzeylerin yerinin belirleyen terimler gibi kurallar Uluslararas› Botanik Adland›rma Kodu’nda yer al›r. Bu kodun uygulanmas›yla bitkiler, k›s›mlar› ve ürünlerine iliflkin çal›flmalarda ortak bir dille iletiflim kurmak mümkün olabilmektedir. Familya ve Üzerindeki Birimlerin ‹simlendirilmesi Cins üzerindeki taksonlar›n bilimsel isimleri belli son ekler kullan›larak oluflturulur. Bu ek ve örnek isimler Tablo1.1 de yer almaktad›r. Son ek Örnek isim Divisio (Bölüm) -phyta Spermatophyta Subdivisio (Altbölüm) -phytina Euphyllophytina Classis (S›n›f) -opsida Liliopsida Subclassis (Alts›n›f) -idea Magnoliidae Ordo (Tak›m) -ales Laurales Subordo (Altordo) -ineae Alismatineae Familia (Aile) -aceae Aristolochiaceae Subfamilia (Altaile) -oideae Cichorioidae Tribus (Oymak) -eae Calenduleae Subtribus (Altoymak) -inae Fuchsiinae Tablo 1.1 Cins üzerindeki taksonlar›n isimlendirilmesinde kullan›lan sonekler. Cins ve Cinse Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme Cins isimleri, tekil bir isim veya isim olarak kabul edilen bir kelimedir ve büyük harfle bafllar. Cins ismi, Rosa gibi eskiden verilmifl bir ad, Victoria gibi bir flah›s ismi ya da Filago, Iflago, Logfia gibi bir anagramdan oluflturulabilir. Cinse ba¤l› subgenus gibi bir alt birim bulunuyorsa cinsin ad›, alt birimin k›saltmas› ve ad› Arenaria L. subgen. Arenaria örne¤inde oldu¤u gibi yanyana yaz›l›r. Tür ve Türe Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme Bitkilerin bilimsel isimleri cins ad› ve tür epiteti olmak üzere iki kelimeden meydana gelir. Birinci kelime, türün ait oldu¤u cins ismi, ikincisi ise epitettir ve türe özel Anagram: Bir kelimenin harflerinin yerinin de¤ifltirilmesi ile oluflturulan farkl› isimler. 6 Bitki Sistemati¤i olan isimdir. ‹kili isimlendirme ya da binominal nomenklatür olarak adland›r›lan bu yöntem, Linnaeus (1753)’den bu yana kullan›lmaktad›r. Epitet ad›n› verdi¤imiz bu kelime, s›fat veya isim olabilir. Bu durumda epitetin s›fat, isim veya bileflik kelime olmas›na göre de¤iflik kurallar uygulan›r. Tür isimleri o taksonun belli bir özelli¤ini betimleyebilir, bilim dünyas›na katk›da bulunmufl bir kiflinin ad› ya da yay›l›fl gösterdi¤i yer veya bölgenin ismi olabilir. Afla¤›daki örnekleri inceleyelim: Platanus orientalis do¤u ç›nar› Piper nigrum karabiber Inula sechmenii Prof.Dr.Özcan Seçmen’in ad›na ithafen Digitalis grandiflora büyük çiçekli yüksükotu Türe ba¤l› alt birimler, cinste oldu¤u gibi önce tür ad›, ard›ndan birimin k›saltmas› ve alt birimin ad› eklenerek yaz›l›r. Pinus nigra subsp. pallasiana ve Beta vulgaris var. cicla türe ba¤l› alt birimlerin yaz›m›na örnek olarak verilebilir. Latince ‹smin Yazar› Bitkilerle ilgili çal›flmalarda, Latince cins ve tür adlar›n›n ard›ndan bir veya birkaç kifli ad› verildi¤i görülür. Bu isimler, Latince ismi veren ve yay›nlayan kifli veya kiflilere aittir. Latince ismin yazar› olarak da adland›r›lan bu kiflilerin isimlerinin ya tamam› ya da k›saltmas› kullan›l›r. Linnaeus’de (L.) oldu¤u gibi, çok tan›nm›fl araflt›r›c›lar›n isimleri çok k›sa yaz›l›r. Üç veya daha fazla heceden oluflan isimler ise k›salt›larak kullan›l›r. Ayn› soyad›n› tafl›yan yazarlar› ay›rt etmek için soyad›ndan önce isimlerinin ilk harfi yaz›l›r. Baba o¤ul araflt›r›c›larda ise, o¤ul botanikçinin soyad›n›n ard›na fil., f. (filius, o¤ul) eklenir. Latince isim teklif edilen kifli taraf›ndan yay›nlanmam›flsa nomen nudum ad›n› al›r. Bu isim daha sonra farkl› bir yazar taraf›ndan korunarak yay›nlanabilir bu durumda ilk yazar›n ad›ndan sonra “ex” yaz›larak yay›nlayan kiflinin ad› eklenir. Örnek: Gysophila polyclada Fenzl ex Boiss. türünün ad›n› Fenzl adl› araflt›r›c› vermifl ancak yay›nlamam›flt›r. Daha sonra, Boissier bu türü ilk yazar›n ismini koruyarak yay›nlam›fl ve bilim dünyas›na tan›tm›flt›r. SIRA S‹ZDE Yazar isminden sonra verilen “in” kelimesinin ise iki anlam› vard›r. Birincisinde o ismin baflka bir yazara ait yay›nda geçerli olarak yay›nland›¤›n› gösterir. ‹kincisinde ise, yazar›n kendi ismiyle o ismi yay›nlad›¤› kayna¤›n aras›na “in” eki koyulur. D Ü fi Ü N E L ‹ M Örnek: Aethionema papillosum P.H.Davis in Fl. Turkey 10:233 (1988). Bu türü P.H. Davis adl› araflt›r›c› tan›mlam›fl, isimlendirmifl ve editörü oldu¤u Flora of R U Turkey’in 10.S Ocildinde yay›nlanm›flt›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Latince isminDyazar›n›n ad›, isimdeki kesinli¤i sa¤lamak amac›yla kullan›l›r. ‹KKAT D‹KKAT SIRA SIRA S‹ZDE S‹ZDE Tip N N Herbaryum, AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E Ls›k›flt›r›larak ‹M kurutulmufl bitki örneklerinin belli bir düzen içinde yer ald›¤› S O R U koleksiyondur. K ‹ T A P D‹KKAT TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Bir taksonun ismi geçerli bir flekilde yay›nland›¤›nda, o isim bir bitkiye ba¤lanm›fl olur. Bu bitkiye de ismin tipi (Tipusu) denir. Tür isminin tipi, o tür tan›mlan›rken incelenip herbaryuma kald›r›lm›fl olan örnektir. Cinsin tipi ise cins isminin tan›t›lAMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M mas›na temel olarak kullan›lan türdür. Di¤er bir deyiflle, bir taksonun isminin tipi, taksonun kademesine ba¤l› olarak farkl›l›k gösterir. Bilimsel isimlerin do¤ru olarak U K S ‹ O TR Aiçin P tip örneklerinin görülmesi gerekir. uygulanabilmesi D ‹ K K Aisimlerin T Taksonlar›n de¤il, tipi vard›r. TELEV‹ZYON N N SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 7 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri Öncelik, Aktarma ve Ay›rma Her takson için günümüzde kullan›labilecek tek bir geçerli isim vard›r. Baflka bir deyiflle, bir taksona kurallara uygun olarak en erken tarihte verilmifl olan isim, o taksonun geçerli ismidir. Ancak farkl› araflt›r›c›lar farkl› tarihlerde ayn› bitkiyi tan›mlay›p onu isimlendirmifl olabilir. Bu durumda verilen ilk isim geçerli olup di¤eri sinonim ad›n› al›r. Baz› gruplarda ise s›n›fland›rma bilimindeki geliflmelere ba¤l› olarak yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulabilir. Özellikle çok say›da tür içeren ve türler aras›ndaki farkl›l›klar›n kolayca belirlenemedi¤i cinsler gibi sorunlu olarak nitelendirilen taksonlar üzerinde böyle çal›flmalar s›kça yap›l›r. Örne¤in baz› türlerin baflka bir cinse aktar›lmas›, bazen de alt tür veya varyetenin tür seviyesine yükseltilmesi ya da tam tersi bir düzenleme gerekebilir. Bu iflleme aktarma denir. Aktarmada türü ya da alt düzeyi belirten epitet geçerli ise aynen korunmal›d›r. Yeni oluflturulan ismin arkas›ndan ilk ad›n yazar› parantez içinde verilir, ikincinin yazar› ise arkas›ndan parantezin d›fl›na eklenir. Bir türün iki veya daha fazla türe ayr›lmas› gerekti¤i durumlarda ise eski türün epiteti yeni türlerden birinde korunurken di¤erlerine yeni isimler verilir. B‹TK‹LER‹N TAY‹N‹ ‹nsanlar, çevrelerinde bulunan bitkilerin adlar›n› merak ettikleri için, onlardan zarar gördükleri, yararland›klar› ya da daha fazla bilgi edinmeye ihtiyaç duyduklar› için ö¤renmeye çal›fl›rlar. Bitkilerle ilgili ekonomik faaliyetlere bafllamak veya bilimsel çal›flmalar yap›lmas› amaçlan›yorsa, isimlerinin do¤ru olarak bilinmesi gerekir. Aksi taktirde hastal›k, zehirlenme veya çal›flmada baflar›s›zl›k gibi istenmeyen sonuçlar do¤abilir. Bitkilerle ilgilenen kifliler onlar›n do¤ru isimlerini bildi¤ine inand›klar› kimselere sorarak ö¤renebilir. Bu durumda o kiflinin yeterli bilgiye sahip oldu¤undan emin omak gerekir. En güvenilir yol ise, bu konuda temel bilgiye sahip olan kiflilerin yapt›klar› bitki tayini ifllemidir. Bu aflamada öncelikle gerekli olan, konuya iliflkin özel terimlerin ö¤renilmesidir. Bu terimler günlük hayatta kullan›lmaz, ancak bitki tayininde önem tafl›r. Örne¤in, hastat ok fleklindeki, obovat ise ters yumurta fleklindeki yapra¤› ifade eder. Bafllang›çta anlafl›lmas› güç gibi gelen bu terimler kullan›ld›kça ve tecrübe artt›kça kiflisel yeteneklere de ba¤l› olarak bitki tayini son derece zevkli bir ifllem haline dönüflebilir. Özel terim bilgisi, sab›r ve kararl›l›k gibi kiflisel yeteneklerin d›fl›nda bitki tayininde çal›fl›lan bölge ve yak›n yörelerin flora kitaplar›na ihtiyaç duyulur. Flora kitaplar›, bu konuda yararlan›labilecek en önemli kaynaklard›r. Bu kitaplarda bölgede bulunan bitkilerin tayin anahtarlar›, yay›l›fl gösterdikleri lokalite kay›tlar›, her türün deskripsiyonu ve diyagnostik özellikleri yer al›r. Tayin ifllemine geçmeden önce, ülkemiz için yararlan›lan flora kitaplar›na de¤inmek yararl› olur. Türkiye Floras› (Flora of Turkey and the East Aegean Islands) bu konudaki en kapsaml› eserdir. On bir ciltten oluflan bu eserin dokuz cildi Dr.P.H. Davis, onuncu cilt ayn› araflt›r›c› ve arkadafllar›n›n editörlü¤ünde ve aras›nda Türk uzmanlar›n da bulundu¤u çok say›daki araflt›r›c› taraf›ndan haz›rlanm›flt›r. On birinci cilt ise, Türk araflt›r›c›lar›n eme¤iyle yaz›lm›flt›r. Günümüzde, bu eserdekilere eklenen çok say›daki türleri ve çal›flmalar› da kapsayan ve ülkemizdeki botanikçilerin haz›rlad›¤› yeni bir serinin bas›lmas›na iliflkin kapsaml› bir proje bafllat›lm›flt›r. Eserin 2023 y›l›nda tamamlanmas› hedeflenmektedir. Flora: Belli alandaki (Ülke, ada vb.) bitki türlerinin listesi. 8 Bitki Sistemati¤i Tayin iflleminde flora kitaplar›ndan yararlan›ld›¤›n› belirtmifltik. Bazen de daha az kapsaml›, resimli el kitaplar› bu ifllem için kullan›fll› olabilir. Bu kaynaklardaki anahtarlardan yararlanarak s›ras›yla, elimizdeki bitkinin; • Familya tayin anahtar›ndan familyas›, • Cins tayin anahtar›ndan cinsi ve • Tür tayin anahtar›ndan türü bulunur. E¤er bitkinin familyas› veya cinsinin do¤ru olarak bildi¤imize inan›yorsak, daha alt kategoriye ait tayin anahtar›ndan da bafllayabiliriz. Bu aflaman›n ard›ndan yine flora kitaplar›nda bulunan deskripsiyona bakarak tayinimizin do¤rulu¤unu bir kez daha kontrol edebiliriz. Deskripsiyon, bitkinin özelliklerinin bulundu¤u genifl bir aç›klamad›r. Burada bitkinin boyu, morfolojik özellikleri gibi taksonomik karakterleri ayr›nt›l› olarak belli bir düzen içinde s›ralanm›flt›r. Örnek: Chenopodium foliosum (Moench) Aschers türünün deskripsiyonu: Tek ya da çok y›ll›k, hemen hemen tüysüz, dik, 25-70 cm. Alt yapraklar, üçgenden hastat ya da romboide kadar de¤iflken. Çiçekler saps›z, yo¤un, küresel, çiçeklerin tafl›y›c› yapraklar› düz-m›zraks›, üstteki çiçeklerin ço¤u tafl›y›c› yapraks›z. Çiçek örtüsü 3-5 parçal›, önce yeflil renkli, sonra k›rm›z› ve meyvede etli (kurak alanlardan toplanan bitkilerde bazen zars›). Tohumlar dikey, koyu k›rm›z›-kahverengi, düz ya da kenarlarda çukurlu, yo¤un bir flekilde benekli. Çiçeklenme 5-7. aylar. Da¤l›k alanlardaki steplerdei yol kenarlar›nda ve 1200-1800 m yüksekliklerde yay›l›fl gösterir. Diyagnostik özellikler ise, bitkiyi yak›n akraba bitkilerden ay›rt etmeye yarayan belirgin özellikleri kapsar. Örnek: Polygonum persicaria türünü yak›n türlerden biri olan P. lapathifolium’dan ay›rt etmemizi sa¤layan diyagnostik özellikler: Polygonum persicaria L. P. lapathifolium’ a çok benzer ancak, çiçekler aç›k pembe, k›n› sert tüysü, yapraklar ve çiçek durumu sap› guddesiz (salg› kesesiz). Tayin Anahtarlar› Tayin anahtarlar›, elimizdeki bitkinin ait oldu¤u taksonlar› belirlememize yarayan pratik kaynaklard›r. Anahtarlar, benzer ve farkl› özellikler taksonomik aç›dan a¤›rl›klar›na göre grupland›r›l›r ve eldeki örne¤e dayan›larak izlenen yolun sonunda bitkinin hangi taksonda yer ald›¤› belirlenmifl olur. Bu aflamada, terminoloji bilgisi ve gözlem yetene¤i baflar›y› etkiler. Bafll›ca dört tip tayin anahtar› vard›r. Bunlardan ilki olan özet aç›klamal› anahtarlar, eski flora kitaplar›nda kullan›lm›flt›r. Deskripsiyolar ve tan›mlar içeren, kullan›m güçlü¤ü nedeniyle terk edilmifl bir anahtar türüdür. Göndermeli (Braket), çatall› (Dikotom) ve çok giriflli anahtarlar ise, günümüzde kullan›lan anahtar tipleridir. Göndermeli ve çatall› anahtarlar iki seçime dayan›r. Göndermeli anahtarda farkl›l›¤› belirten karakterler iki fl›kta arka arkaya verilir. Çatall› anahtarda ise, farkl›l›¤› belirten karakterlerle ayr› gruplar oluflturulur. Bu nedenle uzun anahtar kullan›m› için daha uygundur. fiimdi, bu iki tip anahtar› örneklerle inceleyelim, örneklerimiz ayn› karakterler kullan›larak oluflturulmufltur: 9 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri Göndermeli anahtar örne¤i: 1.Yumru köklü ...................................................... 1. Kaz›k köklü ....................................................... 2. Yapraklar basit........................................... 2. Yapraklar bileflik ....................................... 3. Petal 5 ................................................................ 3. Petal 4................................................................. 4. Yaprak kenar› dentat ................................ 4. Yaprak kenar› serrat ................................. 5. Çiçek durumu rasemoz ..................................... 5. Çiçek durumu kimoz ........................................ Çatall› anahtar örne¤i: 1. Yumru köklü 2. Yapraklar basit 3. Petal 5 ........................................................ 3. Petal 4......................................................... 2. Yapraklar bileflik ........................................... 1. Kaz›k köklü 4. Yaprak kenar› dentat .................................... 4. Yaprak kenar› serrat ..................................... 5. Çiçek durumu rasemoz .............................. 5. Çiçek durumu kimoz .................................. 2 4 3 tür tür tür tür 5 tür tür A B C D E F tür B tür C tür A tür D 5 tür SIRA E S‹ZDE tür F SIRA S‹ZDE Çok giriflli anahtarlar ise, baz› büyük familyalardaki cinslerin tayininde örnekD Ü fi Ü N E L ‹ M leri görülen anahtar tipidir. Familyan›n önemli özellikleri için birer sembol belirlenir. Tayin edilecek örne¤in özellikleri bu sembollere göre not edilerek bir formül S O R U oluflturulur. Bu formülden de örne¤imizin hangi cinse ait oldu¤u bulunur. Ekonomik kullan›m alan› olan bitkilerle ticari veya bilimsel amaçl› çal›fl›l›rken D ‹ K K A T ilk ad›m o bitkinin ad›n›n do¤ru olarak belirlenmesidir. Bu nedenle tayin konusunda temel bilgilere sahip olmak son derece önemlidir. SIRA S‹ZDE SINIFLANDIRMA S‹STEMLER‹ N N Canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›na yönelik çal›flmalar çok eski y›llardan bu yana sürdüAMAÇLARIMIZ rülmektedir. Bu bölümde s›n›fland›rma sistemlerinin günümüze kadar geçirdi¤i aflamalar anlat›lacakt›r. K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Yapay Sistemler M.Ö. 300-M.S.1580 y›llar› aras›nda bitkiler halk taraf›ndan insanlar için yararl›l›k ve T E L E V taraf›ndan ‹ZYON d›fl görünüfllerine göre s›n›fland›r›l›rken bu kriterler bilim adamlar› biraz daha gelifltirilerek kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Dönemin önde gelen bilim adamlar›ndan Aristo önceleri yeryüzünde birkaç yüz canl› çeflidinin oldu¤unu düflündü¤ü için s›n›fland›rma konusunda bir düflünce ortaya koymam›flt›r. Daha sonra çev‹NTERNET resinde çok say›da canl› çeflidinin yaflad›¤›n› fark etmifltir. Böylece yukar›da de¤inilen özelliklere baflkalar›n›n da eklenmesi gerekti¤i görüflüyle s›n›fland›rmada daha ayr›nt›l› kriterlere baflvurulmas›n›n önünü açm›flt›r. Bu dönemde bitkilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin ilk yaz›l› bilgilere, bitki sistemati¤inin öncüsü kabul edilen ve Aristo’nun ö¤rencisi olan Theophrastus’un “De TELEV‹ZYON ‹NTERNET 10 Bitki Sistemati¤i SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Historia Plantarum” adl› kitab›nda rastlanmaktad›r. Araflt›r›c›n›n eserinde a¤aç, çal›, yar› çal›, ot, yabani, kültür, yaprakl›, yaprak döken, tohumlu, tohumsuz, çok y›ll›k, tek y›ll›k, çift y›ll›k, çiçek durumlar› ve organlar›n›n durumu, kökler ve gövde farkl›l›klar› gibi görünüfle dayal› özelliklere de¤inmesi oldukça önemlidir. I. yüzy›lda yaflayan Dioscorides’de t›bbi öneme sahip olan yaklafl›k 600 kadar bitki türünü tan›mlam›fl, bugün Fabaceae (Baklagiller) Labiatae (Ball›babagiller) ve Umbelliferae (Maydonozgiller) olarak bilinen do¤al bitki gruplar›n› ortaya koymufltur. Yapay s›n›fland›rma olarak isimlendirilen bu dönemdeki önemli araflt›r›c›lardan Albert SIRA S‹ZDE Theophrastus’un ortaya koydu¤u sisteme ba¤l› kalarak bitMarcus (1193-1280)’da kileri yaprakl› ve yapraks›z (kriptofitler) olarak grupland›rm›flt›r. Yaprakl› bitkileri gövde yap›lar›ndaki farkl›l›klara göre tekçenekliler (monokotiller) ve çiftçenekliler D Ü fi Ü N E L ‹ M (dikotiller), çiftçeneklileri ise otsu ve odunsu olarak iki farkl› bölüm içerisinde de¤erlendirmifltir. 1500 y›llar›na kadar bu süreç birçok araflt›r›c›n›n s›n›fland›rma sisS O R U temlerine yapt›klar› katk›larla devam etmifltir. Yapay sistemler araflt›r›c›lar, bitkilerin belirgin morfolojik karakterlerini ele D ‹ Kdöneminde KAT alarak s›n›fland›r›lmaya çal›flm›fllard›r. N N SIRA S‹ZDE 1500-1580 aras›ndaki 80 y›ll›k sürede bitkilere sanatsal yönden yaklaflan Herbalistler döneminde, bir çok bitkiye ait çok güzel resimler çizilmifl, bunun yan›nda bitkilerin bilimsel kriterlere dayal› olark s›n›fland›r›lmas› çabalar›n›na katk›da AMAÇLARIMIZ bulunulmufltur. A¤aç, çal› ve ot olarak 567 türü tan›mlayan Jorem Bock ve ekonomik de¤erleri ile yaprak yap›lar›na göre tan›mlamalar yapan Mathias de l’Obel herK ‹ T A P yer al›r. balistler döneminde Mekanik Sistemler TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P T E L E V ‹ Zolarak YON Yapay sistemler adland›r›lan bundan önceki dönemde bitkileri s›n›fland›rmak için kullan›lan karakterlerin büyük bir bölümü görünümle ilgiliyken, Mekanik Sistemler (1580-1760) döneminde ise yap›sal özellikler de dikkate al›nm›flt›r. Bu dönem, s›n›fland›rma çal›flmalar›nda otsu ve odunsuluktan ovaryumun durumuna, ‹NTERNET meyve lokulus say›s›ndan hücre özsuyunun bulunufl biçimine kadar olan yap›sal özellikleri kullanan Andrea Casealpina (1519-1603) ile bafllam›flt›r. Jean Bauhin (1541-1631) daha iyi say›labilecek karakterlere dayanarak 5000 bitkiyi tan›mlam›fl, Gaspard Bauhin (1560-1624) ise tür ile cins aras›ndaki fark› tan›mlam›fl ve ilk kez ikili isimlendirmeyi (binominal nomenklatür) önermifltir. Bu dönem içinde John Ray (1628-1705) tek-çift çenek ayr›m›nda meyve özelliklerini kullanm›fl, yaprak ve çiçek özelliklerine göre daha alt gruplar› olufltumufltur. Araflt›r›c›n›n en önemli bulSIRA S‹ZDE gular›ndan biri de, bitkilerin karakterlerinin hem genotipik hem de fenotipik olabilece¤i yolundaki düflüncelerdir. J.B.Tournefort (1656-1708), otsu ve odunsu oluflun yan› s›ra D Ü fiçiçek Ü N E L ‹ Mözelliklerini kullanarak ilk kez modern anlamda cins kavram›n› ortaya koymufltur. Bu dönemin tart›flmas›z en önemli ismi ve sistemati¤in babas› say›lan ‹sveçli S O R U Carl Linnaeus (1707-1778)’ dir. D‹KKAT Linnaeus’un sistematik bilimine katk›s› s›n›fland›rmada kullan›lmak üzere seçilecek karakterlerin di¤er k›s›mlara göre ortam koflullar›ndan daha az etkilenen üreme organlar›na dayand›rmas› ve daha önce Gaspard Bauhin’ in önerdi¤i ikili isimlendirmeyi gelifltireSIRA S‹ZDE rek kullanmas›d›r. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 11 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri Linnaeus, Systema Natura, Genera Plantarum ve Species Plantarum isimli kitaplar›nda çok say›da bitki cinsi ve türünü tan›mlam›flt›r. Ancak Linnaeus da hiç bir türe girmeyen bir tak›m ara formlar› görmüfl olmas› ve bunlar› varyete olarak isimlendirmesine ra¤men “türler bafllang›çta ne kadar yarat›ld›ysa flimdide o kadar tür vard›r” görüflüne sahip oldu¤u için varyetelerin türlerin de¤iflebilirli¤inin bir kan›t› oldu¤unu göz ard› etmifltir. Do¤al Sistemler Bitkilerin s›n›fland›r›lmas›na yönelik bilgi birikimi artt›kça daha önceki dönemlerde kullan›lan karakterlerin s›n›fland›rmada yeterli olmad›¤›n› görülmüfltür. Bu durumda araflt›r›c›lar, olabildi¤ince çok say›da karaktere dayand›r›larak yap›lan s›n›fland›rman›n daha do¤ru bir sistem ortaya ç›karaca¤›n› düflünmüfllerdir. 1760-1880 y›llar› aras›n› kapsayan bu dönemin ilk araflt›r›c›s› ve say›sal (numerik) taksonominin kurucusu say›lan Michel Adanson (1727-1806), bitkileri günümüzde oluflturulan modern ordo ve familyalara yak›n olarak grupland›rabilmifl ancak kendisinden sonra gelen baz› araflt›r›c›lar gibi bütün karakterlerin eflit önemde oldu¤unu iddia etmifltir. Bu dönem içinde birçok araflt›r›c› vard›r. Alphonse De Candolle, bitkileri vasküler (damarl›) ve sellular (hücresel) olamak üzere iki büyük gruba ay›rm›flt›r. Kurdu¤u sistem, bugün de Angiospermlerin en ilkel grubu olarak kabul edilen Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) ile bafllamas› nedeniyle önemlidir. Bununla birlikte sistem bir çok çeliflkili yönler de tafl›maktad›r. Stephan Endlicher ise oluflturdu¤u sisteminde filogenetik yaklafl›mlarda bulunmas›yla ilgi çekmektedir. Bu dönemin en önemli sistemi, 1862-1883 y›llar› aras›nda George Bentham ve Joseph D. Hooker taraf›ndan oluflturulan Bentham-Hooker sistemidir. Sistemde bugün de kullan›ld›¤› gibi Dikotiller Monokotillerden sonra yer almaktad›r. Evrime dayal› filogenetik bir mant›k kullan›lmamas›na ra¤men bu yaklafl›m oldukça ilginç olmakla birlikte, Dikotillerlerle Monokotiller aras›na Gymnospermlerin yerlefltirilmesi nedeniyle günümüzde kullan›lan sistemlerle uygunluk göstermemektedir. Oldukça uzun süren bu dönem içinde s›n›fland›rmada çok say›da özelli¤in kullan›lmas›, bitkiler aç›s›ndan daha iyi s›n›fland›rmalar›n ortaya koyulmas›n› sa¤lam›flt›r. Filogenetik Sistemler SIRA S‹ZDE Bu sistem 1880’den günümüze kadar olan bir zaman dilimini kapsamakta olup, 1859 y›l›nda Darwin’in Türlerin Kökeni isimli eserinin yay›nlanmas›n›n ard›ndan bafllam›flt›r. Bu dönemde, türler ars›ndaki akrabal›k iliflkileriniD Ükullanmaya çal›fl›lfi Ü N E L ‹ M maktad›r. Bu sistemler türler aras›ndaki akrabal›k derecelerine yani bir soya¤ac›na dayan›r. Darwin’e göre, evrimin temel ilkesi do¤al seçilimdir ve canl›lar›n en de¤iflS O R U mez parças› hangileriyse s›n›fland›rma içinde onlar›n kullan›lmas› daha do¤rudur. Daha önceki dönemlerde araflt›r›c›lar ele ald›klar› morfolojik ve yap›sal kullaD ‹ K özellikleri KAT narak taksonomik gruplar oluflturmaya çal›fl›rken bu dönemde do¤ada zaten varolan soya¤açlar› ortaya konulmaya çal›fl›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N August W. Eichler, amentum çiçek durumuna sahip bitkileri (Amentiferae) ilkel kabul ederek sistemini bafllatm›fl, taksonlar› ilkelden geliflmifle do¤ru s›ralam›fl, AMAÇLARIMIZ böylece ilk filogenetik sistemi oluflturmufltur. Adolf Engler ve Karl Prantl’ in ortaya att›¤› ve Engler-Prantl olarak bilinen sis‹ T A araflt›r›c›lar›n P tem ise, 1892-1964 y›llar› aras›nda bu iki araflt›r›c›n›n yan›ndaK baflka da kat›l›m›yla oluflturulmufltur. Sistem oluflturulurken Eichler sistemine ba¤l› kal›n- SIRA S‹ZDE Amentum: Erkek ve difli çiçekleri genellikle AMAÇLARIMIZ periants›z olup baflak fleklinde dizilmifl ve ekseni afla¤›ya do¤ru e¤ildi¤i için sark›k duran çiçek durumu ‹ T A P (kedicik çiçek Kdurumu). TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 12 Bitki Sistemati¤i SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET m›fl, dikotillerde Amentiferae, monokotillerde Pandanales gruplar› ilkel kabul edilmifltir. Bu gruplar›n ise bilinmeyen bir Gymnospermae atadan polifiletik olarak türedi¤i ileri sürülmüfltür. Bu sistemde baflta yer alan Monokotiller daha sonra sona al›nm›flt›r. Ö¤retim ve herbaryumlar›n düzenlenmesinde sa¤lad›¤› kolayl›klar nedeniyle Engler Prantl sistemi Avrupa’da halen kullan›lmaktad›r. Di¤er bir önemli filogenetik sistem ise Charles Edwin Bessey (1897-1915) taraf›ndan ileri sürülmüfltür. Sistemde Angiospermae’nin, Bennetitales tak›m›ndan monofiletik olarak türedi¤i kabul edilir. Kaktüs a¤ac› biçiminde oluflturulan filogenetik sistemin en alt›nda Ranales yer al›r. Daha önceki sistemlerden de yararlanan S‹ZDE sistem baz›SIRA yönlerden elefltirilere maruz kalm›flt›r. Bessey’in genel olarak ortaya koydu¤u prensiplere göre; evrim sadece pozitif yönde olmaz. Araflt›r›c›, negatif yönde de olabilece¤ini, homojen yap›lar›n heterojen yap›lara göre daha ilkel olduD Ü fi Ü N E L ‹ M ¤unu, bitkinin tüm organlar›n›n ayn› sürede evrimleflemeyece¤ini ve bitkiler aras›nda gerçekleflen iliflkilerde genetik hatlar›n afla¤›lara do¤ru gidildikçe de¤iflebileS O R U ce¤ini belirtmifltir. Bu bölümde Dele sistemler, s›n›fland›rmada birer ekol olarak nitelendirilir. ‹ K Kald›¤›m›z AT Amentiferae’yi ilkel kabul edenler Englerian tip, Ranales’i ilkel kabul edenler ise Ranalian tip sistemler SIRA olarak S‹ZDE de¤erlendirilmektedir. N N Bu ekollerin ›fl›¤› alt›nda pek çok sistem ortaya at›lm›flt›r. Bunlardan Hans Hallier AMAÇLARIMIZAlfred Barton Rendle Sistemi (1930), Hutchinson Sistemi (1926Sistemi (1905-1912), 1969),ve Armen Takhtajan (1966-1997) sistemi en önemlileri aras›nda say›labilir. Arthur Cronquist taraf›ndan 1968-1988 y›llar› aras›nda gelifltirilen Cronquist sisK ‹ T A P sistemine benzemekle birlikte polifiletik gruplar parçalanm›fl temi ise, Takhtajan ve iliflkili görülen taksonlarla birlikte yerlefltirilmifltir. Bu sistem morfolojik, anatomik, palinolojik, embriyolojik, biyokimyasal ve paleobotanik bulgulara dayan›laT E L E V ‹ Z Y Bitkilerin ON rak gelifltirilmifltir. gelifltirdi¤i ve hayvanlar taraf›ndan yenmelerini engelleyen kimyasal bileflikler ve onlar›n bitki gruplar›ndaki da¤›l›mlar›ndan da sistemin oluflturulmas›nda yararlan›lm›flt›r. Kitab›m›zda Angiospermlerin s›n›fland›r›lmas›n› ele alan ünitelerde bu sistem izlenmektedir. ‹NTERNET Ça¤dafl Sistemler SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Tipe ba¤l› tür tan›mlar›n›n gerçek anlamda türü yans›tmad›¤›n› ö¤rendik. Tip örne¤i bir birey oldu¤una göre, zaman ve mekanla s›n›rl› ve genetik olarak da di¤erlerinden farkl›d›r. Biyolojik tür tan›m› ise, populasyona dayan›r. Bir türün yay›l›fl alan›n›n farkl› bölümlerindeki populasyonlar aras›nda farkl›l›klar gözlenir. Ayn› zamanda bireylerin aksine populasyonlar süreklilik gösterir. ‹flte, bu nedenle popuSIRA S‹ZDE ak›m› ortaya ç›km›flt›r. Bu ak›ma göre, taksonlar›n populaslasyon sistemati¤i yonlar veya populasyon gruplar› fleklinde kabul edilmesi tür ve tür alt›ndaki kategorilerin belirlenmesini kolaylaflt›rmaktad›r. Populasyon sistemati¤i, canl›lar›n morD Ü fi Ü N E L ‹ M folojik olarak s›n›fland›r›lmas›na dayanan klasik taksonominin gelifltirilmifl flekli olarak düflünülebilir. Bunun yan›nda, populasyon sistemati¤i, tür ve alt› kategoriS O R U lerde kullan›fll› bir yöntem olmas›na ra¤men, cins ve üzerinde pek yararl› de¤ildir. Günümüzde gelifltirilmeye çal›fl›lan ça¤dafl s›n›fland›rma yöntemleri, klasik taksonominin D‹KKAT yan›nda populasyon sistemati¤i, sitolojik, anatomik, serolojik, palinolojik bulgular›, DNA ve protein analizlerini SIRA S‹ZDE gibi modern yöntemleri içerir. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri Say›sal taksonomide canl›lar› ölçülebilen karakterleri ele alarak s›n›fland›rmaya dayanmakla birlikte fakl›l›klar›n biyolojik nedenlerini aç›klayamamas› nedeniyle s›n›fland›rma için tek bafl›na yeterli görülmemektedir. S›n›fland›rma Sistemlerinin Dayand›¤› Görüfller Tarihsel geliflim süreci içerisinde incelemeye çal›flt›¤›m›z s›fland›rma sistemlerinin ortaya ç›kmas›nda ve ifllerlik kazanmas›n›n alt›nda yatan görüfller Mayr (1979)’a göre flöyle grupland›r›lmaktad›r: • Esasc›l›k: Türlerin de¤iflmezli¤i ve taksonlar›n sabit oldu¤unu savunan Aristo ve Linnaeus’ un görüfllerinine dayan›r. Buna göre sistematikle çal›flanlar›n görevi bu taksonlar› belirlemektir. • ‹simcilik: Sistematik kategoriler insanlar taraf›ndan yapay olarak ortaya konulmufltur, çünkü do¤ada yaln›zca bireyler bulunmaktad›r. Bu düflüncede olanlar akrabal›k iliflkilerini göz önüne almadan yaln›zca benzerlikleri temel alarak taksonlar› ortaya koyarlar. • Ampirikçilik: S›n›fland›rma için var olan yeterince karakter bulundu¤unda ve bu karakterler mant›kl› bir biçimde de¤erlendirdi¤inde uygun bir sistemin do¤al olarak ortaya ç›kaca¤› görüflüne dayanmaktad›r. • Dalc›l›k: S›n›fland›rma iflleminin akrabal›k iliflkilerine dayanarak oluflturulan filogenetik soy a¤açlar›na dayand›r›lmas› gerekti¤ini ve ortaya ç›kan soya¤ac›n›n farkl› düzeylerinin farkl› taksonomik kategorilere karfl›l›k geldi¤ini ileri sürmektedir. • Geliflmifl S›n›fland›rma: Do¤ada var olan canl› gruplar›n›n çok say›da karakterler aras›ndaki benzerliklerin evrimsel bir yaklafl›mla aç›klanmaya çal›fl›lmas› gerekti¤ini ileri sürülmektedir. Buna göre sistematikle çal›flmalar›n›n temel görevi evrimsel süreçte ortaya ç›kan gruplar› ortaya koymakt›r. Günümüzde de en çok kabul gören görüfltür. HERBARYUM TEKN‹KLER‹ Herbaryumlar, bilimsel koflullara uygun flekilde do¤al yay›l›fl alanlar›ndan toplanm›fl ve önemli morfolojik özelliklerini koruyacak biçimde kurutulmufl bitki materyallerinin bilimsel amaçlar do¤rultusunda kullan›lmak üzere sakland›¤› yerlerdir. Bitki örneklerinin temininin y›l›n her mevsiminde mümkün olmamas›, araflt›rmalar›n ve e¤itim-ö¤retimin süreklili¤inin sa¤lanmas› aç›s›ndan da herbaryum merkezlerine gereksinim duyulur. Bu merkezler, bir familya ya da cinse ait taksonlar›n çok say›da örne¤inin ayn› yerde karfl›laflt›r›lmas›na olanak sa¤lamas› aç›s›ndan büyük önem tafl›maktad›r. Çevre korumada ve do¤al bitkilerden ekonomik olarak yararlan›lmas› aç›s›ndanda büyük önem sahiptirler. Botanik, eczac›l›k, ziraat, t›p gibi pek çok alanda araflt›rma yapan kifliler temel bilgiler edinmek üzere bu merkezlere baflvurmak zorundad›r. Bilimsel çal›flmalar›n yan›nda, bitkilerden yararlanmak veya ticari amaçlarla yap›lacak faaliyetlerde de herbaryum merkezlerine ihtiyaç duyulur. Herbaryumlar›n oluflturulmas› araziden örneklerin do¤ru toplanmas›ndan bafllayarak koleksiyonun sa¤l›kl› bir flekilde korunmas›na ulaflan uzun bir süreci kapsar. Bitkileri kurutup kartonlara yap›flt›rarak herbaryum materyali haline ilk kez Lucca Ghini (1490-1556) getirmifltir. Bu dönemde dikey olarak ciltlenerek saklanan materyaller, Linnaeus ile birlikte ayr› ayr› ve yatay olarak saklanmaya bafllanm›flt›r. Herbaryumlar kiflisel, özel kurulufllara veya araflt›rma enstitülerine, üniversitelere, do¤a tarihi müzeleri gibi devlet kurumlar›na ait olabilir. Son y›llarda ülkemizdeki 13 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 14 Bitki Sistemati¤i D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M üniversitelerde çok say›da herbaryum merkezinin kurulmufl olmas› sevindiricidir. Herbaryum merkezlerinin uluslararas› düzeyde kabul görmesi için belli koflullar S O R U aranmaktad›r. Ülkemizde bu koflullar› tafl›yan herbaryumlar vard›r. S O R U D ‹ilde K K A ya T da yak›n çevresindeki üniversite veya araflt›ma kurulufllar›ndaki en Bulundu¤unuz yak›n herbaryumu gezerek bilgi alman›z, bu konuyu anlaman›z aç›s›ndan yararl› olur. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Herbaryumlar genellikle tohumlu bitki örneklerinin bulundu¤u merkezler olmakla birlikte, özellikle makro algler, likenler, mantarlar, karayosunlar› ve e¤reltiAMAÇLARIMIZ ler de herbaryum merkezlerindeki koleksiyonlar›n içinde yer al›r. Bu nedenle ünitemizde bu gruplara ait örneklerin herbaryumlar›n›n haz›rlanmas› konusuna da k›saca de¤inilmifltir. K ‹ T A P Bitki Toplamak ‹çin Gerekli Malzemeler fiekil 1.1 TELEV‹ZYON Örnek toplamak için arazide ihtiyaç duyulan malzemelerden ‹ Nbaz›lar›. T E R N E T a. GPS, b. Ba¤ makas›, c. Ka¤›t torba, d. Naylon torba, e. Arazi lupu, f. Kazma, g. Pres. TELEV‹ZYON ‹NTERNET Çal›fl›lacak grubun özelliklerine göre de¤iflmekle birlikte arazide; bir not defteri ve kalem, kazma, yumrulu ve so¤anl› bitkiler için z›pk›n, çal›ms› ve odunsu bitkiler için ba¤ makas›, bitkilerin tafl›nmas› için çeflitli boyutlardaki plastik torbalar, örne¤in topland›¤› yerin koordinat ve denizden yüksekli¤ini belirlemek için GPS (Global Positioning System) cihaz›, arazi lupu (Büyüteç), liken ve karayosunlar› için ka¤›t torbac›klar, jeolog çekici, keski, b›çak, sucul örneklerle çal›fl›l›yorsa a¤lar ve plankton kepçeleri de kullan›l›r (fiekil 1.1). Tohumlu Bitkilerin Herbaryumu Tohumlu bitkilerin herbaryumu haz›rlan›rken bitki örneklerinin do¤adan do¤ru yöntemlerle toplanmas› ve uygun tekniklerle kurutulmas›na önem tafl›r. Ayr›ca bitkinin teflhis edilmesinde kullan›lan morfolojik özelliklerinin iyi bilinmesi ve buna uygun olarak toplanmas› da önemlidir. Bitkileri Toplama ve Kurutma Yöntemleri Bitki örneklerinin do¤ru tayin edilebilmesi için tam olarak toplanmas› ve toplama s›ras›nda baz› notlar›n al›nmas› gerekmektedir. Ayr›ca bitkiye bir numara verilerek topland›¤› lokalitenin ad›, yükseklik, tarih ve habitat özellikleri not defterine mutlaka kay›t edilmelidir. Toplama s›ras›nda hangi bitki gruplar›nda hangi k›s›mlar›n al›naca¤›n›n bilinmesi de ayr› bir öneme sahiptir. Toplanacak bitki örneklerinde kök, gövde, çiçek ve meyven›n bulunmas› gereklidir. Çiçek ve meyve ayn› bitki üzerinde bulunmayabilir. Bu durumda ayr› bitkilerden örnekler al›nmal› ya da birkaç kez araziye ç›k›larak örnekleme tamamlanmal›d›r. Tek y›ll›k otsu bitkiler çapa veya kazma yard›m› ile topraktan rahatça sökülebilirler. So¤anl› veya yumrulu bitkilerin toprak alt› k›s›mlar› derinde olaca¤› ve toplama s›ras›nda gövdeden kolayl›kla k›r›l›p ayr›labilece¤i için, bitkinin toprak alt› k›sm› görülünceye kadar tek bir taraftan kaz›lmaya bafllan›r. Toprak alt› k›s›m görülünce bitkinin gövdesi kaz›lm›fl tarafa do¤ru yat›r›larak topraktan ç›kar›l›r. Çok y›ll›k otsu bitkilerde örnek büyük de¤ilse, bitki kökü ile birlikte al›n›r. 15 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri A¤açlardan toplama biraz daha farkl›d›r. Çiçek, meyve ve bazen de yaprak a¤aç üzerinde ayn› anda bulunmayabilir. Bu nedenle de¤iflik zamanlarda ayn› örne¤in genç yapraklar›, çiçekleri, çiçeklenme evresindeki yapraklar›, meyveleri ve meyve evresindeki yapraklar› toplan›r. Bitkinin topland›ktan hemen sonra preslenmesi en ideal yöntemdir. Pres yap›lacak bitkinin temiz, yabanc› maddelerden ar›nm›fl ve kökündeki topraklar›n temizlenmifl olmas› gerekir. Preslenecek bitkinin tüm parçalar› düzgün ve kolayca görülebilecek bir flekilde gazete ka¤›tlar› aras›na al›nmal›, bitkinin boyu kulland›¤›m›z gazete ka¤›d›ndan daha uzun ise V veya N fleklinde konulmal›d›r. Bitki bir gazete ka¤›d›n›n aras›na kapat›ld›ktan sonra üstüne bir kurutma ka¤›d› konur ve tekrar bir gazete kag›d› aç›larak içine bir sonraki bitki yerlefltirilir. ‹fllem her bitki için birer gazete ka¤›d› kullan›larak tekrarlan›r. Örnekler belli bir yüksekli¤e ulaflt›¤› zaman alt ve üstteki tahta veya metal kafesler s›k›flt›r›l›r. Tahta veya metal presler genellikle yan olararak gölge ve hava ak›m›n›n oldugu bir yerde kurumaya b›rak›l›r. Kurutma ka¤›tlar›, materyal kuruyuncaya kadar her gün bir kez de¤ifltirilir. Etli ve sucul bitkilerin kurutma ka¤›tlar› çok çabuk ›slanaca¤›ndan ilk günler günde iki kez de¤ifltirilmesi gerekebilir. Kurutulan Örneklerin Yap›flt›r›lmas› ve Etiketleme Örnekler tamamen kurutulduktan sonra tayin edilir ve herbaryum kartonlar›na yap›flt›r›l›r. Herbaryum kartonu 30-43 cm uzunlu¤unda, 26-28 cm. geniflli¤inde ve üzerindeki bitkinin iyi görülebilmesi için beyaz, örneklerin zarar görmemesi için de yeterince kal›n olmal›d›r. Yap›flt›rma ifllemine bitki örne¤inin düzgün bir flekilde herbaryum kartonu üzerine yerlefltirilmesiyle bafllan›r. Örnek, gövde, dal ve çiçek sap› üzerinden kendinden zamkl› ka¤›t bant ile bantlan›r. Ka¤›t bant, bantlanacak parçan›n kal›nl›¤› kadar olmal› ve parçay› tümünü saracak flekilde yap›flt›r›lmal›d›r. Kal›n gövdelerde metalden yap›lm›fl çatall› raptiyeler kullan›labilir. Bant kesinlikle yaprak ve çiçek üzerinden geçmemelidir. Herbaryum kartonuna yap›flt›r›lacak olan özel yap›lm›fl herbaryum etiketlerinin boyutlar› genellikle 7x11 cm’dir. Örne¤in ait oldu¤u herbaryumun ad›n› tafl›yan etiket, sa¤ alt köfleye yerlefltirilir. Etikette bitkinin familyas›, ad›, topland›¤› yer, koordinatlar, toplanma tarihi, toplayan ve tayin eden kiflilerin ad› gibi bilgiler bulunur. Yukar›daki ifllemlerden geçirilen örnekler numaraland›r›larak herbaryum kay›t sistemine girmesi sa¤lan›r (fiekil 1.2). Bitki Örneklerinin Korunmas› Herbaryumlar çok uzun süreli koleksiyonlar›d›r. Bu nedenle koleksiyonda bulunan materyallerin sürekli bak›m›n›n yap›lmas› ve zararl›lara karfl› korunmas› gerekir. Herbaryum materyaline zarar veren böcek, larva ve yumurtalar›n yok edilerek uzun ömürlü olmalar›n› sa¤lamak üzere çeflitli yöntemlere baflvurulur. Bu ifllem için siyanür gaz›, paradiklorobenzen, karbonsülfür, c›va biklorid, ve DDT gibi fiekil 1.2 Yap›flt›r›lm›fl ve etiketlenmifl bir herbaryum örne¤i. 16 Bitki Sistemati¤i kimyasallardan, s›cak, k›sa dalga floku gibi yöntemlerden yararlan›l›r. Günümüzde, derin dondurucuda -8° de 2 gün bekletilerek zararl›lardan koruma yöntemi yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Bütün bu ifllemlerin sonunda örnekler o herbaryum için belirlenmifl bir s›n›fland›rma sistemine göre dolaplara yerlefltirilir (fiekil 1.3). Örne¤in Anadolu Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumu (ANES)’ndaki tohumlu bitki örnekleri, P.H. Davis’in Flora of Turkey and the Aegean Islands adl› eserindeki s›n›fland›rmaya uygun bir düzen içinde yerlefltirilmifltir. fiekil 1.3 Herbaryum dolaplar›n›n görünümü. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Baz› Özel Gruplar›n Herbaryumu E¤reltiler, karayosunlar›, algler, mantarlar ve likenlerin de herbaryum materyali haD Ü fisakland›¤›n› ÜNEL‹M line getirilip belirtmifltik. fiimdi bu gruplar›n toplan›p saklanmas›na iliflkin temel kurallar› k›saca inceleyelim. S O R U E¤reltilerin Herbaryumu E¤reltilerin herbaryumu genel olarak tohumlu bitkilere benzer flekilde haz›rlan›r. D‹KKAT Ancak toplama s›ras›nda gövde, toprak alt› k›s›mlar ve sporlar› tafl›yan yap›lar›n da örneklenmesi önem tafl›r. N N SIRA S‹ZDE Alglerin Herbaryumu AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Mikroskopik algler, uygun gözeneklere sahip plankton kepçeleri ile toplan›p forAMAÇLARIMIZ maldehit veya etil alkol gibi koruyucu s›v›lar içinde fliflelerde saklan›r. Makroskopik algler için iki ayr› yöntem izlenir. Bunlardan birincisi, aç›k havada kurutulan materyalin bölmeli kutularda veya çekmecelerde saklanmas›d›r. ‹kincisi ise suyla K ‹ T A P dolu özel küvetlere al›nan alg örneklerinin altlar›na yerlefltirilen ka¤›tlar›n kayd›r›l›p materyalin ka¤›t üzerine yap›flmas› sa¤lanarak herbaryum haline getirilmesidir. Alglerde materyalin bir k›sm›n›n koruyucu s›v› içinde, bir k›sm›n›n da kurutularak TELEV‹ZYON saklanmas› s›kça kullan›lan bir yöntemdir. Materyalin haz›rlanmas›n›n ard›ndan etiketleme ve arflivleme ifllemleri yap›l›r. Alglerin herbaryumuna iliflkin fotograflara http://botany.si.edu/projects/algae/pres‹NTERNET tech.htm adresinden ulaflabilirsiniz. Karayosunlar›n›n Herbaryumu Karayosunu örnekleri araziden el, b›çak veya kaya üzerindekiler çekiç yard›m›yla topland›ktan sonra ka¤›t zarflar›n içine al›n›r. Örnekler, içeriyorsa spor kapsülleri de mutlaka al›nmal›d›r. Herbaryum materyalini haz›rlmaka için önce toprak, bitki art›¤› vb yabanc› maddeleri temizlenir. Örnekler tohumlu bitkilerde oldu¤u gibi preslenir ancak ifllem s›ras›nda daha az bask› uygulanmas›na dikkat edilir. Karayosunlar› kurutulduktan sonra ka¤›t zarflar›n içine yerlefltirilir. Zarflar›n üzeri etiketlenir ve ilaçlama veya dondurma iflleminden sonra dolaplara kald›r›l›r. 17 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri Mantarlar›n Herbaryumu Bu grupta bulunan flapkal› mantarlar tahta veya metal kaplar içinde kurutularak bölmeli çekmeceler içinde saklan›r. Baz› mantarlar, renklerinin korunmas› amac›yla özel eriyikler içinde al›n›r. Bitkiler üzerinde geliflen funguslar ise, ev sahibi bitkinin uygun yöntemlerle herbaryum materyali haline getirilmesiyle saklan›r. Likenlerin Herbaryumu Likenler, tallus yap›lar›na göre b›çak, çekiç ve keski yard›m›yla ya da elle toplan›r. Liken tallusunun merkezden kenara kadar bütün bölümlerinin örneklenmesi do¤ru tayin edilmeleri aç›s›ndan önem tafl›r. Örnekler afl›n›p bozulmamalar› için arazide yumuflak ka¤›tlara sar›l›p küflenmelerini önlemek üzere ka¤›t torbac›klara al›n›r. Tafl toprak, yaprak vb yabanc› maddeleri temizlendikten sonra genellikle havadar bir yerde aç›kta kurutulur. Kuruyan örnekler, tayin edilip etiketlendikten sonra herbaryum zarflar›na yerlefltirilip zarf›n üzerine etiketi yap›flt›r›l›r (fiekil 1.4). Zarflar dolaplara ya kutular içine dizilerek ya da herbaryum kartonlar›na yap›flt›r›larak muhafaza edilir. fiekil 1.4 Liken herbaryum zarflar›, bu yöntem karayosunlar› için de kullan›l›r. 18 Bitki Sistemati¤i Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N AM A Ç 3 N A M A Ç 4 Bitkilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin kavramlar› tan›mlayabilmek. Taksonomik kategori terimi, farkl› sistematik düzeyi belirler. Belli bir kategoride yer alan canl› grubu ise, takson olarak adland›r›l›r. Taksonomide temel kategori türdür. Attür (Subspecies) ve Varyete (Variete) tür alt›, Cins (Genus), Familya (Familia), Tak›m (Ordo), S›n›f (Classis), Bölüm (Divisio), Alem (Kingdom, Regnum) ve Alan (Domain) tür üstü kategorileri oluflturur. Geçmiflten günümüze tür kavram›n›n de¤iflimini aç›klayabilmek. Türlerin de¤iflmezli¤ini savunan tipe ba¤l› tür kavram› ve türlerin do¤ada çok say›daki birey topluluklar›n› birbirinden ay›rmak üzere insano¤lu taraf›ndan gelifltirildi¤ini savunan nominalistik tür kavram›ndan sonra, günümüzde populasyona dayal› biyolojik tür kavram› kabul görmektedir. Buna göre, gerek fiili, gerekse potansiyel olarak verimli döller verebilen do¤al populasyonlar tür olarak adland›r›l›r. Bitkilerin isimlendirilmesi için uygulanan temel kurallar› tan›mlayabilmek. Bitki isimdirilmesinde Eski Yunanca veya Latince kullan›l›r. Cins isimleri tekil bir isim veya isim olarak kabul edilen bir kelimedir ve büyük harfle bafllar. Cins ismi, eskiden verilmifl bir ad, bir flah›s ismi ya da bir anagramdan oluflturulabilir. Tür isimleri ise, cins ismi ve tür epiteti olmak üzere iki kelimeden oluflur. Tür epitetinin s›fat, isim veya bileflik kelime olmas›na göre de¤iflik kurallar uygulan›r. Bu kelime o taksonun belli bir özelli¤ini betimleyebilir, bilim dünyas›na katk›da bulunmufl bir kiflinin ad› ya da yay›l›fl gösterdi¤i yer veya bölgenin ismi olabilir. Familya ve üstündeki kategorilede ise belli sonekler kullan›l›r. Do¤ru bitki tayininin önemini de¤erlendirebilmek. Bitkilerle ilgili ekonomik faaliyetlere bafllamak veya bilimsel çal›flmalar yap›lmas› amaçlan›yorsa, isimlerinin do¤ru olarak bilinmesi gerekir. Aksi taktirde hastal›k, zehirlenme veya çal›flmada baflar›s›zl›k gibi istenmeyen sonuçlar do¤abilir. Eldeki bitkinin do¤ru isminin bulunmas›n› sa¤lamak üzere çeflitli tiplerde tayin anahtarlar› haz›rlanm›flt›r. N A M A Ç 5 N AM A Ç 6 N AM A Ç 7 Eski y›llardan bu yana oluflturulan s›n›fland›rma sistemlerini de¤erlendirebilmek. “Yapay Sistemler” olarak adland›r›lan ilk s›n›fland›rma sistemleri bitkileri sadece morfolojik özelliklerine göre s›n›fland›rmaya çal›flm›flt›r. Do¤adaki ola¤anüstü zenginlik fark edilmeye baflland›ktan sonra, morfolojik özelliklere yap›sal karakterler de eklenerek s›n›fland›rma sistemlerinin gelifltirilmeye çal›fl›ld›¤› “Mekanik Sistemler” dönemi gelir. Bu anlay›fl da yetersiz kal›nca mümkün oldu¤unca çok karakterin kullan›ld›¤› “Do¤al Sistemler” dönemi bafllam›flt›r. Daha sonra akrabal›k iliflkilerini ortaya koymay› amaçlayan “Filogenetik Sistemler” oluflturulmaya çal›fl›lm›flt›r. Günümüzde gelifltirilmeye çal›fl›lan ça¤dafl s›n›fland›rma yöntemleri, klasik taksonominin yan›nda populasyon sistemati¤i, sitolojik, anatomik, serolojik, palinolojik bulgular›, DNA ve protein analizlerini gibi modern yöntemleri içerir. Herbaryumlar›n ifllevini kavramak. Herbaryumlar, yay›l›fl alanlar›ndan belli kurallar çerçevesinde toplanm›fl ve önemli morfolojik özelliklerini koruyacak biçimde kurutulmufl bitki materyallerinin sakland›¤› yerlerdir. Herbaryumlar kiflisel, özel kurulufllara veya araflt›rma enstitülerine, üniversitelere, do¤a tarihi müzeleri gibi devlet kurumlar›na ait olabilir. Herbaryum merkezleri bitkileri konu alan bilimsel çal›flmalar›n yan›nda sa¤l›k ve pek çok ekonomik kullan›m alan›na kaynak sa¤lamaya yönelik önemli kurulufllard›r. Çeflitli bitki gruplar›nda kullan›lan herbaryum tekniklerini aç›klayabilmek. Arazide toplanacak grubun özellikleri iyi bilinmeli ve do¤ru k›s›mlar toplanmal›d›r. Tohumlu bitki ve e¤reltiler topland›ktan sonra presler aras›nda kurutulur, kartonlara yap›flt›r›l›r, etiketlenir ve herbaryuma kald›r›l›r. Algler presle veya aç›k havada kurutulur ya da koruyucu s›v› içinde saklan›r. Karayosunlar› da preslenir ve zarflar içinde saklan›r. Mantarlar koruyucu s›v› içinde veya kurutularak herbaryuma yerlefltirilir. 1. Ünite - S›n›fland›rma, ‹simlendirme ve Herbaryum Teknikleri 19 Kendimizi S›nayal›m 1. Hangisi en güvenilir bitki tayini yöntemidir? a. Bir bilene sormak b. Herbaryum materyalleriyle karfl›laflt›rmak c. Tayin anahtar› kullanmak d. ‹nternetten elde edilen resimlerle karfl›laflt›rmak e. Halk aras›ndaki kullan›mlar›na göre isimlendirmek 2. Belirli bir yerde bulunan ve aralar›nda gen al›flverifli olan (verimli döller verebilen) bireyler toplulu¤u afla¤›daki terimlerden hangisini tan›mlar? a. populasyon b. tür c. alttür d. genus e. takson 3. Son ekleri de¤erlendirerek afla¤›dakilerden hangisinin familya ismi oldu¤unu iflaretleyiniz. a. Cycadopsida b. Ranunculales c. Spermatophyta d. Rosaceae e. Liliidae 4. Vibirnum orientale Pallas Latince isminde her bir kelime s›ras›yla neyi ifade eder? a. Cins ad›, yay›l›fl gösterdi¤i yer, Latince ismin yazar› b. Tür epiteti, cins ad›, Latince ismin yazar› c. Cins ad›, tür epiteti, botanikçi ad› d. Familya ad›, cins ad›, tür epiteti e. Cins ad›, tür epiteti, Latince ismin yazar› 5. Karayosunu örneklerinden herbaryum materyali oluflturulmak için tercih edilen yöntem hangisidir? a. S›k›ca presleyip kurutma b. Oda flartlar›nda serbest kurutma c. Dondurarak saklama d. Çok s›kmadan presle kurutma e. Substrat› ile birlikte aç›k havada kurutma 6. Yapay s›n›fland›rma sistemleri için en do¤ru tan›m hangisidir? a. Çok say›da karakter kullan›ld›¤›nda s›n›fland›rma kendili¤inden oluflur. b. Az say›da morfolojik karakter kullan›l›r ve insana yarar› göz önüne al›n›r. c. Morfolojik ve yap›sal karakterlere dayanarak bitkileri s›n›fland›rmaya çal›fl›r. d. S›n›fland›rmada akrabal›k iliflkilerini göz önüne al›r. e. Palinolojik, serolojik, anatomik özellikleri kullan›r. 7. Bitkilerde tür epitetleri oluflturulurken afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmaz? a. Bitkinin morfolojik bir özelli¤i b. Co¤rafik yer ismi c. Anagramlar d. Aç›klamal› epitetler e. fiah›s ismi 8. Gününümüzde, özellikle uzun anahtarlar oluflturulurken hangi tipteki anahtarlar tercih edilir? a. Çok giriflli anahtar b. Çatall› (Dikotom) anahtar c. Göndermeli (Braket) anahtar d. Formül oluflturulan anahtar e. Özet aç›klamal› anahtar 9. Afla¤›dakilerden hangisi tür alt› kategorilerden biridir? a. Variete b. Takson c. Cins d. Familia e. Ordo 10.Afla¤›daki seçeneklerden hangisi bir tohumlu bitki örne¤inin araziden toplanmas›ndan herbaryum materyali haline getirilmesine kadar geçen aflamalar› s›ras›yla yans›tmaktad›r? a. Kurutma, kartonlara yap›flt›rma, tayin, dondurma veya ilaçlama b. Tayin, kurutma, kartonlara yap›flt›rma, dondurma veya ilaçlama c. Kurutma, tayin, kartonlara yap›flt›rma, dondurma veya ilaçlama d. Tayin, kurutma, dondurma veya ilaçlama, kartonlara yap›flt›rma e. Dondurma veya ilaçlama, tayin, kurutma, kartonlara yap›flt›rma 20 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. c 2. a 3. d 4. e 5. d 6. b 7. c 8. b 9. a 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tayin Anahtarlar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familya ve Üzerindeki Birimlerin ‹simlendirilmesi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tür ve Türe Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme ve Latince ‹smin Yazar›” bölümlerini tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Karayosunlar›n›n Herbaryumu” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “S›n›fland›rma Sistemleri” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tür ve Türe Ba¤l› Alt Birimlerde ‹simlendirme” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tayin anahtarlar›” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Temel Kavramlar” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tohumlu Bitkilerin Herbaryumu” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Baytop, A. (1996) Farmasotik Botanik. ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Eczac›l›k Fakültesi. Davis, P. H. (1965) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 1-10. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Güner A., Özhatay N., Ekim T., Bafler K.H.C. (2000). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 11. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Mcneill, J., Barrie F.R., Burdet H.M., Demoulin V., Hawksworth, D.L., Marhold, K., Nicolson D.H., Prado J., Silva P.C.S., Skog J.E., Wiersema J.H., Turland N.J. (2005). Uluslararas› Botanik Adland›rma Yasas› (Menemen Y., Dönmez A.A. Çev.). Ankara: Do¤an Matbaac›l›k. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. (2008) Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. Stearn W.T. (1989) Botanical Latin. Trowbridge: David & Charles. Zeybek, N. (1972) Tohumlu Bitkilerin (Spermatophyta) Sistemati¤i. Aç›k Tohumlular (Gymnospermae). Ege Üniv. Fen Fak.Yay. 45. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ 2 Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Alglerin morfolojik özelliklerini tan›mlayabilecek, Alglerin hayat devreleri ve üreme flekillerini tan›mayabilecek, Farkl› domainlerde yer alan algleri s›n›fland›rabilecek, Ülkemiz sular›nda yayg›n olarak görülen alg cinslerini örnekleyebilecek, Ekonomik öneme sahip alg cinslerini s›ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Cyanobacteria Euglenopyhta Pyrrophyta Bacillariophyta • • • • Chrysophyta Phaeophyta Rhodophyta Chlorophyta ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Algler • • • • G‹R‹fi ALGLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ ALGLER‹N SINIFLANDIRILMASI ALG BÖLÜMLER‹N‹N ÖNEML‹ ÖZELL‹KLER‹ Algler G‹R‹fi Canl›lar› s›n›fland›rmay› amaçlayan araflt›r›c›lar›n önceleri bitkiler, hayvanlar, insanlar gibi basit ayr›mlar içeren sistemler oluflturdu¤unu, ancak bu yöntemin yetersizli¤inin sonucunda s›n›fland›rma biliminin pek çok aflama kaydetti¤ini bir önceki ünitemizden hat›rlayacaks›n›z. Önceleri algler, mantarlar, c›v›k mantarlar, pek çok protozoa üyesi, karayosunlar› ve e¤reltilerin “tohumsuz bitki “ve yüksek” bitkilerin de “tohumlu bitki” oldu¤u düflünülmüfltür.Akrabal›k iliflkilerini ortaya koymay› hedefleyen s›n›fland›rma sistemleri gelifltirildikten sonra ise, bu gruplardan baz›lar›n›n yerleri de¤ifltirilmifltir. Günümüzde, karayosunlar› ve e¤reltiler d›fl›nda yukar›da sayd›¤›m›z gruplar art›k bitki olarak de¤erlendirmemektedir. Bu gruplar aras›nda ünitemizin konusunu oluflturan algler de yer al›r. Alg tan›m› alt›nda, s›n›fland›rma sistemlerinde farkl› yerlerde bulunan çeflitli canl› gruplar› bulunur. Günümüzde alg tan›m›, fotosentetik, basit, tek hücreli, koloni oluflturan veya parankimatik talluslu, pek çok farkl› taksonomik grupta yer alan canl›lar› içerir. Alglerin büyük bir ço¤unlu¤u ototrof canl›lard›r. Bunun yan›nda heterotrofik beslenme flekilleri de görülebilir. Algler fotosentez için gerekli olan klorofilin yan›nda de¤iflik yard›mc› pigmentler içerirler. Bu yard›mc› pigmentler farkl› dalga boylar›ndaki ›fl›¤› adsorblayabildikleri için alg gruplar›n›n sudaki derinli¤e ba¤l› da¤›l›fl› da farkl›l›k gösterir. Genellikle sucul ortamlarda geliflen algler, primer üreticiler olmalar› nedeniyle yeryüzünde ekolojik aç›dan son derece de¤erlidir. Sucul ortamlarda fotosentez sayesinde oksijen dengesinin korunmas›n›n yan›nda, algler pek çok omurgas›z hayvan ve bal›k türünün besin kayna¤›d›r. Ünitemizde inceledi¤imiz alg gruplar›n›n yeri geldikçe ekonomik özelliklerine de de¤inece¤iz. Ülkemizde, bitki sistemati¤i derslerinde, geleneksel olarak tüm alg gruplar›, mantarlar ve liken oluflturan mantarlar da ifllenmektedir. Bu kitapta, T›bbi ve Aromatik Bitkiler program›n›n kapsam›na uygun olarak, bitki gruplar›n›n yan›nda, tafl›d›klar› ekonomik önem nedeniyle alg gruplar› hakk›nda k›saca bilgi verilmesi uygun görülmüfltür. ALGLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ S›n›fland›rma bafll›¤› alt›nda da görece¤imiz gibi, algler çok farkl› canl› gruplar›nda yer alan organizmalard›r. Afla¤›da alglerle ilgili genel bilgilerin yan›nda s›k kullan›lan terimlerin tan›mlar›n› da bulacaks›n›z. Ototrof canl›: Ifl›k veya kimyasal enerji yard›m›yla, inorganik maddelerden organik bileflikler üreterek kendi besinini sa¤layan canl›lar. Yard›mc› pigmentler, klorofil molekülünden daha farkl› dalga boylar›ndaki ›fl›¤› adsorblayarak organizman›n yararland›¤› ›fl›k spektrumunu geniflletirler. 24 Bitki Sistemati¤i Morfolojik Yap›lar›na Göre Algler Morfolojik olarak farkl› alg tiplerini tan›mlarken genellikle tek (bir) hücreli, koloni, tallus oluflturan organizmalar gibi terimler kullan›l›r. Tek hücreli algler, buSIRA S‹ZDE lunduklar› ortamda serbest yaflayan bir hücreli bireylerdir. Bulunduklar› gruba göre de¤iflen say› ve yap›da kamç› içerebilirler. Baz› tek hücreli algler ise kamç›s›zd›r. Koloni, alg bireyinin bir araya gelerek oluflturdu¤u topluluklar› D Ü fiçok Ü N E L say›daki ‹M ifade eder. Kolonilerdeki birey say›s› belli cinslerde sabit olabildi¤i gibi, flekilleri de kendine Sözgü olabilir. Örne¤in kübik, küremsi, tablo fleklinde kolonilerde beO R U lirgin flekiller oluflabilir veya bazen de flekilsiz y›¤›nlar halinde koloniler oluflabilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U KKAT MikroskopikD ‹bireylerin oluflturdu¤u koloniler bazen çok say›da birey içerdi¤i için gözle dahi görülebilir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Alglerle ilgili metinlerde s›kça rastlad›¤›m›z terimlerden biri de tallus yap›s›d›r. Fotosentez yapan veya hareket etmeyen tüm organizmalar›n bitki olarak de¤erlenAMAÇLARIMIZ dirildi¤i eski dönemlerde kullan›lmaya bafllayan bu terim; kök, gövde, yaprak gibi organ farkl›laflmas› göstermeyen ilkel bitkileri ifade eder. Tallus terimi, baz› mantarlar, karayosunlar› ve alglerin oluflturdu¤u yap›lar› ifade etmek üzere kullan›l›r. K ‹ T A P Örne¤in yapraks› tallus terimi, yeflil, k›rm›z› ve kahverengi alglerde görülen yapra¤a benzer yap›y› tan›mlar. Baz› alg gruplar›nda görülen parankimatik tallus ise, altta ve üstte epidermis TELEV‹ZYON tabakas›na benzeyen yass›laflm›fl, ortada ise parankimatik hücrelere benzeyen tekdüze hücreleri içerir. Ancak talluslu alglerde kesinlikle yüksek bitkilerin yapraklar›na benzeyen palizat, sünger parankimas› gibi farkl›laflm›fl dokular bulunmaz. Yine s›kl›kla ipliksi tallus terimi ise ard› ard›na dizilen hücrelerden ‹ N T E R Nkullan›lan ET oluflan ve genellikle müsilaj bir k›n ya da çeper taraf›ndan çevrilen ince-uzun yap›y› ifade eder. ‹pliksi bir tallusda yana do¤ru dallar oluflturulabilir, bu durumda morfolojik yap› dallanm›fl ipliksi tallus olarak de¤erlendirilir. Alglerde Üreme ve Yaflam Döngüleri Sporangium: ‹çinde sporlar›n üretildi¤i yap›. Alglerde efleyli ve efleysiz olmak üzere iki tip üreme görülür. Efleysiz üremede gamet, zigot gibi özelleflmifl hücreler görülmez ve döllenme olmaz. Di¤er bütün canl›larda oldu¤u gibi efleysiz üreme sonucunda ana bireyin genetik yap› aç›s›ndan ayn›s› olan birçok birey meydana gelir. Alglerde efleysiz üreme, ya spor ad› verilen hücrelerin yard›m›yla veya tallusun bir parças›n›n kopup yeni bir birey oluflturmas›yla gerçekleflir. Sporlu efleysiz üreme, ço¤unlukla tek hücreden oluflan efleysiz sporlarla gerçekleflir. Bu sporlar, genellikle kal›n, geçirimsiz çepere sahiptir ve çevre koflullar› uygun oldu¤unda tekrar yeni bireyleri meydana getirirler. Sporlar, ortam koflullar›na göre veya ait olduklar› alg gruplar›na özgü olarak kamç› içerebilir, üretildikleri sporangiumlar›n yap›s› ve flekli de türlere göre farkl›l›k gösterebilir. Ana gövdeden bir parçan›n kopmas›yla gerçekleflen efleysiz üreme yöntemi ise, vejetatif üreme olarak adland›r›l›r. Bu yöntem de alglerde çok yayg›nd›r. Efleysiz üreme, hangi yöntemle gerçekleflirse gerçekleflsin, ortamda h›zl› yay›lmay› ve birey say›s›nda art›fl› sa¤lar. Buna karfl›n, efleyli üremeyle genetik çeflitlilik sa¤land›¤› için de¤iflik ortam flartlar›na uyum ve neslin devam›n›n sa¤lanmas› aç›s›ndan bu yöntemin önemi tart›fl›lmaz Hayat döngüleri aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde ise, alglerde haplont, diplont ve diplohaplont olmak üzere üç fakl› tip ay›rt ederiz: 25 2. Ünite - Algler Haplont canl›larda diploid evre sadece zigot oluflumu s›ras›nda görülür. Zigot mayoz bölünme geçirerek yeni bir bireyi oluflturdu¤u için organizma haplodiddir. Bu organizma mitoz bölünme ile gametlerini verir ve tekrar zigot oluflur, böylece döngü tamamlan›r (fiekil 2.1 a). Diplont canl›larda ise, mayoz bölünme gametlerin oluflturulmas› aflamas›nda gerçekleflir. Gametler birleflerek zigot oluflur ve zigot da yeni bireyi verir (fiekil 2.1 b) fiekil 2.1 a. Haplont, b. diplont canl›n›n hayat devresi. mitoz mayoz Haplont canl› zigot dö llen gametler me Haploit organizma mitoz mitoz Diplont canl› Diploit organizma zigot 2n n mayoz dö llen gametler me Haploit faz Diploit faz Diplohaplont canl›larda diploid sporofit ve haploid gametofit olmak üzere iki nesil vard›r. Bu iki nesil birbirini izler ve hayat devresi (döl almafl›) tamamlan›r. Sporofit nesil üzerinde, genellikle sporangiumlar›n içinde, mayoz bölünme ile oluflturulan sporlardan gametofit nesil geliflir. Gametofit nesil olgunlaflt›¤›nda, üzerindeki genellikle gametangium ad› verilen yap›larda gametler üretilir. Gametlerin birleflti¤i döllenme olay›n›n sonunda zigot oluflur. Zigottan mitoz bölünme ile yeni bir sporofit nesil meydana gelir. Böylece iki nesilli hayat devresi tamamlan›r. Baz› yeflil alg gruplar› ile kahverengi ve k›rm›z› alglerde bu tip hayat devresi yayg›nd›r. Daha ilerideki bitki gruplar›nda da diplohaplont hayat devreleri, çok farkl› tipte özelleflmifl organ ve yap›larla sürer. Diplohaplont canl›lardaki hayat devresinde, e¤er haploid gametofit ve diploid sporofit nesiller morfolojik olarak birbirinden ay›rt edilemiyorsa, izomorf döl almafl› olarak adland›r›l›r (fiekil 2.2). Gametofit ve sporofit nesiller morfolojik olarak farkl› ise, heteromorf döl almafl› olarak tan›mlan›r. 26 Bitki Sistemati¤i fiekil 2.2 ‹zomorf döl almafl› (Ulva’da). Spor Spor Sporofit Gametofit - Gametofit + Diploid Haploid (n) (n) SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Gamet - D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Zigot Gamet + D‹KKAT SIRA S‹ZDE Alglerde yaflam ve üreme tiplerinin iyi bilinmesi, ekoloji bilimi aç›s›ndan D ‹ Kdöngülerinin KAT kuflkusuz önemlidir. Bunun yan›nda, ekonomik öneme sahip olan alglerin baflar›yla üretilebilmesi, hayat devrelerinin iyi anlafl›lmas›na ba¤l›d›r. N N SIRA S‹ZDE Alglerin Yaflama Alanlar› ve Beslenme fiekilleri AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹ N T E fiekil R N E T 2.3 Algler, genellikle sucul ortamlarda geliflir. Yeryüzünün hemen hemen her yerinde AMAÇLARIMIZ denizler, okyanuslar, tatl›, ac› ve akarsular, batakl›klar gibi sucul ortamlar›n yan›nda, nemli orman altlar›, kaya yüzeyleri, a¤aç kabuklar›, topraklar, yap›lar›n nemli duvarlar›, pencere K ‹ T A Pkenarlar› gibi çok de¤iflik ortamlarda çeflitli alg türlerine rastlamak mümkündür (fiekil 2.3). Algler bu tip ortamlarda ototrof olarak yaflayabildikleri gibi, çok farkl› yaflam flekilleri de sergileyebilirler. Örne¤in baz› mantar türleri, mavi yeflilT ve birlikte likenleri oluflturur. Liken oluflumu asl›nda uzun E L Eyeflil V ‹ Z Y Oalglerle N süreli bir ortak yaflam (simbiozis) fleklidir. Bu birliktelikte mantar algi sararak ve özel asitler üreterek onu kurak flartlardan korur. Alg ise, mantara üretti¤i temel fo tosentez ürünlerinin bir k›sm›n› vererek beslenmesini sa¤lar. ‹NTERNET a. Alabal›k havuzunda, b. nemli duvar üzerinde algler. a Heterotrof canl›: Organik besinleri çevresinden sa¤layan canl›. b Yayg›n olmamakla birlikte, kloroplast veya klorofil içermeyen algler de vard›r. Örne¤in, yeflil alglere yak›n oldu¤u düflünülen Prototheca, toprakta geliflir, insan ve hayvanlar›n vücuduna derilerindeki çatlaklardan girerek enfeksiyona neden olur. Dinobryon ise, hem ototrof hem de heterotrof olan bir alg örne¤idir. 27 2. Ünite - Algler Bu cinsin üyeleri, organik besin olarak bakterileri tüketebilir. Ancak kloroplasta sahip oldu¤u için fotosentez de yapabilir. ALGLER‹N SINIFLANDIRILMASI SIRA S‹ZDE önce, esAlglerin günümüzdeki s›n›fland›rma sistemlerindeki yerini tan›mlamadan ki y›llardan bu yana yap›lan sistemlere k›saca göz atmak do¤ru olur: Whittaker, hücre yap›lar›, beslenme tipleri ve sindirim flekillerini de¤erlendireD Ü fi Ü N E L ‹ M rek canl›lar› befl alemde s›n›fland›ran sistemi oluflturmufltur. Bu sistemde zar ile çevrili gerçek organelleri bulunmayan hücrelere sahip canl›lar Monera aleminde yer S O R U al›r. Mavi Yeflil Algler, bu alemdedir. Araflt›r›c›; nukleus ve zarl› organeller içeren ve bitki, mantar ve hayvanlar›n ilkelleri olarak düflündü¤ü gruplar› ise Protista alemi içine yerlefltirmifltir. Bu durumda, di¤er alg gruplar› da ProtistaDiçinde ‹ K K A T bulunur. Son y›llarda moleküler biyolojik yöntemlerin de kullan›ld›¤› s›n›fland›rma sistemlerine göre canl›lar›n Archaea, Bacteria ve Eucaria olmak üzere üç büyük doSIRA S‹ZDE main alt›nda topland›¤›n› biliyorsunuz. Alg olarak adland›rd›¤›m›z gruplar, Bacteria ve Eucaria domainlerinde yer al›r. Cyanobacteria ya da eski kaynaklardaki ad›yla Cyanophyta (Mavi yeflil algler), Bacteria domainiAMAÇLARIMIZ içindedir. Di¤er alg gruplar› ise Eucaria domaini içinde yer almaktad›r. N N K ‹ T A P Bu program›n Genel Biyoloji kitab›n›n 3. Ünitesinden canl›lar›n s›n›fland›r›lmas› konusunu tekrar ediniz. Böylece, bu ünitemizde incelenecek alg gruplar›n›n üç domain sistemindeki yerlerini daha kolay ö¤renebilirsiniz. TELEV‹ZYON ÇEfi‹TL‹ ALG BÖLÜMLER‹N‹N ÖNEML‹ ÖZELL‹KLER‹ Cyanobacteria (Cyanophyta, Mavi Yeflil Algler) ‹NTERNET Klorofil içermeleri ve hareket etmemeleri nedeniyle bitkilere yak›n görülen ve Mavi Yeflil Alg olarak adland›r›lan Cyanophyta bölümü, günümüzde bakteri olarak nitelendirilmektedir. Ancak ünitemizde bu gruba iliflkin k›saca bilgi verilecektir. Cyanobacteria’n›n Yaflam Alanlar› Mavi yeflil algler, çok küçük boyutlarda olmalar›na ra¤men oluflturduklar› topluluklar nemli kaya yüzeyleri, duvarlar, toprak, çeflme kenarlar›, su yüzeyi, akvaryum camlar› gibi ortamlarda sebep olduklar› renk de¤iflimi ile kolayca fark edilebilir. Bulunduklar› yerde mavi yeflil, pas rengi veya siyah›ms› renkleriyle ay›rt edilirler. Baz› türleri toprak üzerinde birkaç santimetreye kadar ulaflan balonumsu içi bofl koloniler oluflturur. Tuzlu sular, s›cak su kaynaklar›, kar gibi çok ekstrem yaflama alanlar›nda bile geliflebilen türleri vard›r. Cyanobacteria, çok de¤iflik çevre koflullar›na uyum sa¤layabilme yetenekleri nedeniyle hemen hemen bütün yeryüzünde yay›l›fl gösteren bir gruptur. Cyanobacteria üyeleri bazen sularda çok fazla üreyerek su çiçe¤i ad› verilen renklenmeye neden olur. Ayn› zamanda; di¤er canl›lar için çeflitli sa¤l›k sorunlar› oluflturabilen toksik maddeler de üretildi¤i için, su çiçe¤i olflumu bu sularda yüzen veya temas eden insan ve hayvanlar için tehlikelidir. Cyanobacteria’n›n Morfolojik Özellikleri Mavi yeflil algler, tek hücreli, koloni oluflturan veya ipliksi formlardad›rlar (fiekil 2.4). Hücre flekilleri tek hücrelilerde genellikle küremsi, koloni fleklinde yaflayanlarda ise silindirik veya bas›k küremsidir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 28 Bitki Sistemati¤i fiekil 2.4 a. Tek hücreli ve ikili koloni oluflturan Chroococcales üyesi, b. Zincir fleklinde koloni oluflturan Nostocales üyesi. a b Hücrelerinin d›fl›nda müsilaj k›l›f bulunur. Kaygan bir yüzey oluflt›ran bu tabaka ayn› zamanda di¤er baz› alglerde oldu¤u gibi bireylerin bir araya gelerek koloni oluflturmalar›n› sa¤lar. Müsilaj k›n›n içinde hücre çeperi bulunur. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Cyanobacteria’n›n Fizyolojik Özellikleri D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT Heterosist: Mavi yeflil alglerde azot fikzasyonu SIRA S‹ZDE yapmak üzere özelleflmifl hücre. AMAÇLARIMIZ Mavi yeflil algler, alglerin ve bitkilerin temel fotosentetik pigmenti olan klorofil a D Ü fi Ü Nyard›mc› EL‹M içerirler. Ayr›ca pigment olarak karotenoidler bulunur. Mavi yeflil algler, fotosentez için gerekli elektronlar› da t›pk› algler ve di¤er yeflil bitkilerde oldu¤u gibi sudan sa¤larS ve O Rat›k U madde olarak da oksijen üretirler. Böylece bulunduklar› ortama oksijen salarak dünyam›zdaki oksijence zengin atmosferin oluflumuna katk›da bulunmufllard›r. Halen atmosferin bilefliminin korunmas›nda da önemli rolleri vard›r. D ‹ KAlglerin KAT Mavi Yeflil di¤er önemli bir özelli¤i de atmosferik azotu ba¤layabilme yetene¤idir. Bu grubun ipliksi türlerinden baz›lar› heterosist ad› verilen özel hücS‹ZDE reler içerir SIRA (fiekil 2.5 a). Heterosistler, ipli¤in ucunda yerleflmifltir veya iplik boyunca belli aral›klarla tekrar eder. Atmosferde bol miktarda bulunan azot (N), canl›lar›n en önemli yap›tafllar›ndan biri olmakla birlikte, kullan›labilir formlar›n›n sa¤lanAMAÇLARIMIZ mas› güçtür. Dünyam›z›n primer üreticileri olan bitkiler, azotu amonyum ve amonyumdan üretilen azotlu bileflikleri kullanabilirler. ‹flte, mavi yeflil alglerde bulunan heterosistler, atmosferik azotu ba¤lamak üzere özelleflmifl hücrelerdir. Bu ifllemin K ‹ T A P yürütülmesine yard›mc› olan nitrojenaz enzimi, oksijensiz ortamda aktiftir ve heterosistlerin içinde bulunur. Do¤al dengenin korunmas› aç›s›ndan heterosistlerin ba¤l› azot üretimi son derecede önemlidir. Baz› mavi yeflil alg türleri, azotça fakir TELEV‹ZYON ortamlarda yaflayan bitkilerin köklerinde yerleflerek bir çeflit ortak yaflam kurar ve onlara ihtiyaç duyduklar› ba¤l› azotu sa¤lar. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET http://www.biologie.uni-hamburg.de/b-online/library/webb/BOT311/Cyanobacteria/Cya‹NTERNET nobacteria.htm adresinden bitkilerle ortak yaflayan ve azot fiksasyonu yapan bakterilere iliflkin fotograflara ulaflabilirsiniz. fiekil 2.5 Cyanobacteria üyelerinde görülen özelliflmifl hücrelerden baz›lar›, a. Heterosist, b. Hormogonium. a Heterosist b 29 2. Ünite - Algler Cyanobacteria’da Üreme Cyanobacteria üyelerinde sadece efleysiz üreme görülür, hücreler ikiye bölünerek ço¤al›r. Efleysiz üreme farkl› flekillerde meydana gelebilir. Örne¤in, ipliksi türlerde ipli¤in baz› bölgelerindeki hücrelerin ölmesiyle meydana gelen ve hormogonium ad› verilen birimler oluflur. Her bir hormogonium ana iplikten ayr›ld›ktan sonra yeni bir ipli¤i oluflturur (fiekil 2.5 b). Ayr›ca di¤er hücrelerden kal›n çeperli ve daha büyük ve eliptik yap›da olmalar›yla ayr›lan akinetler, bol miktarda depo maddesi içeren özelleflmifl birimlerdir. Akinetler sayesinde olumsuz koflullar zarar görmeden atlat›l›r ve neslin devam›n› sa¤lan›r. Cyanobacteria’n›n S›n›fland›r›lmas› Cyanobacteria bölümünün s›n›fland›r›lmas›na iliflkin farkl› görüfller olmakla birlikte, Chroococcales, Chamaesiphonales, Pleurocapsales, Nostocales ve Stigonematales hemen hemen bütün sistemlerde yer alan ordolard›r. Chroococcus ve Gloeocapsa Chroococcales, Chamaesiphon Chamaesiphonales, Pleurocapsa Pleurocapsales, Nostoc ve Spirulina ve Oscillatoria Nostocales, Stigonema ise Stigonematales ordolar›nda yer alan tan›nm›fl cinsler aras›ndad›r. Cyanobacteria üyelerinin ekonomik kullan›m alanlar›na bir örnek veriniz. SIRA S‹ZDE 1 Euglenophyta (Öglenoidler) D Ü fi Ü N E L ‹ M Euglenophyta ile birlikte, Eucaria domaini içinde yer alan algleri incelemeye bafllayaca¤›z. Bu grup, Euglenozoa içinde s›n›fland›r›l›r. S O R U bir cep veÖglenoidler genellikle tek hücreli, i¤ fleklinde olup hücrelerindeki ya odac›ktan ç›kan bir ya da iki kamç› ile kloroplast ve göz noktas› içerirler. DeSIRA S‹ZDE po molekülü olarak içerdikleri paramilon, bir glikoz polimeridir. Hücre çeperleri D‹KKAT yoktur, bu sayede hareket ettikçe flekil de¤ifltirebililer. En tan›nm›fl örneklerinden olan Euglena ototrof olmakla birlikte, bu grupta yer alan organizmalar›n D Ü fi Ü N E L ‹ M ço¤u heSIRA S‹ZDE terotroftur. Euglena bireyleri, karanl›k ortamda kloroplastlar›n› kaybederek heterotrof bir organizmaya dönüflebilir. Üremeleri hücre bölünmesi SileO Rgerçekleflir. U Bu bölümde tek ordo ve familya vard›r ve Euglena, en tan›nm›fl cinsidir. ÖgleAMAÇLARIMIZ noidler, çevremizdeki göller, su birikintileri, havuzlar gibi sucul ortamlarda yayg›n D‹KKAT olarak geliflirler. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Göz noktas›: Baz› kamç›l› SIRA S‹ZDE alglerde bulunan ve ›fl›¤› alg›layan organel.D ‹ K K A T N N K ‹ T A P Pyrrophyta (Dinoflagellatae, Dinoflagellatlar) SIRA S‹ZDE N N Bu bölüm, Alveolatlar›n içinde yer alan gruplardan biridir, Atefl rengi algler olarak da adland›r›l›rlar. Deniz ve tatl› sularda çok yayg›n olarak yay›l›fl ve buT E L E Vgösteren ‹ZYON AMAÇLARIMIZ lunduklar› ortamda primer üretici olarak besin a¤›n›n kurulmas›nda önemli rol oynayan organizmalard›r. Serbest yaflayan veya mercanlarla ortak yaflam kuran türlerinin yan›nda parazit olanlar› da vard›r. ‹KN T‹ E Tiki R NAEkamç›lar› TP Genellikle tek hücreli olup birbirine dik oluklar içinde yerleflen bulunur. Bu kamç›lar›n sayesinde gruba özgü bir dönme hareketi yaparlar. Baz› türlerinde zincir oluflturan hücreler görülür. Klorofil a, c ve peridinin pigmentleri içerirT E L E V ‹ Z YHayat ON ler, depo maddesi olarak niflasta bulundururlar. Çeperleri selülozdur. devrelerinde zigot safhas›ndan sonra mayoz bölünme görüldü¤ü için haplont canl›lard›r. http://en.wikipedia.org/wiki/Ceratium adresinde bir dinoflagellat ‹ N T Ecinsi R N E Tolan Ceratium’un fleklini bulabilirsiniz. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹ NK T ‹E RT N AE T P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 30 Bitki Sistemati¤i Dinoflagellatlar›n do¤adaki en çarp›c› etkilerinden biri, red-tide oluflumudur. Özellikle besin maddelerince zengin sularda bu organizmalar›n afl›r› üremesi sonucunda denizin renginin k›rm›z›ms›, kahverengimsi, turuncu renkler ald›¤› görülür. Red-tide ad› verilen bu olay, dinoflagellatlar›n içerdi¤i pigment maddeleri nedeniyle olur. Gonyaulax gibi cinsler toksik madde içerdikleri için red-tide olay› sonucunda bal›k ölümleri görülebilir. Bacillariophyta (Diatomae) Bacillariophyta ve onu izleyen iki alg bölümü (Chrysophyta ve Phaeophyta), s›n›fland›rmada Stramenopila klad› içinde yer al›r. ‹lk olarak inceleyece¤imiz Bacillariophyta bölümünün denizlerde, tatl› sularda yayg›n olarak bulunan yaklafl›k 100 000 türü vard›r. Bu bölümde tek tek yaflayan veya koloni oluflturan türler bulunur. Hücre çeperlerinin silisli, sert oluflu en tipik özelliklerinden biridir. Silisli çeperin aras›nda protein ve polisakkarit içeren bileflikler de bulunur. Çeper, türe özgü de¤iflik flekillerde girinti-ç›k›nt›lara sahiptir ve kutu gibi iç içe geçmifl iki kapaktan oluflur. Bu flekilde çeper düzenlenmesinin en önemli ifllevi ise, bu organizmalar› di¤erleri taSIRA S‹ZDE raf›ndan besin olarak tüketilmekten korumas›d›r. Bireyler öldükten ve organik madde parçaland›ktan sonra bu çeper kal›r ve suyun dibine çöker. Uzun y›llar boyunca suyun D Ü fidibinde Ü N E L ‹ M katmanlar halinde biriken çeperler Diatome topra¤› veya kiselgur ad› verilen özel bir yap› oluflturur. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U SIRA S‹ZDE S O R U 2 D‹KKAT Pennat simetri: Bir eksenin D Ü fi Ü N E L ‹ M iki yan›nda eflit parçalara sahip oma. SIRA S‹ZDE S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT KSIRA ‹ T S‹ZDE A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET Diatome topra¤›n›n kullan›m alanlar› nelerdir? SIRA S‹ZDE KKAT DiatomaeD ‹hücreleri ›fl›nsal veya pennat simetriye sahiptir. Pigment olarak kloD Ü fi Ü N E L ‹ M rofil a, c ve fukoksantin içerirler. Depo maddeleri ya¤ ve laminarindir. Efleyli ve efleysiz yolla ürerler. SIRA S‹ZDE Efleysiz üremeleri, mitozla ikiye bölünme fleklindedir. Bu s›S O çeperler R U rada sert silisli kapak fleklinde aç›larak yavru bireyler aras›nda paylaflt›r›l›r. Ana bireyden birer kapak al›nm›fl olur, ikinci k›s›m ise yavru birey taraf›ndan AMAÇLARIMIZ oluflturulur. D‹KKAT Efleyli üreme daha nadir görülür, bu durumda, mayoz bölünme gametlerin olufltu¤u safhada gerçekleflti¤i için Diatomlar, diplont canl›lard›r. KSIRA ‹ T S‹ZDE A P Bacillariophyta bölümünde Centrales ve Pennales olmak üzere iki ordo vard›r. Centrales ordosunda ›fl›nsal simetrili cinsler yer al›r. Cyclotella ve Melosira cinsleri bu ordo içinde s›n›fland›r›l›r. Navicula, Cymbella tek hücreli, Tabellaria, AsTAMAÇLARIMIZ ELEV‹ZYON terionella ve Fragilaria ise koloni oluflturan Pennales ordosu cinslerine örnek olarak verilebilir. N N N N K ‹ T A P adresinden bu bölümhttp://vis-pc.plantbio.ohiou.edu/algaeimage/Heterokontophyta.htm ‹NTERNET de yer alan cinslere ait fotograflara ulaflabilirsiniz. TELEV‹ZYON Chrysophyta (Alt›n Rengi Algler) Chrysophyta bölümünün üyeleri aras›nda, tek hücreli ve serbest yüzen türlerinin yan›nda ipliksi ve koloni oluflturanlar› da vard›r. Bireyler genellikle iki kamç›l› olup ‹ N T Ek›sm›nda RNET kamç›n›n dip göz noktas› bulunur. Baz› türleri renksizdir, büyük ço¤unlu¤u ise fotosentez yapar. Kloroplastlar›nda klorofil a ve c nin yan›nda, karoten, ksantofil ve fukoksantin yard›mc› pigmentleri tafl›malar› nedeniyle renkleri alt›n sar›s›d›r. Depo maddesi olarak krizolaminarin ve ya¤ biriktirirler. 31 2. Ünite - Algler Ortamda yeterli ›fl›k olmad›¤›nda veya bol miktarda besin maddesi varsa heterotrof olarak da yaflayabilir, bakteri ve diatomlarla beslenirler. Ço¤unlukla tatl› sularda yay›l›fl gösterirler. fiekil 2.6 a. Synura, b. Dinobryon Kaynak: http://vispc.plantbio.ohiou.e du/algaeimage/hete rokontophyta.htm a b SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Chrysophyceae s›n›f›nda bulunan en tan›nm›fl cinslerden Dinobyron, tatl› suS O R U larda yaflar. Bu cinsin bireyleri, kitin ve polisakkaritlerden oluflan vazo fleklindeki bir yap›yla sar›lm›flt›r, bu yap›lar dallanan veya dallanmayan ipliksi koloniler mey‹ K K A T küremsi dana getirir (fiekil 2.6 a). Synura’da ise üzeri silisli pullarla kapl›D bireyler koloniler oluflturur (fiekil 2.6 b). Baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan ayr› bir bölüm olarak s›n›fland›r›lan Xanthophyceae SIRA S‹ZDE s›n›f›n› da ünitemizde bu bölümün kapsam›nda inceleyece¤iz: Xanthophyceae, di¤er Chrysophyta üyelerinden farkl› olarak klorofil b yerine klorofil c içerir ve kahAMAÇLARIMIZ verengimsi rengi veren fukoksantin bulundurmaz. Bu s›n›f›n tek hücreli ve kamç›l›dan koloni oluflturanlara kadar de¤iflik formlarda 600 türü vard›r. ‹pliksi formlar›ndan Vaucheria ipli¤inde hücreler aras› bölmeler bulunmaz. K ‹ T A P Tatl› sularda, nemli topraklarda a¤aç gövdelerinde geliflirler. Efleysiz üremelerinde zoospor veya aplanospor oluflturulur. Sporlar sporangium ad› verilen keseler içinde oluflturulur. Vaucheria cinsinde efleyli üreme de görülür. Efleyli üreme ooTELEV‹ZYON gami ile gerçekleflir. Bu cinste gametlerin birleflmesiyle oluflan zigot do¤rudan yeni bireyleri verdi¤i için hayat döngüsü diplonttur. S O R U D‹KKAT N N Botrhttp://www biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/protista/Chyrsophyta ‹ N T Eadresinden RNET ydium ve Vaucheria cinslerinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz. Phaeophyta (Kahverengi Algler) Phaeophyta, tümü çok hücreli, denizlerde yaflayan, oldukça büyük talluslara sahip türleri de bar›nd›ran bir bölümdür. Il›man denizlerde, k›y› boyunca suyun so¤uk oldu¤u yerlerde geliflirler. Denizlerde gördü¤ümüz alglerin büyük bir k›sm› bu bölümde yer al›r. Kahverengi alglerde, ünitemizin bafl›nda tan›mlad›¤›m›z izomorf ve heteromorf döl almafllar› görülür. Chrysophyta (Alt›n rengi algler) ve Bacillariophyta üyelerinde oldu¤u gibi fukoksantin içerirler, depo maddesi ise krizolaminarindir. ‹pliksi, elsi, fleritsi talluslar› vard›r. Genellikle substrata tutunma organlar› vard›r. Yukar›ya do¤ru yükselen talluslar dalgalarla hareket eder. Kahverengi alglerin hücre çeperlerinde alginat (alginik asit) bulunur. Polisakkarit yap›s›ndaki bu kaygan ve nemli madde, suyu emerek yüzme yetene¤ini art›r›r. Ayr›ca küçük organiz- SIRA S‹ZDE Efleysiz üremeyi sa¤layan kamç›l› sporlar, zoospor; AMAÇLARIMIZ kamç›s›z sporlar ise aplanospor olarak adland›r›l›rlar. K hareketli ‹ T A P Oogami: Küçük ve bir erkek (spermatozoid) ile büyük ve hareketsiz bir difli (yumurta hücresi) gametlerin birleflmesi. TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 32 Bitki Sistemati¤i D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ malar›n yüzeye yap›flarak fotosentezi azaltmas› engellenmifl olur. Alginatlar›n bu ekolojik öneminin yan›nda ekonomik kullan›m alanlar› da vard›r. Ünitemizin soS O R U nundaki okuma parças›nda bu kullan›m alanlar›na yönelik bilgileri bulabilirsiniz. Çok hücreli yeflil ve k›rm›z› alglerle birlikte çevremizdeki denizlerde yayg›n ‹ K K A T ve genellikle suyosunu olarak adland›rd›¤›m›z canl›lar bu böolarak gözeDçarpan lümde yer al›r. Phaeophyta bölümü, okyanuslarda orman benzeri görüntüler oluflturan ve “kelp” ad› verilen bir grubu içerir. Yaklafl›k 300 tür içeren bu grubun üyeSIRA S‹ZDE leri, Laminariales ordosunda yer al›r. Kelplerin tutunma organlar› di¤erlerine oranla daha iyi geliflmifltir. N N AMAÇLARIMIZ Phaeophyta Bölümünün S›n›fland›r›lmas› K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Oogonium: Difli gametangium yumurta hücresi burada yer al›r. Anteridium: Erkek gametangium, kamç›l› ya da kamç›s›z erkek gametleri tafl›yan yap›. Phaeophyta bölümü, morfolojik yap›lar›, hayat devrelerindeki farkl›l›klar, biyokimK ‹ T A P yasal özellikleri ve moleküler biyolojik verilerle s›n›fland›r›lmaya çal›fl›lm›flt›r. Genellikle bu bölüm; izomorf, heteromorf döl almafl›na sahip olanlar ve sadece sporofit nesle sahip olan cinsler olarak s›n›fland›r›l›r. TELEV‹ZYON Dictyota, Laminaria, Sphacelaria, Fucus ve Padina, bu bölümün iyi bilinen cinsleri aras›nda yer al›r. adresinden kahhttp://www ‹biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/protista/Phaeophyta NTERNET verengi alg cinslerinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz. fiimdi, hayat devrelerini ele alarak baz› Phaeophyta üyelerini inceleyelim: Dictyota ve Ectocarpus, izomorf döl almafl›n›n görüldü¤ü iki cinstir. Bu cinslerde gametler gametangiumlar içinde üretilir. Dictyota örne¤i ile inceleyecek olursak, her bir oogonium da, tek bir yumurta bulunur, baflka bir deyiflle oogonium tek odac›kl›d›r. Anteridium ise çok odac›kl›d›r ve her bir odac›¤›nda birer erkek gamet vard›r. Anteridium ve oogoniumlar, tallusun üzerinde topluluklar halinde bulunurlar (fiekil 2.7 a ve b). Anteridium topluluklar›nda, oogonium topluluklar›ndan farkl› olarak kenarda parafiz ad› verilen koruyucu, verimsiz hücreler bulunur. Sporlar ise sporangiumlarda üretilir. Sporangiumlar da tallus üzerinde topluluklar halinde yerleflmifltir, Dictyota’da her bir sporangiumda dört spor bulunur, bu nedenle tetrasporangium olarak adland›r›l›r (fiekil 2.7 c). fiekil 2.7 Dictyota’n›n hayat devresinde görülen baz› yap›lar. a. oogonium, b. anteridium, c. sporangium. Anteridium Oogonium Parafiz a b Tetrasporangium Tallus c SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E2. L ‹ MÜnite - Algler D Ü fi Ü N E L33 ‹M Laminaria ise, heteromorf döl almafl›na sahip bir kahverengiS alg SpoO R cinsidir. U rofit nesil metrelerce uzunlukta olmas›na ra¤men, gametofit nesil ipliksi ve mikroskopik yap›dad›r. Bu nedenle de hayat devresi anlafl›l›ncaya kadar haploid gametoD‹KKAT fit ve diploid sporofit nesiller iki ayr› tür olarak isimlendirilmifllerdir. fiimdi bu cinsin hayat devresini inceleyelim: SIRA S‹ZDE Sporangiumlar›n içinde mayoz bölünme ile oluflturulan sporlar, çimlenerek ipliksi gametofit nesli oluflturur. Gametofit neslin farkl› talluslar› üzerinde anteridium ve oogoniumlar oluflturulur. Gametangiumlar›n olgunlaflmas›n›n ard›ndan anteridiAMAÇLARIMIZ umlar aç›l›r ve spermatozoidler suya dökülür, suyun içine hareket ederek oogoniuma ulafl›rlar. Gametlerin birleflmesiyle gerçekleflen döllenmenin ard›ndan zigot oluflur. Böylece sporofit nesil bafllat›lm›fl olur. ‹pliksi tallusun üzerinde geliflmeye K ‹ T A P bafllayan sporofit nesil mitoz bölünmelerle, tutunma k›sm›, sap ve büyük bir aya içeren Laminaria tallusunu oluflturur. Tallusun aya k›sm›n›n kenarlar›na do¤ru sporangium topluluklar› oluflturulur. Sporlar mayoz bölünme ile bu keseciklerin TELEV‹ZYON içinde geliflir. Olgunlaflan sporlar sporangiumun aç›lmas›n›n ard›ndan suya sal›n›r ve gametofit nesli bafllatmak üzere çimlenir. N N http://kankoku.myweb.uga.edu/phaeophytalife.html adresinden Laminaria’n›n ‹ N T E R N E T hayat devresine ait flemaya ulaflabilirsiniz. Rhodophyta (K›rm›z› Algler) SIRA S‹ZDE N N Fikoeritrin ve fikosiyanin, fikobilinler verilen bir pigment ailesinde yer al›r ve ayn› zamanK D‹ ‹ KT K AA TP da Mavi yeflil alglerde de bulunur. N N K›rm›z› algler, di¤er alglerden hayat döngülerinde kamç›l› hücre içermemeleri neTELEV‹ZYON deniyle ayr›l›rlar. Üreme baz› türlerinde sadece efleysizdir. Efleyli üreyen k›rm›z› alglerin baz›lar›nda hayat devresi iki diploid ve bir haploid olmakAMAÇLARIMIZ üzere üç nesil içerir. http://seanet.stanford.edu/RockyShore/Rhodophyta/index.html adresinden ‹ N T E R Nçok E T say›da Rhodophyta üyesinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz. K ‹ T A P K›rm›z› algler, özellikle uzak do¤uda besin kayna¤› olarak kullan›lmalar›n›n yan›nda çok farkl› alanlarda ekonomik öneme sahiptir. Bu nedenle T E L E V ‹hayat Z Y O N devreleri iyi araflt›r›lm›fl ve kültüre al›nm›fl cinsleri vard›r. Porpyra bunlardan biridir. Ayr›ca Ceramium, Batrachospermum, Delesseria yayg›n olarak bulunan K›rm›z› alg cinsleridir. ‹NTERNET D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Rhodophyta (K›rm›z› algler) bölümü, çok hücreli, dallanm›fl ipliksi, parankimatik D Ü fi Ü Nbirlikte EL‹M benzeri talluslu üyeleri içerir. Kahverengi algler kadar olmamakla büyük talluslu türleri vard›r. Zemine genellikle bir tutunma organ› ile ba¤lan›rlar. Ço¤unlu¤u denizlerde, bir k›sm› da tatl› sularda geliflir. S O R U K›rm›z› alglerin kloroplastlar›nda klorofil a ve d yan›nda; fikoeritrin, fikosiyanin, α, β karoten bulunur. Yard›mc› pigmentleri derin sulardaki ›fl›¤› da adsorblaDYaflad›klar› ‹ KS‹ZDE KAT SIRA mas›na olanak sa¤lad›¤› için oldukça derin sularda geliflebilirler. suyun derinli¤ine ba¤l› olarak pigment oranlar›n›n de¤iflmesi nedeniyle s›¤ sularda parSIRA S‹ZDEdepo madlak k›rm›z›, derin sularda ise koyu renkli üyeleri geliflir. Hücrelerinde D Ü fi Ü N E L ‹ M desi olarak floride niflastas› bulunur. Baz› gruplar›n hücre çeperlerinde kireç birikimi oldu¤u için beyaz›ms› görünürler. Hücre çeperleri genellikle agar içeren jelatiAMAÇLARIMIZ S O R alanlar› U nimsi bir maddeye sahiptir. Bu maddenin çeflitli ekonomik kullan›m vard›r. SIRA S‹ZDE S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D ‹ K S‹ZDE KAT SIRA SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ S O R U KD ‹‹ KTK AA T P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 34 Bitki Sistemati¤i Chlorophyta (Yeflil Algler) Yeflil algler, tek hücreli, koloni oluflturan, ipliksi, elsi talluslu çok farkl› formlardaki üyeleri içeren bir bölümdür. Üyeleri genellikle parlak yeflil renklidir. Denizlerde, tatl› sularda, hemen hemen her türlü sucul veya nemli ortamda yay›l›fl gösterirler. Çevremizdeki a¤aç kabuklar›, duvarlar, kaya dipleri, çeflme kenarlar›, sulama kanallar› gibi ortamlarda yayg›n olarak geliflirler. Yeflil algler ayr›ca baz› mantar türleri ile birlikte likenleri oluflturur. Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n Genel Özellikleri Chlorophyta, bitkilere an yak›n alg grubudur. Kloroplastlar› bitki hücrelerinde bulunanlara çok benzer; klorofil a,b ile α,β karoten ve lutein içerir. Bu grupta y›ld›z, yaka, a¤s›, spiral gibi de¤iflik flekillerde kloroplastlar bulunur. Chlorophyta bölümünün önemli özelliklerini s›n›fland›rma bafll›¤› alt›nda bulacaks›n›z. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P S O R U T E LD E‹ VK ‹KZAYTO N SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Chlorophyta (Yeflil Algler)’n›n S›n›fland›r›lmas› SIRA S‹ZDE Chlorophyta bölümü genellikle üç s›n›f alt›nda incelenir: • Classis Chlorophyceae D Ü fi Conjugatophyceae ÜNEL‹M • Classis • Classis Charophyceae Bu s›n›flar›, cinsler üzerinde inceleyelim. S O Rörnek U Clasiss Chlorophyceae D‹KKAT Chlorophyceae s›n›f›n›n ço¤u tatl› sularda, baz›lar› denizlerde yaflayan bir hücreli veya koloni oluflturan 7000 kadar türü vard›r. SIRA S‹ZDE Chylamydomonas: Bu s›n›f›n en tan›nm›fl örneklerinden biridir, bir hücreli ve kamç›l› türleri SIRA içerir. S‹ZDE Cinsin ilgi çekici bir özelli¤i, hücrelerinin fleklinin geliflmifl Chlorophyceae üyelerinin gamet ve sporlar›na benzerlik göstermesidir. AMAÇLARIMIZ Volvox : Tatl› sularda geliflen, içi bofl küremsi bir koloni formundaki türlere saD Ü fi Ükolonisindeki NEL‹M hiptir. Volvox birey say›s› bazen binlere ulaflabilir ve gözle görülebilir. Kolonideki bireyler, kamç›l› k›s›mlar› d›fla dönük olarak yerleflir ve jelatinimsi K ‹ T A P bir matriks içinde S O R U gömülüdür. Volvox kolonisinde hücreler sitoplazmik köprülerle birbirine ba¤lanm›flt›r. Ayr›ca, hücreler aras›nda iflbölümü vard›r. Volvox’da efleysiz ve efleyli üreme görülür. Efleysiz üreme sonucunda, küremsi ana koloninin içinde T E DL E‹ KV ‹KZAYTO N çok say›da yavru koloniler oluflturulur. Bu yavru koloniler daha sonra ana koloniden d›flar›ya at›l›r. N N N N SIRA S‹ZDE ‹NTERNET http://www.botany.wisc.edu/courses/botany_330/volvox1.html adresinden Volvox kolonisinin fotograf›n› ve koloninin içinde efleysiz üreme sonucunda oluflturulan ve d›flar› at›lAMAÇLARIMIZ mak üzere bekleyen yavru kolonileri görebilirsiniz. Ulva: Denizlerimizde s›¤ bölümlerde yayg›n olarak geliflen elsi tallusa sahip bir K ‹ T A P algdir. Kirlili¤e toleransl› oldu¤u için kirli sularda da görülürler. Tallus iki hücre s›ras›ndan meydana gelir, at nal› fleklinde kloroplastlar› vard›r. Ulva’da izomorf döl almafl› görülür (fiekil 2.2). Gamet ve sporlar Dictyota’daki gibi özellemifl gametanTELEV‹ZYON gium ve sporangiumlarda üretilmezler. K›y›lar›m›zda tüpsü tallusa sahip olan Enteromorpha ile birlikte yay›l›fl gösterirler (fiekil 2.8). ‹NTERNET adresinden U. lactuca’n›n fotograf›n› görebilirsiniz. http://en.wikipedia.org/wiki/Ulva_lactuca AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 35 2. Ünite - Algler TELEV‹ZYON Eudorina, Scenedesmus, Caulerpa, Acetabularia, Trentepohlia, Chlorophyceae s›n›f›nda yer alan çok say›da cins aras›ndad›r. TELEV‹ZYON http://www.botany.wisc.edu/courses/botany_330/330labfinal.html ve ‹http://www.biltek.tuNTERNET bitak.gov.tr/bilgipaket/canlilar/protista/Chlorophyta.htm adreslerinden Chlorophyta üyelerinin fotograflar›na ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET Classis Conjugatophyceae Ço¤unlukla tatl› sularda, nadiren denizlerde yaflayan türleri içeren bir s›n›ft›r. Tek hücreli, ipliksi, efleyli üremeleri konjugasyon ad› verilen yöntem olan Chlorophyta üyeleri bu s›n›fta yer al›r. Konjugasyon olay›nda efley hücresi görevi yapacak olan hücrelerin karfl›l›kl› gelerek birinin sitoplazmas›n›n di¤erine aktar›l›r ve zigot meydana gelir. Zigot, mayoz bölünmenin ard›ndan yeni bireyleri verir. Bu yöntemle üreyen canl›lar, vejetatif evrede haploid olduklar› için, haplont canl› olarak adland›r›l›r. Conjugatophyceae s›n›f›nda yer alan Desmidiales ordosu, tek hücreli, bilateral simetrili, iki hücre yar›s› içeren veya ipliksi yap›daki üyelere sahiptir. Genellikle tatl› sularda, nadiren tuzlu sularda, kar ve buzda geliflen yaklafl›k 10 000 tür içerir. Micrasterias: Hücre çeperinde derin girintiler olan, büyük kloroplastl›, iki hücre yar›l› bir Desmidiales üyesidir (fiekil 2.9 a). fiekil ?.? k z a b 1 2 3 a. Micrasterias sp., b. Spirogyra’da konjugasyon 1. vejetatif iplik, 2. konjugasyon kanal› (k) oluflumu, 3. zigot (z) oluflumu. Kaynak: a. http://www.ucmp.berk eley.edu/greenalgae/c harophyta/desmidiale s.html ve b. http://faculty.clintonc c.suny.edu/faculty/mi chael.gregory/files/Bio %20102/Bio%20102% 20lectures/protists/spir ogyra_conjugating. jpg. Spirogyra: Dallanmam›fl ipliksi bir algdir. Spiral flekilli kloroplastlar› en belirgin özelliklerinden biridir. Efleysiz üremeleri ipli¤in parçalanmas› (fragmentasyon), efleyli üremeleri ise konjugasyonla gerçekleflir. Konjugasyon, ayn› ipli¤in iki komflu hücresi veya farkl› iplikler aras›nda gerçekleflebilir. Konjugasyon bafllad›¤›nda baz› hücreler gamet ödevi görmek üzere ç›k›nt›lar oluflturur. Konjugasyon kanal› ad› verilen bu ç›k›nt›lar yoluyla hücrelerden birinin içeri¤i di¤erine aktar›l›r ve zigot oluflur. Zigotun mayoz bölünme geçirmesinin ard›ndan oluflan yavru hücrelerden yeni iplikler meydana gelir (fiekil 2.9 b). S‹ZDE Spirogyra’da zigot mayoz bölünme geçirdikten sonra yeni bireyleriSIRA vermek üzere çimlendi¤ine göre bu cinsin hayat döngüsü hangi tiptedir? 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Bitki Sistemati¤i D‹KKAT D‹KKAT Classis Charophyceae 36 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Charophyceae s›n›f›, suyun içindeki görünüflleri nedeniyle su flamdanlar› olarak SIRA Bitkilere S‹ZDE da adland›r›l›r. en yak›n alg grubu olarak da nitelendirilirler. Baz› araflt›r›c›lar bir önceki s›n›f› da Charophyceae s›n›f›yla birlikte ele almaktad›r. Chara ve Nitella olmak üzere iki cinsi içeren bu s›n›f›n üyeleri, tatl› sularda AMAÇLARIMIZ geliflirler, boylar› 40 cm ye kadar ulafl›r ve suyun alt›nda çay›r görünümü olufltururlar. Morfolojik aç›dan yüksek bitkilere benzeyen nodyum-internodyum yap›lar›na sahiptir. Tabana, rizoidleri ile tutunurlar. Hücre çeperlerinde kalsiyum tuzlar› K ‹ T A P biriktirdikleri için sert bir yap›ya sahiptirler. Efleyli üremeleri, nar fleklindeki oogonium ve küremsi anteridiumlar›n›n nodyumlarda geliflmesiyle bafllar. Oogonium içinde tek bir yumurta hücresi, anteridiumTELEV‹ZYON lar›nda çok say›da spermatozoid oluflturulur. Spermatozoidler suya sal›nd›ktan sonra oogoniumdaki aç›kl›ktan içeri girer ve yumurta hücresini döller ve zigot oluflur. N N http://tolweb.org/Charales/20580 adresinden Chara’n›n nodyumlar›nda geliflen oogonium ‹NTERNET ve anteridiumlar› görebilirsiniz. 2. Ünite - Algler 37 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Alglerin morfolojik özelliklerini tan›mlayabilmek. Tek hücreli algler, bulunduklar› ortamda serbest yaflayan bir hücreli, kamç›l› ya da kamç›s›z bireylerdir. Baz› alglerde, çok say›daki alg bireyinin bir araya gelerek kamç›l› ya da kamç›s›z koloniler oluflturur. Kolonideki birey say›s› ve flekli, cinsler aras›nda farkl›l›k gösterebilir. Örne¤in kübik, küremsi, tablo fleklinde kolonilerde belirgin flekiller oluflabilir veya bazen de flekilsiz y›¤›nlar halinde koloniler oluflabilir. Baz› algler ise, yapra¤a benzeyen, yass›laflm›fl tallusa sahiptir.Ayr›ca dallanm›fl veya dallanmam›fl ipliksi yap›da algler de vard›r. Alglerin hayat devreleri ve üreme flekillerini tan›mlayabilmek. Alglerde efleyli ve efleysiz olmak üzere iki tip üreme görülür. Efleysiz üremede gamet, zigot gibi özelleflmifl hücreler görülmez ve döllenme olmaz. Di¤er bütün canl›larda oldu¤u gibi efleysiz üreme sonucunda ana bireyin genetik yap› aç›s›ndan ayn›s› olan birçok birey meydana gelir. Alglerde efleysiz üreme, ya spor ad› verilen hücrelerin yard›m›yla veya tallusun bir parças›n›n kopup yeni bir birey oluflturmas›, baflka bir deyiflle, vejetatif üremeyle gerçekleflir. Sporlu efleysiz üreme, ço¤unlukla tek hücreli, efleysiz, kal›n, geçirimsiz çeperli, kamç›l› veya kamç›s›z sporlarla gerçekleflir. Sporlar, bazen sporangiumlar›n içinde oluflturulurlar. Hayat döngüleri aç›s›ndan de¤erlendirdi¤imizde ise, alglerde haplont, diplont ve diplohaplont olmak üzere üç fakl› tip ay›rt ederiz: Haplont canl›larda diploid evre sadece zigot oluflumu s›ras›nda görülür. Zigot mayoz bölünme geçirerek yeni bir bireyi oluflturdu¤u için organizma haplodiddir. Bu organizma mitoz bölünme ile gametlerini verir ve tekrar zigot oluflur, böylece döngü tamamlan›r. Diplont canl›larda ise, mayoz bölünme gametlerin oluflturulmas› aflamas›nda gerçekleflir. Gametler birleflerek zigot oluflur ve zigot da yeni bireyi verir. Diplohaplontlarda haploid gametofit nesil gametleri verir, dölenmenin ard›ndan oluflan zigot çimlenir ve diploid sporofit nesil geliflir. Sporofit neslin mayozla verdi¤i haploid sporlar›n tekrar haplois gametofit nesli oluflturmak üzere çimlenir ve böylece hayat döngüsü tamamlan›r. Gametofit ve sporofit nesiller morfolojik olarak birbirine çok benziyorsa hayat devresi izomorf, belirgin olarak farkl›ysa heteromorf döl almafl› oalark adland›r›l›r. N A M A Ç 3 N AM A Ç 4 N A M A Ç 5 Farkl› domainlerde yer alan algleri s›n›fland›rabilmek. Alg olarak nitelendirilen Cyanobacteria, Bacteria domaininde yer al›r ve prokaryot bir gruptur. Buna karfl›n, Euglenophta, Pyrrophyta, Bacillariophyta, Chrysophyta, Phaeophyta, Rhodophyta ve Chlorophyta bölümleri Eucaria domaini içindedir. Ülkemiz sular›nda yayg›n olarak görülen alg cinslerine örnekler verebilmek. Nostoc, Oscillatoria, Cyanobacteria; Euglena, Euglenophyta; Ceratium, Pyrrophyta; Cyclotella, Navicula, Cymbella, Tabellaria, Asterionella ve Fragilaria Bacillariophyta, Enteromorpha ve Cystoseira Phaeophyta; Batrachospermum ve Chondrus Rhodophyta Chylamydomonas, Volvox, Ulva ve Chara ülkemiz sular›nda yaflayan çok say›daki alg cinslerinden baz›lar›d›r. Ekonomik öneme sahip alg grup ve cinslerini s›ralayabilmek. Bacillariophyta üyeleri, Spirulina, Ulva, Laminaria, Porpyra, Macrocystis ve Ascophyllum ekonomik kullan›m alan› olan alg cinsleri aras›nda yer al›r. 38 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m 1. Ayn› türe ait çok say›da alg bireyinin bir araya gelerek oluflturdu¤u ve genellikle karakteristik bir flekle sahip topluluklara ne ad verilir? a. ‹pliksi yap› b. Koloni c. Parankima d. Tallus e. Heterosist 2. Haplont canl›lar için afla¤›dakilerden hangisi do¤rudur? a. Haploid evre sadece gametlerle s›n›rland›r›lm›flt›r. b. Haploid evre zigot aflamas›nda görülür. c. Zigot do¤rudan çimlenerek yeni bireyi verir. d. Mitoz bölünme ile ço¤al›rlar. e. Zigot mayoz bölünme geçirerek yeni bireyi verir. 3. Ana gövdeden bir parçan›n kopmas›yla gerçekleflen efleysiz üreme yöntemi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tomurcuklanma b. Vejetatif üreme c. Sporla üreme d. Tohumla üreme e. Haploid nesil 4. Cyanobacteria üyelerinde görülen heterosistlerin ifllevi afla¤›dakilerden hangsidir? a. Havadaki azotu ba¤lar b. Efleysiz üreme birimidir c. Gamet olarak ifl görür d. Sporlar› üretir e. Fotosentezi art›r›r 5. Afla¤›dakilerden hangisi hem ototrof hem de heterotrof olan bir alg örne¤idir? a. Ulva b. Chroococcus c. Spirogyra d. Dinobryon e. Dictyota 6. Afla¤›daki bölümlerden hangisi red tide olay›n› meydana getiren organizmalar› içerir? a. Chlorophyta (Yeflil algler) b. Chrysophyta (Alt›n sar›s› algler) c. Phaeophyta (K›rm›z› algler) d. Pyrrophyta (Atefl rengi algler) e. Cyanobacteria (Mavi yeflil algler) 7. Kahverengi alglerden Laminaria’da hangi hayat devresi tipi görülür? a. ‹zomorf döl almafl› b. Heteromorf döl almafl› c. Haplont canl› d. Sporofit nesil e. Gametofit nesil 8. Silisyum içeren ve kutu gibi iç içe geçmifl iki kapaktan oluflan hücre çeperi afla¤›daki gruplardan hangisinde görülür? a. Chrysophyta (Alt›n rengi algler) b. Rhodophyta (K›rm›z› algler) c. Bacillariophyta (Diatomae) d. Chlorophyta (Yeflil algler) e. Phaeophyta (Kahverengi algler) 9. Spirogyra’da efleyli üreme afla¤›daki yöntemlerden hangisiyle gerçekleflir? a. Oogami b. ‹zogami c. Konjugasyon d. Vejetatif üreme e. Fragmentasyon 10. Afla¤›daki alg cinslerinden hangisi yüksek bitkilere benzeyen flekilde nodyum-internodyum içerir? a. Chara b. Enteromorpha c. Dictyota d. Ulva e. Laminaria 2. Ünite - Algler 39 Kendimiz S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1.b S›ra Sizde 1 Spirulina, yüksek besin içeri¤i ve sindirilebilirli¤i ile g›da katk›s› olarak kullan›lmaktad›r. Spirulina % 60-70 protein, % 20 karbonhidrat, % 5 lipit , % 7 mineraller ve % 6 su içermektedir. Ayr›ca zengin bir beta-karoten, thiamine, ve riboflavin kayna¤›d›r ve vitamin B12’nin en zengin kaynaklar›ndan birisidir. 2. e 3. b 4. a 5.d 6. d 7. b 8. c 9. c 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Morfolojik yap›lar›na göre algler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alglerde üreme ve yaflam döngüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alglerde üreme ve yaflam döngüleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Cyanobacteria’n›n fizyolojik özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Alglerin yaflama alanlar› ve beslenme flekilleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Pyrrophyta (Atefl rengi algler)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Phaeophyta bölümünün s›n›fland›r›lmas›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Bacillariophyta (Diatomae)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Classis Conjugatophyceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Classis Charophyceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra sizde 2 Diatomae topra¤›, fleker, meyve suyu, çeflitli alkollü içkilerin üretimi s›ras›ndaki filtre ifllemlerinde, ilaç, kozmetik, boya sanayiinde ise dolgu iflleminde kullan›l›r. S›ra Sizde 3 Bir canl›n›n hayat devresinde zigot mayoz bölünme geçirerek yeni yavrular› oluflturuyorsa haplont canl› olarak adland›r›l›r. 40 Bitki Sistemati¤i Okuma Parças› Yararlan›lan Kaynaklar Algler, çok uzun y›llardan bu yana çeflitli amaçlarlka kullan›lm›fllard›r. Günümüzde kullan›mlar› daha çok bilimsel araflt›rmalar›n sonuçlar›na dayal› olarak sürmekle birlikte, besin olarak kullan›mlar› özellikle uzak do¤u ülkelerinde halen çok yayg›nd›r. Bu bölümde, çeflitli alg gruplar›n›n kullan›m alanlar›na iliflkin bilgileri bulacaks›n›z. Cyanobacteria üyelerinden Anabaena ve Nostoc, fiili, Meksika, Peru ve Filipinlerde g›da maddesi olarak tüketilir. Spirulina ise yüksek besin de¤eri nedeniyle besin deste¤i olarak kullan›lmaktad›r. Bu grubun üyelerinin büyük bir k›sm›, vitamin bak›m›ndan zengindir ve çevrelerine salg›larlar. Baz› deniz Siyanobakterileri, Bkompleks grubu vitaminler ve E78 gibi ticari önemi olan vitaminlerin büyük ölçekli potansiyel kayna¤› olarak nitelendirilir. Ayr›ca, karotenoidler ve fikobiliproteinler, büyük ticari öneme sahiptir. Bunlar g›dalarda renklendirici olarak, som bal›klar›n›n ten rengini artt›rmak ve s›¤›rlarda sa¤l›¤› ve verimlili¤i artt›r›c› olarak kullan›lmaktad›r. Mükemmel bir fikosiyanin kayna¤› olan Phormidium valderianum, do¤al mavi bir renklendirici olarak kullan›lmaktad›r. K›rm›z› ve Kahverengi alglerin hücre duvarlar›nda bulunan karragen, agar ve alginat gibi polisakkaritlerin oldukça genifl ekonomik kullan›m alanlar› vard›r. Bu polimerler, karmafl›k yap›lar› nedeniyle laboratuvarlarda yapay olarak sentezlenmek yerine, do¤ada yetiflen veya su alt› çiftlikleri ad›n› verebilece¤imiz kültür ortamlar›nda yetifltirilen alglerden elde edilir. Alginat, Ascophyllum, Laminaria, Macrocystis gibi Kahverengi alglerden elde edilen bir maddedir. Dondurma, çeflitli içeceklerde k›vam artt›r›c› olarak, kumafllarda atefle ve suya dayan›kl›l›k sa¤lamada, ilaç sanayiinde, difl kal›b› ya da model yap›m›nda kullan›l›r. Carragen de Chondrus crispus gibi k›rm›z› alglerden elde edilen, et ve süt ürünlerinde k›vam artt›r›c› ve stabilizör olarak kullan›lan bir polisakkarittir. Yine k›rm›z› alglerden elde edilen agar agar, laboratuvarlarda mikroorganizmalar›n üretiminde ve moleküler biyolojik yöntemlerin uygulanmas›nda çok yayg›n olarak kullan›lan bir maddedir. Ulva, Porphyra gibi algler de besin kayna¤› olarak tüketilir. Özellikle uzak do¤uda Porphyra çok sevilen bir yiyecek olarak yayg›n olarak tüketilmekte ve su alt›nda kültürü yap›lmaktad›r. Campbell, N. E., Reece, J.B. (2006). Biyoloji. Çeviri editörleri: Gündüz, E., Demirsoy A., Türkan ‹. Ankara: Palme Yay›nc›l›k. Graham, L. E, Graham, J.M. & Wilcox, L.E. (2008). Bitki Biyolojisi. Çeviri Editörü Ifl›k K. Ankara: Palme Yay›nc›l›k. Güner, H., Aysel, V. (1987). Algoloji Laboratuvar› Uygulama Kitab›. ‹zmir Ege Üniv. Fen Fakültesi. Güner, H., Aysel, V. (1991). Tohumsuz Bitkiler Sistemati¤i I. Cilt. ‹zmir: Ege Üniv.Matbaas›. Koray, T. (2005) Denizel Fitoplankton. ‹zmir: Ege Üniv. Bas›mevi. Tutel, B., Ç›rp›c› A. (1999) Sporlu Bitkiler Sistemati¤i Laboratuvar K›lavuzu. ‹stanbul: Çantay Kitabevi. 3 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Bitki olarak tan›mlad›¤›m›z canl›lar›n genel özelliklerini s›ralayabilecek, Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün genel özelliklerini betimleyebilecek, Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabilecek, Lycopodiophyta (Kibrit Otlar›) bölümünün genel özelliklerini tan›yabilecek, Pteridophyta (E¤reltiler) bölümünün genel özelliklerini s›ralayabilecek, Pteridophyta (E¤reltiler) bölümünün içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Bitki • Karasal Hayata Uyumla ilgili yap›lar • Bryopsida • Anthocerotopsida • Marchantiopsida • Bryopsida • • • • • • Lycopodiophyta Pteridophyta Psilotopsida Marattiopsida Equisetopsida Polypodiopsida ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta • G‹R‹fi • DIVISIO BRYOPHYTA (KARAYOSUNLARI) • DIVISIO LYCOPODIOPHYTA (K‹BR‹T OTLARI) • DIVISIO PTERIDOPHYTA (E⁄RELT‹LER) Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta G‹R‹fi Bilim insanlar› uzun y›llar boyunca bilimsel anlamda “bitki” tan›m›n› yapmak üzere tart›flm›fllar, çeflitli dönemlerde eldeki bilgi birikimine uygun tan›mlar ortaya koymufllard›r. ‹lk y›llarda hareketsiz, yeflil, yapraks› canl›lar bitki olarak nitelendirilmifltir. Daha sonra günün modern teknikleri kullan›larak hayat devreleri, üreme flekilleri, anatomik yap›lar›, DNA ve RNA analizleri yap›ld›kça canl›lar›n s›n›fland›r›lmas›ndaki kriterlerin de de¤iflmesiyle bitki tan›m› da de¤iflmifltir. Günümüzde “bitki” terimi afla¤›daki özellikleri içeren canl›lar› kapsamaktad›r: • Çok hücrelidir. • Hücre çeperleri selüloz içerir. • Klorofil içerir ve fotosentez yapar, en az›ndan fotosentetik atalardan türemifllerdir. • Karasal hayata uyum sa¤lam›fllard›r, sucul olanlar ise karasal yaflama uyum sa¤lam›fl atalardan türemifltir. Bitki tan›m› içinde, karasal hayata uyum da önemli bir yer kaplar. Bu nedenle, Ünitemizin konusuna geçmeden önce, bitkilerin karasal ortamda geliflebilmeleri için ihtiyaç duyduklar› temel uyumlar› k›saca özetleyelim: • Kök veya benzeri yap›lar: Bitkiler, her türlü metabolik faaliyetlerinde kullanmak zorunda olduklar› suyu ba¤l› bulunduklar› toprak, a¤aç kabu¤u vb substrattan sa¤lamak zorundad›r. Bu nedenle karasal ortamlarda geliflen bitkiler kök veya benzeri yap›lar oluflturur. • ‹letim sistemi: Kök veya benzeri yap›lar taraf›ndan al›nan suyun, di¤er organlara özelleflmifl baz› dokular taraf›ndan iletilmesi gerekir. • Destek doku: Bitkinin fleklinin korunmas› ve topra¤›n üzerinde yükselebilmesi için destek dokuya sahip olmas› gerekir. • Su kayb›n› düzenleyici yap›lar: Bitkiler, su ve gaz al›flveriflini düzenlemek üzere stoma ad› verilen yap›lara sahiptir. Bitkiler Aleminde, en ilkel formlardan bafllayarak bu yap›lar görülür. Byrophyta bölümünün üyelerinde görülen karasal hayata uyumla ilgili rizoid, havaland›rma odac›¤›, stomalar, ilkel iletim elemanlar›, bunlara örnek verilebilir. Yukar›daki tan›m ve özelliklerden yola ç›karak, Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün ilk en ilkel bitkileri kapsad›¤›n› söyleyebiliriz. Bu grubun üyeleri genellikle pek dikkat çekici olmamakla birlikte çevremizde yayg›n olarak gördü¤ümüz Rizoid: Karayosunlar›nda alt epidermal hücrelerin tüysü ç›k›nt›lar›ndan oluflan, yüksek bitkilerdeki kök benzeri, su ve mineralleri substrattan almaya yarayan yap›lar. 44 Bitki Sistemati¤i Euphyllophyte: Gerçek yapraklar› olan bitki. organizmalard›r. Kibrit otlar› ve e¤reltiler ise ünitemiz kapsam›ndaki di¤er bitki gruplar›d›r. E¤reltiler ve yak›n gruplar, gerek hayat devrelerindeki fakl›l›klar gerekse karasal hayat uyum aç›s›ndan ilginç aflamalar gösteren özelliklere sahiptir. Son y›llarda yap›lan ve akrabal›k iliflkilerini de göz önüne alan çal›flmalara göre, Byrophyta bölümünün üyeleri en ilkel bitkiler olarak kabul edilmektedir. Di¤er bütün bitkiler ise, iletim demeti içerdikleri için vasküler bitki olarak adland›r›l›r. Vasküler bitkilerden Lycopodlarda (Kibrit otlar›) gerçek yapraklar bulunmaz. Pteridophyta ve Spermatophyta bölümleri ise, gerçek yaprak içeren “Euphyllophyte” grubunda yer al›r. Bu ünitemizle birlikte, “Bitkiler Alemi” içinde yer alan canl›lar›n ilkelden geliflmifle do¤ru s›n›fland›r›lmas›na bafllam›fl olaca¤›z. DIVISIO BRYOPHYTA (KARAYOSUNLARI) SIRA S‹ZDE SIRA kara S‹ZDEbitkilerinin küçük bir grubunu olufltururlar. Hemen her türlü orBryofitler, ilkel tamda yay›lmalar›na ra¤men nemi yüksek ve suyun kolay eriflilebilir oldu¤u habitatlar› tercih ederler. nedeni, döllenme için suya ihtiyaç duymalar›n›n yan›nda, D Ü fi Ü N E LBunun ‹M karasal hayata uyumla ilgili pek çok özellikten yoksun olmalar›d›r (fiekil 3.1). D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U fiekil 3.1 Bryophyta D‹KKAT Düyelerinin ‹KKAT tipik habitatlar› SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bu ünite ile‹ Nilgili pekifltirmek için http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaT E R Nbilgilerinizi ET ket/jeolojik/index2.htm adresinde yer alan Jeolojik Zaman çizelgesine baflvurabilirsiniz. Bu bölümün s›n›fland›r›lmas›na geçmeden önce, genel özellikleri ve hayat devrelerini inceleyelim. Bryophyta Bölümünün Genel Özellikleri Birçok bryofit üyesi küçük, oldukça yavafl büyüyen yeflil bitkiledir. Yeflil algler gibi klorofil a ve b içerirler. Hücre çeperleri selülozdur. Yavafl büyümelerinin nedenlerinden biri, geliflmifl iletim ve odunlaflm›fl dokular›n›n olmay›fl›d›r. Bununla beraber, baz› türler ifllevsel olarak ksilem ve floeme benzeyen, iletim sistemi görünümünde bir merkezi silindire sahiptir. Bu ilkel iletim elemanlar›ndan ksilemi and›ran yap›ya hidroid, floemi and›ran k›sma ise leptoid ad› verilir. 45 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta Damarl› bitkilerde kök ve yaprak gibi organlar, iletim dokular›n›n düzenlenifl flekline göre tan›mlan›rlar. Bryofitlerde ise, geliflmifl bir iletim dokusu olmad›¤›ndan gerçek kök ve yaprak gibi organlar da yoktur. Bununla birlikte ifllevsel olarak yapraklara ve gövdelere benzeyen yap›lar bulunur. Bu yap›lar Bryopsida s›n›f›n›n en ileri formlar›nda ay›rt edilir. Bryofitlerin sahip olduklar› rizoidler, bitkiyi substrata ba¤laman›n yan›nda, çok az miktarda su ve de mineral madde emebilir. Su ve çözünmüfl mineraller bu yap›lar taraf›ndan al›nd›ktan sonra, bryofitlerin yüzeyi boyunca kapilarite ile tafl›n›r. Bitkiler Alemi’nde yaflam döngüsü (döl almafl›) haploid gametofit ve diploid sporofit nesillerin birbirini takip etmesiyle oluflur (fiekil 3.2). Bu iki neslin döl almafl›ndaki yeri, bitki gruplar›n›n ilkel veya geliflmifl olarak nitelendirilmesinin en önemli kriterlerinden biridir. Gametofit bask›nl›¤› ilkellik olarak nitelendirilirken, Angiospermlerde sporofit nesil bask›nl›¤› en üst seviyeye ulafl›r ve en geliflmifl bitkiler olarak kabul edilmelerinin bir nedeni de budur. Bryophyta bölmününde ise, heteromorfik nesil de¤iflimi (antitetik döl almafl›) görülür. Sporofit ve gametofit nesiller, morfolojik olarak çok farkl›d›r. fiekil 3.2 Bryophyta’da yaflam döngüsü Bryophyta’n›n yaflam döngüsünde gametofit bask›n ve çok y›ll›kt›r. Gametofit üzerindeki anteridium ve arkegonium adl› çok hücreli gametangiumlarda mitozla gametler oluflturulur. Gametangiumlar steril hücrelerden oluflmufl bir k›n ile korunur. Anteridium ad› verilen erkek gametangiumlarda üretilen çok say›daki spermatozoid iki kamç›ya sahiptir. Bitkiler aleminde ilk defa Bryofitlerde arkegonyum fleklinde difli üreme organ› görülür. Lamba fliflesine benzeyen her arkegonium tek bir yumurta üretir. Baflka bir deyiflle döllenmifl yumurta, koruyucu bir or- 46 Bitki Sistemati¤i Kemotaktik döllenme: Spermatozoidin özel bir kimyasal madde taraf›ndan yumurta hücresine SIRA S‹ZDE yönlendirilmesi. gan içinde bulunur ve beslenir. Spermatozoidler, yumurtaya ince bir su filminde yüzerek ulafl›rlar ve kemotaktik döllenme oluflur.Spermatozoidler çok uza¤a yüzemedi¤inden efleyli üremenin oluflabilmesi için anteridium ve arkegoniumlar birSIRA S‹ZDE birine yak›n olmal›d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi ÜS‹ZDE NEL‹M SIRA D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U SIRA S‹ZDE 1 Büyük ve hareketsiz DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE E L ‹ bir M difli gamet ile küçük ve hareketli bir erkek gametin birleflmesiyle oluflan döllenme tipine D Ü fi Ü N E L ‹ M ne ad verilir? S O R U D Ü nesil fi Ü N E L k›sa ‹ M ömürlüdür, dallanmam›flt›r; gametofit nesle en az›ndan k›sSporofit S O R U men ba¤›ml› olarak geliflir. DS ‹OK RK AUT SD ‹OK RK AU T D‹KKAT SIRA S‹ZDE D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ‹NTERNET Ulva gibi yeflil sporofit ve gametofitin birbirinden ba¤›ms›z yaflad›¤›n› hat›rlay›D ‹ alglerde KKAT n›z. SIRA S‹ZDE N N N N N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE Bryofit sporofitlerinin bitkinin tutundu¤u substratla do¤rudan ba¤lant›lar› yokSIRAüzerinde S‹ZDE AMAÇLARIMIZ tur, gametofit bulunurlar. Sporofit, beslenme ve su temini aç›s›ndan gaAMAÇLARIMIZBryophyta bölümünün gruplar›nda sporofit yap›lar› farkl› olmetofite ba¤›ml›d›r. mas›na ra¤men sonuçta sporogen dokular içeren sporangiumlar› üretilir. SporanAMAÇLARIMIZ K ‹ T A P giumlar›n içinde de mayoz bölünme ile sporlar oluflturulur. Sporlar, kütinize bir K ‹ T Ave P rüzgârla veya özelleflmifl hücrelerin yard›m›yla da¤›l›rlar. gömle¤e sahiptir Çimlenen K ‹sporlar T A P karayosunlar›nda gametofit neslin bafllang›c›n› temsil eden ve TELEV‹ZYON protonema (ön çim) ad› verilen ipliksi yap›y› oluflturur. Baz› üyelerde sporof›t hiç L E V ‹ Z Ybryof›tler ON bulunmaz.T EBöyle tamamen efleysiz olarak ürerler. TELEV‹ZYON http://www.britannica.com/EBchecked/topic/393741/moss adresindeki videodan yarar‹NTERNET lanabilirsiniz. ‹NTERNET ‹ N T E R NS›n›fland›r›lmas› ET Bryofitlerin Bryofit olarak de¤erlendirilen üç bitki grubu (Boynuzsu Otlar, Ci¤erotlar› ve Karayosunlar›) baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan ayr› ayr› “divisio”lar alt›nda toplan›r. Buna karfl›n, pek çok araflt›r›c›, monofiletik bir kökenleri oldu¤u inanc›yla bütün bryofitlerin tek bir bölüm alt›nda s›n›fland›r›lmas›n› kabul eder. Ünitemizde, ikinci görüfle uygun s›n›fland›rma sistemi kullan›lacakt›r. Buna göre, Bryophyta bölümünün üç s›n›f› vard›r: Divisio Bryophyta Classis 1. Anthocerotopsida (Boynuzsu Otlar) Classis 2. Marchantiopsida, Hepaticae (Ci¤erotlar›) Classis 3. Bryopsida, Musci (Karayosunlar›) Bu s›n›flarda yer alan ordo ve familyalar›n isimleri, Tablo 3.1’de yer almaktad›r. 47 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta DIVISO BRYOPHYTA Classis Anthocerotopsida Classis Marchantiopsida Ordo Anthocerotales Ordo Sphaerocarpales Familia Anthocerotaceae Familia Sphaerocarpaceae Familia Notothyladaceae Ordo Marchantiales Familia Lunulariaceae Familia Marchantiaceae Familia Ricciaceae Ordo Metzgeriales Familia Metzgeriaceae Familia Pelliaceae Familia Codoniaceae Ordo Calobryales Familia Haplomitriaceae Ordo Jungermanniales Familia Lophoziaceae Familia Jungermanniaceae Familia Scapaniaceae Familia Porellaceae Classis Bryopsida Subclassis Sphagnidae Ordo Sphagnales Familia Sphagnaceae Subclassis Andreaobrya Ordo Andreaeales Familia Andreaeaceae Subclassis Bryidae Ordo Polytrichales Familia Polytrichaceae Ordo Fissidentales Familia Fissidentaceae Ordo Dicranales Familia Dicranaceae Familia Ditrichaceae Ordo Funariales Familia Funariaceae Ordo Bryales Familia Bryaceae Familia Mniaceae Ordo Hypnobryales Familia Hypnaceae Tablo 3.1 Bryophyta bölümünün s›n›fland›r›lmas› Classis Anthocerotopsida Boynuzsu otlar olarak da adland›r›lan bu s›n›f, bryofitlerin en ilkel ve küçük grubudur. 6 cins ile 100 kadar tür içerir. Bu grubu di¤er bryofitlerden ay›ran özellikler flunlard›r: • Sporofit nesil, uca do¤ru incelen bir boynuza benzer. • Sporofit, aya¤›n üstündeki taban k›sm›nda bir interkalar meristeme sahiptir. • Her fotosentetik hücre tek bir kloroplast içerir. Her kloroplast›n yeflil alglerin kloroplastlar›nda oldu¤u gibi niflasta depo k›sm› olan bir prenoidi vard›r. SIRA S‹ZDE ve çevre• Arkegoniumlar ayr› organlar de¤ildir, tallus içine gömülmüfllerdir lerindeki vejetatif hücrelerle ba¤lant›l›d›r. • Gametofit tallusun üst yüzeyinde stoma benzeri havaland›rma porlar› buD Ü fi Ü N E L ‹ M lunur. • Boynuzsu otlar›n gametofitindeki boflluklar genellikle musilaj ile doludur. O R U azot sa¤lar. Bu musilaj içindeki N (azot) fikse eden Nostoc sp. türleri Sbitkiye Ekoloji Dersinde ö¤rendi¤iniz türler aras› iliflkileri hat›rlay›n›z. Anthoceroropsida’da Gametofit D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE N N Yass› ve koyu yeflil gametofitleri yap›sal olarak di¤er bryofitlerdekilerden daha basittir. Gametofit nesil tek ya da çok y›ll›k, yuvarlak veya hafifçe oblong yap›dad›r (fiekil 3.3.a). Çok az içsel farkl›laflma gösterir. Zemine rizoidlerle ba¤lan›rlar. BirAMAÇLARIMIZ ço¤u tek eflemlidir, eflem organlar› tallusun üst yüzeyinde oluflur. Anteridiumlar tallusun üst k›sm›nda örtülü odac›klarda bulunurken, arkegoniumlar s›ralar halinK ‹ T A P de yüzeyin alt›nda yerleflmifltir. Gametofit, tallusun parçalanmas› yoluyla efleysiz olarak da ço¤alabilir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 48 Bitki Sistemati¤i Anthocerotopsida’da Sporofit Sporofitler di¤er s›n›flardan farkl› olarak uçlar› incelmifl 1-4 cm uzunlu¤unda, yeflil iplikler fleklindedir. Belirgin bir epidermisleri ve stoma benzeri yap›lar› olmakla beraber sap bulunmaz. Geliflim esnas›nda uçtan yar›larak boynuz görünümü al›r. Yeflil kapsülün taban› gametofite gömülü olarak bulunur (fiekil 3.3). Sporofit nesil fotosentetiktir ve sporlar sal›n›ncaya de¤in aylarca yaflayabilir. Bu yar› ba¤›ml›l›k nedeniyle, yüksek bitki sporofitlerinin tam ba¤›ms›zl›¤›na do¤ru bir ad›m olarak kabul edilirler. Asl›nda baz› araflt›r›c›lar bu grubu bryofitlerin içinde de¤il, e¤reltilere yak›n ayr› bir bölüm olarak de¤erlendirmesini daha uygun olaca¤›n› düflünmektedir. fiekil 3.3 Anthocerotopsida’n›n S›n›fland›r›lmas› Phaeoceros laevis a. gametofit, b. sporofit b a Bu s›n›f 1 ordo, 2 familya ve 300 kadar tür içerir. Ülkemizde, Karadeniz ve Ege bölgelerinde yay›l›fl gösteren türleri vard›r. Örnek cinsler: Anthoceros L., Phaeoceros Prosk. (fiekil 3.3) ve Notothylas Sull. ex A. Gray Classis Marchantiopsida Hepaticae, “ci¤erotlar›” olarak da adland›r›lan bu grubun üyeleri; insan karaci¤er hücrelerine benzeyen dorsal yüzey hücreleri nedeniyle “ci¤erotu” olarak an›l›r. Nemin korunabildi¤i zeminler, akarsu k›y›lar›, nemli kaya yüzeyleri, a¤aç kabuklar› ci¤erotlar›n›n yaflama alanlar›n› oluflturur. Ayr›ca su yüzeyinde yüzücü ya da suya bat›k olarak geliflen türleri de vard›r. Yaklafl›k 9000 kadar türü bilinmektedir. Ci¤erotlar›n›n büyüklü¤ü, 0,5 mm’den küçük ince yapraks›dan, 20 cm’yi aflan genifl talluslu yap›lara kadar çeflitlilik gösterir. Gametofit nesilleri belirgin ve hayat devresinde bask›nd›r. Üreme organlar› koruyucu bir yap›yla çevrelenmifl olup, kurumaya karfl› kendini koruma alt›na alm›flt›r. Ayr›ca ci¤erotlar›n›n sporlar› kal›n çeperli oluflu, onlar›n karada yaflama yetene¤ini sa¤layan önemli adaptasyonlar›d›r. Bunun yan›nda, spermatozoidlerin yumurtaya ulaflabilmesi için mutlaka su gereklidir. • Rizodleri daima tek hücrelidir. Bu özellik ci¤erotlar›n› karayosunlar›ndan ay›rmada kullan›lan en önemli karakterlerden biridir. • Gametofitleri yaprakl› veya talluslu yap›dad›r. • Su kayb›n› düzenleyici organlar› geliflmedi¤inden gölge ve bol nemli ortamlar› tercih ederler. • Sporangiumlar› ço¤unlukla saps›zd›r, sporlar, sporangiumlardan k›sa bir zaman içinde ve elater ad› verilen özelleflmifl hücrelerin yard›m›yla at›l›r. Ci¤erotlar›nda vejetatif üremenin çeflitli tipleri de yayg›n olarak görülür. Bunlardan birincisi bitkinin yafll› k›s›mlar›n›n ölmesi ve genç bölgelerin her birinden izole yeni bireylerin oluflmas›d›r. ‹kinci tip vejetatif üremede ise, bitki üzerinde küçük, pulsu ve ovoid, y›ld›z veya lens flekilli gemma ad› verilen yap›lar oluflturulur. Gemmalar gametofitin üst yüzeyindeki gemma çana¤› ad› verilen k›s›mlarda toplu halde bulunur (fiekil 3.8). Ya¤mur damlalar›n›n çarpmas›yla gemmalar ana bitkiden 1 metre kadar uza¤a f›rlat›labilir. Burada çimlenen gemmalardan yeni bitkiler geliflir. K›r›lan ya da ana bitkiden ayr›lan gametofit parçac›klar›n›n geliflerek yeni bireyler oluflturmas› da bir baflka efleysiz üreme fleklidir. 49 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta Marchantiopsida’n›n Hayat Devresi Bu s›n›f›n hayat devresinde, sporun çimlenmesiyle do¤rudan gametofit nesil geliflir. Gametofit nesil üzerinde arkegonium ve anteridiumlar oluflturulur. Spermatozoidlerin kemotaktik çekimle yumurta hücresine ulaflmas›n›n ard›ndan döllenme gerçekleflir. Zigotun çimlenmesiyle oluflan sporofit nesil, gametofit nesil üzerinde ve ona ba¤l› olarak geliflir. Bu nedenle sporofit nesli ç›plak gözle ay›rt etmek mümkün de¤ildir. Ancak mikroskop yard›m›yla görebiliriz. fiimdi, bu iki neslin özelliklerini inceleyelim. Marchantiopsida’da Gametofit Tüm ci¤erotlar›nda gametofit nesil bitkinin hayat devresinde hakimdir. Yukar›da ci¤erotu gametofitinin talluslu ve yapraks› olmak üzere iki tipte oldu¤u belirtilmiflti. Tallus yap›s›nda olan ci¤erotlar›nda tallusun üst k›sm› fotosentetiktir, alt k›s›mda kloroplast yoktur ve depo iflini gören renksiz hücreler bulunur. Yapraks› türler, merkezi bir dal veya gövde denilebilecek bir yap› ve ona ba¤l› yapraks› ç›k›nt›lardan meydana gelir. Yapraklar iki lateral bir de ventral olmak üzere 3 s›rada düzenlenmifltir. Alt yapraklar baz› yapraks› türlerde bulunmayabilir. Yapraklar›n dizilifli, hücre köflelerinde trigon ad› verilen küçük veya büyük kal›nlaflmalar, yaprak kütikülas›n›n durumu ve kal›nl›¤› da ay›rt edici bir özellik olabilir. Talluslu formlarda üst yüz epidermis ile kaplanm›flt›r. Epidermal tabakada d›fl ortamla temas› sa¤layan porlar (aç›kl›klar) ve onlar›n alt›nda havaland›rma odac›klar› yer al›r. Üreme organlar›yla birlikte bulunan yaprak kümeleri di¤er yapraklardan farkl›d›r. Ço¤u yapraks› ci¤erotunda, üreme periyodunda anteridium ve arkegoniumlar perianta (çiçek örtüsü) benzer bir yap› oluflturan brakteler taraf›ndan korunur. Periant baz› gruplarda döllenmeden önce baz›lar›nda ise daha sonra oluflur. Lateral: Yan k›s›m Ventral: Yass›laflm›fl bitkinin kar›n k›sm›d›r. Marchantiopsida’da Sporofit Ci¤erotlar›nda sporofit nesil k›smen veya tamamen gametofite ba¤›ml› durumdad›r. Sporofit; ayak, sap ve kapsül k›s›mlar›ndan oluflur (fiekil 3.4). Ci¤erotu sporofitlerinde stoma yoktur ve gametofite yumru benzeri bir ayakla ba¤lanm›flt›r. Birçok ci¤erotunun sporofitleri küresel olup saps›zd›r ve sporlar›n› boflalt›ncaya kadar gametofitin içinde bulunur. Sap›n ucunda oluflan spor kapsülü kaliptra ad›n verilen bir dokuyla örtülüdür. Kapsülün iç k›sm›, spor oluflturmak üzere mayoz geçirecek olan sporogen dokuyla doludur. Di¤er gruplardan farkl› olarak sporlar aras›nda elater ad› verilen uzun, spiral kal›nlaflma gösteren ölü hücreler vard›r. Elaterler, kururken higroskopik hareketle h›zla dönerek sporlar›n f›rlat›lmas›na arac› olurlar. Marchantiopsida’n›n S›n›fland›r›lmas› Morfolojik ve anatomik özelliklerinin yan›nda; gemma çana¤›, spor ve elaterlerin flekli, ci¤erotlar›n›n tayininde kullan›lan önemli karakterler aras›nda yer al›r. Bu s›n›fta 5 ordo, yaklafl›k 225 genus ve 8.500 kadar species bulunur. fiekil 3.4 Ci¤erotu sporofiti ve k›s›mlar› 50 Bitki Sistemati¤i Ordo Sphaerocarpales Bu ordo üyelerinde gametofitin vejetatif yap›s› Jungermanniales tak›m›ndaki türlere, efleyli üreme organlar›n›n ve sporofitin yap›s› ise Marchantiales üyelerine benzer. Üreme organlar›n›n etraf›n› saran fliflkin yap›daki involukrumlar içerirler. Sphaerocarpos michelii Bellardi ve Sphaerocarpos texanus Austin (fiekil 3.5) bu ordonun ülkemizde de yay›l›fl gösteren üyeleridir. fiekil 3.5 Sphaerocarpos sp. genel görünüfl Ordo Marchantiales Bu ordo, talluslu ci¤erotlar›n› içerir. Gametofit nesil çok y›ll›k, dikotom dallanm›fl, SIRA S‹ZDE yass› veya flerit fleklindedir. Her dal bir apikal hücreden geliflir. Gametofitin üst yüzeyi, her birinin merkezinde bir por bulunan alt›gen alanlara bölünmüfltür. Gaz al›fl veriflini sa¤layan, hava odalar›na aç›lan bu porlar ç›plak gözle görülebilir. HaD Ü fi Ü N E L ‹ M va odac›¤›, baca benzeri ve kenarlar› varilimsi hücrelerle çevrili bir delikle aç›l›r. Odac›¤›n taban›nda 2-3 hücre uzunlu¤unda, çok say›da kloroplast içeren dallanS O R U bulunur (fiekil 3.6). m›fl asimilatörler SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Hava odac›klar›, D ‹ K Kdi¤er A T bitki gruplar›nda görülen stomalarla ayn› iflleve sahiptir. D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE fiekil 3.6 SIRA S‹ZDE Gametofit üzerinde a. porlar AMAÇLARIMIZ b. enine kesitte havaland›rma odac›¤› AMAÇLARIMIZ a K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Tallusun enine kesitinde üst k›s›mda yeflil renkteki fotosentetik k›s›m ve altta renksiz, büyük ve s›k biçimde dizilmifl hücrelerden oluflan depo bölgesi bulunur. Tallusun ortas›nda boyuna uzanan, kenara göre çok katmanl› hücreler yalanc› damar görüntüsü vermekle birlikte iletim eleman› yoktur. Alt yüzünde ise; rizoid ve pulcuklar bulunur. Marchantia cinsinde oldu¤u gibi, bir çok ci¤erotu tek eflemlidir. Bu ordoya dahil baz› türlerde arkegonium ve anteridiumlar “arkegoniyofor” ve “anteridiyofor” ad› verilen tafl›y›c› yap›lar üzerinde toplu halde bulunur (fiekil 3.7). Marchantia’da arkegoniumlar arkegonioforlar›n flemsiye biçimli alt k›sm›nda bulunurken, anteridiumlar disk flekilli anteridiofor flapkas›n›n üst k›sm›ndaki odac›klarda bulunur. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta AMAÇLARIMIZ Marchantia cinsinde a.SIRA S‹ZDE arkegoniofor ve b. anteridioforlar N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON http://www.flickr.com/search/?q=Marchantia adresinden bu konuda‹ daha N T E R Nçok E T say›da görsele ulaflabilirsiniz. AMAÇLARIMIZ Kaynak: http://bryophytes.pl ant.siu.edu/imMarc hantiaPolymorpha. K ‹ T A P html adresinden al›nm›flt›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bu ordonun en tan›nm›fl cinsleri yar›m ay fleklinde gemma çanaklar›yla Lunularia Adans., ve kadeh fleklindeki gemma çanaklar›yla Marchantia L.’dir. Lunularia cruciata (L.) Lindb., Marchantia polymorpha L. (fiekil 3.8) ve akvaryumlarda süs bitkisi olarak kullan›lan Riccia fluitans L. ise iyi bilinen türleridir. fiekil 3.8 a. Lunularia cruciata ve b. Marchantia polymorpha, gametofitler üzerinde gemma çanaklar› a Ordo Metzgeriales Gametofiti tallus yap›s›na benzer. Ancak fotosentetik ve depo bölgeleri gibi farkl›laflm›fl hücre tabakalar› yoktur, tek tipte, birkaç s›ral› hücre katman›ndan oluflurlar. Tallusun orta k›sm› kenarlara göre daha kal›nd›r. Üst yüzeydeki hücreler daha fazla kloroplast içerirken, alttakiler niflasta tanecikleri tafl›maktad›r. Ayr›ca üst yüzeylerinde por bulunmaz. 51 D‹KKAT fiekil 3.7 D‹KKAT SIRA S‹ZDE S O R U b fiekil 3.9 Pellia endiviifloia gametofit 52 Bitki Sistemati¤i Metzgeria conjugata Lindb. ve Metzgeria furcata (L.) Dumort. bu ordonun tipik örnekleridir. Pellia endiviifolia (Dicks.) Dumort. (fiekil 3.9), Fossombronia angulosa (Dicks.) Raddi ve Petalophyllum ralfsii (Wils.) Nees & Gottsche de bu tak›m›n farkl› familyalar›nda yer alan di¤er türlerdir. Ordo Calobryales Bu ordonun üyeleri yapraks› gametofite sahiptir. Anteridyumlar gövde uçlar›nda oluflur ve sap k›sm›na sahiptir. Arkegonyumlarda di¤er ci¤erotlar›ndan farkl› olarak boyun k›s›mlar›n› koruyan tabaka 4 hücre s›ras› vard›r. Sporofit bir hücre kal›nl›¤›nda koruyucu tabakayla çevrili, uzunlaflm›fl bir kapsül k›sm›na sahiptir. Haplomitrium hookeri (Sm.) Nees (fiekil 3. 10), ülkemizde de yay›l›fl gösteren bir türüdür. fiekil 3.10 Haplomitrium gametofit Kaynak: http://life.ecnu.edu .cn/sites/zrl/txzwcst k.asp adresinden al›nm›flt›r. Ordo Jungermanniales fiekil 3.11 Diplophyllum albicans gametofit SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Ci¤erotlar›n›n büyük bir grubu olan bu ordoda gametofitler yapraks›d›r, bitkiler aleminde ilk defa dallanma özelli¤i gösterir ve gövde-yaprak farkl›laflmas› görülür. Yapraklar, ana gövde üzerinde birbirlerinin üzerine gelecek biçimde yerleflir, genellikle tek hücre kal›nl›¤›ndad›r, orta damar içermez, ve tek tip, yeflil renkli parankimatik hücrelerden oluflur. Lophozia ventricosa (Dicks.) Dumort., Jungermannia gracillima Sm. ve Diplophyllum albicans (L.) Dumort. (fiekil 3.11) bu ordonun yayg›n türlerindendir. Jungermanniales üyeleri karayosunlar›na (Bryopsida) çok benzemekle birlikte, D ‹ K K ordosu AT onlar gibi ›fl›nsal de¤il, bilateral simetrilidir. N N SIRA S‹ZDE Classis Bryopsida Musci, karayosunlar› olarak da adland›r›lan Bryopsida s›n›f›n›n 12 000-15 000 civar›nda türüAMAÇLARIMIZ vard›r ve bu s›n›f, bölümün en geliflmifl üyelerini içerir. Karayosunlar›n› di¤er Bryophyta üyelerinden ay›ran özellikleri afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz: • Karayosunlar›n›n ço¤unda gametofit ›fl›nsal simetrilidir. • Rizoidleri K ‹ T Açok P hücreli ve klorofilsizdir. • Gametofit daima yaprakl› görünümdedir. Mezofil, stoma, petiol vb. geliflmifl k›s›mlara sahip gerçek yapraklar bulunmaz. Bu yap›lara phylloid veya TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 53 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta • • • • phyllid (yapraks›) ad›n› vermek bilimsel aç›dan daha do¤ru olmakla birlikte, yaprak terimi de yayg›n olarak kullan›lmaktad›r. Yapraklar sarmal olarak dizilir, loplu de¤ildir ve genellikle kosta veya midrib olarak adland›r›lan, orta damar diyebilece¤imiz bir yap› içerir. Yaprak hücrelerinde bulunan kloroplastlar mercek biçimlidir. SIRA S‹ZDE Bu grubun arkegonyum ve anteridyumlar› aras›nda parafizler bulunur. Sporofit nesildeki spor kapsülünde mnium tip stoma bulunur. D Ü fi Ü N E L ‹ M Sporlar› olgunlaflt›ktan sonra rüzgar yard›m›yla boyutlar›na göre farkl› uzakl›klara yay›labilir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Bryopsida’da Hayat Devresi Bryopsida s›n›f›n›n hayat devresinde sporlar çimlenerek, protonemay› (ön çim, ilk D‹KKAT iplik) oluflturur, bu yap›dan da gametofit geliflir. Gametofit, yine bitkinin hayat devresinde bask›nd›r, arkegonium ve anteridiumlarda oluflturulan gametlerin döllenSIRA S‹ZDE mesiyle oluflan zigottan embriyo ve sporofit nesil geliflir. Sporofit neslin, klorofil içermesi ve iyi geliflmifl bir özümleme dokusuna sahip olmas› nedeniyle gametofite olan ba¤›ml›l›¤› azalm›flt›r. Ayr›ca bu s›n›fta kapsül içindeAMAÇLARIMIZ sporlar›n da¤›lmas›n› sa¤layan özel yap›lar bulunmaz. fiimdi, gametofit ve sporofit nesilleri inceleyelim. D‹KKAT N N Bryopsida (Musci) s›n›f›n›n hayat devresine iliflkin flekli bu program›n K ‹ Genel T A P Biyoloji kitab›n›n 7. ünitesinde bulabilirsiniz. Bryopsida’da Gametofit TELEV‹ZYON fi Ü N E L ‹ M oluflturuGametofitin geliflmesinin ard›ndan üzerinden efleyli üremeD Üorganlar› lur. Bu grup dioik veya monoik türleri içerir. Gametangiumlar genellikle bitkinin uç k›s›mlar›nda oluflur. Arkegonium ve anteridium gruplar›n›nSaras›nda parafizler O R U bulunur. Anteridium gruplar› aras›ndaki parafizler su alarak flifler ve spermatozoidlerin at›lmas›na yard›m eder. D‹KKAT Baz› türlerin gametofitleri özelleflmifl hücrelerden oluflmufl bir merkezi silindire sahiptir. Bu özelleflmifl hücreler ksilem (hidroidler) ve floemi (leptoidler) and›r›r. SIRA S‹ZDE çok say›da Kalburlu borulara benzeyen leptoidler, fleker tafl›r, nükleuslar› yoktur, plazmodezma içerirler. Hidroidler trakeid benzeri hücreler olup ölüdür ve içleri bofltur. Su ve çözünmüfl mineralleri tafl›rlar. Bununla beraber trakeidlerden farkl› AMAÇLARIMIZ olarak odunlaflm›fl sekonder çeperleri yoktur, bu nedenle gametofitin desteklenmesine çok az katk›da bulunurlar. Ayr›ca baz› türlerin yapraklar›nda Mnium tipi stomalara rastlan›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 2 N N TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Gametofiti verecek olan ipliksi yap›daki protonema renksiz rizoid ve yaprakl› bölümü verecek olan yeflil kloronema olmak üzere iki k›s›mdan olflur. Protonema, uç k›s›mlar›ndan h›zla büyür, birkaç hafta içinde 40 cm ye kadar ulaflabilir ve subs‹ N T E R Ngövde ET trat üzerinde dallanarak yay›l›r. Bu dönemde yaprakl› gametofitin benzeri ekseni oluflturulur. Protonema yap›s›, sporun çimlenmesinden baflka gametofitin parçalanmas›yla da oluflturulabilir. Do¤ada bu olaya s›k rastlan›r. Örne¤in; 1 m3 kutup kar›nda 500 den fazla karayosunu fragmenti (parçac›k) bulunabilmekte, bunlardan protonema oluflturulmaktad›r. Karayosunlar›nda gametofit parçalar›ndan protonema ve yeni gametofit hangi tip SIRA oluflumu S‹ZDE üremeye örnek olarak verilebilir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 54 Bitki Sistemati¤i S O R U S O R U Bu grupta iletim ilkel formlar›n›n buluflu karasal hayata uyum aç›s›ndan D ‹ K Kelemanlar›n›n AT önemlidir. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Operkulum: Spor kapsülünün kapak k›sm›. Peristom: Spor kapsülünün a¤›z k›sm›. SIRA S‹ZDE Bryopsida’da Sporofit Döllenmenin ard›ndan zigotun mitoz bölünmeleriyle i¤ biçimli embriyo, arkegoniumun içinde geliflmeye bafllar. Bu s›rada, arkegonium hücreleri bu olufluma yer AMAÇLARIMIZ açmak üzere bölünür. Üst k›s›mda bulunan hücrelerin bölünme etkinli¤inin sonucunda kaliptra ad› verilen koruyucu bir örtü oluflur. K ‹ T AbirP sporofit, ayak, sap ve kapsül k›s›mlar›n› içerir (fiekil 3.12). Olgunlaflm›fl Ayak, arkegonium haznesinin taban›na kadar uzan›r, gametofite tutunur ve ondan su, mineral madde ve besinleri emer. ‹nce bir yap› olan sap k›sm› ise, kapsülü tafl›r ve baz›T türlerde E L E V ‹ Z Y O15 N cm’ye kadar uzayabilir. Kapsül ve sap›n birleflti¤i yerdeki fliflkin geçifl bölgesinde minium tip stomalar bulunur. Kapsül, içinde sporlar›n geliflece¤i yap›d›r ve sporlar› korumaya, beslemeye ve da¤›tmaya yard›mc› olan k›s›mlara sahiptir. Kapsül üzerinde bazen kaliptra ad› ‹NTERNET verilen doku bulunabilir. Kapsülün en içindeki hücreler, sporlara su ve besin sa¤layan kolumella dokusunu oluflturur. D›fltaki ceket tabakas› ve kolumella aras›nda kalan sporogen hücreler ise mayoz bölünme ile sporlar› meydana getirirler. Bir kapsülde 50 milyon kadar spor oluflturulabilir. Sporlar olgunlaflt›¤›nda kaliptra düfler, böylece operkulum k›sm› aç›kta kal›r. Operkulum, kapsülün kurumas›yla düfler. Bu kapa¤›n hemen alt› peristom diflleri ad›n› alan higroskopik difllerle çevrelenmifltir. Sporlar buradan dökülür. Baz› karayosunlar›nda ise peristom koni fleklindedir ve sporlar›n ç›kabilece¤i porlar içerir (fiekil 3.12 b,c). Bafllang›çta yeflil olan sporofit, olgunlaflt›¤›nda genellikle sar›-kahverengidir ve sporlar› rüzgârla da¤›l›r. Sporangium üzerinde bulunan stomalar, ortamdaki havan›n nemi çok azal›ncaya kadar aç›k kal›r ve bu durumda böbrek fleklindedirler. Sporangium olgunlaflt›ktan sonra da kal›c› olarak kapan›r. fiekil 3.12 Karayosunlar›nda sporofit. a. genel görünüfl, b. kapsülün bölümleri, c. Kapsül boyuna kesitte dokular. a b c Classis Bryopsida’n›n S›n›fland›r›lmas› Bryopsida S›n›f› üyeleri morfolojik farklar›na göre 3 alts›n›f (subclassis) alt›nda toplanm›flt›r. 55 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta Subclassis 1. Sphagnidae Subclassis 2. Andreaeidae Subclassis 3. Bryidae fiimdi bu alts›n›flar›n özelliklerini ve önemli örneklerini inceleyelim. Subclassis Sphagnidae Bu alt s›n›f üyeleri turba yosunlar› olarak bilinirler. Protonemalar› genifl bir tallus yap›s›ndad›r. Gametofitin yapraklar› midrib içermez, su tutma kapasitesi olan fleffaf ve yeflil renkli iki tip hücreden oluflurlar. Anteridyumlar yaprak koltuklar›nda, arkegonyum ise gövde ve yan sürgünlerin uç k›s›mlar›nda meydana gelir. Bu grubun üyeleri batakl›klarda, sulak alanlarda geliflir. Gametofitin büyümesi y›ldan y›la devam eder bu s›SIRA S‹ZDE rada ölen dip k›s›mlar su içinde birikerek turbal›klar› oluflturur. Sphagnales bu subclassisin tek ordosu, Sphagnaceae ise tek familyas›d›r. BuD Ü fi Ü N E L ‹ M rada yer alan tek cins olan Sphagnum’un 320 kadar türü vard›r (fiekil 3.13). S. compactum Lam. & DC. ve S. palustre L. bu cinsin ülkemizde de yay›l›fl gösteS O R U ren iki türüdür. Turba, Kuzey Avrupa ülkelerinde yakacak olarak kullan›l›r. Su tutma Dkapasiteleri oldukça ‹KKAT fazla oldu¤u için uzun süre canl› kalmas› istenen materyallerin paketlenmesinde ve tohumlar›n çimlendirilmesinde de kullan›l›r. SIRA S‹ZDE Subclassis Andreaeidae Sphagnum gametofit SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Baz› araflt›r›c›lar taraf›ndan Andreaeobrya olarak da adland›r›l›r. Di¤er iki alt s›AMAÇLARIMIZ n›f›n baz› özelliklerini bir arada tafl›yan bir gruptur. Gametofitlerinin yap›s› Bryidae üyelerine benzer. Sporogen doku endotesyumdan geliflir. Sporofit, kolumella ile sar›l›d›r. Bu alt s›n›f üyelerine has bir özellik, kapsülün K ‹ T4 Akola P ayr›larak parçalanmas›d›r. Neuroloma Hedw. ve Andreaea Hedw. burada yer alan iki cinstir. Subclassis Bryidae fiekil 3.13 TELEV‹ZYON Bu alts›n›f, gerçek karayosunlar›n› içerir ve Eubrya olarak da adland›r›l›r. Protonemalar› hemen hemen her zaman ipliksi yap›dad›r. Yapraklarda midrib vard›r. Kap‹NTERNET sülü tafl›yan sap uzam›flt›r. Sporogen dokusu endotesyumdan meydana gelir ve kolumella taraf›ndan sar›lmaz. Olgun kapsül genellikle birkaç doku tabakas› fleklinde farkl›lafl›r. Cinslerin büyük ço¤unlu¤unda, spor çukurlar› peristom denen bir yap› ile sar›l›d›r. Bu alt s›n›f 650 cins ve 14.000 tür içerir. Fosil türleri de bilinmektedir. Bryidae alts›n›f›nda yer alan ve ülkemizde de yay›l›fl gösteren baz› türler aras›nda Fissidens bryoides Hedw., Weissia controversa Hedw., Funaria hygrometrica Hedw., Bryum argenteum Hedw., Mnium hornum Hedw. ve Hypnum cupressiforme Hedw. bulunur. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Endotesyum: Sporogen dokunun geliflti¤i tabakan›n K ‹ T A P ad›d›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Bitki Sistemati¤i 56 http://plants.usda.gov/java/profile?symbol=FISSI2 ve http://bryophytes.plant.siu.edu/mos‹NTERNET simage.html adreslerinden bu alts›n›f ile ilgili çok say›da görsele ulaflabilisiniz. ‹NTERNET DIVISIO LYCOPODIOPHYTA (K‹BR‹T OTLARI) Lycopodlar (Kibrit otlar›), akrabal›k iliflkilerini ortaya koyarak yap›lan s›n›fland›rmalara göre, vasküler bitkilerden eski dönemlerde ayr›lan bir dal› temsil eden, çok ilkel kara bitkilerinin yer ald›¤› bir gruptur. Baz› araflt›r›c›lara göre, en eski kara bitkileridir. Lycopodlar›n çok say›da fosil formu bulunur. Günümüzde Bitkiler AleSIRA S‹ZDE SIRAve S‹ZDE mi’nin küçük dikkat çekici olmayan bir grubu olmalar›na karfl›n; Karboniferde baz›lar›n›n boylar› 35 metreye kadar ulaflan üyeleri genifl ormanlar oluflturuyordu. Genellikle D Ü fi Üherdem N E L ‹ M yeflil türlerdir. Yapraklar›, dallanmayan tek bir iletim dokuD Ü fi Ü N E L ‹ M su (damar) içerdi¤i için mikrofil olarak adland›r›l›r. Daha geliflmifl bitkilerin yapraklar› ise çok say›da, dallanm›fl damarlara sahiptir ve makrofil olarak isimlendiS O R U O R U rilir. Ayr›ca Sdamarlar, yapra¤›n içinde bir veya daha çok kez dallan›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ‹KKAT ‹letim demetiDDiçeren ‹ K K A T bitkileri damarl›, vasküler bitkiler olarak isimlendirdi¤imizi ve bu bitkilerde iletim elemanlar›n›n oluflturdu¤u demetlerin kökten di¤er organlara veya tersi yönde su, mineral, SIRAorganik S‹ZDE bileflikler ve fotosentez ürünleri tafl›d›¤›n› bir kez daha hat›rlayal›m. N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET fiekil 3.14 Selaginella sporofiti SIRA S‹ZDE Bu bölümün özelliklerini halen yaflayan Lycopodium, Selaginella ve Isoetes AMAÇLARIMIZ cinsleri üzerinde inceleyelim. AMAÇLARIMIZ Lycopodium L.: Herdem yeflil, otsu kara bitkileridir. Gövdeleri toprak üzerinde sürünücüdür ve uçlar› yukar› do¤ru yükselen dallar halinde dikotom olarak dalK ‹ T A P lan›r. Bütün K gövde, ‹ T A P sivri uçlu dar mikrofiller ile örtülüdür. Bitkinin dikotomik dallanan gerçek kökleri vard›r. Böbrek fleklindeki sporangiumlar› tafl›yan ve sporofil olarak adland›r›lan yapraklar›n›n gövde ucunda oluflturdu¤u baflaklar› kibrite benTELEV‹ZYON zer. Sporangiumlar›nda tek tip sporlar üretilir. Lycopodium cinsinin üyeleri, KaraTELEV‹ZYON deniz Bölgesi’nde orman altlar›nda geliflir. bu konuya iliflkin görsellere http://www.duke.edu/~jspippen/plants/clubmosses.htm ‹NTERNET ‹NTERNET ulaflabilirsiniz. Selaginella P. Beauv.: Bu cinsin üyelerinin yere paralel olarak geliflen ve üzerinde pulsu yapraklar tafl›yan gövdeleri vard›r (fiekil 3.14). Makrosporangium ve mikrosporangiumlar ayn› sporofil bafla¤›nda yer alabilir. En önemli özelliklerinden biri, sporlar›n sporangium içinde çimlenerek gametofit nesli burada gelifltirmesidir. Bu durumda mikrosporangium içinde çimlenen mikrosporlar erkek gametofiti; makrosporangium içinde geliflen sporlar ise difli gametofi verir. Gametlerin birleflmesi için suya ihtiyaç duyulur ve zigot embriyo aflamas›ndan sonra sporofit nesli oluflturur. Selaginella’n›n, Ülkemizde de orman altlar›nda yay›l›fl gösteren ve yaprakl› karayosunlar›na çok benzeyen türleri vard›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 57 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta K ‹ T A P Isoetes L. Suda veya nemli topraklarda geliflirler. Isoetes cinsi, ülkemizde de yay›l›fl gösterir. Bitkinin yapraklar›, taban›nda sporangium içerdi¤i için her bir yaprak ayn› zamanda birer sporofil ödevi görür. Isoetes’in 900 µm çap›na ulaflan TELEV‹ZYON megasporlar›, Bitkiler Alemi’nin en büyük megasporlar› olarak bilinir. Spermatozoidleri çok kamç›l›d›r. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹ N T E R N E T ve http://www.nybg.org/botany/nee/ambo/Checklist/images-pter/Isoetes_sp.jpg http://www.odu.edu/~lmusselm/plant/isoetes/index.php adreslerinde bu cinse ait resim ve daha ayr›nt›l› bilgiler bulabilirsiniz. ‹NTERNET DIVISIO PTERIDOPHYTA (E⁄RELT‹LER) Pteridophyta (E¤reltiler), çok say›da fosil formu içeren ve baz› gruplar› sadece fosil örneklerinden bilinen bir bölümdür. Örne¤in, Psilophyton ve Rhynia Devoniendeki kaya fosillerinden bilinen örnekleridir. E¤reltiler, vasküler bitkilerin ilkel ve tohum oluflturmayan grubu olarak nitelendirilirler. Pteridophyta’n›n ard›ndan Bitkiler Alemi’nin en geliflmifl grubu olan Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) gelir. E¤reltiler, spor oluflturmalar›, gametofit neslin ayr› olmas›, üremede suya ba¤›ml›l›k gibi ilkel karakterlerin yan›nda karasal hayata uyumla ilgili önemli adaptasyonlara sahiptir ve kormus yap›s› gösterirler. E¤reltilerde bitkinin hayat devresinde bask›n olan ve gözümüzle gördü¤ümüz nesil, sporofit nesildir. Sporofitte görülen organ farkl›laflmas› nedeniyle morfolojik yap›lar›, yüksek bitkilere çok benzer. Bütün e¤reltilerin sporofitinde, ksilem ve floemden oluflan iletim dokusu vard›r. Ksilem trakeidlerden ve parankima dokusundan meydana gelmifltir. Floem ise kalburlu borular ve floem parankimas›ndan oluflur. E¤reltilerde farkl› tipte yapraklar görülür. Sporofit nesil üzerinde oluflan spoSIRA S‹ZDE rangiumlar, ya trofofil ad› verilen özümleme yapraklar› veya sporofil ad› verilen ve sadece sporlar› tafl›mak üzere farkl›laflm›fl yapraklar üzerinde geliflir. Rizom ve köklerinin toprak alt›nda yatay olarak yay›lmas›Dnedeniyle Ü fi Ü N E L ‹ M e¤reltiler bulunduklar› alanda erozyonu önleme ve topra¤› tutma aç›s›ndan öenmli bir iflleve sahiptir. Ayr›ca halk aras›nda ilaç, besin kayna¤› ve dekoratif amaçl› kullan›mS O R U lar› da vard›r. E¤reltilerde flimdiye kadar gördü¤ümüz gruplara göre karasal hayataD ‹uyumla K K A T ilgili adaptasyonlar›n belirgin olmas›n›n yan›nda sporofit nesil bitkinin hayat devresinde gametofit nesle oranla daha bask›nd›r. SIRA S‹ZDE Pteridophyta’n›n Hayat Devresi Kormus: Kök, gövde, yaprak gibi organ farkl›laflmas› gösteren bitki. N N S›n›flar aras›nda farkl›l›klar görülmekle birlikte, e¤reltilerde hayat devresini genel AMAÇLARIMIZ olarak afla¤›daki flekilde özetlemek mümkündür (fiekil 3.15). Sporun çimlenmesi ile gametofit nesil geliflmeye bafllar. Gruplara göre farkl›l›k K ‹ protalyum T A P göstermekle birlikte gametofit nesil küçük, algsi yap›dad›r ve ad›n› al›r. Gametler bu nesil üzerindeki arkegonium ve anteridiumlarda gelifltirilir. Erkek gametin yumurta hücresine ulaflmas› için için suya ihtiyaç duyulur. Döllenmeyle zigot oluflumunun ard›ndan embriyo geliflir. Daha sonra embriyo, gövde, T E L E V ‹ Z Y Okök, N yaprak farkl›laflmas› gösteren sporofit nesli oluflturur. Sporlar, sporangium ad› verilen keseciklerin içinde mayoz bölünme ile oluflturulur. Sporangium çeperindeki baz› ölü hücreler asimetrik kal›nlaflma gösteren duvarlara sahiptir. Bunlara Annu‹NTERNET lus hücresi ad› verilmektedir. Annulus hücrelerinin bulundu¤u gruplarda sporangiumum çeperi bu hücrelerin yer ald›¤› k›s›mdan higroskopik hareketlerle aç›l›r ve sporlar›n da¤›lmas› sa¤lan›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 58 Bitki Sistemati¤i fiekil 3.15 ‹zosporik bir e¤reltinin hayat devresi Sporangyum Mayoz Diploid (2n) Haploid (n) Arkegonyum Spor Sporofit Zigot Döllenme Anteridyum Gametofit E¤reltilerde görülen tipik döl almafl›n›n yan›nda her iki nesil de vejetatif olarak ço¤alabilir. fiimdiye kadar ö¤rendiklerimizden farkl›, baz› özel üreme tipleri görülebilir. Bunlardan biri; gametofitten gamet birleflmesi olmaks›z›n sporofitin meydana gelmesidir, bu olay apogami olarak adland›r›l›r. ‹kincisi ise; sporofittin gamet üretmesi olup, buna da apospori denir. Her iki olay da çeflitli e¤relti gruplar›nda çok yayg›nd›r. Pteridophyta’n›n S›n›fland›r›lmas› E¤reltilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin farkl› görüfller vard›r. Eski y›llarda e¤reltilerin tamam› tek bir bölüm “Pteridophyta” içinde s›n›fland›rmaktayd›. Daha sonra, “Gerçek E¤reltiler” ve yak›n gruplar›n ayr› ayr› bölümler içinde de¤erlendirildi¤i sistemler düzenlenmifltir. Bu sistemlerde fosil e¤reltiler “Psilophyta”, kibritotlar› “Lycopodiophyta”, atkuyruklar› “Equisetophyta, Sphenophyta” ve gerçek e¤reltiler “Pteridophyta” olmak üzere genellikle dört divisio yer al›r. Günümüzde ise morfolojik karakterlerin yan›nda moleküler s›n›fland›rma verileriyle desteklenen akrabal›k iliflkilerini de kullanan araflt›r›c›lar, son y›llarda daha farkl› s›n›fland›rma sistemlerini tercih etmekle birlikte, bu konuda oldukça farkl› görüfller vard›r. Ünitemizde, yaflayan e¤reltileri dört subclassis içinde s›n›fland›raca¤›z: • Classis 1. Psilotopsida • Classis 2. Equisetopsida • Classis 3. Marattiopsida • Classis 4. Polypodiopsida S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta SIRA S‹ZDE Classis Psilotopsida N N Bu s›n›fta yer alan ve günümüzde yaflayan cinsler, vasküler AMAÇLARIMIZ bitkilerin en ilkelleri olarak nitelendirilir. Sporofit, köksüzdür, rizoid görülebilir. Gövdedeki indirgenmifl yapraklar ç›k›nt›lar halinde, damars›z veya tek damarl› olabilir, rizomlu bitkilerdir. K ‹ T A P Sporangiumlar› büyük, iki hücre kal›nl›¤›nda çeperli olup annulus hücreleri içermez. Gametofitler ise toprak alt›nda geliflir ve fotosentez yapamad›klar› için besinlerini mikoriza oluflturarak sa¤lar. T E L E V ‹ Z YPsilotum ON ‹ki ordoya ayr›lan bu s›n›fta alt› cins yer al›r. Ophioglossum, ve Tmesipteris en tan›nm›fl cinsleridir. 59 SIRA S‹ZDE Mikoriza: Bitkilerin mantarlarla oluflturduklar› AMAÇLARIMIZ uzun süreli ortak yaflam flekli. Mantar, kök yüzeyini art›rarak bitkinin daha fazla su ve besin maddesi K ‹ T A P almas›n› sa¤lar. http://www.botany.hawaii.edu/faculty/carr/page20.htm adresinden Psilotum; ‹NTERNET http://www.hl asek.com/foto/ophioglossum_vulgatum_4468.jpg adresinden ise Ophioglossum cinsine ait fotograflara ulaflabilirsiniz. TELEV‹ZYON ‹NTERNET Classis Equisetopsida Sphenophyta ad› alt›nda ayr› bir divisio olarak da s›n›fland›r›lan bu grupta, günümüzde tropiklerde geliflen yüksek boylu türler d›fl›nda alçak boylu, otsu yap›daki bitkiler bulunur. Paleozoikde yaflayan baz› türlerinin 30 metreye kadar ulaflt›¤› fosil kay›tlar›ndan bilinmektedir. Sporofitlerinde gövde, nodyum (dü¤üm) ve internodyum (dü¤üm aralar›) ad› verilen bölümlerden oluflur. Günümüzde yaflayan üyelerin gövdelerinin içinde SIRA S‹ZDE gençken öz bölgesi bulunur, olgunlaflt›¤›nda içi bofltur. Bu bölgenin etraf›nda ksilem ve floemin oluflturdu¤u demetler yer al›r. Bu bölümün üyelerinin ço¤unda rizom ad› verilen toprak alt› gövdeleri bulunur. Sporlar, sporofilD baflaklar› Ü fi Ü N E L ‹ M içinde yer alan sporangiumlarda üretilir. Sporangiumlar annulus içermez, spiral flekilli çeper kal›nlaflmas› gösterir. Olgun sporlar dört adet, kafl›k fleklindeS elater ad› verilen O R U uzun ç›k›nt›lar taraf›ndan sar›lm›flt›r. Elaterlerin aç›lmas›yla sporlar sporangiumdan at›l›r ve rüzgarla da¤›l›r. K K Acivar›nda T Equisetales tek ordosu, Equisetum ise tek cinsidir. Bu cinsinD ‹ 30 türü vard›r. Bu grubun özelliklerini ülkemizde de nemli alanlarda, orman yayg›n SIRA altlar›nda S‹ZDE olarak bulunan Equisetum örne¤i ile inceleyelim: Boylar› bir metreye kadar ulaflabilen, k›smen kara, k›smen de batakl›k bitkileridir. Sürünücü rizomlar›ndan toprak üstü sürgünleri ve gerçekAMAÇLARIMIZ kökleri ç›kar. Gövde, oluklu sütun flekli ile karakteristiktir. Nodyum ve internodyumlar çok belirgindir. ‹letim demetleri düzenli daire fleklinde dizilmifl olup demetlerin içinde de ayr›ca K ‹ T A P boflluklar vard›r. Demetlerde floem daha iyi geliflmifltir. Yapraklar iyice indirgenmifl olup brakte halini alm›flt›r, bu yüzden gövde fotosentez yüzeyini art›rmak üzere görev üstlenmifltir. Sporangiyumlar, verimli dallar›n ucunda s›k› baflaklar oluflturaTELEV‹ZYON cak flekilde dizilmifl olan sporofillerde yerleflmifltir. Her bir sporofilin alt yüzünde, befl ila on adet torba fleklinde sporangiyum bulunur. ‹zosporik bitkilerdir. N N Equisetum cinsinde sporlar›n yap›s›n› http://biodidac.bio.uottawa.ca/thumbnails/catqu‹NTERNET ery.htm?Kingdom=Plantae&phylum=Equisetophyta adresinde görebilirsiniz. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 60 Bitki Sistemati¤i fiekil 3.16 Equisetum sp. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT Baz› türlerde toprak üstü organlarda dimorfizm görülür: ‹lkbahar bafllang›c›nda klorofilce fakir ve dallanmayan verimli sürgünler meydana gelir. Bu sürgünler, uçlar›nda yer alan baflaklardaki sporlar döktükten sonra ölürler. Daha sonra, verimsiz ve fazla dallanm›fl yeflil asimileme sürgünleri oluflur (fiekil 3.16). Equisetum cinsinin türleri ülkemizde atkuyru¤u, k›rkkilit otu ad›yla bilinir ve halk aras›nda çeflitli amaçlarla kullan›l›r. E. arvense türü ülkemizde de yay›l›fl gösterir. Classis Marattiopsida SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Fosilleri Karbonifere dayanan bir gruptur. Kökleri büyük, etlidir, kök, gövde ve yapraklar›nda müsilaj kanallar› bulunur. AMAÇLARIMIZ Rizomlar› etlidir, çok say›da sürgün üretir, gövde üzerinde çok büyük tüysü parçalanm›fl yapraklar› bulunur. SporangiK ‹ T A hücresi P umlarda annulus bulunmaz, yapraklar›n alt›nda yerleflmifllerdir ve 10007000 spor üretirler. Gametofitleri yeflil olup toprak üzerindedir. Marattiales tek ordosu, Marattiaceae tek familyas›d›r ve alt› cinsi vard›r. PsaroT E L Eyataklar›nda V‹ZYON nius kömür fosilleri bulunan bir cinsidir. Marattia ise, günümüzde en iyi bilinen cinsilerden biri olup tropiklerdeki yüksek bölgelerde yay›l›fl gösterir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Bu grubun üyelerine ‹ N T E R N E T ait görsellere http://www.botany.hawaii.edu/Faculty/Carr/maratti.htm adresinden ulaflabilirsiniz. Classis Polypodiopsida Sporlu bitkilerin en geliflmifl örneklerini içeren “gerçek e¤reltiler”, sporlu bitkiler aras›nda tohumlu bitkilere en yak›n gruptur. Pteridopsida, Filicopsida olarak da isimlendirilmifltir. Sporangiumlar›n›n bir tek epidermal hücreden geliflmesi nedeniyle bu grup “Leptosporangiate” olarak adland›r›l›r. Baz› üyelerde sporangium topluluklar›, indusium ad› verilen kalkan fleklinde bir yap› taraf›ndan korunur ve sporangiumlar›n›n etraf›nda sporlar›n da¤›lmas›n› sa¤layan annulus hücreleri bulunur. fiekil 3.17 Orman alt›nda oluflturdu¤u topluluk D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 61 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta D‹KKAT D‹KKAT Gerçek e¤reltiler, üremelerindeki suya ba¤›ml›l›k nedeniyle genellikle nemli habitatlar› tercih eden, oldukça genifl yay›l›fl alan›na sahip, toprakta SIRA S‹ZDEgeliflenlerin yan›nda epifitik türleri de bulunan bitkilerdir. (fiekil 3.17) Bu s›n›fta yer alan baz› ordolar›n genel özelliklerini inceleyelim: AMAÇLARIMIZ Ordo Osmundales N N Permiyen devrinden fosilleri bulunan, ›l›man ve tropiklerde yay›l›fl gösteren bitkiK ‹ T A P lerdir. Sporangium tafl›yan ve fotosentez yapan yapraklar› farkl› görünüfltedir. Osmunda cinsinde, sporangiumlar ayn› zamanda olgunlafl›p sporlar›n› sald›¤› için alt›n sar›s›, çiçekli bitki yap›s›na benzer bir görünüm oluflur. Gametofit büyük ve TELEV‹ZYON kalp fleklindedir. Bu ordonun tek familyas› Osmundaceae olup üç cinsi, 20 türü vard›r. TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Sporlar› tafl›yan fertil ve özümleme yapan yaprak ayalar› farkl›d›r, yaprak damarlar› belli yerlerde ba¤lant› (anastomoz) oluflturur. Kök, sürgün ve petiolde aerankiD Ü fi Ü N E L ‹ M ma (havaland›rma parankimas›) dokusu bulunur. HeterosporiD Ügörülür, fi Ü N E L ‹ M sporangiumlar›nda annulus hücreleri bulunmaz. Endosporik gametofit oluflumu görülür, bu durumda gametofit sporun boyutundan daha büyük olamaz.SS OO RR UU SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Endosporik gametofit: Gametofitin sporS çeperi O R U içinde oluflmas›.S O R U Heterospori ve gametofitin di¤er gruplara göre daha indirgenmifl olas›D ‹nedeniyle SalviniaKKAT D‹KKAT les ordosu tohumlu bitkilere yak›n olarak nitelendirilir. SIRA S‹ZDE D‹KKAT D‹KKAT N N N N Bitkiler aleminden “heterospori” gösteren bitkilere ordo isimleriSIRA ile birlikte S‹ZDE iki örnek veriniz. 3 AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M familyas›Salviniales ordosu, sucul e¤reltileri içerir. Bu ordonun Marsileaceae n›n üyeleri köklü, s›¤ sularda, göl ve akarsular›n kenar›ndaki çamurda geliflen yüzücü veya suya bat›k olarak geliflen bitkilerdir. Marsilea cinsinin K S‹ OTtürleri R AU P bahçe haK ‹ T A P vuzlar›nda ve akvaryumlarda süs bitkisi olarak yetifltirilir. Bu ordonun ikinci familyas› olan Salviniaceae, serbest yüzenve dikotom dallaD‹KKAT nan, genifl yay›l›fl alan›na sahip bitkileri içerir. Azolla cinsi köklüdür, T E L E V ‹ Z Y OSalvinia’da N T E L olarak E V ‹ Z Y O Nda kullan›ise kök bulunmaz. Salvinia natans, akvaryumlarda süs bitkisi SIRA S‹ZDE lan bir türdür. ‹NTERNET N N ulaflabihttp://en.wikipedia.org/wiki/Salviniales adresinden bu konuya iliflkin ‹ N Tgörsellere ERNET AMAÇLARIMIZ lirsiniz. Ordo Polypodiales K ‹ T A P Günümüzde yaflayan e¤reltilerin yaklafl›k % 80’i bu ordodad›r. Toprakta geliflen ve epifitik türleri bulunur. Morfolojik aç›dan tohumlu bitkilere büyük benzerlik gösterirler. Toprakta geliflenlerin rizomlar› vard›r, yapraklar› ço¤unlukla bileflik, (pinTELEV‹ZYON nat veya bipinnat) nadiren basittir, damarlar tek tek veya anastomoz oluflturur. Sporangium topluluklar› baz› türlerde özümleme yapraklar›n›n arkas›nda yer al›r (fiekil 3.18). ‹ndusium merkezde veya yanal olarak bulunur, baz›lar›nda hiç yok‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P http://www.diversityoflife.org/imgs/robbin/r/Osmundaceae_Osmunda_cinnamomea_29 ‹NTERNET 33.html adresinden bu ordodaki Osmunda cinsine ait görsele ulaflabilirsiniz. Ordo Salviniales SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M KS ‹O TR AU P K ‹ T A P D‹KKAT TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 62 Bitki Sistemati¤i D Ü fi Ü N E L ‹ M fiekil 3.18 Özümleme S O R U yapraklar›n›n arkas›nda yer alan sporangium D‹KKAT topluluklar› SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M tur. Sporangiumlar›n birkaç hücre kal›nl›¤›nda bazen S O R U uzun birer sap› vard›r. Sporangiumlar, annulus hücreD‹KKAT lerinin bulundu¤u stomium ad› verilen bölgeden aç›l›r ve sporlar da¤›l›r. Gametofitleri SIRA S‹ZDE kalp fleklinde, epifitik olanlar›n baz›lar›nda fleritsidir ve AMAÇLARIMIZ topra¤›n üzerinde geliflir. Polypodiales ordosu tropiklerden ›l›man bölgelere K ‹ T A P kadar yay›l›fl gösteren türleri içerir. Ülkemizde de bu ordonun çok say›da cinsi bulunur. T E L E V ‹ Z Y O N Ceterach, Asplenium, Pteridium, Adianthum bu cinslerden baz›lar›d›r. Baz› e¤relti türleri salon bitkisi olarak da kullan›l›r. N N http://www.ct-botanical-society.org/ferns/index.html adresinde çok say›da gerçek e¤relti ‹NTERNET resmi bulabilirsiniz. 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta 63 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Bitki olarak tan›mlad›¤›m›z canl›lar›n genel özelliklerini s›ralamak Günümüzde “bitki” terimi, çok hücreli, hücre çeperleri selüloz içeren, fotosentez yapan veya en az›ndan fotosentetik atalardan türemifl, karasal hayata uyum sa¤lam›fl ya da sucul ise karasal yaflama uyum sa¤lam›fl atalardan türemifl canl›lar› ifade eder. Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün genel özelliklerini betimlemek Karayosunlar› küçük, oldukça yavafl büyüyen, geliflmifl bitkilerde oldu¤u gibi kök, gövde, yaprak farkl›laflmas› göstermeyen bitkilerdir. Gametofit nesilleri hayat devrelerinde sporofite nesle göre hakim durumdad›r ve üremeleri için suya ihtiyaç duyarlar. Karasal hayata uyumla ilgili olarak baz› iletim elemanlar›, su kayb›n› düzenlemek üzere havaland›rma odac›klar› ve stomalar içermekle birlikte bu yap›lar az geliflmifl oldu¤u için nemli ortamlarda yaflayabilirler. Marchantiopsida’da sporofit gametofit üzerinde parazit olarak bulunur. Bryopsida s›n›f›nda ise en az›ndan bafllang›çta klorofil içerdi¤i için ototroftur. Bryophyta (Karayosunlar›) bölümünün s›n›fland›r›lmas›n› saptamak Pek çok araflt›r›c› Bryophyta bölümünü, monofiletik kökenli oldu¤una inand›klar› için Anthocerotopsida (Boynuzsu Otlar), Marchantiopsida, Hepaticae (Ci¤erotlar›) ve Bryopsida, Musci (Karayosunlar›) olmak üzere üç s›n›f alt›nda s›n›fland›r›lmas›n› kabul eder. Lycopodiophyta bölümünün genel özelliklerini tan›mak Lycopodlar (Kibrit otlar›), akrabal›k iliflkilerini ortaya koyarak yap›lan s›n›fland›rmalara göre, vasküler bitkilerden eski dönemlerde ayr›lan bir dal› temsil eden, çok ilkel kara bitkilerinin yer ald›¤› bir gruptur. Genellikle herdem yeflil türlerdir. Yapraklar›, dallanmayan tek bir iletim dokusu (damar) içerdi¤i için mikrofil olarak adland›r›l›r. Daha geliflmifl bitkilerin yapraklar› ise çok say›da dallanm›fl damarlara sahiptir ve makrofil olarak isimlendirilir. Ayr›ca damarlar, yapra¤›n için- de bir veya daha çok kez dallan›r. Sporlar› sporofil bafla¤› ad› verilen yap›larda sporangiumlar›n içinde üretilirler. N A M A Ç 5 N AM A Ç 6 Pteridophyta bölümü’nün genel özelliklerini s›ralamak Pteridophyta (E¤reltiler), çok say›da fosil formu içeren ve baz› gruplar› sadece fosil örneklerinden bilinen bir bölümdür. Vasküler bitkilerin ilkel ve tohum oluflturmayan grubu olarak nitelendirilirler. Pteridophyta’n›n ard›ndan Bitkiler Alemi’nin en geliflmifl grubu olan Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler) gelir. E¤reltiler, spor oluflturmalar›, gametofit neslin ayr› olmas›, üremede suya ba¤›ml›l›k gibi ilkel karakterlerin yan›nda karasal hayata uyumla ilgili önemli adaptasyonlara sahiptir ve kormus yap›s› gösterirler. Pteridophyta bölümünün s›n›fland›r›lmas›n› saptamak E¤reltilerin s›n›fland›r›lmas›na iliflkin olarak pek çok görüfl olmakla birlikte, ünitemizde morfolojik karakterlerin yan›nda moleküler s›n›fland›rma verileriyle desteklenen akrabal›k iliflkilerini de kullanan araflt›r›c›lar›n ortaya koydu¤u bir sistem kullan›lm›flt›r. Bu sisteme göre yaflayan e¤reltiler; Psilotopsida, Equisetopsida, Marattiopsida ve Polypodiopsida olmak üzere dört s›n›fta incelenir. 64 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi bitki tan›m› içinde yer almaz? a. Çok hücrelidir. b. Hücre çeperleri selüloz içerir. c. Klorofil içerir ve fotosentez yapar. d. Karasal hayata uyum sa¤lam›fllard›r. e. Sadece tohumla ürer. 2. Kök, iletim demeti, destek doku gibi yap›lar›n bitkilere kazand›rd›¤› en önemli özellik afla¤›dakilerden hangisidir? a. Karasal hayata uyum b. Suyun kökten yapra¤a iletimi c. Substrata tutunma d. Fotosentez yapma e. Sucul ortamlarda geliflebilme 3. Afla¤›daki bitki grubu üyelerinden hangisi gerçek yapraklara sahiptir? a. Hepaticopsida (Ci¤erotlar›) b. Bryopsida (Yaprakl› karayosunlar›) c. Lycopodiopsida (Kibrit otlar›) d. Polypodiopsida (Gerçek e¤reltiler) e. Anthocerotopsida (Boynuzsu yosunlar) 4. Ci¤erotlar›nda görülen gemma yap›s› afla¤›daki özelliklerden hangisi ile ilgilidir? a. Spor üretimi b. Efleysiz üreme c. Su iletimi d. Besin depolama e. Havaland›rma 5. Rizoidlerinin daima tek hücreli olmas› ile di¤erlerinden ayr›lan bitki grubu afla¤›dakilerden hangisidir? a. Selaginellales b. Bryales c. Lycopodiales d. Marchantiales e. Equisetales 6. Bryopsida’da hangi tip stomalar görülür? a. Mnium b. Gramineae c. Amaryllis d. Havaland›rma odac›¤› e. Sporofit 7. Sphagnide alt s›n›f› afla¤›daki s›n›flardan hangisi içinde bulunmaktad›r? a. Marchantiopsida b. Bryopsida c. Lycopodiophyta d. Polypodiopsida e. Anthocerotopsida 8. E¤reltilerde sporangiumlar› tafl›yan yapraklara ne ad verilmektedir? a. Sporangium sorusu b. Sporogon c. Sporofil d. Spor kesesi e. ‹zospori 9. Üzerinden arkegonyum ile anteridyum geliflen ve e¤reltilerin gametofit faz›n› oluflturan yap› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Spermatozoid b. Tallus c. Heterospori d. ‹nternodyum e. Protalyum 10. Gövdelerinde nodyum internodyum farkl›laflmas› gösteren e¤relti cinsi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Isoetes b. Selaginella c. Equisetum d. Lycopodium e. Ophioglossum 3. Ünite - Bryophyta, Lycopodiophyta, Pteridophyta 65 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 1. e Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 1. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Gökler ‹., Özeno¤lu Kiremit H. (2008) Karadeniz Bölgesi Ci¤erotlar› ve floram›zdaki yeri, Karadeniz Uluslararas› Çevre Sempozyumu, Giresun 25-29 A¤ustos 2008. Güner A., Özhatay N., Ekim T., Bafler KHC. (2000). Flora of Turkey and East Aegean Islands Vol. 11, Edinburgh: Edinburg Univ. Press. http://www.ucmp.berkeley.edu/plants/sphenophyta/s phenophyta.html Kürschner H., Erda¤ A. (2005) Bryophytes of Turkey: an annotated reference list of the species with synonyms from the recent literature and an annotated list of Turkish Bryological literature, Turk J. Botany, 29: 95-154. Smith, A A, Pryer K.M., Schuettpelz E., Korall P., Schneider H., Wolf P.G. (2006) Classification for extant ferns. Taxon, 55: 3, 705-731. Tutel B ve Ç›rp›c› A (1986). Sporlu Bitkiler Sistemati¤i (Laboratuvar K›lavuzu). ‹stanbul Üniv. Yay. Say›: 3372, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Fen Fak. Bas›mevi. 2. a 3. d 4. b 5. d 6. a 7. b 8. c 9. e 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Marchantiopsida” bölümlerini tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Marchantiopsida” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Bryopsida” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Bryopsida” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Divisio Pteridopsida” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Pteridophyta’n›n Hayat Devresi” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Equisetopsida” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Büyük ve hareketsiz bir difli gamet ile küçük ve hareketli bir erkek gametin birleflmesiyle oluflan döllenme tipine oogami denir. S›ra Sizde 2 Karayosunlar›nda gametofit parçalar›ndan protonema ve yeni gametofit oluflumu vejetatif üremeye örnek olarak verilebilir. S›ra Sizde 3 Lycopodiophyta divisiosunun Selaginellales ve Pteridophyta divisiosunun Salviniales ordolar›n›n üyeleri heterospori gösterir. 4 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler)’n›n genel özelliklerini ve s›n›fland›r›lmalar›na iliflkin görüflleri aç›klayabilecek, Gymnospermae (Aç›k Tohumlu Bitkiler)’nin genel özelliklerini tan›mlayabilecek, Gymnospermae’nin içerdi¤i gruplar›n s›n›fland›r›lmas›n› kavrayabilecek, Gymnospermae’nin önemli gruplar›n›n, özellikle yurdumuzdaki örneklerini tan›yabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Spermatophyta (Tohumlu bitkiler) Gymnospermae (Aç›k tohumlular) Angiospermae (Kapal› tohumlular) Cycadopsida • Coniferopsida • Gnetopsida • Yurdumuzun önemli Gymnospermae cinsleri ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) • G‹R‹fi • SPERMATOPHYTA (TOHUMLU B‹TK‹LER)’NIN ÖZELL‹KLER‹ • GYMNOSPERMAE (AÇIK TOHUMLULAR) • GYMNOSPERMAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI • CLASSIS 1. CYCADOPSIDA • CLASSIS 2. CONIFEROPSIDA • CLASSIS 3. GNETOPSIDA Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) G‹R‹fi Tohumlu bitkiler “Spermatophyta”, bitkiler aleminin en büyük ve en çok bilinen bölümünü olufltururlar. Çevremizde gördü¤ümüz bitkilerin pek ço¤u bu bölümdedir. Spermatophyta bölümü, Phanerogamae, Embryophyta, Siphonogama olarak da adland›r›l›r. Eski s›n›fland›rma sistemlerinde, tüm tohumlu bitkiler “Spermatophyta”, Gymnospermae (Aç›k tohumlular) ve Angiospermae (Kapal› tohumlular) s›n›flar›na ayr›lan bir tek divisio’da toplanm›flt›r. Bu s›n›fland›rma, a¤›rl›kl› olarak çiçe¤in evrimine dayan›r. Gymnospermae ‘de tohum taslaklar›, sporofillerin üzerinde aç›ktad›r. Angiospermae’de ise tohum taslaklar› sporofiller taraf›ndan örtülmüfl, kapat›lm›flt›r. Ancak son y›llardaki yeni fosil bulgular›, Gymnospermae’ de, çiçe¤in yan›nda bir çok yap›n›n da evrimleflti¤ini ortaya koymufltur. Bu yap›lar aras›nda, tohum ve kozalak, demet kambiyumu ve sekonder büyüme, iletim demetleri, birçok koruyucu kimyasal maddeyi saymak mümkündür. Bir grup botanikçi, bu gruplar›n hala birbirlerine çok yak›n olduklar› ve do¤al gruplar oluflturduklar› için, bir divisio içinde toplanabileceklerini savunmaktad›rlar. Di¤er bir grup da, her bir büyük grubun Divisio kategorisine yükseltilmesi gerekti¤ini savunmakta ve afla¤›daki gruplamay› kabul etmektedir. Spermatophyta’n›n yaflayan aç›k ve kapal› tohumlu üyeleri için bu s›n›fland›rma flöyledir: Divisio 1. Cycadophyta (Gymnospermae) Divisio 2. Ginkgophyta Divisio 3. Coniferophyta Divisio 4. Gnetophyta Divisio 5. Magnoliophyta (Angiospermae) Sayd›klar›m›z›n d›fl›nda yok olmufl Gymnospermae gruplar› da bulunmaktad›r. Bunlar ise Progymnospermae (=ilk ç›plak tohumlular), Pteridospermatophyta (=tohumlu e¤reltiler) ve Cycadeiodophyta (=sikadeoidler) üyelerinin oluflturduklar› gruplard›r. Bu ünitede, tohumlu bitkilerin genel özelliklerinin yan›nda, aç›k tohumlular›n (Gymnospermae) s›n›fland›r›lmas› yer almaktad›r. 68 Bitki Sistemati¤i SPERMATOPHYTA (TOHUMLU B‹TK‹LER)’NIN ÖZELL‹KLER‹ Tohumlu Bitkilerin en önemli özelliklerinden biri, üyelerindeki gametofit dölün bir önceki ünitede inceledi¤imiz Bryophyta (Karayosunlar›) ve Pteridophyta (E¤reltiler) üyelerininkine göre daha çok indirgenmifl olmas›d›r. Di¤er bir deyiflle, bu bölümün üyelerinde gametofit nesil, ancak birkaç hücreden oluflmufltur ve ba¤›ms›z olma özelli¤ini tamamen kaybetmifl olarak sporofit nesil üzerinde yaflamaktad›r. Spermatophyta’n›n SIRA S‹ZDE önemli bir özelli¤i de tohum oluflturmas›d›r. Polen taneleri Gymnosperm’lerde tohum tasla¤› (ovül), Angiosperm’lerde ise stigma üzerine rüzgar, böcek, su vb. gibi tafl›y›c›lar ile tafl›n›rlar. Tafl›nd›klar› yerde oluflan polen tüpD Ü fi Ü N E L ‹ M leri, Gymnospermae’lerde arkegoniyum, Angiosperm’lerde stilus boyunca tohum tasla¤› içindeki yumurtaya do¤ru ilerler. Her polen tüpünün ucunda oluflan S O R U iki sperm hücresinden biri yumurtay› döller; di¤eri Gymnosperm’lerde bozulurken, Angiosperm’lerdeki embriyo kesesi içindeki iki çekirdek ile birleflir (çift döllenme). Döllenmifl yumurta, arkegoniyum veya embriyo içinde büyür. DöllenmeD‹KKAT den sonra tohum tasla¤›, tohuma dönüflür. Böylece dinlenme halindeki embriyo, testa (tohum kabu¤u) ve endosperm (Angiosperm’lerdeki besi doku)’den oluflan SIRA S‹ZDE ve bitkiler aleminindeki en önemli yap›lardan biri, üreme ve yay›lma organ› olan tohum oluflur. Tohumla üreme, bitkilere büyük evrimsel üstünlük sa¤lam›fl ve yeryüzüne egemen olmalar›n› sa¤lam›flt›r. AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P N N 1 TELEV‹ZYON S O R U D‹KKAT D‹KKAT ‹NTERNET SIRA S‹ZDE ‹ilgili N T E Rbilgilerinizi NET Bu ünite ile SIRA pekifltirmek için http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bilgipaS‹ZDE ket/jeolojik/index2.htm adresinde yer alan Jeolojik Zaman çizelgesine baflvurabilirsiniz. N N D Ü fi Ü N E L ‹ M Karpel: Meyve yapra¤›. Bileflik karpelli (sinkarp) AMAÇLARIMIZ ovaryumlarda ovaryumu S O R yap›lar›n U oluflturan her biri. K ‹ T A P D‹KKAT SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET K ‹ T A P Jeolojik zaman aç›s›ndan ele al›nd›¤›nda Devoniyen, bitki dünyas›n›n evrimi D Ü fi Ü N E L ‹ M için çok önemlidir. Özellikle Üst Devoniyen, bugünkü modern floran›n temellerinin at›ld›¤›T Ebir Bundan yaklafl›k 350-400 milyon y›l öncesine uzanan bu L E Vdevirdir. ‹ZYON S O R U devirde Psilophytales ordosunun ortaya ç›k›p geliflmesi, kara bitkilerinin evriminde çok önemli bir rol oynam›flt›r D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA S‹ZDE S‹ZDE tafl›r ve niçin çok önemlidir? Tohum hangiSIRA k›s›mlar› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M GYMNOSPERMAE (AÇIK TOHUMLULAR) Dilimizdeki karfl›l›¤› ç›plak, aç›k tohumlular demek olan Gymnospermae ismi YuAMAÇLARIMIZ nanca gymnos ve sperma (tohum) sözcüklerinden türetilmifltir. Bu grupta, S O R(aç›k) U karpel, Angiospermae’nin aksine tohumu sarmaz, tohum aç›kta bulunur. K ‹ T A P ‹ K K A T ilk gruplar olan Karayosunlar› ve Ci¤erotlar›n›n k›smen suya ba¤l› olSudan karayaDgeçiflte du¤unu hat›rlay›n›z. E¤reltiler ise gerek Karayosunlar› ve gerekse de Ci¤erotlar›na göre daha evrimleflmifl SIRAbitkiler S‹ZDE olarak kabul edilmekle birlikte, üreme aç›s›ndan suya ba¤›ml›d›r. N N TELEV‹ZYON Önceki gruplardan daha geliflmifl olarak kabul edilen Gymnospermae üyeleri, erkek ve difli gametofitlerin ana bitki üzerinde bulunmas› ve sporlar›n a¤açtan a¤aAMAÇLARIMIZ ca tafl›nabilmesi nedeni ile, ortaya ç›kt›ktan sonra do¤ada di¤er bitkilere oranla bü‹NTERNET yük bir üstünlük elde etmifllerdir. Genellikle Angiosperm’lerin atas› olduklar› kabul edilir. K ‹ TGymnosperm’lerin A P Gymnosperm’ler, Angiosperm’lerden daha eskidir. Devoniyen’den bu yana fosil kay›tlar› olmakla birlikte, kökenlerinin daha da eski oldu¤u san›lmaktad›r. En çok çeflitlilik gösterdikleri T E L E V ‹ Z Y O N devir, II. Zamanda (Mezozoyik) Jura devridir. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) S O R U S O R U D ‹ K KPteridofitler AT Üremeleri aç›dan di¤er gruplarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda, Gymnosperm’lerin ile Angiosperm’ler aras›nda bir geçit oluflturdu¤u görülür. SIRA S‹ZDE Gymnospermlerin Genel Özellikleri D‹KKAT N N Baz› Gymnosperm üyelerinde döllenme, Pteridophyta üyelerinde oldu¤u gibi silli spermatozoidlerle gerçekleflir. Bunun yan›nda, Gymnosperm’lerde AngiosAMAÇLARIMIZ bir, Angiperm’lere özgü olan sifonogami de görülür. Döllenme Pteridofit’lerde osperm’lerde ise iki spermatozoid taraf›ndan yap›l›rken, Gymnosperm’lerde hem bir, hem de çok nadir olmakla birlikte, iki spermatozoid taraf›ndan gerçeklefltirilen K ‹ T A P döllenmeye rastlan›r. E L E V ‹ Z Y O N Tümüyle Ço¤unlukla a¤aç veya a¤açc›k nadiren de çal› fleklinde olanT bitkilerdir. odunsu ve genellikle herdemyeflil olup yapraklar› ço¤unlukla i¤nemsidir. Bununla birlikte Ephedra ve Cupressus’da pulsu, Ginkgo biloba’da yelpaze fleklinde, Welwitschia cinsinde fleritsi veya Cycas revulata’da tüysü tipte yapraklar da görülür. ‹NTERNET Odun yap›lar› Angiosperm’lerden daha basit olup, gövdede bir daire üzerinde dizilmifl aç›k koleteral iletim demetleri içerirler. Bu nedenle de sekonder kal›nlaflma gösterirler. Ksilem trakeitlerden, floem ise kalburlu borulardan meydana gelmifltir. Gnetopsida d›fl›ndaki gruplarda sekonder ksilemde kenarl› geçitler yer al›r. Bir veya iki evcikli bitkilerdir. Bir evcikli olanlarda kozalaklar tek efleylidir yani monoik diklin durumu gösterirler. Erkek kozalaklar, bir eksen üzerine imbrikat dizilmifl mikrosporofillerden oluflmufltur. Genel kan›ya göre her bir mikrosporofil, Angiosperm’lerdeki bir stamene karfl›l›kt›r. Pul veya kalkan fleklinde olan bu mikrosporofillerin kar›n k›sm›nda ço¤unlukla 2, bazen 4 mikrosporangiyum (polen kesesi) geliflir. Mikrosporangiyumlarda bulunan mikrospor ana hücresi, mayoz bölünme geçirerek mikrosporlar›, yani polenleri verir. Polen üretimi oldukça fazlad›r; her bir erkek kozalak birkaç milyon polen üretebilir. Baz› üyelerinin polenlerinde eksinden geliflen ve polenin rüzgar etkisiyle uçmas›n› sa¤lay›n 2 veya 3 hava keseci¤i bulunur. Difli kozalak genelde erkek kozala¤a benzer. Bir eksen etraf›nda sarmal dizilmifl makrosporofil (megasporofil, kozalak pulu)’lerden meydana gelmifltir. Pul, brakte ve karpel olmak üzere iki birimden oluflmufltur. Her makrosporofilin üst k›sm›nda 2 adet tohum tasla¤› bulunur. Tohum taslaklar›nda ise makrosporangiyumlar yer al›r. Karpel say›lar› genellikle 3 veya daha fazlad›r. Bu durumda karpeller bir araya gelerek flekilleri cinslere göre de¤iflen kozalaklar› olufltururlar.Taxus genusunda ise sadece bir karpel bulunur. Tozlaflma ço¤unlukla rüzgarla, nadiren böceklerle olur. Döllenmeden sonra tohum tasla¤› örtüsü genellikle odunsu bir yap› kazanmas›na karfl›n, baz› gruplarda arillus oluflur. Tohumlar›n olgunlaflmas› Picea, Abies, Thuja’da 1, Pinus, Cedrus gibi baz› cinslerde 2-3 y›l sürer. Her embriyo radikula, plumula ve say›s› 2-12 aras›nda de¤iflen kotiledon (polikotil embriyo) içerir. Ekonomik aç›dan bu gruba giren bitkiler, ekolojik hoflgörülerinin ve rekabet güçlerinin yüksek olmas› nedeniyle özellikle ormanc›l›k aç›s›ndan büyük öneme sahiptirler. Ayr›ca içerdikleri kimyasal maddeler nedeniyle de önem tafl›rlar. Ülkemizde Pinus brutia, P. nigra ssp. pallasiana ve P. halepensis’den reçine ve terebentin elde edilir. 69 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Sifonogami: Silsiz spermatozoidlerin ovüle polen tüpü arac›l›¤›yla ulaflmas›. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Arillus: Taxus, Ephedra gibi cinslerde görülen ve integümentin etlenmesiyle oluflan meyveyi and›ran yap›. S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 70 SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P Bitki Sistemati¤i N N 2 Gymnospermae üyeleri, özellikle ilkel gruplarda çok say›da nesli tükenmifl takson O R U tan›mlamadaki güçlükler nedeniyle farkl› araflt›r›c›lar taraf›niçermesi ve Sbunlar› dan çeflitli flekillerde s›nfland›r›lm›fllard›r. Örne¤in, son y›llarda Farjon ve arkadaflTELEV‹ZYON lar› (2003), Kozalakl›lar› Pinophyta bölümünde toplay›p, moleküler bilgilere göre D‹KKAT yak›nl›klar›n› ortaya koymufllard›r. TELEV‹ZYON D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ N N TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET D ‹ K K As›n›fland›r›lmas›na T Gymnospermlerin iliflkin bu bölümde, Yurdumuz do¤as›nda yer almayan ancak ö¤renilmesi gereken gruplara ait bilgiler Divisio, Ordo, Familya düzeyinde, yurTELEV‹ZYON dumuzda yaflayan ve önemli orman a¤açlar›n› oluflturanlar ise, cins ve tür düzeyinde, reSIRA S‹ZDE simlerle birlikte tan›t›lmaya çal›fl›lm›flt›r. N N Tablo 4.1 Gymnospermlerin s›n›fland›r›lmas›. K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M Bu ünitede, ö¤renmede kolayl›k sa¤layaca¤›na inand›¤›m›z, Gymnospermae’yi tek bir divisio’da toplayan Abbayes ve arkadafllar›n›n (1963), s›n›fland›rmas› kullan›lS O R U m›fl, yukar›da K ‹ sözü T A Pedilen sistemdeki sinonimlere de parantez içinde yer verilmifltir. D‹KKAT ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE N T E R Nayr›nt›l› ET Bu konuda ‹daha bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta adresinden bulabilirsiniz. S O R U K ‹ T A P SIRA S‹ZDE S‹ZDE YurdumuzdaSIRA yay›l›fl gösteren Gymnospermlerin ekonomik kullan›m alanlar›ndan örnekler AMAÇLARIMIZ veriniz. D Ü fi Ü N E L ‹ M GYMNOSPERMAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI K ‹ T A P S O R U SIRA S‹ZDE ‹NTERNET SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ Divisio. Gymnospermae Classis 1. Cycadopsida (Cycadophyta, Cyadofilices, Cycadinae) Ordo (Pteridospermatophyta, Pteridospermae) K ‹ 1T Pteridospermales A P Ordo 2 Cycadales Ordo 3 Bennettitales (Cycadeoidophyta, Bennettitinae) Classis T2.E Coniferopsida (Pinophyta, Coniferophyta, Coniferae, Conopsida, Pinotopsida) LEV‹ZYON Ordo 1 Cordaitales (Cordaitinae) Ordo 2 Ginkgoales (Ginkgophyta, Ginkgoinae) Ordo 3 Coniferales (Pinales, Coniferae) ‹ N T E R NFamilia ET Pinaceae Familia Taxodiaceae Familia Cupressaceae Familia Araucariaceae Familia Cephalotaxaceae Familia Podocorpaceae Familia Taxaceae Classis 3. Gnetopsida (Gnetophyta, Chlamydospermae, Gnetinae) Ordo 1 Ephedrales Familia Ephedraceae Ordo 2 Welwitschiales Familia: Welwitschiaceae Ordo 3 Gnetales Familia Gnetaceae 71 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) Gymnospermae’lerin atalar›n›n Progymnospermophyta oldu¤u bilinmektedir. ‹lk karaya ç›kan bitkilerden olan Rhyniophyta üyelerinden ortaya ç›kan önemli bir bitki grubu Trimerophyta üyeleridir. Bu gruptan, Arthrophyta (Atkuyruklar›), Pteridophyta (E¤reltiler) ve Progymnospermophyta (‹lk Ç›plak Tohumlular) oluflmufltur. Tümü fosil olan bu gruptan konifer’ler (kozalakl›lar), Cycad’lar ve di¤er Aç›k Tohumlular evrimleflmifltir. Progymnospermophyta’dan, kozalakl›lar›n yan›nda Sikadofit olarak adland›r›lan Pteridospermophyta (Tohumlu e¤reltiler), Cycadophyta ve Cycadeoidophyta divisiolar› oluflmufltur. Bunlardan Pteridospermophyta ve Cycadeoidophyta üyeleri fosildir. Cycadophyta’n›n yaflayan üyeleri de vard›r. Progymnospermophyta üyeleri çal› formundan 12 m’ye kadar boyu, 1,5 m’ye kadar çap› olan a¤açlard›. E¤reltilere benzer yapraklar›, fakat onlardan farkl› sekonder ksilem ve floem üreten kambiyumlar› vard›. Odunlar›, bugünkü Gymnosperm’ler ile ayn› idi. fiimdi Tablo 4.1’de yer alan gruplar›n özelliklerini ve yurdumuzda do¤al yay›l›fl› olan türlere ait örnekleri inceleyelim. CLASSIS 1. CYCADOPSIDA (CYCADOPHYTA) SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Ordo 1 Pteridospermales (Pteridospermophyta) Karbonifer’de yaflam›fl olup, Jura devrinde tümüyle ortadan kalkm›fllard›r. Bugün D Ü fi Ü N E L ‹ M sadece fosil kay›tlar›ndan bilinirler. Karbonifer yafll› maden kömürü yataklar›nda bol miktarda fosillerine rastlamak olas›d›r. Batakl›klarda yaflam›fl olan büyük boyS O R U lu a¤açlard›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M D ‹ K K A T kabul edilir. Bu grubun, Pteridophyta ile Spermatophyta aras›nda geçit oluflturduklar› Pteridosperma (Tohumlu e¤relti) ismini de bu durum nedeni ile alm›fllard›r. Fosilleri “pteris (e¤relti)” soneki verilerek isimlendirilmifllerdir. Pecopteris, Alethopteris, NeuSIRA S‹ZDE ropteris bu adland›rmaya örnek olarak verilebilecek cinslerdir. D‹KKAT S O R U N N AMAÇLARIMIZ Kökleri almafll› dallanma gösterip, hem primer ve hem de sekonder odun içerir. Bunun yan›s›ra primer ve sekonder floem de tafl›rlar yani klasik bir kök tipine sahiptirler. Gövdelerinde ise primer odun, günümüz bitkilerinde çok nadir görülen K ‹ T A P bir özellik olarak, hem içe ve hem de d›fla do¤ru büyür. Sekonder ksilemle, sekonder floem normal bir düzende bulunurlar. Ayr›ca baz› üyelerinde öz ›fl›nlar›n›n varl›¤› da saptanm›flt›r. Günümüz e¤relti yapraklar›na çok benzeyen bir veya birkaç T E L E V ‹ Z Y O N üyelerikez tüysü yapraklar› vard›r. Yaprak ayalar›nda günümüz Gymnospermae SIRA S‹ZDE ninkine benzeyen stomalar bulunur. Palizat ve sünger parankimalar›n› da içerirler. Erkek organlar› polen kesesi fleklindedir. Bu keseler bazen çan, bazen apolet fleklinde oldu¤u gibi, bazen de yapraklar›n uç k›sm›nda bulunan D‹ NÜTfiEÜve ‹TM RNNE LEsinangiyum denilen kompleks kümelerde toplanm›fllard›r. Difli organlar ise gruplara göre farkl›l›k gösterirler. Tohum taslaklar› baz› bitkilerde yapraklar›n ucunda, baz›lar›nda S O R U yaprak loplar›n›n aras›nda ve baz›lar›nda da bir kupula içinde yer alabilirler. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE D‹ NÜTfiEÜ RN NE LE‹TM Kupula: Kadehçik, involukrum braktelerinin oluflturdu¤u, çiçe¤e benzeyen yap›. S O R U D ‹ K K A T evrimsel aç›Bu grupta görülen kupula bir bak›mdan çiçek örtüsü niteli¤inde oldu¤undan, dan oldukça önemlidir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE N N D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 72 Bitki Sistemati¤i Pteridospermales’deki cinsler sadece fosil örneklere dayan›larak oluflturulmufltur. Yaprak ve tohumlar bir arada bulunmad›¤›ndan e¤relti gruplar›ndan ay›r›p s›n›fland›rma yapmak güçtür. Neuropteris heterophylla Brongniart ve Gigantopteris americana M’coy bu gruba örnek olarak verilebilir. Ordo 2 Cycadales Genel olarak küçük bir palmiyeye benzerler. Baz›lar› 16 m’ye kadar boylanabilir. Kökeni eskiye uzanmakla birlikte, günümüzde de baz› üyeleri yaflamaktad›r. Geliflmeleri çok yavaflt›r. Gövde baz›lar›nda silindir, baz›lar›nda ise yumru fleklindedir. Gövdede dallanmaya çok nadir rastlan›r. ‹ki metreye kadar ulaflabilen büyük ve tüysü yapraklar› vard›r (fiekil 4.1a). Fosil bir genus olan Paleocycas’da büyük basit yapraklar saptanm›flt›r. Yafll› yapraklar›n saplar› k›r›l›r ve saplar›n kalan k›s›mlar› gövdenin etraf›n› bir kuflak gibi sarar. Yapraklar›n alt yüzeyinde kserofit tipe benzeyen stomalar vard›r. Gövdelerinde bir daire üzerinde önce primer koleteral iletim demetleri oluflur. ‹letim elemanlar›ndan yaln›zca trakeitler mevcuttur. Ayr›ca gövde gelifliminin ileri kademelerinde ksilem aras›nda öz ›fl›nlar›na da rastlan›r. Bu bitkilerde musilaj kanallar› da mevcuttur. ‹ki evcikli bitkiler olmakla birlikte her birey potansiyel olarak karfl›t cinsiyete de sahiptir. Örne¤in, ikiye kesilmifl bir bitkinin bir parças› erkek, di¤er parças› da difli birey oluflturabilir. Ayr›ca ayn› gövde bir y›l erkek, bir y›l difli çiçek verebilir. Erkek üreme organlar›, de¤iflime u¤ram›fl yapraklar (mikrosporofil) tafl›yan bir kozalak fleklindedir. Pul fleklini and›ran mikrosporofillerin alt yüzeylerinde çok say›da mikrosporangiyum veya polen kesesi mevcuttur. Polen keselerinin aç›lmas›yla polenler etrafa yay›l›r. Difli üreme organlar› Cycas’lar hariç bir kozalak fleklindedir. Kozalak bir eksen üzerine dizilmifl olan ve karpellerle özdefl olarak düflünülen makrosporofillerden meydana gelmifltir. Günümüzde yaflayan az say›daki cinsinden ülkemizde en tan›nm›fl olan› Cycas’da difli kozalak gençken çok k›sa eksenli olup olgunlaflt›¤›nda aç›l›p kozalak görünümünü kaybeder. Difli üreme yap›lar› tek karpellidir. Karpeller k›ll› ve püskül fleklinde bir k›s›m ile, uzun bir eksen (karpel ekseni) üzerine dizilmifl çok say›da ovül tafl›yan bir k›sma sahiptir. Erkek üreme yap›lar› kozalak görünümündedir. (fiekil 4.1 a,b). fiekil 4.1 Cycas revoluta a. difli bitki b. erkek bitki. a b 73 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) Cycadales üyelerinde ovül bir tohum tasla¤› örtüsü taraf›ndan kuflat›lan merkezi bir k›sma (veya nusellus dokusuna) sahiptir. Tohum tasla¤› örtüsü 3 tabakal›d›r: D›flta etli ve Cycas revoluta’da k›rm›z›, ortada kat› ve odunsu, en içte ise orta tabakadan belirgin olarak ayr›lmayan bir tabaka bulunur. Bu ordonun günümüzde yaflayan 11 cins ve yaklafl›k 160 kadar türü bulunmaktad›r. Ülkemizde salon ve d›fl mekanlarda süs bitkisi olarak yetifltirilen Cycas’›n Avustralya, Japonya, Çin, Hindistan ve Madagaskar’da do¤al yay›l›fl gösteren 97 türü vard›r. Encephalartos Lehm. (Zamiaceae), Güney Afrika; Macrozomia Miq. (Zamiaceae) Avustralya; Zamia L. (Zamiaceae), Tropik Amerika; Dioon Lindl. (Zamiaceae) Meksika; Stangeria T. Moore (Stangeriaceae) Afrika’n›n Kap bölgesinde yay›l›fl gösterir. SIRA S‹ZDE Ülkemizde süs bitkisi olarak kullan›lan Cycas’›n do¤al yay›l›fl alan› neresidir? Ordo 3 Bennettitales (Cycadeoidophyta) 3 D Ü fi Ü N E L ‹ M Tümüyle fosil olan bu grup üyelerinin geliflimi Cycadales üyeleriyle büyük paralellik gösterir. Mezozoik’in bafllang›c›nda h›zl› bir geliflim göstermifl olup, Jura’da S O R U en üst düzeye ulaflm›fl ve Üst Kretasede de ortadan kalkm›fllard›r. Vejetatif yap›lar›, Cycas’lara çok benzemekte birlikte, üreme yap›lar› çok farkl›d›r. Üreme yap›lar› mikro ve makrosporofillerden oluflmufltur. D ‹ Her K K A Ttohum tasla¤›nda bir sap vard›r ve makrosporangiyum bir örtü ile çevrilmifltir. Gövde dall› olup birkaç yumrudan oluflur, boylar› birkaç cm ile 3-4 m aras›nda SIRA S‹ZDE de¤iflir. Yapraklar› Cycadales yapraklar›na benzer, baz›lar›nda 3 m uzunlu¤una ulafl›r, Cycadeoidea ve Williamsonia cinslerinde tüysüdür. Sadece üreme organlar›nda çift tüysü yaprak bulunur. Williamsoniella’da yapraklarAMAÇLARIMIZ parçalanmam›flt›r ve çok say›da pinnat damar› vard›r. Angiosperm’lerin çiçek evriminde önemli olan bir gruptur. Üreme organlar›, genel olarak bir çiçek gibi düflünülebilir. Bitkilerin ço¤u bir karpelli kabul K ‹ T A olarak P edilir. Ayr›ca say›lar› çok fazla olabilen çiçeksi yap›larda perianta da rastlanabilir. Çiçeksi yap›lar›n ekseninin taban›nda genifl yakal›k fleklinde brakteler vard›r. Braktelerin iç k›sm›nda erkek organlar bulunur. E¤relti yapraklar›na T E Lbenzeyen E V ‹ Z Y O N mikrosporofilleri, gençken k›vr›k olup, büyüyünce aç›l›r. Her bir erkek organ (mikrospoSIRA S‹ZDE rofil) parçal› bir yaprak fleklindedir. Yaprak盤›n alt düzeyindeki polen keseleri verimsiz, üsttekiler verimlidir. Polen keselerinin çeperleri bir polen tafl›y›c› sinangi‹NTERNET yum oluflturacak flekilde birleflmifltir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Çiçeksi yap›n›n ekseninin ortas›na yerleflmifl olan difli organ (makrosporofil) bir küme oluflturur. Bu nedenle de az çok bir kozalak görünümünde olmas›na karfl›n, S O R U hiç bir zaman bir kozalak de¤ildir. N N D ‹ K K A T karakteriBennettitales’in evrim bak›m›ndan büyük önemi vard›r. Pek çok Gymnosperm nin yan›s›ra, baz› Pteridofit ve Angiosperm karakterini birlikte tafl›malar› nedeniyle ilginçtirler. Çiçeksi yap›lar›n erdifli olmas› ve örtü tafl›malar› nedeniyle Angiosperm’lerin atalaSIRA S‹ZDE r› olabilecekleri düflünülmektedir. AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 74 Bitki Sistemati¤i CLASSIS 2. CONIFEROPSIDA (PINOPHYTA, CONIFEROPHYTA) Ordo 1 Cordaitales Devoniyen’de görülmeye bafllam›fl, Karbonifer ve Permiyen’de geliflimlerinin en yüksek noktas›na ulaflm›fl, Kretase’ye kadar yaflam›fl fosil bitkilerdir. Yaflad›klar› devirde orman oluflturan a¤açlard›r. Çok uzun olan gövdeleri uçta dallanm›flt›r, gövde üzerinde daha önce düflmüfl olan yapraklar›n izleri vard›r. Uç k›s›mlarda bulunan yapraklar› çok de¤iflik flekillerde olmakla birlikte, genellikle 1 m’ye kadar büyüyebilen fleritsi tiptedir. Erkek üreme organ› ile difli üreme organ› daima ayr› oldu¤u için bunlar› tafl›yan fosillere farkl› isimler verilir. Örne¤in: Erkek çiçeklere Cordaianthus, difli çiçeklere Cordaicarpon denmektedir. Ordo 2 Ginkgoales (Ginkgophyta) Çince’de Gin-ko, gümüfl meyva, Gin-ko, erik, badem demektir. Bugün yaflamakta olan tohumlu bitkilerin en eskisi olarak kabul edilirler. Alt Permiyen’den beri yaflamakta olup Mezozoik en parlak olduklar› dönemdir. Ekvatordan kutuplara kadar dünyan›n hemen her taraf›nda yay›lm›fl ve ormanlar oluflturmufl olan bu grubun 5 türünün iklim de¤iflikli¤i nedeniyle yok oldu¤u düflünülmektedir. Günümüzde Ginkgo biloba L. sadece Çin ve Japonya’da yay›l›fl gösterir. 40 m’ye de¤in ulafl›labilen uzun boylu ve kal›n gövdeli a¤açlard›r. Zengin dallanma gösterirler. Uzun ve k›sa sürgünleri vard›r. Odun yap›lar› Coniferales üyelerine çok benzer, sekonder kal›nlaflma da gösterirler. K›sa sürgünler üzerinde yer alan sarmal diziliflli, yelpaze fleklindeki yapraklar› bazen iki loplu olup çatals› damarlan›r ve k›fla do¤ru dökülür. ‹ki evcikli bitkilerdir. Erkek kozalaklar k›sa sürgünlerdeki braktelerin koltu¤undan ç›kan, uzun eksenli bir rasemusdur (fiekil 4.2.a). Eksen üzerinde her biri iki polen kesesi içeren stamenler (mikrosporofiller) bulunur. Bunlarda stamenler mikrosprofil, polen keseleri ise mikrosporangiyum olarak kabul edilir. Difli kozalaklar ise ya k›sa sürgündeki braktelerin ya da normal yapraklar›n koltuklar›ndan ç›kar. Her bir difli kozalak (makrosporofil), sap› and›ran uzun bir karpelle, bunun ucunda yan duran 2 tohum tasla¤›ndan oluflmufltur. Tozlaflma rüzgar arac›l›¤›yla olur. Döllenmeden sonra sporangiyumun etraf›nda bulunan tohum tasla¤› örtüsünün d›fl k›sm› etlenir. ‹ç k›sm› ise sertleflir ve drupa (eriksi) tip meyveye benzer bir yap› oluflur (fiekil 4.2 b). Ginkgo biloba L. türü ülkemizde Bat› ve Güney Anadolu’da park ve bahçelerde yetifltirilir. Tohum veya çelikle üretilirse de, çelikle üretilmesi çok güçtür. fiekil 4.2 Ginkgo biloba a. erkek üreme yap›lar›, b. yelpaze yapraklar ve meyvemsi tohumlar. a b 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) Ordo 3 Coniferales (Pinales, Coniferae) Coniferales ya da kozalakl›lar olarak bilinen bu ordonun üyeleri yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren ve ormanlar›m›z›n büyük k›sm›n› oluflturan a¤açlar›n yan›nda park ve bahçelerimizde süs bitkisi olarak yetifltirilen çok say›daki cinsi kapsamaktad›r. Dallanm›fl a¤açs› bitkiler, genellikle uzun ve k›sa sürgünlü, yapraklarda ve nadiren odun k›sm›nda reçine kanal› bulunur. Yaprak i¤ne ve pul fleklinde, nadiren genifltir. Yaprak diziliflleri sarmal veya karfl›l›kl›, nadiren daireseldir. Erkek ve difli organlar tek efleyli kozalaklar halinde bulunur. Familia Pinaceae (Çamgiller) Bir evcikli, herdem yeflil ve nadiren yaprak döken a¤aç ve çal›lar. Dallar çevresel, karfl›l›kl› veya nadiren almaçl› dizilmifl. Yapraklar demetlerde veya çevresel diziliflli, i¤nemsi flekilde olup reçine kanall›d›r. Erkek kozalaklar bir eksen etraf›nda sarmal dizilmifl mikrosporofillerden oluflmufltur. Her bir mikrosporofil 2-6 adet mikrosporangiyum içerir. Mart ay›ndan itibaren polen taneleri önce pullar›n üzerine dökülür. Kuruduktan sonra rüzgarla etrafa yay›l›r. Difli kozalaksa bir eksen etraf›nda sarmal dizilmifl pullardan meydana gelmifltir. Bu pullar›n üst yüzeylerinde tohum pulu olarak da bilinen makrosporofiller bulunur. Her makrosporofilin üst yüzeyinde ise iki adet tohum tasla¤› yer al›r. Tohum taslaklar›n›n ön taraflar›nda polenleri yakalamaya yarayan iki çengel bulunur. Tozlaflma Nisan-May›s aylar›nda olur. Bu aflamada difli kozalaklar polenleri kabul etmek için dikey konumda bulunurlar. Döllenmeden sonra ise (baz› cinsler hariç) afla¤› sarkarlar. Difli gametofit tozlaflmadan ancak bir y›l sonra olgunlafl›r ve döllenme gerçekleflir. Tohum oluflumunun gerçekleflmesi için ise bir y›l daha geçmesi gerekir. Bu nedenle de bir Pinaceae üyesinde ayn› anda hem yeni oluflmufl difli kozalaklar, hem yeni döllenmifl difli kozalaklar ve hem de olgunlaflm›fl difli kozalaklar bulunur. Polikotil embriyolar› vard›r, tohumlarda yap›s› ve tohumu kavray›fl› türlere göre de¤iflebilen kanatlar bulunur. Pinus, Abies, Cedrus, Picea, Larix, Pseudolarix, Tsuga, Pseudotsuga, Nothotsuga, Keteleelaria ve Cathaya olmak üzere 11 cinsi ve 231 türü vard›r. Yurdumuzda bulunan cinslerin tayin anahtar› afla¤›daki gibidir: 1. Yafll› yapraklar k›sa sürgünler üzerinde, bir halkada veya bir demette iki tanedir. 2.Yapraklar bir demette iki tane ve kaidelerinde bir k›l›f var...................Pinus 2.Yapraklar bir halkada dizilmifl, kaidelerinde k›l›f yok.......................... Cedrus 1. Yafll› yapraklar uzun sürgünler üzerinde spiral dizilmifltir. 3.Kozalaklar dik durufllu, pullar› düfler ve yaln›z kozalak ekseni kal›r.Abies 3.Kozalaklar afla¤›ya sark›k durufllu, kozala¤›n tümü düfler ................Picea Pinus L. (Çam): Herdem yeflil a¤açlar, nadiren de çal›lar. Dallar gövdeden yatay olarak ç›kar, yaflland›kça gerek dallar›n dizilifli ve gerekse de taç›n yap›s› düzensiz bir flekil al›r. Uzun ve k›sa sürgünleri vard›r. Yapraklar›n boyu, yörenin iklim özelliklerine göre de¤iflmektedir. So¤uk iklim bölgelerinde yay›l›fl gösteren çam türlerinin yapraklar› k›sa, s›cak iklim bölgelerinde yetiflenlerininki ise uzundur. 75 76 Bitki Sistemati¤i ‹lkbahar sonu ile yaz bafllar›nda olgunlaflan erkek kozalaklar, genç sürgünlerin SIRA S‹ZDE dip taraflar›nda, difli kozalaklarsa uçlara yak›n k›s›mlarda bulunurlar. Genellikle oval olan bu kozalaklar, sarmal olarak dizilmifl pullar›n alt yüzeyinde 2 tane tohum tasla¤› tafl›rlar. D Ü fi Ü NDifli E L ‹ M kozalaklar›n olgunlaflmas› 2-3 y›l sürer. Tozlaflma ilkbaharda oldu¤u halde, döllenme bir y›l sonra gerçekleflir. 4-5 çenek içeren tohumlar, kolayca tohumdan ayr›lan büyük bir kanata sahiptir. F›st›kçam› gibi büyük çamlarda S O R U ise kanat körelmifltir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D ‹ K K A T güçlü bir kök sistemine sahiptir ve ekolojik hoflgörürlükleri oldukÇam türleri genellikle ça genifltir. Kuzey Yar›küre’den Tropikler’e kadar yay›l›fl gösteren çamlar, Gymnosperm’lerin en büyükSIRA cinsidir. S‹ZDE N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Pinus cinsinin günümüzde 116 türü vard›r. Yurdumuzda ise 5 türü bulunmakAMAÇLARIMIZ tayin anahtar› afla¤›dad›r. tad›r. Bu taksonlar›n 1. Tomurcuklar reçinesiz; yapraklar yumuflak, kolay bükülebilir ve aç›k yeflil K ‹ T A P 2. Bitkinin taç k›sm› flemsiye fleklinde düzenli, tohumlar kanats›z...............pinea 2. Bitkinin taç k›sm› flemsiye fleklinde de¤il, düzensiz tohumlar kanatl› 3. Kozalaklar belirgin olarak sapl› ve afla¤› sark›k durufllu............halepensis ELEV‹ZYON 3.T Kozalaklar hemen hemen saps›z ve yatay durufllu................................brutia 1. Tomurcuklar reçineli, yapraklar sert, kolay bükülemez, donuk yeflil veya koyu yeflil 4.Genç k›rm›z›ms›; yapraklar donuk yeflil ve burkulmufl, ‹ N T Esürgünler RNET kozalaklar afla¤› sark›k ........................................................................sylvestris 4.Genç sürgünler s›yah›ms›; yapraklar koyu yeflil, burkuk de¤il; kozalaklar dik veya yükselici ...............................................nigra ssp. pallasiana P. pinea L. (f›st›k çam›): 15-20 m. boyunda, gençken yuvarlak, yafllan›nca genifl flemsiye tac› olan bir a¤açt›r. Ülkemizin birçok bölgesinde kültüre al›nm›flt›r. Do¤al olarak da Bergama, Kozak, Mu¤la, Ayd›n, Gemlik Körfezi, Trabzon, Çoruh, Marafl ve Antalya yörelerinde bulunur. Tohumlar› büyük olup “çam f›st›¤›” olarak kullan›l›r (fiekil 4.3 a-d). Üretilmeleri dikimden çok ekim yoluylad›r. fiekil 4.3 a. Pinus pinea genel görünüfl, bErkek kozalaklar, cDifli kozalak pullar›, d-Olgun difli kozalaklar ve tohumlar. a b c d 77 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) P. halepensis Mill. (Halep çam›): 10-15 m boyunda bir sahil a¤ac›d›r. Yapraklar› 10 cm den k›sad›r. P.brutia Ten.’ya çok yak›n bir genetik yak›nl›¤› vard›r. P. brutia Ten. (k›z›lçam): Ülkemizin di¤er önemli bir çam türüdür (fiekil 4.4.a, b). 15-25 m boyunda ve düzensiz gövdeli ve taçl› bir a¤açt›r. Yapraklar› aç›k yeflildir. Ülkemizde bafll›ca Bat› ve Güney Anadolu’da yay›l›fl gösterir. fiekil 4.4 Pinus brutia a. ormanda bireyler, b. olgun difli kozalak ve kanatl› tohumlar. a b P. sylvestris L. (sar›çam): 20-40 m’ye kadar boylanabilen yayvan taçl› a¤açlar. Genel olarak yapraklar› 3-7 cm uzunlu¤unda ve t›rt›kl›d›r. Avrupa ve Asya’da çok genifl bir yay›l›fla sahip olan bu tür ülkemizde Karadeniz ve Kuzeydo¤u Anadolu’da yay›l›fl gösterir. Bunun yan›s›ra lokal olarak Kuzeybat› Anadolu’da bulunur. 1000-2300 metreler aras›nda ço¤unlukla saf, nadiren de köknar ve ladinle kar›fl›k ormanlar olufltururlar. P. nigra Arn. ssp. pallasiana (Lamb) Holmboe (karaçam): 30-40 m kadar boylanabilen a¤açlar. Yapraklar› koyu yeflil ve serttir (fiekil 4.5 a-d). Ülkemizin en genifl yay›l›fll› a¤aç türüdür. Bat› Anadolu, Güney Anadolu, Kuzeybat› Anadolu, ‹çbat› Anadolu, ve ‹ç Anadolu’nun kuzey kesimlerinde saf veya köknar, sedir ile kar›fl›k ormanlar olufltururlar. Yurdumuzda bu taksonun 4 varyetesi bulunur. fiekil 4.5 Pinus nigra ssp. pallasiana a. ormanda bireyler, b. yapraklar ve sürgün, c. erkek kozalaklar d. Difli kozalaklar. a b c d 78 Bitki Sistemati¤i Abies Mill. (göknar): Piramit fleklinde bir taça sahip, boylu a¤açlard›r. Dallar gövdeden çevresel olarak ç›kar. Yapraklar uzun sürgünler üzerinde almafll› olarak dizilmifltir. Genel olarak yass› olan bu yapraklar›n alt yüzeylerinde ço¤unlukla iki adet beyaz stoma bant› bulunur. Erkek kozalaklar oval sar› veya k›rm›z› renktedir. Difli kozalaklar ise ço¤unlukla silindir fleklinde olup, dallar üzerinde dik olarak bulunurlar. Bunlar›n d›fl pullar› ço¤unlukla iç pullar›ndan büyük oldu¤undan d›flardan görülebilirler (fiekil 4.6 a). Sonbaharda tohumlar olgunlafl›nca, kozalak pullar› dökülmeye bafllar ve kozalak ekseni a¤aç üzerinde kal›r. Tohumlar 3 köfleli ve sivri uçlu olup, kanat taraf›ndan hemen tümüyle sar›lm›flt›r. Bu tohumlar çimlenebilme özelliklerini çabuk kaybederler. Beyaz renkte, hafif ve yumuflak olan odunlar› do¤ramac›l›kta de¤erlidir. fiekil 4.6 a. Abies ve b. Cedrus kozalaklar› a b Kuzey Yar›mküre’nin ›l›man kufla¤›nda yay›l›fl gösteren cinsin 44 türü vard›r. Ülkemizde ise Abies nordmanniana (Stev) Spach ve A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. türleri ile bunlara ait 5 alt tür bulunmaktad›r. A. nordmanniana’n›n 3 alttürü vard›r. A. nordmanniana (Stev) Spach. subsp. nordmanniana (Do¤u Karadeniz göknar›), as›l yay›l›fl alan› Kafkaslar olan bu takson, genellikle ladinle kar›fl›k ormanlar olufltururlar. A. nordmanniana (Stev) Spach. subsp. bornmüelleriana (Mattf) Coode et Cullen. (Uluda¤ göknar›) K›z›l›rmak a¤z› ile Uluda¤ aras›nda kalan Bat› Karadeniz kesiminde yay›l›r. Bazen saf, ço¤unlukla kay›n ve sar›çamla kar›fl›k ormanlar olufltururlar. A. nordmanniana (Stev) Spach. subsp. equi-trojani (Aschers, et, Sint. ex Boiss) Coode et Cullen (Kazda¤› göknar›), Kazda¤›’nda bazen saf, ço¤unluklada kay›n ve sar›çamla kar›fl›k ormanlar oluflturur. A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. (Toros göknar›)’n›n ise yurdumuzda iki alttürü bulunur. Bunlardan A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. subsp. cilicica Do¤u Toroslar ve Amanos’larda, A. cilicica (Ant. et Kotschy) Carr. subsp. isaurica Coode et Cullen ise Bat› Toroslar’da saf veya sedir, karaçam veya ard›çlarla kar›fl›k ormanlar olufltururlar. 79 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) Cedrus Link. (sedir): Herdem yeflil, uzun taçlar› piramit fleklinde olan a¤açlard›r. Uzun ve k›sa sürgünleri vard›r. Ço¤unlukla 3 köfleli olan yapraklar›, uzun sürgünler üzerinde tek tek, k›sa sürgünler üzerinde ise demetler halinde bulunur. 3-5 cm. boyunda ve uzun silindirik yap›da olan, sar› renkli erkek kozalaklar, k›sa sürgünler üzerine dikine durur. Difli kozalaklar ise genellikle silindirik fleklinde olup, oldukça büyüktür (fiekil 4.6 b). Uzun sürgünler üzerinde dikine duran kozalaklar, reçineli, k›sa ve kal›n sapl›d›r. Kozalak yaklafl›k 2 y›lda olgunlafl›r ve olgunlaflt›ktan sonra, yelpaze fleklinde ve odunsu olan kozalak pullar› dökülür, a¤aç üzerinde sadece ekseni kal›r. Sedirlerin güzel kokulu ve dayan›kl› olan odunlar› oldukça de¤erlidir. Dünyan›n farkl› bölgelerinde yay›l›fl gösteren 4 farkl› türü vard›r. Baz› botanikçilere göre bunlar bir türün farkl› co¤rafik ›rklar›d›r. Bunlardan C. libani A. Richard (Katran a¤ac›, Lübnan sediri, Toros sediri), Toros’lar ve Amanos da¤lar›nda yaflayan 30-40 m boyunda a¤açlard›r. Antik ça¤larda özellikle gemi yap›m› için çok k›y›ma u¤ram›fl bir a¤aç türüdür. Ço¤unlukla tohumla üretilirse de, çelikle üretilmesi de olas›d›r. Picea Dietr. (ladin): Piramit fleklinde tac› olan, boylu a¤açlard›r. Yapraklar, genel olarak 4 yüzlüdür ve her bir yüzeyinde bir stoma bant› bulunur. Uzun y›llar a¤aç üzerinde kalan yapraklar düfltüklerinde, gövde üzerinde törpü gibi ç›k›nt›lar b›rak›rlar. Erkek ve difli kozalaklar, bir önceki y›la ait sürgünlerdeki yapraklar›n koltuklar›nda ve sürgün uçlar›nda bulunurlar. Bir y›lda olgunlaflan difli kozalaklar, döllendikten sonra afla¤›ya sarkarlar. Olgun kozalaklar›n pullar› da¤›lmaz (fiekil 4.7 a). Tohumu tümüyle sarmayan tek kanat bulunur. Tohumlar köknar›n aksine çimlenme yeteneklerini kolay kaybetmezler. Kuzey Yar›mküre’nin ›l›man ve so¤uk yörelerinde yay›l›fl gösteren 35 türü vard›r. Avrupa’n›n en önemli a¤aç türü olan P. abies (L.) Karst. (Avrupa ladini) ve Kuzey Amerika’n›n Kuzeyinde bulunan P. glauca (Moench) Voss (Ak ladin) gibi türleri bunlar›n aras›ndad›r. Ülkemizde tek türü vard›r: P. orientalis (L.) Link. (do¤u ladini): Esas yay›l›fl alan› Kafkaslar olan bu bitki Do¤u Karadeniz bölgesinde, saf veya Abies nordmanniana (Stev). Spach. ssp. nordmanniana veya Carpinus betulus L. (gürgen) ile kar›fl›k ormanlar oluflturur (fiekil 4.7 b). Konimsi bir taça sahip bu a¤açlar›n boylar› 40-50 m ye çaplar› l.5-2 m ye ulaflabilir. Yan dallar çok s›k dizilifllidir. Genç sürgünleri aç›k renkli ve tüysüzdür. Abies ve Picea yapraklar›n› hangi özelliklerine dayanarak birbirinden SIRAay›rabiliriz? S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U 4 fiekil D4.7 Ü fi Ü N E L ‹ M Picea orientalis. a. Kozalak, b. SDo¤u O R U Karadeniz ormanlar›. D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ a SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ b K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 80 Bitki Sistemati¤i Familia Taxodiaceae SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Bir evcikli, herdem yeflil veya yaprak döken a¤aç ve nadiren çal›lar. Yapraklar pulsu veya i¤nemsi, tek ve sarmal diziliflli veya i¤nemsi olanlar kaidede birleflmifl bir D Ü fikozalaklar ÜNEL‹M çifttir. Erkek küçük, yaprak koltuklar›nda veya uçta tek veya küme halindedir. Uç k›s›mlarda bulunan difli kozalaklar küremsi flekildedir (fiekil 4.8 a). ÖzellikleSTersiyer’de çok genifl yay›l›fl alan›na ve türlere sahip olan bu familyaya O R U ait bitkiler, buzul devrinde büyük oranda ortadan kalkm›fllard›r. Tersiyer’de bugünkü linyitlerin oluflumuna büyük oranda kat›lm›fllard›r. Yap›lan palinolojik ve paleD‹KKAT obotanik çal›flmalar ve bunlar›n Tersiyer’de ülkemizde de yaflad›¤›n› kan›tlam›flt›r. Bu familyan›n içerdi¤i baz› cins ve türler flunlard›r: SIRA S‹ZDE(Sekoya): Günümüzde Kuzey Amerika’n›n Pasifik sahillerinde Sequoia Endl. yaflayan S. sempervirens (Lamb.) Endl. (sahil sekoyas›) tek türüdür. Boylar› 100 m, gövde çaplar› da 25 m’ye ulaflabilen, dünyan›n en uzun boylu bitkilerindendir. AMAÇLARIMIZ Ömürleri de çok uzun olup, 4-5 bin y›l yaflayabilirler. Çok sert ve dayan›kl› olan odunlar› de¤erlidir. Sequoiadendron K ‹ T A P giganteum (Lind.) Buchh. (Mamut a¤ac›): Günümüzde Kaliforniya’n›n Siera Nevada da¤lar›nda do¤al yay›l›fl gösteren tek türüdür. 80-90 m boyunda ve 10-16 m çap›nda a¤açlard›r. Avrupa’n›n ve ülkemizin ›l›man yerlerinde kolayca bu bitkiler Sequoia’ya çok benzer. Üretimleri tohumT E L E yetifltirilebilen V‹ZYON la olur. Çok uzun ömürlü olup, 3-4 bin y›l yaflayabilirler. Bat› Anadolu’da Tavflanl›-Tunçbilek linyit yataklar›nda fosillerine rastlanm›flt›r. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET ‹nternet: http://plants.usda.gov/java/nameSearch adresinden bu cinslere ait daha ayr›nt›l› bilgi ve fotograflara ulaflabilirsiniz. Taxodium Rich. (Batakl›k servisi, göl servisi): Yaprak döken veya herdem yeflil batakl›k bitkileridir. Toprak yüzeyine kadar ç›kan ve 1 m kadar yükselen hava kökleri vard›r (fiekil 4.8 b) . Uzun ve k›sa sürgünleri bulunur. Uzun sürgün üzerinde pulsu olan yapraklar, k›sa sürgün üzerinde adeta tüysü bir yaprak görünümündedir (fiekil 4.8 c). K›sa sürgünün kendisi ise bu tüysü görümündeki yapra¤›n orta eksenini oluflturur ve e¤er yaprak dökülüyorsa k›sa sürgünle beraber dökülür. Jeolojik devirlerde, Avrupa baflta olmak üzere dünyan›n çeflitli bölgelerinde çok say›da türle temsil edilen bu bitkilerin bugün sadece Kuzey Amerika’n›n Güneydo¤usunda ve Meksika’da 3 türü bulunmaktad›r. Tavflanl›-Tunçbilek linyit ocaklar›nda fosillerine rastlan›lan bu türlerden T. distichum ülkemizde ‹stanbul ve Bat› Anadolu’da bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetifltirilebilmektedir. fiekil 4.8 Taxodium distichium a.kozalak, b. hava kökü, c. yaprak. a b c 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) Cryptomeria D. Don. (Japon çam›): Herdem yeflil, 40-50 m kadar boylanabilen a¤açlard›r. Dallar gövdede bir halkadan ç›karlar. Tek türü olan C. japonica D. Don. Japonya’n›n da¤l›k yörelerinde 800-2000 metreler aras›nda ormanlar oluflturur. Ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. Familia Cupressaceae (Servigiller) Bir veya iki evcikli; herdem yeflil a¤aç ve çal›lar. Yapraklar karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, pulsu veya i¤nemsi flekildedir. Erkek kozalaklar küçük, uç k›s›mda veya yaprak koltuklar›nda veya küme halindedir. Difli kozalaklar uç k›s›mlarda veya k›sa sürgünlerin yan taraf›ndan ç›km›flt›r ve 1-12 adet makrosporofil tafl›rlar. Meyveye benzer kozalaklar etli ve bakka gibidir. Dünyan›n çeflitli yerlerinde yay›l›fl gösteren 24 cinsi ve 128 türü vard›r. En önemli cinsleri Juniperus L., ve Cupressus L.’tur. Bu cinsler yurdumuzda da do¤al olarak yay›l›fl gösterdikleri için afla¤›da ayr›nt›l› özellikleri verilmifltir. Juniperus L. (Ard›ç): Bir veya iki evcikli, herdem yeflil, çok dall› a¤aç veya çal›lar. Yapraklar i¤nemsi veya pulsu. Kozalaklar yaprak koltuklar›nda ve dallar›n ucunda, erkek kozalaklar çok mikrosporofilden oluflmufltur. Difli kozalaklar 3-8 adet sert yap›da puldan oluflmufl ve küremsi flekildedir (fiekil 4.9 a). Kuzey Yar›mkürede yay›l›fl gösterirler ve yaklafl›k 55 türü vard›r. Ülkemizde yay›l›fl gösteren türlerin tayin anahtar› ve k›sa özellikleri afla¤›dad›r: 1. Kozalaklar yaprak koltuklar›nda, yapraklar i¤nemsi, sert ve kaidede birleflmifl. 2. Kozalak 20-25 mm; tohum 3, bir çekirde¤e benzer flekilde birleflmifl ............................................................................................................drupacea 2. Kozalak genellikle 15 mm.’yi geçmez; tohumlar serbest. 3. Yapraklar›n üst yüzeyinde beyaz›ms› bir stoma band› var........communis 3. Yapraklar›n üst yüzeyinde iki belirgin stoma band› var 4. Yapraklar kuvvetli olarak arkaya k›vr›k; olgun kozalaklar siyah›ms›-kahve rengi..........................................................................................................oblonga 4. Yapraklar kuvvetli olarak arkaya k›vr›k de¤il; olgun kozalaklar koyu k›rm›z›, pembe ve parlak kahverengi .................................................. oxycedrus 1. Kozalaklar dallar›n ucunda; yapraklar pulsu, e¤er i¤nemsi ise kaidede birleflmemifl. 5. Pulsu yapraklar›n kenar›ndaki yeflil olmayan zar›ms› yap› dar ve ince diflli, olgun kozalak koyu k›rm›z› ................................................ phoenicea 5. Pulsu yapraklar›n kenarlar› yukar›daki gibi de¤il, olgun kozalak koyu pembe ve siyah›ms› 6. Olgun kozalak 4-6 mm. sap› geriye do¤ru k›vr›k ........................... sabina 6. Olgun kozalak 4-6 mm. hemen hemen do¤ru sapl› 7. Genç sürgünler dört köfleli, 1 mm. veya daha fazla kal›nl›kta; tohumlar 1-2 (-3) ..................................................................... foetidissima 7. Genç sürgünler yuvarlak, 0-8 mm.’ye kadar kal›nl›kta; tohumlar 46 (-9)............................................................................................ excelsa 81 82 Bitki Sistemati¤i J. drupacea Lab. (ard›ç): Toros Da¤lar›’nda üzerinde yay›l›fl gösteren küçük, iki evcikli a¤açlard›r. J. communis L. (cüce ard›ç, adi ard›ç): Bat›, Kuzey ve Kuzeydo¤u Anadolu’da yay›l›fl gösteren iki evcikli a¤aç veya çal›lar. Subalpin bölgenin bask›n bitki örtüsünü oluflturur. Ülkemizde J. communis ssp. hemisphaerica (Pres) Nyman ve J. communis ssp. alpina (Sm.) Celak olmak üzere iki alt türü vard›r. J. oblonga Bieb.: Ülkemizde Çoruh ve Erzurum’da yay›l›fl gösterir, çal› formundad›r. fiekil 4.9 Juniperus oxycedrus, a. kozalak, b. bitki. a b J. oxycedrus L. (katran ard›ç›): Ülkemizde oldukça genifl yay›l›fl› olan iki evcikli a¤aç veya çal›lard›r (fiekil 4.9 a,b). Çam, mefle ormanlar› ve makiliklerde bulunurlar. J. phoenicea L. (finike ard›ç›): Marmaris yöresinde denize yak›n makiliklerde görülen küçük tek evcikli a¤açlard›r. J. sabina L. (sabin ard›ç›): Kuzey Anadolu ve Toroslar’da yay›l›fl gösteren alçak bir çal›d›r. Yat›k ve yerde sürünen bir görünüm olufltururlar ve subalpin bölgede bulunurlar. J. foetidissima Willd. (kokar ard›ç): Ülkemizde genifl yay›l›fla sahip olan, oldukça yüksek a¤açlard›r. Genellikle çal› s›n›r›n›n üzerinde, orman a¤açlar›yla birlikte bulunurlar. J. excelsa Bieb. (boylu ard›ç): ‹çbat› Anadolu’da genifl alanlar kaplayan ve saf topluluklar oluflturan 20 m’ye kadar boylanabilen yüksek a¤açlard›r. Cupressus L. (servi): ‹ki evcikli, herdem yeflil a¤aç ve a¤açc›klar. Yapraklar› pulsu, genellikle 4 köfle sürgünlerde 4 s›ra halinde ve karfl›l›kl› olarak dizilmifltir. Erkek kozalaklar dallar›n ucunda, küçük ve uzunca silindir fleklindedir. 6-12 puldan meydana gelmifl olan difli kozalaklar sürgünler üzerinde bulunur (fiekil 4.10). Kuzey Amerika, Akdeniz bölgesi ve Asya’da yay›l›fl gösteren 20 türü vard›r. Ülkemizde ise do¤al olarak yetiflen tek türü olan C. sempervirens L. (adi servi), 20-30 m kadar boylanabilen, taç k›sm› piramit veya sütun fleklinde olan a¤açlard›r. Güney Anadolu’da Antalya dolaylar›nda do¤al koruluklar olufltururlar. Mezarl›klarda yetifltirilmeleri nedeniyle, ülkemizin daha pek çok yerinde görülebilirler. C. arizonica Greene (Arizona servisi) ise, Kuzey Amerika’n›n bat›s›nda yay›l›fl göstermekle birlikte, mavi-yeflil görünüfllü güzel bir a¤aç oldu¤undan park ve bahçelerimizde de dekoratif olarak yetifltirilir. 83 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) fiekil 4.10 Cupressus sempervirens Difli Difli Difli kozalak Erkek kozalak Chamaecyparis Spach. (yalanc› servi): Servilere çok benzeyen ve bu yüzden baz› botanikçiler taraf›ndan serviler içinde incelenen herdem yeflil a¤aç veya a¤açc›klard›r. Kuzey Amerika ile Japonya ve Formoza’da do¤al olarak yay›l›fl gösteren 4 türünden C. thujoides (L.) B.S.P. ve C. lawsoniana (Muss.) Parl. (Lavzon yalanc› servisi) dünyan›n de¤iflik yerlerinde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilmektedir. Thuja L. (maz›): Bir evcikli, herdem yeflil, pulsu yaprakl› a¤aç veya a¤açc›klard›r (fiekil 4.11). Günümüzde Çin, Japonya, Formoza ve Kuzey Amerika’da do¤al yay›l›fl gösteren 5 türü vard›r. Ekolojik hoflgörürlükleri genifl oldu¤undan, dünyan›n pekçok bölgesinde park ve bahçelerde dekoratif olarak yetifltirilmektedirler. T. occidentalis L. (Bat› maz›s›) ülkemizde park ve bahçelerde çok s›k rastlan›r. fiekil 4.11 Thuja occidentalis Yeni difli Yeni difli kozalak Erkek kozalak Eski difli kozalak SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Bitki Sistemati¤i D‹KKAT Familia Araucariaceae (Maymuna¤ac›giller) 84 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET D‹KKAT Herdem yeflil, iki veya bir evcikli a¤açlar. Dallar gövde üzerinde düzgün bir flekilS‹ZDEve yatay duruflludur. Yapraklar almafll› ve iki s›ra olarak dizilde çevreselSIRA diziliflli mifltir. Erkek kozalaklar yaprak koltuklar›nda veya uçta, çok say›da mikrosporofilden oluflur. Küre fleklinde ve büyük olan difli kozalaklar ise, çok say›da makrospoAMAÇLARIMIZ rofilden oluflur. Kozalak olgunlafl›nca makrosporofiller düfler. Mezozoik’te Kuzey Yar›mkürede de yay›l›fl gösteren familyan›n, günümüzde Güney Yar›mkürede do¤al yay›l›fl gösteren 3 cinsi ve 41 türü vard›r. Bu familyada K ‹ T A P yer alan Araucaria Juss. cinsinin üyeleri, Güney Amerika, Avustralya ve Pasifik adalar›nda yay›l›fl gösterir ve dünyan›n pekçok yerinde park ve bahçelerde dekoratif olarak yetifltirilirler. A. araucana K.Koch. (fiili arokaryas›) A. excelsa R.Br. (SaTELEV‹ZYON lon arokaryas›), Avrupa ve Türkiye’de salon bitkisi olarak veya park ve bahçelerde yetifltirilmektedir. N N ‹NTERNET http://www.helsinki.fi/~jhyvonen/PB/A/A.html adresinden bu cinse ait fotograflar› bulabilirsiniz. Familia Cephalotaxaceae Genellikle iki bazen, bir evcikli, herdem yeflil a¤aç veya a¤açc›klar. Dallar karfl›l›kl›. Yapraklar küçük, spiral ve iki s›rada dizilmifl, fleritsi flekilde. Erkek kozalaklar yaprak koltuklar›nda küremsi baflc›klarda veya baflak durumunda. Difli kozalaklar haç fleklinde yerleflmifl makrosporofillerden meydana gelmifl. Her bir makrosporofilde 2 adet tohum tasla¤› var. Tohum 1-2 adet, genifl ve drupa, iki çenekli. Bu familyada 3 cins ve 22 tür yer al›r. Bunlardan biri olan Cephalotaxus Sieb. et Zucc. Do¤u Asya’da yay›l›fl gösterir ve 11 türü vard›r. Familia Podocarpaceae Bir veya iki evcikli, herdem yeflil çal›lar ve a¤açlard›r. Yapraklar almafll› veya karfl›l›kl› dizilmifl veya bazen yok, ancak yapraklar yass›laflarak dal fleklini alm›flt›r. Erkek ve difli üreme yap›lar› uç k›s›mlarda veya yaprak koltuklar›nda kozalak fleklindedir. Güney Yar›küre’nin s›cak yerlerinde yay›l›fl gösteren 19 cins ve 178 türü vard›r. Podocarpus cinsinde 95 tür vard›r. Ülkemizde ‹stanbul ve ‹zmir çevresinde park ve bahçelerde yetifltirilen örnekleri bulunur. Familia Taxaceae (Porsukgiller) Bir veya iki evcikli, herdem yeflil, zengin dallanma gösteren a¤aç veya a¤açc›klard›r. Yapraklar almafll›, çok kere 2 s›rada, fleritsi-fleritimsi m›zrak fleklindedir. Erkek çiçekler tek veya yaprak koltuklar›nda kozala¤a benzeyen demetlerdedir. Difli çiçekler uç k›s›mlarda, ço¤unlukla tek tohum taslakl› ve kozala¤a benzemez. Olgunlaflan tohum k›smen veya tamamen yumuflak etli bir arillus ile sar›lm›flt›r. Çenek say›s› 2 dir. 3 cins ve yaklafl›k 11 türü vard›r. Taxus L. (porsuk)’un Kuzey Yar›mküre’de yay›l›fl gösteren 9 türü vard›r. Ülkemizde 20 m’ye kadar boylanabilen, Kuzey Anadolu, Toroslar, Amanoslarda do¤al olarak bulunan ve park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilen T. baccata L. (adi porsuk) ile temsil edilir. 85 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) CLASSIS 3 GNETOPSIDA (GNETOPHYTA) SIRA S‹ZDE Gnetopsida, bitki tarihi ve filogeni yönünden önemlidir. Ço¤unlukla Gymnosperm karakteri tafl›malar›na ra¤men, sekonder odunlar›nda trakelerin bulunuflu, Gnetum’da genifl ve a¤s› damarlanma gösteren yapraklar›n varl›¤›, çiçeklerinde D Ü fi Ü N E L ‹ M basit bir periant›n olmas›, 2 kotiledon içermeleri, tozlaflmada Gnetum cinsinde oldu¤u gibi entomogamiye rastlanmas›, reçine kanallar› içermemeleri, bunlar›n Gymnosperm’ler S O R U ile Angiosperm’ler aras›nda da geçit oluflturmufl olabilece¤ini düflündürmektedir. Gnetopsida üyelerinin, fosillerinin bulunmay›fl› ve çok özel karakterler nedeD ‹ K tafl›malar› KAT niyle Angiosperm’lerin evriminde önemli ifllevleri oldu¤u ve evrimlerinin sonuna geldikleri düflünülür. SIRA S‹ZDE Bu s›n›f›n 3 ordosu vard›r. AMAÇLARIMIZ Ordo 1 Ephedrales SIRA S‹ZDE Filogeni: Bir taksonun ata soydan zaman içinde de¤iflikliklere u¤rayarak meydana gelmesi. D Ü fi Ü N E L ‹ M Entomogami: Ar›, kelebek, sinek gibi böceklerle S O R U tozlaflma. D‹KKAT N N ‹ki evcikli nadiren bir evcikli, yayg›n dallanm›fl çal›lard›r. Yapraklar pul fleklinde, K ‹ T A P klorofilsizdir. Tek familyas› ve cinsi vard›r: SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P Familia Ephedraceae (Denizüzümügiller) T E L E Vboylanabilen ‹ZYON Sürünücü veya t›rman›c›, zengin dallanma gösteren, 2 m’ye kadar çal›lar. Yapraklar ço¤unlukla dökülücü, karfl›l›kl› veya çevresel dizilmifl, kaidede az veya çok birleflmifl ve ço¤unlukla pul flekline indirgenmifltir (fiekil 4.12). Yar› küremsi ve dikdörtgenimsi kozala¤a benzeyen erkek üreme yap›lar oluflturur. Mik‹NTERNET rosporofilleri stamene benzemektedir. Ço¤unlukla yaprak koltuklar›nda, karfl›l›kl› veya nodyumlardan dairesel ç›kan 3-4 adet sürgün üzerinde, kozala¤›ms› yap›n›n ana ekseni üzerinde karfl›l›kl› dizilmifl 2-8 çift brakte bulunur. Alttaki 1 ve 2 çift k›s›r brakte d›fl›nda di¤erleri 1-8 stamensi yap›lar tafl›r (fiekil 4.12 a). Difli üreme organlar›n›, karfl›l›kl› dizilmifl veya nodyumlardan ç›kan 3-4 adet dalc›¤›n üzerinde kozala¤a benzeyen yap›lar meydana getirir. Kozala¤a benzeyen yap›n›n ekseni boyunca çok say›da brakte bulunur. En uçtaki periant ç›plak bir tohum tasla¤› tafl›r. Karpel ve brakteler etlenerek meyveya benzeyen yalanc› ve etli bir meyve olufltururlar (fiekil 4.12 b), iki çeneklidir. Ephedra L. (denizüzümü): Kuzey ve Güney Yar›mküre’de yay›l›fl gösteren 44 türü bulunur. E. campylopoda, E. distachya, E. major türleri ülkemizde yay›l›fl gösterir. TELEV‹ZYON ‹NTERNET fiekil 4.12 Ephedra a. erkek bitki, b. difli bitki. a b 86 Bitki Sistemati¤i Ordo 2 Welwitschiales Çap› 1 m’ye kadar büyüyebilen, havuç veya pancara benzeyen toprak alt› gövdeleri bulunur. Yapraklar karfl›l›kl›. Mikrosporofiller kozalaklarda verimsiz ovüllerle çevrilmifl, 1-2 çift brakte ile kapanm›flt›r. Fertil ovüller mikrosporofillerle beraber de¤ildir. Bu ordonun tek bir familyas› vard›r. Familia Welwitschiaceae ‹ki evcikli bitkiler. Karfl›l›kl› olan yapraklar› yerde sürünücü olup boylar› 3 metreye kadar uzayabilir. Çiçekler, yaprak dibine paralel enine s›ral› s›rtlar üzerindedir. Erkek üreme yap›lar›, karfl›l›kl› ve düzgün dizilmifl braktelerden meydana gelen kozalaklardad›r. Herbir difli üreme yap›s› bir kozalak pulu ile desteklenir ve küçük brakteye benzer iki yap› ile kapanm›fl tek bir nusellusdan oluflmufltur. Döllenme esnas›nda polen hortumuna karfl› bir de ovülden hortum uzanmas› ilginçtir. Tek cinsi olan Welwitschia Hook. Güneybat› Afrika çöllerinde yaflayan tek türü W. mirabilis Hook. ile temsil edilir. Ordo 3 Gnetales Çal›ms› ve sar›l›c› odunlu bitkiler. Yapraklar basit, karfl›l›kl› oval veya dik-dörtgenimsidir. Bitkiler iki evciklidir. Polen tafl›yan kozalaklar uzun ve ince yap›dad›r. Bu ordo tek familya içerir. Familia Gnetaceae D›fl görünüflleri bak›m›ndan Magnoliopsida’ya çok benzerler. Özellikle karfl›l›kl› dizilmifl, genifl ve a¤s› damarlanma gösteren yapraklar› önemlidir. Ço¤u sar›l›c›, nadiren de a¤aç ve çal› fleklinde bitkilerdir. K›sa bir sap› olan yapraklar›n Bennettitales’inkilerle ayn› yap›da stomalar bulunur. Çiçeksi yap›lar bazen erdifli bir çiçe¤i and›r›r. Çiçeksi yap›lar›n durumlar› yanal veya uçtad›r. Erkek çiçeksi yap›lar›n durumu uzun bir eksen üzerine almaçl› olarak dizilmifl küçük braktelerden oluflmufltur. Bazen eksenin uç k›sm›nda bir de difli çiçeksi yap› bulunur. Difli çiçeksi yap›lar bir kozalak görümünde olup kozala¤›n ekseninde bir çift brakte vard›r. Tohum taslaklar›nda birer brakte ve 2 tohum tasla¤› örtüsü bulunur. Olgunlukta tohum tasla¤› örtüleri etlenir ve böylece meyvemsi bir yap› ortaya ç›kar. Bu familyan›n tek bir cinsi olan Gnetum L., tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren 41 tür içerir. G. gnemon L., G. costatum K.Sch., G. edule Bl, önemli türleridir. 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) 87 Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler)’n›n genel özellikleri ve s›n›fland›r›lmalar›na iliflkin görüflleri aç›klayabiymek Tohumlu bitkiler, bitkiler evreninin en büyük ve en çok bilinen bölümüdür. Gametofit dölün ilkel gruplara oranla daha indirgenmifl olmas›, polen tanelerinin Gymnosperm’lerde tohum tasla¤› (ovül), Angiosperm’lerde stigma üzerine rüzgar, böcek, su vb. gibi tafl›y›c›lar ile tafl›nmas› önemli özelliklerindendir. Döllenmeden sonra tohum tasla¤›, tohuma dönüflür. Tohumlu bitkilerin s›n›fland›r›lmas›nda baz› araflt›r›c›lar klasik sistemlerde oldu¤u gibi Gymnospermae (Aç›k tohumlular) ve Angiospermae (Kapal› tohumlular) olarak tek divisioda toplanmalar› gerekti¤ini savunurken bir k›sm› da büyük gruplar›n birer divisio seviyesine yükseltilmesi gerekti¤ine inanmaktad›r. Gymnospermae (Aç›k Tohumlu Bitkiler)’nin genel özelliklerini tan›mlamak Gymnospermae ismi, karpelin tohumu sarmam›fl olmas› nedeniyle Yunanca Gymnos (aç›k) ve Sperma (tohum) sözcüklerinden türetilmifltir. Gymnosperm’ler, Fosil kay›tlara göre Devoniyen’den beri bulunmakta olup en çok çeflitlilik gösterdikleri devir, II. Zamanda Jura’d›r. Ço¤unlukla a¤aç veya a¤açc›k nadiren de çal› fleklinde tümüyle odunsu, genellikle herdemyeflil ço¤unlukla i¤nemsi yaprakl›d›rlar. Odun yap›lar›, gövdede bir daire üzerinde dizilmifl aç›k koleteral iletim demetleri içerirler. Bir veya iki evcikli bitkilerdir. Erkek kozalaklar›nda genellikle bir eksen etraf›nda dizilmifl mikrosporofiller ve onlar›n kar›n k›s›mlar›nda içinde polenleri tafl›yan mikrosporangiyumlar bulunur. Difli kozalak da genelde benzer flekilde bir eksen etraf›nda dizilmifl makrosporofiller ve onlar›n üst k›sm›ndaki iki adet tohum tasla¤›ndan oluflur. Tohum taslaklar›nda makrosporangiyumlar yer al›r. Tozlaflma rüzgarla, nadiren böceklerle olur. Döllenmeden sonra tohum tasla¤› örtüsü genellikle odunsu bir yap› kazan›r. Baz› gruplarda integüment etlenerek arillus ad› verilen ve meyvay› and›ran bir yap›ya dönüflür. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Gymnospermae’nin içerdi¤i gruplar›n s›n›fland›r›lmas›n› kavrayabilmek Kitab›m›zda Gymnospermae 3 classis (Cycadopsida Coniferopsida, Gnetopsida) alt›nda de¤erlendirilmifltir. Cycadopsida 3 ordo (Pteridospermales, Cycadales, Bennettitales), Coniferopsida 3 ordo (Cordaitales, Ginkgoales, Coniferales), Gnetopsida 3 ordo (Ephedrales, Welwitschiales, Gnetales)’da incelenmifltir. Gymnospermae’nin önemli gruplar›n›n, özellikle yurdumuzdaki örneklerini tan›yabilmek. Pteridospermales, Bennettitales ile Cordaitales’in tüm üyeleri günümüzde yaflamamaktad›rlar. Cycadales az say›da, Ginkgoales ise bir türle temsil edilmekte olup ço¤u fosil formlar› içeren ordolard›r. Bu gruplar›n yaflayan türleri yurdumuzda do¤al olarak yaflamamaktad›r, ancak park ve bahçelerde görülebilirler. Yurdumuzda bugün önemli ormanlar› oluflturan Gymnosperm’ler Coniferales üyeleridir. Bu bitkilerin ço¤u da Pinaceae ile Cupressaceae familyalar›nda toplanm›fllard›r. Pinaceae’den Pinus (Çam), Cedrus (Sedir), Abies (Köknar), Picea (Ladin) önemli Gymmosperm’lerimizdir. 88 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m 1. Pteridospermales üyelerinde erkek organlar›n topland›¤› çan fleklindeki kümelere ne ad verilir? a. sinangiyum b. kupula c. arillus d. arkegoniyum e. karpel 6. Dört yüzlü ve her yüzünde bir stoma bant› olan yapraklar içeren cins hangisidir? a. Cedrus b. Cupressus c. Abies d. Picea e. Pinus 2. Willamsonellia cinsi hangi ordoda yer al›r? a. Coniferales b. Cycadales c. Bennettitales d. Ginkgoales e. Cordaitales 7. K›z›lçam›n bilimsel ismi nedir? a. Pinus pinea b. Pinus brutia c. Pinus nigra d. Pinus halepensis e. Pinus sylvestris 3. Ginkgo biloba’da tohum tasla¤› örtüsünün d›fl k›sm›n›n etlenmesi, iç k›sm›n›n sertleflmesi sonucunda hangi tip meyveye benzeyen tohumlar oluflur? a. Bakka b. Drupa c. Aken d. Folikül e. Bileflik meyve 8. Afla¤›dakilerden hangisi bir Ard›ç türüdür? a. Ginkgo biloba b. Cupressus sempervirens c. Juniperus excelsa d. Araucaria excelsa e. Picea orientalis 4. Hangi yap›lar Gymnosperm’lerde bir eksen üzerinde imbrikat dizilerek erkek kozalaklar› oluflturur? a. Stamen b. Makrosporofil c. Trofofil d. Megasporofil e. Mikrosporofil 5. Afla¤›dakilerden hangisi Kuzey Anadolu’nun bat›s›nda yay›l›fl gösterir? a. Abies normanniana ssp. nordmanniana b. Abies nornmanniana ssp. bornmüllerina c. Abies cilicica d. Picea orientalis e. Pinus halepensis 9. Dünyan›n en uzun boylu Gymnosperm türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Pinus nigra b. Sequoia sempervirens c. Taxus baccata d. Pinus halepensis e. Abies nordmanniana 10. Afla¤›dakilerden hangisi Abies ile Cedrus’un ortak özellikleridir? a. Yapraklar›n›n alt›nda 2 stoma bant› olmas› b. Çal› olmalar› c. Kozalaklar›n afla¤›ya dönük olmas› d. Yapraklar›n›n ayn› noktadan gruplar halinde ç›kmas› e. Kozalak pullar› döküldükten sonra eksenin dik olarak dallarda kalmas› 4. Ünite - Spermatophyta (Tohumlu Bitkiler), Gymnospermae (Aç›k Tohumlular) 89 Okuma Parças› Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Gymnosperm’ler, özellikle de kozalakl›lar yeryüzünün önemli ormanlar›n› oluflturan bitkilerdir. Enlem ve yükseklik olarak yaflad›klar› yerler, ›l›man, yaprak dökücü bitkilerin üzerindeki kuflakt›r. Buralarda ekosistemin egemen bitkilerini olufltururlar ve ekosistemleri kontrolleri alt›nda tutarlar. Kozalakl›lar›n önemli di¤er bir özelli¤i de, ekononomik yararlar›d›r. Sert, dayan›kl› olmas› nedeni ile odunlar›ndan mobilya, direk, inflaat malzemesi, kaplama maddesi gibi kullan›mlarda yararlan›lmaktad›r. Ayr›ca odunlar›ndan elde edilen reçine de kullan›lmaktad›r. Yurdumuzda geliflen Pinus brutia (k›z›lçam)’n›n gövdeleri çizildi¤inde, yaray› kapatmak için oleoresin (uçucu ya¤ ve reçine) oluflturur. Terementi-çam sak›z› denilen bu madde terebenthina ad› ile bilinen bir drog’tur. Oleoresinin kuru distilasyonu ile elde edilen uçucu ya¤ vernik, cila, boya ve pomat yap›m›, parfümeri ile insektisitlerin yap›m›nda kullan›l›r. Yine colophonium denen madde, yak› yap›m›nda kullan›l›r. Çam, sedir, ard›ç odunlar›n›n kapal› f›r›nlarda, düflük ›s›larda kuru distilasyonu ile katran denen madde de elde edlir. F›st›k çam›ndan elde edilen f›st›k da önemli bir besin maddesidir. Ayr›ca yerli ya da yabanc› birçok bitki süs bitkisi olarak peyzajda kullan›lmaktad›r. Yurdumuz ormanlar›n›n büyük bir bölümü, kozalakl›lardan oluflmaktad›r. Do¤al dengenin ve zenginli¤in önemli bitkileridirler. Ancak özellikle Ege ve Akdeniz bölgelerindeki çam ormanlar› baflta insan kaynakl› olan yang›nlarla önemli ölçüde zarar görmektedirler. 1. a 2. c 3. b 4. e 5. b 6. d 7. b 8. c 9. b 10.e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo 1. Pteridospermales (Pteridospermophyta)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo 3. Bennettitales (Cycadeoidophyta)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo 2. Ginkgoales (Ginkgophyta)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Gymnospermlerin Genel Özellikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Taxodiaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Pinaceae (Çamgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 90 Bitki Sistemati¤i S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Tohum, dinlenme halindeki embriyo, testa (tohum kabu¤u) ve endosperm (Angiosperm’lerdeki besi doku)’den oluflur. ve bitkiler evrenindeki en önemli yap›lardan biri, üreme ve yay›lma organ›d›r. Tohum, Spermatophyta üyelerine neslin devam› aç›s›ndan olumsuz çevre flartlar›ndan korunmada oldu¤u gibi büyük üstünlük sa¤lam›flt›r ve böylece yeryüzüne egemen olmufllard›r. S›ra Sizde 2 Cedrus libani’den sedir ya¤›, baz› Juniperus türlerinden ard›ç ya¤› elde edilir. Pinus pinea’n›n tohumlar› ise ya¤ bak›m›ndan zengindir. Tüm bunlar›n yan› s›ra do¤al denge içindeki ifllevleri nedeniyle de oldukça önemlidirler. S›ra Sizde 3 Ülkemizde salon ve d›fl mekanlarda süs bitkisi olarak yetifltirilen Cycas’›n Avustralya, Japonya, Çin, Hindistan ve Madagaskar’da do¤al yay›l›fl gösteren 97 türü vard›r. S›ra Sizde 4 Abies yapraklar› yass›d›r ve alt yüzeylerinde gümüfl rengi iki stoma band› bulunur. Picea yapraklar› ise dört yüzlüdür ve her yüzünde birer stoma band› vard›r. Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Abbayes, H., Chadefaud, M., Ferre, Y., Feldmann, J.,Gaussen, H.,Grasse, P. P., Leredde,M.,C., Ozenda, P., Pevot,A.R. (1963). Botanique. Paris: Masson. Akman, Y., Keteno¤lu, O., Kurt,L., Güney, K. (2003). Gymnospermae. Ankara: An›l Ka¤›tç›l›k A.fi. Anflin, R., Özkan, Z. C. (1993). Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) Odunsu Taksonlar. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniv. Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 1. Edinburgh: Edinburg Univ. Press Eliçin, G. (1970). Türkiye’de Sar›çam (Pinus silvestris L.)’›n Ekolojik Alttürü. ssp. kochiana (Klotz.) Eliçin. ‹st. Univ.Orman Fak. Der. Ser. A. 20 (2): 289-299. Engler, A. (1960). Die natürlichen Pflanzen Famillien. Band 13. Berlin: Duncker & Humblodt Kasapl›gil, B. (1978). Past and Present Pines of Turkey. Phytologia. 40 (2): 99-199. Kayac›k, H. (1961). Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel Sistemati¤i. I- Gymnospermae (Aç›k Tohumlular). ‹st.Univ.Orman Fak. Yay.1105/98, ‹stanbul. Mauseth, J. D. (1998). Botany. Boston: Jones and Bartlet. Mirov, V. T. (1967). The Genus Pinus. New York: Ronald Press. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. Sporne, K. R. (1971). The Morphology of Gymnosperms. London: Hutchinson University Library. Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasötik Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78. Ankara: Ankara Univ. Zeybek, N. (1972). Tohumlu Bitkilerin (Spermatophyta) Sistemati¤i. Aç›k Tohumlular (Gymnospermae). Ege Üniv. Fen Fak.Yay. 45. ‹zmir: Ege Üniv. Zeybek, N., Zeybek, U., Sayg›ner, B. (2003). Farmasötik Botanik.Velia¤agil Süs Bitkiler Kitaplar Serisi. No. 11.Yalova. 5 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin genel özelliklerini belirleyebilecek, Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabilecek, Magnoliopsida s›n›f›n›n genel özelliklerini tan›mlayabilecek, Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Magnoliidae’nin özelliklerini s›ralayabilecek, Magnoliidae alt s›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al olarak yay›l›fl gösteren veya çeflitli flekillerde kullan›lan üyelerini tan›yabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Angiospermae (Kapal› Tohumlular) • Magnoliopsida (Çift Çenekliler) • Magnoliidae • Magnoliidae Familyalar› • Magnoliidae Cins ve Türleri ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae • G‹R‹fi • ANGIOSPERMLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ • ANGIOSPERMAE (KAPALI TOHUMLU B‹TK‹LER)’N‹N SINIFLANDIRILMASI • CLASSIS MAGNOLIOPSIDA (DICOTYLEDONES, DICOTYLEDONEAE) • SUBCLASSIS I. MAGNOLIIDAE Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae G‹R‹fi Angiospermler (Kapal›, Örtük Tohumlular), günümüzde çok farkl› boyutlardaki yap› ve formlar›yla, ola¤anüstü tür zenginli¤i ile temsil edilen bitki grubudur. Çevremizde gördü¤ümüz bitki türlerinin çok büyük bir k›sm› kapal› tohumlu bitkilerdendir. Yaklafl›k 250.000 Angiospermae üyesi bilinmekle beraber, bu say› her geçen gün daha da artmaktad›r. Çeflitli araflt›r›c›lar kapal› tohumlu bitkileri Angiospermae, Magnoliophyta, Anthophyta (Çiçekli Bitkiler) adlar› ile ifade etmifllerdir. Kapal› tohumlu bitkiler, ilk defa Kretase’nin bafl›nda ya da Jura’n›n sonunda görülmüfllerdir. Güneydo¤u Asya-‹ndomalazya tropiklerde ortaya ç›kt›klar› ve bugünkü yay›l›fllar›na Antartik kara iliflkileri ile ulaflm›fl olduklar› yönündeki görüfl yayg›n olarak desteklenmektedir. Buna karfl›l›k, Holoarktik bölgede ortaya ç›kt›klar› ve buradan güneye do¤ru göç ettikleri yönünde farkl› bir görüfl de vard›r. ANGIOSPERMLER‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ Angiosperm’lerin di¤er bitki gruplar›ndan daha geliflmifl olan organlar›, çevre koflullar›na daha iyi uyum sa¤lamalar›na neden olmufltur. Angiosperm’lerin Gymnosperm’lerden üstün olan baz› özelliklerini afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz: Angiosperm çiçe¤inde tozlaflma ve döllenme büyük oranda güvence alt›ndad›r. Embriyoyu içeren tohum tasla¤›n› (ovul), d›fl etkilerden daha iyi korunmas›n› sa¤layan karpel veya karpellerden oluflan kapal› bir örtü (pistil) vard›r ve daha sonra bundan meyve oluflur. Bunlar›n yan›nda Gymnosperm’lerin iletim demetlerinde sadece trakeidlerin bulunmas›na karfl›n, Angiosperm’lerin odun dokular›nda (ksilem) trakeidlerin yan›nda, trakeler de bulunmaktad›r. Ayr›ca, Gymnosperm’lerin soymuk dokusunda (flöem) sadece kalburlu hücreler bulunurken, Angiosperm’lerde bunlar›n yan›nda, arkadafl hücreleri de bulunmaktad›r. Ancak en önemli farkl›l›k, Gymnosperm’lerde daha yekdüze olan üreme organlar› (kozalak ya da kozalak benzeri yap›lar) yerine, ola¤anüstü çeflitlilikteki çiçeklere sahip olmalar›d›r. Gymnosperm’lerin yaflayan tüm üyeleri odunsu bitkiler olmas›na karfl›l›k, Angiosperm’lerde odunsular›n yan›nda çok say›da otsu bitkiler de bulunmaktad›r. Görülebilece¤i gibi, Angiosperm’lerde Gymnosperm’lere oranla; özellikle efleysel üreme organlar›nda ve anatomik yap›lar›nda büyük de¤iflimler olmufltur. Holoarktik: Avrupa, Asya ve Amerika k›talar›n›n kuzey yar›küredeki bölgeleri 94 Bitki Sistemati¤i SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ Mbüyük çeflitlilik göstermeleri nedeni ile çok de¤iflik özelliklere Angiosperm’ler sahiptirler. Gruplara göre büyük bir çeflitlilik görülmekle birlikte, baz› genel özellikler de belirgindir. S O R U fiimdi bunlar› alt bafll›klar halinde inceleyelim. S O R U Angiospermlerde Vejetatif Organlar D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Angiosperm’lerin Gymnosperm’lere oranla geliflmifl vejetatif ve generatif özellikleri bu SIRA S‹ZDE grup üyelerine nas›l bir avantaj sa¤lar? Kök ve gövde yap›lar› çok farkl›d›r. Hemen hemen tüm gövde tipleri görülür. Dallanma genellikle simpodial veya monopodiald›r. SIRA S‹ZDE Yapraklar çok de¤iflik flekillerde olmakla birlikte, genel olarak bir yaprak, aya (lamina), sap (petiol) ve k›n (vagina)’dan oluflur (fiekil 5.1). Ayr›ca yapra¤›n gövdeye ba¤land›¤› yerde 2 adet de kulakç›k (stipül) bulunabilir. Bir yaprakta bu AMAÇLARIMIZ k›s›mlar›n hepsi olabilece¤i gibi, bunlardan bir ikisi eksik de olabilir. Damarlanma ise ço¤unda a¤s›d›r. Ancak Liliopsida (Monocotyledoneae) üyelerinde paraleldir. N N K ‹ T A P K ‹ T A P fiekil 5.1 a. Basit b. bileflik yapraklar ve k›s›mlar›. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET Yaprakc›k Aya (Lamina) Kulakç›k (Stipul) (a) Sap (Petiol) (b) Angiospermlerde Üreme Organlar› Çok farkl› çiçekleri vard›r. Çiçekler tek tek ya da çiçek durumlar›nda olabilirler. Tipik bir çiçek d›fltan içe do¤ru bafll›ca 4 halkadan meydana gelmifltir (fiekil 5.2). Bunlar kaliks (çanak yapraklar, bir teki sepal), korolla (taç yapraklar, bir teki petal), andrekeum (erkek organlar toplulu¤u, bir teki stamen) ve ginekeum (difli organlar toplulu¤u, bir teki pistil)’ dur. Tüm bu k›s›mlar reseptakulum (talamus, torus) ad› verilen çiçek tablas› üzerinden ç›karlar ve çiçek bitkiye pedisel ad› verilen bir sapla ba¤lanm›flt›r. Genel olarak her bir çiçek brakte denilen bir tafl›y›c› yapra¤›n koltu¤undan ç›kar. 95 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae fiekil 5.2 Angiosperm çiçe¤inin k›s›mlar›. Sepal (Tümü kaliks) Stamen (Tümü andrekeum) Petal (Tümü korolla) Pistil (Tümü ginekeum) Çiçe¤in en d›fl halkalar›n› oluflturan kaliks ve korolla, periant› (çiçek örtüsü) meydana getirir. Baz› bitkilerde ise periant bulunmayabilir. Genellikle periant kaliks ve korolla farkl›laflmas› gösterdi¤i halde, bazen göstermeyebilir. Böyle kalikskoralla farkl›laflmas› göstermeyen perianta, perigon ad› verilir. Perigonun bir tek yapra¤› ise tepal ad›n› al›r. Periant halkas›nda yer alan parçalar›n ayr›k ve birleflik SIRA S‹ZDE olmalar› da önemlidir. Perianttan sonra, erkek organlar toplulu¤u olan andrekeum gelir. Andrekeum, bir veya birkaç dairede (genellikle 2) dizilmifl stamenlerden Doluflmufltur. Her bir Ü fi Ü N E L ‹ M stamen filament (ipçik) ve anter (baflc›k) olmak üzere 2 k›s›mdan meydana gelmifltir. Anter, tipik olarak verimsiz bir doku olan konnektifle birbirine ba¤l› 2 teS O R U kadan ibarettir. Tekalar›n her biri ise 2 polen kesesi içerir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Her bir stamen, 4 sporangiyumlu bir mikrosporofile karfl›l›k gelir. D ‹ K K A T D‹KKAT Polen kesesindeki polen ana hücresi önce mayoz, bunu takiben de mitoz böSIRA S‹ZDE lünme ile polen tanelerini, mikrogametofitleri meydana getirir. Polenler genellikle küresel, oval, oblong flekillidirler (fiekil 5.3). AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET a a a b b b N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ fiekil 5.3 Polenler K ‹ T A P a. Spartium junceum (Ifl›k Mikroskobu), b. Salvia veneris TELEV‹ZYON (Taramal› Elektron Mikroskobu) ‹NTERNET SIRA S‹ZDE 96 SIRA S‹ZDE Bitki Sistemati¤i Apokarpi: Pistillerin ayr› ayr› D Ü fi Ü N E L ‹ M bulunmas›. Tipik bir çiçe¤in son halkas›n› oluflturan ginekeum, pistil ad› verilen yap›larD Ü fi Ü N E L ‹ M dan meydana gelmifltir. Bir pistil ise ovaryum (yumurtal›k), stilus (boyuncuk) ve stigma (tepecik) olmak üzere 3 farkl› k›s›mdan oluflmufltur. ‹lkel üyelerde apoS O R U karpi, geliflmifllerde sinkarpi görülür. Sinkarpi: Pistillerin kendi aralar›nda birleflerek d›fltan O yap› R U görünümünde tekSbir oluflu. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Gerçekte pistil, makrosporofillerin kendi üzerine kapanmas›yla oluD ‹ KGymnosperm’lerdeki KAT flur. Böylece Angiosperm’lerin en belirleyici karakteri olan tohum tasla¤›n›n karpel taraf›ndan sar›lmas› gerçekleflir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Ovaryumun ve dolay›s› ile ginekeumun çiçe¤in di¤er organlar›na göre konumlar› farkl›d›r. Buna göre 3 farkl› ovaryum durumundan söz edilir. Bunlar: AMAÇLARIMIZ • Üst durumlu ovaryum (çiçek hipogin), • Orta durumlu ovaryum (çiçek perigin) ve K ‹ T A Povaryum (çiçek epigin)’dur. • Alt durumlu Ovaryumun içinde ise çok çeflitli düzenlenifle sahip tohum taslaklar› (ovuller) bulunur. Ovaryum içindeki plasenta dokusuna ba¤l› olan tohum taslaklar›n›n T E L E V ‹ Z Yplasentasyon ON bu düzenlenifline ad› verilir. Tohum taslaklar› d›flta, d›fl ve iç integüment diye bilinen iki tabaka (örtü zarlar›) ile nusellus dokusu içindeki embriyo kesesinden oluflmufltur. Çiçekler hem erkek hem de difli üreme organlar›n› birlikte tafl›yorsa hermafro‹NTERNET dit, monoklin veya erdifli çiçek olarak adland›r›l›rlar. Sadece erkek veya difli üreme organlar›na sahip çiçeklere ise tek efleyli veya diklin çiçek denir. Bir bitki tek efleyli çiçeklere sahip ise dioik (iki evcikli), çift efleyli veya iki ayr› cinse ait efleyli çiçeklere sahip ise monoik (tek evcikli) ad›n› al›r. Monoik bitki tek efleyli çiçekleri tafl›yorsa monoik diklin durumundan söz edilir (fiekil 5.4). Monoik bitkiler hem erdifli, hem de tek efleyli çiçekler tafl›yabilirler (Poligami). fiekil 5.4 Çiçek ve bitkilerdeki efley da¤›l›m›. Erkek bitki Difli bitki D‹O‹K-‹ki evcikli Çiçekler erdifli Çiçekler ayr› efleyli (Monoik diklin) MONO‹K-Bir evcikli Polenlerin stigma üzerine çok de¤iflik yollarla tafl›nmas› tozlaflma olarak adland›r›l›r. Bu tafl›nma flekilleri flunlard›r: • Anemofili: Rüzgârla tafl›nma, • Hidrofili: Su ile tafl›nma (hidrofili) ve • Zoofili: Hayvanlar ile tafl›nma. Zoofilide polenler böceklerle tafl›n›rsa entomofili, kufllar ile tafl›n›rsa ornithofili, yarasa ile tafl›n›rsa cheiropterofili, insanlar ile tafl›n›rsa antropofili ad› verilir. 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae 97 Polen yap›s› ile bu tozlaflma flekilleri aras›nda belirgin bir uyum geliflmifltir. Örne¤in; rüzgârlarla tozlaflan anemogam bitkilerdeki polenler, hem tozlaflmay› güvence alt›na almak için çok fazla ve hem de oldukça hafiftirler. Hayvanlarla tozlaflan zoogam bitkilerde ise polenler yap›flkan ve pürüzlü bir yüzeye sahiptirler. Ayr›ca polenleri tutan stigma da özel bir yap›ya sahiptir ve bu yap› bitki gruplar›nda farkl›l›klar gösterir. Buradaki farkl›l›klar kendine döllenmeyi (otogami) önlemeye yöneliktir. Ayr›ca stigma, polenlerin tutunma ve çimlenmesine elveriflli maddelerle de kaplanm›flt›r. Kendine döllenme(otogami): Bir çiçekteki polenlerin ayn› çiçekteki yumurta ile birleflmesi. Kapal› tohumlularda polen yap›lar› ve tozlaflma flekilleri aras›ndakiSIRA nas›lS‹ZDE bir iliflki vard›r? Polen tanesi, stigma üzerine ulaflt›ktan sonra çimlenerek polen hortumunu D Ü fi Ü N E L ‹ M (polen tübünü) oluflturur. Stilustan geçen polen hortumu embriyo kesesine girer. Tohum tasla¤›n›n döllenip geliflmesi sonucu oluflan yap›ya tohum ad› verilir. ToS O R U gömle¤i) ile hum bafll›ca; d›flta, integümentlerin geliflimi ile oluflmufl testa (tohum içte triploid endosperm hücresinin oluflturdu¤u endosperm dokusu içinde bulunan embriyodan oluflmufltur. D‹KKAT Embriyoyu saran endosperm (besi doku) ise SIRA S‹ZDE baz› bitkilerde (örne¤in, Leguminosae üyeleri) kotiledonlarda bulunur (fieAMAÇLARIMIZ ‹lk yapraklar kil 5.5). Daha ilkel bitkilerde bulunan nusellus ise, di¤er gruplarda tüK ‹ T A P Radikula Tohum müyle ortadan kalkt›¤› (Kökçük) kabu¤u halde, çok nadir hallerde (Testa) Kotiledon ya iyi geliflmifl ya da ince (Endosperm) TELEV‹ZYON bir tabaka halinde kal›r. Bu durumda nusellus, perisperm ad›n› al›r. ‹NTERNET Tohumun as›l önemli k›sm›n› oluflturan ve gelecekte yeni bir bitkiyi verecek olan embriyoda; kotiledonlar (çenekler), plumula (ilk vejetasyon noktas›), radikula (kökçük) ve radikula ile plumula aras›nda kalan bölge, hipokotil bulunur. Kotiledonlar›n say›s› genel olarak dikotillerde 2, monokotillerde ise 1’dir. Monokotillerdeki kotiledonlar›n birinin daha sonra köreldi¤i kabul edilir. Embriyo uygun koflullar bulunca çimlenir ve yeni bitkiyi verir. Tohum tasla¤› döllenme sonucu tohuma dönüflürken, içinde bulundu¤u yumurtal›kta karpeller geliflir ve meyve oluflur. Tohumlar› koruyan meyvenin yap›s›na bazen çiçek tablas› (reseptakulum) ve hatta periant kat›labilir. Meyveler çok de¤iflik yap› ve tiptedirler. Tipik bir meyve bafll›ca 3 k›s›mdan oluflmufltur: • D›flta koruyuculuk ödevi gören eksokarp, • Ortada mezokarp ve • ‹çte endokarp. Meyveler genel olarak üç grup halinde toplanabilir: Tek pistilli bir çiçekten (sinkarp ovaryumdan) meydana gelmifl basit meyveler, çok pistilli bir çiçekten (apokarp ovaryumdan) meydana gelmifl küme (agregat) meyveler, çok çiçek 2 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT fiekil 5.5 Tohum SIRA yap›s›. S‹ZDE Fasulye (Phaseolus vulgaris) AMAÇLARIMIZ tohumu. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 98 Bitki Sistemati¤i içeren bir çiçek durumundan meydana gelmifl bileflik meyveler. Basit meyveler de, kendi aras›nda aç›lan kuru meyveler, aç›lmayan kuru meyveler ve etli meyveler bafll›klar› alt›nda s›n›fland›r›labilir. ANGIOSPERMAE (KAPALI TOHUMLU B‹TK‹LER)’N‹N SINIFLANDIRILMASI SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Angiospermae, kitab›m›zda Cronquist (1968, 1981)’in s›n›fland›rma sistemine göre incelenecektir. Bu sistem, morfolojik, anatomik, sitolojik, embriyolojik, palinolojik, biyokimyasal ve paleobotanik bulgulara dayand›r›larak gelifltirilmifltir. ÖzellikSIRA S‹ZDE le hayvanlar›n yemesine karfl› bitkilerin oluflturduklar› kimyasal bileflikler ve bunlar›n bitki gruplar›ndaki evrimle iliflkili da¤›l›fllar› da araflt›r›larak sisteme dahil edilmifllerdir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Kitab›m›zda, daha önceki bölümde oldu¤u gibi, öncelikle yurdumuzdaki do¤al, daha sonra da do¤al olmayan önemli bitkilerin sistemati¤i ve bu bitkilere ait S O R U bilgiler verilecektir. Angiosperm’lerin iliflkin bu bölümde, yurdumuz do¤as›nda yer almayan D ‹ K Ks›n›fland›r›lmas›na AT ancak ö¤renilmesi gereken bitkilere ait bilgiler sadece isim olarak, yurdumuzda yaflayanlar ise, cins ve tür düzeyinde, olabildi¤ince resimleriyle birlikte tan›t›lmaya çal›fl›lm›flt›r. N N SIRA S‹ZDE Bu sisteme göre, Kapal› Tohumlu Bitkiler (Angiospermae) içinde iki Classis yer al›r: AMAÇLARIMIZ • Classis: Magnoliopsida (Çift çenekliler) • Classis: Liliopsida (Tek çenekliler) Ünitemizde s›n›f›n›n genel özelliklerini verdikten sonra, ilk altK ‹ T Magnoliopsida A P s›n›f›n› inceleyece¤iz. CLASSIS ( DICOTYLEDONES, T E L E MAGNOLIOPSIDA V‹ZYON DICOTYLEDONEAE) Magnoliopsida s›n›f›, çift çenekli bitkileri içerir, bu nedenle eski y›llarda Dicotyledones, Dicotyledoneae olarak da adland›r›lm›flt›r. Kitab›m›zda bu üniteden bafl‹ N T E R N E T üç ünitede, Magnoliopsida s›n›f›n›n s›n›fland›rmas› ile, ülkelayarak önümüzdeki mizdeki yay›l›fl aç›s›ndan önemli örneklerini inceleyece¤iz (Tablo 5.1). Magnoliopsida S›n›f›n›n Özellikleri Odunlu veya otsu bitkilerdir. Odunlularda ve otsular›n ço¤unda kök ve gövdeler sekonder büyüme gösterir. Olgun kök sistemi ya primer veya adventif veya her ikisidir. Otsu türlerde gövde iletim demetleri aç›k veya nadiren kapal›, iletim sistemi kök, gövde ve yapraklarda genel olarak iyi geliflmifl, fakat baz› eski gruplarda daha az geliflmifltir. Yapraklar tipik a¤s› damarl›, petiollu ve genifl laminal›d›r. Çiçek k›s›mlar› belirgin say›da oldu¤u zaman tipik olarak 5, seyrek olarak 4, nadiren 3 ve di¤er say›lardad›r. Kotiledonlar 2, nadiren 1, 3 veya 4’ tür. Bu s›n›f›n (Classis) 6 alts›n›f› (Subclassis) vard›r. Bu alt s›n›flar, ilkelden geliflmifllere do¤ru afla¤›daki fleklide s›ralanm›flt›r: • Subclassis I Magnoliidae • Subclassis II Hamamelidae • Subclassis III Caryophylidae • Subclassis IV Dilleniidae • Subclassis V Rosidae • Subclassis VI Asteridae 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae CLASSIS MAGNOLIOPSIDA Subclassis I. Magnoliidae Ordo Magnoliales Familia Magnoliaceae Ordo Laurales Familia Lauraceae Ordo Piperales Familia Piperaceae Ordo Aristolochiales Familia Aristolochiaceae Ordo Nymphaeales Familia Nymphaeales Ordo Ranunculales Familia Ranunculaceae Familia Berberidaceae Ordo Papaverales Familia Papaveraceae Familia Fumariaceae Subclassis II. Hamamelidae Ordo Hamamelidales Familia Platanaceae Familia Hamamelidaceae Ordo Urticales Familia Ulmaceae Familia Cannabaceae Familia Moraceae Familia Urticaceae Ordo Juglandales Familia Juglandaceae Ordo Fagales Familia Fagaceae Familia Betulaceae Ordo Casuarinales Familia Casuarinaceae Subclassis III. Caryophyllidae Ordo Caryophyllales Familia Cactaceae Familia Chenopodiaceae Familia Amaranthaceae Familia Portulacaceae Familia Caryophyllaceae Ordo Polygonales Famalia Polygonaceae Ordo Plumbaginales Familia Plumbaginaceae Subclass IV.Dilleniidae Ordo Dilleniales Familia Paeoniaceae Ordo Theales Familia Theaceae Familia Clusiaceae Ordo Malvales Familia Tiliaceae Familia Sterculiaceae Familia Malvaceae Ordo Nepenthales Familia Nepenthaceae Familia Droseraceae Ordo Violales Familia Cistaceae Familia Violaceae Familia Tamaricaceae Familia Cucurbitaceae Familia Begoniaceae Ordo Salicales Familia Salicaceae Ordo Capparales Familia Capparaceae Familia Brassicaceae Ordo Ericales Familia Ericaceae Ordo Primulales Familia Primulaceae Subclassis V. Rosidae Subclass VI. Asteridae Ordo Rosales Ordo Gentianales Familia Crassulaceae Familia Apocynaceae Familia Rosaceae Familia Asclepiadaceae Ordo Fabales Ordo Solanales Familia Mimosaceae Familia Solanaceae Familia Caesalpiniaceae Familia Convolvulaceae Familia Fabaceae Familia Cuscutaceae Ordo Proteales Ordo Lamiales Familia Elaeagnaceae Familia Boraginaceae Ordo Myrtales Familia Verbenaceae Famili Myrtaceae Familia Lamiaceae Familia Punicaceae Ordo Plantaginales Ordo Rhizophorales Familia Plantaginaceae Familia Rhizophoraceae Ordo Scrophulariales Ordo Cornales Familia Oleaceae Familia Cornaceae Familia Scrophulariaceae Ordo Euphorbiales Familia Orobanchaceae Familia Euphorbiaceae Familia Pedaliaceae Ordo Rhamnales Familia Bignoniaceae Familia Vitaceae Ordo Campanulales Ordo Linales Familia Campanulaceae Familia Linaceae Ordo Rubiales Ordo Sapindales Familia Rubiaceae FamiliaHippocastanaceae Ordo Asterales Familia Aceraceae Familia Asteraceae Familia Anacardiaceae Familia Rutaceae Familia Zygophyllaceae Ordo Geraniales Familia Geraniaceae Ordo Apiales Familia Araliaceae Familia Apiaceae 99 Tablo 5.1 Magnoliopsida s›n›f›n›n bu kitapta ifllenecek familyalar›n›n Cronquist sistemine göre s›n›fland›r›lmas›. 100 Bitki Sistemati¤i SUBCLASSIS I. MAGNOLIIDAE Magnoliidae, geliflmifl gruplara çok yak›n akrabal›¤› olmayan, bir veya çok karakteri ile ilkel olan bitkilerin topland›¤› bir gruptur. Çiçekleri hipogin, sepal ve petaller farkl›laflmam›fl veya sadece sepalli ve nadiren tepaller bilefliktir. Bazen çiçekler çok indirgenmifl ve periants›zd›r. Stamenler ço¤unlukla çok, daha seyrek olarak az, sarmal veya dairesel dizilimli, belirgin olarak filament ve anterlere ayr›lmam›flt›r. Ginekum ço¤unlukla apokarp (monokarp), nadiren sinkarpt›r. Embriyo çok küçük, bazen büyük ve hatta tohumu doldurur. Üyelerinin ço¤unda benzil-iso-kinolin veya aporfin alkoloidleri, baz›lar›nda ise di¤er alkoloidler bulunur. Bazen tanenli maddeler, nadiren ellagik asit, bazen siyanogenik maddeler üretilir, ancak iridoid bileflikler üretilmez. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 3 MagnoliidaeSIRA alts›n›f›nda S‹ZDE yer alan ve ekonomik öneme sahip üç bitkinin ad›n› ve kullan›m alanlar›n› yaz›n›z. D Ü fi 8 Ü Nordo, E L ‹ M 39 familya ve yaklafl›k 12.000 tür içerir. Bunlardan MagnoliaBu alts›n›f les, Laurales, Ranunculales, türlerin üçte ikiden fazlas›n› bar›nd›r›r. S O R U Ordo Magnoliales Periant çok belirgin sepal-petal farkl›laflmas› gösterir veya perigon fleklindedir. ÇiD‹KKAT çek k›s›mlar› sarmal veya dairesel diziliflli; ›fl›nsal simetrili, periant veya perigon parçalar› ayr›k; stamenler çok say›da ve bas›k yap›l›, filament anter ve konnektif farkSIRA S‹ZDE Karpeller 1- çok say›da, serbesttir. Ovaryum üst durumludur. l›laflmas› göstermez. Yaflayan Angiosperm’lerin en ilkellerini olufltururlar. Son y›llarda bulunan Archaeanthus linnenbergeri fosilinin; Magnolia ile Liriodendron’a çok benzediAMAÇLARIMIZ ¤i görülmüfltür. N N Familia Magnoliaceae (Manolyagiller) K ‹ T A P Herdem yeflil veya yaprak dökücü a¤açlar veya çal›lard›r. Yapraklar almaçl› diziliflli, basit, tam kenarl›, sapl›, stipüllüdür. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrili, tek, dal uçlar›nda veya yaprak koltuklar›nda, tomurcukken bir brakte ile sar›lm›flt›r. Periant TELEV‹ZYON ço¤unlukla kaliks-korolla farkl›laflmas› gösterir. Sepal 3, petal 6- çok ve ikisi de sarmal veya dairesel dizilifllidir. Stamenler çok say›da, sarmal diziliflli, anterler 2 odac›kl›, boyuna yar›klarla aç›l›r. Ginekeum saps›z veya bir ginofor ucunda, çok ‹ N T E Rsarmal NET pistilli, pistiller dizilifllidir. Ovaryum üst durumlu 1 lokuluslu, 1 karpelli, 1çok tohum taslakl›d›r. Meyve folikül, samara veya bakkad›r. Tohumlar küçük embriyolu etli ve bol sulu endospermlidir. 12 cins ve 220 den fazla türü vard›r. Yay›l›fl› Güneydo¤u Asya ve Malezya’n›n do¤usu ile Kuzey Amerika’n›n güneyinden Bat› Hint Adalar› ve Brezilya’n›n güneyine kadard›r. Süs a¤açlar› olarak kullan›l›r ve kerestesinden yararlan›l›r. Magnolia L.: 30 m kadar büyüyebilen herdem yeflil veya yaprak döken a¤aç veya a¤açc›klard›r. Çiçek örtüsü perigon fleklinde, 3 dairede dizilmifl 9 parçal›, stamenler k›sa filamentlidir. Meyve foliküldür. 80 kadar türü bulunur. Yurdumuzda en iyi bilineni M. grandiflora L. (manolya a¤ac›)’d›r. Büyük beyaz çiçekli, herdem yeflil a¤açlard›r. Anavatan› Çin ve Japonya olup, ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae K ‹ T A P SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 101 K ‹ T A P Liriodendron L.: 60 metreye kadar boylanabilen a¤açlard›r. Yapraklar› lopludur. Çiçeklerin 3 dairede dizili 9 parçal› bir perigonu vard›r. Perigon parçalar› saTELEV‹ZYON r›ms› yeflil, dip k›s›mlar› turuncu fleritlidir. L. tulipifera L. (lale a¤ac›), Vatan› Kuzey Amerika’n›n do¤usu olup, ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilir. TELEV‹ZYON Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http://en.wikipedia.org/wiki/Magnolia_grandiflora, ‹NTERNET http://en.wikipedia.org/wiki/Liriodendron_tulipifera ve http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyte adreslerinden bulabilirsiniz. ‹NTERNET Ordo Laurales Bir veya iki evcikli a¤aç ve çal›lard›r. Yapraklar almaçl› veya karfl›l›kl›, basit, stipülsüzdür. Çiçekler ço¤unlukla iki efleyli, nadiren tek efleyli, petalsizdir. Stamenler çok, karpel 1- çok say›dad›r. Ovaryum üst veya alt durumludur. Familia Lauraceae (Defnegiller) SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Baz›lar› iki evcikli olan, ço¤unlukla herdem yeflil a¤aç veya çal›lard›r. Kabuk ve yapraklar› güzel kokuludur. Yapraklar basit, genellikle almaçl›, nadiren karfl›l›kl›D Ü fi Ü N E L ‹ M d›r. Çiçekler ço¤unlukla yanal, seyrek olarak da panikula, umbella, spika veya rasemus; iki efleyli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrili, küçük, sar› veya beyazd›r. O R U Andrekeum 4 dairede dizilmifl, 12 stamenli, 4 stamen staminodSfleklindedir. Ginekeum 1 pistilli, 1 lokuluslu ve 1 tohumlu, ovaryum üst durumludur. Meyve drupa veya bakkad›r. D‹KKAT 32 cins ve yaklafl›k 2500 tür içeren bu familyan›n üyeleri Tropikal Asya, Amerika, Afrika ve Akdeniz ülkelerinde yay›l›fl gösterir. Laurus nobilis L. (defne), ÜlkeSIRA S‹ZDE mizde do¤al yay›l›fl› olan tek türüdür. Laurus nobilis L. (defne): Akdeniz ve seyrek olarak da Karadeniz bölgesinAMAÇLARIMIZ de yay›l›fl gösteren iki evcikli a¤açlard›r. Yaprak derimsi, eterik ya¤l›d›r. Filamentlerin dip k›sm›nda 2 sar›ms› nektaryum vard›r. Meyve tek tohumlu bakkad›r. Eterik ya¤ca zengin olan yapraklar› baharat olarak kullan›l›r. K ‹ T A P ile sassafBu familyan›n üyelerinden kafur, tarç›n, defne yapra¤› gibi baharatlar ras ve defne ya¤› gibi ya¤lar elde edilir. Avokado da ayn› familyada yer al›r, süs bitkisi olarak yararlan›lan türleri de vard›r. Persea americana Mill. (avokado, T E L E VC. ‹ Z Yzeylanicum ON tereya¤› a¤ac›), Cinnamomum camphora T. (kâfur a¤ac›), Nes. (Seylan tarç›n a¤ac›) bu bitkilere örnek olarak verilebilir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Rasemus: Salk›m biçiminde geliflen çiçek kümesi. S O R U Staminod: De¤iflime u¤ram›fl, verimsiz stamen. N N Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http://en.wikipedia.org/wiki/Laurus_nobilis, ‹ N T E R N E Thttp://en.wikipedia.org/wiki/Persea_americana, http://en.wikipedia.org/wiki/Cinnamomum_camphora, http://en.wikipedia.org/wiki/Cinnamomum_zeylanicum adreslerinden bulabilirsiniz. Ordo Piperales Bir veya çok y›ll›k otsu, çal›ms› veya nadiren a¤açs› bitkilerdir. Eterik ya¤ hücreleri içerirler. Yapraklar almaçl› veya karfl›l›kl›, basit ve tam kenarl›d›r. Çiçekler genellikle iki nadiren tek efleyli, periant yoktur. Ovaryum üst veya alt durumludur. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 102S O R U S O R U Bitki Sistemati¤i D‹KKAT Familia Piperaceae (Karabibergiller) D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Dik durufllu veya t›rman›c› otsular ve çal›lar, nadiren de a¤açs› bitkilerdir. Baz› otsu üyeleri SIRA etli sulu S‹ZDEyap›dad›r. Yapraklar almaçl›, bazen karfl›l›kl› ve bir halkada tam, basit, nadiren etlidir. Çiçekler ço¤unlukla iki veya baz› türlerinde bir efleyli, genellikle s›k, spika durumda ve periant yoktur. Stamen 1-10. Ginekeum 1 pistilli ve meyve AMAÇLARIMIZ drupad›r. Tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 12 cins ve 3000 kadar türü vard›r. En önemli cinsi 2000 kadar tür içeren Piper ’dir. Karabiber ve bir çeflit içki olan Ka‹ T A P vakava eldeK edilir. Baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r. Piper nigrum L. (karabiber): Güneydo¤u Asya’da yay›l›fl gösteren uzun t›rman›c› bitkilerdir. Çiçekler genellikle erdiflidir. Meyve olgunlaflmadan önce toplaTELEV‹ZYON n›p kurutulursa karabiber, olgunlaflt›ktan sonra kabuklar› soyulursa beyaz biber elde edilir. Her ikisi de baharat olarak kullan›l›r. Tropikal bölgelerde kültürü yap›l›r. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bu konuda daha bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta ve http://en.wi‹ N T E Rayr›nt›l› NET kipedia.org/wiki/Piper_nigrum adreslerinden bulabilirsiniz. Ordo Aristolochiales Alçak boylu otsular veya odunsu çal›lard›r. Çok iyi geliflmifl, birleflik bir çiçek örtüsüne sahiptir. Bu ordonun tek familyas› vard›r. Familia Aristolochiaceae (Lohusaotugiller) Kimoz: Talk›ms›. Çiçekler sap›n ucunda yer al›r. Endemik: Yay›l›fl› s›rada¤ gibi belli bir alanla s›n›rl› olan canl› grubu. Yat›k veya sürünücü otsu veya odunsu sar›l›c›lard›r. Yapraklar almaçl›, basit, tam kenarl›d›r. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal veya zigomorf simetrili, yaprak koltuklar›nda, tek veya rasemus ya da kimoz durumundad›r. Periant dibi torba gibi fliflmifl, uca do¤ru daralm›fl, “U” fleklinde k›vr›lm›fl veya k›vr›lmam›fl silindirik flekildedir. Stamenleri bazen stilusla birlefliktir. Ovaryum alt durumlu, meyve kapsulad›r. Genellikle Tropik ve Subtropik Asya, Afrika, Avrupa, Kuzey ve Güney Amerika’da yay›l›fl gösterirler. Çiçekleri süs bitkisi olarak kullan›l›r. Ülkemizde 2 cinsi vard›r. Bunlardan biri Aristolochia L. (lohusa otu)’d›r Aristolochia L. (lohusa otu): Çok y›ll›k otsu veya odunsu sürünücü bitkiler. Yapraklar kalpsi veya oksudur. Çiçekler zigomorfdur. Perigon k›vr›k ve ibrik fleklinde, bazen düz, perigon tüpünün içi afla¤›ya do¤ru k›vr›k tüylerle örtülü oldu¤undan tozlaflmay› sa¤layacak böcekler çiçek içinde tutulmufl olur. Tropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren 500 kadar türünden 24’ü ülkemizde yay›l›fl gösterir. Bunlardan A. hirta L. (develi otu), yapraklar› üçköfleli veya yumurtams›-üçköfleli, çiçekler “U” fleklinde, d›flta grimsi-kahverengi, periant dudaklar› beyaz tüylü olan bir bitkidir (fiekil 5.6). Bu tür, Bat› Anadolu’da düzlük yerlerde ve tarlalarda geliflir ve endemiktir. 103 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae fiekil 5.6 Aristolochia hirta a. çiçe¤in önden, b. yandan görünüflü. a a a Ordo Nymphaeales b b b Köklü veya köksüz çok y›ll›k sucul bitkilerdir. Yapraklar almaçl› ve dairesel dizilifllidir. Çiçekler bir veya iki efleyli, ›fl›nsal simetrili, tek veya yaprak koltuklar›ndad›r. Familia Nymphaeaceae (Nilüfergiller) Çok y›ll›k ve sürünücü rizomlu sucul otsulard›r. Yapraklar› uzun sapl›, basit, kalkan veya yüreksi flekilde, genellikle büyüktür ve suyun üzerinde yüzerler. Çiçekler bir yada iki efleyli, uzun sapl›d›r. Çiçek k›s›mlar› sarmal veya dairesel dizilifllidir. Sepal 3-6, yeflil veya renklidir. Petal 5- çoktur. Stamen çok, anterler uzunlamas›na ortadan ayr›lm›flt›r. Ginekeum çok pistilli, sinkarpt›r. Ovaryum üst veya alt durumludur. Meyve kapsülad›r. Kozmopolit bir familya olup, 3 genus ve yaklafl›k 70 türle temsil edilmektedir. Ülkemizde iki cinsi ve iki türü bulunur. Bunlar beyaz çiçekli Nymphaea alba L. (nilüfer) (fiekil 5.7 a) ve sar› çiçekli Nuphar lutea (L.) Sm. (sar› nilüfer) (fiekil 5.7 b)’d›r. Havuzlarda süs bitkileri olarak kullan›l›r, baz› türlerinin tohumlar› ve rizomlar› yenir. Kozmopolit: Yeryüzünde genifl yay›l›fll›, ço¤u yerde yaflayabilen. fiekil 5.7 a. Nymphaea alba, b. Nuphar lutea a a a b b b SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 104 N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Bitki Sistemati¤i K ‹ T A P K ‹ T A P Bu familyada yer alan di¤er ilginç bir tür, Orta ve Güney Amerika’da yaflayan Victoria amazonica Sowerby’d›r. Çap› 2 m, kenar yüksekli¤i 4-6 cm olan tepLEV‹ZYON si fleklindeT Ebüyük yapraklar› vard›r ve küçük bir çocuk bu yapraklar›n üzerinde oturabilir. TELEV‹ZYON Bu konuda daha bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta, http://en.wi‹ N T E Rayr›nt›l› NET kipedia.org/wiki/Nuphar_lutea, http://en.wikipedia.org/wiki/Victoria_amazonica adreslerinden bulabilirsiniz. ‹NTERNET Ordo Ranunculales Karasal ve sucul ortamlarda yaflayan otsu veya odunsu bitkilerdir. Çiçekler sarmal veya dairesel diziliflli, erdifli, nadiren tek efleylidir. Kaliks ve korolla farkl›laflmas› görülür. Stamenler çok say›da. Ginekeum 1- çok say›da ve ayr›k pistilli (apokarp)dir. Familia Ranunculaceae (Dü¤ünçiçe¤igiller) Panikula: Bileflik salk›m. Yan dallar› tekrar dallanm›fl rasemus. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U 4 Bir veya çok y›ll›k otsu, nadiren çal›ms› ya da t›rman›c›d›r. Yapraklar almaçl›, nadiren karfl›l›kl›; genellikle birleflik, stüpülsüzdür. Çiçekler tek, rasemus, kimoz ve panikula durumda, erdifli, nadiren bir efleyli, ›fl›nsal veya zigomorftur. Periant bazen perigon fleklinde, parçalar serbesttir. Genellikle nektaryum tafl›r. Stamenler çok say›da ve sarmal dizilifllidir. Ginekeum 3- çok, serbest pistilli, çok seyrek olarak bir pistilli, pistiller sarmal dizilifllidir. Ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, 1 karpellidir. Meyve aken veya çok tohumlu foliküldür. Kuzey ve Güney yar›m kürede yay›l›fl gösteren familyan›n 50 cins ve yaklafl›k 1800 türü bulunur. Ülkemizde 17 cins ve 234 türü yay›l›fl gösterir. Süs bitkisi olarak yararlan›lan çok say›da türü vard›r. Anemone L. (da¤ lâlesi): Dik durufllu çok y›ll›k otsulard›r. Dip yapraklar› parçal›d›r. Periant aktinomorfdur. Ülkemizde 8 türü bulunur. En yayg›n olanlar› A. blanda Schoot et Kotschy (güzel da¤ lâlesi) ve A. coronaria L. (Manisa da¤ lâlesi)’dir (fiekil 5.8 a). Nigella L. (çörekotu): Bir y›ll›k otsulard›r. Ülkemizde 14 türü bulunur. Bunlardan N. arvensis L. oldukça yayg›nd›r (fiekil 5.8 b). N. damascena L. baz› bölgelerde yetifltirilir ve tohumlar› çörekotu ad› ile susamla birlikte yada tek bafl›na baharat olarak kullan›l›r. Çörekotu olarak bilinen ve susamla birlikte kullan›lan bitkinin bilimsel ad›n› yaz›p s›n›fSIRA S‹ZDE land›rmas›n› yap›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M Delphinium L. (hezaran): Çoky›ll›k, iki y›ll›k veya bir y›ll›k otsulard›r. Yapraklar elsi loblu ve parçal›d›r. Çiçekler zigomorfdur. Ülkemizde 26 türü bulunur. D. U peregrinumS OL.R(fiekil 5.8 c) Bat›, Güney ve ‹ç Anadolu’da yayg›nd›r. D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 105 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae fiekil 5.8 a. Anemone coronaria (Manisa da¤ lalesi) b. Nigella arvensis var. glauca c. Dephinium peregrinum d. Ranunculus ficaria. a a a b b b SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ c N N c Ranunculus L. (dü¤ün çiçe¤i): Bir veya çok y›ll›k karasal veya sucul otsu, zeK ‹ T A P c d hirli bitkilerdir. Yapraklar alternat diziliflli, parçal› veya tamd›r. Çiçekler tek veya d koltuklar›ndad›r. Petaller genelpanikula durumda; nadiren saps›z olarak yaprak likle 5 veya çok, parlak sar›, beyaz veya k›rm›z›drenklidir. Diplerinde nektar çukurTELEV‹ZYON lar› vard›r. Stamenler çok say›dad›r. Ülkemizde 83 türü bilinmektedir. R. arvensis L., R. ficaria L. (fiekil 5. 8 d) ve R. marginatus D. Urv. en yayg›n türleridir. Bu konuda daha ayr›nt›l› bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta, ‹ N T E R N E Thttp://en.wikipedia.org/wiki/Nigella_damascena, http://en.wikipedia.org/wiki/Delphinium, http://en. wikipedia.org/wiki/Clematis, http://en.wikipedia.org/wiki/Ranunculus adreslerinden bulabilirsiniz. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 106 Bitki Sistemati¤i Familia Berberidaceae (Han›mtuzlu¤ugiller) SIRA S‹ZDE fiekil 5.9 Berberis D Ü ficretica ÜNEL‹M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K S ‹ O TR AU P D‹KKAT TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ Çoky›ll›k çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar almaçl›, tam veya parçal›d›r. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrili, yaprak koltuklar›nda kimoz durumda tek, yalanc› rasemus veya panikulalardad›r. Periant 2- çok serili, 4-6 parçal›, parçalar belirgin ve serbesttir. Sepaller ve petaller birbirine benzer, en içteki bir veya ikinci s›radakilerinin dip k›s›mlar› nektaryumludur. Stamenler 4-18, anterler 2 kapakla, bazende boyuna yar›klarla aç›l›r. Ginekeum 1 pistilli; ovaryum üst durumludur. Meyve genellikle bakka ve kapsülad›r. Familya üyeleri çiçek yap›s› ve iletim demetlerinin dizilifli nedeniyle Monokotillere yak›nl›k gösterir. Kuzey yar›kürenin ›l›man bölgelerinde ve Güney Amerika’n›n yüksek da¤lar›nda yay›l›fl gösteren yaklafl›k 15 cins ve 600 kadar türü vard›r. Ülkemizde 4 cins ve 8 türü bulunur. Süs bitkisi olarak kullan›lan, meyvalar›ndan boya ve ilaç sanayiinde yararlan›lan türleri vard›r. Berberis L. (han›mtuzlu¤u): Kabu¤unun içi sar› renkli olan dikenli çal›lard›r. Kaliks ve koralla ikifler dairede üçer parçal›d›r. Stamen 6. Meyve bakkad›r. Karapas hastal›¤›n›n etkeni olan SIRA S‹ZDE Puccinia graminis adl› mantar›n konak bitkilerinden D Ü fi Ü N E L ‹ M biridir. O nedenle ekin tarlalar›n›n yak›nlar›nda zararl›d›rlar. Bu cinsin 500 kadar türü S O R U olup ülkemizde 4 türü bulunur. Bunlardan B. crataegiD‹KKAT na DC. ve B. cretica L. (fiekil 5.9) en yayg›n olanlar›d›r. Epimedium pubigerum SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE (DC). Moret et Decaisn, Leontice leontopetalum L. AMAÇLARIMIZ (k›rkbafl), Bongardia chryD Ü fi Ü N E L ‹ M sogonum (L) Spach. bu familyan›n yurdumuzdaki di¤er KS ‹O TR AU P bitkilerindendir. N N Puccinia graminis’in D ‹ K K A T yaflam döngüsü s›ras›nda Berberis türleri üzerinde oluflan sporlar›, TELEV‹ZYON rüzgarla bu¤daygillere tafl›nd›ktan sonra, orada çimlenip geliflerek, ev sahibi bitkiye zarar vermekte ve ürün kayb›na sebep olmaktad›r. N N SIRA S‹ZDE Bu konuda ‹daha bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta adresinden N T E R ayr›nt›l› NET bulabilirsiniz. AMAÇLARIMIZ Ordo Papaverales K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET K ‹ T A P otsu olan bitkilerdir. Yapraklar almaçl›, nadiren karfl›l›kl›d›r. Lateksli, ço¤unlu¤u Çiçekler ›fl›nsal veya zigomorf, sepal 2 (3), petal 4-12 adettir. Stamenler ço¤unlukla çok say›dad›r. Stilus çok k›sa oldu¤undan, stigma do¤rudan karpellerin birleflme T E L E V ‹ Zbulunur YON çizgisi üzerinde ve kommisural stigma (fiekil 5.10a) ad› verilen, bu ordoya özgü bir yap› oluflturur. Meyve genellikle kapsüla, lomentum veya silikuad›r. Bu ordonun 2 familyas› vard›r. ‹NTERNET 107 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae Familia Papaveraceae (Gelincikgiller) Yapraklar tam, tüysü ve elsi parçal›, stipülsüzdür. Çiçekler tek, çok nadir olarak panikula durumda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Periant 2 veya 3 serilidir. Sepaller serbest ve dökülücüdür. Petaller serbet 4-6 veya 8-12, genellikle tomurcuk içinde burufluktur. Stamenler çok say›da veya bazen 4 ve birkaç dairede dizilmifltir. Filamentler nadiren kanatl›d›r. Anterler boyuna yar›klarla aç›l›r. Ginekeum üst durumlu, tek pistillidir. Ço¤unlukla Kuzey Yar›mküre’nin ›l›man ve subtropik bölgelerinde yay›l›fl gösterir. 28 cins ve yaklafl›k 250 türü vard›r. Ülkemizde 5 cinsi ve 50 türü bulunmaktad›r. Papaver L.: Bir, iki veya çoky›ll›k, genellikle beyaz sütlü otsulard›r. Yapraklar tüysü loblu veya tüysü parçal›d›r. Sepaller 2, petaller 4, nadiren 6 adettir. Stigmalar 4-20 ve ovaryum üzerinde bir disk fleklindedir. Meyve operkulat kapsulad›r. Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterir ve 100 kadar türü vard›r. Ülkemizde 40 türü bulunur. Bunlar›n iyi bilinenleri P. rhoeas L. (gelincik) ve P. somniferum L. (haflhafl)’dur. P. rhoeas L. (gelincik), tüm Türkiye’de yayg›n olan ve genellikle çay›rl›klarda, yol kenarlar›nda vb. yerlerde bulunan, k›rm›z› çiçekli tek y›ll›k bitkilerdir (fiekil 5.10 b). P. somniferum L. (haflhafl): Beyaz veya mor çiçekli, 120 cm kadar boylanabilen, beyaz bir süt içeren tek y›ll›k bitkidir. Yapraklar saps›z ve gövdeyi sarar, kenarlar› difllidir. Kapsül 5-6 cm çap›nda küre fleklindedir. ‹çbat› Anadolu’da (Afyon, Isparta, Burdur dolaylar›nda) kültürü yap›l›r. Kapsülleri t›p ve eczac›l›kta çok kullan›lan ve afyon ad› verilen çeflitli alkoloidlerden (morfin, kodein, papaverin gibi) oluflan bir drog içerir. Operkulat kapsula: Tepesinde delikli ve bu deliklerin üzerinde kapaklar› olan kapsula. fiekil 5.10 Papaver rhoeas (gelincik) a. kommisural stigma, b. çiçek. a a a b b b Chelidonum majus L. (k›rlang›ç otu), Glaucium flavum Crantz., Hypecoum procumbens L., bu familyada yer alan baz› bitkilerdir. Familia Fumariaceae (fiahteregiller) Bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar almaçl› veya parçal›d›r. Çiçek durumu salk›m, çiçekler erdifli, zigomorftur. Kaliks 2 küçük sepalden oluflmufltur ve bunlar da hemen düfler. Koralla 4 petalli ve az çok birlefliktir. Bazen 2 d›fl petalin ikisi veya biri mahmuz fleklindedir. Stamenler 6. Ginekeum üst durumlu ve 1 pistilli, 2 karpelli. Meyve valflerle aç›lan kapsula veya tek tohumlu nukstur. Tohumlar çok küçüktür. 108 Bitki Sistemati¤i Genellikle Kuzey yar›mkürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterir ve 16 cins ile yaklafl›k 400 tür içerir. Ülkemizde 2 cins ile 26 türü bulunur. Bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. fiekil 5.11 a. Corydalis solida, b. Fumaria judaica SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET a a a N N S O R U D‹KKAT b b b SIRA Medik.: S‹ZDE Corydalis Yumru köklü çoky›ll›k otsulard›r. Yapraklar ternat parçal›, üst petal mahmuzludur. Meyva valfli kapsulad›r. Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterir ve 280 türü vard›r. Ülkemizden 8 türü bilinir. Bunlardan C. solida (L.) Sw. AMAÇLARIMIZ yayg›nd›r (fiekil 5.11 a). Fumaria L. (flahtere): Ço¤u tarla yabanc› otu olan bir y›ll›k otsulard›r. Yapraklar 2-4 tüysü parçal›d›r. Çiçekler rasemus durumunda ve yapraklar›n karfl›s›nda K ‹ T A P pembe, aç›k k›rm›z› ve beyaz renklidir. Meyve 1 tohumlu nukstur. Orta ve Güney Avrupa ile di¤er Akdeniz ülkeleri ve Orta Asya’da yay›l›fl gösterir ve 50 türü vard›r. Ülkemizde 18 türü bilinmektedir. Bunlardan F. judaica BoTELEV‹ZYON iss. (fiekil 5.11 b), F. kralikii Jordan F. officinalis L., F. parviflora Lam. yay›l›fl alanlar› genifl olan türlerdir. Bu konuda ‹daha bilgiyi http//en-wikipedia.org/wiki/spermatophyta adresinden N T E R ayr›nt›l› NET bulabilirsiniz. 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae 109 Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin genel özelliklerini belirlemek. Angiospermlerde kök, gövde, yaprak gibi vejetatif yap›lar çok farkl› tiplerdedir. Bu grup, odunsu, otsu yap›da çok çeflitli çeflitli formlar› içerir. Çiçeklerinde tozlaflma ve döllenme büyük oranda güvence alt›ndad›r. Embriyoyu içeren tohum tasla¤›n› (ovul), d›fl etkilerden daha iyi korunmas›n› sa¤layan karpel veya karpellerden oluflan kapal› bir örtü (pistil) vard›r ve daha sonra bundan meyve oluflur. Ayr›ca iletim demetlerinde Gymnosperm’lerden farkl› olarak odun dokular›nda (ksilem) trakeidlerin yan›nda trakeler, soymuk dokusunda (flöem) kalburlu hücrelerin yan›nda arkadafl hücreleri de bulunur. Gymnosperm’lerdeki kozalak ya da kozalak benzeri üreme organlar› yerine, ola¤anüstü çeflitlilikteki çiçekleri vard›r. Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler)’nin içerdi¤i gruplar› s›n›fland›rabilmek. Kitab›m›zda Cronquist (1968, 1981) sistemi izlenmektedir. Bu sistem morfolojik, anatomik, sitolojik, embriyolojik, palinolojik, biyokimyasal ve paleobotanik bulgulara dayand›r›larak gelifltirilmifltir. Özellikle hayvanlar›n yemesine karfl› bitkilerin oluflturduklar› kimyasal bileflikler ve bunlar›n bitki gruplar›ndaki evrimle iliflkili da¤›l›fllar› da araflt›r›larak sisteme dahil edilmifllerdir. Bu sisteme göre; Angiospermae, Magnoliposida ve Liliopsida olmak üzere iki Classis içerir. Çift çenekli bitkileri içeren Magnoliopsida’n›n Magnoliidae, Hamamalidae, Caryophyliidae, Dilleniidae, Rosidae ve Asteridae olmak üzere alt› Subclassisi vard›r. N A M A Ç 3 N AM A Ç 4 N A M A Ç 5 Magnoliopsida s›n›f›n›n genel özelliklerini tan›mlamak. Çift çenekli, odunlu veya otsu bitkilerdir. Odunlularda ve otsular›n ço¤unda kök ve gövdeler sekonder büyüme gösterir. Olgun kök sistemi ya primer veya adventif ya da her ikisidir. Otsu türlerde gövde iletim demetleri aç›k veya nadiren kapal›, iletim sistemi kök, gövde ve yapraklarda genel olarak iyi geliflmifl, fakat baz› eski gruplarda daha az geliflmifltir. Yapraklar tipik a¤s› damarl›, petiollu ve genifl laminal›d›r. Çiçek k›s›mlar› belirgin say›da oldu¤u zaman tipik olarak 5, seyrek olarak 4, nadiren 3 ve di¤er say›lardad›r. Kotiledonlar 2, nadiren 1, 3 veya 4’tür. Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Magnoliidae’nin özelliklerini s›ralamak. Bu alts›n›f›n üyelerinde çiçekler hipogin, sepal ve petaller farkl›laflmam›fl veya sadece sepal vard›r ve nadiren tepaller birlefliktir. Bazen çiçekler çok indirgenmifl ve periants›zd›r. Stamenler ço¤unlukla çok, daha seyrek olarak az, sarmal veya dairesel dizilimli, belirgin olarak filament ve anterlere ayr›lmam›flt›r. Ginekum ço¤unlukla apokarp (monokarp), nadiren sinkarpt›r. Embriyo çok küçük, bazen büyüktür ve hatta tohumu doldurur. Magnoliidae alt s›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al olarak yay›l›fl gösteren veya çeflitli flekillerde kullan›lan üyelerini tan›mak. Bu alts›n›f 8 ordo, 39 familya ve yaklafl›k 12.000 tür içerir. Bunlardan Magnoliales, Laurales, Ranunculales türlerin 2/3'den fazlas›n› içerir. Bu gruplara ait önemli baz› bitkiler ise flunlard›r: Magnolia grandiflora L. (manolya a¤ac›), Laurus nobilis L. (defne), Cinnamomum zeylanicum Nes. (seylan tarç›n a¤ac›), Piper nigrum L. (karabiber), Nymphaea alba L. (nilüfer), Nuphar lutea (L.) Sm. (sar› nilüfer), Anemone coronaria L. (Manisa da¤ lâlesi), Nigella damascena L. (çörek otu), Papaver rhoeas L. (gelincik), Papaver somniferum L. (haflhafl). 110 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m 1. Angiospermae (Kapal›, Örtük Tohumlular), Anthophyta (Çiçekliler) grubunun ortaya ç›k›fl yerine iliflkin en kuvvetli görüfl afla¤›dakilerden hangisidir? a. Güneydo¤u Asya-‹ndomalazya tropikleri b. Afrika çölleri c. Avustralya d. Akdeniz ülkeleri e. Amerika tropikleri 6. Periant dibi torba gibi fliflmifl uca do¤ru daralm›fl, “U” fleklinde k›vr›lm›fl veya k›vr›lmam›fl silindirik flekilde olan çiçekler hangi familyan›n üyelerinde görülür? a. Ranunculaceae b. Fumariaceae c. Aristolochiaceae d. Papaveraceae e. Magnoliaceae 2. Tipik bir Angiosperm çiçe¤indeki dört halka d›fltan içe do¤ru nas›l s›ralanm›flt›r? a. Andrekeum, ginekeum, korolla, kaliks b. Andrekeum, ginekeum, kaliks, koralla c. Kaliks, korolla, andrekeum, ginekeum d. Kaliks, korolla, ginekeum, andrekeum e. Korolla, kaliks, andrekeum, ginekeum 7. Yurdumuzdaki göllerde yaflayan sar› renkli Nymphaeaceae üyesi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Nymphaea alba b. Nuphar lutea c. Victoria amazonica d. Berberis cretica e. Ranunculus arvensis 3. Afla¤›dakilerden hangisi tohumda yer alan embriyonun bölümlerinden biri de¤ildir? a. Karpel b. Kotiledon c. Plumula d. Radikula e. Hipokotil 8. Afla¤›daki türlerden hangisi çörekotu ad› ile bilinir ve tohumlar› susamla birlikte ya da tek bafl›na baharat olarak kullan›l›r? a. Ranunculus ficaria b. Papaver rhoeas c. Laurus nobilis d. Nigella damascena e. Piper nigrum 4. Son y›llarda bulunan Archaeanthus linnenbergeri fosili günümüzde yaflayan bitki türlerinden hangisine benzemektedir? a. Berberis b. Laurus c. Ranunculus d. Papaver e. Magnolia 5. Ülkemizde do¤al yay›l›fl› olmayan ancak kabuklar› baharat olarak kullan›lan Cinnamomum zeylanicum (Seylan Tarç›n›) hangi familyada yer al›r? a. Ranunculaceae b. Papaveraceae c. Magnoliaceae d. Lauraceae e. Berberidaceae 9. Afla¤›dakilerden hangisinin üyeleri “karapas” hastal›¤›n›n etkeni olan Puccinia graminis adl› mantar›n konak bitkilerinden biridir? a. Berberis b. Anemone c. Fumaria d. Piper e. Corydalis 10. Kommisural stigma, afla¤›daki ordolardan hangisinin tipik özelli¤idir? a. Magnoliales b. Laurales c. Ranunculales d. Nymphaeales e. Papaverales 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae 111 Okuma Parças› Tohumlu bitkilerin en önemli özelli¤i olan tohum, onu koruyan bir organ olan meyve içinde bulunmaktad›r. Çiçe¤in yumurtal›¤›ndaki tohum taslaklar› (ovuller), döllenme sonucunda tohuma dönerlerken, içinde yer ald›¤› yumurtal›¤›n karpelleri, bazen karpellerle birlikte çiçe¤in di¤er k›s›mlar›n›n kat›l›m› ile meyveyi oluflturur. Meyvenin oluflumu s›ras›nda, yumurtal›k çeperi kal›nlafl›r ve meyve çeperi (perikarp) denen, tohuma kadar olan k›sm› oluflturur. Tohumlu bitkilerde çok çeflitli meyve tipleri vard›r. Bunlar çeflitli flekillerde grupland›r›lm›fllard›r. Sadece yumurtal›ktan oluflan meyveler gerçek, yumurtal›kla birlikte çiçe¤in di¤er k›s›mlar›n›n kat›l›m› ile oluflmufl meyveler yalanc› meyve olarak tan›mlanm›fllar. Baflka bir gruplama da, meyve çeperinin etli ya da kuru olmas›na, tek ya da çok çiçekteki tek ya da çok yumurtal›ktan oluflmas›na göre yap›lmaktad›r. Etli meyvelerde üzüm (bakka tipi) ve fleftalide (drupa tipi) oldu¤u gibi meyve çeperi etlidir. Ancak üzümde tohuma kadar olan meyve çeperi etli iken, fleftalide meyve çeperinin en iç k›sm› serttir. Üzümde çekirdek denen yap›, gerçekte tohum iken, fleftalideki çekirdek tohum ile meyve çeperinin sertleflmifl en iç k›sm›d›r. Elma gibi etli meyvelerde ise, etli k›sm› yumurtal›¤›n etraf›ndaki çiçek tablas› oluflturur (yalanc› meyve). Kuru meyvelerde, meyve çeperi kurudur. Bunlar›n bir k›sm› aç›l›r, bir k›sm› aç›lmaz. Aç›lan meyveler tek veya çok karpelden (meyve yapra¤›) oluflabilir. Tek bir meyve yapra¤›ndan oluflan bakla, bezelye nohut gibi baklagillerin meyveleri, her iki kenardan aç›l›rken (legümen); manolya, çörekotu gibi bitkilerde tek taraftan aç›l›r (folikül). Çok say›da meyve yapra¤›ndan oluflan kuru meyveler ise, aç›lman›n oldu¤u yere göre isim alan kapsula meyvelerdir. Örne¤in, susam, haflhafl gibi bitkilerde oldu¤u gibi. Meyve yapraklar›n›n k›r›lmas› ile ayr›lan flizokarp meyveler ebegömeci, hatmi gibi bitkilerde görülür. Aç›lmayan, örne¤in tek bir karpelden (meyve yapra¤›) oluflmufl bu¤day, pirinç gibi bu¤daygil meyvelerde, meyve çeperi tohuma çok s›k› yap›flm›fl iken (karyopsis), ayçiçe¤i gibi bitkilerin yer ald›¤› papatyagillerde meyve çeperi ile tohum aras›nda bir boflluk bulunur (aken). Çok say›da meyve yapra¤›ndan oluflmufl, ceviz gibi meyvelerde meyve yapraklar›ndan sadece biri geliflerek meyveyi oluflturur. Çilek, bö¤ürtlen gibi baz› meyveler, bir çiçekteki çok say›daki yumurtal›ktan oluflurlar. Ancak bunlardaki gerçek meyve, üzerlerinde nokta gibi duran tek tohumlu f›nd›kc›k meyvedir.Yenen renkli k›s›mlar ise çiçek tablas›d›r. Di¤er taraftan, dut ve incirde oldu¤u gibi, çok say›daki çiçekten de bir meyve oluflabilir. Meyveler önemli besin kaynaklar›m›z› olufltururlar. Ancak, günlük yaflam›m›zda baz› bitkilerin sebze olarak adland›r›lan yenen k›s›mlar›, tan›m› gere¤i gerçekte meyvedir. Örne¤in, domates, biber, patl›can, kabak, salatal›k gibi sebze olarak bilinenler, asl›nda nas›l tüketildiklerine bak›lmaks›z›n, çiçekten oluflan bir organ olduklar›ndan meyvedir. 112 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. a S›ra Sizde 1 Kök, gövde, yaprak gibi vejetatif organlar›ndaki ola¤anüstü çeflitlilik ve iletim demetlerinin geliflmifl elemanlara sahip olmas› gibi yap›sal özellikler Angiospermlerin yeryüzündeki de¤iflik ortamlarda yaflayabilmelerine olanak sa¤lar. Ayr›ca çiçeklerinde tozlaflman›n rüzgar, su, hayvanlar vb. farkl› yöntemlerle sa¤lanmas› ve döllenmenin güvence alt›na al›nm›fl olmas› ve meyve oluflumu üreme aç›s›ndan da baflar›y› art›rmakta, genifl yay›l›fl alan›na sahip olmalar›n› sa¤lamaktad›r. 2. c 3. a 4. e 5. d 6. c 7. b 8. d 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Girifl” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Angiospermlerde Üreme Organlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Angiospermlerde Üreme Organlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Magnoliales” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Lauraceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Aristolochiaceae (Lohusaotugiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Nymphaeaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Ranunculaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Berberidaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo Papaverales” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Polen yap›s› ile bu tozlaflma flekilleri aras›nda belirgin bir uyum geliflmifltir. Örne¤in; rüzgârlarla tozlaflan bitkilerin polenleri tozlaflmay› güvence alt›na almak için çok say›da ve kolayca tafl›nmalar› için oldukça hafiftir. Zoogam bitkilerde ise polenler tafl›y›c›ya tutunmak üzere yap›flkan ve pürüzlü bir yüzeye sahiptir. Ayr›ca stigmalar da özelleflmifltir. S›ra Sizde 3 Piper nigrum (karabiber), baharat, Papaver somniferum (haflhafl) içerdi¤i alkoloidler nedeniyle t›p ve eczac›l›kta drog, Nympaea alba (nilüfer) ise süs bitkisi olarak kullan›l›r. S›ra Sizde 4 Ad›: Nigella damascena L. S›n›fland›rmas› Regnum: Plantae Divisio: Magnoliophyta Classis: Magnoliopsida Subclassis: Magnoliidae Ordo: Ranunculales Familia: Ranunculaceae Genus: Nigella 5. Ünite - Angiospermae (Kapal› Tohumlu Bitkiler) Magnoliopsida I: Magnoliidae Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alt›nayar, G. (1987). Bitkibilimi Terimleri Sözlü¤ü. DS‹ Genel Md.lü¤ü. Ankara. APG II systems (2003). An update of the Angiosperm Phylogeny Group classification for the orders and families of flowering plants. Botanical Journal of the Linnean Society. 141:399-436. Cronquist, A. (1968). The Evolution and Classification of Flowering Plants. London: Nelson. Cronquist, A. (1981). An Integrated System of Classification of Flowering Plants. New York: Columbia Univ Press. Davis, P.H. (1965-1985). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 1-9. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Davis, P.H. ve ark. (1988). Flora of Turkey and the East Aegean Islands (Supplement). Vol. 10. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Davis, P.H. ve Heywood, V.H. (1963). Principles of Angiosperm Taxonomy. Edinburgh: Oliver & Boyd. Hutchinson, J. (1959). The Families of Flowering Plants. ed.2. Cilt 1-2. Oxford: Oxford Univ Press. Kayac›k, H. (1975-1977). Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel Sistemati¤i. II ve III. Angiospermae (Kapal› Tohumlular). ‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2080/219, 2400/247, ‹stanbul. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak., Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniversitesi Matbaas›. Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasötik Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78. Ankara: Ankara Üniversitesi Bas›mevi. Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1964). Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: University Press. Vardar, Y. (1960). Bitki Morfolojisinde Temel Bilgiler. Ege Univ. Fen Fak. Kitaplar Serisi No: 10, ‹zmir: Ege Üniversitesi Matbaas›. 113 6 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Hamamelidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralayabilecek, Hamamelidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özelliklerini tan›yabilecek, Caryophyllidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralayabilecek, Caryophyllidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özelliklerini tan›yabilecek, Dilleniidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini s›ralayabilecek, Dilleniidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özelliklerini tan›yabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Hamamelidae’nin S›n›fland›r›lmas› • Hamamelidae’nin Önemli Türleri • Caryophyllidae’nin S›n›fland›r›lmas› • Caryophyllidae’nin Önemli Türleri • Dilleniidae’nin S›n›fland›r›lmas› • Dilleniidae’nin Önemli Türleri ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae • • • • G‹R‹fi SUBCLASSIS II. HAMAMELIDAE SUBCLASSIS III. CARYOPHYLLIDAE SUBCLASSIS IV. DILLENIIDAE Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae G‹R‹fi Bu ünitemizde, Magnoliopsida (Çift Çenekliler, Dicotyledonae) s›n›f›n›n alt› s›n›f›ndan üçünü inceleyece¤iz. Hamamelidae, Caryophyllidae ve Dilleniidae adlar›n› tafl›yan bu alts›n›flarda ekonomik öneme sahip ve yak›ndan tan›d›¤›m›z pek çok tür yer almaktad›r. Kitab›m›zdaki di¤er ünitelerde oldu¤u gibi, ünitemizin konusunu oluflturan bu üç alts›n›f›n genel özelliklerini verdikten sonra Hamamelidae, Caryophyllidae ve Dilleniidae alts›n›flar›nda yer alan tak›m ve familyalar›n yurdumuzda yay›l›fl gösteren veya ekonomik öneme sahip olan cins ve türlerini tan›yaca¤›z. SUBCLASSIS II. HAMAMELIDAE Çiçekler ço¤unlukla periants›z, oldu¤u zaman da çok küçüktür. Stamenler (1) 2birkaç tanedir. Ginekeum 1- birkaç belirgin karpelli, karpeller az veya çok birleflik veya ovaryum görünüfl olarak bir karpellidir. Ço¤unlukla rüzgarla tozlafl›rlar. Embriyolar› çok küçük olup ço¤unlukla iyi geliflmifl kotiledonlar› vard›r. Bu alts›n›f›n üyeleri az veya çok tanin, ço¤unlukla proanthosiyanin ve ellagik, gallik asit, nadiren alkoloid ve iridoid bileflikler içerir. Hamamelidae küçük, taksonomik olarak izole relikt familyalar›n büyük bir bölümünü içerir. Bu alts›n›ftaki türlerin ço¤u Urticales ordosunda toplanm›flt›r. Ünitemizde Hamamelidae alts›n›f›ndan yayg›n ve ekonomik önem tafl›yan ordolara ait örnekleri inceleyece¤iz. Bu familyalar› Tablo 6.1’de görebilirsiniz. Subclassis Hamamelidae Ordo Hamamelidales Familia Platanaceae Familia Hamamelidaceae Ordo Urticales Familia Ulmaceae Familia Cannabaceae Familia Moraceae Familia Urticaceae Ordo Juglandales Familia Juglandaceae Ordo Fagales Familia Fagaceae Familia Betulaceae Ordo Casuarinales Familia Casuarinaceae Tablo 6.1 Ünitemizde incelenecek ordo ve familyalar. 116 SIRA S‹ZDE Bitki Sistemati¤i SIRA S‹ZDE Ordo Hamamelidales D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Herdem yeflil veya yaprak dökücü a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar almaçl› veya karfl›l›kl›d›r. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Ginekeum birleflikse 2-4 karpelli veya S O pistillidir. R U ayr›ksa 1- çok Tohumlar› endospermlidir. S O R U Familia Platanaceae (Ç›nargiller) D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Büyük boylu, yaprak dökücü tek evcikli a¤açlard›r. Yapraklar almaçl›, tam veya palmat lopludur. Çiçekler tek efleyli; uzun ve afla¤› do¤ru sarkan çiçek sap›n›n SIRA S‹ZDE ucundaki küre fleklindeki baflç›klarda toplanm›flt›r. Çiçeklerde kaliks çanak gibi birleflik yada ayr›d›r. Erkek çiçeklerde petaller 3-7 parçal› ve 3-7 stamen vard›r. DiAMAÇLARIMIZ fli çiçeklerde petaller ço¤unlukla yoktur. Ginekeumu birbirinden ayr› olan (apokarp) 5-9 pistil oluflturur. Meyve, taban› uzun tüylerle çevrili bir akendir. Kuzey Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterir ve 1 cins ile 10 türü K ‹ T A P vard›r. fiehir a¤açland›r›lmalar›nda ve odunu kaplama malzemesi yap›m›nda kullan›l›r. Platanus orientalis L. (do¤u ç›nar›): Familyan›n ülkemizde bulunan tek TELEV‹ZYON üyesidir. Daha çok k›y› bölgelerinde dere içlerinde ve sulak yerlerde yay›l›fl gösterir. P. occidentalis L. (bat› ç›nar›) ise, Kuzey Amerika’da yay›l›fl gösterir. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N T E Rayr›nt›l› NET Bu konuda ‹daha bilgiyi http://en.wikipedia.org/wiki/Platanus_orientalis adresinden bulabilirsiniz Familia Hamamelidaceae (Güvercina¤ac›giller) Relikt endemik, tersiyerden günümüze kadar, dar, s›n›rl› bir alanda yaflayan canl›. Yaprak döken veya herdem yeflil çal› veya a¤açlard›r. Yapraklar almaçl›, basit, palmat lopludur. Çiçekler spika veya baflc›k durumunda, erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal veya zigomorf; epigin veya bazen hipogin; sepal 4-5 dipte birleflik, petal 4-5, bazen yoktur; stamen 2-8, ginekeum 1 pistilli, ovüller her lokulusta 1- çok adettir. Meyve lokulusit kapsüla ve genellikle sert, derimsi veya odunsudur. Tohumlar bazen kanatl›d›r. Do¤u Asya, Güney-Güneydo¤u Afrika, Orta ve Kuzey Amerika’da yay›l›fl gösterir. 23 cins ve 100 civar›nda türü vard›r. Ülkemizde ise tek türü bulunur. Liquidambar orientalis Mill. (günlük a¤ac›, s›¤ala veya s›¤la a¤ac›): Görünüflleri ç›nara benzeyen, yapraklar› elsi loplu, monoik diklin a¤açlard›r. Erkek çiçekler salk›m durumunda difli çiçekler küre fleklindeki baflc›klarda toplanm›flt›r. Relikt endemik bir türdür (fiekil 6.1). Gövdeleri çizilmek suretiyle elde edilen s›¤la ya¤› t›p ve eczac›l›kta önemlidir. 117 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae fiekil 6.1 a. Liquidambar orientalis a. yaprak ve meyve, b. erkek (e) ve difli (d) çiçek durumu e d a b SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Ç›nar a¤ac› ile günlük a¤açlar›n›n d›fl görünüflleri birbirine benzer. D ‹ K K A T D‹KKAT Ç›nar (Platanus) ve günlük a¤açlar›n›n (Liquidambar) meyveleri aras›ndaki farkl›l›klar› SIRA S‹ZDE yaz›n›z. Ordo Urticales D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ N N Otsu, çal›ms› veya a¤açs› bitkilerdir. Yapraklar basit, almaçl›, stipüllüdür. Çiçekler tek efleyli veya erdiflidir. Kaliks küçük, petal yoktur. Aken, samara, S O R U drupa veya K ‹ T A P nuks tiplerinde meyveleri vard›r. Familia Ulmaceae (Karaa¤açgiller) 1 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M AMAÇLARIMIZ Samara: Kanatl› meyve. S Okuru R U Kanatl›, aç›lmayan K ‹ T A P meyve. D‹KKAT D‹KKAT TELEV‹ZYON Tek evcikli, süt içermeyen a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, basit, petiollüSIRA S‹ZDE dür. Çiçekler tek, kimoz veya yaprak koltuklar›nda demet fleklinde, zigomorf, erdifli veya tek efleylidir. Periant 4-8, birleflik sepalli ve çan fleklindedir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu ve 2 karpellidir. Meyve samara veya drupad›r. ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ Kuzey Yar›mkürenin tropik ve subtropik bölgelerinde yay›l›fl göstermekte olup, ülkemizde 3 cins ve 8 türü bulunur. Bunlardan baz›lar›, Ulmus glabra Hudson (karaa¤aç), Zelkova carpinifolia (Pallas) C.Koch., Celtis L. (çitK australis ‹ T A P lenbik)’ dir. TELEV‹ZYON Familia Cannabaceae (Kenevirgiller) TELEV‹ZYON N N TELEV‹ZYON ‹ki evcikli, çok veya bir y›ll›k, süt içermeyen, dik ya da t›rman›c› otsulard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya palmat lopludur. Çiçekler tek efleyli, ›fl›nsal simetrili; erkek çiçekte periant 5 parçal›, stamen 5; difli çiçeklerde ise periant ‹NTERNET parçalanmam›fl ve çanak fleklinde. Ovaryum üst durumlu 1 lokuluslu, 2 karpellidir. Meyve, periant taraf›ndan sar›lm›fl bir akendir. SIRA S‹ZDE ‹NTERNET AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P ‹NTERNET 118 Bitki Sistemati¤i Kuzey Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterir ve 2 cins ile 4 tür içerir. Ülkemizde 2 cinsi ve bunlara ait birer türü bulunur. Bu familyan›n üyeleri, lif ve içki sanayiine önemli hammadde sa¤lar. Ayr›ca uyuflturucu droglar elde edilir. Cannabis sativa L. (kenevir, kendir, esrarotu): Gövdesinden kendir veya kenevir ad› verilen ve dokumac›l›kta kullan›lan lif elde edilir. Çiçek ve yaprakl› dallar› sakinlefltirici ve uyuflturucu bir drog (Herba cannabis) içerir. Ayr›ca bitkinin difli çiçek durumlar›n› tafl›yan dallar› esrar yap›m›nda kullan›l›r. Humulus lupulus L. (flerbetçiotu): Bitkinin difli çiçek durumlar›ndaki çiçek ve brakteollerindeki salg› tüylerinin içerdi¤i maddeler (Strobili lupili ve Glandulae lupili) sakinlefltirici olarak ve bira yap›m›nda kullan›l›r. Familia Moraceae (Dutgiller) Tek veya iki evcikli, süt içeren, yaprak döken veya herdem yeflil a¤aç veya çal›lar, nadiren otsulard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit veya palmat lopludur. Çiçekler genellikle kimoz durumlarda, tek efleylidir. 2 dairede dizilmifl tepaller, serbest veya birlefliktir. Erkek çiçekte petaller 4 (bazen 2-6), stamenler 1-4 ve tepallerin önündedir. Difli çiçekte tepaller 4; ovaryum üst veya alt durumlu, 1 lokuluslu, 2 karpellidir. Meyve drupa, nuks veya etli bir reseptakulum içinde akendir. Tek meyveler kendi aralar›nda veya periant ya da reseptakulumla birleflerek, çeflitli flekillerde olabilen bileflik meyveler olufltururlar. Genellikle tropiklerde, az olarak da subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 2 cins ve 4 türü bulunur. Morus alba L. (beyaz dut a¤ac›) ve Morus nigra L. (kara dut a¤ac›): Meyveleri g›da maddesi olarak tüketilir. Ficus carica L. (incir) meyveleri besin olarak kullan›l›rken, Ficus elastica Roxbg. (lastika¤ac›)’n›n gövdesinden kauçuk elde edilir. Familia Urticaceae (Is›rgangiller) Bir veya iki evcikli, süt içermeyen, bir veya çoky›ll›k otsular veya çal›lar, nadiren a¤açlar veya t›rman›c›lard›r. Birçok cinsinde yak›c› tüyler bulunur. Yapraklar basit; almaçl› veya karfl›l›kl›d›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda kimoz durumda veya tek çiçe¤e kadar indirgenmifl, tek veya iki efleylidir. Periant ›fl›nsal simetrili 4-5 parçal›, erkek çiçekte stamenler 4; filamentler tomurcukta çiçe¤in ortas›na do¤ru k›vr›kt›r. Çiçek aç›l›nca filamentler aniden geriye do¤ru gider ve böylece polenler etrafa yay›l›r. Difli çiçekte, stamenler pul fleklinde körelmifl, ginekeum 1 pistilli, ovaryum üst veya alt durumlu, 1 lokuluslu, 1 karpellidir. Meyve kal›c› periant ile örtülü aken veya drupad›r. Tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 2 cins ve 9 türü vard›r. Urtica L. (›s›rgan): Yak›c› tüyler tafl›yan tek veya çok y›ll›k otsulard›r. Ülkemizde 5 türü bulunur. U. pilulifera L., U. dioica L en çok bilinenleridir. Ordo Juglandales Bir evcikli, yaprak döken veya herdem yeflil sert odunlu a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya nadiren karfl›l›kl›, pinnat veya trifoliatt›r. Çiçekler tek veya iki efleyli, periantl› veya periants›zd›r. Erkek çiçekler sark›k amentum durumlarda ve stamenler çok say›dad›r (fiekil 6.2). Difli çiçeklerde ovaryum 2 karpelli ve alt veya üst durumludur. Meyve drupa veya kanatl› nukstur. 119 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae Familia Juglandaceae (Cevizgiller) Yapraklar kokulu, imparipinnat ve stipülsüzdür. Çiçekler tek efleyli, erkek çiçek bir önceki y›l›n sürgünleri üzerinden ç›kan uzun ve sert sark›k amentum durumlar›ndad›r. Periant 3-6 loplu veya yoktur. 3-40 adet stamen vard›r. Difli çiçekler yeni sürgünlerin ucunda, dik rasemus veya sark›k spika durumdad›r. Periant 4 parçal›d›r. Ovaryum alt durumlu, üstte 1, altta 2-4 lokuluslu, genellikle 2 karpelli (nadiren 3). Meyve drupams› nuks olup, etli eksokarp› tanenli maddeler içerir. Meyvelerinden, ya¤›ndan ve kerestesinden yararlan›l›r. Süs bitkileri olarak da kullan›l›r. Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familya 6 cinse ait yaklafl›k 60 tür içerir. Ülkemizde ise 2 cins ve 2 türü bulunur. Juglans regia L. (ceviz): 20-30 m’ye kadar boylanabilen genifl taçl› a¤açlard›r. Meyve genifl bir drupad›r. Tohum endospermsiz ve kotiledonlar girintili ç›k›nt›l›, ya¤ca zengindir. fiekil 6.2 Juglans regia’n›n a. erkek çiçek durum kümesi b. tek erkek çiçek durumu (amentum) a b Ordo Fagales Bir evcikli a¤aç, a¤açc›k ve çal›lard›r. Yapraklar alternat, basit ve stipüllüdür. Çiçekler tek efleyli (nadiren erdifli), periantl› veya periants›zd›r. Çiçek durumu amentum, çiçekler ço¤unlukla yapraklardan önce veya ilk beliren yapraklarla birlikte açarlar. Stamenler 2- çok, ço¤unlukla petallerin önündedir. Ovaryum alt durumludur. Meyve endospermsiz tek tohumlu nukstur. Familia Fagaceae (Kay›ngiller) Bir evcikli, yaprak dökücü veya herdemyeflil a¤aç veya çal›lard›r. Çiçekler tek efleyli. Erkek çiçekler sark›k amentum veya uzun sap› olan küresel baflaklardad›r. Periant 4-7 loplu, stamenler 4-40 adettir. Difli çiçekler 1-3 adet, spika durumda veya erkek çiçek durumunun dibindedir. Periant 4-6 loplu, çiçeklerin veya çiçek durumlar›n›n taban›nda braktelerin birleflmesinden oluflmufl çanak fleklinde bir kupula bulunur. Bu yap› geliflerek meyveyi sarar ve üzerinde pulsu ya da dikensi ç›k›nt›lar tafl›r. Genellikle Kuzey Yar›kürede ›l›man ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösteren familya 7 cinse ait 600 kadar tür içerir. Ülkemizde 3 cins ve 21 türü bulunur. 120 Bitki Sistemati¤i Sert olan kerestesinden yararlan›l›r, meyveleri yenir ve süs bitkisi olarak kullan›l›r. Bu familyan›n önemli üyeleri flunlard›r: Fagus L. (kay›n a¤ac›): 40 m’ye kadar büyüyebilen yaprak döken a¤açlard›r. Ülkemizde ise 2 türü mevcuttur. Bunlar, F. orientalis Lipsky (do¤u kay›n›) ve F. sylvatica L. (Avrupa kay›n›) (fiekil 6.3 a)’d›r. fiekil 6.3 a. Fagus sylvatica difli çiçekler b. Castanea sativa erkek çiçek durumu a b Castanea sativa Miller (Kestane a¤ac›): Kupula 4 parçal›, sert dikenli ve meyveyi tamamen sar›c›d›r (fiekil 6.3 b ve 6.4). fiekil 6.4 Castanea sativa, meyveyi saran kupula Quercus L. (mefle a¤ac›): Kupula çok say›da üstüste binmifl pulludur. Baz› türlerinin odunu sert ve k›ymetlidir. Ayr›ca kabuk ve kupulalar›ndan elde edilen tanenli maddeler sepicilikte kullan›l›r. Kuzey yar›küre ve tropiklerde yay›l›fl gösterir ve 600 dolaylar›nda türü vard›r. Ülkemiz Quercus cinsinin yay›l›fl ve tür zenginli¤i bak›m›ndan dünyan›n en zengin merkezlerinden birini oluflturur ve 18 türü vard›r. Bunlardan baz›lar›, Q. robur L. (sapl› mefle) Q. infectoria Oliver. (maz› meflesi), Q. pubescens Willd. (tüylü mefle), Q. ithaburensis Decne. ssp. macrolepis (Kotschy) Hedge et Yalt. (palamut meflesi) ve Q. coccifera L. (kermes meflesi)’d›r (fiekil 6.5 a,b). 121 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae fiekil 6.5 Quercus coccifera a. genel görünüfl, b. erkek çiçek durumlar› toplulu¤u (amentumlar) a b SIRA S‹ZDE kaynaklanQuercus infectoria (maz› meflesi)’n›n ekonomik önemi hangi özelli¤inden maktad›r? Familia Betulaceae (Huflaa¤ac›giller) 2 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Bir evcikli yaprak dökücü a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, basit, genellikle S O R U dökülücü stipüllüdür. Çiçekler tek efleyli, erkek çiçekler sark›k amentumlarda, periants›z veya 4 küçük tepalden oluflmufl periantl›, 2-10 stamenlidir. Difli çiçekler sark›k veya dik durufllu amentumlarda veya dik durufllu spikalardad›r. 1 pistilli. D‹KKAT Ovaryum alt durumlu, 2 lokuluslu, her lokulus 1-2 ovüllüdur. Meyve küçük nuks veya samarad›r. SIRA S‹ZDE Bu familya üyelerinin kerestesinden yararlan›l›r, meyveleri yenir ve ya¤ elde edilir. Süs bitkileri olarak kullan›lan türleri de vard›r. Corylus avellana L (f›nd›k) (fiekil 6.6 a), Carpinus betulus L. (adigürgen) (fiekil 6.6 AMAÇLARIMIZ b), Betula pendula Roth. ve Alnus glutinosa (L) Gaertner önemli türleridir. S O R U D‹KKAT N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET a SIRA S‹ZDE b Ordo Casuarinales Tek veya iki evcikli, herdemyeflil a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar bir halkada, küçük ve pulsu yap›dad›r. Çiçekler bir efleyli, periant yoktur. Erkek çiçekler spika, difli çiçekler küresel baflaklardad›r. Meyve odunsu yap›daki 2 brakteol ile çevrilmifl kanatl› bir nukstur. Tek familyas› vard›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ fiekil 6.6 K ‹ T A P a. Coryllus avellana (f›nd›k), b. Carpinus betulus (gürgen) T E L E V ‹ Z Y O N ‹NTERNET S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE 122 AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Bitki Sistemati¤i AMAÇLARIMIZ Familia Casuarinaceae (Demira¤ac›giller) Sürgün uçlar›nda bulunan erkek çiçekler 4 brakteollü, 1 stamenlidir. Kozala¤a benzeyen küresel baflc›klarda bulunan difli çiçekler bir brakte ve 2 brakteollüdür. K ‹ T A P Familyan›n tek cinsi Casuarina’d›r. 40-50 kadar tür içeren bu cins Avustralya, Yeni Kaledonya ve Malezya’da yay›l›fl gösterir. Bunlardan C. equisetifolia L. (demira¤ac›) Bat› ve Güney Anadolu’da çok yayg›n olarak yetifltirilir TELEV‹ZYON Görünüfl olarak çamlarla kar›flt›r›lan bu a¤açlar›n, oldukça sert ve dayan›kl› olan odunu süs eflyas› yap›m›nda kullan›l›r. ‹NTERNET http://en.wikipedia.org/wiki/Casuarina_equisetifolia adresinden bu türe iliflkin ayr›nt›l› bilgi ve fotograflara ulaflabilirsiniz. SUBCLASSIS III CARYOPHYLLIDAE Sepaller birleflik veya serbesttir. Petalli veya petalsizdirler. Stamenler çok say›da olduklar› zaman sentrifugald›r. Polen taneleri trinukleat veya nadiren binukleatt›r. Ginekeum monokarp, bazen sinkarpt›r. Plasentasyon serbest sentraldan bazala kadar de¤iflir. Tohumun g›da deposu tipik olarak niflastad›r. Sekonder bileflik olarak ço¤unda betalsinler üretilir. Caryophyllidae alts›n›f› 3 ordo, 14 familya ve yaklafl›k 11.000 türden oluflmufltur Türlerin 9/10’u Caryophyllales ordosunda toplanm›flt›r. Bu alts›n›fta inceleyece¤imiz ordo ve familyalar›n s›n›fland›r›lmas›n› Tablo 6.2’de bulabilirsiniz. Tablo 6.2 Caryophyliidae alts›n›f›nda incelenecek gruplar›n s›n›fland›r›lmas›. Subclassis Caryophyllidae Ordo Caryophyllales Familia Cactaceae Familia Chenopodiaceae Familia Amaranthaceae Familia Portulacaceae Familia Caryophyllaceae Ordo Polygonales Familia Polygonaceae Ordo Plumbaginales Familia Plumbaginaceae Ordo Caryophyllales Bir veya çoky›ll›k, ço¤unlukla otsu nadiren çal› veya a¤açlar veya t›rman›c›lard›r. Sepaller birleflik veya serbest, petaller var veya yoktur. Stamenler 1- çok, ginekeum apokarp bazen sinkarpt›r. Ovaryum üst veya alt durumlu. Plasentasyon basal, eksensel, parietal veya serbest-sentraldir. Tohumlar k›vr›k embriyolu ve embriyolar perisperm ile çevrilidir. Familia Cactaceae (Kaktüsgiller) Çoky›ll›k, sukkulent otsu veya odunsu bitkilerdir. Yapraklar alternat, pulsu veya dikensi, nadiren tamd›r. Çiçekler genellikle tek, bazen kümeler halinde; erdifli ve aktinomorftur. Hipantium ovaryuma bitiflik veya serbesttir. Periant çok tepalli, stamenler çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 3- çok karpelli, çok ovüllüdür. Meyve bakkad›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae K ‹ T A P SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 123 K ‹ T A P Özellikle Amerika çöllerinde yay›l›fl gösteren familyan›n baz› türleri süs bitkileri olarak yetifltirilir ve baz› yörelerde meyveleri yenir. Yurdumuzda en çok TELEV‹ZYON bilineni, do¤allaflm›fl olan Opuntia ficus-indica Mill. (kaynanadili, hintinciri)’dir. Do¤allaflm›fl bitki: Do¤al olarak baflka ülkelerde yaflayan, ancak baflka T E Lkoflullara EV‹ZYON ülkelerin benzer sahip bölgelerinde de kendili¤inden yaflayan bitki http://en.wikipedia.org/wiki/Opuntia_ficus-indica adresinden bu türe‹ Niliflkin bilgi T E R N E ayr›nt›l› T ve fotograflara ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Ayr›ca bu familyan›n pek çok türü ülkemizde seralarda süs bitkisi olarak yetiflD Ü fi Ü N E L ‹ M tirilir. Bunlardan baz›lar›: Cereus, Cephalocereus, Echinocereus, Echinocactus’dur. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Familia Chenopodiaceae (Kazaya¤›giller) Bir, iki veya çoky›ll›k, ço¤unlukla halofit ve sukkulent otsular veya YapD ‹ K Kçal›lard›r. AT raklar alternat veya opozit; tam, loplu veya pinnat parçal›, bazen silindirik ve etli, bazen pul fleklinde, stipülsüzdür. Çiçek durumu s›k dikasiyum, spika veya panikuSIRA S‹ZDE lad›r. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, aktinomorf, periant tek serili 2-5, birleflik sepallerden oluflmufl, petaller yoktur. Pistil 1, tek lokuluslu, 2-3 karpelli, tek ovüllüdür. Meyve periantla sar›lm›fl olan küçük bir nuks veya kapsulad›r. AMAÇLARIMIZ Il›man ve subtropik bölgelerde, genellikle tuzlu ortamlarda yay›l›fl gösterirler. fieker pancar›nda oldu¤u gibi baz› türleri ekonomik olarak önemli olup baz›laK ‹ T A P L. provar. r› sebze olarak yenilir. Beta vulgaris L. (yabani pancar), B. vulgaris altissima (Doll) Helm. (fleker pancar›), B. vulgaris L. subsp. rapa f.rubra (k›rm›z› pancar), B. vulgaris L. var. cicla (L) Moq. (paz›),SIRA Spinacia S‹ZDE oleraceT E L E V ‹ Z Y Ootu) N a L. (›spanak), Salicornia europaea L. (deniz börülcesi, kurflun bu familyada yer alan baz› türlerdir. D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON D Ü fi Ü N E L ‹ M http://www.plantsystematics.org/cgi-bin/dol/dol_terminal.pl?taxon_name=Chenopodi‹NTERNET S O R ulaflabilirsiniz. U aceae&rank=family adresinden bu familyaya ait bitkilerle ilgili görsellere Familia Amaranthaceae (Tilkikuyru¤ugiller) SIRA D ‹ KS‹ZDE KAT DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M ‹NTERNET S O R U 3 N N Bir veya çoky›ll›k otsular, nadiren a¤aç veya çal›lar veya t›rman›c›lard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit, düz kenarl›d›r. Çiçekler erdifli, nadiren tek efleyli, raS O R U3-5 adet serAMAÇLARIMIZ semus veya spikalardad›r. Periant tek serili, ›fl›nsal simetrili, sepaller best veya k›smen birlefliktir. Petal yoktur. Stamenler 5. Ginekeum 1 pistilli; ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 2-3 karpelli, tek ovüllüdür. Meyve aken D ‹ K genellikle KAT K ‹ T A P veya kapakl› kapsula, bazen de nuks veya bakkad›r. Tropik, subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterir. Bahçelerimizde süs bitSIRA S‹ZDE kileri olarak yetifltirilir, baz› türleri az da olsa sebze olarak yenilir. Ülkemizde AmaLEV‹ZYON ranthus L. (tilkikuyru¤u) retroflexus L., A. deflexus L.,T EA. albus L. türleri AMAÇLARIMIZ yayg›nd›r. Celosia argentea L. (horozibi¤i) ise do¤al olmayan bir süs bitkisidir. N N http://en.wikipedia.org/wiki/Celosia_argentea adresinden bu bitkiye ‹iliflkin N T E R N daha E T fazla bilK ‹ T A P gi ve resimlere ulaflabilirsiniz. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M Chenopodiaceae’den hangi bitkiler sebze olarak tüketilir? SIRA S‹ZDE SIRA D ‹ K S‹ZDE KAT DSIRA Ü fi Ü NS‹ZDE EL‹M S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ ‹NTERNET K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT 124 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bitki Sistemati¤i SIRA S‹ZDE Familia Portulacaceae (Semizotugiller) AMAÇLARIMIZ Bir veya çoky›ll›k otsular veya yar›çal›ms›lar. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, genellikle etli, stipüller zar›ms› veya k›ls› yap›dad›r. Çiçekler tek, kimoz veya rasemus durumunda, erdifli, aktinomorf simetrilidir. Periant 2 serili; sepaller 2 serbest veya K ‹ T A P kaidede birleflik, petaller 4-6, serbest veya kaidede birlefliktir. Ginekeum 1 pistilli, ovaryum üst, alt veya orta durumlu, 1 lokuluslu, 2-3 karpellidir. Meyve kapsula veya nadiren nukstur. TELEV‹ZYON Kozmopolit olan familyan›n yurdumuzda 2 cinsi ve 3 türü vard›r. Portulaca oleracea L. (semizotu), besin olarak kullan›lan bir bitkidir. http://en.wikipedia.org/wiki/Portulaca_oleracea adresinden bu bitkiye iliflkin daha fazla ‹NTERNET bilgi ve resimlere ulaflabilirsiniz. Familia Caryophyllaceae (Karanfilgiller) Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren de yar›çal›ms›lar. Yapraklar karfl›l›kl› veya bir halkada alternat, basittir. Çiçekler erdifli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrili, genellikle basit veya birleflik dikazyum durumlar›nda, nadir olarak tek ve uçtad›r. Çiçeklerde sepal 4-5 serbest veya dipte birleflik, petal 4-5, nadiren yok, serbesttir. Stamenler 3-10, nadir olarak yoktur. Bazen petalsi staminodlar var. Ginekeum 1 pistilli; ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, 2-5 karpelli, çok ovüllüdür. Plasentasyon serbest sentral. Meyve difller veya valflerle aç›lan kapsula, nadiren nuks veya bakkad›r. Il›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familya üyeleri daha çok Akdeniz ikliminin hakim oldu¤u yerlerde yo¤unlaflm›fllard›r. Ülkemizin önemli bir familyas›d›r. Süs bitkileri olarak yetifltirilir. Silene L. ve Dianthus L. en çok tür içeren cinslerdir. Familyan›n baz› bitkileri flunlard›r: Saponaria mesogitana Boiss.(sabunotu) (fiekil 6.7 a), Gypsophila venusta Fenzl. (çövenotu), Dianthus erinaceus Boiss. (dikenli karanfil) (fiekil 6.7 b), Agrostemma githago L. (karamuk), Silene italica (L) Pers. fiekil 6.7 a. Saponaria mesogitana b. Dianthus erinaceus var. erinaceus a b Ordo Polygonales Okrea: Bo¤um k›n›, Kulakç›klar›n kaynaflmas› ile gövdeyi halka fleklinde saran k›n. Bir veya çok y›ll›k otsular, çal›lar veya nadiren a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, stipüller tüp fleklini alarak okrea ad›n› alan yap›y› oluflturur. Petaller yoktur. Ordonun tek familyas› vard›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae D‹KKAT Familia Polygonaceae (Karabu¤daygiller, çobande¤ne¤igiller) SIRA S‹ZDE N N Yapraklar basit, lanseolat, eliptik, reniform, hastat ve sagitatt›r. Çiçekler spika, panikula veya demetlerde, ›fl›nsal simetrilidir. Periant 2 dairede dizilmifl 3-6 parçal› olup kaidede birleflmifltir. Stamenler 6-9. Ginekeum 1 pistilli; AMAÇLARIMIZ ovaryum üst durumlu, 3 köfleli, genellikle 1 lokuluslu, 2-4 karpelli, tek ovüllüdür. Meyve köfleli veya kanatl› bir akendir. K ‹bitkisi, T A P baz›lar› da Genellikle Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösterir. Baz› türleri süs besin olarak yenilir. Polygonum L. (çobande¤ne¤i) ile Rumex L. yurdumuzda en çok türü olan T E L E V ‹ Z patientia YON cinslerdir. Polygonum cognatum Meissn. (mad›mak), Rumex L. (labada) yenen bitkilerdir. http://en.wikipedia.org/wiki/Polygonum adresinden P. cognatum,‹ N http://en.wikipediTERNET a.org/wiki/Rumex_patientia R. patientia türlerine iliflkin resimlere ulaflabilirsiniz. Ordo Plumbaginales Otsular veya çal›lar veya t›rman›c› bitkilerdir. Stipül yoktur. Sepaller birlefliktir. Ovül-1. Tek familya içerir. Familia Plumbaginaceae (Diflotugiller) Yapraklar alternat veya kaidede rozet dizilifllidir. Çiçek durumu spika, panikula ve baflc›ks›d›r. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, birleflik, genellikle zar›ms› ve kal›c›d›r. Petaller 5, kaidede birlefliktir. Stamenler 5 ve korolla loplar›n›n karfl›s›ndad›r. Ginekeum 1 pistilli, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 5 karpellidir. Meyve kaliks taraf›ndan sar›lm›fl nuks veya kapsulad›r. Bu familyan›n üyeleri genellikle Akdeniz yöresinde yay›l›fl gösterirler. Acantholimon Boiss. (kardikeni) ve Limonium Miller. (kuduzotu) ülkemizdeki önemli cinslerdir. SUBCLASSIS IV DILLENIIDAE Çiçekler çok petalli, nadiren petalsiz veya nadiren petaller birlefliktir. Petaller bileflik ise, korolla loplar›ndan daha çok say›da stamen ve staminod içerirler veya filamentler do¤rudan reseptakuluma ba¤lan›rlar ya da stamenler korolla loplar›n›n karfl›s›nda bulunurlar. Polen taneleri binukleat veya daha seyrek trinukleat, triaperturat (trikolporat)’t›r. Ginekeum sinkarp veya nadiren (özellikle Dilleniales’te) apokarp’t›r. Endosperm var veya yok, ancak perisperm ço¤unlukla bulunmaz. Dilleniidae üyeleri tanen içerir, betalain bulunmaz ve ço¤unlukla alkoloidlerce fakirdir. Capparales, Betales ile Violales ordosunun birkaç familyas›nda hardal ya¤lar› karakteristik bilefliklerdir. Bu alts›n›f 13 ordo, 77 familya ve yaklafl›k 25.000 tür içermektedir. Türlerin 3/4’ünden fazlas› 5 ordoda (Violales, Capparales, Ericales, Theales ve Malvales) toplanm›flt›r. Bu alts›n›f›n ünitemizde incelenecek ordo ve familyalar›n› Tablo 6.3 de görebilirsiniz. D ‹ K K A125 T SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 126 Bitki Sistemati¤i Tablo 6.3 Dilleniidae alts›n›f›n›n ünite kapsam›nda incelenecek gruplar›n›n s›n›fland›r›lmas›. Subclass IV. Dilleniidae Ordo Dilleniales Familia Paeoniaceae Ordo Theales Familia Theaceae Familia Clusiaceae Ordo Malvales Familia Tiliaceae Familia Sterculiaceae Familia Malvaceae Ordo Nepenthales Familia Nepenthaceae Familia Droseraceae Ordo Violales Familia Cistaceae Familia Violaceae Familia Tamaricaceae Familia Cucurbitaceae Familia Begoniaceae Ordo Salicales Familia Salicaceae Ordo Capparales Familia Capparaceae Familia Brassicaceae Ordo Ericales Familia Ericaceae Ordo Primulales Familia Primulaceae Ordo Dilleniales Otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya nadiren karfl›l›kl›d›r. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, aktinomorftur. Sepaller 5, serbest, petaller 5, bazen 6-10, serbest, stamenler çok say›dad›r. Karpeller serbesttir. Familia Paeoniaceae (fiakay›kgiller) Yapraklar alternat, bileflik, stipulsüzdür. Çiçekler ço¤unlukla tek, erdiflidir. Stamenler çok say›da ve sarmal dizilifllidir. Ginekeum 5-2, serbest karpellidir. Ovaryum üst durumlu, ovül çok say›dad›r. Meyve çeperi etli veya derimsi olan bir foliküldür. Genellikle Kuzey yar›kürede yay›l›fl gösteren familyan›n 1 cins ve 33 türü vard›r. Süs bitkisi olarak yetifltirilirler. Paeonia L. (flakay›k): Ülkemizde 7 türü bulunur. P. turcica Davis et Cullen. ülkemizde yaln›z Antalya ve Denizli yörelerinde yay›l›fl gösteren endemik bir türdür. P. mascula (L.) Miller (fiekil 6.8) ve P. peregrina Miller ise di¤er önemli türlerdir. fiekil 6.8 Paeonia mascula SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L127 ‹M 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae D Ü fi Ü N E L ‹ M Ordo Theales S O R U S O R U A¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit, nadiren birlefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal simetrili, sepaller 5‹ K K A T karpellidir. 7, petaller 5 (nadiren 4), stamenler çok say›da, ginekeum 3-5 Dserbest Önemli familyas› Theaeceae’dir. SIRA S‹ZDE Familia Theaceae (Camelliaceae, çaygiller) D‹KKAT N N Yapraklar alternat, basit, derimsi veya zars›, stipulas›zd›r. Çiçekler genellikle yaprak koltuklar›nda tek tek veya nadiren gruplar halinde ç›karlar. Periant parçalar› AMAÇLARIMIZ sarmal diziliflli, sepaller ve petaller serbest veya dipte birlefliktir. Stamenler de serbest veya dipte birleflmifl veya petal diplerine ba¤l› 5’li demet halindedir. Ginekeum 1 pistilli. Ovaryum üst durumlu, 3-5 lokuluslu ve karpelli,K ovül say›da‹ T A 2-çok P d›r. Meyve genellikle lokulusit veya septisid kapsulad›r. Tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösteren familyada bulunan Camellia sinensis (L.) O.Kuntze (çay a¤ac›) bitkisinin yaprak ve tomurcuklar›ndan yeflil ve k›rTELEV‹ZYON m›z› çay elde edilir. Baz› türleri Camellia japonica L. (kamelya) da süs bitkisi olarak yetifltirilir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON http://en.wikipedia.org/wiki/Camelia_sinensis adresinden çay bitkisinin göre‹ N T E resimlerini RNET bilirsiniz. ‹NTERNET Familia Clusiaceae (Guttiferae, binbirdelikotugiller) Bu familyan›n üyelerinin tüm vejetatif k›s›mlar›nda reçine boflluklar› vard›r ve bunlar yapraklarda saydam noktalar halinde görülürler. Yapraklar karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, nadiren alternat; basit ve stipulas›zd›r. Çiçekler tek, kimoz veya tirsoid durumda, genellikle erdifli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 2-10 veya daha çok, üstüste binmifl, petaller 4-12, üstüste binmifltir. Stamenler az veya SIRA S‹ZDE çok say›da veya dipte birleflmifl 3-5 demet halindedir. Ginekeum 1 pistilli, ovaryum üst durumlu, 1-çok lokuluslu, karpeller 3-5 veya lokulus say›s› kadard›r. Ovüller 1çoktur. Meyve genellikle kapsula, nadiren bakka veya drupad›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M Daha çok tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterir. Kerestesinden ve meyvesinden yararlan›l›r, ilaç, zamk ve parfümeri sanayiinde kullan›l›r. Ülkemizde S O R U tek Hypericum L. (binbirdelikotu) (fiekil 6.9) cinsi vard›r. Hypericum (binbirdelik otu)’un yurdumuzda 80 civar›nda türü vard›r. günefle D ‹ KYapraklar› KAT tutulursa, üzerinlerinde parlak salg› cepleri görülür. Binbirdelik ad›n› da bu özellikleri nedeni ile alm›fllard›r. SIRA S‹ZDE Tirsoid: Ekseni belirgin olmayan s›k bileflik salk›m (panikula). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE fiekil 6.9 Hypericum sp. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 128 Bitki Sistemati¤i Ordo Malvales Müsilaj hücreleri içeren otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat dizilifllidir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller (3) 5, serbest veya birleflik. Petaller (3) 5, serbest veya bileflik, nadiren yok. Stamenler 5- çok say›da, bazen filamentleri birleflik ve stilusun etraf›nda bir tüp (kolumna) fleklindedir. Ovaryum 2- çok lokulusludur. Familia Tiliaceae (Ihlamurgiller) Bir veya çok y›ll›k, herdem yeflil veya yaprak dökücü a¤aç, çal› veya nadiren otsular. Yapraklar alternat, basit, stipül var veya yoktur. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2-20 lokuluslu, ovüller 1-çoktur. Meyve bakka, drupa veya nukstur. Ço¤unlukla tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Kerestesinden yararlan›l›r, jüt elde edilir ve süs bitkisi olarak yetifltirilir. Ülkemizde sadece Tilia L. (›hlamur a¤ac›) cinsi do¤al yay›l›fl göstermektedir (fiekil 6.10). Halk aras›nda ›hlamurun brakte ve çiçekleri çay olarak kullan›lmaktad›r. fiekil 6.10 Tilia sp. (›hlamur) Familia Sterculiaceae (Kakaogiller) Kauliflori durumu: Çiçeklerin do¤rudan ana gövde veya yan dallar üzerinde bulunmas›d›r. fiizokarp: Bileflik bir ovaryumdan oluflan, karpelleri yar›larak iki ya da daha çok parçaya ayr›lan kuru meyve, yar›lan meyve. Yapraklar alternat, basit veya birleflik, stipüller erken dökülücüdür. Kauliflori gösteren çiçekler, yaprak koltuklar›nda de¤iflik durumlarda veya nadiren uçtad›r. Stamenler 1- çok dairede ve birleflerek tüp meydana getirmifller veya serbesttir. ‹lk dairedekiler verimsiz (staminod) dir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 4-5 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 2-çok adettir. Meyve flizokarp veya kapsulad›r. Tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterir.Kakao ve kola elde edilir, süs bitkileri olarak yetifltirilirler. Cola (Schott) Endl. (kola a¤ac›)’ n›n tohum kabuklar› kolal› içecek, Theobroma cacao L. (kakao a¤ac›) ’n›n tohumlar› çikolata yap›m›nda kullan›l›r. Familia Malvaceae (Ebegümecigiller) Merikarp: Bileflik bir ovaryumdan meydana gelen ve karpellerin birleflme yerlerinden ayr›lan tek tohumlu kuru meyvelerin her biri. Yapraklar alternat diziliflli, tam veya palmat loplu, stipüllüdür. Genellikle epikaliks vard›r. Stamenler çok say›da ve filamentleri stilusu saran bir tüp fleklinde (kolumna) birleflmifltir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2-çok lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 1- çok adettir. Meyve pek çok merikarpa ayr›lan bir flizokarp, nadiren bakka, samara veya kapsulad›r. Kozmopolit olan familya üyelerinin liflerinden ve meyvelerinden yararlan›l›r ve süs bitkisi olarak kullan›l›r. D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE N N AMAÇLARIMIZ Dilleniidae 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Hibiscus esculentus L. (bamya): Ülkemizde kültürü yap›lan, meyveleri müK ‹ T A P silaj bak›m›ndan zengin olan ve sebze olarak kullan›lan bir bitkidir. Malva sylvestris L. (ebegümeci), ilaç ve besin olarak çok kullan›lan do¤al bir bitkidir. TELEV‹ZYON Ayr›ca Althaea L. (hatmi) türleri süs bitkisi, Gossypium L. (pamuk) türleri lifleri için kültürü yap›lan ekonomik bitkilerdir. Yukar›daki cinslere ait görsellere http://en.wikipedia.org/wiki/Malva_sylvestris ve ‹NTERNET http://en.wikipedia.org/wiki/Gossypium adreslerinden ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 129 K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Ordo Nepenthales (Böcek kapanlar) Otsular veya çal›lard›r. Yapraklar alternat veya diptedir. Çiçekler erdifli, aktinomorftur. Sepaller 3-5 serbest veya kaidede birleflik, petaller 5, serbest veya hiç yok, SIRA S‹ZDE stamenler çok say›dad›r. Ovaryum 3-5 veya 1 lokulusludur. SIRA S‹ZDE Familia Nepenthaceae (Suibri¤igiller) D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹ki evcikli otsular veya t›rman›c› çal›lard›r. Yapraklar alternat, sap, aya, sülük ve uç k›sm›nda bulunan kapakl› bir ibrik fleklindeki yap›dan oluflmufltur. raseS O R Çiçekler U mus veya panikulada, küçük ve yeflildir. Sepal 3-4, serbest, petaller yoktur. Erkek çiçeklerde stamenler 4-24 adet ve filamentler birleflerek bir sütun oluflturmufl. Difli D‹KKAT çiçekler 1 pistillidir. Ovaryum üst durumlu, 3-4 lokuluslu ve karpelli, çok tohumludur. Meyve uzun bir lokulusit kapsulad›r. SIRA S‹ZDE Nepenthes L. (suibri¤i) bu familyan›n Uzak Do¤u, Filipinler, Borneo, fieysel adalar›ndaki ormanlarda yay›l›fl gösteren tek cinsidir ve 70 kadar türü vard›r. Familia Droseraceae (Sinekkapangiller) AMAÇLARIMIZ N N Böcek yiyen, salg› tüylü, bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklar alternat, genellikle dipte rozet durumunda, yaprak yüzeyleri böcekleri tutmaya yaK ‹ T A P rayan salg› tüyleri ile kapl›d›r ve gereksinim duyduklar› azotun bir k›sm›n› böcekleri sindirerek sa¤larlar. Çiçekler rasemus, panikula ve bazen tektir. Sepaller 4-5, kaidede birlefliktir. Petaller serbesttir. Stamenler 5-20. Pistil 1, ovaryum üst durumTELEV‹ZYON lu, 1 lokuluslu, 3-5 karpelli, çok ovüllüdür. Meyve lokulusit kapsulad›r. Kozmopolit olan familyan›n ülkemizde yaln›z Drosera L. cinsi bulunur. http://en.wikipedia.org/wiki/Drosera adresinden bu cinse ait fotograflara ‹ N T E Rulaflabilisiniz. NET Ordo Violales Otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, aktinomorf veya zigomorftur. Sepaller 3-6 birleflik ve serbest veya hiç yoktur. Petaller 4-8 veya 14-11 serbest veya birleflik veya hiç yoktur. Stamenler 1- çok say›da, Ovaryum 1- çok lokulusludur. Familia Cistaceae (Ladengiller) Çiçekler tek, kimoz veya rasemus durumlardad›r. Sepaller 3-5, serbest, petaller 5, nadiren 3 veya yoktur. Stamenler çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 3 veya 5-10 karpellidir. Ovüller 2- çoktur. Meyve odunsu veya derimsi yap›da lokulusit kapsulad›r. Genellikle Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösterirler. Reçinesinin parfümeri sanayiinde kullan›lmas›n›n yan›nda kayal›k bahçelerde süs bitkisi olarak da yetifltirilir. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 130 Bitki Sistemati¤i Cistus L. (laden) türleri (C. creticus L., C. salviifolius L. C. laurifolius L.) Bat› ve ‹çbat› Anadolu bitki örtüsünde yer al›r. fiekil 6.11 fiekil 6.11 Cistus creticus SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Familia Violaceae (Menekflegiller) Bir veya çok y›ll›k çal›lar, nadiren t›rman›c›lar. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit, stipüller küçük veya yapra¤a benzer. Çiçekler tek veya de¤iflik durumlarK ‹ T A P da, erdifli, zigomorf veya ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, serbest, petaller 5, serbest, en alttaki mahmuzlu, stamen 5. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 3-5 karpelli, ovül 1-çoktur. Meyve lokulusit kapsüla veya bakkad›r. TELEV‹ZYON Kozmopolit olan familyadan, ülkemizde tek cins, Viola L. (menekfle) bulunur. Bu cinsin türleri süs bitkisi olarak yetifltirilir ve parfümeri sanayiinde kullan›l›r. http://en.wikipedia.org/wiki/Viola_(plant) adresinden Viola türlerine iliflkin fotograflara ‹NTERNET ulaflabilirsiniz. Familia Tamaricaceae (Ilg›ngiller) Tuzcul veya kurakç›l ortamlarda bulunan çok y›ll›k küçük a¤açlar, çal›lar, bazen de yar›çal›lard›r. Yapraklar alternat, küçük, bazen pulsu yap›da, stipulas›zd›r. Çiçekler tek veya s›k rasemuslarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4-6, serbest, petaller 4-6, serbesttir. Stamenler petal say›s› kadar veya petallerin iki kat› kadard›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, genellikle 3-4 karpelli, ovül 2-çoktur. Meyve kapsülad›r. Daha çok Akdeniz Bölgesinde ve Orta Asya’da yay›l›fl gösterir. Süs bitkisi olarak, boya, ilaç sanayiinde ve a¤açta sineklerin meydana getirmifl oldu¤u urlar (gal) sepicilikte kullan›l›r. Ülkemizde iyi bilinen cinsi 5 türü olan Tamarix L. (›lg›n) d›r. Familia Cucurbitaceae (Kabakgiller) Bir veya iki evcikli, bir, nadiren çok y›ll›k t›rman›c› ve sürünücü otsular veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, genellikle 5 loplu palmat veya pinnat yada parçal›d›r. Sarmal fleklindeki sülükler genellikle yaprak sap›n›n üst taraf›ndad›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda kimoz veya tek, tek efleyli, çok ender olarak erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, birleflik, petaller 5, birleflik, çan ve ters koni fleklindedir. Stamenler 5, anterler “U” fleklinde k›vr›lm›flt›r. Difli çiçekler 1 pistilli, ovaryum alt durumlu, genellikle 3 karpelli, 1 lokuluslu, ovüller çoktur. Meyve genellikle büyük, kabu¤u yumuflak ve odunsu yap›da olan bir bakkad›r. 131 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae S›cak bölgelerde yay›l›fl gösterir. Besin olarak kullan›lan türleri içeren önemli bir familyad›r Ülkemizde 3 cins ve 8 türü do¤al yay›l›fl gösterir. Ayr›ca ekonomik bitki olarak kullan›lan çok say›da kültür taksonlar› da vard›r. Cucurbita pepo L. (sak›z kaba¤›), C. maxima Duch. (helvac› kaba¤›), Cucumis sativus L. (salatal›k, h›yar), C. melo L. (kavun), Citrullus lanatus (Thunb). Matsum. et Naksi. (karpuz), Luffa cylindrica (L.) M. Roem. (lif kaba¤›), Lagenaria siceraria (Mol.) Standl. (sukaba¤›, uzun kabak), Ecballium elaterium (L.) A. Rich. (eflek h›yar›, ac› dülek) baz› türleridir. Familia Begoniaceae (Begonyagiller) Tek evcikli, dik durufllu, sürünücü ya da gövdesiz gibi görünen, bir k›sm› sukkulent, tuberli veya kal›n rizomlu otsu veya odunsu alçak çal›lard›r.Yapraklar alternat, basit, petiollü ve dip k›sm› asimetriktir. Çiçekler kimoz veya çok nadiren rasemus, tek efleyli, simetri ›fl›nsal veya zigomorftur. Erkek çiçeklerde sepaller 2, petal benzeri, petaller 2 (5) küçük veya hiç yoktur. Stamenler çok say›dad›r. Difli çiçeklerde periant 2- çok say›da, birbirine benzeyen imbrikat diziliflli petalsi yap›lardan oluflur. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 1-3 (6) kanatl›, 3 lokuluslu, 3 karpelli, ovuller çok say›dad›r, plasentasyon eksenseldir. Bu familyan›n tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösteren 5 cinsi ve 900 kadar türü vard›r. Begonia L. (begonya) cinsinin pek çok türü ülkemizde iç mekanlarda süs bitkisi olarak kullan›l›r. Ordo Salicales ‹ki evcikli; çal› veya a¤açlard›r. Yapraklar basit, almaçl›, stipülleridür. Çiçekleri sark›k amentumlarda, 2-çok stamenli, tek pistilli, 2-4 karpellidir.Tek familyas› vard›r. Familia Salicaceae (Sö¤ütgiller) Her çiçek bir braktenin koltu¤undan bulunur ve tek efleylidir. Periant yoktur. Erkek çiçeklerde stamenler 2- çok, difli çiçeklerde pistil 1, ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, 2-4 karpelli, ovüller çoktur. Meyve 2-4 valfle aç›lan bir kapsulad›r. Kozmopolit, ço¤unlukla ›l›man iklimlerde yay›l›rlar. Kerestesinden ka¤›t hamuru, kibrit, kutu ve dallar›ndan sepet yap›l›r. Ülkemizde 2 cins ve 27 türü bulunur. Salix alba L. (aksö¤üt), S.viminalis L. (sepetçisö¤ütü), S. babylonica L. (salk›msö¤üt), Populus alba L. (akkavak), P.tremula L. (titrekkavak) bu familyaya örnek bitkilerdir. Ordo Capparales Otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl› basit veya bilefliktir. Petaller var veya yoktur. Stamenler 2- çok, tetradinam veya de¤il. Karpel 2-6. Familia Capparaceae (Kebereotugiller) Stipül küçük, gland veya diken fleklinde, bazen hiç yoktur. Çiçekler genellikle rasemus durumundad›r. Sepaller 4-8 serbest veya birleflik; petaller 4-çok (bazen hiç yok), eflit veya bazen öndeki 2 tanesi genifltir. Stamenler 4-çok, pistil 1, genellikle uzun bir sap›n ucunda, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 2 (bazen 4) karpelli, ovül az veya çoktur. Meyve valflerle aç›lan kapsula veya bakkad›r. Tropik ve subtropiklerde yay›l›fl gösterir. Tomurcuklar› yiyeceklere lezzet vermek üzere kapari ad›yla tüketilir ve baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r. Capparis spinosa L. (dikenlikebere): Ülkemizde bofl tarlalar ile yol kenarlar›nda görülür (fiekil 6.12 a). Tomurcuklar›, kapari ad› alt›nda baz› yemeklere lezzet vermek amac›yla kullan›lmaktad›r. Tetradinam: Dört uzun ve iki k›sa stamenin meydana getirdi¤i erkek organ toplulu¤u. Gland: Salg› bezi 132 Bitki Sistemati¤i fiekil 6.12 a. Capparis spinosa b. Draba bruniifolia a b Familia Brassicaceae (Cruciferae, hardalgiller) Bir, iki veya çok y›ll›k otsular, nadiren de çal›lard›r. Yapraklar almafll›, nadiren karfl›l›kl›, basit, bazen parçal›, stipulas›zd›r. Çiçekler genellikle rasemus durumunda, erdifli, bilateral veya nadiren zigomorf simetrili ve genellikle braktesizdir. Sepaller 4, serbest, petaller 4, nadiren hiç yok, haç fleklinde dizilmifltir. Stamenler 6, tetradinam. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 karpelli ve yalanc› bir bölme ile ayr›lan 2 lokuluslu, az ya da çok ovüllüdür. Meyve ço¤unlukla siliqua veya silikula, bazen de lomentum veya nukstur. Kozmopolit olan familya üyelerinin ço¤u kuzey ›l›man kuflakta yay›l›fl gösterir. Sebze olarak kullan›l›r, tohumlar›ndan ya¤ elde edilir ve süs bitkisi olarak yetifltirilir. Ülkemizde yay›l›fl gösteren büyük familyalardan biridir. Brassica oleracea L. (lahana) var. oleracea (bafll›lahana, lahana), B. oleracea var. botrytis L. (karn›bahar), B. rapa L. var. rapa (flalgam), B. napus L. (kolza), Sinapis alba L. (beyaz hardalotu), Eruca sativa Miller (roka), Raphanus sativus L. var. radicula (k›rm›z› turp), Lepidium sativum L. (tere), Aubrieta deltoidea (L) DC., Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. (çoban çantas›), Cheiranthus cheiri L. (flebboy), Draba bruniifolia Stev. (fiekil 6.12 b) bu familyan›n ülkemizdeki tar›m ve do¤al bitkilerinden baz›lar›d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 4 Brassicaeae SIRA familyas›nda S‹ZDE yer alan ve türleri sebze olarak tüketilen bir cinsin sistemati¤ini yap›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M Familia Resedaceae (Muhabbetçiçe¤igiller) Tek veya çok y›ll›k otsular ya da çal›lard›r. Yapraklar almafll›, basit veya pinnat, stipül küçük veS gland O R U fleklindedir. Çiçekler rasemus 4-8, serbest, petaller 4-10 serbest veya bazen hiç yok, lasinat lopludur. Stamenler 3-40, pistil 1, ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu, 2-6 karpelli, ovüller çoktur. Meyve kapsula veya bakkad›r. D‹KKAT Ço¤unlu¤u Akdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösteren familya üyelerinden ülkemizde sadece Reseda L. (muhabbetçiçe¤i) cinsi bulunur. Boya ve parfümeri sanaSIRA S‹ZDE yiinde kullan›l›r ve süs bitkisi olarak yetifltirilir. N N Ordo Ericales AMAÇLARIMIZ Ço¤unlukla herdemyeflil, çal› ve a¤açc›klard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel dizilifllidir. Çiçekler 3-7, birleflik, nadiren yok, stamenler 8 veya 10, ovaryum 2 veya 4 karpellidir. Meyve kapsula veya bakkad›r. K ‹ T A P Familia Ericaceae (Fundagiller) TELEV‹ZYON ‹NTERNET Yapraklar basit ve ço¤unlukla derimsi yap›da, stipulas›zd›r. Çiçekler yaprak kolTELEV‹ZYON tuklar›nda tek veya rasemus ya da panikulalarda, erdifli, ›fl›nsal simetrili veya nadi- ‹NTERNET 133 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae ren hafif zigomorftur. Sepaller 4-7, serbest veya kaidede birleflik, petaller 4-7, birlefliktir. Stamenler korolla loplar› kadar veya korolla loplar›n›n 2 kat› say›dad›r. Pistil 1; ovaryum üst, nadiren alt durumlu, 4-10 (genellikle 5) lokulus ve karpelli, SIRA S‹ZDE ovüller çoktur. Meyve bakka veya kapsulad›r. Kozmopolit bir gruptur ve ço¤unlu¤u Himalayalar bölgesinde yay›l›fl gösterir. Süs bitkileri olarak yetifltirilirler. Ülkemizdeki önemli türleri flunlard›r: anD Ü fi Ü N E LArbutus ‹M drachne L. (sandala¤ac›) (fiekil 6.13 a), A. unedo L. (kocayemifl, da¤çile¤i), Rhododendron ponticum L. (ormangülü, komar) (fiekil 6.13 b), Erica arboS O R U rea L. (funda), Vaccinium myrtillus L. (yabanmersini, ay›üzümü). SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Ar›lar›n Rhododendron’lar›n çiçeklerinden yapt›klar› bal, deli bal olarak ve D ‹ K K Aadland›r›l›r T zehirlidir. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P a b D‹KKAT SIRA S‹ZDE fiekil 6.13 a. Arbutus andrachne, AMAÇLARIMIZ b. Rhododendron ponticum, c. Cyclamen persicum K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET c Ordo Primulales Tek veya çok y›ll›k otsular, a¤açlar veya çal›lard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel dizilifllidir. Çiçekler aktinomorf, nadiren zigomorftur. Sepaller birleflik veya serbest, petaller birlefliktir. Stamenler korolla loplar› say›s› kadard›r. Ovaryum 1 lokulusludur. Familia Primulaceae (Çuhaçiçe¤igiller) Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lar. Yapraklar›n bazen hepsi dipte, genellikle basit nadiren pinnat parçal›d›r. Çiçekler skapus veya yaprak koltuklar›nda tek, rasemus, umbella veya panikula durumlar›nda, erdifli, ›fl›nsal simetrili, kaliks ve korolla 4-9 (genellikle 5) loplu, nadiren korolla yoktur. Stamenler korolla loplar› say›s› kadar ve korollaya ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst, nadiren orta durumlu, tek lokuluslu, 5 karpelli, ovüller az veya çoktur. Meyve genellikle 5 diflli veya valfli kapsulad›r. Ço¤unlu¤u Kuzey Yar›kürede ve özellikle de Alpin bölgelerde yay›l›fl gösteren bu familya üyelerinin baz›lar› süs bitkisi olarak kullan›l›r. Primula L. (çuhaçiçe¤i) ile Cyclamen L. (s›klamen, domuzturpu, topalak, yersomunu) (fiekil 6.13 c), çiçeklerinin güzelli¤i nedeni ile süs bitkisi olarak kullan›lan cinslerdir. Skapus: Ana gövde. 134 Bitki Sistemati¤i Özet N AM A Ç 1 N A M A Ç 2 N AM A Ç 3 Hamamelidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralamak, Hamamelidae alts›n›f› küçük, taksonomik olarak izole relikt familyalar›n büyük bir bölümünü içerir. Çiçekleri ço¤unlukla periants›z, oldu¤u zaman da çok küçüktür. Stamenler (1) 2- birkaç tanedir. Ginekeum 1- birkaç belirgin karpelli, karpeller az veya çok birleflik veya ovaryum görünüfl olarak bir karpellidir. Ço¤unlukla rüzgarla tozlafl›rlar. Embriyolar› çok küçük olup ço¤unlukla iyi geliflmifl kotiledonlar› vard›r. Bu s›n›f›n üyeleri az veya çok tanin, ço¤unlukla proanthosiyanin ve ellagik, gallik asit, nadiren alkoloid ve iridoid bileflikler içerir. Hamamelidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özelliklerini tan›mak, Platanus orientalis bu alts›n›f›n ülkemizde yayg›n olarak görülen bir türüdür. Liquidambar orientalis ise Güneybat› Anadolu’da endemik olarak geliflir. Juglans regia (ceviz), Fagus (Kay›n), Quercus (mefle), Morus (dut), Coryllus (f›nd›k), Betula (hufl) gibi a¤açlar, Urtica (Is›rgan) gibi otsu bitkiler bu alts›n›fta yer alan bitkiler aras›ndad›r. Caryophyllidae alts›n›f›n›n özelliklerini s›ralamak, Bu alts›n›f›n üyelerinde sepaller birleflik veya serbesttir. Petalli veya petalsizdirler. Stamenler çok say›da olduklar› zaman sentrifugald›r. Polen taneleri trinukleat veya nadiren binukleatt›r. Ginekeum monokarp, bazen sinkarpt›r. Plasentasyon serbest sentraldan bazala kadar de¤iflir. Tohumun g›da deposu tipik olarak niflastad›r. Sekonder bileflik olarak ço¤unlukla betalsinler üretilir. N A M A Ç 4 N A M A Ç 5 Caryophyllidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özelliklerini tan›mak, Beta vulgaris (yabani pancar), B. vulgaris provar. altissima (fleker pancar›), B. vulgaris subsp. rapa f.rubra (k›rm›z› pancar), B. vulgaris var. cicla (paz›), Spinacia oleracea (›spanak), Salicornia europaea (Deniz börülcesi, kurflun otu), Amaranthus (tilkikuyru¤u), Celosia argentea (horozibi¤i), Saponaria mesogitana (sabunotu), Gypsophila venusta (Çövenotu), Dianthus erinaceus (Dikenli karanfil), Agrostemma githago (karamuk), Silene italica, Portulaca oleracea (semizotu), Polygonum cognatum (mad›mak), Rumex patientia (labada), Acantholimon (kardikeni) ve Limonium (kuduzotu) Caryophyllidae alts›n›f›nda yer alan, bir k›sm› yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren veya ekonomik öneme sahip olduklar› için kültür bitkisi olarak yetifltirilen örneklerdir. Dilleniidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini s›ralamak, Bu alts›n›fta çiçekler çok petalli, nadiren petalsiz veya nadiren petaller birlefliktir. Bu son durumda, ya korolla loplar›ndan daha çok say›da stamen ve staminod içerirler veya filamentler do¤rudan resaptakuluma ba¤lan›rlar ya da stamenler korolla loplar›n›n karfl›s›nda bulunurlar. Polen taneleri binukleat veya daha seyrek trinukleat, triaperturat (trikolporat)’t›r. Ginekeum sinkarp veya nadiren (özellikle Dilleniales’te) apokarp’t›r. Endosperm var veya yok, ancak perisperm ço¤unlukla bulunmaz. Dilleniidae üyeleri tanen içerir, betalain bulunmaz ve ço¤unlukla alkoloidlerce fakirdir. Capparales, Betales ile Violales ordosunun birkaç familyas›nda hardal ya¤lar› karakteristik bilefliklerdir. 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae N AM A Ç 6 Dilleniidae alts›n›f›n›n ço¤unlu¤u yurdumuzda do¤al yay›l›fl gösteren önemli türleri ile çeflitli flekillerde kullan›lan baz› yabanc› bitkilerin özelliklerini tan›mak, Paeonia (flakay›k), Camellia sinensis, Cola (kola a¤ac›), Theobroma cacao (kakao a¤ac›), Tilia (›hlamur), Hibiscus esculentus (bamya), Malva sylvestris (ebegümeci), Althaea (hatmi), Gossypium (pamuk), Cucurbita (kavun, salatal›k ve kabak türlerinin yer ald›¤› cins), Citrullus lanatus (karpuz), Luffa cylindrica (lif kaba¤›), Lagenaria siceraria (sukaba¤›, uzun kabak), Ecballium elaterium (eflek h›yar›, ac› dülek), Salix (sö¤üt), Populus (kavak), Brassica oleracea (lahana) var. oleracea (bafll›lahana, lahana), B. oleracea var. botrytis (karn›bahar), B.rapa var. rapa (flalgam), B. napus (kolza), Sinapis alba (beyaz hardalotu), Eruca sativa (roka), Raphanus sativus var. radicula (k›rm›z› turp), Lepidium sativum (tere), Aubrieta deltoidea, Capsella bursa-pastoris (çoban çantas›), Cheiranthus cheiri (flebboy), Viola (menekfle), Arbutus andrachne (sandala¤ac›), A. unedo (kocayemifl, da¤çile¤i), Rhododendron ponticum (ormangülü komar), Erica arborea (funda), Vaccinium myrtillus (yabanmersini, ay›üzümü) bu alts›n›f›n bir k›sm› yurdumuzda do¤al yay›l›fl alan›na sahip olan üyelerine örnek olarak verilebilir. 135 136 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m 1. Difli çiçek durumlar›ndaki çiçek ve brakteollerindeki salg› tüylerinin içerdi¤i maddelerin sakinlefltirici olarak ve bira yap›m›nda kullan›ld›¤› bitki afla¤›dakilerden hangisidir? a. Castanea sativa (Kestane) b. Juglans regia (Ceviz) c. Fagus orientalis (Do¤u kay›n›) d. Humulus lupulus (fierbetçiotu) e. Liquidambar orientalis(Günlük-s›¤ala a¤ac›) 2. Moraceae (Dutgiller)’nin meyve tipi afla¤›dakilerden hangisidir? a. Basit b. Bileflik c. Kuru kapal› d. Aken e. Samara 3. Görünüfl olarak çamlarla kar›flt›r›lan, oldukça sert ve dayan›kl› odunu olan ve süs eflyas› yap›m›nda kullan›lan “demira¤ac›” hangi familya içinde yer al›r? a. Fagaceae b. Cannabaceae c. Hamamelidaceae d. Casuarinaceae e. Betulaceae 4. Özellikle Amerika çöllerinde yay›l›fl gösteren Cactaceae familyas›n›n yurdumuzda en çok bilinen ve meyveleri yenen do¤allaflm›fl türü afla¤›dakilerden hangisidir? a. Opuntia ficus-indica (kaynanadili, hintinciri) b. Celosia argentea (horozibi¤i) c. Portulaca oleracea (semizotu) d. Rumex patientia (labada) e. Salicornia europaea (deniz börülcesi, kurflun otu) 5. Yeflil ve k›rm›z› çay, Camellia sinensis (L.) O.Kuntze bitkisinin hangi organlar›ndan elde edilir? a. Gövde ve köklerinden b. Köklerinden c. Yaprak ve tomurcuklar›ndan d. Çiçek ve meyvelerinden e. Kök ve meyvelerinden 6. Cola (Schott) Endl. (kola a¤ac›), Theobroma cacao L. (kakao a¤ac›) gibi bitkilerin familyas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tiliaceae b. Clusiaceae (Guttiferae) c. Paeoniaceae d. Malvales e. Sterculiaceae 7. Afla¤›dakilerden hangisi Malvaceae familyas›n›n özelliklerinden biri de¤ildir? a. Kolumna b. Epikaliks c. Üst durumlu ovaryum d. fiizokarp meyve e. Tek stamen 8. Cucumis melo L. afla¤›dakilerden hangisinin bilimsel ad›d›r? a. Kavun b. Karpuz c. Salatal›k d. Kabak e. Lif kaba¤› 9. Populus tremula (titrek kavak)’n›n familyas› hangisidir? a. Cucurbitaceae b. Malvaceae c. Salicaceae d. Violaceae e. Cistaceae 10. Afla¤›dakilerden hangisi Primulaceae familyas›n›n süs bitkisi olarak kullan›lan cinslerinden biridir? a. Reseda b. Cyclamen c. Arbutus d. Cistus e. Vaccinium 6. Ünite - Magnoliopsida II: Hamamelidae, Caryophyllidae, Dilleniidae 137 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› 1. d 2. b 3. d 4. a 5. c 6. e 7. e 8. a 9. c 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Cannabaceae (Kenevirgiller)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Moraceae (Dutgiller)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Casuarinaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Cactaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Theaceae (Camelliaceae, çaygiller)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Sterculiaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Malvaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Cucurbitaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Salicaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia. Primulaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Günlük a¤ac›n›n yay›l›fl alan› çok s›n›rl›d›r. Ç›nar ise ülkemizde yayg›n olarak bulunur. Bu iki a¤ac› ay›rt etmemizi sa¤layan en önemli fark meyvelerinden kaynaklan›r. Günlük a¤ac›nda (Liquidambar orientalis) meyve, lokulusit kapsüla olup genellikle sert, derimsi veya odunsudur. Ç›nar a¤ac›nda (Platanus orientalis) ise meyve, taban› uzun tüylerle çevrili bir akendir. S›ra Sizde 2 Quercus infectoria (maz› meflesi) a¤ac›n›n genç dallar›, Cynips gallae-tinctoria adl› böcek taraf›ndan sokulduktan sonra fliflkin maz›lar oluflur. Sepicilik ve boyac›l›kta kullan›lan ve %40 oran›nda tanen içeren maz›lar, ihraç edilmektedir. S›ra Sizde 3 Chenopodiaceae familyas›n›n baz› türleri ekonomik bitkidir, baz›lar› ise sebze olarak yenilir. Baz› bitkiler flunlard›r: Beta vulgaris L. (yabani pancar), B. vulgaris L. provar. altissima (Doll) Helm. (fleker pancar›), B. vulgaris L. subsp. rapa f.rubra (k›rm›z› pancar), B. vulgaris L. var. cicla (L) Moq. (paz›), Spinacia oleracea L. (›spanak), Salicornia europaea L. (Deniz börülcesi, kurflun otu). S›ra Sizde 4 Regnum: Plantae Divisio: Magnoliophyta Classis: Magnoliopsida Subclassis: Dilleniidae Ordo: Capparales Familia: Brassicaeae Genus: Brassica Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Alt›nayar, G. (1987). Bitkibilimi Terimleri Sözlü¤ü. Ankara: DS‹ Genel Müdürlü¤ü Matbaas›. Baytop, A. (1972). Farmasötik Botanik. ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Matbaas›. Davis, P.H. (1965-1985). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 1-9. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Davis, P.H. ve ark. (1988). Flora of Turkey and the East Aegean Islands (supplement). Vol. 10. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Heywood, V.H. (1978) Flowering Plants of the World. Oxford: Oxford Univ. Press. Kayac›k, H. (1975-1977). Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel Sistemati¤i. II ve III. Angiospermae (Kapal› Tohumlular). ‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2080/219, 2400/247 ‹stanbul. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasötik Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78. Ankara: Ankara Univ. Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1964). Flora Europaea. Vol. 1. Cambridge: Cambridge Univ. Press. Vardar, Y. (1960). Bitki Morfolojisinde Temel Bilgiler. Ege Univ. Fen Fak. Kitaplar Serisi No: 10, ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. Yalt›r›k, F. ve Efe, A. (1989). Otsu Bitkilerin Sistemati¤i. ‹stanbul Üniv. F. B.E. Yay›n No:3 ‹stanbul. B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ 7 Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Rosidae’nin genel özelliklerini s›ralayabilecek, Alts›n›f Rosidae’yi s›n›fland›rabilecek, Rosidae alts›n›f›nda yer alan önemli familyalar›n özelliklerini tan›mlayabilecek, Rosidae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip bitkileri tan›yabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Rosidae Rosaceae Fabaceae Euphorbiaceae • • • • Vitaceae Linaceae Rutaceae Apiaceae ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Magnoliopsida III: Rosidae • G‹R‹fi • SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ • SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI Magnoliopsida III: Rosidae G‹R‹fi Magnoliopsida s›n›f›n›n beflinci alts›n›f› olan Rosidae, iyi tan›d›¤›m›z, hatta baz›lar›n› günlük hayat›m›zda çeflitli amaçlarla kulland›¤›m›z çok say›da tür içerir. Bu türlerden besin kayna¤›, t›bbi bitki, süs bitkisi gibi çeflitli amaçlarla yararlan›l›r. Ünitemizde, di¤er ünitelerde oldu¤u gibi bu alts›n›f›n önemli familya, cins ve türlerini Cronquist s›n›fland›rma sistemine uygun olarak inceleyece¤iz. SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ Rosidae alts›n›f›, ot, çal›, a¤aç ve t›rman›c› gibi çok farkl› formlarda bitkileri içerir. Çiçekler hipoginden epigine kadar de¤iflken, petaller belirgin, ayr›k veya dipte birleflik veya baz› petaller birleflik, baz›lar› ayr›k, nadiren loplu bir tüp oluflturmak üzere tümü birleflmifl veya bazen petaller çok indirgenmifl veya hiç yoktur. Stamenler çok say›da olduklar› zaman, ço¤unlukla sentripetal dizilifltedir. Ginekeum Fabales, Proteales ve baz› Rosales üyelerinde apokarp, di¤erlerinde genellikle sinkarpt›r. Endosperm var veya yoktur. Embriyo küçükten tohum boyutlar› büyüklü¤üne kadar de¤iflkendir. Bu alts›n›ftaki bitkiler ço¤unlukla tanen, nadiren iridoid bazen de triterpenoid bileflik içerirler. Bu nedenle de ekonomik öneme sahip çok say›da tür burada yer al›r. SUBCLASSIS ROSIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI Rosidae alts›n›f› 18 ordo, 114 familya yaklafl›k 58.000 türden oluflmufltur. Familya say›s› aç›s›ndan Angiosperm’lerin en genifl alts›n›f›d›r. Ancak bir sonraki ünitede inceleyece¤imiz Asteridae alts›n›f› ile hemen hemen ayn› say›da tür içerir. Türlerin 3/4’ü Fabales, Myrtales, Euphorbiales, Rosales ve Sapindales ordolar›nda toplanm›fllard›r. Ünitemizde inceleyece¤imiz, ordo ve familyalar›n s›n›fland›r›lmas›n› Tablo 1’de görebilirsiniz. 140 Bitki Sistemati¤i Tablo 7.1 Rosidae subclassisinin ünitemizde incelenecek ordo ve familyalar›. Subclass V. ROSIDAE Ordo Rosales Familia Crassulaceae Familia Rosaceae Ordo Fabales Familia Mimosaceae Familia Caesalpiniaceae Familia Fabaceae Ordo Proteales Familia Elaeagnaceae Ordo Myrtales Familia Myrtaceae Familia Punicaceae Ordo Rhizophorales Familia Rhizophoraceae Ordo Cornales Familia Cornaceae Ordo Euphorbiales Familia Euphorbiaceae Ordo Rhamnales Familia Vitaceae Ordo Linales Familia Linaceae Ordo Sapindales Familia Hippocastanaceae Familia Aceraceae Familia Anacardiaceae Familia Rutaceae Familia Zygophyllaceae Ordo Geraniales Familia Geraniaceae Ordo Apiales Familia Araliaceae Familia Apiaceae Ordo Rosales Bu tak›m›n üyeleri, a¤aç, çal› veya otsu formlardad›r. Yapraklar almafll› veya karfl›l›kl› dizilmifl, basit ve bilefliktir. Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Kaliks ve korolla genellikle 5’er parçal›, stamenler 1-2 dairede, çok say›dad›r. Ovaryum apokarp veya sinkarp, karpel 1- çok say›dad›r. Sukkulent: Etli, sulu kal›n yumuflak dokulu gövde veya yaprak gibi yap›lar. fiekil 7.1 Sedum annuum Familia Crassulaceae (Damkoru¤ugiller) Bir veya çok y›ll›k sukkulent otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklar basit, karfl›l›kl› veya almaçl› diziliflli, bazen rozet fleklindedir. Çiçekler kimoz, rasemus veya spika durumunda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 3-çok say›da, serbest veya birlefliktir. Petaller sepal say›s› kadar, genellikle serbest veya dipte bir tüp fleklinde birleflmifltir. Stamenler 2 dairede dizilmifl, petal say›s› kadar veya petallerin 2 kat› say›dad›r. Ginekeum 3- çok, ayr›k veya dipte birleflik pistilli; ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu ve 1 karpelli, az veya çok ovüllüdür. Meyve folikül, tohumlar çok küçüktür. Yaklafl›k 35 cins ve 1500 tür içeren bu familyan›n üyeleri, ›l›man ve s›cak bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Süs bitkileri olarak kullan›lan türleri vard›r. Sedum annuum L. (damkoru¤u) ve Umbilicus erectus DC. (venüsgöbe¤i), yurdumuzda bu familyaya ait örneklerdir (fiekil 7.1). 141 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae Familia Rosaceae (Gülgiller) A¤aç, çal› veya otsular, baz›lar› t›rman›c›d›rlar. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›k l›, basit veya bilefliktir. Çiçekler genellikle erdifli veya nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrili, nadiren zigomorftur. Sepaller 4-5, dipte birleflik, petaller 4-5 ve serbest olup bazen hiç yoktur. Stamenler 1- çok say›da, 1 veya çok dairededir. Ginekeum genellikle bir birleflik pistilli veya dairesel veya spiral diziliflmifl çok pistillidir. Ovaryum üst veya alt durumlu, 1-5 lokuluslu veya karpelli. Ovüller 1- çok say›da. Meyve aken, folikül, pome, drupa veya kümedir. Rosaceae üyeleri, daha çok Kuzey yar›kürede yay›l›fl gösterirler. Birçok türü süs bitkisi olarak kullan›l›r. Pek ço¤unun meyveleri de g›da maddesi olarak kullan›l›r. Önce bu familyada yer alan ve süs bitkisi olarak kullan›lan baz› türlerini inceleyelim: Pyrocantha coccinea Roemer. (atefl dikeni): 3 metreye kadar boylanan, herdem yeflil, ço¤unlukla dikenli bir çal›d›r (fiekil 7.2). Ülkemizde Kuzey Anadolu’da do¤al yay›l›fl gösterir, ayr›ca di¤er yörelerde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. K›rm›z›, sar› veya portakal rengi meyveleri bitkiye güzel bir görüm verir. Spiraea L.: Yaprak döken çok y›ll›k çal›lard›r. Yapraklar basittir. Çiçekler umbella, rasemus veya korimboz durumlarda, erdiflidir. Meyve bir folikül grubudur. S. crenata L., Kuzey Anadolu’da yayg›n bir türüdür. Rosa L. (gül): Genellikle yaprak dökücü, bazen herdem yeflil dikenli çal›lard›r. Yapraklar alternat, imparipinnat ve stipüllüdür. Çiçekler tek veya korimboz durumda, sepaller 5, hepsi eflit boyda d›fltaki 3 tanesi loplu içtekiler tam, petaller 5. Stamen, stilus ve karpeller çok say›dad›r. Hipantium fleklinde olan reseptakulum olgunlukta etlenir ve nuks tipi meyveleri sarar. R. canina L. (kuflburnu, yabanigül, köpekgülü), oldukça yayg›n olan beyaz ve pembe çiçekli bir türdür. Ayr›ca Isparta ve Burdur dolaylar›nda Rosa damescena (Isparta gülü, pembe ya¤ gülü, sak›z gülü)’nün kültürü yap›l›r. Bu bitkinin çiçeklerinden Oleum Rosae (gül ya¤›) ve Aqua Rosae (gül suyu) elde edilir. Bu familyadan inceleyece¤imiz ikinci grup, yurdumuzun do¤al ya da kültür meyve a¤açlar›n› içerir. En çok bilinen türler flunlard›r: Laurocerasus officinalis Roemer (taflan, lazyemifli): Boylar› 6 m’ye kadar ulaflan herdem yeflil a¤açlar veya çal›lard›r. Yapraklar› basit koyu yeflil ve üstü parlak durumda, büyük ve derimsidir. Meyveleri koyu mor veya siyah›ms› drupa tipindedir ve yenir. Prunus L.: Yaprak dökücü a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar basittir. Çiçekler tek veya kümeler halindedir. Meyve etli ve sulu bir drupad›r. Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösteren 200’e yak›n tür içerir. P. x domestica L. (erik) önemli meyve a¤açlar›m›zdand›r. P. spinosa L. (çakal eri¤i) da ülkemizde yayg›n olan di¤er bir türdür. Pome: Elma, armut gibi, hipantiyumu etlenmifl, alt durumlu bir ovaryumdan meydana gelen, basit yalanc› meyve. fiekil 7.2 Pyrocantha coccinea Hipantium:Reseptakulumun (çiçek tablas›) çukurlaflm›fl olmas›. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 142 Bitki Sistemati¤i D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Cerasus L.: Yaprak döken a¤aç veya çal›lard›r. Meyve etli bir drupad›r. Bu cinsin türleri aras›nda önemli meyve a¤açlar›m›z bulunur. Bunlar, C.vulgaris Miller S O R U (viflne), C. avium (L.) Moench (kiraz) ve C. mahaleb (L.) Miller. (mahlep)’dir Armeniaca vulgaris Lam. (zerdali, kay›s›) ve Persica vulgaris Miller D ‹ K K A döken T (fleftali): Yaprak a¤aç veya nadiren çal›lard›r. Meyve drupa tipindedir. Amygdalus L.: Baz›lar› dikenli yaprak döken çal›lar veya küçük a¤açlard›r. Çiçekler yaprak tek veya çifttir. Ovaryum üst durumlu. Meyve perikarSIRAkoltuklar›nda S‹ZDE p› sert bir drupad›r. A. communis L. (badem), 8 metreye kadar boylanan dikensiz bir a¤açt›r. Tohumlar›ndan Oleum Amygdali (badem ya¤›) elde edilir. Ayr›ca AMAÇLARIMIZ genç meyveleri ve tohumlar› yenir. Mespilus germenica L. (muflmula, beflb›y›k, döngel): Yaprak döken, dikenli çal› veya dikensiz a¤açlard›r. Çiçekler uçta tek, beyazd›r. Hipantium taraf›nK ‹ T A P dan sar›lm›fl etli bir drupa olan meyveleri yenildi¤inden kültürü yap›l›r. Eriobotrya japonica (Thunb.) Lindl. (yeni dünya, malta eri¤i): Herdem yeflil a¤aç veya çal›d›r. Yapraklar alternat, basittir. Çiçekler uçta panikulad›r. 10 kaTELEV‹ZYON dar türü bulunan Anavatan› Çin ve Japonya olan, ülkemizde ise kültürü yap›lan bir meyve a¤ac›d›r. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET adresinden bu türe ait görsele http://www.hort.purdue.edu/newcrop/morton/loquat.html ‹NTERNET ulaflabilirsiniz. Cydonia oblonga Miller (ayva): Yaprak döken çal› veya küçük a¤açlard›r. Çiçekler uçta tek, beyaz ve pembe renklidir. Ülkemizde meyveleri için yetifltirilir. Malus sylvestris Miller (elma): Yaprak döken çal›lar veya a¤açlard›r. Çiçekler korimboz durumunda, pembe veya beyazd›r (fiekil 7.3). Bat› ve Do¤u Anadolu’da yabani olarak da bulunan ve ülkemizde genifl oranda kültürü yap›lan bir meyve a¤ac›d›r. fiekil 7.3 Malus sylvestris a. çiçekler, b. meyve. a Korimboz: Alttaki çiçek saplar›n›n daha fazla uzamas›yla üst yüzeyi düz bir çiçek kümesi oluflturdu¤u rasemus çiçek durumu. b Pyrus L.: yaprak döken a¤aç ve çal›lard›r. Yapraklar alternat, basittir. Çiçekler umbellams› rasemuslarda, beyazd›r. Hepantium olgunlukta meyveyi sarar ve etlenir. P. communis L. (armut)’›n kültürü yap›l›r. Crataegus L. (al›ç, yemiflen): Yaprak döken ço¤unlukla dikenli a¤açlar veya çal›lar. Yapraklar basit veya lopludur. Çiçekler korimbozlarda, kaliks ve korolla 5 lopludur. Hipantium karpellerle birleflmifl. Stamen 5-25, karpeller 1-5. Meyve sar›, k›rm›z›, mor veya siyah bir drupad›r. Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösterir ve 50 türü vard›r. Ülkemizde 16 türü bulunur, bunlardan C. monogyna Jacq. oldukça yayg›nd›r. 143 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae Sorbus L.: Yaprak döken dikensiz a¤aç veya çal›lar. Yapraklar alternat, basit, loplu veya birlefliktir. Çiçekler birleflik korimbozlardad›r. Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösteren 80 kadar türü vard›r. Ülkemizde 11 türü bulunur. Bunlardan S. aucuparia L. (kufl üvezi), Kuzey Anadolu’da yayg›n olan pinnat yaprakl› bir türdür. S. domestica L. (üvez) Karadeniz bölgesinde do¤al yay›l›fl gösterdi¤i gibi meyveler› içinde birçok yörede yetifltirilir. Fragaria vesca L. (çilek): Toprak üstü stolonlu, çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar trifoliatt›r. Meyveler bileflik, etlenmifl bir reseptakulum üzerinde, küçük akenlerden oluflmufltur (fiekil 7.4a). Yenilen meyvelar› için kültür bitkisi olarak yetifltirilir. Trifoliat: Yoncada oldu¤u gibi bir sap›n ucunda üç yaprak盤› bulunan bileflik yaprak. fiekil 7.4 a. Fragaria vesca, b. Potentilla reptans a b Rubus L.: Gövdeleri dikenli çal›lar, nadiren çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar pinnat veya ternatt›r. Çiçekler panikulalardad›r. Meyve drupalardan oluflmufl küme bir meyvedir. Kozmopolit bir cinstir. R. idaeus L. (a¤aç çile¤i, ahududu), meyveleri için yetifltirilir. Ayr›ca R. sanctus Schreber ve R. canescens DC. ülkemizde yayg›n olan ve “bö¤ürtlen” diye bilinen, meyveleri yenen türlerdir. Sarcopoterium spinosum (L) Spach (abtesbozan), Potentilla reptans L. (beflparmak otu) (fiekil 7.4 b), Alchemilla pseudocartalonica Juz. (aslan pençesi) ise, bu familyaya ait di¤er önemli do¤al bitkilerdir. Ordo Fabales A¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar almafll› diziliflli, basit veya bileflik, genellikle stipüllüdür. Çiçekler genellikle erdifli, zigomorf veya aktinomorf simetrili; sepaller 4-5 birleflik, petaller 4-5, nadiren yok veya tek, genellikle serbesttir. Stamenler genellikle 10, monodelfus, diadelfus veya hepsi serbesttir. Ginekeum 1 pistilli, ovaryum üst durumlu. 1 karpelli. Ovüller 2- çok say›dad›r. Meyve legümen, nadiren lomentumdur. Familia Mimosaceae (Küstümotugiller) Genellikle a¤aç veya a¤açc›klar, nadiren de t›rman›c› veya otsulard›r. Yapraklar bipinnat veya pinnat, stipüllüdür. Çiçekler küçük, küresel baflc›klarda spika veya rasemus durumunda, aktinomorf, erdiflidir. Sepaller 5 birleflik tüp fleklinde, petaller 5, stamenler sepal say›s› kadar veya daha çok, serbest veya monodelfustur. Meyve legümendir. Baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r. Bunlardan en iyi bilinenleri, Acacia dealbata Link. (mimoza), A. cyanophylla Lindley (mavi yaprakl› akasya, K›br›s akasyas›), Albizia julibrissin Durazz. (gülibriflim), Mimosa pudica L. (küstümotu)’dur. Ternat: Bir ana sap›n üç sap盤a ayr›lmas› ve onlar›n her birinin ucunda yaprakç›k oluflmas› sonucunda meydana gelen bileflik yaprak. Monodelfus andrekeumda filamentler, tüp oluflturacak flekilde birlefliktir; diadelfus andrekeumda ise, filamentler tüp fleklinde birleflmifl ve tek bafl›na olmak üzere iki grup oluflturur. Lomentum: Kuru, aç›lmayan, bo¤umlu ve her bo¤umunda bir tohum içeren k›r›lgan meyve. N N K ‹ T A P K ‹ T A P T144 ELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Bitki Sistemati¤i http://en.wikipedia.org/wiki/Mimosa_pudica adresinden Mimosa pudica türüne ait gör‹NTERNET sellere ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET Familia Caesalpiniaceae Genellikle a¤açlar veya çal›lar, nadiren otsulard›r. Yaprak bipinnat veya pinnat, nadiren basittir. Çiçekler rasemus, spika, nadiren kimoz; erdifli, zigomorf simetrilidir. Sepaller 5 serbest veya üstteki iki birleflik, petaller 5 veya yok. Stamenler 5-10, serbesttir. Karpeller tek, nadiren 2-3. Meyve legümendir. Tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösteren familyan›n ülkemizde 2 türü do¤al yay›l›fl gösterir. Bunlar Ceratonia siliqua L. (keçiboynuzu, harnup), Cercis siliquastrum L. (erguvan)’d›r. SIRA S‹ZDE 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M (Leguminosae, baklagiller) Familia Fabaceae S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Ceratonia siliqua ve Cercis siliquastrum’un ülkemizdeki en yayg›n kullan›m alanlar› SIRA S‹ZDE nelerdir? Genellikle otsular, nadiren çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar genellikle pinnat veya trifoliat, nadiren basit, stipüllüdür. Çiçekler erdifli, zigomorf simetrilidir. SepalS O R U ler 5, birleflik, petaller 5, serbest, üst petal genellikle büyük olup, veksillum (bayrakç›k), kanat fleklinde olan yandaki 2 petal (ala), alttaki 2 petal ise birleflmifl olup, D ‹ K K Aad›n› T karina (kay›kç›k) al›r. Çiçek tomurcuk halindeyken alalar karinay›, veksillum da alalar› örter. Stamenler 10, serbest, monadelfus veya diadelfustur. Meyve legümen veya lomentumdur. SIRA S‹ZDE Kozmopolit olan familyan›n ülkemizde 900’den fazla türü bulunur. ‹nsanlar ve hayvanlar için çok önemli besin maddesi olan türleri vard›r. Bu familyan›n üyelerini; besin, hayvan yemi, yayg›n do¤al bitkiler ve süs bitkiAMAÇLARIMIZ si olarak kullan›lanlar fleklinde grupland›rarak inceleyebiliriz. ‹lk grupta besin olarak tüketti¤imiz Fabaceae üyelerini bulacaks›n›z: Phaseolus vulgaris L. (fasulye): Ülkemizde genifl oranda kültürü yap›lan bir K ‹ T A P y›ll›k ve sar›l›c› veya t›rman›c› bir bitkidir (fiekil 7.5 a). N N K ‹ T A P fiekil 7.5 T E a. L E VPhaseolus ‹ Z Y O N vulgaris, TELEV‹ZYON b. Vicia cracca ‹NTERNET ‹NTERNET a Glandular tüy: Tepe k›sm›nda salg› bezi bulunan tüy b Cicer L.: Glandular tüylü bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar imparipinnat veya paripinnat, sülüklü veya sülüksüzdür. Çiçekler tek veya yaprak koltuklar›nda rasemus durumundad›r. Kaliks tüp fleklinde, dibi fliflkin, korolla beyaz, mavi SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE 145 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae ve mor renktedir. Legümen fliflkin ve 1-4 tohumludur. C. arietinum D Ü fi Ü N L. E L ‹(nohut)’un M ülkemizde, özellikle ‹çbat› Anadolu’da kültürü yap›l›r. Vigna anguiculata (L.) Walp. (börülce): Bat› ve Güney Anadolu’da kültürü S O R U yap›lan bir y›ll›k sar›l›c› bir bitkidir. Vicia L.: Genellikle sar›l›c› bir, iki veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar genelD ‹ K Kdurumundad›r. AT likle paripinnatt›r. Çiçekler tek veya yaprak koltuklar›nda rasemus Stamenler diadelfustur. Vicia faba L. (bakla), V. ervilia (L.) Willd. (burçak), V. sativa L. (fi¤), V. cracca L. (fiekil 7.5 b) türlerinin kültürleri SIRA yap›lmaktad›r. S‹ZDE Lens Miller.: Alçak boylu, bir y›ll›k otsulard›r. Çiçekler küçük, mavimsi-beyaz veya eflatundur. L. culinaris Medik. (mercimek) kültür bitkisi olarak yetifltirilen AMAÇLARIMIZ bir türüdür. Pisum sativum L. (bezelye): Ülkemizde kültürü de yap›lan sar›l›c› tek y›ll›k otsu bir bitkidir. Çok say›da varyetesinden var. sativum kültürü yap›lan ve yiyecek K ‹ T A P olarak tüketilen bezelyedir. Soja hispida Moench. (soya fasulyesi): Anavatan› Do¤u Asya olup, ülkemizde kültürü yap›lan ve tohumlar›ndan ya¤ ç›kar›lan tek y›ll›k bir bitkidir. T E Ltürün E V ‹ Z Y ya¤l› O N ve muTrigonella foenum-graecum L. (çemenotu, boyotu): Bu silajl› tohumlar› past›rma yap›m›nda kullan›lan çemenin içinde kullan›l›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N http://www.uni-graz.at/~katzer/germ/Trig_foe.html adresinden bu türe ula‹ N T Eait R Ngörsellere ET flabilirsiniz. Glycyrrhiza glabra L. (meyan): Köklerinden meyan bal› (Succas Liquiritiae) elde edilir ve bu madde eczac›l›kta kullan›l›r. Arachis hypogaea L. (yer f›st›¤›): Anavatan› Brezilya olan, ülkemizde ise Güney ve Güneydo¤u Anadolu’da kültürü yap›lan tek y›ll›k bitkidir. 1-3 tohumlu ve üzerleri fibrilli bir yap›ya sahip olan meyveleri, toprak alt›nda olgunlafl›r. Tohumlar› ya¤ bak›m›ndan zengindir ve çerez olarak kullan›l›r. fiimdi; Fabaceae familyas›nda yer alan baz› önemli yem bitkilerinin özelliklerini inceleyelim: Trifolium (t›rf›l, üçgül): Bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar trifoliat veya nadiren digitatt›r. Stipül petiole yap›fl›k, düz kenarl› veya difllidir. Çiçekler sapl› baflç›klarda veya k›sa rasemuslarda, nadiren tektir. Baz› üyelerinde kaliks fliflkindir. Stamenler diadelfustur. Meyve genellikle kaliksin içindedir (fiekil 7.6 a). T. campestre Schreb, oldukça genifl yay›l›fll› olan, veksillumlar› arkaya k›vr›k sar› çiçekli bir türdür. Lathyrus L. (mürdümük): Gövdeleri kanatl› veya kanats›z, bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar paripinnat veya yar› digitatt›r. Çiçekler tek veya yaprak koltuklar›nda rasemus durumdad›r (fiekil 7.6 b). L. sativus L. hayvan yemi olarak kullan›ld›¤›ndan, ekimi de yap›l›r. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Digitat: El fleklinde, loplar›n parmak benzeri ve dar oldu¤u, ancak ›fl›nsal flekilde yay›lmad›¤› yaprak. 146 Bitki Sistemati¤i fiekil 7.6 a. Trifolium clypeatum, b. Latyrus sp. a Falkat: Ayas› orak fleklinde k›vr›k basit yaprak. Bifurkat: ‹kiye çatallanan. fiekil 7.7 Astragalus angustifolius SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 2 b Medicago L. (yonca): Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklar pinnats› trifoliatt›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek veya rasemus durumundad›r. Stamenler diadelfustur. Meyve genellikle sarmal fleklinde k›vr›lm›fl, nadiren düz veya falkatt›r. M. sativa L.’n›n hayvan yemi olarak kullan›ld›¤›ndan ekimi de yap›l›r.Yurdumuzdaki yay›l›fl gösteren önemli do¤al Fabaceae türleri de flunlard›r: Astragalus L. (geven): Bir veya çok y›ll›k otsular veya dikenli çal›lard›r. Yapraklar paripinnat veya imparipinnat, nadiren de 1-3 foliatt›r. Yapraklar bifurkat veya basit tüylüdür. Çiçekler yaprak koltuklar›nda sapl› veya saps›z spika veya rasemuslarda, nadiren tektir. Stamenler diadelfustur. Legümenler de¤iflik flekillerde ve boyuna septal›d›r. Bu cinsin, ülkemizde 400’ün üzerinde türü bulunur (fiekil. 7.7). Bu türlerden yaklafl›k yaklafl›k 2/3 ü endemiktir. Genellikle yüksek da¤ katlar›nda ve steplerde yay›l›fl gösterirler. Çal›ms› formlar›, küçük yast›kç›klar fleklindedir. Baz› türlerinin gövdesinden kitre zamk› elde edilir. ‹laç ve tekstil sanayiinde oldukça genifl bir kullan›m alan› olan bu madde, Do¤u Anadolu’da yay›l›fl gösteren A. gummifer Lab. (zamk geveni) ile ‹ç Anadolu’da yay›l›fl gösteren A. microcephalus Willd. (boz geven) türlerinden elde edilir. Kitre zamk›SIRA elde S‹ZDE edilen türleri içeren Astragalus’un sistemati¤ini divisio kategorisinden bafllayarak yaz›n›z. D Ü fiL. Ü N(ac› E L ‹ M bakla, yahudi baklas›): Ço¤unlu¤u bir y›ll›k veya çok y›ll›k Lupinus otsulard›r. Yaprak digitatt›r. Çiçekler rasemuslardad›r. Kaliks iki dudakl›, 4-5 diflli, stamenler monodelfustur. L. angustifolius L., Bat› ve Güney Anadolu’da yayg›n S O R U olan mavi çiçekli bir türdür. Spartium junceum L. (kat›rt›rna¤›): 1-4 m boyunda yaprak döken çal›d›r. D‹KKAT Yapraklar basit ve küçüktür. Çiçekler rasemus durumunda, büyük ve sar› çiçekle- N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 147 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE ri hofl kokuludur. Legümen ince uzun ve bas›kt›r. Kuzey, Bat› ve Güney Anadolu’da yay›l›fl gösterir. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Üçal›d›r. N E L ‹ M YaprakCalycotome villosa (Poiret) Link: Trifoliat yaprakl› dikenli lanmadan önce sar› çiçekleri açar. Legümen yo¤un villos tüylüdur. Bat› ve Güney S O R U Anadolu’da maki içinde yayg›nd›r. S O R U SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Villos: Uzun ve yumuflak S O R U tüyle kapl›. S O R U Maki, Akdeniz ikliminin egemen oldu¤u bölgelerde görülen, kurak flartlara D ‹ K K A Tuyum gösterD‹KKAT mifl bodur a¤aç ve çal›lar›n oluflturdu¤u bitki örtüsüdür. SIRA S‹ZDE N N N N Son grupta inceleyece¤imiz Fabaceae türleri, süs bitkisi olarak SIRA kullan›l›r. S‹ZDE Wistaria sinensis Sweet. (morsalk›m): T›rman›c› odunsu bir bitkidir. Çiçekleri aç›k mor renkli, yapraklanmadan önce açar, uzun ve sark›k durufllu rasemusAMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ lardad›r. Anavatan› Çin olan bu bitki ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilmektedir. K ‹ Trifoliat T A P Laburnum vulgare Griseb. (sar› salk›m, alt›nya¤muru): yaprakl› K ‹ T A P a¤açlard›r. Çiçekler sar› ve uzun rasemuslardad›r. Avrupa’da do¤al yay›l›fl gösteren bu bitki, ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilir. Indigofera tinctoria L. (çivit a¤ac›): Hindistan’da yay›l›fl T E L Egösteren V ‹ Z Y O N a¤açlarTELEV‹ZYON d›r. Gövde kabuklar›ndan, ülkemizde çivit ad› ile bilinen ve indigo ad› verilen boya maddesi bu bitkiden elde edilmektedir. ‹NTERNET http://species.wikimedia.org/wiki/Indigofera_tinctoria adresinden bu‹ Ntüre T E R Nait E Tgörsele ulaflabilirsiniz. Ordo Proteales Çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit veya pinnat parçal›d›r. Çiçekler ›fl›nsal veya zigomorf simetrilidir. Sepaller birleflik olup petalleri yoktur. Stamenler 4-8, ovaryum 1 lokulusludur. Familia Elaeagnaceae (‹¤degiller) Vejetatif k›s›mlar› çok yo¤un olarak pulsu veya y›ld›zs› tüylerle kapl›d›r.Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit ve stipülsüzdür. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek, demet fleklinde veya rasemusdur. Kaliks tüp fleklinde 2-4 lopludur. Stamenler lop say›s› kadar veya iki kat›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu ve tek karpellidir. Meyve drupaya benzer ve etli periant taraf›ndan sar›lm›flt›r. Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika step bölgelerinde ve kayal›k yerlerde yay›l›fl gösteren familya ülkemizde 2 cinsi ve birer türü bulunur. Bunlar Hippophae rhamnoides L. (yalanc› i¤de a¤ac›) ve Elaeagnus angustifolia L. (i¤de)’dir. Ordo Myrtales A¤açlar, çal›lar veya otsu bitkilerdir. Baz›lar› suculdur. Yapraklar karfl›l›kl›, alternat veya demetlerde, basit veya pinnat parçal›d›r. Çiçekler aktinomorf simetrili, erdifli veya tek efleylidir. Sepaller birleflik, petaller var veya yok, serbest veya nadiren birleflik, stamenler 1- çok, ovaryum 1- çok lokulusludur. Familia Myrtaceae (Mersingiller) Herdem yeflil a¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar karfl›l›kl› veya alternat diziliflli, basit, stipulas›zd›r. Çiçekler kimoz, rasemus ve panikulalarda veya yaprak koltuklar›nda D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 148 Bitki Sistemati¤i tek, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5 nadiren 6 veya hiç yok, birlefliktir. Stamenler çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 1-çok lokuluslu ve karpellidir. Meyve bakka veya kapsulad›r. Bu familyan›n üyeleri, tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Myrtus communis L. (mersin, murt): Ülkemizde do¤al yay›l›fl gösteren tek türüdür. Meyvesi genellikle mavimsi-siyah bir bakkad›r. Yapraklar›ndan ve çiçekli dallar›ndan elde edilen uçucu ya¤ parfümeride kullan›l›r. Ülkemizde do¤al olmayan ancak baz› bölgelerimizde iyi bilinen di¤er bir bitki de Eucalyptus L. (s›tmaa¤ac›)’d›r. Ço¤unlu¤u Avustralya’da yay›l›fl gösteren 800 kadar türü vard›r. Ülkemizde de kültür olarak yetifltirilen birçok türü bulunur. En çok kültüre al›nan tür olan E. camaldulensis Dehnh., Bat› ve Güney Anadolu’da batakl›klar›n kurutulmas› için dikimi yap›lmaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Familia Punicaceae (Nargiller) SIRA S‹ZDE Baz›lar› dikenli çal›lar veya küçük a¤açlard›r. Yapraklar karfl›l›kl› veya kümeler halinde, basittir. Çiçekler uçta tek veya kimoz durumlarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5-8, D Ü birleflik, fi Ü N E L ‹ M petaller 5-7, serbest, stamenler çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 8-12 karpelli ve lokuluslu, ovüller çoktur. Meyve kal›c› kaliks loplar› tafl›yan ve perikarp› derimsi bir bakkad›r. Tohumlarda testa etlenmifltir. S O R U Akdeniz Bölgesi, ‹ran, Afganistan ve Hindistan’da do¤al yay›l›fl gösteren familyan›n 1 cins ve 2 türü vard›r. Ülkemizde tek türü bulunur. Punica granatum L. D ‹ K K Atohumlar› T (nar) Meyvesinin yenildi¤inden birçok bölgelerimizde kültürü al›nm›flt›r. Ordo Rhizophorales SIRA S‹ZDE N N Tropikal ya¤mur ormanlar›n›n t›rman›c›lar› ve çal›lar›d›r. Mangrov denen bitki topluluklar›n›n önemli türlerini olufltururlar. AMAÇLARIMIZ Familia Rhizophoraceae K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Yapraklar basit, karfl›l›kl›, nadiren almaçl›d›r. Çiçekler ço¤unlukla kimoz yada ra‹ T A P tek, iki efleyli, nadiren tek efleyli, sepal ve petaller 3- 16 arasemoslarda Knadiren s›ndad›r. Stamenler 8 den çok, ovaryum 2-12 lokuslu ve ovullüdür. Meyve bakka, drupa veya kapsulad›r. T E L E V ve ‹ Z Y Amerika’n›n ON Asya, Afrika tropikal bölgelerinde yaflarlar. Rhizophora türleri bu familyan›n önemli üyeleridir. http://www.botany.hawaii.edu/faculty/webb/BOT311/BOT311-00/Roots/ProRroots2.htm ‹NTERNET adresinden bu cinse ait görsellere ulaflabilirsiniz. Ordo Cornales A¤açlar, çal›lar veya yar› çal›lard›r. Yapraklar basit, karfl›l›kl› veya alternat dizilifllidir. Çiçekler aktinomorf simetrili erdifli veya bir efleyli, sepaller serbest, petaller serbest veya nadiren yoktur. Stamenler 4- çok say›da, ovaryum 1- çok lokulusludur. Familia Cornaceae (K›z›lc›kgiller) Yapraklar karfl›l›kl› veya almafll›, basit ve stipüllüdür. Çiçekler kimoz, flemsiye veya panikulalarda, tek ve çift efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Periant ovaryumla birleflmifltir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5 veya bazen yok, serbesttir. Stamenler petal say›s› kadard›r. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 2-4 lokuluslu ve karpellidir. Meyve drupa, bazen de bakkad›r. 149 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae Tropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familyan›n, ülkemizde 1 cins ve 2 türü bulunur. Cornus mas L. (k›z›lc›k), en iyi bilinenidir. Ordo Euphorbiales Baz›lar› lateks içeren özsulu a¤açlar, çal›lar ve otsulard›r. Yapraklar dökülücü veya kal›c›, alternat veya karfl›l›kl›, basit veya bilefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Sepaller 0-5, serbest veya birleflik, petaller 0-6, serbest veya birlefliktir. Stamenler 1- çok, ovaryum 2-4 lokulusludur. Familia Euphorbiaceae (Sütle¤engiller) Bir veya iki evcikli, çok, iki veya bir y›ll›k otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Ekseriya beyaz renkli özsuyu (lateks) bulunur. Yapraklar genellikle alternat, nadiren karfl›l›kl› ve dairesel, basit veya birleflik, ço¤unlukla stipülal›d›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek, grup halinde, spika veya yapraklar›n karfl›s›nda panikula veya siatyumda, ›fl›nsal simetrilidir. Erkek çiçeklerdeki sepaller 0-6, serbest veya birleflik, petaller 0-6 bazen birlefliktir. 1- çok stamenlidir. Difli çiçeklerdeki sepaller 0-6, serbest, petaller, 0-6, ginekeum 1 pistillidir. Ovaryum üst durumlu, 3 lokuluslu ve karpellidir. Meyve flizokarpik kapsulad›r. Kozmopolit bir familyad›r. Kauçuk ve boya hammaddesi olarak elde edilen ve ilaç sanayiinde kullan›lan türleri vard›r. Kerestesinden yararlan›l›r. Baz› türleri ise, süs bitkisi olarak yetifltirilir. Euphorbia L. (sütle¤en): Süte benzer özsu içeren tek evcikli, bir veya çok y›ll›k otsular veya yar› çal›lard›r. Çiçekler çok indirgenmifl olup siatyum (fiekil 7.8) ad› verilen durumlarda toplanm›fllard›r. E. splendens Boj., E. fulgens Karw., E. pulcherribr st ma Willd. (noel y›ld›z›) türleri süs bitkisi olarak saks›larda yetifltirilir. Ricinus communis L. (hintya¤›)’ n›n zem hirli olan tohumlar›ndan elde edilen ya¤ müshil olarak kullan›l›r. Hevea brasiliensis Mulel. (Peru kauçuk a¤ac›) ve H. quianensis Aubl. (Guyan kauçuk a¤ac›) kauçuk elde edilen türlerdendir. Ordo Rhamnales A¤açlar, çal›lar, nadiren otsulard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya bilefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Sepaller 4-5 birleflik, petaller 4-5 serbest veya birleflik, nadiren yoktur. Familia Vitaceae (Asmagiller) Genellikle t›rman›c› çal›lar, nadiren dik çal› veya a¤açlard›r. Yapraklar almaçl›, basit veya birlefliktir. Çiçekler yapraklar›n karfl›s›nda spika, rasemus, panikula ve kimoz durumda, erdifli veya tek efleylidir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5, serbest veya birlefliktir. Stamenler petal say›s› kadard›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpellidir. Meyve bakkad›r. Siatyum çiçek durumunda, ortada ovaryumdan ibaret bir difli çiçek, etraf›nda herbiri bir erkek çiçe¤e karfl›l›k olan 5 staminod bulunur. En d›fltaki halka (involukrum), kalikse benzeyen 5 brakteden oluflur. Braktelerin aras›nda 4 adet gland yer al›r. fiekil 7.8 Euphorbia’da siatyum durumunda çiçekler. br. brakte, m. meyve, st. staminod. 150 Bitki Sistemati¤i Tropik ve Subtropiklerde yay›l›fl gösteren bu familyan›n ülkemizde 2 cins ve 3 türü do¤al yay›l›fl gösterir. Meyveleriden g›da maddesi olarak yararlan›l›r. Vitis L. (asma): Sülüklü t›rman›c› çal›lard›r. Yapraklar basit ve palmat lopludur. Çiçekler yapraklar›n karfl›s›nda panikula durumda, bir efleyli veya erdiflidir. Periant daireleri 5 parçal›d›r. Genellikle Kuzey ›l›man bölgelerde, nadiren de Orta Amerika ve Tropikal Asya’da yay›l›fl gösterir ve yaklafl›k 50 kadar tür içerir. Vitis cinsinin ülkemizde 2 türü bulunur. V. sylvestris Gmelin., kuzey, bat› ve güney Anadolu’da yaprak döken ormanlarda, su kenarlar›nda do¤al yay›l›fl gösteren iki evcikli bir bitkidir. Meyveleri ekfli, olgunlaflt›¤› zaman siyah›ms›-mor renktedir. Ülkemizde özellikle Trakya, Bat› ve Güney Anadolu’da kültürü yap›lan V. vinifera L. (üzüm) ise bu cinsin ikinci türüdür. Bitkinin çiçekleri erdifli, meyve büyük ve 2 (veya 0) tohumludur. Glikoz bak›m›ndan zengin olan meyveleri (üzüm) iyi bir besin kayna¤›d›r. Çok say›da kültür çeflidi vard›r. Ordo Linales A¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler erdifli, aktinomorf, sepaller 5, birleflik, petaller 5, serbesttir. Stamenler 10- çok, nadiren 2 halkada dizilmifllerdir. Ovaryum 3-7 lokulusludur. Sinsinus: Yanal çiçek saplar› ayn› düzlemde olmamak kofluluyla ard›fl›k olarak iki yana do¤ru yönelmifl olan çiçek durumu. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE Familia Linaceae (Ketengiller) Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler kimoz veya sinsinus durumunda, nadiren tek, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Stamenler 5- çok say›dad›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 3-5 lokulus ve karpellidir. Ovüller her lokulusta 2. Meyve septisit kapsulad›r. Kozmopolit olan bu familyan›n ülkemizde 2 cinsi ve 39 türü vard›r. Lif bitkisi olarak yararlan›lan, tohumlar›ndan ya¤ elde edilen türleri vard›r. Linum usitatissimum L. (keten): Ülkemizde genifl oranda kültürü yap›lan, bir veya iki y›ll›k, mavi çiçekli otsulard›r. Gövdesinden keten lifleri elde edilir. ToSIRA S‹ZDE humlar› ise ya¤ bak›m›ndan zengin olup, boyac›l›kta kullan›lan keten ya¤› elde edilir. Linum aretioides Boiss. ise, çok dar yay›l›fll›, çok güzel çiçekleri olan endemik bir keten D Ü fi Ü N Etürüdür. L‹M Ordo Sapindales S O R U Baz› üyelerinde ya¤ cepleri ve salg› sistemleri iyi geliflmifl olan a¤aç, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya birlefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, veya zigomorf simetrili; sepaller genellikle 5, birleflik veD ‹ K K ›fl›nsal AT ya serbest, petaller 5, serbest, nadiren yoktur. Stamenler 4-10 adet, ovaryum 2-5 lokulusludur. SIRA S‹ZDE N N Familia Hippocastanaceae (Atkestanesigiller) AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET A¤aç veyaAMAÇLARIMIZ çal›lard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, palmat parçal›, yaprakç›klar 3-9 adet, stipulas›zd›r. Çiçekler uçta panikula veya rasemus, erdifli, bazen üstteki çiçekler tek efleyli, zigomorf simetrilidir. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5, serbesttir. Stamenler 5-9, pistil üst durumlu, 3 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusK ‹1,T ovaryum A P ta 2 adettir. Meyve lokulusit kapsulad›r. Kuzey Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösteren 2 cins ve 15 tür içerir. Kerestesinden yararlan›l›r ve süs bitkisi olarak kullan›l›r. Aesculus hippocastaTELEV‹ZYON num L. (at kestanesi), Anavatan› Balkan Yar›madas› olan tür, ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. ‹NTERNET http://www.orman.istanbul.edu.tr/node/9427 adresinden bu türe ait daha fazla bilgi ve görsele ulaflabilirsiniz. 151 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae Familia Aceraceae (Akçaa¤açgiller) A¤aç veya çal›lard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, basit, palmat veya pinnat, stipulas›zd›r. Çiçekler korimboz, rasemus veya panikulalarda, erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4-5, serbest veya kaidede birlefliktir. Petaller 4-5 ve serbest, nadiren hiç yoktur. Stamenler 4-10, genellikle 8, pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 2 adettir. Meyve flizokarp, ikiye ayr›lm›fl ve yandan bas›k, merikarplar uzun kanatl›, samarad›r. Ço¤unlu¤u Kuzey Yar›kürede yay›l›fl gösteren familya, 2 cins ve 150 kadar tür içerir. Ülkemizde 1 cins ve 12 türü bulunur. Acer platanoides L. (ç›nar›ms› akçaa¤aç), A. negundo L. (isfendan), A. saccharrum Marsh. (fleker akçaa¤ac›) bilinen türleridir. Aceraceae üyelerinin ekonomik kullan›m alanlar›na örnekler veriniz. SIRA S‹ZDE Samara: Kanatl›, aç›lmayan kuru meyve. 3 Familia Anacardiaceae Ü fi Ü N E L ‹ Mbasit, trifoGenellikle kabuklar› reçineli a¤açlar veya çal›lard›r. YapraklarDalternat, liat veya pinnat, stipülsüzdür. Çiçekler uçta veya yaprak koltuklar›nda panikulalarda, erdifli veya tek efleyli, ço¤unlukla aktinomorf simetrilidir. Sepaller S O R U 3-5, kaidede birleflmifl veya nadiren hiç yoktur. Petaller 3-5, serbest veya kaidede birleflik veya nadiren yoktur. Stamenler petallerin 2 kat› kadar, nadiren daha çok veya azd›r. PisD‹KKAT til 1, ovaryum üst durumlu, genellikle 1 lokuluslu ve 3 karpelli, nadiren 5 lokulus ve karpelli, ovüller her lokulusta tektir. Meyve drupad›r. S‹ZDE familyan›n Ço¤unlukla tropik, subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl SIRA gösteren ülkemizde 3 cins ve 9 türü bulunur. Tanen eldesinde kullan›lan ve meyveleri g›da maddesi olarak tüketilen türleri vard›r. AMAÇLARIMIZ Pistacia lentiscus L. (sak›z a¤ac›) “var. chia Duham”: bu türün bir varyetesidir. ‹zmir-Çeflme, Sak›z Adas›’nda yay›l›fl gösterir ve dikimi yap›l›r. A¤açlar›n gövdeleri yar›larak sak›z elde edilir (fiekil 7.9 a). K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N TELEV‹ZYON ‹NTERNET a b P. vera L. (fiam f›st›¤›, Antep f›st›¤›), Güneydo¤u Anadolu’da meyvesi için kültürü yap›lan bir bitkidir (fiekil 7.9 b). P. terebinthus L. (menengiç-çitlenbik), Rhus coriaria L. (sumak, somak) ve Schinus molle L. (yalanc› karabiber a¤ac›, Amerikan karabiber a¤ac›) bu familyada yer alan di¤er önemli bitkilerdir. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P fiekil 7.9 a. Pistacia lentiscus var. chia’da damla sak›z› T E L E V ‹ Z Y O N b. Pistacia vera meyvesi. ‹NTERNET 152 Bitki Sistemati¤i Familia Rutaceae (Turunçgiller) Keskin kokulu otlar, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya birleflik, bazen diken fleklinde indirgenmifl, stipulas›zd›r. Çiçekler kimoz, korimboz veya panikulalarda, erdifli, nadiren tek efleyli, ›fl›nsal nadiren zigomorf simetrilidir. Sepaller 3-5, serbest veya dipte birleflik, petaller 3-5, genellikle serbest, bazen hiç yoktur. Stamenler petal say›s› kadar veya iki kat›, ginekeum genellikle 1 pistilli, bazen karpeller sadece dipte veya uçta birleflik, ovaryum üst durumlu, tipik olarak 4-5 lokuluslu ve karpelli, her lokulusta 1-2 çok ovüllüdür. Meyve bakka, drupa, nadiren kapsulad›r. Tropiklerde ve ›l›man bölgelerin s›cak kesimlerinde yay›l›fl gösteren familyan›n ülkemizde bilinen bitkileri; Ruta montana (L.) L. (da¤ sedef otu) ile Citrus L. (narenciye) türleridir. C. nobilis Lour. (mandalina), C. limon (L.) Burm. (limon), C. aurantiifolia (Christm.) Swingle. (bergamot), C. sinensis (L.) Osbeck. (portakal), C. aurantium L. (turunç) (fiekil 7.10 a), C. paradisi McFad. (greyfurt), ülkemizde tan›nan narenciye türlerinden baz›lar›d›r. fiekil 7.10 a. Citrus aurantium (turunç), b. Peganum harmala (üzerlik otu) a b Familia Zygophyllaceae Otsular veya dikenli çal›ms›lard›r. Yapraklar etli veya derimsi, ço¤unlukla karfl›l›kl›, nadiren almaçl›, dikenli stipüllüdür. Çiçekler tek, ikili yada kimoz durumundad›r. Sepal ve petaller ayr›k ve 4-5 adettir. Stamenler 5-15, pistil birleflik 5 karpelli ve 5 lokuluslu, 1- çok ovullüdür. Meyve kapsulad›r, nadiren her karpel üzümsü yada eriksi meyve oluflturur. Kurak ve s›cak tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Peganum harmala L. (üzerlik otu): Yurdumuzda yay›l›fl gösteren ve meyvelerinden nazarl›k yap›lan zehirli bir bitkidir (fiekil 7.10 b). Ordo Geraniales Otsular, çal›ms›lar veya nadiren a¤açs›lard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, birlefliktir. Çiçekler erdifli, aktinomorf veya zigomorf, sepaller 3-5, birleflik, petaller 35, serbest veya birleflik, nadiren hiç yoktur. Stamenler petal say›s› kadar veya iki kat›d›r. Ovaryum 5 lokulusludur. Familia Geraniaceae (Turnagagas›giller) Genellikle otsu, nadiren odunsu bitkilerdir. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, birleflik veya basit loplu, stipüllüdür. Çiçekler kimoz veya umbellalarda, nadiren tektir. 153 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae Sepaller 5, serbest ve petaller, 5 serbest, stamenler tipik olarak 5-15, pistil 1 ve 3-5 lopludur. Ovaryum üst durumlu, 3-5 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 1-2. Meye genellikle merikarplara ayr›lan bir kapsulad›r. Subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r. Yurdumuzda Geranium L. (turnagagas›) ve Erodium L’Hérit (dönbaba, i¤nelik) türlerine çok rastlan›r. It›r, sardunya ad›yla bilinen Pelargonium türleri ise, ülkemizde bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetifltirilir. Ordo Apiales Otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit veya bilefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, aktinomorf, sepaller 5, birleflik, petaller 5-10, serbest veya birlefliktir. Stamenler petal say›s› kadar veya nadiren çoktur. fiekil 7.11 Hedera helix Familia Araliaceae (Duvarsarmafl›¤›giller) Ço¤unlu¤u odunsu bazen ek kökleri ile t›rmanabilen otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit digitat veya pinnat, genellikle stipüllüdür. Çiçekler umbella, bazen rasemus, korimboz veya panikulalarda, erdifli veya çok nadiren tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Kaliks ovaryuma ba¤l›, 5 küçük diflli, bazen indirgenmifltir. Petaller 5-10, serbest veya birleflik, stamenler genellikle petal say›s› kadar, nadiren daha çoktur. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, genellikle 215 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 1 adettir. Meyve bakka, nadiren drupad›r. Ço¤unlu¤u tropikal bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Ülkemizde 1 cins ve 2 türü vard›r. Süs bitkisi olarak kullan›mlar› da yayg›nd›r. Hedera helix L. (duvar sarmafl›¤›): park, bahçe ve do¤ada gölge zeminlerde yay›lan veya a¤aç gövdeleri üzerine sar›lan bir türüdür (fiekil 7.11). Familia Apiaceae (Umbelliferae, maydonozgiller) Bir, iki veya çok y›ll›k otsular, nadiren de yar› çal› veya çal›lard›r. Yapraklar almafll›, palmat veya pinnat, parçal› veya basittir. Çiçekler basit veya birleflik umbellalarda veya baflc›klardad›r. Çiçekler erdifli veya tek efleyli (baz› cinsler tek evcikli) ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, birleflik, bazen yoktur. Petaller 5, serbest, stamenler 5, pistil 1, stilus stilopodik, ovaryum alt durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 1 adettir. Meyve 2 merikarpa ayr›lan bir flizokarp, merikarplar genellikle karpofor ad› verilen bir sapla birbirine ba¤lanm›fl olup herbirinin s›rt k›sm›nda kosta denilen 5 ç›k›nt› bulunur. Ço¤unlu¤u ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterir. Ülkemizin önemli familyalar›ndan biridir. Bir çok türü g›da maddesi ve baharat olarak, baz› türleri ise ilaç ve parfümeri sanayiinde kullan›l›r. Coriandrum sativum L. (kiflnifl), Cumium cyminum L. (kimyon), Carum carvi L. (karaman kimyonu), Pimpinella anisum L. (anason), Foeniculum vulgare Miller (rezene, arap saç›), Anethum graveolens L. (dereotu), Apium graveolens L. (kereviz), Petroselinum crispum (Miller) A.W.Hill. (maydonoz) ve Daucus carota L. (havuç) baharat ya da besin olarak kullan›lan türlerdir. Stilopodik: Stilus taban›n›n disk fleklinde oluflu. 154 Bitki Sistemati¤i fiekil 7.12 Conium maculatum L. (bald›ran otu), yurdumuzun hemen her bölgesinde dere ve hendek kenarlar›nda yay›l›fl gösteren zehirli bir bitkidir (fiekil 7.12 a). Ferula communis L.(fleytanteresi) de ayn› familyadan, zehirli bir türdür (fiekil 7.12 b). a. Conium maculatum, b. Ferula communis b a SIRA S‹ZDE 4 Umbelliferae(Apiaceae)’nin g›da maddesi ve baharat olarak olarak kullan›lan baz› türleriSIRA S‹ZDE ni yaz›n›z. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae Özet N AM A Ç 1 N AM A Ç 2 N A M A Ç 3 Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Rosidae’nin özelliklerini s›ralayabilmek. Rosidae alts›n›f›, ot, çal›, a¤aç ve t›rman›c› gibi çok farkl› formlarda bitkileri içerir. Çiçekler hipoginden epigine kadar de¤iflken, petaller belirgin, ayr›k veya dipte birleflik veya baz› petaller birleflik, baz›lar› ayr›k, nadiren loplu bir tüp oluflturmak üzere tümü birleflmifl veya bazen petaller çok indirgenmifl veya hiç yoktur. Stamenler çok say›da olduklar› zaman, ço¤unlukla sentripetal dizilifltedir. Ginekeum Fabales, Proteales ve baz› Rosales üyelerinde apokarp, di¤erlerinde genellikle sinkarpt›r. Endosperm var veya yoktur. Embriyo küçükten tohum boyutlar› büyüklü¤üne kadar de¤iflkendir. Bu alts›n›ftaki bitkiler ço¤unlukla tanen, nadiren iridoid bazen de triterpenoid bileflik içerirler. Günlük hayat›m›zda besin maddesi veya süs bitkisi olarak kullan›lan ya da t›bbi öneme sahip olan çok say›da tür Rosidae alts›n›f›nda yer al›r. Alts›n›f Rosidae’yi s›n›fland›rabilmek. Rosidae alts›n›f› 18 ordo, 114 familya yaklafl›k 58.000 türden oluflmufltur. Familya say›s› aç›s›ndan Angiosperm’lerin en genifl alts›n›f›d›r. Bu ünitede 12 ordosu incelenmektedir. Türlerin 3/4’ü Fabales, Myrtales, Euphorbiales, Rosales ve Sapindales ordolar›nda toplanm›fllard›r. Rosidae alts›n›f›nda yer alan önemli familyalar›n özelliklerini tan›mlayabilmek. Ünitemizde Rosidae alts›n›f›ndaki 21 familyan›n özellikleri tan›t›lm›flt›r. Ayr›ca, Rosaceae, Fabaceae ve Apiaceae gibi çok say›da cins içeren familyalarda yer alan türlerin özellikleri verilmifltir. Ayr›ca, tür say›s› daha az olmakla birlikte Crassulaceae, Caesalpiniaceae, Elaeagnaceae, Myrtaceae, Punicaeae, Cornaceae, Euphorbiaceae, Vitaceae, Linaceae, Aceraceae, Rhamnaceae, Anacardiaceae, Rutaceae, Zygopyhllaceae gibi yurdumuzda yay›l›fl gösteren familyalara ait önemli türlerin de özellikleri verilmifltir. N A M A Ç 4 155 Rosidae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip bitkileri tan›yabilmek. Rosaceae familyas›nda bulunan ve çeflitli aç›lardan ekonomik önem tafl›yan cinslerden baz›lar›, Rosa, Prunus, Cerasus, Armeniaca, Amygdalus, Eryobotrya, Pyrus, Malus, Cydonia, Crataegus, Fragaria’d›r. Phaesolus, Cicer, Vicia, Lens, Vigna, Pisum, Soja, Trigonella, Glycyrrhiza, Arachis, Trifolium, Latyrus, Medicago ve Astragalus’dur. Apiaceae familyas›ndaki, Coriandrum, Cumium, Carum, Pimpinella, Foeniculum, Anethum, Apium, Petroselinum ve Daucus gibi cinslerin de ekonomik öneme sahip olan türleri vard›r. 156 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki meyve tiplerinden hangisi Rosaceae üyelerinde görülmez? a. aken b. folikül c. drupa d. küme e. kapsula 2. Gül ya¤› ve gül suyu hangi bitkinin çiçeklerinden elde edilir? a. Rosa canina b. Potentilla reptans c. Pyrocantha coccinea d. Laurocerasus officinalis e. Rosa damascena 3. Afla¤›daki türlerden hangisi Rosaceae (Gülgiller) familyas›nda yer al›r? a. Vicia faba b. Amygdalus communis c. Lens culinaris d. Phaseolus vulgaris e. Cicer arietinum 4. Stamenleri genellikle 10, monodelfus, diadelfus veya hepsi serbest, meyvesi legümen veya nadiren lomentum tipinde olan familya afla¤›dakilerden hangisidir? a. Rosaceae b. Myrtaceae c. Euphorbiaceae d. Fabaceae e. Cornaceae 5. Afla¤›daki familyalardan hangisi Asya, Afrika ve Amerika’n›n tropikal bölgelerinde mangrov olarak adland›r›lan bitki topluluklar›n› oluflumuna katk›da bulunan türleri içerir? a. Rhizophoraceae b. Cornaceae c. Myrtaceae d. Euphorbiaceae e. Apiaceae 6. “Süte benzer özsu içeren tek evcikli, bir veya çok y›ll›k otsular veya yar› çal›, çok indirgenmifl çiçekleri siatyum ad› verilen durumlarda toplanm›fl” bitkiler hangi familyada yer al›r? a. Euphorbiaceae b. Cornaceae c. Apiaceae d. Myrtaceae e. Rhizophoraceae 7. Linum usitatissimum L. bitkisinden ekonomik kullan›m alan› olan hangi ürünler elde edilir? a. Gülsuyu ve gülya¤› b. Kauçuk ve hint ya¤› c. Lif ve keten ya¤› d. Uçucu ya¤lar e. Soya ya¤› ve unu 8. Aceraceae familyas› hangi ordoda yer al›r? a. Rosales b. Sapindales c. Fabales d. Apiaceae e. Myrtales 9. Pistacia vera bitkisinin meyveleri yurdumuzda hangi adla bilinir? a. Damla sak›z› b. Yalanc› karabiber c. Antep ya da fiam f›st›¤› d. Sumak e. Çitlenbik 10. Cumium cyminum (kimyon), Pimpinella anisum (anason), Apium graveolens (kereviz), Petroselinum crispum (maydonoz) gibi baharat ya da besin olarak kullan›lan bitkilerin familyas› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Geraniaceae b. Rutaceae c. Fabaceae d. Apiaceae e. Fabaceae 7. Ünite - Magnoliopsida III:Rosidae 157 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. e S›ra Sizde 1 Ceratonia siliqua (keçiboynuzu) meyveleri pekmez yap›m›nda, tatl› ve pasta üretiminde kullan›l›r. Cercis siliquastrum ise, park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilmektedir. 2. e 3. b 4. d 5. a 6. a 7. c 8. b 9. c 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rosaceae (Gülgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rosaceae (Gülgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rosaceae (Gülgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Fabaceae (Baklagiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Rhizophoraceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Euphorbiaceae (Sütle¤engiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Linaceae (Ketengiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Ordo. Sapindales” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Anacardiaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia. Apiaceae (Umbelliferae, maydanozgiller)” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Divisio. Spermatophyta Classis. Magnoliopsida Subclassis. Rosidae Ordo. Fabales Familia. Fabaceae Genus. Astragalus S›ra Sizde 3 Aceraceae üyerinin kerestesinden yararlan›l›r, Baz› Acer türleri park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. Ayr›ca Acer saccharum türünün gövdeleri yaralanarak erken ilkbaharda sakkaroz aç›s›ndan zengin olan özsuyu al›n›r ve fleker üretiminde kullan›l›r. S›ra Sizde 4 Coriandrum sativum (kiflnifl), Cumium cyminum (kimyon), Carum carvi (karaman kimyonu), Pimpinella anisum (anason), Foeniculum vulgare (rezene, arap saç›), Anethum graveolens (dereotu), Apium graveolens (kereviz), Petroselinum crispum (maydonoz), Daucus carota (havuç) baharat yada besin olarak kullan›lan bitkilerdir. 158 Bitki Sistemati¤i Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Davis, P. H. (1970) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 3. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Davis, P. H. (1972) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 4. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Heywood, V.H. (1978) Flowering Plants of the World. Oxford: Oxford Univ. Press. Kayac›k, H. (1975) Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel Sistemati¤i. II Angiospermae (Kapal› Tohumlular). ‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2080/219, ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Kayac›k, H. (1977) Orman ve Park A¤açlar›n›n Özel Sistemati¤i. III. Angiospermae (Kapal› Tohumlular). ‹st. Univ. Orman Fak. Yay. 2400/247, ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Tutin, T.G ve Heywood, V.H (1964) Flora Europaea. Vol 1. Cambridge: Cambridge Univ. Press. Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1968) Flora Europaea. Vol. 2. Cambridge: Cambridge Univ Press. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasötik Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78. Ankara: Ankara Univ. Yalt›r›k, F. ve Efe, A. (1989) Otsu Bitkilerin Sistemati¤i. ‹.Ü.F.B.E. Yay›n No:3 ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Zeybek, N., Zeybek, U.,Sayg›ner, B. (2003). Farmasötik Botanik. Velia¤agil Süs Bitkileri Kitaplar Serisi. No. 11,Yalova. 8 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Asteridae’nin özelliklerini tan›mlayabilecek, Subclassis Asteridae’yi s›n›fland›rabilecek, Asteridae alts›n›f›nda yer alan önemli familyalar›n özelliklerini tan›mlayabilecek, Asteridae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip bitkileri s›ralayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • • Asteridae Solanales Lamiales Campanulales Asterales • • • • Gentianales Plantaginales Scrophulariales Rubiales ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Magnoliopsida IV : Asteridae • G‹R‹fi • SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ • SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI Magnoliopsida IV: Asteridae G‹R‹fi Asteridae, Magnoliopsida s›n›f›n›n son alts›n›f›d›r. Oldukça genifl olan Asteridae içinde ekonomik öneme sahip çok say›da bitki yer al›r. Bunlar aras›nda besin ya da boya kayna¤› olarak kulland›klar›m›z›n yan›nda t›bbi ve aromatik bitkiler ile çok say›da süs bitkisi bulunur. Ayr›ca Asteraceae familyas›nda yer alan Centaurea gibi baz› cinsler yüksek endemizm oran› nedeniyle önem tafl›r. Di¤er ünitelerimizde oldu¤u gibi; bu ünitemizin konusunu oluflturan alts›n›f olan Asteridae’nin önce genel özelliklerini, ard›ndan önemli familyalar› ve yurdumuzda yay›l›fl gösteren türlerini inceleyece¤iz. SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N GENEL ÖZELL‹KLER‹ Bu s›n›f›n üyelerinde, çiçekler hipoginden epigine kadar de¤iflken olup genellikle iyi geliflmifl ve ço¤unlukla gösteriflli, nadiren çok indirgenmifltir. Korolla ço¤unlukla simpetal, nadiren çok petalli ve küçük veya yoktur. Stamenler korolla tüpüne ba¤l› ve lop say›s› kadard›r. Petalsiz çiçeklerde stamen hiç bir zaman 5’den fazla S‹ZDEterminaldir. de¤ildir. Karpeller 2-5 (ço¤unlukla 2), stilus bazen ginobazik,SIRA bazen Ovüller her lokulusta 1- çoktur. Tohumlar endospermli veya endospermsiz, embriyo ço¤unlukla tohuma oranla büyüktür. D Ü fi Ü N E L ‹ M Asteridae alts›n›f›nda çok çeflitli sekonder bileflikler üretilir. Genllikle iridoid bileflikler, çeflitli alkoloid tipleri veya poliasetilen ya da glikozidler içerirler. Nadiren S O R U siyanogenik daha seyrek olarak da saponin ve tanenli maddeler üretilebilir. Asteridae alts›n›f›, yukar›da say›lan sekonder bileflikleri nedeniyle, yak›ndan D ‹ K K A T tan›d›¤›m›z çok say›da t›bbi ve aromatik bitkiyi içerir. SIRA S‹ZDE N N SUBCLASSIS ASTERIDAE’N‹N SINIFLANDIRILMASI Bu subklassiste 11 ordo 49 familya ve yaklafl›k 56.000 tür bulunur. Türlerin 1/3’ü Asteraceae familyas›nda toplanm›flt›r. Bu ünitemizde inceleyece¤imiz AMAÇLARIMIZordo ve familyalar Tablo 8.1’de yer almaktad›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 162 Bitki Sistemati¤i Tablo 8.1 Asteridae alts›n›f›n›n ünitemizin kapsam›nda incelenecek ordo ve familyalar›. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Subclas IV. ASTERIDAE Ordo Gentianales Familia Apocynaceae Familia Asclepiadaceae Ordo Solanales Familia Solanaceae Familia Convolvulaceae Familia Cuscutaceae Ordo Lamiales SIRA S‹ZDE Familia Boraginaceae Familia Verbenaceae FamiliaD ÜLamiaceae fi Ü N E L ‹ M Ordo Plantaginales Familia Plantaginaceae Ordo Scrophulariales Familia Oleaceae Familia Scrophulariaceae Familia Orobanchaceae Familia Pedaliaceae Familia Bignoniaceae Ordo Campanulales Familia Campanulaceae Ordo Rubiales Familia Rubiaceae Ordo Asterales Familia Asteraceae S O R U Ordo Gentianales D ‹ K veya K A T otsu bitkilerdir. Yapraklar karfl›l›kl›, alternat veya dairesel diA¤açlar, çal›lar zilifllidir. Çiçekler erdifli, aktinomorf, sepaller 5-4, birleflik, petaller, 4-12 birlefliktir. Stamenler petal say›s› kadard›r. Ovaryum 1-3 lokulusludur. SIRA S‹ZDE N N Familia Apocynaceae (Zakkumgiller) Ço¤unlu¤uAMAÇLARIMIZ süt içeren a¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Çiçekler tek, rasemus veya kimozlarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, birleflik, petaller 5, birlefliktir. Stamenler 5. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, karpeller 2, serbest veya birleflik, ovüller K ‹ T A P 2 - çoktur. Meyve folikül, kapsula, bakka veya drupams›d›r Kozmopolit olan familya üyelerinin baz›lar› ilaç sanayiinde kullan›l›r. Baz› türleri ise süs bitkisi olarak yetifltirilir. Zehirli bir bitki olan Nerium oleander L. TELEV‹ZYON (zakkum) ile bahçe ve parklar›m›zda süs bitkisi olan Vinca L. türleri yurdumuzda bu familyan›n en bilinen üyeleridir. http://en.wikipedia.org/wiki/Nerium_oleander adresinden N. oleander foto¤raflar›na ula‹NTERNET flabilirsiniz. Familia Asclepiadaceae Genellikle sütlü özsulu çok y›ll›k otsular, çal›lar, nadiren küçük a¤açlard›r. Yapraklar karfl›l›kl› veya daireseldir. Çiçekler yaprak koltuklar›nda veya uçta kimoz veya flemsiye, bazen tek, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5, serbest veya dipte birleflik, petaller 5, birlefliktir. Stamenler 5, pistil tek karpelli, 2 ovaryumdan oluflmufl, ovaryumlar üst durumlu, her biri 1 lokuluslu ve karpelli, ovüller çok say›dad›r. Meyve 2 folikülden oluflmufltur. Tohumlar›n tepesi uzun tüylüdür. Genellikle tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Baz› türleri süs bitkisi olarak kullan›l›r. Bu familyan›n üyelerinden, Cynanchum acutum L. (zehirli tarla sarmafl›¤›) ülkemizde oldukça genifl yay›l›fl alan› bulunan zehirli bir bitkidir. Hoya carnosa R. Br. (mum çiçe¤i) ise ülkemizde do¤al yay›l›fl göstermemekte, salon bitkisi olarak yetifltirilmektedir. 163 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae Ordo Solanales Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit, nadiren pinnat parçal›d›r. Çiçekler erdifli, nadiren bir efleyli, aktinomorftur. Sepaller genellikle 5, nadiren 4-6, birleflik veya nadiren serbest, petaller 5, birleflik, stamenler 5, ovaryum 1-5 lokulusludur. Familia Solanaceae (Patl›cangiller) Çiçekler erdifli, ›fl›nsal simetrili, tek veya tipik olarak koltuklarda kimoz durumdad›r. Sepaller 5, birleflik, petaller 5, birlefliktir. Stamenler 5, korollaya ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 karpelli, nadiren 1 lokuluslu, ovüller tektir. Meyve bakka veya kapsulad›r. Kozmopolit olan familyan›n ülkemizde 12 cins ve 36 türü do¤al yay›l›fl gösterir. Birçok türü g›da maddesi olarak ve baz› türleri ilaç sanayiinde kullan›l›r. Solanales familyas›ndan; Solanum tuberosum L. (patates), S. melogena L. (patl›can), Capsicum annuum L. (biber), Lycopersicum esculentum Miller (domates) meyveleri besin olarak kullan›lan tar›m-tarla bitkileridirler.(fiekil 8.1a) Atropa belladonna L. (güzel avratotu), Mandragora autumnalis Bertol. (adamotu), Datura stramonium L. (barutçiçe¤i, tatula, fleytanelmas›), Hyoscyamus niger L. (siyah banotu), H. albus L. (beyaz banotu) t›bbi bitkilerdir.(fiekil 8.1b) Nicotiana tabacum L. (tütün), ülkemizde kültür bitkisi olarak yetifltirilir. fiekil 8.1 a. Lycopersicum esculentum, b. Atropa belladonna a b Lycopersicum esculentum (domates)’un divisio kategorisinden bafllayarak SIRA S‹ZDEsistemati¤ini yap›n›z. Familia Convolvulaceae (Sarmafl›kgiller) 1 D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M Yapraklar› almaçl›, basittir. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek, rasemus veya paniS O R U stamenler 5, kula veya uçtad›r. Erdifli, ›fl›nsal simetrili, sepaller 5, petaller 5, birleflik, korolla tüpüne ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, genellikle 1-4 lokuluslu, 2 karpelli (nadiren 3-5), ovüller her lokulusta 1-2 adettir. Meyve lokulusit kapsulad›r. D‹KKAT Tropik, subtropik, Kuzey ve Güney Yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterirler. Süs bitkisi olarak yetifltirilen ve g›da maddesi olarak kullan›lan türleri SIRA S‹ZDE vard›r. AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE N N S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P 164 Bitki Sistemati¤i Convolvulus arvensis L. (tarla sarmafl›¤›) ve Calystegia silvatica (Kit) Griseb. (fiekil 8.2 a) sarmafl›k olarak bilinen bitkilerdir. Ipomoea batates (tatl› patates), toprak alt›ndaki yumrular›ndan yararlan›lmak üzere Adana ve Hatay yöresinde yetifltirilir. fiekil 8.2 a. Calystegia silvatica, b. Cuscuta sp. a b Familia Cuscutaceae (Cinsaç›giller) Parazit, bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar› indirgenmifl veya pul fleklindedir. Çiçekler koltuklarda baflc›k durumda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 5-4, serbest veya birleflik, petaller 5-4, birlefliktir. Stamenler 4-5, korollaya ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta 2 adettir. Meyve kapsulad›r. SIRA1S‹ZDE Familyada cins ve 200 kadar tür bulunur. Cuscuta L. (cinsaç›): Beyaz veya k›rm›z›, ipliksi ve t›rman›c› otsulard›r (fiekil 8.2 b). Kaliks ve korolla tüpsüden çan flekline kadar, beyaz veya de¤iflik renklidir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Ço¤unlukla Labiatae, Compositae, Leguminosae familyas›na ait cinslerin üzerinde parazit olarak geliflirler. Ülkemizde 16 türü bulunmakla birlikte, C. planifolia Ten. S O R U yayg›n olan›d›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Parazit canl›lar›n besinlerini üretemediklerini ve baflka canl›lardan haz›r besin sa¤D ‹ K K kendi AT layarak yaflamak zorunda olduklar›n› hat›rlay›n›z. D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P SIRA S‹ZDE Ordo Lamiales Otlar, çal›lar, a¤açlar veya yapraks›z, parazitik, klorofilsiz otsulard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit veya birlefliktir. Çiçekler erdifli, aktinomorf AMAÇLARIMIZ veya zigomorftur. Sepaller 4-5 (nadiren 6-10), birleflik, petaller 4-5 (nadiren 5-8), birleflik, stamenler petal say›s› kadar veya 4-2 adettir. Ovaryum 2-4 lokulusludur. K ‹ T A P Familia Boraginaceae (Hodangiller) Skorpioid: Akrep i¤nesi Tfleklinde. ELEV‹ZYON ‹NTERNET Genellikle kaba tüylü otsular, çal›lar veya a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya nadiT E L Ebasittir. V ‹ Z Y O N Çiçekler skorpioid veya helezoni kimozlarda veya tirsus duren karfl›l›kl›, rumlar›ndad›r. Genellikle erdifli, ›fl›nsal veya nadiren zigomorf simetrilidir. Sepaller genellikle 5, serbest veya kaidede birleflik, petaller 5, birleflik, stamenler 5, korollaya ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 4 lokuluslu (nadiren 2), 2 karpelli, ovül‹NTERNET ler 4 adettir. Stilus ço¤unlukla ginobaziktir. Meyve nuks veya nadiren drupad›r. 165 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae Subtropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren familyan›n ülkemizde 300’den çok türü bulunur. Süs bitkisi olarak yetifltirilen, sebze olarak kullan›lan ve k›rm›z› boya elde edilen türleri vard›r. Echium italicum L. (engerekotu), Onosma isauricum Boiss. et Heldr., Cerinthe minor L. ve Anchusa azurea Miller çok bilinen türleri aras›ndad›r. Alkanna tinctoria (L.) Tausch SIRA S‹ZDE (havac›va)’n›n köklerinden, hal› kilim boyamas›nda kullan›lan kök boya elde edilir. Symphytum D Ü fi Ü N E L ‹ M anatolicum Boiss (karakafesotu), bu familyadan olup, Bat› Anadolu’da yay›l›fl gösteren endeS O R U mik bir bitkidir (fiekil 8.3). fiekil 8.3 Symphytum anatolicum SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U Familia Verbenaceae (Mineçiçe¤igiller) Gövde ve dallar› genellikle 4 köfleli; otsu, çal› veya D‹KKAT a¤açlard›r. Yapraklar› karfl›l›kl› ve dairesel, ço¤unlukla basit, bazen pinnat veya pinnat, parçal›d›r. SIRA S‹ZDE Çiçekler spika veya kimoz-panikula durumdad›r. Petaller 4-5, birleflik, stamenler ço¤unlukla 4 ve didinamd›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 veya 4 lokuluslu, 2 karpelli, ovüller her lokulustaAMAÇLARIMIZ genellikle 1 adettir. Meyv genellikle drupa, nadiren nuks veya kapsulad›r. Bu ordonun, tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 100 cinsi ve 3000 kadar türü bulunur. Odunsu türlerin kerestesinden yararlan›l›r, K ‹ T A Pbaz›lar›ndan eterik ya¤ ve tanen elde edilir, ilaç olarak kullan›l›r ve süs bitkisi olarak yetifltirilir. Ülkemizde 3 cins ve 5 türü do¤al yay›l›fl gösterir: Vitex agnus-castus L. (hay›t), en iyi bilinen türü olup, Verbena officinalis L. T(t›bbi E L E V ‹ Zmine Y O N çiçe¤i) de yurdumuzda yayg›n olarak bulunur. Lantana camara L. (mine) ise, bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetifltirilir. D‹KKAT N N http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Vitex-agnus-castus-habit.JPG ‹ Nadresinden TERNET V. agnus-castus foto¤raf›na ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE Didinam: ‹ki uzun ve iki k›sa stamenden meydana gelen AMAÇLARIMIZ erkek organ toplulu¤u. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Familia Lamiaceae (Labiatae, Ball›babagiller) Ço¤unlukla güzel kokulu, bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lar veya a¤açlard›r. Gövde ve dallar genellikle 4 köflelidir. Yapraklar karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli, basit veya bilefliktir. Çiçekler yaprak koltuklar›nda kimoz, rasemus veya baflaklarda veya tektir. Erdifli, zigomorf (nadiren ›fl›nsal) simetrilidir. Sepaller 5, birleflik bazen 2 dudakl›, petaller 5, birleflik 2 dudakl› veya bazen üst dudak körelmifl, alt dudak 3 lopludur. Stamen 2 veya 4, korollaya ba¤l›, genellikle didinamd›r. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 4 loplu, 2 lokuluslu ve karpelli, 4 ovüllüdür. Stilus ginobaziktir. Meyve tipik olarak 4 nutletten oluflmufltur. Kozmopolit olan Lamiaceae, ülkemizin en büyük familyalar›ndan biridir. 550’den fazla türü vard›r. Lamiaceae üyeleri uçucu ve aromatik ya¤ içermeleri nedeniyle farmakolojide ve parfümeri sanayiinde önem tafl›r. Eterik ya¤ elde edilen, baharat olarak kullan›lan ve süs bitkisi olarak yetifltirilen türleri vard›r. Afla¤›da baz› Lamiaceae üyelerinin belirgin taksonomik özellikleri ve kullan›m alanlar›na iliflkin bilgiler verilmifltir: Ajuga L. (mayas›l otu): Tek veya çok y›ll›k otsulard›r. Korolla mavimsi, sar›, beyaz, pembe ve mor renkte, üst duda¤› indirgenmifltir. Asya ve Avrupa’da yay›l›fl gösterir. Yurdumuzda en yayg›n olanlardan biri A. chamaepitys (L.) Schreber’dir. Nutlet: Küçük, f›nd›ks› meyve. N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Bitki Sistemati¤i 166 http://en.wikipedia.org/wiki/Ajuga_chamaepitys adresinden bu bitkinin resmine ulaflabi‹NTERNET lirsiniz. ‹NTERNET Teucrium L.: Çok y›ll›k, nadiren bir veya iki y›ll›k otsular veya küçük çal›lard›r. Korolla tek dudakl›d›r. Ço¤unlu¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösterir. T. orientale L., T. chamaedrys L. (yermeflesi, k›samahmut, dalakotu), T. polium L. (tüylü k›samahmut) yurdumuzda en bilinen türleri aras›nda yer al›r. Rosmarinus officinalis L. (kufldili, biberiye): Bat› ve Güney Anadolu’da lokal olarak görülen, park ve bahçelerde çit bitkisi olarak çok kullan›lan aromatik ve herdem yeflil çal›lard›r. Lavandula stoechas L. (karabafl): Kuzeybat›, Bat› ve Güney Anadolu’da, özellikle frigana ve maki içinde yayg›n olan çok y›ll›k, aromatik çal›lard›r. Çiçekler çok say›da ve spika durumundad›r. Korolla siyah›ms›-mor renkte 2 dudakl›d›r. L. angustifolia Miller (lavanta), parfümeri sanayiinde önemli oldu¤undan, genifl SIRA S‹ZDE yayg›n olarak kültürü yap›l›r Lamium L. (ball›baba): Bir veya çok y›ll›k otsulard›r. Korolla mor, pembe, krem veya Dbeyaz 2 dudakl›d›r. L. amplexicaule L., Ülkemizde çok yayg›n Ü fi Ü N E Lrenkte, ‹M olan tek y›ll›k bir türdür. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M fiekil 8.4 S O R U S O R U Sideritis tmolea D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Sideritis L. (da¤çay›): Tüylü, bir veya çok y›ll›k otsular ya da küçük çal›lard›r. Brakteler yaprak fleklindedir. Korolla genellikle sar›, bazen beyaz veya k›rm›z›d›r. Türlerinin ço¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösterir. S. tmolea Boiss. (sivriçay›) gibi baz› endemik türleri adaçay› gibi kullan›l›r (fiekil 8.4) K ‹ T A P Melissa officinalis L. (o¤ulotu): Güzel kokulu, 25-100 cm. boyunda, çok y›ll›k otsulard›r. Korolla aç›k saTELEV‹ZYON r›, 2 dudakl›d›r. Ülkemizde çal›l›k, makilik, kayal›k yamaçlar ve su kenarlar›nda yay›l›fl gösterir. http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Melissa_officinalis.jpg adresinden ‹NTERNET M. officinalis’in foto¤raf›na ulaflabilirsiniz. Origanum L. (mercanköflk, merzengüfl): Uçucu ya¤ (timol) içeren yar› çal›ms› veya çok otsulard›r. Brakteler kiremitvari olarak üst üste dizilmifltir. Korolla mor, pembe veya beyaz renkte, 2 dudakl›d›r. Origanum türleri, Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösterir. Bunlardan O. onites L. (‹zmir keki¤i), baharat olarak kullan›l›r. Thymus L. (kekik): Uçucu ya¤ (timol) içeren küçük çal›lar, yast›kc›k oluflturan bitkiler veya çok y›ll›k otsulard›r. Kaliks belirgin 2 dudakl›, korolla mor, pembe, krem veya beyaz renkte, 2 dudakl›d›r. Ço¤unlu¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösterir. T. zygioides Griseb. oldukça genifl yay›l›fll› olan küçük, yat›k bitkilerdir. Coridothymus capitatus (L.) Reichb. (karakekik): Bat› ve Güney Anadolu’da ve ço¤unlukla da frigana içinde yayg›n olan, bazen saf topluluklar oluflturan 167 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae alçak boylu çal›. Çiçekler baflc›klarda, korolla morumsu-pembe renktedir. Thymbra spicata L. (karabafl kekik, zahter): Küçük çal›lard›r. Korolla mor veya pembedir. Ülkemizde Orta ve Do¤u Anadolu d›fl›ndaki bölgelerde kireçli kayal›k yerlerde ve makiliklerde yay›l›fl gösterir. Yurdumuzda kekik olarak tan›nan ve çeflitli amaçlarla kullan›lan küçük çal› formundaki SIRA S‹ZDE türler hangi cinslerin içinde yer al›r? 2 D Ü fi Ügösteren NEL‹M Mentha L. (nane): Genellikle nemli ve sulak yerlerde yay›l›fl rizomlu çok veya nadiren tek y›ll›k otsulard›r. Mentol içermeleri nedeniyle farmakolojik aç›dan önemlidirler. Mentha cinsi, kuzey yar›kürenin ›l›man bölgelerinde yay›l›fl S O R U gösterir. M. pulegium L. (yarpuz); kuzey, bat› ve güney Anadolu’da yaz›n kuruyan sulak yerlerde yay›l›fl gösteren, keskin kokulu, sürünücü veya dik durufllu otD‹KKAT su bir türüdür. M. x piperita L. (nane, ‹ngiliz nanesi)’ n›n ise, tüysüz olan çeflidinin kültürü yap›l›r ve baharat olarak kullan›l›r. S‹ZDE SalviaSIRA L. (adaçay›): Kuvfiekil 8.5 vetli kokulu, çok y›ll›k, nadiSalvia smyrnea ren bir veya iki y›ll›k otsular AMAÇLARIMIZ veya çal›lard›r. Kaliks ve korolla 2 dudakl›d›r. Salvia türleri, farmakolojik önem K ‹ T A aç›dan P tafl›yan uçucu bir ya¤ olan sineol içerir. Ayr›ca baz› türleri adaçay› Tad›yla OlE L E V ‹ Z Ytüketilir. ON dukça genifl yay›l›fl› olan bu cinsin 600 den çok türü vard›r. Ülkemizde de çok say›da ‹ N T E(fiekil R N E T 8. 5): türü bulunur Salvia officinalis L. (t›bbi adaçay›), Güney ve Bat› Akdeniz’de do¤al yay›l›fl gösteren ve seyrek olarak ülkemizde de yetifltirilen, yapraklar› yumuflak tüylü bir türdür. S. sclarea L. (misk adaçay›), ülkemizde bat› Anadolu’nun sahil kesimi d›fl›nda kalan bölgelerde, kayal›k yamaçlarda, gölgeli yerlerde, çay›rlarda ve yol kenarlar›nda yay›l›fl gösterir. S. splendens Ker. Gawl. (atefl çiçe¤i)’in ise Anavatan› Güney Amerika’d›r, ülkemizde bahçe ve parklarda süs bitkisi olarak yetifltirilir. Elsholtzia ciliata (Tunb.) Hyl.: Ülkemizde bahçe ve parklarda yetifltirilen tek y›ll›k bir süs bitkisidir. Ocimum basilicum L. (fesle¤en): Tek y›ll›k otsulard›r. Tropiklerde do¤al yay›l›fl gösteren tür, ülkemizde süs bitkisi olarak yetifltirilir. Coleus Lour. (kolyos): Tek veya çok y›ll›k otsu veya çal›lard›r. Anavatan› Afrika ve Do¤u Hint Adalar› olan bitki ülkemizde sera ve evlerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N Lamiaceae familyas›nda bulunan ve ülkemizde çay olarak tüketilenSIRA türler hangi cinsler S‹ZDE içinde yer al›r? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 3 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Bitki Sistemati¤i D‹KKAT D‹KKAT Ordo Plantaginales 168 Plantaginales ordosu tek familya içerir. SIRA S‹ZDE N N SIRA S‹ZDE Familia Plantaginaceae (Sinirliotugiller) AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Otsular veya nadiren dallanm›fl yar› çal›lard›r. Yapraklar genellikle dipte, almaçl› AMAÇLARIMIZ veya nadiren karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler baflc›k veya spikalarda, genellikle erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4, birleflik, zar›ms› yap›da, petaller 4 (3) birleflik, derimsi yap›da, stamenler 4 (nadiren 1-2), petallere ba¤l›d›r. Pistil 1, ovaryum üst durumK ‹ T A P lu, 1-4 (nadiren 2) lokuluslu, 2 karpelli, ovüller her lokulusta 1-çok say›dad›r. Meyve kapakl› kapsula veya nukstur. Il›man bölgelerde ve tropiklerdeki yüksek da¤larda yay›l›fl› olan bu familyan›n EV‹ZYON ülkemizdeT E1Lcinsi bulunur. Plantago major L. (büyük sinirliotu), P. maritima L. ve P. lanceolata L. ülkemizde yayg›n olan bir türlerdir. adresinden P. http://www.wnmu.edu/academic/nspages2/gilaflora/plantago_major.html ‹NTERNET major foto¤raflar›na ulaflabilirsiniz. Ordo Scrophulariales SIRA S‹ZDE A¤açlar, çal›lar, otsular veya t›rman›c› bitkilerdir, nadiren kök üzerinde yaflayan klorofilsiz parazit türleri de vard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, alternat nadiren dairesel diziliflli, basit ve bilefliktir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, zigomorf, nadiren aktinomorftur. Sepaller 4, nadiren 5, birleflik veya hiç yok, petaller 4, nadiren 6-8, birleflik veya serbest, nadiren hiç yoktur. Stamenler 4, ovaryum 1-2 lokulusludur. SIRA S‹ZDE Familia Oleaceae (Zeytingiller) D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Herdem yeflil D Ü fi veya Ü N E L ‹ Myaprak döken a¤açlar, çal›lar veya nadiren t›rman›c›lard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, basit veya birlefliktir. Çiçekler yaprak koltuklar›nda veya uçta rasemus, panikula durumda, erdifli, ›fl›nsal simetrilidir. Sepaller 4, nadiS O R U ren 4-5 birleflik, bazen yok, petaller 4, nadiren 6-12, birleflik, stamenler 2 adetti. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller her lokulusta genelD ‹ KMeyve K A T bakka, drupa, kapsula veya samarad›r. likle 2 adettir. Oleaceaea üyeleri, tropik ve ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösterirler. Ülkemizde 7 cins ve 10 SIRA türü S‹ZDE bulunur. Meyveleri yenir ve ya¤› ç›kar›larak kullan›l›r, kerestesinden yararlan›l›r, ayr›ca süs bitkisi olarak da yetifltirilir. Olea europaea L. (zeytin): Genellikle Akdeniz ikliminin hüküm sürdü¤ü yerAMAÇLARIMIZ lerde yay›l›fl gösteren 10-15 m. boyunda a¤açlard›r. Zeytin, önemli ya¤ bitkileri aras›ndad›r. Bu familyada yer alan Jasminum officinale L. (yasemin), J. fruticans L. K ‹ T A P (sar› yasemin), Syringa vulgaris L. (leylak), parfümeri sanayinde ve ülkemizin park ve bahçelerinde süs bitkisi olarak kullan›l›r. Ligustrum vulgare L. (kurtba¤r›) ise, park ve bahçelerde çit bitkisi olarak yetifltirilir. TELEV‹ZYON Fraxinus ornus L. (diflbudak) ve Phillyrea latifolia L. (akçakesme) da bu familyan›n yurdumuzdaki di¤er önemli üyeleridir. N N adresinden, F. ornus’ un foto¤raf›na ve bu http://www.orman.istanbul.edu.tr/node/9384 ‹NTERNET bitkiye iliflkin ayr›nt›l› bilgiye ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 169 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae Familia Scrophulariaceae (S›racaotugiller) Baz›lar› ototrof veya parazit olan otsular, çal›lar veya nadiren a¤açlard›r. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl›, nadiren dairesel, basit, tam veya parçal›d›r. Çiçekler yaprak S O R U koltuklar›nda tek, rasemus, spika veya panikula durumlar›ndan birinde, erdifli, zigomorftur. Sepaller 4-5, birleflik, petaller 4-5, nadiren 6-8, birleflik, tüp bazen çok ‹ K Kdidinam, AT k›sa, genellikle 2 dudakl›, stamenler petallere ba¤l›, genellikle 4D ve nadiren 2 veya 5’dir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, nadiren tek lokuluslu, ovüller çok say›dad›r. Meyve ço¤unlukla septisit, nadiren lokulusit veya SIRA S‹ZDE porisit kapsulad›r. Scrophulariaceae, kozmopolit bir familya olup, ülkemizin önemli familyalar›ndan AMAÇLARIMIZ biridir. Baz› türlerinden kalp hastal›klar›n›n tedavisinde kullan›lan ilaçlar›n hammaddesinin elde edilmesinin yan›nda bir çok türü de süs bitkisi olarak yetifltirilir. Digitalis L. (yüksükotu): Kalp kuvvetlendirici glikozitler tafl›yan bu bitkiler zeK ‹ T A P hirlidir. Avrupa-Asya’da yay›l›fl gösterir ve yaklafl›k 30 türü vard›r. D. ferruginea L. (pas renkli yüksükotu), D. grandiflora Miller (büyük çiçekli yüksükotu) yurdumuzdan bilinen bitkilerdir. D. purpurea L. (k›rm›z› çiçekli yüksükotu), AnavaTELEV‹ZYON tan› Avrupa olan tür ülkemizde bahçe ve parklar›m›zda süs bitkisi olarak yetifltirilen bir bitkidir. S O R U D‹KKAT N N http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Digitalis_ferruginea_Orchi_01.jpg D. ‹ N T E R N Eadresinden T ferruginea foto¤raf›na ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bu familyan›n yurdumuzda çok tan›nan türlerinden Antirrhinum majus L. (aslana¤z›), park ve bahçelerimizde çok yetifltirilen süs bitkisidir. Veronica L. (yavflanotu) (fiekil. 6. a), Verbascum L. (s›¤›rkuyru¤u, fiekil 6.b) çok say›da endemik türe sahip ve Scrophularia L. (s›racaotu) ise, yurdumuzun her yöresinde, çok say›da türleri olan cinslerdir. fiekil 8.6 a.Veronica sp., b.Verbascum sp. a b Familia Orobanchaceae (Canavarotugiller) Kökler üzerinde parazit olarak yaflayan bir veya çok y›ll›k, klorofilsiz otsulard›r. Yapraklar pul fleklinde almaçl›d›r. Çiçekler tek veya uçta spika veya rasemus durumda, erdifli, zigomorf simetrilidir. Sepaller 2-5, birleflik, petaller 5, birleflik 2 dudakl›d›r. Stamenler 4, petallere ba¤l›, pistil 1, ovaryum üst durumlu, tek lokuluslu, 2 karpelli, ovüller çoktur. Meyve kal›c› kaliks taraf›ndan sar›lm›fl lokulusit kapsulad›r. Familyan›n üyeleri, ›l›man bölgelerde, genellikle Avrupa ve Asya’da yay›l›fl gösterir. 170 Bitki Sistemati¤i fiekil 8.7 Orobanche L. (canavarotu): Ço¤unlukla Angiospermler, nadir olarak Gymnospermlerin kökleri üzerinde yaflarlar. Domates, patates gibi bitkilerde kök paraziti olarak görülürler. Orobanche’›n ülkemizde 38 türü bulunur (fiekil 8.7). Orobanche sp. Familia Pedaliaceae (Susamgiller) Bir veya çok y›ll›k otsular, nadiren çal›lard›r. Yapraklar genellikle karfl›l›kl› veya üst k›s›mlarda alternat, basit, tam veya lopludur. Çiçekler ço¤unlukla yaprak koltuklar›nda tek veya uçta rasemus durumda, erdifli ve zigomorftur. Sepaller 5 (4), birleflik, petaller 5, birleflik, bazen 2 dudakl›d›r. Stamenler petallere ba¤l›, 4 ve didinam, pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 veya 4 lokuluslu, 2 karpelli, ovüller 2- çok say›dad›r. Meyve lokulusit kapsula veya nuks, genellikle dikenli veya kanatl›d›r. Afrika’n›n kurak ve k›y› bölgelerinde, Malezya ve Avustralya’da yay›l›fl gösterirler, ülkemizde do¤al yay›l›fl› yoktur. Sesamum indicum L. (susam): Genellikle Bat› ve Güney Anadolu’da kültürü yap›l›r. Tohumlar› ya¤ bak›m›ndan zengindir, susam ya¤› elde edilir ve tahin helvas› yap›m›nda kullan›l›r. Familia Bignoniaceae A¤açlar veya çal›lar, bazen t›rman›c›, çok nadir olarak otsulard›r. Yapraklar karfl›l›kl› nadiren almafll›, basit veya birlefliktir. Çiçekler erdifli, zigomorf, dikazyumsu kimozlarda, sepaller 5, birleflik, petaller 5, birlefliktir. Stamenler petallere ba¤l›, tipik olarak 4 ve didinam, bir tanesi staminod fleklindedir. Pistil 1, ovaryum üst durumlu, 2 lokuluslu ve karpelli, ovüller çok say›dad›r. Meyve uzun bir septisit veya lokulusit kapsulad›r. Familya üyeleri, genellikle tropikal bölgelerde yay›l›fl gösterir ve Ülkemizde do¤al yay›l›fl göstermez. Kerestesinden yararlan›l›r, ço¤u süs bitkisi olarak kullan›l›r: Bu familyada yer alan Campsis radicans Seem. (boru çiçe¤i), Kuzey Amerika kökenli olan ve ülkemizde park ve bahçelerde yetifltirilen t›rman›c› odunlu bitkidir. Yapraklar› imparipinnat, korolla turuncu renkli ve boru fleklindedir. Catalpa bignonioides Walt. ülkemizde park, bahçe ve yol kenarlar›nda yetifltirilen Kuzey Amerika kökenli bir a¤açt›r. Bu türün yapraklar› büyük ve ovat-kordatt›r. Meyve uzun ve sark›kt›r. Güney Amerika kökenli olan Jacaranda mimosaefolia D. Don. ise, yapraklar› imparipinnat ve mavi çiçekli bir a¤açt›r. Ordo Campanulales Otsular, nadiren küçük çal›lar veya a¤açc›klard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl› veya dipte ve basittir. Çiçekler erdifli veya bir efleyli, aktinomorf, sepaller 310, birleflik, nadiren serbest, petaller 5, birleflik, nadiren 10-5, serbesttir. Stamenler petal say›s› kadard›r. Ovaryum 1-10 lokulusludur. Familia Campanulaceae (Çançiçe¤igiller) Bir veya çok y›ll›k otsular veya çal›lard›r. Yapraklar alternat veya nadiren karfl›l›kl›d›r. Çiçekler yaprak koltuklar›nda tek veya uçta küresel baflc›klarda veya spikams› veya panikulams› durumlarda, erdifli, ›fl›nsal simetrilid›r. Sepaller 3-10, birleflik, petaller genellikle 5, birlefliktir. Stamenler petal say›s› kadard›r. Pistil 1, ovaryum alt 171 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae durumlu, 2-5 karpelli ve lokuluslu, ovüller çok say›dad›r. Kozmopolit bir familyad›r. Ülkemizde 6 cins ve 130’dan çok türü bulunur. Süs bitkisi olarak yetifltirilen birçok türü vard›r. Campanula L. (çançiçe¤i) : Otsu bitkilerdir. Korolla mor, mavi, beyaz nadiren sar› renktedir (fiekil 8. 8 a). Özellikle kuzey yar›kürede ve Akdeniz Bölgesi’nde yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 100’ün üzerinde türü vard›r. Bunlardan C. lyrata Lam., ‹çbat› ve Bat› Anadolu’da yayg›n olarak bulunur. C. isophylla Moretti. (mavifl) ise, saks›larda yetifltirilen mavi çiçekli bir süs bitkisidir. Jasione L. : Otsu bitkilerdir. Çiçekler küresel baflc›klardad›r ve korolla hemen hemen dibe kadar parçalanm›flt›r (fiekil 8. 8 b). Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösterir.Ülkemizde 4 türü bulunur, bunlardan J. heldreichii Boiss. et Orph., ‹çbat› ve Bat› Anadolu’da kayal›k ve tafll›k alanlarda yay›l›fl gösterir. fiekil 8.8 a.Campanula sp. b.Jasione sp. a Ordo Rubiales b SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE A¤açlar, çal›lar veya otsulard›r. Yapraklar karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli, aktinomorftur. Sepaller 4-5, ekseriya serbest, petaller 4-5 (8-10), birleflik veya serbest veya hiç yoktur. Stamenler petal say›s› kadar veyaDçoktur. Ü fi Ü N E L ‹ MOvaryum 2 lokulusludur. Familia Rubiaceae (Kökboyas›giller) D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Yapraklar karfl›l›kl›, basit, tam veya nadiren diflli, stipulal›, stipüller yapraklarla ayD ‹ K K A Tbir vertisillat n› halde dizilmifl oldu¤u için ve yapra¤a benzedi¤inden çok yaprakl› görünümündedirler. Çiçekler dikazyum veya baflaklarda, erdifli, çok nadir olarak tek efleyli, genellikle ›fl›nsal, nadiren zigomorf simetrili veya 2SIRA dudakl›d›r. Sepaller S‹ZDE 4-5, birleflik, petaller 4-5 (8-10), birleflik, genellikle salviform, rotat veya huni fleklindedir. Stamenler petallere ba¤l› ve korolla lobu say›s› kadard›r. Pistil 1, ovarAMAÇLARIMIZ yum alt durumlu, genellikle 2 lokuluslu, 2-çok karpelli, ovüller her lokulusta 1-çok say›dad›r. Meyve kapsula, bakka, drupa veya iki merikarpl› flizokarpt›r. Kozmopolit olan familyan›n baz› türlerinden ilaç ve boya sanayiinde faydalaK ‹ T A P n›l›r, baz›lar› ise süs bitkileri olarak kullan›l›r. Coffea L. (kahve a¤ac›): Ço¤unlu¤u Tropikal Afrika’da yay›l›fl gösteren, kültürü de yap›lan küçük a¤açlard›r. Tohumlar›ndan kahve elde edilir. 60 kadar türü T E L E V ‹ ZHiern., YON vard›r. Kültürü yap›lan bafll›ca türleri: C. arabica L., C. liberica C. canephora Pierre ve C. robusta Linden.’d›r. Salviform: Uzun ve ince korolla tübününDbirden ‹KKAT geniflleyip aç›larak, korolla loplar›n›n düz ve yatay bir flekil almas›. N N C. arabica (kahve) türüne ait görsellere http://nature.berkeley.edu/~magnacca/pictu‹NTERNET res/alien_plants.html adresinden ulaflabilirsiniz. SIRA S‹ZDE Rotat: Korolla tübü çok k›sa ve loplar› bir düzlem üzerinde tekerlek görüntüsü AMAÇLARIMIZ verecek flekilde düzenlenmifl. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET 172 Bitki Sistemati¤i Cichona L. (k›nak›na a¤ac›): Tropiklerde yay›l›fl gösteren ve kültürü de yap›lan 15-20 m. boyunda a¤aç formunda bir bitkidir. Kök ve gövde kabuklar›, s›tma tedavisinde kullan›lan kinin alkaloidi içerir. Rubia L.: Baz›lar› sar›l›c›, alçak çal›lar veya çok y›ll›k otsulard›r. Il›man ve s›cak bölgelerde yay›l›fl gösterir ve 30-40 tür içerir. Ülkemizde 5 türü bulunur. Bunlardan R. tinctorum L., kökboya, boyac› kökü ad›yla bilinen ve genifl yay›l›fll› olan kökleri yün boyamada kullan›lan t›rman›c› bir bitkidir. Galium L. (yo¤urtotu) ve Asperula L. (yap›flkanotu), Rubiaceae familyas›n›n yurdumuzdaki di¤er önemli cinsleridir. Ordo Asterales Otsular, nadiren a¤açlard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya hepsi dipte olup stipülsüzdür. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Kaliks de¤iflik yap›larda ve tüy fleklinde, petaller 3-5, birleflik bazen yoktur. Stamenler 4-5, petallere ba¤l›d›r. Ovaryum 1 lokulusludur. Familia Asteraceae (Compositae, Papatyagiller) Baz›lar› süt içeren otsular, çal›lar veya nadiren a¤aç veya t›rman›c›lar formundad›r. Yapraklar genellikle alternat veya karfl›l›kl›, nadiren dairesel, basit veya birlefliktir. Çiçekler kapitulum durumundad›r. Kapitulum baz› bitkilerde dilsi ve tüpsü çiçeklerden, baz› bitkilerde ya sadece dilsi, ya da tübsü çiçeklerden oluflur (fiekil 8. 9 a). ‹nvolukrum: Ayn› nodyumda Kapitilumun çevresi 1- çok serili involukrum brakteleri (fiekil 8.9 b) ile örtülmüfl, birkaç braktenin dizilerek erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal veya zigomorf simetrilidir. Kaliks genellikle tüysü veoluflturdu¤u halka. ya tüylü olup papus (körkaliks) halini alm›flt›r veya hemen hemen yoktur. Petaller 4-5, birleflik, tüpsü korolla uçta belirgin 5 diflli, dilsi korolla 3-5 diflli veya difller belirgin de¤ildir. Stamenler 5, petallere ba¤l›, filamentler serbest, anterler birlefliktir. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, tek lokuluslu, 2 karpelli, ovül tektir. Meyve aken ve ucunda genellikle bir papus veya kaliks kal›nt›s› vard›r (fiekil 8. 9 c). Kozmopolit olan Asteraceae fafiekil 8.9 milyas› yaklafl›k 1100 cins ve a. Dilsi ve tübsü 2500’ün üzerinde tür içerir. Ülkeçiçekli bir kapitilum, dilsi mizde ise, 130’un üzerinde cins ve b. involukrum çiçek 1150’nin üzerinde türü ile en bübrakteleri, c. meyveli (akenli) yük çeflitlili¤i gösteren familyad›r. bir kapitulum Asteraceae familyas›n›n üyeletüpsü rinden yiyecek maddesi elde ediçiçek lir, ilaç sanayiinde kullan›l›r. Ayr›a ca süs bitkisi olarak yetifltirilen çok say›da türü vard›r. fiimdi bu familyan›n baz› türlerini inceleyelim: Helianthus L.: Tek veya çok y›ll›k otsulard›r. Orta ve Güney Amerika’da do¤al yay›l›fl gösterirler. Ülkemizde 2 türünün kültürü yap›l›r. Bunlar H. annuus L. (ayinvolukrum brakteleri b çiçe¤i), H. tuberosus L. (yerelc mas›)’dur. Kapitulum: Etlenmifl bir ana eksen üzerinde saps›z çiçeklerin s›k ve çok say›da yerleflerek oluflturduklar› salk›ms› çiçek dururmudur. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M 173 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae S O R U Dahlia Cav.: Meksika kökenli olup, pek çok çeflidi süs bitkisi olarak kullan›l›r. D. variabilis Hort (y›ld›z çiçe¤i, dalya) ülkemizde park ve bahçelerimizde süs bitkisi olarak yetifltirilir (fiekil 8.10). Xanthium L. (p›trak): Ülkemizde kuru yamaçlarda ve terkedilmifl alanlarda yay›l›fl gösteren X. spinosum L. ve X. strumarium L. adl› 2 türü bulunur. Helichrysum Gaertner (ölmez çiçek): ‹nvolukrum brakteleri çok say›da, imbrikat, beyaz, sar›, turuncu renkli ve zars› yap›da olup uzun süre kal›c›d›r. Genifl yay›l›fll› olan bir cinstir. H. plicatum DC. lkemizde oldukça yayg›n olan türlerindendir. S O R U fiekil 8.10 Dahlia sp. D ‹ K K A T (y›ld›z çiçe¤i) D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹ N T E R N Eulaflabilisiniz. T http://en.wikipedia.org/wiki/Helichrysum adresinden bu cinse ait foto¤raflara ‹NTERNET SIRA S‹ZDE Bellis L. (koyungözü): Dilsi çiçekler beyaz ve pembe, tüpsü çiçekler sar›d›r. Avrupa ve Akdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösterir ve 10 tür içerir. Ülkemizde ise 3 tüD Ü fi Ü N E L ‹ M rü bulunur. Bunlardan B. perennis L. çok yayg›nd›r. Doronicum L. (kaplanotu): Rizomlu, çok y›ll›k otsulad›r. Doronicum türleS O R U ri, Avrupa ve Asya’n›n ›l›man bölgelerinde yay›l›fl gösterir. D. orientale D‹KKAT Hoffm., gölgelik orman altlar›nda ve çal›lar içinde yay›l›fl gösteren 30-60 cm. SIRA S‹ZDE boyunda bir türdür. Senecio L. (kanaryaotu): Kozmopolit bir cinstir (fiekil 8.11), S. vulgaAMAÇLARIMIZ ris L. ve S. vernalis Waldat. et Kit, yol kenarlar›nda ve tarla içlerinde çok rastlan›lan türleridir. K ‹ T A P Tussilago farfara L. (öksürükotu): Ülkemizin hemen her yöresinde ve genellikle sulak yerlerde görülen rizomTELEV‹ZYON lu çok y›ll›k otsular. Yapraklar› öksürü¤e karfl› kullan›l›r. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M fiekil 8.11 Senecio sp. N N http://tr.wikipedia.org/wiki/%C3%96ks%C3%BCr%C3%BCk_otu adresinden ‹ N T E R N E T Tussilago farfara foto¤raf›na ulaflabilisiniz. Petasites Miller: Çok y›ll›k rizomlu otsulard›r. Ülkemizde Kuzey Anadolu’da yay›l›fl gösterir ve yayg›nd›r. P. hybridus (L.) Gaertner nemli yerlerde çok görülen bir türüdür. Anthemis L. (papatya): Bir, iki veya çok y›ll›k otsular veya nadiren odunsu veya alçak çal›lard›r. Yapraklar genellikle 1-3 pinnat, nadiren basittir. Avrupa ve Akdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösteren bu cinsin ülkemizde 50 kadar türü bulunur. Bunlardan A. tinctoria L. (boyac›papatyas›) yayg›n olan, sar› çiçekli çok y›ll›k otsu bir türdür ve boya bitkisi olarak kullan›l›r. S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET N N K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Bitki Sistemati¤i 174 http://en.wikipedia.org/wiki/Anthemis_tinctoria adresinden Anthemis tinctoria foto¤raf‹NTERNET lar›na ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE fiekil 8.12 Matricaria chamomilla D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ Achillea L. (civanperçemi): Kuzey Yar›küre’de yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 40 kadar türü bulunur, bunlardan A. millefolium L. (adi civanperçemi) Orta, Kuzey ve Do¤u Anadolu’da, A. nobilis L. (asil civanperçemi) tüm Türkiye’de yayg›nd›r. Chrysanthemum L. (krizantem): Türlerinin ço¤u Akdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 2 türü vard›r: C. segetum L. ve C. coronarium L. Ayr›ca C. curinatum L., C. coronarium L. var. pumilum Hors., C. parthenium Pers ve C. leucanthemum L. “kas›mpat›” ad› alt›nda park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. SIRA S‹ZDE Matricaria chamomilla L. (may›s papatyas›, adi papatya, Alman D Ü fi Ü N E L ‹ M papatyas›): Çiçek tablas› olgunlaflt›¤›nda konik, üstü ç›plak olup içi bofltur. Ülkemizde Bat› ve Güney AnadoS O R U lu’da yol kenarlar›nda ve kültür alanlar›nda oldukça genifl yay›l›fl› vard›r (fieD‹KKAT kil 8.12 ) Artemisia L. (pelinotu): GenellikSIRA S‹ZDE le aromatik bir, iki veya çok y›ll›k otsular veya çal›lard›r. A. absinthium (ac› pelinotu) Kuzey, ‹ç ve Güney AnadoAMAÇLARIMIZ lu’da su kenarlar›nda, tarlalarda, yamaçlarda ve steplerde yay›l›fl gösteren kokulu çal›ms› bitkidir. Gundelia tournefortii L. (kengerotu): Genellikle ‹ç, Do¤u, Güney ve GüK ‹ T A P neydo¤u Anadolu’da yay›l›fl gösterir. Gövdesinden ç›kan sak›za kenger sak›z› ve tohumdan yap›lan kahveye ise kenger kahvesi denir. Cirsium Miller (deve dikeni): Gövdeleri kanatl›, çok, iki nadiren de bir y›ll›k TELEV‹ZYON dikenli otsulard›r. Kuzey Yar›küre’de yay›l›fl gösterir. C. arvense (L.) Scop. (tarla devedikeni) genifl yay›l›fll›d›r. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET adresinden A. absinthium, http://vanherbarhttp://tr.wikipedia.org/wiki/Pelin_otu ‹NTERNET yum.yyu.edu.tr/flora/famgenustur/ast/gun/tou/index.htm adresinden G. tournefortii ve http://vanherbaryum.yyu.edu.tr/flora/famgenustur/cirsium.htm adresinden Cirsium cinsine ait türlerin foto¤raflar›na ulaflabilirsiniz. fiekil 8.13 Centaurea thirkei Centaurea L. (peygamber çiçe¤i, gelin dü¤mesi): Ço¤unlu¤uAkdeniz Bölgesinde yay›l›fl gösterir. ‹nvolukrum brakteleri dikenli veya dikensizdir. Ülkemizde bir bölümü endemik olan 178’den fazla türü bulunur (fiekil 8.13). Carthamus tinctorius L. (aspir, boyac› aspiri, yalanc› safran): Ülkemizde kültürü yap›l›r. Meyveleri ya¤ bak›m›ndan zengindir. 175 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae Scolymus hispanicus L. (flevketibostan): Do¤u Anadolu hariç ülkemizin her yöresinde, özellikle de yol kenarlar›nda ve aç›k alanlarda çok yayg›nd›r. Köklerinden idrar söktürücü ilaç elde edilir. Cichorium intybus L. (hindiba): Ülkemizin her yöresinde, ço¤unlukla da yol kenarlar›nda görülen mavi çiçekli, çok y›ll›k otsulard›r. Tragopogon porrifolius L. (tekesakal›, salsifi): Akenleri uzun gagal› olupüstleri pulsu yap›larla örtülüdür. Kökleri yenir. Lactuca L.: Bir, iki veya çok y›ll›k kaz›k köklü otsulard›r. Özellikle kuzey yar›kürede yay›l›fl gösterir. Ülkemizde 8 türü bulunur, bunlardan L. serriola L. oldukça yayg›nd›r. Ayr›ca L. sativa L. (marul)’n›n da genifl oranda kültürü yap›l›r. Taraxacum L. (karahindiba): Yapraklar› rozet fleklinde olan çok y›ll›k otsulard›r. Il›man ve so¤uk bölgelerde yay›l›fl gösterir. Asteridae alts›n›f›nda yer alan ve yohumlar›n›n ya¤ içeri¤i yüksek olak SIRAbitkilere S‹ZDE örnekler veriniz. 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 176 Bitki Sistemati¤i Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Magnoliopsida’n›n 6 alt s›n›f›ndan biri olan Asteridae’nin özelliklerini tan›mlayabilmek. Çiçekleri hipoginden epigine kadar de¤iflken, genellikle iyi geliflmifl ve ço¤unlukla gösteriflli, nadiren çok indirgenmifltir. Korolla ço¤unlukla simpetal, nadiren çok petalli ve küçük veya yoktur. Stamenler korolla tüpüne ba¤l› ve lop say›s› kadard›r. Petalsiz çiçeklerde stamen hiç bir zaman 5’den fazla de¤ildir. Karpeller 2-5 (ço¤unlukla 2), stilus bazen ginobazik, bazen terminaldir. Ovüller her lokulusta 1- çoktur. Tohumlar endospermli veya endospermsiz, embriyo ço¤unlukla tohuma oranla büyüktür. Asteridae alts›n›f›nda çok çeflitli sekonder bileflikler üretilir. Genllikle iridoid bileflikler, çeflitli alkoloid tipleri veya poliasetilen ya da glikozidler içerirler. Nadiren siyanogenik daha seyrek olarak da saponin ve tanenli maddeler üretilebilir. Subclassi Asteridae’yi s›n›fland›rabilmek. Asteridae, 11 ordo 49 familya ve yaklafl›k 56.000 tür içeren büyük bir alts›n›ft›r. Türlerin 1/3’ü Asteraceae familyas›nda toplanm›flt›r. Gentianales, Solanales, Lamiales, Plantaginales, Campanulales, Rubiales ve Asterales, bu alts›n›f içine yer alan tak›mlar aras›ndad›r. Asteridae alts›n›f›nda yer alan önemli familyalar›n özelliklerini tan›mlayabilmek. Ünitemizde yurdumuzda yay›l›fl gösteren veya kullan›m alanlar› nedeniyle tan›nan Apocynaceae, Asclepiadaceae, Solanaceae, Convolvulaceae, Cuscutaceae, Boraginaceae, Verbenaceae, Lamiaceae, Plantaginaceae, Oleaceae, Scrophulariaceae, Pedaliaceae, Bignoniaceae, Campanulaceae, Rubiaceae, Asteraceae familyalar› tan›t›lmaktad›r. N A M A Ç 4 Asteridae alts›n›f›ndaki ekonomik öneme sahip bitkileri s›ralayabilmek. Asteridae alts›n›f›n›n üyeleri, üretilen sekonder bileflikler nedeniyle çeflitli amaçlarla kullan›l›rlar. Solanum tuberosum (patates), S. melogena (patl›can), Capsicum annuum (biber), Lycopersicum esculentum (domates) besin, Helianthus annuus ve Lavandula angustifolia (lavanta) parfümeri sanayiinde, Rubia tinctorium kök boya olarak, Digitalis türleri ilaç eldesinde ve Syringa vulgaris (leylak) kullan›lan çok say›daki Asteridae üyelerinden baz›lar›d›r. 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae 177 Kendimiz S›nayal›m 1. Afla¤›dakilerden hangisi Solanaceae familyas›nda yer alan bir tarla bitkisidir? a. Lycopersicum esculentum b. Nerium oleander c. Hoya carnosa d. Ipomoea batates e. Atropa belladonna 6. Afla¤›daki bitkilerden hangisi Lamiaceae familyas›nda yer al›r? a. Lantana camara b. Echium italicum c. Anchusa azurea d. Salvia officinalis e. Symphytum anatolicum 2. Cuscutaceae üyelerinin beslenme flekli afla¤›dakilerden hangisidir? a. Tam parazit b. Ototrof c. Saprofit d. Yar› parazit e. Predatör 7. Kalp kuvvetlendirici glikozitler tafl›yan zehirli bitkilerden olan Digitalis L. (yüksükotu) hangi familyada yer al›r? a. Lamiaceae b. Scrophulariaceae c. Asteraceae d. Boraginaceae e. Plantaginaceae 3. Skorpioid veya helezoni kimoz çiçek durumu hangi familyan›n üyelerinde görülür? a. Lamiaceae b. Apiaceae c. Boraginaceae d. Solanaceae e. Convolvulaceae 4. Alkanna tinctoria (L.) Tausch (havac›va)’ n›n kökleri hangi amaçla kullan›l›r? a. Çay olarak b. Besin olarak c. ‹laç eldesinde d. Süpürge yap›m›nda e. Hal› kilim boyas› olarak 5. “Gövde ve dallar genellikle 4 köfleli, stilus ginobazik, meyve 4 nutlet (f›nd›kc›k)” tan›m›, afla¤›daki familyalardan hangisinin en önemli taksonomik özelliklerini belirtir? a. Verbenaceae b. Boraginaceae c. Lamiaceae d. Plantaginaceae e. Scrophulariaceae 8. Tahin helvas› yap›m›nda tohumlar›ndaki ya¤›n kullan›ld›¤› susam bitkisinin bilimsel ad› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Sesamum indicum b. Olea europaea c. Helianthus annuus d. Salvia officinalis e. Papaver somniferum 9. Tohumlar›ndan kahve elde edilen Cofffea cinsi afla¤›daki familyalardan hangisinde yer al›r? a. Lamiaceae b. Rubiaceae c. Boraginaceae d. Asteraceae e. Verbenaceae 10. Afla¤›dakilerden hangisi Asteraceae’nin özelliklerinden biri de¤ildir? a. Aken meyve b. Kapitulum çiçek durumu c. Papus kaliks d. Ginobasik stilus e. ‹nvolukrum brakteler 178 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. a S›ra Sizde 1 Divisio: Spermatophyta Classis: Magnoliopsida Subclassis: Asteraceae Ordo: Solanales Familia: Solanaceae Genus: Lycopersicum Species: Lycopersicum esculentum 2. a 3. c 4. e 5. c 6. d 7. b 8. a 9. b 10. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Solanaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Cuscutaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Boraginaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Rubiaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Lamiaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Lamiaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Scrophulariaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Pedaliaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Rubiaceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Familia Asteraceae” konusunu yeniden gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Yurdumuzda, Coridothymus, Origanum, Thymus ve Thymbra cinslerinde yer alan baz› türler kekik olarak bilinir ve tüketilir. S›ra Sizde 3 Sideritis (da¤ çay›), Melissa (o¤ul otu), Mentha (nane), Salvia (adaçay›), Thymus (kekik) türleri çay olarak tüketilen Lamiaceae cinsleri aras›nda yer al›r. S›ra Sizde 4 Sesamum indicum, Helianthus anuus ve Carthamus tinctorius, Asteridae alts›n›f›nda yer alan ve meyveleri yüksek ya¤ içeren bitkilerdir. 8. Ünite - Magnoliopsida IV :Asteridae Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Davis, P. H. (1975) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 5. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Davis, P. H. (1978) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 6. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Davis, P. H. (1982) Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 7. Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Heywood, V.H. (1978) Flowering Plants of the World. Oxford: Oxford Univ. press. Tutin, T.G. ve Heywood, V.H. (1972) Flora Europaea. Vol. 3. Cambridge: Cambridge Univ Press. Tutin, T.G. ve Heywood, V.H (1976) Flora Europaea. Vol. 4. Cambridge: Cambridge Univ. Press. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. Tanker, N., Koyuncu, M., Çoflkun, M. (1998). Farmasötik Botanik. Ankara Üniv., Eczac›l›k Fak., Yay. 78. Ankara: Ankara Univ. Yalt›r›k, F. ve Efe, A. (1989) Otsu Bitkilerin Sistemati¤i. ‹.Ü.F.B.E. Yay›n No:3 ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Zeybek, N., Zeybek, U.,Sayg›ner, B. (2003). Farmasötik Botanik. Velia¤agil Süs Bitkileri Kitaplar Serisi. No. 11,Yalova. 179 9 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Liliopsida s›n›f›n›n (Monokotil ya da Tek Çenekli Bitkiler)’in genel özelliklerini tan›yabilecek, Monocotyledonae’nin içerdi¤i bitki gruplar›n›n s›n›fland›rabilecek, Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›n›flar›n›n genel özelliklerini tan›mlayabilecek, Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›n›flar›nda yer alan önemli familya ve türlerin özelliklerini tan›mlayabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • Liliopsida • Monocotyledonae (Tek Çenekli Bitkiler) • Alismatidae • Arecidae • Commelinidae • Monocotyledonae Cinsleri ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae • G‹R‹fi • CLASSIS LILIOPSIDA (TEK ÇENEKL‹LER) • SUBCLASSIS I. ALISMATIDAE • SUBCLASSIS II. ARECIDAE • SUBCLASSIS III. COMMELINIDAE Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae G‹R‹fi Liliopsida (Monocotyledonae), kapal› tohumlu bitkilerin iki s›n›f›ndan biridir ve burada yer alan üyeler tek kotiledonludur. Filogenetik olarak Magnoliopsida s›n›f›ndan daha geliflmifl olmakla birlikte, içerdi¤i bitki çeflitlili¤i bak›m›ndan bu s›n›ftan daha fakirdir. Ancak insanlar›n beslenmesi aç›s›ndan önem tafl›yan bu¤day, pirinç, flekerkam›fl› gibi ekonomik öneme sahip pek çok tür bu s›n›fta yer al›r. Tar›msal de¤erlerinin yan›nda, t›bbi aç›dan da önem tafl›yan çok say›da bitki Liliopsida s›n›f›nda bulunur. Ünitemizde Liliopsida s›n›f›n›n genel özellikleri ve s›n›fland›r›lmas›na iliflkin bilgilerin yan›nda, bu s›n›f›n ilk üç alts›n›f›nda yer alan önemli familya ve cinslere ait bilgileri bulacaks›n›z. CLASSIS LILIOPSIDA (TEK ÇENEKL‹LER) Tek çenekli bitkileri içeren Liliopsida s›n›f›n›, Magnoliposida s›n›f›ndan ay›ran genel özellikleri afla¤›daki gibi s›ralayabiliriz: • Bu s›n›fta yer alan bitkiler ço¤unlukla otsu, nadiren odunsudur. • Bitki gövdelerinde dallanma yoktur, dallanma yaln›z çiçek durumunda görülür. • Kambiyum içermedikleri için sekonder geliflme göstermezler (ancak bazen gövdede özel sekonder büyüme gözlenebilir). • Gövde üzerinde iki veya daha çok daireden oluflan iletim demetleri, kapal› kollateral özellikte ve genellikle da¤›n›kt›r. Demetler, çevreden gövde merkezine do¤ru seyrekleflerek irileflmektedir. • Saçak kök sistemine sahiptirler. • Yapraklar ço¤unlukla basit, fleritsi veya oval flekilli olup, tipik olarak paralel ya da pinnat paralel damarl›d›r. • Yaprak ayalar› ço¤unlukla zay›f ve saps›z (petiolsüz) olup, genellikle geniflçe bir k›n ile gövdeye ba¤lanm›flt›r. • Çiçek k›s›mlar› tipik olarak 3’lü, nadiren 2’li ve 4’lü formdad›r. • Polen taneleri tipik olarak tek (uniaperturat) veya nadiren üç aç›kl›kl› (triaperturat) tiptedir. • Bitkiler nadiren tanen bazen protoanthosiyanin içerirler, ellagik asit içermezler. D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE 182 SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N Bitki Sistemati¤i SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ D Ü fi Ü N E L ‹ M K ‹ T A P D Ü fi Ü N E L ‹ Mterimleri, bu program›n “Bitki Morfolojisi” dersinin kitab›ndan tekYukar›da kullan›lan K ‹ T A P rarlayak hat›rlayabilirsiniz. S O R U T ESIRA L E V ‹S‹ZDE ZYON D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M SIRA ‹ N T E RS‹ZDE NET S O R U AMAÇLARIMIZ D‹KKAT K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TELEV‹ZYON AMAÇLARIMIZ S O R U 1 Magnoliopsida ve Liliopsida (Tek çenekliler) aras›ndaki belirgin farklarT ESIRA L E (Çift V ‹S‹ZDE Z Y Oçenekliler) N dan üçünü say›n›z. D‹KKAT D Ü fi Ü N E L ‹ M Liliposida s›n›f›, kitab›m›z›n kapal› tohumlu bitkiler (Spermatophyta) bölümüne ‹SIRA N T E RS‹ZDE NET iliflkin ünitelerde oldu¤u gibi, 9. ve 10. ünitelerimizde Cronquist (1968) sisteminS O R U deki s›n›fland›rmaya uygun olarak incelenecektir. Bu s›n›fland›rmaya göre Liliopsida s›n›f›ndaki alts›n›flar flunlard›r: AMAÇLARIMIZ SubclassisD ‹I.K KAlismatidae AT Subclassis II. Arecidae K ‹ III. T ACommelinidae P Subclassis SIRA S‹ZDE Subclassis IV. Zingiberidae Subclassis V. Liliidae TAMAÇLARIMIZ E L E V ‹ifllenecek ZYON Ünitemizde ordo ve familyalar›n s›n›fland›rlmas›n› Tablo 9.1 de bulabilirsiniz. N N N N K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON SIRA S‹ZDE Tablo 9.1 Liliopsida alts›n›f›nda yer alan gruplardan ‹NTERNET ünitemizin kapsam›nda yer alanlar›n s›n›fland›r›lmas›. K ‹ T A P adresinden bu alts›n›fa ait çok http://www.botany.hawaii.edu/Faculty/Carr/fpfamilies.htm ‹NTERNET say›da görsele ulaflabilirsiniz. TELEV‹ZYON CLASIS LILIOPSIDA (Monocotyledonae) Subclassis I. Alismatidae Ordo Alismatales TERNET Familia‹ NButomaceae Familia Alismataceae OrdoHydrocharitales Familia Hydrocharitaceae Ordo Najadales Familia Juncaginaceae Familia Potamogetonaceae Familia Ruppiaceae Familia Najadaceae Familia Zannichelliaceae Familia Posidoniaceae Familia Cymodoceae Familia Zosteraceae Subclassis IV. Zingiberidae Ordo Bromeliales Familia Bromeliaceae Ordo Zingiberales Familia Strelitziaceae Familia Musacceae Familia Zingiberaceae Familia Cannaceae Subclassis II. Arecidae Ordo Arecales Familia Arecaceae Ordo Pandales Familia Pandanaceae Ordo Arales Familia Acoraceae Familia Araceae Familia Lemnaceae Subclassis III. Commelinidae Ordo Commelinales Familia Commelinaceae Ordo Juncales Familia Juncaceae Ordo Cyperales Familia Cyperaceae Familia Poaceae Ordo Typhales Familia Sparganiaceae Familia Typhaceae Familia Poaceae Subclassis. V. Liliidae Ordo Liliales Familia Liliaceae Familia Iridaceae Familia Agavaceae Familia Smilacaceae Familia Dioscoraceae Ordo Orchidales Familia Orchidaceae 183 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae SUBCLASIS I ALISMATIDAE Alismatidae alts›n›f›nda daha çok su içinde, sulak ya da nemli alanlarda geliflen otsu bitkiler yer al›r. Yapraklar› genellikle basit, almaçl› ya da nadiren karfl›l›kl› ve çevresel diziliflli, tipik olarak paralel damarl›d›r. Çiçekler çok büyük ve gözal›c› ile çok küçük ve gösteriflsiz formlar aras›nda de¤iflebilmektedir. Çiçek durumlar› genellikle bazen spata ile desteklenmifl rasemus veya spika fleklindedir. Çiçek örtüsü ilkel baz› gruplarda üçlü iken, daha geliflmifl gruplarda indirgenmifl veya eksik olabilir. Stamenler 1- çok, ginekeum 1- çok, ayr› karpellidir. Ovuller her karpelde veya ovulde 1- çok, meyve ço¤unlukla folikül veya aken, bazen eriksidir. Alismatidae alts›n›f›; 4 ordo, 16 familya ve 500 kadar tür içerir. Spata: Bir çiçek kümesinin kaidesinde tek olarak bulunan ve onu saran veya yanal olarak ç›kan, renkli, büyük ve yaprak ya da brakte görünümündeki yap›. Spika: Baflak fleklinde, ana ekseni uzam›fl, çiçekleri saps›z ve eksen üzerinde tek tek yerleflmifl basit rasemus çiçek durumu. Ordo Alismatales Bu ordo içinde yer alan bitkiler, sulak alanlarda geliflen otsu taksonlard›r. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Stamenler 6 veya çok say›da, ovaryum tek lokulusludur. Familia Butomaceae (Has›rsaz›giller) Sucul habitatlarda ya da batakl›klarda yaflayan çok y›ll›k bitkilerdir. Genellikle kal›n, sürünücü bir rizoma sahiptirler. Yapraklar bazal, k›l›ç fleklinde, kesitte üç köfleli, düz ve alternatt›r. Hermafrodit ve aktinomorf çiçekler, terminal çiçek içeren flemsiye durumunda ve brakteler taraf›ndan çevrelenmifl 3 bostriks-kimoz durumludur. Sepaller 3, petale benzer, pembe renkli, petaller 3, serbest ve sepallerden biraz daha genifltir. Stamen 9, ginekeum 6-9, çok pistillidir. Ovaryum üst durumlu, 1 lokulus ve karpelli, anatrop, parietal plasentasyonludur. Meyve foliküldür. Düz embriyolu tohumlar, endospermsizdir. Tek cins ve tek tür ile temsil edilen familya, Kuzey Yar›mküre’de yay›l›fl gösterir. Butomus umbellatus L. (fiemsiye çiçekli has›rsaz›), ülkemizde batakl›klarda ve s›¤ sularda yay›l›fl gösteren ve süs bitkisi olarak kullan›lan bir türdür (fiekil 9.1). Familia Alismataceae (Susinirotugiller) Sucul ya da yar›-sucul, rizom ya da stolon içeren, genellikle çok y›ll›k bitkilerdir. Yapraklar› basit, düzden ovata kadar de¤iflken, bazen sagitat formda olabilmektedir. Erdifli ya da tek efleyli, aktinomorf simetrili çiçekler basit ya da dallanm›fl rasemus ya da panikula, bazen de flemsiye durumunda bulunur. Sepaller 3, serbest, petaller 3, erken dökülücüdür. Ovaryum üst durumlu olup, stamenler 6-çok, ginekeum 3-çok say›larda bulunabilmektedir. Meyva aken, folikül veya nutlet formda olabilir. Kozmopolit bir familya olup, dünya üzerinde 11 cins ve 100 türü vard›r. Ülkemizde 4 cins ve 6 türü bulunmaktad›r. Sagittaria sagittifolia L. (su oku), Alisma gramineum Lejeune ve Damasonium alisma Miller örnek türler olarak verilebilir. fiekil 9.1 Butomus umbellatus 184 Bitki Sistemati¤i Ordo Hydrocharitales Bu ordonun tek familyas› vard›r. Familia Hydrocharitaceae (Kurba¤azehirigiller) Yar›-bat›k ya da bat›k olarak tatl› ya da tuzlu sularda yaflayan otsulard›r. Yapraklar alternat, karfl›l›kl› veya dairesel diziliflli olup, genellikle su içesinde bulunur. ‹ki adet 2 parçal› karfl›l›kl› brakte içerirler. Çiçekler 2 parçal› ve spatams› bir braktenin veya karfl›l›kl› 2 braktenin koltu¤unda, erdifli veya tek efleyli, ›fl›nsal simetrilidir. Periant parçalar› serbest, 1 veya 2 serili, d›fltakiler yeflil ve sepalsi, içtekiler petalsi bir yap›dad›rlar. Stamenler 1- çok, iç k›s›mdakiler s›kl›kla staminod fleklinde, pistil 1, ovaryum alt durumlu, parietal plasentasyonludur. Bakkaya benzeyen meyvede, çok say›da endospermsiz tohum bulunmaktad›r. Kozmopolit bir familyad›r, 15 cins ve 100’ün üzerinde takson içerir. Türkiye’de 6 cins ve 6 türü bulunur. Bunlardan Halophila stipulacea Aschers, ülkemizde Ege k›y›lar›nda, tuzlu sularda yay›l›fl gösterir. Elodea canadensis Rich. ise havuzlarda ya da akvaryumlarda yetifltirilen bir türdür. Ordo Najadales Sucul yada batakl›k alanlarda yaflayan otsu bitkileri içerir. Bu ordonun üyelerinin çiçekleri erdifli veya tek efleyli olup, sepal-petal farkl›laflmas› göstermezler. Familia Juncaginaceae Bu familya, Türkiye’de, tatl› ya da tuzlu su batakl›klar›nda yaflayan çok y›ll›k otsu bitkileri içerir. Gövdeleri genellikle indirgenmifl, so¤an ya da rizom fleklindedir. Yapraklar basit, düz ve k›nl›d›r. Erdifli veya tek efleyli aktinomorf çiçekler, rasemus veya spika fleklinde dizilifl gösterir. 6 parçal› olan periant segmentleri serbesttir. Stamenler 3 ya da 6 adet ve anterler saps›zd›r. Ovaryum üst durumlu, 6, ovüller her karpelde tek olup, bazal plasentasyona sahiptir. Folikül tipi meyve görülür. Dünya’da 3 cins ve 14 türü bilinen bu familya, ülkemizde Triglochin maritima L., Triglochin palustris L. ve Triglochin bulbosa L. subsp. barrelieri (Loisel.) Rouy. olmak üzere üç tür ile temsil edilmektedir. Bu türlerden T. maritima’n›n yapraklar› Kuzey yar›mkürenin baz› bölgelerinde yiyecek olarak kullan›l›r. Familia Najadaceae (Superisigiller) Tatl› ya da ac› sularda yaflayan, tek ya da iki evcikli yat›k sucul bitkilerdir. Gövde yat›k ve dall›d›r. Basit ve linear olan yapraklar karfl›l›kl› veya yalanc› dairesel ya da demetler halinde ç›kar. Çiçekler küçük, tek efleyli, tek veya birkaç› bir arada bulunur. Erkek çiçekler tek, perianta benzer ve bir spata taraf›ndan sar›lm›flt›r. Difli çiçekler, Türkiye’deki örneklerde periants›z veya zars› bir spata ile sar›lm›fl durumdad›r. Ovaryum üst durumlu, 1 karpelli, 1 ovullüdür. Meyveleri tek tohumlu bir nuks olup, tohumlar› endospermsizdir. Najas L. tek cinsidir ve yaklafl›k 50 türü vard›r. Ülkemizde ise Najas marina L., Najas minor All., Najas graminea Delile ve Najas orientalis Triest & Uotila olmak üzere dört türü vard›r. Bu türler bal›klar için besin kayna¤›d›r. 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae Familia Potamogetonaceae Tatl› sularda yaflayan, bazen yar› karasal, çok y›ll›k sucul ya da batakl›k bitkileri bu familya içerisinde de¤erlendirilmektedir. Gövdeleri uzun ve sürünücüdür. Yapraklar alternat veya karfl›l›kl› (nadiren 3 parçal›), basit, genellikle iki farkl› flekilli olup, su alt›ndakiler lineard›r. Çiçekler pedunkul içeren uç baflaklarda, braktesiz, küçük, aktinomorf ve erdiflidir. Suya bat›k ya da su üzerindedir. Periant segmentleri 4 parçal›d›r. Stamenler 4, ovaryum üst durumlu, 4 veya nadiren daha azd›r. Meyve drupa veya nuks tipindedir. Kozmopolit olan bu familya, 2 cins ve yaklafl›k 1000 tür içerir. Ülkemizde ise 2 cins ve 15 tür ile temsil edilmektedir. Potamogeton pectinatus L., Potamogeton natans L., Potamogeton gramineus L., Potamogeton crispus L., Potamogeton cinsinin ülkemizde yay›l›fl gösteren baz› türleridir. Familia Ruppiaceae Genellikle ac› sularda geliflen, ince yap›l› sürünücü gövdeli, yar› bat›k otsu bitkilerdir. Gövdeleri zay›f ve uzam›fl durumdad›r. Yapraklar almafll› veya karfl›l›kl›, basittir. Çiçekler uçta, erdifli, küçük, braktesiz, 2’li gruplar halinde baflaklarda yer al›r.Periant yok, stamenler 2, anterler saps›z, ovaryum üst durumlu, 4, ovuller her karpelde tek. Meyve uzun bir pedunkulun ucunda yer alan drupams› bir nutlettir. Bu familyan›n tek cinsi olan Ruppia L. yaklafl›k 7 tür içerir. Ülkemizde bu cins, Ruppia maritima L. ve Ruppia cirrhosa (Petagna) Grande türleri ile temsil edilmektedir. Familia Zannichelliaceae Tatl› ya da ac› sularda yaflayan yar› bat›k, tek evcikli, sucul otsulard›r. ‹nce yap›l›, sürünücü gövdeli bitkilerdir. Yapraklar almafll› ya da karfl›l›kl›, basit, tam ve lineard›r. Tek tek bulunan çiçekler efleyli ve tek hücrelidir. Erkek çiçekler periants›z, 1 adet stamen içerir. Difli çiçekler periant tafl›rlar ve karpeller 1-9 aras›nda de¤iflmektedir. Meyve aken ya da nuks tipindedir. Dünyada 3 cins ve 10 kadar türü bilinen bu familya, ülkemizde 2 cins ve 2 tür ile temsil edilmektedir. Zannichellia palustris L. ve Althenia filiformis Petit. örnek olarak verilebilir. Familia Zosteraceae (Denizçimigiller) Denizlerde yar› bat›k olarak yaflayan, tek evcikli çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Sürünücü, internodlar› uzam›fl bir gövdeye sahiptirler. Yapraklar tam ve linear olup, k›n içerir. Çiçekler bir çomak (spadiks) durumunda, difli ve erkek çiçekler, çiçek durumu üzerinde almafll› olarak yer almaktad›r. Periant yoktur ya da brakteye benzer durumdad›r. Erkek çiçekler saps›z 1 stamen içerirler. Ovaryum üst durumlu, 1 karpel ve ovullü, plasentasyon parietal. Meyve nuks tipidir. Il›man denizlerde yay›l›fl gösteren 3 cins ve 18 türü olan bu familyan›n, ülkemizde, bat› ve güney k›y›lar›m›zda Zostera marina L. ve Zostera noltii Hornem. olmak üzere 2 türü vard›r. Familia Cymodoceaceae ‹ki evcikli, denizlerde yaflan yar› bat›k bitkilerdir. Sürünücü gövdeli ve rizomlu otsulard›r. Yapraklar 2 s›ra halinde düzenlenmifl ve linear flekillidir. Çiçekler tek ve uçtad›r. Periant içermezler. Erkek çiçekler sapl› olup, 2 adet stamen içerirler. Difli 185 186 Bitki Sistemati¤i çiçekler saps›z, ovaryum üst durumlu, 2 karpelli, tek ovüllü ve parietal plasentasyonludur. Meyve nuks tipindedir. Tropik ve subtropik bölgelerde yay›l›fl gösteren 5 cins ve 10’un üzerinde türü bulunmaktad›r. Ülkemiz denizlerinde, bat› ve güney k›y›larda yay›l›fl gösteren Cymodocea nodosa (Ucria) Aschers. türü ile temsil edilmektedir. Familia Posidoniaceae Yar› bat›k, denizlerde yaflayan çok y›ll›k otsulard›r. Sürünücü gövdeli, rizomlu bitkilerdir. Yapraklar bazal, tam, linear fleritsi, belirgin kulakç›kl› olup, ligulas› gövdeyi sarar. Çiçekler, yaprak koltuklar›ndan ç›kan sapl› kimozlarda, erdifli, periants›z. Saps›z anterler tafl›yan 3 stamen içerir. Ovaryum tek karpelli, 1-2 ovüllüdür. Bakka tipi meyveye sahiptir. Familya, dünyada 1 cins ve 3 tür ile temsil edilir. Lifleri tekstil sanyiinde kullan›l›r. Akdeniz’de yayg›n olarak görülen Posidonia oceanica (L.) Delile ülkemizin k›y›lar›nda da geliflmektedir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE 2 Posidonia oceanica türünün, bulundu¤u deniz ekosistemi aç›s›ndan önemini araflt›r›n›z. SIRA S‹ZDE SUBCLASIS II ARECIDAE Ü fi Ü N E L ‹ M bu alts›n›f›, genellikle sar›l›c›, otsu, çal›ms› ya da a¤aç formunMonokotil Dbitkilerin daki üyeleri içermektedir. Almaçl› yapraklara, dar ve paralelden genifl ve a¤s›ya kadar de¤iflebilen S O R U damarlanma çeflitlerine sahip bitkilerdir. Çiçekler genellikle bir spadikste toplanm›fl, küçük, ço¤unlukla tek efleyli, hipogin, periant oldukça küçük ve 2-3 s›ra tepallidir. 1-çok stamenli, ginekeum 3 karpelli, genellikle birlefliktir. D‹KKAT Meyve, üzümsü ya da drupa. 4 ordo, 5 familya ve 5000’in üzerinde tür içermektedir. N N SIRA S‹ZDE Ordo Arecales AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P SIRA S‹ZDE TDEÜLfiEÜVN‹ ZE LY‹OMN S O R U Arecales ordosu içerisinde yer alan tek familya, eski y›llarda Palmae olarak adlanAMAÇLARIMIZ d›r›lan Arecaceae familyas›d›r. Familia Arecaceae (Palmiyegiller) K ‹ T A P S‹ZDE dallanmam›fl gövdeli çal›lar ya da a¤açlar. Yapraklar› genifl, Silindirik veSIRA genellikle kal›c›, petiollü, genellikle tepede toplanm›fl, palmat ya da pinnat parçal›, nadir olarak basittir. Çiçekleri zengin dallanma gösteren çiçek durumlar›nda, erdifli ya da TDEÜLfiEÜVN‹EZLY‹ OM N tek efleyli, hipogin. Sepaller 3, petaller 3, serbest veya birlefliktir. Stamenler 6, nadiren 9, pistil 1, nadiren 3, kaidede birlefliktir. Ovaryum üst durumlu, plasentasyon S O R U bazal veya eksensel, meyve bakka veya drupad›r. ‹NTERNET D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P ‹NTERNET Arecaceae familyas›n›n t›pta, eczac›l›kta, lif bitkisi olarak kullan›lan türleri bulunmaktaD‹KKAT d›r. Ülkemizde park ve bahçelerde süs bitkisi olarak kullan›mlar› da oldukça yayg›nd›r. N N SIRA S‹ZDE Yaklafl›k 220 cins ve 3000 civar›nda tür içeren bu familya, ülkemizde 4 cins ve 6 tür ile temsil edilir. Bunlardan ülkemizde en tan›nm›fl ve ekonomik öneme sahip olanlar›n özelliklerini AMAÇLARIMIZ k›saca inceleyelim: Phoenix dactylifera L. (hurma a¤ac›): Büyük pinnat yapraklar› olan ve 30 metreye kadar boylanan, iki evcikli a¤açlard›r. Bakka tipi meyvelerinin mezokarp› etlidir ve fleker K ‹ T içeri¤i A P yüksektir (fiekil 9.2). Meyveleri g›da olarak tüketilen bu tür, Güney Anadolu’da baz› yerlerde yetifltirilmektedir. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 187 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae Phoenix canariensis Hort. ex Chabaud: Gövdelerinin üzerinde yapraklar›n dip k›s›mlar› kal›c›d›r. Bat› ve güney Anadolu’da park ve bahçelerde yayg›n olarak yetifltirilir. Phoenix theorophrasti Greuter: Datça yöresinde do¤al yay›l›fl› olan ve 10 metreye kadar boylanabilen bitkilerdir. Chamaerops humilis L., Washingtonia filifera (J. Linden ex Andre) H.Wendl, Trachycarpus fortunei (Hooker) H. Wendl. ülkemizde süs bitkisi olarak yetifltirilmektedir. Ayr›ca bu familya içinde yer alan ancak ülkemizde do¤al yay›l›fl› bulunmayan Cocos nucifera L. (hindistan cevizi) meyveleri ve ya¤›, baz› besinlerde lezzet verici olarak ve sindirim sistemi rahats›zl›klar›nda kullan›lmaktad›r. Ordo Pandanales Bu ordonun tek familyas› vard›r. Familia Pandanaceae Dik veya sar›l›c›, iki evcikli a¤aç veya çal›lar. Yapraklar dört s›rada alternat diziliflli, linear ve saps›z. Çiçekler, panikula veya yo¤un olarak spadikslerdedir ve spataya benzer bir brakte ile sar›lm›fl durumdad›r. Periant yok veya çok indirgenmifl, stamenler çok say›da, ginekeum çok pistilli, ovaryum üst durumlu, 1 lokulus ve karpelli, plasentasyon bazal veya parietaldir. Meyva drupams› bakka veya odunsu yap›dad›r. Asya ve Afrika’n›n tropik bölgelerinde yay›l›fl gösteren 3 cins ve yaklafl›k 700 kadar tür ile temsil edilir. Ordo Arales Otsular ya da odunsu t›rman›c›lar veya çok nadir olarak sucul otsular. Yapraklar kaidede veya gövdede ise alternat diziliflli; basit veya parçal›. Çiçekler erdifli ya da tek efleylidir. Stamenlar 1-8, ovaryum 1-çok lokuluslu. Familia Acoraceae (Azake¤erigiller) Rizomlu, eterik ya¤ içeren, aromatik çok y›ll›k otsular. Yapraklar saps›z, ince uzun. Çiçekler, spikalarda toplanm›fl, çok küçük, 3’lü. Stamenler 6, serbest, ovaryum 2-4 lokuluslu. Meyva kapsul ya da bakka. 1 cins ve 5 türü bulunmaktad›r. Ülkemizde Acorus calamus L. (azake¤eri) ile temsil edilmektedir. Familia Araceae (Y›lanyast›¤›giller) Tuberli (yumrulu) ya da rizomlu, genellikle tüysüz çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar bazal, basit veya bileflik, tek veya az say›da. Çiçekler spadiks durumunda ve bir spata ile örtülmüfl, erdifli veya tek efleyli. Periant tek efleyli çiçeklerde nadiren bulunurken, iki efleyli çiçeklerde 4-6 parçal›d›r. Stamenler 1-6, pistil 1-3, ovaryum alt veya üst durumlu, plasentasyon bazal, parietal, eksensel veya apikal. Meyve bakkad›r. Ço¤unlu¤u s›cak bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 110 cins ve 2500 kadar tür içerir. Ülkemizde 5 cins ve 22 türü bulunur. fiekil 9.2 Phoenix dactylifera (hurma a¤ac›) 188 Bitki Sistemati¤i fiekil 9.3 Arum a. spadiks, b. spata, c. oksu yaprak. b a c Arum L. (danaaya¤›): Yapraklar› ok fleklinde, sapl›. Çiçekler tek efleyli ve periants›z, spadiksin alt k›sm›nda difli, ortada k›l fleklinde verimsiz ve üstte erkek çiçekler bulunur. Spata verimsiz çiçeklerin oldu¤u bölümde incelir, tüylere çok yaklafl›r (fiekil 9.3). fiekil, koku ve ilkbaharda geceleri iç k›sm›n s›cak olmas› nedeniyle spata böcekleri çeker. Bir kez spatan›n içine do¤ru giren böcek, ortadaki k›l fleklindeki verimsiz çiçekler afla¤›ya dönük oldu¤u için tekrar geri dönemez. Böcek daha önce üzerinde bulundu¤u baflka bir çiçe¤in polenini tafl›yorsa, döllenme gerçekleflir. K›l fleklindeki yap›lar›n döllenmenin ard›ndan bozulmas›yla böcek tekrar d›flar› ç›kabilir, bu s›rada da spadiksin üstünde bulunan erkek çiçeklerin polenleriyle yüklenmifl olur. SIRA S‹ZDE 3 Dracunculus vulgaris Schoot. (y›lan yast›¤›), Colosia esculenta (L.) D Ü fi Ü N E L ‹ M Schoot. (gölevez, kolokaz) da ülkemizde yay›l›fl gösteren Araceae familyas› üyeleridir. Bu familyada yer alan Anthurium Schott, Cladium Vent (kala), MonsS O (devetaban›), R U tera Scohht. Dieffenbachia (difenbahya) salon bitkisi olarak yetifltirilen tan›nm›fl bitkilerdir. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT D‹KKAT Familia Lemnaceae (Su mercime¤igiller) N N fiekil 9.4 SIRA S‹ZDE Lemna minor (su mercime¤i) AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Arum’da tozlaflma, hangi tozlaflma tipine örnek olarak verilebilir? SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Urtikle: Torba fleklinde. ‹NTERNET ‹NTERNET Lemnaceae familyas› üyeleri, tatl› sularda yaflayan, su üzerinde ya da k›smen suya bat›k olarak geliflen çok y›ll›k küçük otsulard›r. Kökleri ya yoktur ya da indirgenmifltir. Bitkinin gövdesi indirgenmifl, tallus fleklindedir. Çiçekler tek efleylidir, periant bulunmaz. Erkek çiçekler tek veya 2’li gruplar halinde halinde, 1 veya nadiren 2 stamenli. Difli çiçekler tek, pistil 1, ovaryum üst durumlu, 1 lokuluslu ve karpelli, ovüller 1-7 adet, plasentasyon bazal. Meyve utrikle. 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae Bu familyan›n üyeleri su kufllar› ve bal›klar için besin kayna¤›d›r. 6 cins ve 43 kadar tür içeren bu familya ülkemizde 2 cins ve 5 tür ile temsil edilir. Spirodella polyrhiza (L.) Scheliden, Lemna minor L. (su mercime¤i), örnek olarak verilebilir (fiekil 9.4). SUBCLASIS III COMMELINIDAE Otsu bitkilerdir. Yapraklar sarmal, bazen hepsi tabanda, paralel damarl›, ço¤unlukla aç›k veya kapal›, bazal k›nl›, de¤iflken aya flekilli bitkilerdir. Çiçekler hipogin, erdifli veya tek efleylidir. ‹lkel familyalarda periant üçlü, sepal ve petaller iyice farkl›laflm›fl, daha geliflmifl bitkilerde indirgenmifltir. Stamenler ço¤unlukla 3-6, nadiren 1, 2 veya çok. Ginekeum 2 veya 3 bazen 4 karpelli, eksensel, parietal, serbest sentral, bazal veya apikal plasentasyonlu. Ovüller 1- çok, meyve kuru nadiren etlidir. Bu alts›n›f›n 7 ordo, 16 familya ve yaklafl›k 15.000 türü vard›r. Türlerin ço¤u Poaceae (Gramineae) familyas›nda toplanm›flt›r. Ordo Commelinales Karasal, nadiren sucul otsular, yapraklar kaidede veya gövdede sarmal diziliflli, basit. Çiçekler erdifli, genellikle aktinomorf simetrili. Sepaller 3, nadiren 2, serbest, petaller 3, serbest veya bilefliktir. Stamenler 3 veya 6. Ovaryum 1 veya 3 lokulusludur. Bu ordoda de¤erlendirilen 4 familya vard›r. Familia Commelinaceae Sürünücü ya da dik gövdeye sahip, tek veya çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Yapraklar alternat ve tamd›r. Çiçekler aktinomorf ya da zigomorf simetrili, erdifli, uçta ya da yaprak koltuklar›ndaki kimozlarda. Periant segmentleri 6 parçal› olup, petaller renklidir. 6 stamen içerir, bunlar›n tamam› fertil olabildi¤i gibi baz›lar› staminod halinde indirgenmifl olabilir. Ovaryum üst durumlu, 3 lokuluslu, eksensel plasentasyonludur. Meyve bir ya da birkaç tohum içeren kapsül tipi meyvedir. Tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren ve süs bitkisi olarak önemli olan baz› üyeleri vard›r. Dünya üzerinde yaklafl›k 37 cins ve 600 kadar tür içermektedir. Tradescantia L. (telgraf çiçe¤i), bu ordoya örnek olarak verilebilir. Ordo Juncales Genellikle kaidede basit yapraklara sahip olan otsu bitkilerdir. Çiçekler erdifli veya tek efleylidir. Periant segmentleri 6, nadiren 3, serbest. Stamenler 6 veya 3, ovaryum 1 veya 3 lokulusludur. Ordonun 2 familyas› vard›r. Familia Juncaceae (Has›rotugiller) Uzun ve dar yapraklara sahip tek ya da çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Çiçek durumu, genellikle çok çiçekli monokazyal kimoz olup, nadiren çiçekler tektir. Çiçekler aktinomorf, hermafrodit ve anemofildir. Periant 2 dairede dizilmifl 6, nadiren 3 parçal›, serbest, parçalar indirgenmifl ve pul fleklinde, yeflilimsi veya kahverengidir. Stamenler serbest, 6 veya 3. Ovaryum üst durumlu, pistil 1, tek karpelli, 1-3 lokuluslu, ovüller 1-çok say›dad›r. Plasentasyon eksensel ya da parietal olup meyva lokulusit kapsulad›r. Genellikle so¤uk, da¤l›k alanlarda ve nemli yerlerde yay›l›fl gösteren 9 cins ve 400 kadar genifl yay›l›fll› tür içeren bir familyad›r. Sepet yap›m›nda ya da havuz kenarlar›nda süs bitkisi olarak kullan›lan türleri bulunmaktad›r. Ülkemizde 2 cins ve 46 tür ile temsil edilir. 189 190 Bitki Sistemati¤i Juncus L. (has›rotu, kofa): Sulak yerlerde geliflen tek veya çoky›ll›k otsular. Yapraklar yuvarlak ve çok ince. Çiçekler kimoz, gövdenin ucunda veya uca yak›n bölümlerdedir. Ülkemizde geliflen 34 türden biri olan J. acutus türünün yapraklar›n›n ucu sivri ve bat›c›d›r. Luzula DC. Yapraklar tabanda ve kenarda siliat. Çiçekler kimoz veya baflaklarda. Ülkemizde 12 türü olan, kozmopolit bir cinstir. Ordo Cyperales Yapraklar› genellikle kaidede veya nodyumlarda tek olan otsu, çal› ya da a¤aç formundaki bitkilerdir. Çiçekler erdifli ya da tek efleylidir. Bazen periant bulunmaz. Stamenler genellikle 3, ovaryum 1 lokulusludur. Familya Cyperaceae (Papirüsgiller) Ligula: Dilcik, çimensi bitkilerde yaprak k›n›n›n ucunda ve ayan›n taban›nda bulunan dilsi ç›k›nt›. fiekil 9.5 Cyperus longus Çok y›ll›k, iki y›ll›k ya da tek y›ll›k otsulard›r. Genellikle nemli ortamlarda ve batakl›klarda geliflirler. Gövde silindirik ya da üçgenimsi, kökler k›sa ve uzun bir rizom fleklindedir. Yapraklar ço¤unlukla bitkinin dip k›sm›nda ve ligulas›z. Çiçekler, salk›m, birleflik salk›m, flemsiye, baflak ya da demetler halinde olabildi¤i gibi, bazen uç k›s›mda yer alan bir baflak盤a da indirgenmifl olabilir. Çiçekler erdifli veya tek efleyli. Periant pulsu, tüysü, k›ls› yap›da, bazen hiç yok. Stamenler 1-3, pistil 1, ovaryum üst durumlu. Basit stilus ve 2-3 stigma içerir. Ovarum, 1-3 karpelli, 1 lokuluslu, bazal plasentasyonludur. Meyve nukstur. 90 cins ve 4000 kadar tür ile temsil edilen familya, ülkemizde 21 cins ve yaklafl›k 135 türle temsil edilmektedir. Has›r, sepet yap›m›, ka¤›t endüstrisi, g›da maddesi, hayvan yemi ve süs olarak kullan›lan türleri vard›r. Cyperus L. Kozmopolit bir cinstir, batakl›klarda yay›l›fl gösteren yaklafl›k 900 türü vard›r. Cyperus longus L. ülkemizde en yayg›n olan türüdür (fiekil 9.5). Cyperus papirus L. (papirüs) ise, M›s›rl›lar taraf›ndan ka¤›t yap›m›nda kullan›lm›flt›r. Süs bitkisi olarak kullan›lan ve japon flemsiyesi ad›yla bilinen bir türü de vard›r. Schoenoplectus litoralis (Schrader) Pallas, ait oldu¤u cinsin Türkiye’de yay›l›fl gösteren befl türünden biridir. Carex cinsi ise, yaklafl›k 1000 tür içerir. Bunlardan Carex diluta Bieb. ülkemizde yay›l›fl gösteren 86 türden, en yayg›n olan›d›r. Familia Poaceae (Gramineae, Bu¤daygiller) Tek y›ll›k, iki y›ll›k ya da çok y›ll›k otsular, nadiren odunsular, s›kl›kla rizomlu veya stolonlu bitkiler. Çiçekli gövdeler genellikle silindirik, içi bofl, sadece nodyumlarda doludur. Yapraklar gövde üzerinde iki s›ral›, her nodyumda tek, k›n› gövdeyi sar›c›, ligulal› ve genellikle paralel damarl› ve fleritsi. Çiçekler erdifli, bazen tek efleyli, spikula ad› verilen özel yap›larda toplanm›fl (fiekil 9.6), spikulalar spika, rasemus veya panikula durumunda bulunmaktad›r. 191 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae fiekil 9.6 k›lç›k eksen palea palea çiçek lemma alt gluma çiçek sap› eksen stamen lemma gluma anter filament stigma Poaceae familyas›nda çiçek ve k›s›mlar›. stilüs palea ovaryum Bir spikulan›n genel yap›s›na bak›ld›¤›nda, spikula ekseninin en alt k›sm›nda brakteye karfl›l›k gelen 2 adet gluma bulunur. Bunlardan alttakine alt gluma, üsttekine ise üst gluma ad› verilir. Spikula ekseninde bulunan çiçekler glumella ad› verilen 2 brakteolün koltu¤undan ç›kar. Alttaki gulemellaya alt glumella (lemma), üstekine ise üst glumella (palea) ad› verilir. Lemma ve palea aras›nda yer alan çiçek, 2 lodikulustan meydana gelen bir perianta sahiptir. Stamenler genellikle 3, ovaryum 3 karpelli ve üst durumlu, 1 ovüllü. Meyve, niflasta bak›m›ndan zengin bir karyopsis, nadiren f›nd›ks› ve bakkad›r. 650 cins ve 9000 kadar tür içeren ve ülkemizde 142 cins ve 512 tür ile temsil edilen bu familya, tür çeflitlili¤i bak›m›ndan büyük familyalardan biridir. Ekonomik aç›dan önemli (tah›l, fleker, ya¤ vb.) bitki türlerini içeren familya, ayn› zamanda çay›r ve meralar›n önemli bir bitki grubunu da oluflturmaktad›r. Bu familyan›n ekonomik öneme de sahip olan baz› türlerini k›saca tan›yal›m: Secale cereale L. (çavdar): Ülkemizde yayg›n olarak kültürü yap›lan bitkiler aras›ndad›r. Spika durumlu çiçek ekseninin nodyumlar›ndan tek, saps›z çiçekler geliflir. Glumalar linear-subulat, lemma lanseolat ve uzun k›lc›kl›d›r. Triticum sativum L. (bu¤day): Ülkemizde özellikle ‹ç Anadolu kesiminde genifl olarak kültürü yap›lan taksonlar aras›ndad›r. s Spikulalar, her nodyumda tek veya 2-6 çiçek içermektedir. Gluma trunkat, lemma derimsi, palea zars›d›r. Hordeum vulgare L. (arpa): Bu cins, tek veya çok y›ll›k otsular› içerir. Her nodyumda 3 spikula içeren bir spikaya sahiptirler. 20 kadar tür içermesine ra¤men, ülkemizde özellikle Hordeum vulgare türünün yo¤un olarak kültürü yap›lmaktad›r (fiekil 9.7). Avena sativa L. (yulaf): K›lç›kl› bir lemmaya sahip, panikula çiçek durumlu tek y›ll›k otsulard›r. Il›man bölgelerde yay›l›fl gösteren 60 kadar tür içeren Avena cinsine ait taksonlardan, Avena sativa ülkemizde genifl alanlarda kültürü yap›lan bitki türlerindendir. fiekil 9.7 Hordeum vulgare, s. spika. 192 Bitki Sistemati¤i Panicum miliaceum (dar›): Panikula çiçek durumuna sahip otsulard›r. Ülkemizde, özellikle s›cak bölgelerde kültürü yap›lan bitkilerdendir. Saccharum officinarum L. (fleker kam›fl›): Sakkaroz bak›m›ndan zengin özsular› nedeniyle, fleker elde edilmesinde kullan›lan ve bu nedenle ekonomik olarak önemli taksonlar aras›ndad›r. Zea mays L. (m›s›r): Ülkemizde özellikle Kuzey Anadolu boyunca genifl oranda kültürü yap›lan tek y›ll›k otsu bir bitkidir. Panikula durumdaki uçta yer alan erkek çiçekler, spika durumunda bir eksen etraf›nda s›ralanm›fl difli çiçekler içermektedir (fiekil 9.8 a). Phragmites australis L.: Kozmopolit bir türdür ve yurdumuzda da batakl›klar, dere ve göl kenarlar›nda yayg›n olarak bulunur (fiekil 9. 8 b) fiekil 9.8 a. Zea mays, b. Phragmites australis a fiekil 9.9 Cynodon dactylon S b Oryza sativa L. (pirinç): Ülkemizde yo¤un olarak, sulak alanlarda kültürü yap›lan tek y›ll›k otsulard›r. Panikula çiçek durumuna sahip bitki, küçük, pul fleklinde glumalar içermektedir. Arundo donax L. (karg›), Lolium temulentum L. (delice), Cynodon dactylon (L.) Pers. (ayr›kotu, fiekil 9.9), Sorghum bicolor (L.) Moench. da bu familyada yer alan önemli türler aras›ndad›r. Ordo Typhales Sularda ya da batakl›klarda yaflayan ve genellikle rizomlu otsu bitkilerdir. Uzun, linear ve kaidesi k›nl› yapraklara sahiptir. Çiçekleri tek efleyli olup, sepal petal farkl›laflmas› göstermez. Stamenler 2- çok, ovaryum 1 lokulusludur. Bu ordoda 2 familya vard›r. 193 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae Familia Sparganiaceae (Kozakam›fl›giller) Batakl›klarda yaflayan rizomlu çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar linear olup, 2 s›rada yer al›r. Çiçekler bir efleyli, küresel baflç›klarda. Alttaki çiçekler difli, üsttekiler erkektir. Periant 3-6, zar›ms› yap›da. Erkek çiçekler 1-8 stamenli, difli çiçekler üst durumlu, 1 ovaryumlu, 1-3 lokuluslu, genellikle 1, nadiren 2-3 birleflik karpelli, bazal plasentasyonludur. Meyva nuks tipindedir. Bu familyan›n tek cinsi olan Sparganium L. 20 tür içerir ve ülkemizde 3 tür ile temsil edilmektedir. Sparganium erectum L. bunlar aras›nda en genifl yay›l›fl alan›na sahip olan türdür. Familia Typhaceae (Sukam›fl›giller) Batakl›klarda ve su kenarlar›nda fiekil 9.10 yaflayan rizomlu, tek evcikli, çok Typha latifolia y›ll›k otsulard›r. Yapraklar ço¤unlukla tabanda, uzun ve fleritsidir. Çiçekler tek efleyli, silindirik spadikslerde yer almaktad›r. Üstteki çiçekler erkek, alttaki çiçekler ise diflidir. Periant, tüylerden oluflmufltur. Erkek çiçekler, 2-5 stamenli, difli çiçekler 1 ovaryumlu, ovaryum üst durumlu, 1 lokulus ve karpelli, ovül 1 adettir. Tek cinsi Typha L. 15 tür içerir, ülkemizde 6 türü vard›r. Typha latifolia L. (fiekil 9.10) ve Typha angustifolia L. ülkemizde en çok rastalanan türleridir. SIRA S‹ZDE Bu ünitemizde inceledi¤imiz gruplar aç›s›ndan siz de çevrenizde yayg›n olarak gördü¤ünüz türleri de¤erlendiriniz. 4 SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ N N SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET 194 Bitki Sistemati¤i Özet N A M A Ç 1 N A M A Ç 2 N A M A Ç 3 Liliopsida s›n›f›n›n (Monokotil ya da Tek Çenekli Bitkiler)’in genel özelliklerini tan›mak, Ço¤unlukla otsu nadiren odunsu bitkilerdir. Gövdelerinde dallanma yoktur, dallanma yaln›z çiçek durumunda görülür. Kambiyum içermedikleri için sekonder geliflme göstermezler, ancak bazen gövdede özel sekonder büyüme gözlenebilir. Gövde üzerinde 2 veya daha çok daireden oluflan iletim demetleri, kapal› kollateral özellikte ve genellikle da¤›n›k olup çevreden gövde merkezine do¤ru seyrekleflerek irileflir. Saçak kök sistemine sahiptirler. Yapraklar ço¤unlukla basit, fleritsi veya oval flekilli olup, tipik olarak paralel ya da pinnat paralel damarl›d›r. Yaprak ayalar› ço¤unlukla zay›f ve saps›zd›r (petiolsüz), genellikle geniflçe bir k›n ile gövdeye ba¤lanm›flt›r. Çiçek k›s›mlar› tipik olarak 3’lü, nadiren 2’li ve 4’lü formdad›r. Polen taneleri tipik olarak tek (uniaperturat) ve nadiren üç aç›kl›kl›d›r (triaperturat). Bu s›n›ftaki bitkiler nadiren tanen bazen protoanthosiyanin içerirler, ellagik asit içermezler. Liliopsida’n›n içerdi¤i bitki gruplar›n›n s›n›fland›rmak, Kitab›m›zda Magnoliopsida s›n›f›nda oldu¤u gibi Liliposida s›n›f›n›n s›n›fland›r›lmas›nda Cronquist sistemi kullan›lm›flt›r. Bu sisteme göre, Tek çenekli bitkileri içeren Liliopsida s›n›f›n›n, Alismatidae, Arecidae, Commelinidae, Zingiberidae ve Liliidae olmak üzere befl alts›n›f› vard›r. Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›n›flar›n›n genel özelliklerini tan›mlamak, Alismatidae üyeleri daha çok su içinde, sulak ya da nemli alanlarda geliflen otsu bitkilerdir. Yapraklar› genellikle basit, almafll› ya da nadiren karfl›l›kl› ve çevresel diziliflli, tipik olarak paralel damarl›d›r. Çiçekler çok büyük ve gözal›c› ile çok küçük ve gösteriflsiz formlar aras›nda de¤iflir. Çiçek durumlar› genellikle bazen spata ile desteklenmifl rasemus veya spika. Çiçek örtüsü ilkel baz› gruplarda üçlü iken daha geliflmifl gruplarda indirgenmifl veya eksiktir. Stamenler 1- çok, ginekeum 1- çok ayr› karpelli. Ovuller her karpelde veya ovulde 1- çok, meyve ço¤unlukla folikül veya aken bazen eriksidir. Arecidae alts›n›f›, genellikle sar›l›c› otsu, çal›ms› ya da a¤aç formundaki üyeleri içerir. Yapraklar almaçl›, dar ve paralelden genifl ve a¤s›ya kadar de¤iflebilen damarlanma çeflitlerine sahiptir. Çiçekler genellikle bir spadikste toplanm›fl, küçük, ço¤unlukla tek efleyli, hipogin, periant oldukça küçüktür. 1- çok stamenli, ginekeum genellikle 3 bileflik karpellidir. Meyve, üzümsü ya da drupad›r. Commelinidae alts›n›f› üyeleri, otsu bitkilerdir. Yapraklar sarmal, bazen hepsi tabanda, paralel damarl›, ço¤unlukla aç›k veya kapal› bazal k›nl›, de¤iflken aya flekillidir. Çiçekler hipogin, erdifli veya tek efleylidir. ‹lkel familyalarda periant üçlü, sepal ve petaller iyice farkl›laflm›fl, daha geliflmifl bitkilerde indirgenmifltir. Stamenler ço¤unlukla 3-6, nadiren 1, 2 veya çok. Ginekeum 2 veya 3 bazen 4 karpelli, ovuller 1- çok, meyva kuru, nadiren etlidir. N AM A Ç 4 Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alts›n›flar›nda yer alan önemli türlerin özelliklerini tan›mlamak, Alismatidae, Arecidae ve Commelinidae alt s›n›flar›, çeflitli özellikleri bak›m›ndan önemli türler içermektedir. Ülkemizde tatl› su ve batakl›klarda geliflen Butomus umbellatus, Ege k›y›lar›nda tuzlu sularda geliflim gösteren Halophila stipulacea, havuzlarda ya da akvaryumlarda yetifltirilen ve ekonomik öneme sahip olan Elodea canadensis, denizel ekositemlerde geliflen Zostera marina, Zostera noltii, yine denizel ekosistemlerde geliflen ve lifleri tekstil sanayiinde kullan›lan Posidonia oceanica Alismatidae alt s›n›f›n›n önemli türleri aras›nda say›labilir. Arecidae alts›n›f›n›n önemli örnekleri aras›nda, Phoenix dactylifera, tatl› suda geliflen Lemna minor (su mercime¤i), Dracunculus vulgaris gibi bitki türleri say›labilir. Commelinidae alts›n›f› özellikle ekonomik aç›dan önemli bitki türlerini yo¤un olarak içermektedir. Secale cereale (çavdar), Triticum sativum (bu¤day), Hordeum vulgare (arpa), Avena sativa (yulaf), Panicum miliaceum (dar›), Saccharum officinarum (fleker kam›fl›), Zea mays (m›s›r), Phragmites australis, Oryza sativa (pirinç), Typha latifolia bu alt s›n›f içerisinde yer alan bitki türlerine örnek olarak verilebilir. 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae 195 Kendimizi S›nayal›m 1. Monokotil bitkilerle ilgili olarak afla¤›dakilerden hangisi yanl›flt›r? a. Ço¤unlukla otsu bitkilerdir. b. Kambiyum içermezler. c. Kapal› kollateral iletim demetlerine sahiptirler. d. Çiçek k›s›mlar› tipik olarak 5 parçal›d›r. e. Saçak kök sistemine sahiptirler. 6. Afla¤›daki familyalardan hangisi, ülkemizde tek cins ve tek tür ile temsil edilmektedir? a. Cymodoceaceae b. Poaceae c. Typhaceae d. Arecaceae e. Araceae 2. Afla¤›dakilerden hangisi monokotillerin alt s›n›flar›ndan biri de¤ildir? a. Alismatidae b. Arecidae c. Zingiberidae d. Liliidae e. Dillenidae 7. Afla¤›daki familyalardan hangisi, di¤erlerine oranla daha fazla bitki türü içerir? a. Cymodoceaceae b. Typhaceae c. Poaceae d. Arecaceae e. Lemnaceae 3. Butomus cinsi, hangi ordo içinde yer al›r? a. Alismatales b. Hydrocharitales c. Najadales d. Arecales e. Pandanales 8. Afla¤›daki familyalardan hangisi, bulundu¤u habitat bak›m›ndan di¤erlerinden farkl›d›r? a. Zannichelliaceae b. Lemnaceae c. Typhaceae d. Zosteraceae e. Cyperaceae 4. Monokotil bitkiler, ismini hangi özelliklerinden alm›flt›r? a. Kambiyum dokusundan b. ‹çerdikleri tek çenekten c. Yaprak fleklinden d. Meyve yap›s›ndan e. Yaprak diziliflinden 5. Afla¤›da verilen bitki türlerinden hangisi, havuzlarda ya da akvaryumlarda yetifltirilen bir türdür? a. Halophila stipulacea b. Triglochin maritima c. Elodea canadensis d. Alisma gramineum e. Najas marina 9. Tradescantia L. (telgraf çiçe¤i), afla¤›daki familyalardan hangisi içinde yer almaktad›r? a. Commelinaceae b. Juncaceae c. Cyperaceae d. Poaceae e. Potamogetonaceae 10. Afla¤›daki ordolardan hangisinin sadece bir familyas› vard›r? a. Najadales b. Typhales c. Alismatales d. Cyperales e. Arecales 196 Bitki Sistemati¤i Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› S›ra Sizde Yan›t Anahtar› 1. d S›ra Sizde 1 Magnoliopsida üyeleri kambiyum tabakas› içerdikleri için, odunlularda ve otsular›n ço¤unda kök ve gövdeler sekonder büyüme gösterir. Liliopsida s›n›f›ndandaki bitkilerde ise, kambiyum tabakas› bulunmad›¤› için, bu tip büyüme olmaz. Magnoliopsida’da çiçek k›s›mlar› belirgin say›da oldu¤u zaman tipik olarak 5, seyrek olarak 4, nadiren 3 ve di¤er say›lardad›r. Liliopsida üyelerinde ise, çiçek k›s›mlar› tipik olarak 3’lü, nadiren 2’li ve 4’lü formdad›r. Magnoliopsida’da genellikle kaz›k, Liliopsida’da saçak kök sistemi görülür. 2. e 3. a 4. b 5. c 6. a 7. c 8. d 9. a 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Liliopsida (Tek Çenekliler)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Liliopsida (Tek Çenekliler)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Alismatales” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Classis Liliopsida (Tek Çenekliler)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Hydrocharitaceae (Kurba¤azehirigiller)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Cymodoceaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Poaceae (Gramineae, Bu¤daygiller)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Zosteraceae (Denizçimigiller)” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Commelinaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Arecales” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. S›ra Sizde 2 Bu tür deniz dibinde, k›y›ya yak›n bölümde geliflir, çok miktardaki canl›ya ev sahipli¤i yapt›¤› ve rizomlar›yla k›y› erozyonuna karfl› koruma sa¤lad›¤› için ekolojik aç›dan önem tafl›r. S›ra Sizde 3 Arum’da böceklerle tozlaflma, “entomogami” görülür. S›ra Sizde 4 Yak›n çevrenizdeki karasal ekosistemleri inceledi¤inizde özellikle step alanlarda genellikle Poaceae (Gramineae) üyelerinin bask›n oldu¤unu görebilirsiniz. Sulak alanlar ise, genel yap› itibariyle dünyan›n birçok yerinde birbirine benzer. Tatl› su alanlar› ve batakl›klarda, s›kl›kla Typha, Phragmites, Cyperus gibi cinslere ait taksonlar› görebilirsiniz. 9. Ünite - Liliopsida 1: Alismatidae, Arecidae, Commelinidae Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar Anflin, R., Özkan, Z. C. (1993). Tohumlu Bitkiler (Spermatophyta) Odunsu taksonlar. Karadeniz Teknik Üniv. Trabzon: KTU Matbaas›. Baytop, A. (1998). Botanik K›lavuzu, ‹stanbul Üniversitesi Eczac›l›k Fak. Yay. No: 70, ‹stanbul: ‹stanbul Üniversitesi Matbaas›. Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 8-9, Edinburgh: Edinburgh Univ Press. Seçmen, Ö. Leblebici E. (1996). Türkiye Sulak Alan Bitkileri, Ege Üniv. Fen Fak. Yay. No: 158, ‹zmir: Ege Üniversitesi Matbaas›. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici, E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniversitesi Matbaas›. 197 10 B‹TK‹ S‹STEMAT‹⁄‹ Amaçlar›m›z N N N N Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra; Zingiberidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini aç›klayabilecek, Zingiberidae alts›n›f›nda yer alan önemli ve ekonomik bitkileri tan›yabilecek, Liliidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini söyleyebilecek, Liliidae alts›n›f›nda yer alan önemli ve ekonomik bitkileri tan›yabileceksiniz. Anahtar Kavramlar • • • • Liliopsida Zingiberidae Liliidae Epifitik bitki • Sahlep • Safran • Baharat bitkileri ‹çerik Haritas› Bitki Sistemati¤i Liliopsida1: Zingiberidae,Liliidae • G‹R‹fi • SUBCLASSIS IV. ZINGIBERIDAE • SUBCLASSIS V. LILIIDAE Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae G‹R‹fi Liliopsida s›n›f›nda yer alan son iki alts›n›f, Zingiberidae ve Liliidae, kitab›m›z›n son ünitesini oluflturmaktad›r. Tek çenekli bitkilerin bu iki alts›n›f›nda yeryüzünde genifl yay›l›fl alan›na sahip olanlar›n yan›nda ülkemiz için endemik olan veya ekonomik önem tafl›yan çok say›da tür de yer almaktad›r. Bu alts›n›f›n üyelerinde metamorfoza u¤ram›fl gövde ya da kök olarak adland›rabilece¤imiz; rizom, tuber ya da korm gibi toprak alt› organlar› oldukça yayg›nd›r ve ekonomik önemleri de k›smen bunlardan kaynaklan›r. Zingiberidae ve Liliidae alts›n›flar› etnobotanik aç›dan da önem tafl›r. Besin kayna¤› olarak, veya t›bbi amaçlarla tüketilen çok say›da üyesi vard›r. Ayr›ca lif bitkisi, iç ve d›fl mekanlarda süs bitkisi olarak kullan›lan türleri de bulunur. Ünitemizde bu alts›n›flar içinde yer alan önemli türlerin yan›nda, ülkemizde yay›l›fl gösteren veya ekonomik kullan›m› nedeniyle tan›d›¤›m›z örnekleri bulacaks›n›z Zingiberidae ve Liliidae alts›n›flar›n›n ünitemizde incelenecek ordo ve familyalar› Tablo 10.1’ de bulabilirsiniz. Subclassis IV. ZINGIBERIDAE Subclassis V. LILIIDAE Ordo Bromeliales Familia Bromeliaceae Ordo Liliales Familia Liliaceae Familia Iridaceae Familia Agavaceae Familia Smilacaceae Familia Dioscoreaceae Ordo Zingiberales Familia Strelitziaceae Familia Musaceae Familia Zingiberaceae Familia Cannaceae Ordo Orchidales Familia Orchidaceae SUBCLASSIS IV. ZINGIBERIDAE Zingiberidae alts›n›f› içinde daha çok otsu, nadiren de basit yap›l› ve dal içermeyen gövdelere sahip a¤açs› taksonlar yer al›r. Yapraklar genellikle basit, ya gövde üzerinde alternat diziliflli ya da tamam› tabanda, k›nl›, dar ayal› ve ço¤unlukla paralel damarl›d›r. Brakte tafl›yan ve genellikle büyük olan çiçekler, parlak ve göz al›c› renklere sahiptir. Çiçekler tek efleyli veya hermafrodit olup, ayr› ya da bileflik Korm:Nodyum ve internodyumlar› belirgin, kuru ve pul fleklinde yapraklarla sar›l› metamorfoza u¤ram›fl yumrulu gövde. Etnobotanik:‹nsan hayat› için çeflitli flekillerde fayda sa¤layan bitki türlerinin biyolojik ve ekonomik yönden inceleyen bilim dal›d›r. Tablo 10.1 Zingiberidae ve Liliidae alts›n›flar›n›n ünitemizdeincelenec ek ordo ve familyalar› 200 Bitki Sistemati¤i Bitegmik: Çift integüment içeren ovaryum. olarak bulunabilen 3 adet sepal ve 3 adet petal içerir. Stamenler ço¤unlukla iki dairede 3 ’lü olarak dizilmifl olup toplam 6 adet, polenler ise 2 ya da 3 çekirdeklidir. Ginekeum 3 karpelli, ovüller 1- çok say›da, bitegmiktir. Meyve ço¤unlukla kapsül ya da bakka tipinde, nadiren flizokarpt›r. Zingiberidae alts›n›f›nda, 2 ordo, 9 familya ve yaklafl›k 3000 tür bulunur. Bu alts›n›fta yer alan Bromeliales ve Zingiberales ordolar›nda tür say›lar› birbirine yak›nd›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE Ordo Bromeliales Bromeliales tek familyas› vard›r. Parlak çiçek renkleri ve ilginç büyüD Ü fiordosunun, ÜNEL‹M me formlar› nedeniyle özellikle peyzaj amaçl› olarak tercih edilen çok say›da bitki türü bu ordoda yer al›r. D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U Familia Bromeliaceae D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ ‹ K K A Tbazen de boyu 10 m’ye kadar ulaflabilen a¤açlar› da içerir. YapÇo¤unlukla Dotsu, raklar genellikle dipte rozet fleklinde ya da gövde üzerinde alternat diziliflli olup, yaprak kenarlar› genellikle dikenlidir. Çiçekdurumu; baflç›k, spika, rasemus veya SIRA S‹ZDE panikula fleklindedir. 2 seriden oluflan periantta, sepale benzeyen d›fltaki parçalar 3 adet olup birlefliktir. Petale benzeyen içteki seriyi oluflturan parçalar serbest ya AMAÇLARIMIZ da birlefliktir. 6 adet stamen içerirler. Pistil 1, alt veya üst durumlu, 3 lokuluslu ve karpelli, eksensel plasentasyonludur. Meyve, kapsula ya da bakkad›r. Bromeliaceae, epifitik bitkileri yo¤un olarak içeren birkaç Angiosperm familK ‹ T A P yas›ndan biridir. Bu familyaya ait üyelerin en az›ndan yar›s›n›n epifitik oldu¤u tahmin edilmektedir. Tillandsia, Amerika k›tas›n›n orta ve güneyinde yayg›n olan bir epifitik bitkidir. Familya, epifitik olanlar›n yan›nda, karasal formlara da sahiptir. LEV‹ZYON BunlardanT EPuya raimondii çiçekli gövdesi 10 metreye kadar ulaflan bir ve Güney Amerika’da yetiflen endemik bir türdür. N N Epifitik bitki: Di¤er bitkiler K ‹ T Ageliflen, P üzerinde üzerinde bulundu¤u bitkiyi sadece substrat olarak kullanan, parazit olmayan bitkilerdir. TELEV‹ZYON adresinden Tillandhttp://commons.wikimedia.org/wiki/File:Tillandsia_usneoides03.jpg ‹NTERNET sia ve http://commons.wikimedia.org/wiki/File:PuyaRaimondi2.JPG adresinden Puya raimondii fotograflar›na ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET Bromeliaceae familyas›n›n, 50 cins ve 2000 kadar türü vard›r. Genel olarak, kuzey ve güney Amerika’n›n tropik ve subtropik bölgelerinde yay›l›fl göstermektedir. Kumafl ve halat yap›m›n›n yan›nda, besin ve süs amaçl› kullan›lan taksonlar› da içerir. SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ 1 Yak›n çevrenizden epifitik bitki örnekleri veriniz. SIRA S‹ZDE Ananas sativa Lindl. (ananas): Çok y›ll›k, otsu kültür bitkilerinden biridir. Çam Ü fi Ü N E L ‹iri M birleflik meyvesi, ekonomik olarak önemlidir. Bu nedenle, özelkozala¤›n› Dand›ran likle s›cak bölgelerde s›kl›kla kültürü yap›lan bitki türlerinden biridir. (fiekil 10.1a). Aechmea Baker. (m›zrakl› rozet): Merkezden ç›kan uzun, fleritsi, S Ofasciata R U beyaz-gri lekeli gösteriflli yapraklar› ile çiçekleri nedeniyle süs bitkisi olarak yetifltirilen bitki türlerinden biridir. (fiekil 10.1 b). D‹KKAT Vriesea Lindl. (viresya): Merkezden ç›kan parlak koyu yeflil yapraklar› ve parlak k›rm›z› çiçekleri nedeniyle süs bitkisi olarak ekonomik öneme sahip örnekSIRA S‹ZDE lerden biridir. N N AMAÇLARIMIZ K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 201 10. Ünite - Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae fiekil 10.1 a. Ananas sativa (meyve) b. Aechmea fasciata a b Ordo Zingiberales Tuber ya da rizom içeren, genellikle otsu bitkilerdir. Alternat diziliflli yapraklar, erdifli veya tek efleyli çiçekler tafl›r. Sepal ve petaller 3’er adet, bileflik veya serbesttir. Stamenler 5-6. Ovaryum 1 lokulusludur. Zingiberales ordosu üyeleri, paralel damarl› ve s›kl›kla uzun petiole sahip genifl yapraklar› ve renkli brakteler tafl›yan çiçek durumlar› ile di¤er bitkilerden ayr›l›rlar. Genellikle tropikal olan bu ordoya ait bitkilerin pek ço¤u, ekonomik olarak önem tafl›maktad›rlar. Bu ordoda 8 familya bulunur. Familia Strelitziaceae (Cennetkuflugiller) Ot ya da küçük a¤aç formunda bitkileri içerir. Yapraklar iki s›ral›, sarmal, genifl, basit ve düzdür. Çiçekler sinsinus durumlu, zigomorf simetrili, hermafrodit olup iyi geliflmifl bir hipantiuma sahiptir. Sepaller 3 adet, serbest, petaller 3 adet ve birlefliktir. Stamenler 5, pistil 1, ovaryum alt durumlu, 3 lokulus ve karpelli, anatroptur. Plasentasyon eksenseldir. Meyve tipik olarak lokulusid kapsülad›r. Strelitziaceae familyas›, Musaceae’den hermafrodit çiçekleri, iki s›ral› yapraklar› ve kapsula tipi meyve yap›s› ile ayr›l›r. Güney Amerika, Afrika ve Madagaskar’›n tropik bölgelerinde do¤al yay›l›fl göstermektedir. Tropik süs bitkileri ve kesme çiçekçilikçe kullan›lan önemli türleri vard›r. fiekil 10.2 Strelitzia reginae (cennet kuflu) 202 Bitki Sistemati¤i Strelitzia reginae Banks (cennet kuflu): Yaklafl›k 1m’ye kadar boylanabilen, parlak renkli çiçekleri nedeniyle yetifltirilen ekonomik olarak k›ymetli bir süs bitkisidir (fiekil 10.2). Familia Musaceae (Muzgiller) ‹mbrikat: Kiremitvari, üst üste dizilmifl. fiekil 10.3 Musa sp. (muz), çiçek ve meyve. Büyük otsu bitkilerdir. Kal›c›, lifli, imbrikat dizilimli yapraklar›n tabanlar› taraf›ndan flekillendirilmifl gövdeleri, dik ve sert bir yap›ya sahiptir. Yaprak laminas› genifl, düz ve paralel damarl›d›r. Çiçek durumu rasemus, panikula veya bazen baflç›k fleklinde, dipte spataya benzer brakteler taraf›ndan sar›lm›fl durumdad›r. Çiçekler genellikle tek efleyin olgunlaflmamas› nedeniyle tek efleyli, bazen hermafrodit özellik gösterir. Periant segmentleri iki serili ve 5+1 parçal› olup, petale benzer. Stamenler 5, ovaryum alt durumlu, 3 lokuluslu ve plasentasyon eksenseldir. Meyve bakka tipinde, etli ve çok say›da tohum içerir. Özellikle Afrika ve tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren 2 cins ve yaklafl›k 50 adet türü vard›r. Meyveleri önemli bir besin kayna¤› olup, lifleri halat yap›m›nda kullan›lmaktad›r. Musa L. (muz a¤ac›): Niflasta bak›m›ndan zengin meyvesi ve lifleri için yetifltirilen ekonomik öneme sahip, a¤aç görünümünde ancak büyük otsu bir bitkidir. Tropik ve subtropik bölgelerde do¤al olarak yay›l›fl gösterir. Rasemus durumlu çiçek eksenlerinin alt k›sm›nda difli, ortada hermafrodit ve üst k›sm›nda ise erkek çiçekler yer almaktad›r. M. paradisiaca L. ve M. sapientum L., kültürü yap›lan hibritlerdir. Ülkemizde de, güney kesimlerde kültüre al›nm›fl bir bitkidir (fiekil 10.3). Familia Zingiberaceae (Zencefilgiller) Labellum: Çiçeklerde sark›k durumda bulunan petal, alt dudak. Tipik olarak etli rizomlu ya da kökleri tuberli olan kokulu, çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar alternat, iki s›rada dizilmifl, sapl› ve k›nl›d›r. Çiçekler hermafrodit, zigomorf simetrili, baflak veya rasemus durumunda, tipik olarak labellum içerir. Periant 2 halkal›, petale benzer, kaliks otsu ya da zars›, 3 loblu, korolla 3 lobludur. Ovaryum 3 lokulus ve karpelli ve s›kl›kla eksensel plasentasyonludur. Meyve kapsula veya bakkad›r. Bu familya, ço¤u tropik Afrika, Asya ve Amerika’da yay›l›fl gösteren 52 cins ve 1300’den fazla tür içerir. Süs bitkisi, baharat, t›bbi bitki ve parfümeri alan›nda ekonomik olarak önemli taksonlar› vard›r. Alpinia officinarum Hance (havl›can): T›bbi önemi nedeniyle kültüre al›nan bitki türlerinden biridir. Kurutulmufl rizomlar› kullan›lmaktad›r (fiekil 10.4 a). 203 10. Ünite - Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae Zingiber officinale Roscoe (zencefil): Yaklafl›k 1 m boyunda, kam›fl görünümünde, çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Güney Asya’da do¤al olarak yay›l›fl göstermekle birlikte, birçok tropikal ülkede kültürü yap›lmaktad›r (fiekil 10.4 b). Elettaria cardamomum L. (kakule): 3-5 m boylu, büyük yaprakl› ve çok y›ll›k bir bitkidir. Güney Hindistan’›n batakl›k ormanlar›nda do¤al olarak yetiflien bitkinin meyveleri ekonomik olarak de¤erlidir. Meyveler, olgunlaflmadan önce toplan›p güneflte kurutularak kullan›l›r (fiekil 10.5 a). Curcuma longa L. (zerdeçal): Genifl yaprakl›, rizomlu, çok y›ll›k bir türdür. Hindistan do¤al olarak yay›l›fl göstermekle birlikte, birçok tropik ülkede de yetifltirilir. Bitkinin kaynat›ld›ktan sonra kurutulan rizomlar›, ekonomik olarak de¤erlidir (fiekil 10.5 b). fiekil 10.4 a a a b b b SIRA S‹ZDE a. Alpinia officinarum (havl›can), b. Zingiber officinale (zencefil) kökü SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ a a a N N fiekil SIRA 10.5 S‹ZDE a. Elettaria cordomomum AMAÇLARIMIZ (kakule), b. Curcuma longa (zerdeçal) K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON b b b bu familyada‹ Nyer http://en.wikipedia.org/wiki/Zingiberaceae adresinden T E Ralan N E T bitkilere ait fotograflara ulaflabilirsiniz. Familia Cannaceae Yaprak tabanlar›n›n birbirinin üzerini örtmesiyle oluflan dik ve yapraks› gövdeli, rizomlar› yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar› genifl, alternat ve düz; çiçekler hermafrodit ve zigomorf simetrilidir. Periant segmentleri 2 halkada toplam 6 adet olup, sepale benzeyen d›fltaki 3 tanesi, serbest ve kal›c›; petale benzeyen içteki 3 tanesi de kaidede stamenlerin meydana getirdi¤i sütun fleklindeki yap›ya ba¤l›d›r. ‹NTERNET S O R U S O R U D‹KKAT D‹KKAT SIRA S‹ZDE 204 AMAÇLARIMIZ N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Bitki Sistemati¤i SIRA S‹ZDE Stamenler 2 seride, d›fltaki 3 staminod petale benzer, içteki 2 tanesi birleflik ve veAMAÇLARIMIZ rimli olan serbest ve tek anterlidir. 1 adet pistil, 3 lokuluslu ve karpelli alt durumlu ovaryum tafl›r. Ovüller çok say›da ve plasentasyon eksenseldir. Meyve lokulusid kapsulad›r ve tohumlar sert bir perisperm içerirler. K ‹ T A P Tek cins ve 55 kadar tür içermektedir. Orta Amerika’n›n tropik ve subtropik bölgelerinde ve Bat› Hint adalar›nda yay›l›fl gösterir. Familya, önemli baz› süs bitkilerini bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. TELEV‹ZYON Canna edulis Ker. (kana): Yumrular› niflasta bak›m›ndan zengin olan bitki, besin maddesi olarak kullan›l›r. http://www.tradewindsfruit.com/achira7.jpg adresinden bu bitkinin fotograf›na ulaflabilir‹NTERNET siniz. SUBCLASSIS V. LILIIDAE Bulb:So¤anda oldu¤u gibi, etli yapraklarla sar›l›, çok k›sa etli dikey gövde. Petaloid:Petal benzeri Ço¤unlukla karasal, bazen epifitik otsu bitkilerdir. Karasal olanlar rizom, tuber (yumru), bulb (so¤an) veya korm fleklinde toprak alt› k›sm› içerir. Yapraklar s›kl›kla alternat, basit, kenarlar› tam veya belirgin olmayan flekilde diflli ve hafif parçal›, paralel damarl›d›r. Çiçekler hermafrodit ya da nadiren tek efleylidir. Tepaller 2 seri halinde ve 3’lü olarak bulunur ve genellikle petaloiddir. Stamenler ço¤unlukla 1, 3 ve 6 adet; ginekeum birleflik 3 karpelli, eksensel veya parietal plasentasyonlu, alt veya üst durumludur. Meyve genellikle kapsulad›r. Tür çeflitlili¤i bak›m›ndan oldukça zengin olan bu alts›n›f; 2 ordo, 19 familya ve yaklafl›k 21 000 tür içerir. Türlerin % 80’inden fazlas› Liliaceae ve Orchidaceae familyas›nda toplanm›flt›r. Ordo Liliales Karasal veya nadiren sucul, otsu bitkilerdir. Karasal olanlar rizom, yumru, bulb ya da so¤anl›d›r. Yapraklar genellikle tabanda, alternat, karfl›l›kl› veya dairesel dizilifllidir. aktinomorf veya zigomorf simetrili, hermafrodit ya da tek efleylidir. Periant bir veya iki serili olup, genellikle 4-6 serbest veya bileflik parçal›d›r. Stamenler s›kl›kla 6 adet, bu say› baz› durumlarda 1, 3 veya 4 olabilir. Ovaryum genellikle 3 lokulusludur. Familia Liliaceae (Zambakgiller) Çok y›ll›k otsu, nadiren odunsu çal›lard›r. Gövde dik ve t›rman›c›d›r. Yapraklar tabanda ya da gövdede, linear-lanseolat ve alternat dizilifllidir. Çiçekler panikula, rasemus, flemsiye ya da korimbus durumunda olabildi¤i gibi bazen de tektir. Çiçekler erdifli olup, aktinomorf veya zigomorf simetrilidir. Periant 2 serili, s›kl›kla 6, nadiren 4, 8 parçal›, serbest ya da birleflik ve genellikle petale benzer yap›dad›r. Stamenler 6, nadiren 4, 10 adet bulunur. Pistil 1, ovaryum alt veya orta durumlu, 3 lokuluslu ve karpelli, eksensel ya da parietal plasentasyonludur. Meyve kapsula ya da nadiren bakka tipindedir. Tohumlar yuvarlak, üç köfleli veya disk fleklindedir. Kozmopolit bir familya olup, 250 cins ve 3500 kadar tür içerir. Süs bitkisi olarak yetifltirilen ve g›da maddesi olarak kullan›lan çok say›da türü vard›r: Colchicum L. (çi¤dem): Bu cinsin türleri so¤anl› çok y›ll›k otsu formdad›r. Mor, pembe, beyaz renkli çiçeklerinin herbiri birer brakte koltu¤unda bulunur, tek tek veya kümeler halindedir. Ço¤u Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 70 türü bulunur. Ülkemizde 22 tür do¤al olarak yay›l›fl gösterir. Colchicum autumnale L., Orta ve Güney Avrupa’da yayg›n olan bir türüdür. ‹çerdi¤i kolflisin alkoloidi, romatizma ve nikris tedavisinde kullan›lmas› nedeniyle t›bbi olarak önemli bir bitkidir. K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON 205 10. Ünite - Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae http://www.biolib.cz/IMG/GAL/3290.jpg adresinden Colchicum autumnale ‹ N T E R N E T fotograf›na ulaflabilirsiniz. ‹NTERNET Allium L.: Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 350 türünden 146’s› ülkemizde bulunmaktad›r. Baz› türleri g›da maddesi olarak önemlidir. Allium cepa L. (so¤an), Allium sativum L. (sar›msak), Allium porrum Don (p›rasa) örnek olarak verilebilir Allium cinsinin sistemati¤ini divisio kategorisinden bafllayarak yap›n›z. SIRA S‹ZDE 2 Frittillaria L. (gelinçiçe¤i, a¤layan gelin): Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl D Ü fi Ü N E L ‹ M gösteren yaklafl›k 70 türden 31 tanesi ülkemizde do¤al olarak yay›l›fl göstermektedir. Süs bitkisi olarak yetifltirilen önemli türleri vard›r. F. imperialis L. bu türlerden biridir. (fiekil 10.6 a). S O R U Tulipa L. (lale): So¤anl› çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Yapraklar› alternat dizilir. Çiçekler tek, tepaller serbesttir. Avrupa ve Akdeniz’de yay›l›fl gösteren yaklafl›k 60 D‹KKAT türden 14’ü ülkemizde do¤al olarak yetiflmektedir. Süs bitkisi olarak önemli türleri ve pek çok kültür varyetesi vard›r (fiekil 10.6 b). SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ a SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M S O R U D‹KKAT N N SIRA S‹ZDE fiekil 10.6 a Fritillaria AMAÇLARIMIZ imperialis, b. Tulipa (lale) K ‹ T A P K ‹ T A P TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON ‹NTERNET ‹NTERNET b Ornithogalum L. (tükrükotu): So¤anl›, çok y›ll›k otsular. Çiçekler korimboz ve uzam›fl bir eksen üzerinde rasemusdur. Meyve lokulisit kapsülad›r. Avrupa, Akdeniz ve Afrika’da yay›l›fl gösteren 100’den fazla türden yaklafl›k 25 tür ülkemizde do¤al olarak yay›l›fl göstermektedir. O. umbellatum L. en genifl yay›l›fl alan›na sahip olan türüdür. Muscari Mill. (arapotu): So¤anl›, çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler uçta, rasemus veya spika durumunda, en üstteki çiçekler genellikle verimsizdir. Avrupa ve Akdeniz’de yay›l›fl gösteren 60 kadar türün yaklafl›k 22 tanesi ülkemizde do¤al olarak yay›l›fl göstermektedir. M. comosum Mill. bu türlerden biridir (fiekil 10.7 a). Galanthus L. (kardelen): So¤anl›, çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler tek, afla¤›ya sark›k durufllu ve beyaz renklidir. Akdeniz bölgesinde yay›l›fl gösteren 12 türden 8 tanesi ülkemizde yay›l›fl göstermektedir. G. elwesii Hocker ülkemizde yay›l›fl gösteren endemik bir türdür. (fiekil 10.7 b) 206 Bitki Sistemati¤i fiekil 10.7 a. Muscari comosum b. Galanthus elwesii a b Familia Iridaceae (Süsengiller) Rizomlu, so¤anl› ya da so¤ans› gövdeli otsu bitkilerdir. Yapraklar genellikle tabanda ve çok say›da, düz veya k›l›ç fleklindedir. Çiçekler rasemus veya panikula durumlar›nda, erdifli, aktinomorf veya zigomorf simetrilidir. Petale benzeyen periant 2 serili olup, iç ve d›fl segmentler birbirinden oldukça farkl›d›r. Periant genellikle 6 parçal› olup, parçalar genellikle tabanda birlefliktir. 3 adet stamen tafl›rlar. Pistil 1, ovaryum alt durumlu, 1 ya da 3 lokuluslu ve karpelli, plasentasyon eksensel veya parietaldir. Meyve tipik olarak lokulisid kapsülad›r. Tohumlar yuvarlaktan elips formuna kadar de¤iflken flekillerde, köfleli ya da düz, kanatl› veya kanats›zd›r. 70 cins ve 1800 kadar türü olan bu kozmopolit familya, ülkemizde 6 cins ve yaklafl›k 90 tür ile temsil edilir. Crocus L. (safran): So¤ans› gövdeli, çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Çiçekler k›sa bir sap üzerinde, tek veya çok say›dad›r. Akdeniz’de yay›l›fl gösteren 80 türden 32 tanesi ülkemizde yay›l›fl göstermektedir. C. sativus L. t›bbi ve ekonomik de¤eri aç›s›ndan kültüre al›nm›fl bir bitkidir (fiekil 10.8 a). Iris L. (süsen): Rizomlu veya so¤anl› çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Çiçekler kimoz durumunda veya nadiren tektir. ‹ki farkl› yap› gösteren periant parçalar›ndan d›fltakiler arkaya do¤ru k›vr›lm›fl ve üzerinde tüyler bulunurken, içtekiler dik duruflludur. Kuzey yar›kürede yay›l›fl gösteren 250 kadar türden 38 tanesi ülkemizde yay›l›fl göstermektedir. Iris suaveolens L. bu türlerden biridir. (fiekil 10.8 b) fiekil 10.8 a. Crocus sp. b. Iris suaveolens a b 207 10. Ünite - Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae Familia Agavaceae A¤aç, çal› ya da otsu formda, rizomlu bitkilerdir. Yapraklar genellikle tabanda, kal›n, etli ve bazen diflli ya da dikenlidir. Çiçekler hermafrodit olup, rasemus veya panikula durumundad›r. ‹ki serili olan periant, tabanda birleflik 6 parçadan oluflur. Stamenler 6 adet. Ovaryum alt veya üst durumlu, 3 lokulus ve karpellidir. Eksensel plasentasyon görülen familya üyelerinde meyve tipik olarak lokulusit kapsülad›r. Ülkemizde do¤al olarak yay›l›fl göstermeyen bu familya üyeleri, tropik ve subtropik bölgelerde 20 cins ve yaklafl›k 700 kadar tür ile temsil edilmektedir. Dokuma, boya ya da alkol üretimi amaçlar›yla kullan›lan ve süs bitkisi olarak yetifltirilen üyeleri vard›r. fiekil 10.9 a. Agave americana, b. Yucca sp. a a a b Agave americana L.: Kenarlar› diflli, etli,blanseolat yapraklara sahiptir. Çiçekler 4-7 m boyunda, 10-15 cm çap›nda olan bir sap›n ucunda panikula durumundad›r. b En az 10 y›lda bir kez çiçek açar ve sonra ölür. Anavatan› Meksika olan, ülkemizde Akdeniz ve Ege bölgesinde sahil kesiminde yetiflen bir bitkidir (fiekil 10.9 a). Yucca L. (avize a¤ac›): Bat›c› yaprak uçlar›na sahip, çiçekleri afla¤›ya do¤ru sark›k bitkilerdir. Kuzey Amerika, bat› Hint adalar› ve Meksika’da do¤al olarak yay›l›fl gösteren yaklafl›k 30 türü vard›r. Ülkemizde Yucca filamentosa L. park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetifltirilir. (fiekil 10.9 b). Familia Smilacaceae (Sparnagiller) T›rman›c› ve dikenli, iki evcikli, çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Yapraklar basit, alternat veya karfl›l›kl›d›r. Çiçekler, yaprak koltuklar›nda, flemsiye, baflak veya rasemus durumlar›nda bulunur. Periant 6 parçal›, parçalar serbest veya birlefliktir. Stamenler 6, ovaryum üst durumlu, 3 lokuluslu ve karpelli olup, meyve bakkad›r. Nadiren ›l›man iklimlerde, genellikle tropik ve subtropik alanlarda yay›l›fl gösteren 4 cins ve 350 kadar türü vard›r. Ülkemizde 1 cins ve 2 türü bulunur. Smilax L. (sparna): ‹ki evcikli, genellikle dikenli sürünücü veya t›rman›c› çok y›ll›k otsulard›r. Beyaz veya yeflilimsi renkte olan çiçekler, flemsiye durumundad›r. Ülkemizde yay›l›fl gösteren iki türünden Smilax aspera L. Bat› ve güney Anadolu’da, S. excelsa L. ise Anadolu’nun kuzeyinde yay›l›fl gösterir. (fiekil 10.10) 208 Bitki Sistemati¤i fiekil 10.10 SIRA S‹ZDE Smilax aspera Kaynak:(http://upl Doad.wikimedia.or Ü fi Ü N E L ‹ M g/wikipedia/com mons/7/74/Smila x_aspera.jpg) S O R U D‹KKAT SIRA S‹ZDE AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE Familia Dioscoreaceae (Tatl›patatesgiller) Yumrulu veya rizomlu, genellikle t›rman›c› gövdeli, iki evcikli, çok y›ll›k otsuD Ü fi Ü N E L ‹ M lard›r. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›d›r. Çiçekler küçük, yaprak koltuklar›nda panikula, rasemus veya spika duS O R U rumlar›nda ya da tek, tek efleyli, aktinomorf simetrilidir. Periant 2 serili, 6 parD‹KKAT çal› ve parçalar kaidede birlefliktir. Stamenler 6 adet ve iki halkada dizilmifltir. SIRA S‹ZDE Ovaryum tamamen ya da k›smen alt durumlu, 3 lokuluslu ve karpellidir. Plasentasyon eksensel veya parietal, meyve AMAÇLARIMIZ kapsula veya bakka tipindedir. Bu familyan›n, Tropik bölgelerde yay›l›fl gösteren 6 cins ve 630 kadar türü K ‹ T A P vard›r. Ülkemizde ise 1 cins ve 1 türü bulunur. Tamus communis L. (dövülmüflavratotu), Bat› ve Güney Anadolu’da TELEV‹ZYON yay›l›fl gösteren sar›l›c› otsu bitkilerdir. Rizomlar› büyük ve yumru fleklinde, yaprak koltuklar›ndaki çiçekleri ise panikula durumundad›r. N N K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET SIRA S‹ZDE http://en.wikipedia.org/wiki/Black_Bryony adresinden Tamus communis fotograf›na ula‹NTERNET SIRA S‹ZDE flabilirsiniz. D Ü fi Ü N E L ‹ M Ordo Orchidales D Ü fi Ü N E L ‹ M Epifit, saprofit veya klorofilsiz, rizomlu veya yumrulu çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Yapraklar basit ve alternat diziliflli, bazen pul fleklinde indirgenmifltir. Çiçekler ziS O R U gomorf simetrili, hermafrodit veya tek efleylidir. Periant 6 parçal›, stamenler 6, 2 veya 1. Ovaryum 3 veya 1 lokulusludur. S O R U D‹KKAT D‹KKAT Familia Orchidaceae (Salepgiller) SIRA S‹ZDE N N Skapoz: Gövdesiz bitkilerde, üzerinde yaprak tafl›mayan, çiçek veya çiçek kümesi AMAÇLARIMIZ tafl›yan sap. K ‹ T A P TELEV‹ZYON ‹NTERNET Epifit, saprofit SIRA veya S‹ZDE klorofilsiz, rizomlu veya yumrulu çok y›ll›k otsu bitkilerdir. Gövde yaprakl› veya skapoz durumda, skapoz ise yapraklar tabanda ve rozet fleklindedir. Yapraklar alternat, nadiren karfl›l›kl›, basit, bazen pul fleklinde indirgenAMAÇLARIMIZ mifltir. Çiçekler, baflak, rasemus veya panikula durumunda, erdifli, zigomorf simetrilidir. Periant 2 serili ve 6 parçal›d›r, d›fltaki 3 tanesi petale benzer, içteki 3 tanesi ise labellum fleklinde ve ço¤unlukla mahmuzludur. Stamenler 1 ya da 2 adettir. K ‹ T A P Ovaryum alt durumlu 1 veya nadiren 3 lokuluslu ve karpelli, parietal veya eksensel plasentasyonludur. Meyve tipik olarak kapsülad›r. 750 cins ve 18 000 kadar tür ile temsil edilen bu familyadan ülkemizde 25 cins TELEV‹ZYON ve yaklafl›k 94 tür bulunmaktad›r. Süs bitkisi ya da salep ve vanilya gibi besin maddelerinin eldesi aç›s›ndan önemli olan türleri içerir. ‹NTERNET http://en.wikipedia.org/wiki/Orchidaceae#Gallery adresinden Orchidaceae familyas›na ait fotograflara ulaflabilirsiniz. 209 10. Ünite - Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae Ülkemizde baz› yiyeceklere tad vermek üzere kullan›lan veya do¤rudan tüketilen önemli bir madde olan sahlep afla¤›daki cinslerin türlerinden elde edilir: Anacamptis pyramidalis (L.) L.C.Rich: ‹ç ve Do¤u Anadolu d›fl›ndaki bölgelerde yay›l›fl gösteren yumrulu bir otsu bitkidir. Aç›k ya da koyu pembe çiçekleri uçta, s›k ve koni fleklindedir. Ophrys L.: Yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler seyrek olarak rasemus durumunda, sepaller petallerden daha uzundur. Akdeniz ülkelerinde yay›l›fl gösteren 50 türden 27 si ülkemizde bulunmaktad›r. O. lutea Cav. en yayg›n olan türlerden biridir Orchis L. (sahlep): Yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Periant öne do¤ru e¤ilmifl bir mi¤fer fleklindedir. Sahlep üretiminin yap›ld›¤› ve ekonomik olarak önemli SIRA S‹ZDE cinslerden biridir. Il›man iklim kuflaklar›nda yay›l›fl gösteren 100 kadar türü varken, ülkemizde yaklafl›k 20 tür ile temsil edilmektedir. O. mascula (L.) L. bunlardan biridir. D Ü fi Ü N E L ‹ M Sahlep, hangi cinslere ait türlerden ve hangi ifllemle elde edilir? SIRA S‹ZDE S O R U Bu familyan›n di¤er önemli örnekleri ise afla¤›dad›r: D Ü fi Ü N Esaps›z L‹M Cephalanthera Richard: Rizomlu çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler ve seyD‹KKAT rek olarak spika durumundad›r. Il›man bölgelerde yay›l›fl gösteren bu cinsin 10 kadar türü vard›r, ülkemizde 6 tür ile temsil edilmektedir. C. rubra S O R(L.) U Richard en SIRA S‹ZDE yayg›n olarak rastlanan türlerden biridir. Dactylorhiza Necker: Yumrulu çok y›ll›k otsulard›r. Yapraklar› benekli veya D ‹ K K AÜlkemizde T beneksizdir. Çiçekler s›k veya seyrek olarak rasemus durumundad›r. 10 AMAÇLARIMIZ tür ile temsil edilen bu cinse ait, D. iberica (Bieb.) Soo, oldukça genifl yay›l›fl türlerden biridir SIRA S‹ZDE Epipactis L.: Rizomlu çok y›ll›k otsulard›r. Çiçekler sapl›K ve duru‹ T rasemus A P mundad›r. Kuzey ›l›man bölgelerde yay›l›fl gösteren yaklafl›k 10 türe sahip olan bu cins, ülkemizde 7 tür ile temsil edilmektedir. E. helleborine AMAÇLARIMIZ (L.) Crantz en yayg›n olan türlerden biridir TELEV‹ZYON Vanilla planifolia Andr. (vanilya): Meyvelerinden vanilya elde edilir. TropikK ‹ da T Ayap›lmaktad›r. P lerde do¤al yay›l›fl gösterir, ekonomik kullan›m› nedeniyle tar›m› SIRA S‹ZDE D Ü fi Ü N E L ‹ M 3 N N N N NTERNET http://en.wikipedia.org/wiki/Vanilla adresinden Vanilla planifolia ‹foto¤raflar›na ulaflaTELEV‹ZYON bilirsiniz. ‹NTERNET SIRA S‹ZDE S O R U D ÜDfi Ü‹ KN KE LA‹ TM S O RS‹ZDE U SIRA D‹KKAT AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE K ‹ T A P AMAÇLARIMIZ TELEV‹ZYON K ‹ T A P ‹NTERNET TELEV‹ZYON ‹NTERNET 210 Bitki Sistemati¤i Özet N A M A Ç 1 N AM A Ç 2 Zingiberidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini aç›klayabilmek Zingiberidae alts›n›f› ço¤unlukla otsu, nadiren de basit yap›l› ve dal içermeyen gövdelere sahip a¤açs› taksonlar› içerir. Yapraklar genellikle basit, ya gövde üzerinde alternat diziliflli ya da tamam› tabanda, k›nl›, dar ayal› ve ço¤unlukla paralel damarl›d›r. Brakte tafl›yan ve genellikle büyük olan çiçekler, parlak ve göz al›c› renklere sahiptir. Çiçekler tek efleyli veya hermafrodit, ayr› ya da bileflik 3 sepal ve 3 petal içerir. Stamenler ço¤unlukla iki dairede 3’lü dizilir ve toplam 6 adet, polenler ise 2 ya da 3 çekirdeklidir. Ginekeum 3 karpelli, ovüller 1-çok say›da ve bitegmiktir. Meyve ço¤unlukla kapsül ya da bakka, nadiren flizokarpt›r. Zingiberidae alts›n›f›nda yer alan önemli familyave ekonomik bitkileri tan›mlayabilmek Musaceae ve Zingiberaceae familyalar›nda yer alan Musa sapientum (muz), Curcuma longa (zerdeçal), Alpinia officinarum (havl›can), Zingiber officinale (zencefil), Elettaria cardamomum (kakule) önemli ekonomik bitkiler aras›ndad›r. N A M A Ç 3 N A M A Ç 4 Liliidae alts›n›f›n›n genel özelliklerini söyleyebilmek Ço¤unlukla karasal, bazen epifitik otsu bitkilerdir. Yapraklar s›kl›kla alternat, basit, kenarlar› tam veya belirgin olmayan flekilde diflli ve hafif parçal›, paralel damarl›d›r. Çiçekler hermafordit ya da nadiren tek efleylidir. Tepaller 2 seri halinde ve 3’lü ve genellikle petaloiddir. Stamenler ço¤unlukla 1, 3 ve 6 adet; ginekeum birleflik 3 karpelli, eksensel veya parietal plasentasyonlu, alt veya üst durumludur. Meyve genellikle kapsulad›r. Liliidae alts›n›f›nda yer alan önemli ve ekonomik bitkileri tan›mlayabilmek Liliaceae familyas›ndan Colchicum autumnale (çi¤dem), Fritillaria imperialis, Allium sativum (sar›msak), A. porrum (p›rasa), A. cepa (so¤an) ve Galanthus elwesii (kardelen) önemli türler aras›ndad›r. Crocus (çi¤dem), Iris (zambak), Iridaceae; Orchis (orkide) ise Orchidaceae familyalar›nda yer alan ve ekonomik öneme sahip türleri içeren cinslerdir. 10. Ünite - Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae 211 Kendimizi S›nayal›m 1. Afla¤›daki familyalardan hangisinde çok say›da epifitik tür bulunur? a. Bromeliaceae b. Iridaceae c. Smilacaceae d. Agavaceae e. Liliaceae 6. Liliales ordosuna ait familyalardan hangisi, bitki çeflitlili¤i aç›s›ndan di¤erlerine göre daha zengindir? a. Liliaceae b. Iridaceae c. Agavaceae d. Smilacaceae e. Dioscoreaceae 2. Afla¤›dakilerden hangisi, Zingiberales ordosunun içinde yer alan familyalardan biri de¤ildir? a. Cannaceae b. Strelitziaceae c. Musaceae d. Zingiberaceae e. Liliaceae 7. Zingiber officinale (zencefil) hangi familya içinde yer al›r? a. Orchidaceae b. Zingiberaceae c. Liliaceae d. Musaceae e. Agavaceae 3. ‹nsan hayat› için çeflitli flekillerde fayda sa¤layan bitki türlerinin biyolojik ve ekonomik yönden inceleyen bilim dal› afla¤›dakilerden hangisidir? a. Hidrobotanik b. Labellum c. Etnobotanik d. Hipantium e. Biyoloji 8. Afla¤›dakilerden hangisi sahlep üretimi amac›yla kullan›lan türleri içeren bir cinstir? a. Ananas b. Musa c. Orchis d. Allium e. Zingiber 4. Afla¤›daki bitkilerden hangisinin yetifltirilme amac› di¤erlerinden farkl›d›r? a. Zingiber officinale b. Alpinia officinarum c. Musa sapientum d. Strelitzia reginae e. Elettaria cardamomum 5. Afla¤›daki bitkilerden hangisi rizom, korm ya da bulb içermez? a. Colchicum autumnale b. Musa sapientum c. Agave americana d. Tulipa sylvestris e. Ornithogalum umbellatum 9. Musa sapientum (muz) bitkisinin dik ve sert gövde yap›s›, hangi bitki yap›lar› ile sa¤lanmaktad›r? a. Yaprak ayalar› b. Kökleri c. Kambiyum d. Yaprak saplar› e. Sekonder dallar› 10. Afla¤›daki bitkilerden hangisinde kapsül tipi meyve gözlenmez? a. Strelitzia reginae b. Iris suaveolens c. Agave americana d. Anacamptis pyramidalis e. Musa sapientum 212 Bitki Sistemati¤i Okuma Parças› Zingiberidae ve Liliidae alts›n›flar›, ekonomik de¤er tafl›yan çok say›da bitkiyi bünyesinde bar›nd›rmaktad›r. Ananas (Ananas comosus), Zingiberidae alts›n›f› içinde yer alan ve ekonomik olarak önemli bitkilerden biridir. Bitkinin ekonomik de¤ere sahip k›sm›, kozala¤› and›ran ve g›da olarak tüketilen meyvesidir. Sahip oldu¤u enzimleri ile sindirimi kolaylaflt›ran meyvesi, ayn› zamanda içerdi¤i bromealin adl› proteolitik (protein parçalayan) bir enzim nedeniyle, ifllenmifl etlerin yumuflat›lmas›nda kullan›lmaktad›r. Muz (Musa sapientum) bitkisi, otsu bitkilerin en uzunu olup, yüksek miktarda ya¤, protein ve karbonhidrat içeren meyvesi nedeniyle besin maddesi olarak kullan›l›r. Meyve, ço¤u tohumlu bitkide gerçekleflenin aksine, difli çiçe¤in döllenmeden geliflimi (partenokarp) ile flekillenir. Meyveleri niflasta bak›m›ndan zengin olan bir baflka muz türünün (Musa paradisiaca) meyveleri, çi¤ olarak yenmez ve un yap›m›nda kullan›l›r. Yine baflka bir muz türünün ise (Musa textilis), zengin lif içeri¤inden yararlan›lmaktad›r. Baharat olarak kullan›lan ekonomik aç›dan önemli baz› bitkiler de, yine bu alts›n›flar içinde yer almaktad›r. Zencefil (Zingiber officinalis), bunlardan biridir. Baharat olarak kullan›lan kal›n pulsu rizomlar›, içerdi¤i ya¤ nedeniyle ac› bir tada sahip olup, bir yandan derideki kan bas›nc›n› ve terlemeyi artt›r›rken öte yandan sindirime yard›mc› olur. Ayn› familyaya ait havl›can (Alpinia officinarum) da yine, rizomlar› baharat olarak kullan›lan, ayr›ca t›bbi amaçla yararlan›lan bitkilerdendir. Zerdeçal (Curcuma longa) bitkisi de, kaynat›l›p kurutulmufl rizomlar› nedeniyle ekonomik olarak önemli baharat bitkileri aras›ndad›r. Sindirim sistemi üzerindeki etkileri nedeni ile t›bbi, içerdi¤i kurkumin isimli boyar madde nedeniyle boyama amaçl› kullan›lmaktad›r. Zingiberaceae familyas› üyesi kakule (Elettaria cardomomum), meyveleri baharat olarak kullan›lan ekonomik olarak önemli taksonlar aras›ndad›r. Güney Hindistan’›n batakl›k ormanlar›nda do¤al olarak yetiflen bitkinin meyveleri, olgunlaflmadan önce toplan›p güneflte kurutularak kullan›l›r. Kek, turflu, tatl› ve baz› yemeklerde kullan›lan meyve, ifltah aç›c› ve sindirim sistemini rahatlat›c› etkisi nedeniyle t›bbi olarak da önemlidir. Zaman zaman kahve tohumlar› ile kar›flt›r›larak ö¤ütülmesi ile “kakuleli kahve” olarak kullan›lmaktad›r. Çi¤dem (Colchicum sp.), niflasta ve fleker bak›m›ndan zengin olan yumrular› nedeniyle ekonomik olarak önemlidir. Bu cinse ait türlerden baz›lar› (C. cancellatus, C. kotscyanus) besin olarak tüketilirken, C. autumnale gibi baz›lar› da t›bbi aç›dan çok önemlidir. Crocus sativus’un ise, stigmalar› toplan›p kurutularak safran elde edilir. Tohum vermeyen ve yumrular› ile üretilen bu türden elde edilen safran›n, sinir ve sindirim sistemi üzerindeki etkileri nedeniyle t›bbi olarak de¤erinin yan›s›ra, ayn› zamanda de¤erli bir baharat, koku ve renk verici olarak da kullan›l›r. Ülkemizde Safranbolu civar›nda az miktarda üretilmektedir. A¤ustos sonu-Eylül bafl› dikilen yumrulardan ç›kan çiçeklerin stigmalar› toplan›r. Bir süre kömür atefli üzerinde kurutularak haz›rlan›r. Sahlep; Orchis, Anacamptis, Ophrys ve Serapias cinslerine ait bitkilerden elde edilen ekonomik olarak oldukça de¤erli bir maddedir. Çiçek açma döneminde toplanan yumrular›n haflland›ktan sonra güneflte kurutulup ö¤ütülmesi ile elde edilir. Vanilya ise, Vanilla planifolia bitkisinin olgunlaflmadan önce toplan›p, suda haflland›ktan sonra kurutulan ve ö¤ütülerek kullan›lan meyveleridir. Tropikal bölgelerde yay›l›fl gösteren bitkiden elde edilen vanilya, sinir ve sindirim sistemi üzerindeki etkilerinin yan›s›ra, koku verici özelli¤i ile g›da endüstrisinde de kullan›lmaktad›r. Çubuk fleklinde olan meyvelerin, kuvvetli ve özel bir kokusu ve ac› bir tad› vard›r. Günlük yaflamda s›kl›kla kulland›¤›m›z sar›msak (Allium sativum) ve so¤an (Allium cepa) da önemli bitkilerdendir. Sar›msak eski ça¤lardan beri bilinen, özellikle salg›n hastal›klarla mücadelede, antiseptik olarak, ifltah aç›c›, tansiyon düflürücü gibi etkileri nedeniyle kullan›lan bir bitkidir. So¤an ise, sindirim, dolafl›m ve boflalt›m sistemi üzerindeki etkilerinin yan›s›ra, antimikrobiyal, yara iyilefltirici gibi pek çok özelli¤i nedeniyle kullan›l›r. Herodot, kitab›nda M›s›r’daki Keops piramidinin üzerindeki bir kitabede piramidin inflas› s›ras›nda çal›flan iflçilere, sar›msak, so¤an ve turp da¤›t›ld›¤›n›n yaz›ld›¤›ndan bahseder. Bu alts›n›flar içinde yer alan, Aechmea fasciata (m›zrakl› rozet), Vriesea sp. (viresya), Lilium sp. (zambak) gibi taksonlar ço¤unlukla iç mekan süs bitkisi olarak; Strelitzia reginae (cennet kuflu) kesme çiçekçilikte; Agave americana (sar› kenarl› agav), Yucca filatomentosa (yukka), Fritillaria sp. (a¤layan gelin, kral tac›), Tulipa sp. (lale) gibi taksonlar ise s›kl›kla d›fl mekan süs bitkisi olarak tercih edilen taksonlar aras›ndad›r. 10. Ünite - Liliopsida 1: Zingiberidae, Liliidae 213 Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar 1. a Baytop, A. (1998). Botanik K›lavuzu, ‹stanbul Üniversitesi Eczac›l›k Fak. Yay. No: 70, ‹stanbul: ‹stanbul Üniv. Baytop, T. (1999). Türkiye’de Bitkiler ‹le Tedavi, ‹stanbul: Nobel T›p Kitabevleri. Davis, P. H. (1965). Flora of Turkey and the East Aegean Islands. Vol. 8-9, Edinburgh: Edinburg Univ. Press. Seçmen, Ö. Leblebici E. (1996). Türkiye Sulak Alan Bitkileri, Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Yay›nlar›, No: 158, ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. Seçmen, Ö., Gemici,Y., Görk, G., Bekat, L., Leblebici,E. (2008). Tohumlu Bitkiler Sistemati¤i (8. bask›). Ege Üniv., Fen Fak.,Yay. 116. ‹zmir: Ege Üniv. Matbaas›. 2. e 3. c 4. d 5. b 6. a 7. b 8. c 9. d 10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Bromeliaceae” tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Zingiberales” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Strelitziaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ordo Liliales” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Zingiberaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Orchidaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. Yan›t›n›z yanl›fl ise “Familia Musaceae” bölümünü tekrar gözden geçiriniz. S›ra Sizde Yan›t Anahtar› S›ra Sizde 1 Epifitik bitkileri di¤erlerinden ay›rmak bazen zor olabilir. Çünkü ayn› flekilde konak bitki üzerinde parazit olarak geliflen bitkiler de vard›r. Epifitik bitkiler, üzerinde bulunduklar› bitkiyi sadece tutunma materyali olarak kullan›r. Çiçekçilerdeki pek çok orkide türü epifitiktir. S›ra Sizde 2 Divisio: Spermatophyta Classis: Liliopsida Subclassis: Liliidae Ordo: Liliales Familia: Liliaceae Genus: Allium S›ra Sizde 3 Ülkemizde, Orchis d›fl›nda sahlep elde edilen cinsler, Anacamptis, Ophrys ve Serapias cinsleridir. Sahlep, bu bitkilerin yeni y›lda oluflmufl yumrular›n›n toplanarak, y›kan›p kaynat›l›p, kuruduktan sonra ö¤ütülmesiyle elde edilmektedir. Sözlük 215 Sözlük A Ç Agregat (küme): Tek çiçekte, çok say›daki yumurtal›klardan meydana gelen meyve. Çiçek tablas› etlenmifltir ve çok say›da meyve bulundurur. Aken: Meyve çeperi ile içerdi¤i tek tohum aras›nda boflluk bulunan, kuru, küçük ve kendili¤inden aç›lmayan meyveler. Aktinomorf: Simetri ekseni ikiden fazla olan, birbirine benzeyen çok say›da bölüme ayr›labilen yap›, ›fl›nsal simetri. Almaçl›: Almafll›, spiral dizilifl. Alternat: Yapraklar›n ard›fl›k nodyumlarda belli bir aç›yla bulundu¤u dizilifl biçimi. Spiral, almaçl› dizilifl. Amentum: Erkek ve difli çiçekleri genellikle periants›z olup baflak fleklinde dizilmifl ve ekseni afla¤›ya do¤ru e¤ildi¤i Çenek: Kotiledon, meyve yapra¤›. D Dentat: Ekseni yapra¤a dikey olan, iri ve keskin diflli. Diadelfus andrekeum: Filamentlerin bir k›sm› tüp fleklinde birleflmifl ve biri tek bafl›na olmak üzere iki gruptan oluflan andrekeum. Didinam: ‹ki uzun ve iki k›sa stamenden meydana gelen erkek organ toplulu¤u. Digitat: El fleklinde, loplar›n parmak benzeri ve dar oldu¤u, ancak ›fl›nsal flekilde yay›lmad›¤› yaprak. Dioik: Erkek ve difli çiçeklerin ayr› ayr› bireyler üzerinde bulunmas›. için sark›k duran çiçek durumu (kedicik çiçek durumu). Diploid: Somatik hücreden ya da zigottan mitozla bölünüp, Anagram: Bir kelimenin harflerinin yerinin de¤ifltirilmesi ile farkl›laflarak oluflan ve 2n kromozom tak›m›na sahip oluflturulan farkl› isimler. Anatrop: Tohum tasla¤›n›n, mikropil hilumun tam yan›nda olacak flekilde baflafla¤›ya durmas›. Anteridium: Erkek gametangium; kamç›l› ya da kamç›s›z olabilen erkek gametleri tafl›yan yap›. Antitetik döl almafl›: Sporofit gametofit nesillerin morfolojik olarak birbirinden farkl› olmas›. olan birey. Drog: Hayvan ve bitkilerden kurutularak veya özel metotlarla toplanarak elde edilen, eczac›l›k ve k›smen sanayide kullan›lan ham veya yar› ham madde. Drupa: Eriksi meyve. Meyve çeperinin en iç k›sm›n›n sert oldu¤u etli meyve tipi. Apikal: Uç, uçta bulunan. E-F Aplanospor: Efleysiz üremeyi sa¤layan kamç›s›z sporlar Eksokarp: Meyvenin en d›fltaki k›sm›, perikarp’›n d›fl taraf›. Apokarpi: Pistillerin ayr› ayr› bulunmas›. Elater: Sporlar›n, genellikle higroskopik hareketler sayesinde Arillus: Taxus, Ephedra gibi cinslerde görülen, integümentin etlenmesiyle oluflan, tohumun çevresini saran ve meyveyi and›ran yap›. Arkegonium: D›fl k›sm›nda bir s›ra verimsiz hücre ile çevrili boyun, kar›n kanal hücreleri ile yumurta hücresinden oluflmufl,flifle fleklindeki yap›. E¤reltilerde çok belirgindir. Asimilatör: Hepaticae’de havaland›rma odac›¤›n›n taban›nda bulunan ipliksi, kloroplast içeren hücreler. f›rlat›lmas›n› sa¤layan özelleflmifl hücreler. Embriyo kesesi: Angiospermlerde 2n kromozom say›s›na sahip gametofit nesli temsil eden ve yumurta hücresi, sinergitler, kutup hücreleri ve antipodlardan meydana gelen kese. Endemik: Yay›l›fl alan› s›rada¤ gibi belli bir bölgeyle s›n›rl› olan canl› grubu. Endotesyum: Baz› karayosunu gruplar›nda, sporogen dokunun geliflti¤i tabakan›n ad›. B Entomogami: Ar›, kelebek, sinek gibi böceklerle tozlaflma. Bakka: Meyve çeperinin tohuma kadar olan bölümünün etli oldu¤u, üzümsü meyve. Bifurkat: ‹kiye çatallanm›fl. Bilateral simetri: ‹ki simetri düzlemine sahip olma. Bileflik meyve: Çok say›da çiçek yada çiçek durumundan oluflan meyve. Bir evcikli (Monoik): Erdifli ya da erkek ve difli tüm çiçeklerin ayn› bireyde bulunmas›. Epifit: Di¤er bitkiler üzerinde geliflen, üzerinde bulundu¤u bitkiyi sadece substrat olarak kullanan, parazit olmayan canl›lar. Epigin: Ovaryumun, korolla, kaliks ve stamenlerden daha afla¤›da yer almas›. Etnobotanik: ‹nsan hayat› için çeflitli flekillerde fayda sa¤layan bitki türlerinin biyolojik ve ekonomik yönden inceleyen bilim dal›d›r. Binukleat: ‹ki nukleusa sahip olan. Falkat: Ayas› orak fleklinde k›vr›k basit yaprak. Bitegmik: Çift integüment içeren ovaryum tipine verilen isim. Fenotip: Canl›n›n genotipi ve ortam koflullar› taraf›ndan be- Brakte: Çiçek sap›n›n gövdeye ba¤land›¤› yerde bulunan yaprakç›k, baz› çiçeklerde gösteriflli ve de¤iflik renklerde olabilir. lirlenen görünüflü. Filogeni: Bir taksonun ata soydan zaman içinde de¤iflikliklere u¤rayarak meydana gelmesi. 216 Bitki Sistemati¤i Flora: Belli alandaki (Ülke, ada vb.) bitki türlerinin listesi. Irk: Alttür içinde bulunan yerel populasyonlar. Belli alanlardaki bitki türlerini tan›tan, tayin anahtarlar›, ‹mbrikat: Çat›daki kiremitler gibi üst üste dizilmifl. flekil ve resimler içeren bilimsel kitaplar ise flora kitab› ‹ntegüment: Tohum tasla¤›n› saran ve tohumun çeperinin (testa) oluflumunda görev alan bir veya iki katmanl› yap›. olarak adland›r›l›r. Folikül: Tek karpelden oluflan ve boyuna yar›larak tek taraf- ‹nvolukrum: Ayn› nodyumdaki birkaç braktenin dizilerek oluflturdu¤u halka. tan aç›lan kuru meyve. ‹ki evcikli: Bkz. dioik G Gamet: Efleysel üremede farkl› efleyleri temsil eden üreme hücresi. Gametangium: Gametleri tafl›yan yap›. Gametofit: Sporun çimlenmesiyle oluflan, n kromozoma sahip nesil. Gemma: Marchanthiopsida’da geliflen pulsu vejetatif üreme birimleri. Gemma çana¤›: Gemmalar›n toplu halde içinde bulundu¤u yap›. Genotip: Bireye atalar›ndan aktar›lan ve fenotipin oluflmas›nda temel rolü olan kal›tsal yap›. Ginekeum: Çiçekteki difli organlar›n oluflturdu¤u halka, ginekeum tek bir pistilden (difli organ) oluflabilir. Ginobazik ovaryum: Stilusun ovaryumun taban›ndan ç›km›fl olmas›. Ginofor: Erkek organla difli organ› birbirinden ay›ran dü¤üm noktas›n›n uzamas›ndan oluflan ve ovaryumu tafl›yan sap bölümü. Gland: Salg› bezi. Glandular tüy: Tepe k›sm›nda salg› bezi bulunan tüy. Gluma: Genellikle Graminae üyelerinde görülen, baflakç›klar›n taban›nda bulunan ve çiçekleri saran örtü pulu. Glumella: Genellikle Graminae üyelerinde görülen, baflaktaki tek bir çiçe¤i saran örtü pulu. Göz noktas›: Baz› kamç›l› alglerde bulunan ve ›fl›¤› alg›layan organel. Gymnosperm: Aç›k tohumlu bitkiler. K Kaliks: Çiçe¤in en d›fl halkas›, sepallerden meydana gelir. Kaliptra: Bryopsida’da spor kapsülünün üzerinde bulunan koruyucu örtü. Kapitulum: Etlenmifl bir ana eksen üzerinde saps›z çiçeklerin s›k ve çok say›da yerleflerek oluflturduklar› salk›ms› çiçek durumu. Kapsula: Bileflik (sinkarp) bir ovaryumdan oluflmufl en az iki karpelden (meyva yapra¤›) meydana gelmifl kendili¤inden aç›lan çok tohumlu kuru bir meyve. Aç›lma biçimlerine göre; septisid, dentisid, lokolisid, porisid kapsül gibi de¤iflik isimler al›r. Karpel: Tohum tasla¤›n› saran yap›. Karpofor: Umbelliferae meyvelerinde, merikarplar› birbirine ba¤layan ince sapç›k. Kauliflori durumu: Çiçeklerin do¤rudan ana gövde veya yan dallar üzerinde bulunmas›d›r. Kemotaktik döllenme: Spermatozoidin özel bir kimyasal madde taraf›ndan yumurta hücresine yönlendirilmesi. Kendine döllenme (otogami): Bir çiçekteki polenlerin ayn› çiçekteki yumurta ile birleflmesi. Kimoz: Çiçeklerin sap›n ucunda yer ald›¤› çiçek durumu. Kloronema: Karayosunlar›nda, protoneman›n klorofil içeren bölümü. Kolumna: Sütun fleklindeki yap›. Kommisural stigma: Stilus çok k›sa oldu¤u için stigman›n do¤rudan karpellerin birleflme çizgisi üzerinde bulunmas›. H Korimboz: Alttaki çiçek saplar›n›n daha fazla uzamas›yla üst Halofit: Tuzlu topraklarda yetiflen bitki. Haploid: Tek kromozom tak›m›na sahip. Hastat: Oksu (yaprak). Herbaryum: S›k›flt›r›larak kurutulmufl bitki örneklerinin belli bir düzen içinde yer ald›¤› koleksiyonu. Heterosist: Mavi yeflil alglerde azot fikzasyonu yapmak üzere özelleflmifl hücre. Heterotrof canl›: Organik besinleri çevresinden sa¤layan canl›. Hipantium: Perigin (orta durumlu) çiçeklerdeki çukurlaflm›fl çiçek tablas›. Hipogin çiçek: Ovaryumun korolla, kaliks ve stamenlerden daha yukar›da yer almas›. Holoarktik: Avrupa, Asya ve Amerika k›talar›n›n kuzey yar›küredeki bölgeleri yüzeyi düz bir çiçek kümesi oluflturdu¤u bir çeflit rasemus çiçek durumu. Korolla: Petallerin oluflturdu¤u, de¤iflik renklerde olabilen ve kaliksin içinde yer alan halka. Kosta: Midrib. Karayosunu yapraklar›nda bulunan ve orta damara benzeyen yap›. Kotiledon: Çenek, meyve yapra¤›, baz› tohumlarda besin depo eder. Kozmopolit: Yeryüzünde genifl yay›l›fll›, ço¤u yerde yaflayabilen. Kserofit: Kurakç›l bitki. Kupula: Kadehcik, çiçeklerin veya çiçek durumlar›n›n taban›nda braktelerin birleflmesinden oluflmufl, çanak fleklinde olup geliflerek meyveyi saran yap›. Kütinize: Kütin çeper içeren. Sözlük 217 Oogami: Küçük ve hareketli bir erkek (spermatozoid) ile bü- L yük ve hareketsiz bir difli (yumurta hücresi) gametlerin Labellum: Çiçeklerde sark›k durumda bulunan petal, alt dudak. Lamina: Aya. Lasinat: Çok say›da dar, keskin ve sivri uçlu loplara parçalanm›fl yaprak. birleflmesi. Oogonium: Difli gametangium, yumurta hücresi burada yer al›r. Operkulat kapsula: Tepesinde delikli ve bu deliklerin üzerinde kapaklar› olan kapsula. Lateral: Yan k›s›m Operkulum: Spor kapsülünün kapak k›sm›. Lemma: Alt glumella. Ototrof canl›: Ifl›k veya kimyasal enerji yard›m›yla, inorganik Ligula: Dilcik, çimensi bitkilerde yaprak k›n›n›n ucunda ve ayan›n taban›nda bulunan dilsi ç›k›nt›. Lokulus: Ovaryum içindeki boflluklardan her biri. Lokulusit kapsüla: Karpellerin s›rt taraf›ndan yar›larak aç›ld›¤› kapsüla. Lomentum: Her bir bölümünde bir tohum bulunacak flekilde bo¤umlu olan ve bo¤umlardan k›r›lan, kuru aç›lmayan ve üst durumlu bir ovaryumdan oluflan meyve. M-N Maki: Akdeniz ikliminin egemen oldu¤u bölgelerde görülen, kurak flartlara uyum göstermifl bodur a¤aç ve çal›lar›n oluflturdu¤u bitki örtüsüdür. Makrosporangiyum: ‹çinde makrosporlar›n bulundu¤u yap›. Makrosporofil: Makrosporlar› tafl›yan yap›. Çiçekli bitkilerdeki pistille özdefltir. Mayoz: Efley hücrelerinin oluflmas› s›ras›nda görülen ve kromozom say›lar›n›n yar›ya indirgendi¤i bölünme tipi. maddelerden organik bileflikler üreterek kendi besinini sa¤layan canl›. Ovaryum: Yumurtal›k, pistilin alt bölümü olup bir veya daha çok say›da tohum tasla¤› içerir. Ovoid: Yumurta fleklinde. Ovul: Tohum tasla¤›. P-R Palea: Üst glumella. Palmat: Elsi, el fleklinde, elsi bileflik yaprak. Üçten fazla parçan›n veya yaprak盤›n yaprak sap›ndaki tek noktadan ›fl›nsal olarak ç›kmas›. Panikula: Bileflik salk›m. Yan dallar› tekrar dallanm›fl bir rasemus. Parietal: Ovaryum çeperine tutunan (Plasentasyon tipi). Pennat simetri: Bir eksenin iki yan›nda eflit parçalara sahip olma. Periant: Sepal ve petallerin oluflturdu¤u yap›, çiçek örtüsü. Perigin çiçek: Çiçek tablas› (reseptakulum) çukurlaflm›fl olup Merikarp: Bileflik bir ovaryumdan meydana gelen ve karpel- ovaryum tablan›n taban›nda serbest durumdad›r. Sepal, lerin birleflme yerlerinden ayr›lan tek tohumlu kuru mey- petal ve andrekeum reseptakulum çukurunun üst kena- velerin her biri. Mitoz: Vücut hücrelerinde görülen ve kromozom say›lar›n›n de¤iflmedi¤i bölünme tipi. Monodelfus andrekeum: Filamentlerin tüp olufltracak flekilde birleflik oldu¤u andrekeum. Monofiletik: Tek bir ortak atadan gelen. r›ndan ç›kar. Perigon: Sepal ve petallerin farkl›laflmad›¤›, tek halkadan oluflan çiçek örtüsü. Perisperm: Tohum tasla¤›n›n nusellus dokusundan geliflen ve tohumdaki embriyoya besin sa¤layan bir tür besi doku. Monoik: Bkz. Bir evcikli. Peristom: Spor kapsülünün a¤›z k›sm›. Monoik diklin: Tek evcikli bir bitkide, ayr› efleyli (erkek ve Petal: Taç yaprak, periant›n iç halkas› olan korollay› oluflturur difli) çiçeklerin farkl› dallarda bulunmas›. ve baz› türlerde canl› renklidir. Monopodial dallanma: Ana eksenin belirgin oldu¤u dallanma. Petiol: Yapral sap›. Nektaryum: Bal özü kesesi Pinnat: Tüysü. Yaprakç›klar›n ana eksen üzerinde karfl›l›kl› Nodyum: Gövdede yapraklar›n ba¤l› oldu¤u k›s›m. Nuks: F›nd›ks› meyve. Bir tek tohumu bulunan ve kendili¤inden aç›lmayan sert meyve. Nusellus: Tohum tasla¤›n›n iç k›sm›nda bulunan ve embriyo kesesine besin sa¤layan doku. dizildi¤i bileflik yaprak. Pistil: Çiçekte ovaryum, stigma ve stilusdan oluflan difli organ. Plasentasyon: Ovullerin karpellere ba¤lanma flekli. Plumula: Embriyonun ilk yapraklar› verecek olan bölümü. Polifilektik: Çok kökenli sistematik birim. Nutlet: Küçük, f›nd›ks› meyve. Polikotil embriyo: Embriyoda ikiden fazla kotiledon bulun- O Pome: Elma, armut gibi, hipantiyumu etlenmifl, alt durumlu mas› Oblong: Dikdörtgenimsi. Okrea: Bo¤um k›n›, kulakç›klar›n kaynaflmas› ile gövdeyi halka fleklinde saran k›n. bir ovaryumdan meydana gelen, basit yalanc› meyve. Populasyon: Belirli bir yerde bulunan ve aralar›nda gen al›flverifli olan (verimli döller verebilen) bireyler toplulu¤u. 218 Bitki Sistemati¤i Polikotil embriyo: Embriyoda ikiden fazla kotiledon bu- Spika: Baflak, baflak fleklinde. Ana ekseni uzam›fl, çiçekleri saps›z ve eksen üzerinde teker teker bulunan basit rase- lunmas›. moz çiçek durumu. Protalyum: Sporlu bitkilerde sporun çimlenmesiyle oluflan ilk yap›, ön çim. Spor: Yeni bir birey verme potansiyeline sahip hücre. Radikula: Embriyoda kökü verecek olan bölüm. Sporangium: ‹çinde sporlar›n üretildi¤i yap›. Rasemus (Rasemoz): Salk›m biçiminde geliflen çiçek küme- Sporofit: Bitkinin hayat devresinde zigotun çimlenmesiyle oluflan ve sporlar› veren nesil. leri. Rasem, spika, spadiks, umbella, korimboz, kapitilum çiçek durumlar› (basit rasemoz); bileflik panikula, Sporogen doku: Sporlar› verecek olan doku. bileflik spika, bileflik umbella, bileflik korimboz çiçek Stamen: Anter (baflç›k) ve flamentten (iplikçik) oluflan erkek organ. durumlar› (bileflik rasemoz) olarak nitelendirilir. Rizoid: Sporlu bitkilerde görülen, yüksek bitkilerdeki kök benzeri ifllevi olan yap›lar. Staminod: Verimsiz stamen. Stigma: Baflç›k, difli organ›n polenleri tutmaya yarayan üst k›sm›. Rizom: Toprak alt› gövdesi olarak adland›r›lan bir çeflit gövde metamorfozu. Romboid: Paralelkenar fleklinde. Stilopodik: Stilus taban›n›n disk fleklinde oluflu. Stilus: Difli organda stigma ile ovaryumu ba¤layan boyun k›sm›. Rotat: Korolla tübü çok k›sa ve loplar› bir düzlem üzerinde tekerlek görüntüsü verecek flekilde düzenlenmifl. S-fi Stipül: Yaprak sap›n›n gövdeye ba¤l› oldu¤u bölümde, sap›n iki yan›nmda yer alan zars›, pulsu, dikensi yap›lar. Sukkulent: Etli sulu, kal›n ve yumuflak dokulardan meydana gelen yap›. Sagitat: Oksu. Salviform: Uzun ve ince korolla tübünün birden geniflleyip fiizokarp: Bileflik bir ovaryumdan oluflan, karpelleri yar›larak iki aç›larak, korolla loplar›n›n düz ve yatay bir flekil almas›. ya da daha çok parçaya ayr›lan kuru meyve, yar›lan meyve. Samara: Kanatl›, aç›lmayan kuru meyva. Sentrifugal: Geliflimini merkezden, içten d›fla do¤ru tamamlayan. T Takson: Herhangi bir kategoride yer alan canl›lar. Sentripetal: Geliflimini d›fltan içe do¤ru tamamlayan. Tek evcikli: Bkz. Monoik. Serrat: Testere difli benzeri yaprak kenar›. Tepal: Kaliks korolla farkl›laflmas› göstermeyen perigon hal- Siatyum: Çiçek durumunda, ortada ovaryumdan ibaret bir di- kas›n›n her bir parças›. fli çiçek, etraf›nda herbiri bir erkek çiçe¤e karfl›l›k olan 5 Ternat: Bir ana sap›n üç sap盤a ayr›lmas› ve onlar›n her bi- staminod bulunur. En d›fltaki halka (involukrum), kalik- rinin ucunda yaprakç›k oluflmas› sonucunda meydana se benzeyen 5 brakteden oluflur. Braktelerin aras›nda 4 adet gland yer al›r. gelen bileflik yaprak. Tetradinam: Dört uzun ve iki k›sa stamenin meydana getir- Sifonogami: Silsiz spermatozoidlerin ovüle polen tüpü arac›l›¤›yla ulaflmas›. Simpodial dallanma: Ana eksenin belirgin olmad›¤› dallan- di¤i erkek organ toplulu¤u. Tirsoid: Ekseni belirgin olmayan s›k bileflik salk›m (panikula). Trifoliat: Yoncada oldu¤u gibi bir sap›n ucunda üç yaprakç›- ma. Silikua: ‹ki karpelden oluflan ve karpellerin aras›nda yalanc› ¤› bulunan bileflik yaprak. bölme bulunan boyu eninin 3 kat›ndan fazla olmayan U aç›lan kuru meyve. Umbella: fiemsiyemsi, flemsiye fleklinde. Çiçek saplar›n›n, çi- Silikula: Silikua benzeri, ancak boyu eninin üç katt›ndan faz- çek kümesini tafl›yan sap›n uç k›sm›nda ve ayn› nokta- la meyve. Sinangiyum: ‹lkel Gymnospermlerde oldu¤u gibi, polen keselerinin dal uçlar›nda kümeler oluflturmas›. Sinkarpi: Birden fazla karpelin birbiriyle kaynaflarak d›fltan tek bir yap› görünümü almas›. Sinsinus: Yanal çiçek saplar› ayn› düzlemde olmamak kofluluyla ard›fl›k olarak iki yana do¤ru yönelmifl olan çiçek durumu. dan ç›kmas› ile oluflan rasemus çiçek durumu. Urtikle: Torba fleklinde. V Valf: Kapakç›k Ventral: Yas›laflm›fl bitkinin kar›n k›sm›. Villos: Uzun ve yumuflak tüylü. Skapus: Ana gövde. Z Skorpioid: Akrep i¤nesi fleklinde. Zigomorf: Bir simetri düzlemi olan. Spata: Bir çiçek kümesinin kaidesinde tek olarak bulunan ve Zigot: Gametlerin birleflmesiyle meydana gelen diploid yap›l. onu saran veya yanal olarak ç›kan, renkli, büyük ve yap- Zoogami: Hayvanlarla tozlaflma. rak ya da brakte görünümündeki yap›. Zoospor: Efleysiz üremeyi sa¤layan kamç›l› sporlar. Dizin 219 D‹Z‹N Latince ‹simler Dizini A Amaranthaceae 123 Abies 69, 75, 78, 87, 88, 90 A. nordmanniana 78 subsp. bornmüelleriana 78,88 subsp. equi-trojani 78 subsp. nordmanniana 78, 79, 88 A. cilicica 78, 88 subsp. cilicica 78 subsp. isaurica 78 Acacia dealbata 143 A. cyanophylla 143 Acantholimon 125 Acer negundo 151 A. platanoides 151 A. saccharrum 151 Aceraceae 99, 140, 151, 155 Acetabularia 35 Achillea millefolium 174 A. nobilis 174 Acoraceae 182, 187 Acorus calamus 187 Adianthum 62 Aechmea fasciata 200, 212 Aesculus hippocastanum 150 Aethionema papillosum 6 Agave americana 207, 211, 212 Agavaceae 199, 207 Agrostemma githago 124, 134 Ajuga 165 Ajuga chamaepitys 165 Albizia julibrissin 143 Alchemilla pseudocartalonica 143 Alethopteris 71 Alisma gramineum 183, 195 Alismataceae 183 Alismatales 182, 183, 195 Alismatidae 180, 181, 182, 194, 195 Alismatineae 5 Alkanna tinctoria 165 Allium cepa 205, 212 A.porrum 205, 210 A. sativum 205, 210, 212 Alnus glutinosa 121 Alpinia officinarum 202, 210, 212 Althaea 129, 135 Althenia filiformis 185 Amaranthus albus 123 A. deflexus 123 A. retroflexus 123 Amentiferae 11, 12 Amygdalus 142, 155 A. communis 142 Anabaena 40 Anacamptis pyramidalis 209 Anacardiaceae 99, 140, 151, 155 Ananas sativa 200 Anchusa azurea 165, 177 Andreaea 55 Andreaeaceae 47 Andreaeidae 55 Andreaeales 47 Andreaeobrya 47 Anemone 104, 110 A. blanda 104 A. coronaria 104, 105, 109 Anethum graveolens 153 Angiospermae 12, 66, 67, 73, 87, 92, 93, 94, 96, 98, 139 Anthemis tinctoria 173 Anthoceros 48 Anthocerotaceae 47 Anthocerotales 47 Anthocerotopsida 42, 46, 47, 63, 64 Anthophyta 93 Anthurium 188 Antirrhinum majus 169 Apiaceae 99, 140, 153, 155, 156, 177 Apiales 99, 140, 153 Apium graveolens 153 Apocynaceae 162, 176 Araceae 182, 187, 195 Arachis hypogaea 145 Arales 182, 187 Araliaceae 99, 140, 153 Araucaria araucana 84 A. excelsa 84, 88, Araucariaceae 70, 84 Arbutus andrachne 133 A. unedo 133 Archaea 27, Archaeanthus linnenbergeri 100 Arecaceae 182, 186, 195 220 Bitki Sistemati¤i Arecales 182, 186, 195 Bignoniaceae 99, 162, 170, 176 Arecidae 180, 181, 182, 186, 194, 195 Bongardia chrysogonum 106 Arenaria 6 Boraginaceae 99, 162, 164, 176, 177 Aristolochia 102 Botrydium 31 A. hirta 102, 103, Brassica napus 132, 135 Aristolochiaceae 5, 99, 102 B. oleracea 132 var. botrytis 132 Aristolochiales 99, 102 Armeniaca 155 var. oleracea 132, 135 A. vulgaris 142 var. rapa 132, 135 Artemisia absinthium 174 Brassicaceae 99, 126, 132 Arthrophyta 71 Bromeliaceae 199, 200 Arum 188 Bromeliales 199, 200 Arundo donax 192 Bryaceae 47 Asclepiadaceae 99, 162, 176 Bryales 47, 64 Ascophyllum 37,40, Byrophyta 42, 43, 44, 45, 46, 47, 63 Asperula 172 Bryopsida 42, 45, 46, 47, 52, 53, 54, 63, 64 Asplenium 62 Bryum argenteum 55 Asteraceae 99, 162, 172, 176, 177 Butomaceae 183 Asterales 99, 162, 172, 176 Butomus umbellatus 183, 194 Asteridae 98, 109, 160, 161, 162, 176 Asterionella 30, 37 C Astragalus 146 Cactaceae 99, 122, A. angustifolius 146 Caesalpiniaceae 99, 140, 144, 155 A. gummifer 146 Calenduleae 5 A. microcephalus 146 Calobryales 47, 52 Atropa belladonna 163, 177 Calycotome villosa 147 Aubrieta deltoidea 132, 135 Calystegia silvatica 164 Avena sativa 191, 194 Camellia japonica 127 Azolla 61 C. sinensis 127, 135 Camelliaceae 127 B Campanula 171 Bacillariophyta 22, 30, 31, 37, 38 C. isophylla 171 Bacteria 27, 37 C. lyrata 171 Batrachospermum 33, 37 Campanulaceae 99, 162, 170, 176 Begonia 131 Campanulales 99, 162, 170, 176 Begoniaceae 99, 126, 131 Campsis radicans 170 Bellis perennis 173 Canna edulis 204 Bennetitales 12, 70, 73, 86 Cannabaceae 99, 115, 117 Bennettitinae 70 Cannabis sativa 118 Berberidaceae 99, 106, 110 Cannaceae 203 Berberis 106, 110 Capparaceae 99, 126, 131 B. crataegina 106, Capparales 99, 125, 126, 131 B. cretica 106, 110 Capparis spinosa 131 Beta vulgaris 123, 134 Capsella bursa-pastoris 132, 135 provar. altissima 123, 134 Capsicum annuum 163, 176 ssp. rapa f.rubra 123, 134 Carex diluta 190 var. cicla 6, 123, 134 Carpinus betulus 79, 121 Betula pendula 121 Carthamus tinctorius 174 Betulaceae 99, 115, 121 Carum carvi 153 Dizin Caryophyllales 99, 122, Caryophyllaceae 99, 122, 124 Chrysanthemum coronarium 174 C. coronarium var. pumilum 174 Caryophyllidae 98, 109, 114, 115, 122, 134 C. curinatum 174 Castanea sativa 120 C. leucanthemum 174 Casuarina equisetifolia 122 C. parthenium 174 Casuarinaceae 99, 115,122 C. segetum 174 Casuarinales 99, 115,121 Chrysophyta 22, 30, 31, 37, 38 Catalpa bignonioides 170 Chylamydomonas 34, 37 Cathaya 75 Cicer 144, 155 Caulerpa 35 C. arietinum 145, 156 Cedrus 69, 75, 79, 87, 88 Cichona 172 Cedrus libani 79, 90 Cichorioidae 5 Celosia argentea 123, 134 Cichorium intybus 175 Celtis australis 117 Cinnamomum camphora 101 Centaurea thirkei 174 C. zeylanicum 101, 109 Centrales 30 Cirsium arvense 174 Cephalanthera rubra 209 Cistaceae 99, 126, 129 Cephalocereus 123 Cistus creticus 130 Cephalotaxaceae 70, 84 C. laurifolius 130 Cephalotaxus 84 C. salviifolius 130 Ceramium 33 Citrullus lanatus 131,135 Cerasus 142, 155 Citrus aurantiifolia 152 C. avium 142 Citrus aurantium 152 C. mahaleb 142 C. limon 152 C. vulgaris 142 C. nobilis 152 Ceratium 29, 37 C. paradisi 152 Ceratonia siliqua 144 C. sinensis 152 Cercis siliquastrum 144 Cladium 188 Cereus 123 Clusiaceae 99, 126, 127 Cerinthe minor 165 Cocos nucifera 187 Ceterach 62 Codoniaceae 47 Chamaecyparis 83 Coffea 171 C. lawsoniana 83 C.arabica 171 C. thujoides 83 C. canephora 171 Chamaerops humilis 187 C. liberica 171 Chamaesiphon 29 C. robusta 171 Chamaesiphonales 29 Cola 128, 135 Chara 36, 37, 38 Colchicum autumnale 204, 210, 211, 212 Charophyceae 34, 36 Coleus 167 Cheiranthus cheiri 132, 135 Colosia esculenta 188 Chelidonum majus 107 Commelinaceae 182, 189, 195 Chenopodiaceae 99, 122, 123 Commelinales 182, 189 Chenopodium foliosum 8 Commelinidae 180, 181, 182, 189, 194, 195 Chlamydospermae 70 Compositae 164, 172 Chlorophyceae 34, 35 Coniferae 70, 75 Chlorophyta 22, 34, 35, 37, 38 Coniferales 70, 75, 87, 88 Chondrus 37, 40 Coniferophyta 67, 70, 74 Chroococcales 29 Coniferopsida 66, 70, 74, 87 Chroococcus 29, 38 Conium maculatum 154 221 222 Bitki Sistemati¤i Conjugatophyceae 34, 35, Cymbella 30, 37 Conopsida 70 Cymodocea nodosa 186 Convolvulaceae 163, 176, 177 Cymodoceaceae 182, 185, 195 Convolvulus arvensis 164 Cynanchum acutum 162 Cordaianthus 74 Cynodon dactylon 192 Cordaitales 70, 74, 87, 88 Cyperaceae 182, 190, 195 Cordaitinae 70 Cyperales 182, 190 Cordaiocarpon 74 Cyperus longus 190 Coriandrum sativum 153 C. papirus 190 Coridothymus capitatus 166 Cystoseria 37 Cornaceae 99, 140, 148, 155, 156, Cornales 99, 140, 148 D Cornus mas 149 Dactylorhiza iberica 209 Corydalis solida 108 Dahlia variabilis 173 Coryllus avellana 121 Datura stramonium 163 Crassulaceae 99, 140, 155 Daucus carota 153 Crataegus 142,155 Delesseria 33, Crataegus monogyna 142 Delphinium 104, 105 Crocus sativus 206, 212 D. peregrinum 104 Cryptomeria japonic 81 Dianthus erinaceus 124, 134 Cucumis melo 131, 135 Diatomae 30 C. sativus 131 Dicotyledoneae 92, 98 Cucurbita maxima 131 Dicotyledones 92, 98 C. pepo 131 Dicranales 47 Cucurbitaceae 99, 126, 130, Dicranaceae 47 Cumium cyminum 153 Dictyota 32, 34,38, Cupressaceae 70, 81, Dieffenbachia 188 Cupressus 69, 81, 82, 88, Digitalis 169, 176 C. arizonica 82 D. ferruginea 169 C. sempervirens 82, 83, 88, D. grandiflora 6, 169 Curcuma longa 203, 210, 212 D. purpurea 169 Cuscuta 164 Dilleniales 99, 125, 126 Cuscuta planifolia 164 Dilleniidae 98, 99, 109, 114, 115, 125, 126, 134, 135 Cuscutaceae 99, 162, 164, 176 Dinobryon 26, 31, 38 Cyanobacteria 22, 27, 28, 29, 37, 38, 39 Dioon 73 Cyanophyta 27 Dioscoreaceae 199, 208 Cycadales 70, 72, 87, 88 Diplophyllum albicans 52 Cycadeoidea 73 Ditrichaceae 47 Cycadeiodophyta 67, 70, 71 Doronicum orientale 173 Cycadinae 70 Draba bruniifolia 132 Cycadofilices 70 Dracunculus vulgaris 188, 194 Cycadophyta 67, 70, 71 Drosera 129 Cycadopsida 19, 66, 70, 71, 87 Droseraceae 99, 126, 129 Cycas 73, 90 C. revoluta 69, 72 E Cyclamen persicum 133 Ecballium elaterium 131, 135 Cyclotella 30, 37 Echinocactus 123 Cydonia 155 Echinocereus 123 C. oblonga 142 Echium italicum 165, 177 Dizin Ectocarpus 32 Ferula communis 155 Elaeagnaceae 99, 140, 147, 155 Ficus carica 118 Elaeagnus angustifolia 147 F. elastica 118 Elettaria cardamomum 203, 210, 211, 212 Filago 5 Elodea canadensis 184, 194, 195 Filicopsida 60 Escholtzia ciliata 167 Fissidentaceae 47 Embryophyta 67 Fissidens bryoides 55 Encephalartos 73 Fissidentales 47 Enteromorpha 34, 37, 38 Foeniculum vulgare 153 Ephedra 69, 85 Fossombronia angulosa 52 Ephedra campylopoda 85 Fragaria 155 Ephedra distachya 85 F. vesca 143 Ephedra major 85 Fragilaria 30, 37 Ephedraceae 70, 85 Fraxinus ornus 168 Ephedrales 70, 85, 87 Fritillaria imperialis 205, 210 Epimedium pubigerum 106 Fuchsiinae 5 Epipactis helleborine 209 Fucus 32 Equisetales 64 Fumariaceae 99, 107 Equisetopyta 58 Fumaria judaica 108 Equisetopsida 42, 58, 63 F. kralikii 108 Equisetum 59, 60, 64 F. officinalis 108 E. arvense 60 F. parviflora 108 Ericaceae 99, 126, 132 Funaria hygrometrica 55 Ericales 99, 125 , 126, 132 Funariaceae 47 Eriobotrya 155 Funariales 47 Eriobotrya japonica 142 Erodium 153 G Eruca sativa 132, 135 Galanthus elwesii 205, 206, 210 Eucalyptus camaldulensis 148 Galium 172 Eucaria 27, 37 Gentianales 99, 162, 176 Eudorina 35 Geraniaceae 99, 140, 152 Euglena 29, 37 Geraniles 99, 140, 152 Euglenophyta 22, 29, 37 Geranium 153 Euphorbia 149 Gigantopteris americana 72 E.fulgens 149 Ginkgo biloba 69, 74, 88 E. pulcherrima 149 Ginkgoales 70, 74, 87, 88 E. splendens 149 Ginkgoinae 70 Euphorbiaceae 99, 140, 149, 155, 156 Ginkgophyta 70, 74 Euphorbiales 99, 139, 140, 149, 155 Glaucium flavum 107 Euphyllophytina 5 Gloeocapsa 29 F Glycyrrhiza glabra 145 Gnetaceae 70, 86 Fabaceae 99, 140, 144, 155, 156 Gnetales 70, 86, 87 Fabales 99, 139, 140, 143, 155, 156 Gnetinae 70 Fagaceae 99, 115, 119 Gnetophyta 67, 70, 85 Fagales 99, 115,119 Gnetopsida 66, 69, 70, 85, 87 Fagus 134 Gnetum 86, F. orientalis › G. costatum 86 F. sylvatica 120 G. edule 86 223 224 Bitki Sistemati¤i G. gnemon 86 Gonyaulax 30 Gossypium 129, 135 Gramineae 189 Gundelia tournefortii 174 Guttiferae 127 Gymnospermae 12, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 73, 87, 89, 93, 94, 96 Gysophila polyclada 6 G. venusta 124, 134 H Halophila stipulacea 184, 194, 195 Hamamelidaceae 99, 115, 116 Hamamelidae 98, 99, 114, 115, 134 Hamamelidales 99, 115, 116 J Jacaranda mimosaefolia 170 Jasione heldreichii 171 Jasminum fruticans 168 J. officinale 168 Juglandaceae 99, 115,118 Juglandales 99, 115,118 Juglans regia 119, 134, 136 Juncaginaceae 182, 184 Juncaceae 182, 189 Juncales 182, 189 Juncus 190 Juncus acutus 190 Jungermanniaceae 47 Jungermannia gracillima 52 Haplomitriaceae 47 Jungermanniales 47 Haplomitrium hookeri 52 Juniperus 81, 90 Hedera helix 153 J. communis 81, 82 Helianthus 172 J. drupacea 81, 82 H. annuus 172, 176 J. excelsa 81, 82, 88 H. tuberosus 172 J. foetidissima 81, 82 Helichrysum plicatum 173 J. oblonga 81, 82, Hepaticae 46, 63 J. oxycedrus 81, 82 Hevea brasiliensis 149 J. phoenicea 81, 82 H.quianensis 149 J. sabina 81, 82 Hibiscus esculentus 129, 135 Hippocastanaceae 99, 140, 150 K Hippophae rhamnoides 147 Keteleelaria 75 Hordeum vulgare 191, 194 Hoya carnosa 162, 177 L Humulus lupulus 118 Labiatae 164, 165 Hydrocharitaceae 182, 184 Laburnum vulgare 147 Hydrocharitales 182, 184, 195 Lactuca sativa 175 Hyoscyamus albus 163 L. serriola 175 H. niger 163 Lagenaria siceraria 131,135 Hypecoum procumbens 107 Lamiaceae 165, 176, 177 Hypericum 127 Lamiales 99, 162, 164, 176 Hypnaceae 47 Laminaria 32, 33, 38, 40 Hypnobryales 47 Lamium 166 Hypnum cupressiforme 55 L. amplexicaule 166 I Iflago 5 Indigofera tinctoria 147 Inula sechmenii 6 Ipomoea batates 164, 177 Iridaceae 199, 206 Iris suaveolens 206, 211 Isoetes 56,57 Lantana camara 165, 177 Larix 75 Lathyrus 146 L. sativus 145 Lauraceae 99, 101 Laurales 5, 99, 101, 109, 110 Laurocerasus officinalis 141 Laurus nobilis 101, 109 Dizin Lavandula angustifolia 166, 176 M. sylvestris 142 L. stoechas 166 Mandragora autumnalis 163 Leguminosae 144, 164, Marattia 60 Lemna minor 189 Marattiopsida 42, 58, 60, 63 Lemnaceae 188 Marchantia 50, 51 Lens culinaris 145, 156 M. polymorpha 51 Leontice leontopetalum 106 Marchantiaceae 47 Lepidium sativum 132, 135 Marchantiales 50 Leptosporangiatae 60 Marchantiopsida 42, 46, 47, 48, 49, 63, 64 Ligustrum vulgare 168 Marsilea 61 Liliaceae 199, 204 Matricaria chamomilla 174 Liliales 199, 204 Medicago sativa 146 Liliidae 19, 182, 198, 199, 204, 210, 212 Mentha x piperita 167 Liliopsida 5,98, 180 Mentha pulegium 167 Limonium 125 Metzgeria conjugata 52 Linaceae 99, 140, 150, 155 M. furcata 52 Linales 99, 140, 150 Metzgeriaceae 47 Linum aretioides 150 Metzgeriales 47, 51 L. usitatissimum 150 Mimosa pudica 143 Liriodendron 100, 101 Mimosaceae 99, 140, 143 L. tulipifera 101 Mniaceae 47 Liquidambar orientalis 116, 134, 136, 137 Mnium hornum 55 Logfia 5 Monera 27 Lolium temulentum 192 Monocotyledonae 180 Lophoziaceae 47 Moraceae 99, 115, 118 Luffa cylindrica 131, 135 Melissa officinalis 166 Lunularia cruciata 51 Melosira 30 Lunulariaceae 47 Mespilus germenica 142 Lupinus angustifolius 146 Micrasterias 35 Luzula 190 Monstera 188 Lycopersicum esculentum 163, 176 Morus alba 118 Lycopodiales 64 Morus nigra 118 Lycopodiophyta 42,43, 56, 58, 63, 64 Musa 202 Lycopodium 56, 64 M. paradisiaca 202, 212 M M. sapientum 202, 210, 211, 212 M. textilis 212 Macrocystis 37, 40 Musaceae 199, 201, 202, 210, 211 Macrozomia 73 Muscari comosum 205, 206 Magnolia 100, 110 Musci 46, 63 M. grandiflora 100, 109 Myrtaceae 99, 140, 147, 155, 156 Magnoliaceae 99, 100, 110 Myrtales 99, 139, 140, 147, 155 Magnoliales 99, 100, 109, 110 Myrtus communis 148 Magnoliidae 5, 92, 98, 99, 100, 109 Magnoliophyta 67, 93 N Magnoliopsida 86, 92, 93, 98, 99, 138, 160, 161 Najadaceae 182, 184 Malva sylvestris 135 Najadales 182, 184, 195 Malvaceae 99, 126, 128 Najas graminea 184 Malvales 99, 125, 126, 128 N. marina 184, 195 Malus 155 N. minor 184 225 226 Bitki Sistemati¤i N. orientalis 184 Navicula 30, 37 Nepenthaceae 99, 126, 129 P Padina 32 Paeonia 126, 135 Nepentales 99, 126, 129 P. mascula 126 Nepenthes 129 P. peregrina 126 Nerium oleander 162, 177 P. turcica 126 Neuroloma 55 Paeoniaceae 99, 126 Neuropteris 71 Pandanaceae 182, 187 Neuropteris heterophylla 72 Pandanales 12, 182, 187, 195 Nicotiana tabacum 163 Panicum miliaceum 192, 194 Nigella 104 Papaver 107 , 110 N. arvensis 104, 105 P. rhoeas 107, 109, 110 N. damascena 104,109, 110 P. somniferum 107, 109, 177 Nitella 36 Papaveraceae 99, 107, 110 Nostoc 29, 37, 40 Papaverales 99, 106, 110 Nostocales 29 Pecopteris 71 Nothotsuga 75 Pedaliaceae 99, 162, 170, 176 Nototyladaceae 47 Peganum harmala 152 Notothylas 48 Pelargonium 153 Nuphar lutea 103, 109, 110 Pellia endiviifolia 52 Nymphaea alba 103, 109, 110 Pelliaceae 47 Nymphaeaceae 99, 103 Pennales 30 Nymphaeales 99, 103 Persea americana 101 Persica vulgaris 142 O Petalophyllum ralfsii 52 Ocimum basilicum 167 Petasites hybridus 173 Olea europaea 168, 177 Petroselinum crispum 153 Oleaceae 99, 162, 168 , 176 Phaeoceros laevis 48, Onosma isauricum 165 Phaeophyta 22, 30, 31, 32, 37, 38, Ophioglossum 59, 64 Ophrys 212 Ophrys lutea 209 Opuntia ficus-indica 123 Orchidaceae 199, 208 Orchidales 199, 208 Orchis 209, 211, 212 Orchis mascula 209 Origanum 166 Origanum onites 166 Ornithogalum umbellatum 205 Orobanchaceae 99, 162, 169 Orobanche 170 Oryza sativa 192 Oscillatoria 29, 37 Osmunda 61 Osmundales 61 Phanerogamae 67 Phaseolus 155, 156 P. vulgaris 144 Phillyrea latifolia 168 Phoenix canariensis 187 P. dactylifera 186, 189 P. theorophrasti 187 Phragmites australis 192, 194 Picea 69, 75, 79, 87, 90, P.abies 79, P.glauca 79, P. orientalis 79, 88 Pimpinella anisum 153 Pinaceae 70, 75, 87, Pinales 70, 75 Pinophyta 70, 74 Pinotopsida 70 Pinus 69, 75, 87,88 P. brutia 69, 76, 77, 89, Dizin P. halepensis 69, 76, 77,88 Primula 133 P. nigra subsp. pallasiana 6, 69, 76, 77, 88 Primulaceae 99, 126, 133 P. pinea 76, 88, 90, Primulales 99, 126, 133 P. sylvestris 76, 77, 88 Progymnospermae 67 Piper nigrum 6, 102, 109, 110 Progymnospermophyta 71 Piperaceae 99, 102, Proteales 99, 139, 140, 147 Piperales 99, 101, Protista 27 Pistacia lentiscus 151 Prototheca 26 P. lentiscus var. chia 151 Prunus 141, 155 P. terebinthus 151 P.x domestica 141 P. vera 151 P. spinosa 141 Pisum sativum 145 Psaronius 60 Plantaginaceae 99, 162, 168, 176, 177 Pseudolarix 75 Plantaginales 99, 162, 168, 176 Pseudotsuga 75 Plantago lanceolata 168 Psilophyta 58 P. major 168 Psilophytales 68 P. maritima 168 Psilophyton 57 Platanaceae 99, 115, 116 Psilotopsida 42, 58, 59 Platanus occidentalis 116 Psilotum 59 P. orientalis 116, 134 Pteridium 62 Pleurocapsa 29 Pteridopsida 60 Pleurocapsales 29, Pteridospermae 70 Plumbaginaceae 99, 122, 125 Pteridospermales 70, 71, 72 Plumbaginales 99, 122, 125 Pteridospermatophyta 67, 70,71 Poaceae 182, 189, 190, 191,195 Pteridophyta 42, 43, 57, 58, 63, 71 Podocarpus 84 Puccinia graminis 106 Podocorpaceae 70, 84 Punica granatum 148 Polygonaceae 99, 122, 125 Punicaceae 99, 140, 148, 155 Polygonales 99, 122, 124 Puya raimondii 200 Polygonum cognatum 125, 134 Pyrocantha coccinea 141 P. persicaria 8 Pyrrophyta 22, 29, 37 P. lapathifolium 8 Pyrus communis 142 Polypodiales 61 Polypodiopsida 42, 60, 63, R Polytrichaceae 47 Ranales 12 Polytrichales 47 Ranunculaceae 11, 99, 104, 110 Populus alba 131 Ranunculales 19, 99, 104, 109, 110 P. tremula 131 Ranunculus 105, 110 Porellaceae 47 R. arvensis 105 Porpyra 33, 38, 40 R. ficaria 105, 110 Portulaca oleracea 124, 134 R. marginatus 105 Portulacaceae 99, 122, 124 Raphanus sativus 132, 135 Posidonia oceanica 186, 194 Reseda 132 Posidoniaceae 186 Resedaceae 99, 126, 132 Potamogeton crispus 185 Rhamnales 99, 140, 149 P. gramineus 185 Rhizophora 148 P. natans 185 Rhizophoraceae 148, 156 Potamogetonaceae 182, 185, 195 Rhizophorales 99, 140, 148 Potentilla reptans 143 Rhododendron ponticum 133 227 228 Bitki Sistemati¤i Rhodophyta 22, 33, 37, 38 S. smyrnea 167 Rhus coriaria 151 S. splendens 167 Rhynia 57 S. veneris 167 Riccia fluitans 51 Salvinia 61 Ricciaceae 47 Salvina natans 61 Ricinus communis 149 Salviniales Rosa 5, 141, 155 Sapindales 99, 139 ,140, 150, 155, 156 R. canina 141 Saponaria mesogitana 124, 134 R. damescena 141 Sarcopoterium spinosum 143 Rosaceae 19, 99, 138, 140, 141, 155, 156 Scapaniaceae 47 Rosales 99, 139, 140 ,155, 156 Scenedesmus 35 Rosidae 98, 109, 138, 139, 140, 155 Schinus molle 151 Rosmarinus officinalis 166 Schoenoplectus litoralis 190 Rubia 172 Scolymus hispanicus 175 Rubia tinctorum 172, 176 Scrophularia 169 Rubiaceae 99, 162, 171, 176, 177 Scrophulariaceae 99, 162, 169, 176, 177 Rubiales 99, 162, 171, 176 Scrophulariales 99, 162, 168 Rubus 143 Secale cereale 191, 194 R. canescens 143 Sedum annuum 140 R. idaeus 143 Selaginella 56, 57, 64 R. sanctus 143 Sequoiadendron giganteum 80 Rumex patientia 125, 134 Sequoia sempervirens 80 Ruppia cirrhosa 185 Senecio vernalis 173 R. maritima 185 S. vulgaris 173 Ruppiaceae 182, 185 Sesamum indicum 170, 177 Ruta montana 152 Sideritis 166 Rutaceae 99, 140, 152, 155, 156 S. tmolea 166 Q Silene 124 S. italica 124, 134 Quercus 120, 134 Sinapis alba 132, 135 Q. coccifera 120 Siphonogama 67 Q. infectoria 120 Smilacaceae 199, 207 Q. ithaburensis 120 Smilax aspera 207 Q. macrolepis 120 S. excelsa 207 Q. pubescens 120 Soja hispida 145 Q. robur 120 Solanaceae 99, 162, 163, 176, 177 S Solanales 99, 162, 163, 176 Solanum melogena 163, 176 Saccharum officinarum 192, 194 S. tuberosum 163, 176 Sagittaria sagittifolia 183 Sorbus 143 Salicaceae 99, 126, 131 Sorbus aucuparia 143 Salicales 99, 126, 131 S. domestica 143 Salicornia europaea 123, 134 Sorghum bicolor 192 Salix 135 Sparganiaceae 193 S. alba 131 Sparganium erectum 193 S. babylonica 131 Spartium junceum 146 S. viminalis 131 Spermatophyta 5, 19, 63 Salvia officinalis 167, 177 Sphacelaria 32 S. sclarea 167 Sphaerocarpaceae 47 Dizin Sphaerocarpales 47, 50 Tmesipteris 59 Sphaerocarpos michelii 50 Trachycarpus fortunei 187 S. texanus 50 Tradescantia 189 Sphagnum compactum 55 Tragopogon porrifolius 175 S. palustre 55 Trentepohlia 35 Sphagnaceae 55 Trifolium campestre 145 Sphagnales 55 T. clypeatum 146 Sphagnidae 55 Triglochin bulbosa subsp. barrelieri 184 Sphenophyta 58 T. maritima 184 Spinacia oleracea 123, 134 T. palustris 184 Spiraea crenata 141 Trigonella foenum-graecum 145 Spirodella polyrhiza 189 Trimerophyta 71 Spirogyra 35, 38 Triticum sativum 191 Spirulina 29, 38, 40 Tsuga 75 Stangeria 73 Tulipa sylvestris 205 Sterculiaceae 99, 126, 128 Tussilago farfara 173 Stigonema 29 Typha angustifolia 193 Stigonematales 29 T. latifolia 193, 194 Stramenopila 30 Typhaceae 182, 193, 195 Strelitzia reginae 201, 202, 211 Typhales 182, 192 Strelitziaceae 199, 201 Symphytum anatolicum 165, 177 U Synura 31 Ulmaceae 99, 115, 117 Syringa vulgaris 168, 176 Ulmus glabra 117 T Ulva 26, 34, 37, 40, 46, Umbelliferae 153 Tabellaria 30, 37 Umbilicus erectus 140 Tamaricaceae 99, 126, 130 Urtica 134 Tamarix 130 U. dioica 118 Taraxacum 175 U. pilulifera 118 Taxaceae 70, 84 Urticaceae 99, 115, 118 Taxodiaceae 70, 80 Urticales 99, 115, 117 Taxodium 80 Taxodium distichum 80 V Taxus 84 Vaccinium myrtillus 133 Taxus baccata 84, 88 Vanilla planifolia 209 Teucrium chamaedrys 166 Vaucheria 31 T. orientale 166 Verbascum 169 T. polium 166 Verbena officinalis 165 Theaceae 99, 126, 127 Verbenaceae 99, 162, 165, 176, 177 Theales 99, 126, 127 Veronica 169 Theobroma cacao 128, 135 Viburnum 19 Thuja 69, 83 Vicia 145, 155 T. occidentalis 83 V. cracca 144, 145 Thymbra spicata 167 V. ervilia 145 Thymus zygioides 166 V. faba 145, 156 Tilia 128, 135 V. sativa 145 Tiliaceae 99, 126, 128 Victoria 5 Tillandsia 200 V. amazonica 104 229 230 Bitki Sistemati¤i Türkçe ‹simler Dizini Vigna anguiculata 145 Vinca 162 Viola 130 Violaceae 99, 126, 130 Violales 99, 125, 126, 129 Vitaceae 149, 155 Vitex agnus-castus 165 Vitis vinifera 150 V. sylvestris 150 Volvox 34, 37 Vriesea 200 W Weissia controversa 55 Welwitschia 69, 86 Welwitschia mirabilis 86 Welwitschiaceae 86 Welwitschiales 86, 87 Williamsonia 73 Wistaria sinensis 147 X Xanthium spinosum 173 X. strumarium 173 Xanthophyceae 31 Y Yucca2 filamentosa 207 Z Zamia 73 Zannichellia palustris 185 Zannichelliaceae 182, 185 Zea mays 192 Zelkova carpinifolia 117 Zingiber officinale 203, 210, 211, 212 Zingiberaceae 202 Zingiberales 199, 201 Zengiberidae 198, 199, 210, 212 Zingiberidae 182, Zostera marina 185, 194 Z. noltii 185, 194 Zosteraceae 182, 185 Zygophyllaceae 99, 140, 152, 155 A Abtesbozan 143 Ac› bakla 146 Ac› dülek 131 Adaçay› 167 Adamotu 163 Adigürgen 121 Adi civanperçemi 174 Adi papatya 174 Adi porsuk 84 A¤aç çile¤i 143 A¤layan gelin 205 Ahududu 143 Akçaa¤açgiller 151 Akçakesme 168 Akkavak 131 Aksö¤üt 131 Algler 16, 22, 23, 24 Al›ç 142 Alman papatyas› 174 Alt›n rengi algler 30, 31 Alt›nya¤muru 147 Amerikan karabiber a¤ac› 151 Ananas 200 Anason 153 Antep f›st›¤› 151 Arap saç› 153 Arapotu 205 Ard›ç 81, 82, Armut 142 Arpa 191 Asil civanperçemi 174 Aslana¤z› 169 Aslan pençesi 143 Asma 150 Asmagiller 149 Aspir 174 Atefl çiçe¤i 167 Atefl dikeni 141 Atkestanesi 150 Atkestanesigiller 150 Atkuyru¤u 60 Avize a¤ac› Avokado 101 Ayçiçe¤i 172 Ay›üzümü 133 Ayr›kotu 192 Dizin Ayva 142, Ceviz 119 Azake¤eri 187 Cevizgiller 99, 115, 119 Azake¤erigiller 187 Ci¤erotlar› 46, 48, 63, 64 B Badem 142 Cinsaç› 164 Cinsaç›giller 164 Civanperçemi 174 Bakla 145 Çakal eri¤i 141 Baklagiller 144 Çamgiller 75 Bald›ran otu 154 Çançiçe¤i 171 Ball›baba 166 Çançiçe¤igiller 170 Ball›babagiller 165 Çavdar 191 Bamya 129 Çay a¤ac› 127 Barutçiçe¤i 163 Çaygiller 127 Bafll›lahana 132 Çemenotu 145 Batakl›k servisi 80 Ç›nar 117 Bat› ç›nar› 116 Ç›nargiller 116 Begonya 131 Ç›nar›ms› akçaa¤aç 151 Begonyagiller 131 Çiftçenekliler 92, 98 Bergamot 152 Çi¤dem 204 Beflb›y›k 142 Çilek 143 Beflparmak otu 143 Çitlenbik 117, 151 Beyaz banotu 163 Çivit a¤ac› 147 Beyaz dut a¤ac› 118 Çobande¤ne¤igiller 125 Beyaz hardalotu 132 Çoban çantas› 132 Bezelye 145 Çörekotu 104 Biber 163 Çövenotu 124, 134 Biberiye 166 Çuhaçiçe¤igiller 133 Binbirdelikotu 127 Binbirdelikotugiller 127 D Boru çiçe¤i 170 Da¤çay› 166 Boyac› aspiri 174 Da¤çile¤i 133 Boyac› kökü 172 Da¤ lalesi 104 Boyac›papatyas› 173 Da¤ sedef otu 152 Boyotu 145 Dalakotu 166 Boynuzsu Otlar 46, 63 Dalya 173 Böcek kapanlar 129 Damkoru¤u 140 Börülce 145 Damkoru¤ugiller 140 Bö¤ürtlen 143 Danaaya¤› 188 Bu¤day 191 Dar› 192 Bu¤daygiller 190 Defne 101, Burçak 145 Delice 192 Büyük çiçekli yüksükotu 6, 169 Demira¤ac› 122 Büyük sinirliotu 168 Demira¤ac›giller 122 C-Ç Deniz börülcesi 123, 134 Denizçimigiller 185 Canavarotu 170 Denizüzümü 85 Canavarotugiller 169 Denizüzümügiller 85 Cennet kuflu 201 Dereotu 153 Cennetkuflugiller 201 Deve dikeni 174 231 232 Bitki Sistemati¤i Develi otu 102 Greyfurt 152 Devetaban› 188 Guyan kauçuk a¤ac› 149 Difenbahya 188 Gül 141 Dikenli karanfil 124, 134 Gülgiller 141 Dikenlikebere 131 Gülibriflim 143 Dinoflagellatlar 29 Günlük a¤ac› 116 Diflbudak 168 Güvercina¤ac›giller 116 Diflotugiller 125 Güzel avratotu 163 Do¤u ç›nar› 6, 116 Güzel da¤ lâlesi 104 Domates 163 Domuzturpu 133 H Dönbaba 153 Halep çam› 77 Döngel 142 Han›mtuzlu¤u 106 Dövülmüflavratotu 208 Han›mtuzlu¤ugiller 106 Duvarsarmafl›¤› 153 Hardalgiller 132 Duvarsarmafl›¤›giller 153 Harnup 144 Dutgiller 118 Has›rotu 190 Dü¤ünçiçe¤i 105 Has›rotugiller 189 Dü¤ünçiçe¤igiller 11, 105 Has›rsaz›giller E Haflhafl 107 Hatmi 129 Ebegümeci 129 Havac›va 165 Ebegümecigiller 128 Havl›can 203 E¤reltiler 16, 42, 57, 58, 60, 61, 63 Havuç 153 Elma 142 Hay›t 165 Engerek otu 165 Helvac› kaba¤› 131 Erguvan 144 Hezaran 104 Erik 141 H›yar 131 Esrarotu 118 Hindiba 175 Eflek h›yar› 131 Hintinciri 123 F Hintya¤› 149 Hodangiller 164 Fasulye 144 Horozibi¤i 123, 134 Fesle¤en 167 Hurma a¤ac› 186, 187 F›nd›k 121 Huflaa¤ac›giller 121 F›st›k çam› 76 Fi¤ 145 I-‹ Funda 133 Ihlamur a¤ac› 128 Fundagiller 132 Ihlamurgiller 128 G Ilg›ngiller 130 Is›rgan 118 Gelinçiçe¤i 205 Is›rgangiller 118 Gelin dü¤mesi 174 Ispanak 123 Gelincik 107 Isparta gülü 141 Gelincikgiller 107 It›r 153 Geven 146 ‹¤de 147 Göknar 78, ‹¤degiller 147 Göl servisi 80 ‹¤nelik 153 Gölevez 188 ‹ncir 118 Dizin ‹ngiliz nanesi 167 Kay›ngiller 119 ‹sfendan 151 Kay›s› 142 ‹zmir keki¤i 166 Kaynanadili 123 J Japon çam› 81 K Kazaya¤›giller 123 Kebereotugiller 131 Keçiboynuzu 144 Kekik 166 Kendir 118 Kabakgiller 130 Kenevir 118 Kâfur a¤ac› 101 Kenevirgiller 117 Kahve a¤ac› Kengerotu 174 Kahverengi Algler 31, 40 Kereviz 153 Kakao a¤ac› 128 Kestane a¤ac› 120 Kakaogiller 128 Keten 150 Kaktüsgiller 122 Ketengiller 150 Kakule 203 K›br›s akasyas› 143 Kala 188 K›nak›na a¤ac› 172 Kalburlu hücreler K›rkbafl 106 Kamelya 127 K›rlang›fl otu 107 Kana 204 K›rm›z› algler 33, 40 Kanaryaotu 173 K›rm›z› çiçekli yüksükotu 169 Kapal› Tohumlular 87, 92, 93 K›rm›z› pancar 123, 134 Kaplanotu 173 K›rm›z› turp 132 Kara dut a¤ac› 118 K›samahmut 166 Karaa¤aç 117 K›z›lc›k 149 Karaa¤açgiller 117 K›z›lc›kgiller 148 Karabafl 166 K›z›lçam 77 Karabafl kekik 167 Kibrit otlar› 42, 44, 56, 63 Karabiber 6, 102, 151 Kimyon 153 Karabibergiller 102 Kiraz 142 Karabu¤daygiller 125 Kiflnifl 153 Karaçam 77 Kocayemifl 133 Karahindiba 175 Kofa 190 Karakafesotu 165 Kola a¤ac› 128 Karakekik 166 Kolokaz 188 Karaman kimyonu 153 Kolyos 167 Karamuk 124 Kolza 132 Karanfilgiller 124 Komar 133 Karayosunlar› 16, 42, 43, 44, 46, 52, 53, 54, 63, 64 Koyungözü 173 Kardelen 205 Kozakam›fl›giller 192 Kardikeni 125 Kökboya 172 Karg› 192 Kökboyas›giller 170 Karn›bahar 132 Köpekgülü 141 Karpuz 131 Krizantem 174 Kas›mpat› 174 Kuduzotu 125 Kat›rt›rna¤› 146 Kurba¤azehirigiller 184 Katran a¤ac› 79 Kurflun otu 123 Kavun 131, 135 Kurtba¤r› 168 Kay›n a¤ac› 120 Kufl üvezi 143 233 234 Bitki Sistemati¤i Kuflburnu 141 M›zrakl› rozet 200 Kufldili 166 Mimoza 143 Küstümotu 143 Mine 165 Küstümotugiller 143 Mineçiçe¤igiller 165 L Misk adaçay› 167 Morsalk›m 147 Labada 125 Muhabbetçiçe¤i 132 Laden 130 Muhabbetçiçe¤igiller 132 Ladengiller 129 Mum çiçe¤i 162 Lahana 132 Murt 148 Lale 205 Muz 202 Lale a¤ac› 101 Muzgiller 202 Lastik a¤ac› 118 Mürdümük 145 Lavanta 166 Lazyemifli 141 N Leylak 168 Nane 167 Lif kaba¤› 131 Nar 148 Limon 152 Narenciye 152 Lohusaotugiller 102 Nargiller 148 Lohusa otu 102 Nilüfer 103 M Mad›mak 125 Mahlep 142 Nilüfergiller 103 Noel y›ld›z› 149 Nohut 145 Malta eri¤i 142 O-Ö Mamut a¤ac› 80 O¤ulotu 166 Mandalina 152 Ormangülü 133 Manisa da¤ lâlesi Öglenoidler 29 Manolya a¤ac› 100 Öksürükotu 173 Manolyagiller 100 Ölmez çiçek 173 Marul 175 Mavi yaprakl› akasya 143 P Mavi yeflil algler 27, 28 Palmiyegiller 186 Mavifl 170 Pamuk 129 Mayas›l otu 165 Papatya 173 Maydonoz 153 Papatyagiller 172 Maydonozgiller 153 Papirüs 190 May›s papatyas› 174 Papirüsgiller 190 Menekfle 130 Pas renkli yüksükotu 169 Menekflegiller 130 Patates 163 Menengiç 151 Patl›can 163 Mercanköflk 166 Patl›cangiller 163 Mercimek 145 Paz› 134 Mersin 148 Pelinotu 174 Mersingiller 147 Pembe ya¤ gülü 141 Merzengüfl 166 Peru kauçuk a¤ac› 149 Mefle a¤ac› 120 Peygamber çiçe¤i 174 Meyan 145 P›rasa 205 M›s›r 192 P›trak 173 Dizin Pirinç 192 Su mercime¤i 189 Porsuk 84 Su mercime¤igiller 188 Porsukgiller 84 Suibri¤igiller 129 Portakal 152 Sukam›fl›giller 192 R Roka 132 S-fi Sabunotu 124 Sumak 151 Superisigiller 184 Susam 170 Susamgiller 170 Susinirotugiller 183 Süsen 206 Safran 206 Süsengiller 206 Sahlep 209 Sütle¤en 149 Sahlepgiller 209 Sütle¤engiller 149 Sak›z a¤ac› 151 fiahtere 108 Sak›z gülü 141 fiahteregiller 107 Sak›z kaba¤› 131 fiakay›k 126 Salatal›k 131 fiakay›kgiller 126 Salk›msö¤üt 131 fialgam 132 Salsifi 175 fiam f›st›¤› 151 Sandala¤ac› 133 fiebboy 132 Sardunya 153 fieftali 142 Sar›çam 77 fieker akçaa¤ac› 151 Sar› nilüfer 103 fieker kam›fl› 192 Sar› salk›m 147 fieker pancar› 123, 134 Sar› yasemin 168 fiemsiye çiçekli has›rsaz› Sar›msak 205 fierbetçiotu 118 Sarmafl›kgiller 163 fievketibostan 175 Sedir 79 fieytanelmas› 163 Sekoya 80 fieytanteresi 154 Semizotu 124 Semizotugiller 124 T Sepetçisö¤ütü 131 Taflan 141 Seylan tarç›n a¤ac› 101 Tarla devedikeni 174 S›¤ala a¤ac› 116 Tarla sarmafl›¤› 164 S›¤›rkuyru¤u 169 Tatl› patates 164 S›klamen 133 Tatl›patatesgiller 208 S›racaotu 169 Tatula 163 S›racaotugiller 169 Tekçenekliler 98 S›tmaa¤ac› 148 Tekesakal› 175 Sinekkapangiller 129 Telgraf çiçe¤i 189 Sinirliotugiller 168 Tere 132 Sivriçay› 166 Tereya¤› a¤ac› Siyah banotu 163 T›bbi adaçay› 167 So¤an 205 T›bbi mine çiçe¤i 165 Somak 151 T›rf›l 145 Soya fasulyesi 145 Tilkikuyru¤u 123, 134 Sö¤ütgiller 131 Tilkikuyru¤ugiller 123 Sparna 207 Titrekkavak 131 Sparnagiller 207 Tohumlu e¤reltiler 67 235 236 Bitki Sistemati¤i Topalak 133 Turnagagas› 153 Turnagagas›giller 152 Turunç 152 Turunçgiller 152 Tükrükotu 205 Tütün 163 Tüylü k›samahmut 166 U-Ü Uzun kabak 131 Üçgül 145 Üvez 143 Üzerlik otu 152 Üzüm 150 V Vanilya 209 Venüsgöbe¤i 140 Viresya 200 Viflne 142 Y Yabanmersini 133 Yabanigül 141 Yabani pancar 123, 134 Yahudi baklas› 146 Yalanc› i¤de a¤ac› 147 Yalanc› karabiber a¤ac› 151 Yalanc› safran 174 Yalanc› servi 83 Yap›flkanotu 172 Yarpuz 167 Yasemin 168 Yavflanotu 169 Yemiflen 142 Yeni dünya 142 Yer f›st›¤› 145 Yerelmas› 172 Yermeflesi 166 Yersomunu 133 Yeflil algler 34, Y›lanyast›¤› 188 Y›lanyast›¤›giller 187 Y›ld›z çiçe¤i 173 Yo¤ut otu 172 Yonca 146 Yulaf 191 Yüksükotu 6, 169 Z Zahter 167 Zakkum 162 Zakkumgiller 162 Zambakgiller 204 Zehirli tarla sarmafl›¤› 162 Zencefil 203 Zencefilgiller 202 Zerdali 142 Zerdeçal 203 Zeytin 168 Zeytingiller 168
© Copyright 2024 Paperzz
