Modern Organizasyon Teorisi Arş. Gör. Celal Cahit AĞAR Modern Organizasyon Teorisi • Sistem Yaklaşımı • Durumsallık Yaklaşımı • Güncel Yaklaşımlar Sistem Yaklaşımı • Biyolog Ludwig Bertalanffy’in (1951) ‘Genel Sistem Teorisi adlı çalışması • Sistem Nedir? • Belirli parçalardan (alt birimlerden, alt sistemlerden) oluşan, • Bu parçalar arasında belirli ilişkiler olan, • Bu parçaların aynı zamanda dış çevre ile ilişkisi olan bir bütündür. Sistem Yaklaşımı’nda Temel Kavramlar • • • • • • • • Sistem ve Alt Sistemler Kapalı ve Açık Sistemler Çevre (Dış Çevre) Sistemin Sınırları Entropi ve Negatif Entropi Dengeli Durum ve Dinamik Denge Girdi, Çıktı ve Geri Besleme Değişkenler ve Parametreler Sistem Yaklaşımının Sağladığı Yararlar • • • • • • Bütünü görme İlişkiye odaklanma Uyum sağlama Etkileşimi anlama Dinamikliği kavrama Algıyı basitleştirme Örgüt Yapısı Organizasyon Yapısı Türü Uzamsal Farklılaşma Emek-Gücü Demokratik Yapı Üretim Araçları Üretim Araçları Merkezileşme Merkezi Âdemi-Merkezi Kontrol Alanı Dar Geniş Merkezcil Plüralist Formelleşme Yüksek Düşük Doğrultu ve Sıkı Biçimde Esnek Biçimde Kanallar Yapılandırılmış Yapılandırılmış Modeller Merkezi Merkezkaç Departmanlaşma İletişim Otokratik Yapı Emek-Gücü Yatay Farklılaşma Yapısı (Karmaşıklık) Dikey Farklılaşma Bütünleşme Bütünleşme Farklılaşma Yönetsel Koordinatif Bileşenler Birleştirici Bileşenler Parçalayıcı Organizasyon Yapısı Bileşenleri Durumsallık Yaklaşımı • Her koşul için geçerli «en iyi» örgüt yapısından söz edilemez! • «En iyi» koşullara bağlıdır! • • • • • • Teknoloji Çevre Büyüklük Strateji Kültür vb. Örgüt Yapısı ve Teknoloji • • • • • Woodward Çalışması Aston Grubu Çalışması Tavistock Enstitüsü Çalışmaları Thompson’un Temel Teknolojiler Sınıflaması Perrow’un Rutin-Rutin Olmayan İş Sınıflaması Woodward Araştırması • İngiltere’de Essex bölgesinde, üretim teknolojileri farklı 100 imalat işletmesinde 1953-1957 yılları arasında inceleme yapılmıştır. • Birim üretim: Müşteri spesifikasyonlarına göre imalat vardır. Faaliyetler arka arkaya tekrarlanmaz. Teçhizat kullanımı her siparişte değişir. Standartlaşma hemen hemen yoktur. • Kitle üretimi: Çıktılar büyük partiler halinde ve standart olarak üretilir. Süreçteki faaliyetler ve teçhizat az tekrarlanan türdendir. • Süreç üretimi: Teknoloji daha gelişmiş ve çıktılar tamamen standarttır. Süreçteki faaliyetler, teçhizat tamamen belli ve tekrarlanan cinstendir. Bulgular Teknoloji Tipi Yapı Tipi Mekanik Başarısızlık Organik Başarı Mekanik Başarı Organik Başarısızlık Mekanik Başarısızlık Organik Başarı Birim Yığın Süreç Aston Grubu Çalışması Yapısal Değişkenler Bağlamsal Değişkenler 1. Organizasyonun kökeni ve tarihi 1. Uzmanlaşma (fonksiyon ve rollerde) 2. Mülkiyet biçimi (yönetici-mülkiyetli, ortaklı, 2. Standartlaşma (iş yapma usul ve metotlarında) aile şirketi olma vs.) 3. Standartlaşma (işe alım uygulamalarında) 3. Organizasyonun büyüklüğü 4. Formelleşme (yazılı kurallar, prosedürler vb.) 4. Ürün/hizmetlerinin çeşit ve sayısı 5. Otorite Yoğunlaşması (merkezileşme) 5. Teknolojik özellikleri (birimlerdeki) 6. Konfigürasyon (organizasyon biçiminin) 6. Karşılıklı bağımlılık (organizasyon ile müşteri, tedarikçi, sendika vb. unsurlar arasındaki) Bulgular: 1- Teknoloji kağıttan kaplanmış be arkadaş… 2- Büyüklük daha mühim… Tavistock Enstitüsü Çalışması • Shortwall mining method • El emeğine dayalı • Longwall mining method • Taşıyıcı bant ve otomasyona dayalı • Ve işler sarpa sarar… Tavistock Enstitüsü Çalışması Shortwall Longwall El emeği Otomasyon Otonomi Standartlaşma Küçük gruplar Büyük gruplar Özdenetim Dış denetim Rotasyon Tanımlı görevler Açık sosyal etkileşim Sınırlanmış sosyal etkileşim SONUÇ: ÖRGÜTLER SOSYO-TEKNİK SİSTEMLERDİR! Thompson’un Temel Teknolojiler Sınıflaması Hâkim olan İletişim ve Teknoloji Faaliyetlerarası Karar Türü Karşılıklı Vermeye Bağımlılık Etkisi Gerekli Olan Gerekli Olan Organizasyon Koordinasyon Karmaşıklığı Türü Az Az Standartlaşma Orta Orta Planlama Çok Çok Örnek Bütünley ici Çözümleyici X Y Bank a Z Sıralı Montaj Bağlı X Y Hattı Z Çok Yönlü Yoğun Y X Karşılık lı Ayarlama Z Mekanik Çözümleyici Teknoloji BULGU: Bağlı Teknoloji Yoğun Teknoloji Organik Hastane Perrow’un Rutin-Rutin Olmayan İş Sınıflaması Problemlerin Çözümü için Gereken Araştırma İhtiyacının Doğası (1) (2) Sanat Rutin olmayan (Özellikli Cam) (Uzay) (4) (3) Rutin Mühendislik (Vida, cıvata) (Ağır Makine) Mantıksal ve Analitik Yöntemler BULGU: 2= Organik 4= Mekanik 1 ve 3= Ara Formlar Çok Az Beklenmedik Durum Sıra Dışı ve Bilinmeyen Yöntemler Örgüt Yapısı ve Çevre • • • • • Burns ve Stalker Çalışması Lawrence-Lorsch Çalışması Emery-Trist Çalışması James Thompson Çalışması Robert Duncan Çalışması Burns ve Stalker Çalışması • İngiltere’de faaliyette bulunan ve farklı endüstrilerden derlenen 20 işletme üzerinde gerçekleştirilmiştir. • İşletmeler, tekstil, telsiz, telefon, plastik, ilaç, demir dışı metaller ve alaşımlar, yakıt vb. çok çeşitli sektörlerden seçilmiştir • Çevre değişkeni, öngörülebilirlik ve stabilite olarak iki boyutta sınıflandırılmıştır İki uç nokta… • Suni İpek İşletmesi: • Öngörülebilir ve stabil çevre yapısına sahip • Hayatta kalmak için; • Beklenmedik durumları kontrol altında tutmak ve istikrarı korumak • Elektronik İşletmeleri • Öngörülemez ve hareketli çevre yapısına sahip • Hayatta kalmak için; • Piyasaya sürekli inovatif elektronik parça sürmek Bulgular Öngörülebilir ve stabil çevre = Mekanik Yapı Öngörülemez ve hareketli çevre = Organik Yapı Organizasyonel Karakteristikler Mekanik Yapı Organik Yapı Kontrol alanı Dar Geniş Otorite kademesi sayısı Çok Az Beyaz yakalı/mavi yakalı personel oranı Düşük Yüksek Karar vermede merkezileşme derecesi Yüksek Düşük Farklı birimlerarası iletişim kurabilme imkânı Düşük Yüksek Formelleşme derecesi Yüksek Düşük İş hedeflerinin belirlenmişlik derecesi Yüksek Düşük Gerekli faaliyetlerin belirlenmişlik derecesi Yüksek Düşük Lawrence – Lorsch Çalışması • 6’sı plastik materyaller üretme, geliştirme ve satışı endüstrisinde, • 2’si ambalaj endüstrisinde, • 2’si gıda endüstrisinde faaliyette bulunan toplam on işletmenin sayıları otuz ila elli arasında değişen orta ve üst düzey yöneticileri üzerinde yapılandırılmış görüşmeler ve anket uygulamaları gerçekleştirmişlerdir. Belirsizlik ve Değişim Hızı • Plastik işletmeleri: Yüksek belirsizlik ve değişim hızının olduğu bir çevrede; • Ambalaj işletmeleri: Düşük belirsizlik ve değişim hızının olduğu bir çevrede; • Gıda işletmeleri: Orta düzey belirsizliğe ve değişim hızına sahip bir çevrede faaliyette bulundukları saptanmıştır Bulgular Çevresel Belirsizlik ve Değişim Hızı (-) Farklılaşma Derecesi Temel Bütünleştirici Araçlar Birleştiriciler Ambalaj Gıda Plastik 5.7 8.0 10.7 Yok Koordinatör Bireyler Koordinatör Birimler Çapraz Fonksiyonel Tüm yönetim Yok Geçici yapıda Takımlar Doğrudan Yönetsel İrtibat Yönetsel Hiyerarşi Yazılı Sistemler (+) kademelerinde ve sürekli yapıda Var Var Var Var Var Var Var Var Var Departmanlar bile etkilenir! Emery – Trist Çalışması İkinci Kademe Çevre L22 L22 L22 L22 L22 Girdi Çevresi L21 Çıktı Çevresi L12 Organizasyon L11 L11= İçsel Karşılıklı Bağımlılık L21 ve L12 = İşlemsel Karşılıklı Bağımlılık L22= Çevresel Karşılıklı Bağımlılık Birinci Kademe Çevre Bulgular Çevresel Doku Çevrenin Yapısı Adaptasyonel Davranışlar Kaynaklar ve faktörlerin Durgun-Dağınık rastgele dağıldığı Deneyime dayanan taktikler (L11) “mükemmel pazar” Lokal optimizasyon koşullar Durgun-Yoğunlaşmış (L11 + L21) Kaynaklar ve faktörlerin dezavantajlı dağılması sebebiyle eksik rekabet Avantaj elde edilip korunması ve çıktıların doğru konumlandırılması için strateji geliştirme Yetkinlikler ve kaynaklara yönelik ilgi Faaliyetlerin merkezileştirilmesi Benzer organizasyonların Rakiplerle oyun-bazlı stratejiler Dengesiz-Tepkici kafa kafaya rekabetine Operasyonel seferberlikler (L11+L12+L21) dayanan oligopolcü Hızlı karar verme gerekliliği piyasa Rakiplerle aynı alanı paylaşmada uzlaşı Zeminin hareketli Tek başına hiçbir sistemin hayatta kalamaması olduğuna yönelik Çevredeki birbirine benzemeyen organizasyonlar paylaşılan ortak kanı arasında ortak stratejiler Çalkantılı (L11+L21+L12+L22) Thompson Çalışması Durgun Homojen Heterojen Durgun-Homojen Çevre Durgun-Heterojen Çevre Değişken Değişken-Homojen Çevre Değişken-Heterojen Çevre Durgun-Homojen Departmanlaşma Adaptasyon Aracı Az sayıda fonksiyonel Genel nitelikli departman standart ve kurallar Merkeziyet Yapı Merkezi Mekanik Merkezi Mekanik Merkezkaç Organik Merkezkaç Organik Dilimlere uygun Durgun-Heterojen çeşitlilikte boyut bazlı fonksiyonel departman Değişken-Homojen Değişken-Heterojen Birimsel nitelikli standart ve kurallar Çok sayıda özerk Çevresel değişime boyutsal departman karşı planlı yanıtlar Çok sayıda bağımsız Birim bazlı gözlem ve boyutsal departman planlı yanıtlar Duncan Çalışması • 3 üretim organizasyonundaki 10 karar birimi ve 3 araştırmageliştirme organizasyonundaki 12 karar birimi olmak üzere toplam 22 organizasyonel karar birimini incelemiş • Bu birimlerin karar alma davranışlarına etki eden 4 farklı algılanan belirsizlik durumunu içeren çevre sınıflandırması geliştirmiştir. Bulgular Statik Dinamik Basit Karmaşık Düşük Düzeyde Kısmen Düşük Düzeyde Algılanan Belirsizlik Algılanan Belirsizlik Çevrede az sayıda faktör ve bileşen Çevrede çok sayıda faktör ve bileşen mevcuttur. mevcuttur. Faktör ve bileşenler az-çok birbirine Faktör ve bileşenler birbirine benzemektedir. benzememektedir. Faktör ve bileşenler temel olarak Faktör ve bileşenler temel olarak aynılığını korumakta ve değişmeden aynılığını korumakta ve değişmeden kalmaktadır. kalmaktadır. Kısmen Yüksek Düzeyde Yüksek Düzeyde Algılanan Belirsizlik Algılanan Belirsizlik Çevrede az sayıda faktör ve bileşen Çevrede çok sayıda faktör ve bileşen mevcuttur. mevcuttur. Faktör ve bileşenler az-çok birbirine Faktör ve bileşenler birbirine benzemektedir. benzememektedir. Çevredeki faktör ve bileşenler sürekli Çevredeki faktör ve bileşenler sürekli bir değişim sürecindedir. bir değişim sürecindedir.