ARAMA DAİRE BAŞKANLIĞI G.Ü. JEOFİZİK MÜHENDİSLİĞİ Jeofizik Müh. Jeoloji Y. Lis. ÖNSÖZ Bu kurs notuyla, hidrokarbon aramacılığında görev yapacak ilgili meslektaşlar için ağırlıklı olarak ‘sismik yorum’ çalışmalarında yardımcı olması amaçlanmıştır. Slayt gösterimlerden oluşan bu bilgilerin daha mükemmeline günümüz bilişim imkanları sayesinde ulaşmak mümkündür. Asıl bilgi aktarımı, sunum esnasında katılımcıların soru ve görüşleri ile oluşacak tartışma ortamı sayesinde kişisel deneyimin verilmesiyle olacaktır. Faydalı olmasını umuyor ve mesleğimde beni donatan Türkiye Petrolleri A.O. ‘na, kursu düzenleyen GÜ Jeofizik Müh. Bölüm Başkanı Doç. Dr. Nafiz MADEN Bey ve emeği geçen bölüm çalışanlarına, katılımcı öğrenci arkadaşlarıma teşekkür ediyorum. Saygılarımla, Taner TANIŞ Jeofizik Müh. Jeoloji Y.Lis. Eylül’ 2013 Jeofizik Hatırlatmalar (Geophysical Review) ONSHORE AND OFFSHORE SEISMIC DATA ACQUISITION Seismic Waves Long Offset Record Short Offset Record SHORT OFFSET (CONVENTIONAL) SEISMIC PROFILING LONG OFFSET (LARGE ANGLE) SEISMIC PROFILING CMP int. 5 m , source int. 20 m CMP int. 15 m, source int. 20 m İZ (TACE) ARALIĞININ YANAL AYRIMLILIĞA ETKİSİ C O S C O S 1 0 1m 0 m 1 0 1m 0 m Towing Configuration Refere nce Point 340m 50 m 45 0m 100 m 100 m 100 m 100 m 100 m 100 m 100 m 100 m 100 m COS - CFG (See CFG-CLG Distances Table). C F CG F C G F CG F C G F G C F C G F C G F GC F C G F G 5970m CLG CL G CLG CLG CLG CLG CL G CL G CL G CLG Marine 3D Seismic Data Acquisition Survey Sismik Veri İşlem (Seismic Data Processing) Dr. Özdoğan YILMAZ TIME SLICE 3D SEISMIC CUBE AND A TIME SLICE 3D SEISMIC CUBE AND IN-LINE SECTIONS CDP ORTAMINDA RMS HIZ SEÇİMİ BEFORE NMO VELOCITY ANALYSING AFTER NMO High Resolution Low Resolution Vertical Seismic Resolution seismic trace f=1/T f=25 Hz λ=V*T (V=3200 m/sn ) λ=128m T=40 msn λ/4=32m (max seismic resolution) G1= +57,91 G2= -57,91 PERIOD, AMPLITUDE, FREQUENCE AND WAVE LENGHT ON SEISMIC SECTION YORUM SİSTEMLERİNDE SİSMİK REFLEKSİYONLARIN KONTURLAMA TEKNİĞİ İLE GÖSTERİLMESİ Jeolojik Hatırlatmalar (Geological Rewiev) MAJOR PLATES IN THE EARTH BASEN • Çevresine nazaran daha fazla çökel biriken alanlara genel olarak sedimenter havza denir. Kesin bir ayırt olmamasına rağmen genel olarak havza denilebilmesi için o alanın 100 km uzunluk ve 10 km genişliğe, 1 km veya daha fazla çökel dolguya sahip olması gerekir. • Dünyadaki petrolün hemen hemen tamamı sedimenter havzalar içerisinde bulunduğuna göre havzaların tanınması petrol aramacılığı açısından hayati öneme sahiptir. • Havza oluşumunun en önemli nedeni düşey tektoniktir. Düşey tektoniğe ise yatay tektonik neden olur. Bir yerde havza oluşumunun üç ana nedeni vardır: 1- Kabuk kalınlığının değişmesi 2- Litosferin termal genleşme veya büzülmesi 3- Yerel tektonik veya sedimenter yük nedeniyle litosferin bükülmesi Başlıca Basen Oluşum Modelleri KALDIRIM TEKTONİĞİ  Faults Types Normal Fault Reverse Fault Strike-slip Fault INVERSE FAULT (FIRST REVERSE LATER NORMAL MOVEMENT) JEOLOJİK TARİH BOYUNCA DENİZ SEVİYE DEĞİŞİMİ SİSMİK STRATİGRAFİ REFLEKSİYON TERMİNOLOJİSİ SİSMİK STRATİGRAFİ VE LST, TST, HST Hidrokarbon Kapanları (Traps) Hipotetik Bir Sedimenter Basende Yatay Olarak Devamlı Bir Rezervuarda HC Bulunması DÜNYADA YAYGIN KAPAN TİPLERİ Dünyadaki kapan tipleri istatistiksel oalrak aşağıdaki çizelgede verilmiştir. Ancak stratigrafik kapanların bulunma zorlukları ve henüz tespit edilmedikleri de bu çizelgenin değerlendirilmesi esnasında gözardı edilmemelidir. Petrolün göçerek son olarak yerleştiği yere kapan denir. En basit kapan aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi bir antiklinaldir. •Taşma noktası (spill point): Kapan içerisinde petrolün bulunabileceği en alt nokta •Kapanım (closure): Taşma düzlemi ile tepe noktası arasındaki düşey mesafe •Rezerv (pay): Kapan içerisinde üretim yapılan rezervuar •Toplam rezerv (gross pay): Rezervuarın tepe noktasından petrol-su dokanağına kadar olan rezerv •Net rezerv: Petrolün üretildiği seviyelerin toplam kalınlığı •Petrol-su dokanağı (OWC): Petrolün üretilebileceği en derin düzey •Petrol-su ve gaz-su dokanakları permeabilitesi yüksek rezervuarlarda keskin, permeabilitesi düşük ve yüksek kapilarite basıncına sahip rezervuarlarda ise geçişli olarak gelişir. •Akışkan dokanakları genellikle düzlemsel ve yatay, ancak bazen de eğimlidir. Petrol-su dokanağının eğimli olmasının çeşitli nedenleri vardır. Hidrodinamik akıntı petrol-su dokanağının tilt olmasına (bir yöne doğru eğim kazanmasına) neden olabilir. Kapana hidrokarbon yerleştikten sonra kapan tilt olur, ancak petrol-su dokanağı sabit kalır. Dokanağın yeniden yatay hale gelmesine dokanak altında oluşmuş bir çimentolanma veya herhangi bir permeabilite bariyeri engel olur. FAYLARLA İLGİLİ KAPANLAR •Tüm faylar kapan oluşturmaz. Fayın kapan oluşturması için geçirimsiz bir süreksizlik oluşturması gerekir. •Fayın atımı rezervuar kalınlığından az ise kapan oluşturması güçtür. •Kırılgan birimler içerisinde gelişen faylar kapan oluşturmayabilir. Plastik litolojilerde görülen faylar geçirimsiz olabilirler. •Taşlaşmamış kum ve şeyller içerisinde gelişen faylar geçirimsizdir. DOĞRULTU ATIMLI FAY KAPANLARI DİYAPİRİK KAPANLAR Harita Kesit A- Dom kapanı, B ve C- Fay kapanı, D ve F- Kama kapanı, EAntiklinal kapanı STRATİGRAFİK KAPANLAR Litolojik değişim ve diskordanslar nedeniyle oluşan kapanlardır. Yeraltında belirlenmeleri güçtür, fasiyes haritaları yardımıyla belirlenebilirler. Başlıcaları şunlardır: 1- Litolojik değişimle ilgili stratigrafik kapanlar •Çökelme kökenli •Kama tipi kapanlar •Kanal kapanları •Set adası kapanları •Resif kapanları •Diyajenetik kökenli 2- Diskordansla ilgili stratigrafik kapanlar •Diskordans üstü (Supradiskordans) kapanlar •Aşmalı (düzlemsel geometrili) kapanlar •Kanal veya gömülü vadi kapanları •Diskordans altı (Subdiskordans) kapanlar KAMALANMA TİPİ KAPAN DİSKORDANS ÜSTÜ KAPANLAR: KANAL veya GÖMÜLÜ VADİ KAPANLARI Diskordans düzlemi düzensiz ise bu düzensizlikler akarsu çökelleri veya sığ denizel kumlarla dolar ve üzeri geçirimsiz çökellerle dolarsa bu tip kapanlar gelişir. Adana havzası bu tipe iyi bir örnektir. DİSKORDANS ALTI KAPANLAR Diskordansların altındaki kayalar karbonat ise bunlar aşınma döneminde karstlaşır ve ikincil porozite açısından zenginleşirler. Diskordansın üstündeki birimler geçirimsiz ise bu tip kapanlar gelişir. Güneydoğu Anadoluda Mardin kireçtaşı bu tipte kapanlara sahiptir. BİRLEŞİK KAPANLAR Stratigrafik ve tektonik kapanların karışımı ile gelişen kapanlardır. Çok değişik şekillerde olabilir. Dünyadaki çoğu kapanlar bu tiptedir. SIKIŞMA TEKTONİĞİNE BAĞLI BİNDİRME YAPISI TUZ YAPILARINA BAĞLI GELİŞMİŞ FAYLANMALAR TUZ YAPISI VE GELİŞEN FAYLAMALAR AÇILMA TEKTONİĞİNE BAĞLI BÜYÜME (GROWTH) FAYLARI SIKIŞMA TEKTONİĞİNE BAĞLI BİNDİRME YAPISI SIKIŞMA TEKTONİĞİNE BAĞLI BİNDİRME YAPILARI GÜNCEL DELTA SİSTEMİ DELTA SİSTEMİ MODELİ VE LOG-SİSMİK CEVABI İLERLEYEN BİR DELTA SİSTEMİ Sismik dalga gidiş-geliş zamanı (msn) GÜNCEL DELTA SİSTEMİ IN-LINE TIME SLICE ESKİ BİR NEHİR SİSTEMİNİN 3B SİSMİK GÖRÜNTÜSÜ AÇILMA TEKTONİĞİNE BAĞLI NORMAL FAYLANMALAR AÇILMA TEKTONİĞİNE BAĞLI NORMAL VE OBLİK FAYLANMALAR SAĞ YÖNLÜ YANAL ATIMLI BİR FAY WRENCH TEKTONİK HAREKETİNE BAĞLI GELİŞMİŞ NEGATİF FLOWER YAPISI YANAL ATIMLI BİR FAY VE OLUŞTURDUĞU POZİTİF FLOWER YAPISI (sn) 0 G K 0 ORTA MARMARA ÇUKURLUĞU 1 1 ? 2 2 2.1 3 3 4 4 36 km ? 5 8.7 5 10 13 M.EREĞLİSİ DENİZ BAKIRKÖY TEKİRDAĞ KARTAL SENOZOYİK BİRİMLER KAF km DENİZİ MARMARA AD. SINIR FAYLARI UZAKLAŞAN / YAKLAŞAN BLOK DEPREM ODAĞI MARMARA MÜREFTE ARMUTLU Y.AD. İMRALI AD. KAPIDAĞ Y.AD. KARABİGA BANDIRMA MUDANYA 0 20 km (Tanış, 2003) (sn) 0 K G 0 TEKİRDAĞ ÇUKURLUĞU ORTA MARMARA ÇUKURLUĞU ? 1 2.3 2 4 2 ? 3 3 ? 4 44 km 9.8 5 5 10 22 M.EREĞLİSİ DENİZ BAKIRKÖY TEKİRDAĞ KARTAL SENOZOYİK BİRİMLER KAF km MARMARA MÜREFTE DENİZİ MARMARA AD. SINIR FAYLARI UZAKLAŞAN / YAKLAŞAN BLOK DEPREM ODAĞI 1 ARMUTLU Y.AD. İMRALI AD. KAPIDAĞ Y.AD. KARABİGA BANDIRMA MUDANYA 0 20 km (Tanış, 2003) B.ÇEKMECE M.EREĞLİSİ TEKİRDAĞ K.ÇEKMECE BAKIRKÖY KARTAL MÜREFTE YALOVA MARMARA AD. ARMUTLU Y.AD. KAPIDAĞ Y.AD. GEMLİK KARABİGA ERDEK MUDANYA BANDIRMA 0 4 8 km (Tanış, 2003 ) K.A.F. ANA FAY HATTI K.A.F. SINIR FAY HATTI NORMAL FAY (AKTİF ?) 2B SİSMİK HATLAR KIYI ŞERİDİ MAKSİMUM DÜŞEY ATIM M.EREĞLİSİ TEKİRDAĞ B.ÇEKMECE K.ÇEKMECE BAKIRKÖY KARTAL MÜREFTE MARMARA AD. ARMUTLU Y.AD. KAPIDAĞ Y.AD. GEMLİK ERDEK KARABİGA MUDANYA BANDIRMA 0 4 8 km K.A.F. ANA FAY HATTI K.A.F. SINIR FAY HATTI OLASI TEMEL (BASEMENT) SINIRI KIYI ŞERİDİ AÇILMA (RELEASING) ALANI SIKIŞMA (RESTRAINING) ALANI MARMARA DENİZİ KAF ZONU-BASEMENT FAY İLİŞKİSİ (Tanış, 2003) BİR ÇAMUR (MUD) VOLKANİZMASININ SİSMİK GÖRÜNTÜSÜ MAGMATİK BİR YAPININ SİSMİK GÖRÜNTÜSÜ (YORUMSAL ÇİZİMLER TEMSİLİDİR) RESİFAL BİR KARBONAT YIĞIŞIMIN SİSMİK GÖRÜNTÜSÜ KUYU-A SİSMİK VERİ SEVİYE -FAY YORUMU SİSMİK TWT HARİTALAMA KUYU-LOG VERİSİ YENİ KUYU ÖNERİSİ 2B Sismik Yorum Uygulaması (2D Seismic Interpretation Ptactice) 96 KAĞIT KESİTLE SİSMİK YORUM UYGULAMASI: • 8 ADET • 1 ADET • 1 ADET • 1 ADET 2B MIGRATION SİSMİK KESİT SONİK KUYU LOGU KUYU KOMPOZİT LOGU SİSMİK HAT- KUYU LOKASYON HARİTASI ADIM-1: KOMPOZİT LOG FORMASYON DOKANAK BİLGİLERİNİ SONİK KUYU LOGUNA İŞARETLENİR ADIM-2: FORMASYONLARA KARŞILIK GELEN ΔT(msn) DEĞERLERİNİ SONİK LOGDAN OKUNUR ADIM-3: SONİK DEĞERLENDİRME FORMUNA KUYU DERİNLİK-ZAMAN DEĞERLERİNİ GİRİLİR ADIM-4: FORMASYON HIZLARINI HESAPLAYARAK TWT DEĞERİNİ KULLANARAK SİSMİK KESİTE FORMASYON DOKANAKLARINI İŞARETLENİR ADIM-5: SİSMİK KESİT KESİŞMELERİNİ BELİRLEYEREK STATİK KAYMALARIN (SHIFT) OLUP OLMADIĞINI KONTROL EDİLİR ADIM-6: SİSMİK KESİTLERDE FAY YORUMU YAPILIR ADIM-7: BELİRLENEN HEDEF SEVİYE YORUMUNA (PICKING) ASIL (MASTER) KESİT ÜZERİNDEN BAŞLANIR ADIM-8: BİR KESİTTEN DİĞERİNE HEDEF SEVİYE HAT KESİŞME NOKTASINDAN TAŞINIR EĞER STATİK KAYMA VARSA, ASIL KESİT BAZ ALINACAK ŞEKİLDE DİĞER KESİTİN SIFIR ZAMAN ÇİZGİSİ KAYDIRILIR ADIM-9: TÜM SEVİYE VE FAY YORUM BİTİRİLİNCE, ÖNCE FAYLARIN YERLERİ VE ATIM ZAMAN DEĞERLERİ LOKASYON HARİTASINA DÖKÜLÜR. SONRA YORUMLANAN SEVİYENİN TWT DEĞERİ SIFIR DATUM SEVİYESİNDEN OKUNUR VE LOKASYON HARİTASINDA İLGİLİ İSTASYON NOKTASINA YAZILIR ADIM10: FAYLARIN KESİTTEN KESİTE YORUMLARI YAPILARAK AYNI FAYLAR BİRBİRLERİ İLE BAĞLANIR (FAY POLİGONU) ADIM11: SEVİYE ZAMAN DEĞERLERİ FAY POLİGONLARI DİKKATE ALINARAK KONTURLANIR ADIM12: YAPISAL KAPAN SÖZ KONUSU İSE, SİSMİK ZAMAN HARİTASINDA KONTUR DEĞERLERİNİN EN KÜÇÜK DEĞERLİ OLAN KAPANIMLARI, MUHTEMEL HİDROKARBON KAPANI OLARAK DEĞERLENDİRİLEREK KUYU YERLERİ BELİRLENİR ADIM13: FAYLI KAPAN OLMASI DURUMUNDA, FAYIN ATIMI DİKKATE ALINIR VE KONTURLARIN FAY POLİGONUNDA MUTLAKA KAPANMASI GÖZETLENİR ADIM14: STRATİGRAFİK BİR KAPAN SÖZ KONUSU İSE, JEOLOJİK PARAMETRELER (FASİYES, REZERVUAR GEOMETRİSİ, VB.) DİKKATE ALINARAK MUHTEMEL PROSPEKTLER ÖNERİLİR Doğrudan HC Tayini (Direct HC Definition) “Seismic Attributes are all the information obtained from seismic data, Either by direct measurement or by logical or experience based reasoning.” (Turhan TANER, 2000) TURHAN TANER HİDROKARBON ARAMACILIĞINDA SİSMİK NİTELİK (ATTRIBUTE) UYGULAYARAK REZERVUARIN VE İÇİNDEKİ MAYİNİN KARAKTERİNE, FİZİKSEL ÖZELLİKLERİNE YAKLAŞIMDA BULUNMAK REFLECTION HETEROGENITY SİSMİK BİLGİNİN YANSIMA HETEROJENLİĞİ ÖZELLİĞİ İLE LİTOLOJİDEKİ KUM/ŞEYL ORANININ BELİRLENMESİ INSTANTANEOUS AMPLİTUDE SİSMİK BİLGİNİN ANLIK GENLİK ÖZELLİĞİNİN DÜŞÜK FREKANSLI ANOMALİLERİN GÖRÜNTÜLENMESİ İLE GAZ’ A DOYGUN KUMLARIN BELİRLENMESİ INSTANTANEOUS FREQUENCY SİSMİK BİLGİNİN ANLIK FREKANS ANOMALİLERİN GÖRÜNTÜLENMESİ İLE HAZNEKAYA İÇİNDEKİ MAYİ, HC POTANSİYELİ, KUM/ŞEYL ORANININ BELİRLENMESİ INSTANTANEOUS PHASE SİSMİK BİLGİNİN ANLIK FAZ ÖZELLİĞİ SEKANS SINIRLARI, TABAKA KONTAKLARI VE YANAL DEVAMLILIĞININ ARTIRILMASINDA KULLANILIR COHERENCY ATTRIBUTE SİSMİK BİLGİNİN COHERENCY ÖZELLİĞİ TEKTONİK OLAYLARIN DAHA İYİ YORUMLANMASINDA VE HASSASİYETİN ARTIRILMASINDA KULLANILIR Seismic Migrated Section Seismic Apparent Polarity Attribute Section Seismic Average Frequency Attribute Section Seismic Instantaneous Frequency Attribute Section Seismic Phase Attribute Section Seismic Reflection Strenght Attribute Section 3D Coherency Attribute Section AVO anomalisi uygulaması. Soldaki sismik kesit mid angle stack, sağdaki kesit ise full stack kesitlerdir. Yorumlanmış iki horizon arasındaki veri için crossplot oluşturulmuştur. Anormal crossplot amplitude’leri crossplot’un alt kısmında toplanmıştır ve flat spot’u işaret etmektedirler. Eğer flat spot bir sıvı kontağı ise 120 ms’lik hidrokarbon kalınlığını işaret etmektedir GENLİĞİN AÇILIM İLE DEĞİŞİMİNİN GÖRÜNTÜLENMESİ (AVO) Flat spot BRIGHT SPOTS SİSMİK KESİTTE PARLAK NOKTA (BRIGHT SPOT) GÖRÜNTÜSÜ 1989 2009 difference 4 BOYUTLU SİSMİK (4-D SEISMIC IN TIME=YEARS) MEMLEKETİN HENÜZ MEÇHUL BULUNAN DİĞER SERVETLERİNİ JEOLOJİK BAKIMDAN BİRER BİRER TETKİK VAZİFESİNİ ... MADEN TETKİK VE ARAMA ENSTİTÜSÜNE VERDİK. ÇALIŞACAKLARDIR. MESUT SÜRPRİZLER TEMENNİ EDERİZ. (MTA Gn.Md. Binası_ANKARA) K. ATATÜRK ÖZGEÇMİŞ 1961 yılında Erzurum da doğdu. İlk-orta-lise eğitimini Erzincan ve Gümüşhane de tamamladı. 1986 yılında Karadeniz Teknik Üniversitesi Jeofizik Mühendisliğini bitirdikten sonra, 1986-87 yıllarında Zonguldak Türkiye Taşkömürü Kurumunda çalıştı. 1989 yılında TPAO ya girdi. 5 yıl Jeofizik Operasyonlar biriminde Güneydoğu, İç Anadolu ve Trakya da sismik veri toplama ekiplerinde çalıştı. 3 yıl kadar Veri İşlem biriminde görev yaptıktan sonraki yıllarında arama jeofizikçisi olarak, Güneydoğu, İç Anadolu (Tuz Gölü ve Çankırı-Çorum), Batı Karadeniz (kara ve deniz alanları), Marmara Denizi, Trakya, Isparta (Batı Toroslar), Batı Kazakistan, Libya, Irak projelerinde sismik yorumlama çalışmalarında bulundu. 2000 yılında A.Ü. Petrol Jeoloji dalında yüksek lisans eğitimini tamamladı. Saliha Nur ve Ali Kerem çocuklarıdır.