ULUSLARARASI BOYUTUYLA BİLGİ EDİNME HAKKI VE İTİRAZ MERCİLERİ T.C. BAŞBAKANLIK BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULU Başbakanlık Merkez Bina B-04 P.K. 06573 Bakanlıklar/ANKARA 1 ULUSLARARASI BOYUTUYLA BİLGİ EDİNME HAKKI VE İTİRAZ MERCİLERİ 2 BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULU YAYINLARI : 2 1. BASIM, OCAK 2015 BAŞBAKANLIK BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULU Başbakanlık Merkez Bina B-04 P.K. 06573 Bakanlıklar/ANKARA 3 ÖNSÖZ Bilindiği üzere ülkemiz, 2002 yılından itibaren kamuoyunda “Sessiz Devrim” olarak nitelendirilen demokratikleşme, insan haklarının korunması ve geliştirilmesi, iyi yönetişim ve yargı reformu gibi birçok temel alanda önemli adımlar atmıştır. Bu çerçevede bilgi edinme hakkı gerek insan hakları gerek iyi yönetişim açısından çok önemli bir demokratik reform olarak, 09.10.2003 tarih ve 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile getirilmiştir. Böylece mevzuatımızda ilk defa yasal güvence altına alınan bu önemli insan hakkı, 2010 Anayasa değişikliği ile anayasal güvenceye de kavuşturulmuştur. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu, yürürlük tarihinden bugüne kadar ülkemiz bürokrasisinde şeffaflık, hesap verebilirlik ve katılımcılık gibi çağdaş kamu yönetimi ilkelerinin güçlendirilmesi bakımından büyük faydalar sağlamıştır. Ayrıca dayanağını kadim medeniyetimizin üzerine inşa edildiği günümüzdeki hukuk devleti ve hukukun üstünlüğü kavramlarına karşılık gelen “adalet ilkesi” ve “insanı yaşat ki devlet yaşasın” yaklaşımından alan “insan odaklı devlet” anlayışının hayata geçirilmesine önemli katkı sağlamıştır. 4 Mukayeseli hukukta, bilgi edinme hakkının uygulanmasına ilişkin olarak farklı mekanizmalar öngörülmüştür. Bizim mevzuatımız da, kamu kurum ve kuruluşları bünyesinde bilgi edinme başvurularının cevaplandırılması amacıyla oluşturduğu bilgi edinme birimlerinin kararlarına karşı Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu adı altında (BEDK), idari bir itiraz mercii öngörmüştür. Bilgi Edinme Hakkı Kanunun yürürlüğe girdiği 24 Nisan 2004 tarihinden bu yana, BEDK kişilerin bilgi edinme hakkını etkin bir şekilde kullanabilmesi adına nihai idari itiraz mercii olarak, kanunun uygulanmasına ışık tutan çok sayıda bireysel ve ilkesel kararlar vermiştir. BEDK, bu önemli hakkın kamuoyunda yeterince tanınması ve kamu kurum ve kuruluşlarımızca kanunun amaç ve ruhu doğrultusunda uygulanabilmesi açısından 2015 yılı içerisinde yayın, çalıştay ve konferans gibi faaliyetlere ağırlık vermeyi amaçlamaktadır. Bu çerçevede ilk olarak, 2014 Aralık ayında “Bilgi Edinme Hakkı Mevzuatı” Türkçe ve İngilizce olarak, hem basılı hem elektronik ortamda ilgililerin faydalanmasına sunulmuştur. BEDK’ nın ikinci yayını olarak sunduğumuz “Uluslararası Boyutuyla Bilgi Edinme Hakkı ve İtiraz Mercileri” başlıklı bu 5 elektronik kitap ise, dünyadaki belli başlı örnekler üzerinden, ülkemiz ile başka ülke örneklerinin karşılaştırılmasına imkân vermeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın ilgililere yararlı olmasını diler, Çalışmayı hazırlayan Başbakanlık Uzmanı Canan Özyay’ı tebrik eder ve yoğun iş yükleri yanında benzer çalışmaları da üstlenen BEDK’da görevli tüm uzmanlarımıza da ayrıca teşekkür ederim. Dr. Ergin Ergül BEDK Başkanı 6 İÇİNDEKİLER GİRİŞ ................................................................................ 8 BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULU .................... 13 BİRİNCİ BÖLÜM BİLGİ EDİNME HAKKI: ULUSLARARASI ÖRNEKLER ......... 21 1. ALMANYA .................................................................. 22 2. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ ................................. 27 3. AVUSTRALYA ............................................................. 32 4. AZERBAYCAN ............................................................. 39 5. FRANSA ...................................................................... 47 6. GÜNEY AFRİKA CUMHURİYETİ .................................. 51 7. HİNDİSTAN................................................................. 55 8. İNGİLTERE .................................................................. 61 9. JAPONYA.................................................................... 67 10. KANADA ................................................................... 73 İKİNCİ BÖLÜM BAZI ÜLKELERİN İTİRAZ MERCİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ ..................................................... 83 SONUÇ ........................................................................... 92 KAYNAKÇA ..................................................................... 94 7 GİRİŞ Bilgi edinme hakkı, bireysel başvuruların yanı sıra, idarenin kendi inisiyatifiyle belli ve temel bilgileri yayımlamak suretiyle, idarenin iş ve eylemleri ile idarenin sahip olduğu her türlü bilgi ve belgeye, istisnalara girmediği sürece, kişilerin gerekçe göstermeksizin erişimine imkân sağlayan, temel bir insan hakkı olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan da anlaşılacağı üzere bilgi edinme hakkı, yalnızca bilgi ve belgenin başvuru yoluyla talep edilmesi ile onun erişime sunulması sürecinden ibaret değildir. Kamu kurum ve kuruluşlarının kendiliğinden, yani herhangi bir talebe konu olmaksızın bir takım bilgi ve belgeleri yayımlaması, yine bilgi edinme hakkının kapsamında görülen önemli bir husustur. Proaktif şekilde bilginin açıklanması olarak tanımlanan bu süreç, kamu kurum ve kuruluşlarının resmi gazete, diğer yayınlar, internet siteleri, radyo ve televizyon aracılığıyla bilgileri kamuoyunun erişimine 8 sunmasını ifade etmektedir.1 Bu açıdan tarihsel bağlamdaki ilk bilgi edinme hakkı kanunları, re’sen yayımlanması zorunlu bilgiler konusunda sınırlı hükümler içerirken; son yıllardaki eğilim, kamu kurumlarının kendi inisiyatifleri ile bilgilere erişim olanağı sağlamasına yöneliktir. Hatta bilgi edinme hakkının geleceğinin bu doğrultuda olacağı öngörülmektedir.2 Şeffaf, hesap verebilir ve açık bir yönetim anlayışına sahip olmak, hukuk ilkelerine bağlı demokratik bir devlet için gerekli ve vazgeçilmez bir koşuldur. Bu ilkeler uyarınca, devletin tesis edeceği işlemlerde, belli sınırlar içerisinde olmak kaydıyla bireylere, talep ettiği bilgi ve belgeler erişim imkânı sağlanmakta, böylelikle idarenin gizlilik esasının getirdiği rahatlıktan çıkarak, hukukun üstünlüğünü tahakkuk ettirme anlamında daha titiz davranması teminat altına alınmaktadır. Gizliliğin istisna, açıklığın ise kural olacağı böyle bir devlet anlayışı, kendi faaliyetleri hakkında vatandaşların rahatlıkla bilgi edinebilmesini sağlayacaktır. Bu bağlamda, bilgi edinme hakkının; demokratik ve şeffaf yönetim, hukukun 1 Helen Darbishire, “Proactive Transparency: The future of the right to information?,” World Bank Institute, Governance Working Paper Series, Mar 01, 2010, s.3, <http://wbi.worldbank.org/wbi/document/proactivetransparencythe-future-right-information> (1 Haziran 2011). 2 Helen Darbishire, a.g.e., s. 15. 9 üstünlüğü, eşitlik ve tarafsızlık ilkelerinin kamu yönetimlerince temin edilebilmesi, iyi yönetişim ve katılımcı demokrasi anlayışının sağlanması, devlete olan güvenin güçlendirilmesi, yönetimlerin demokratik yoldan denetlenmesi ve yolsuzlukla mücadelede, son derece önemli bir rol oynadığı açıktır. Temel hak ve özgürlüklerin üçüncü kuşağını oluşturan dayanışma hakları arasında yer aldığı kabul edilen bilgi edinme hakkı, ilk kez 1766 yılında İsveç’te yürürlüğe giren Basın Özgürlüğü Kanunu ile ortaya çıkmış, çağdaş anlamdaki yerini II. Dünya Savaşı sonrası dönemde demokratik, şeffaf ve açık yönetim anlayışının gelişmesi ile almış ve Soğuk Savaş döneminin sonra ermesinin ardından da Orta ve Doğu Avrupa ülkelerine yayılarak, günümüzde yaklaşık 100 ülkede uygulama alanı bulan bir hak haline gelmiştir. Küreselleşen dünya düzeninde bilgi edinme hakkının evrensel bir hak ve özgürlük olarak kabul edilmesi sürecinde, hakkın Türk idare sisteminde kullanımını düzenleyen 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ise, ancak 2003 yılında kabul edilebilmiş ve söz konusu Kanun, Resmi Gazete’nin 22/10/2003 tarihli ve 25269 sayılı nüshasında yayımlanmasından altı ay sonra, 24/04/2004 tarihinde yürürlüğe girebilmiştir. Özellikle Avrupa Birliği’ne uyum sürecinde, Türkiye’nin 21. yüzyıl 10 devlet yönetimi anlayışına ve iyi yönetim ilkelerine uygun olmak maksadıyla yürürlüğe soktuğu bilgi edinme hakkına ilişkin düzenleme ile Türkiye’de ilk defa, vatandaşların devletin elindeki bilgi ve belgelere erişimini düzenleyen genel nitelikte bir kanun, devlet hayatında yerini bulmuştur. Bu açıdan Kanunun uygulanmasında geride bırakılan on yıllık dönem içerisinde her yıl, kapsamda yer alan kurumlara, bir milyonu aşan sayıda bilgi edinme başvurusu yapılmıştır. Yine Bilgi Edinme Hakkı Kanunu ile ülkemizde bilgi edinme hakkının kullanılmasına ilişkin uyuşmazlıkları çözmek üzere, Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu (BEDK) oluşturulmuştur. Kurul, göreve başladığı tarihten günümüze kadar, bilgi edinme hakkının taşıdığı misyonunun bilincinde olarak, yasanın ötesinde demokratik uygulamalara imza atmıştır. Kurul, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nun uygulanmasında, bir yandan vatandaşların itiraz başvurularını kısa sürede karara bağlarken, diğer yandan da kanunun uygulanmasında tereddüde düşülen hususlarda kurum ve kuruluşlara görüş vermektedir. Ancak her ne kadar Bilgi Edinme Hakkı Kanunu, ulusal ve uluslararası literatür, yürürlükteki kanunlar, diğer ülkelerin bilgi edinme hakkı kanunları ve bu kanunların ortaya koyduğu modeller ile mekanizmalar taranarak ve 11 bunlar arasından Türk kamu yönetimine en uygun yeni bir model geliştirilerek hazırlanmış olsa da uygulamada aksaklıkların yaşanmadığını ileri sürmek mümkün değildir. Bir kısmı mevzuattan, bir kısmı ise uygulamadan kaynaklanan bu sorunların tespitinde, kuşkusuz ki diğer ülkelerin konu hakkındaki mevzuatları ile itiraz mercilerinin irdelenmesi büyük önem arz etmektedir. İşte bu noktada, diğer ülkelerin bilgi edinme mevzuatları ile bu ülkelerdeki itiraz mekanizmalarını inceleyerek ülkemizdeki eksiklikleri tespit etmek maksadıyla, bu çalışma yapılmıştır. Bu çerçevede, çalışmanın ilk bölümünde, BEDK’ya benzer görevler ifa eden itiraz mekanizmalarının bulunduğu on ülkenin bilgi edinme hakkı mevzuatları ve bu itiraz mekanizmaların çalışma usul ve esasları incelenecek; ikinci bölümde ise, bu ülke örneklerinin değerlendirmesi yapılacaktır. 12 TÜRKİYE’DE BİLGİ EDİNME HAKKI VE BİLGİ EDİNME DEĞERLENDİRME KURULU 4982 sayılı Kanun’un 14. maddesi uyarınca Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu, bilgi edinme başvurusuyla ilgili yapılacak itirazlar üzerine, verilen kararları incelemek ve kurum ve kuruluşlar için bilgi edinme hakkının kullanılmasına ilişkin olarak kararlar vermek üzere oluşturulmuştur. Bu açıdan Kurulun teşkilindeki temel maksat, bilgi edinme hakkının kullanılması için etkin bir denetim mekanizması oluşturmak ve idari yargının yükünü azaltmaktır. Kurul; birer üyesi Yargıtay ve Danıştay genel kurullarının kendi kurumları içinden önerecekleri ikişer aday, birer üyesi ceza hukuku, idare hukuku ve anayasa hukuku alanlarında profesör veya doçent unvanına sahip kişiler, bir üyesi Türkiye Barolar Birliğinin baro başkanı seçilme yeterliliğine sahip kişiler içinden göstereceği iki aday, iki üyesi en az genel müdür düzeyinde görev yapmakta olanlar ve bir üyesi de Adalet Bakanının önerisi üzerine bu Bakanlıkta idari görevlerde çalışan hâkimler arasından, Bakanlar Kurulu’nca seçilecek dokuz üyeden oluşmakta; Kurul Başkanı ise Kurul üyelerince kendi aralarından seçilmektedir. Kurul üyelerinin görev süreleri dört yıl olup, görev süresi sonunda üyelerin yeniden seçilmesi mümkündür. 13 Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulunun Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 4. maddesine göre, Kurulun görev ve yetkileri aşağıdaki şekildedir. a) Bilgi edinme başvurusuyla ilgili yapılacak itirazları karara bağlamak. b) Bilgi edinme hakkının kullanılmasına ilişkin görüş ve değerlendirme istemini içeren başvuruları karara bağlamak. c) Kurum ve kuruluşlar için bilgi edinme hakkının kullanılmasına ilişkin hususları düzenlemek. ç) Kurum ve kuruluşlarca, Kanunun 30 uncu maddesi uyarınca gönderilen raporları ve hazırlayacağı genel raporu her yıl Nisan ayı sonuna kadar Türkiye Büyük Millet Meclisine göndermek. d) Gerektiğinde belli işlerin gündeme alınmasına karar vermek. e) Bilgi edinme hakkına ilişkin yapılması gereken mevzuat değişikliklerini önermek. 4982 sayılı Kanun’un 14. maddesinde, Kurulun sekretarya hizmetlerinin Başbakanlık tarafından yerine getirileceği hüküm altına alınmıştır. Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulunun Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 5. maddesi ile de Kurula, sekretarya hizmetlerinin yürütülebilmesi için 14 Başbakanlık tarafından yeterince personel ve malî imkân sağlanacağı, Kurul tarafından sekretarya hizmetlerinin yürütülmesi sırasında ihtiyaç duyulan harcamaların Başbakanlık bütçesinde yer alan Kurul ödeneğinden karşılanacağı ve Kurul kararlarının ve yazışmalarının kaydı, muhafazası ve arşivlenmesinin, genel hükümlere uygun olarak Kurul Sekretaryası tarafından yerine getirileceği belirtilmiştir. Dolayısıyla, Kurulun ayrı bir tüzel kişiliği bulunmamaktadır. 4982 sayılı Kanun’un 13. maddesi gereğince, Kurula yapılan itiraz başvurularına ilişkin olarak kapsamda yer alan tüm kurum ve kuruluşlar, Kurulun istediği her türlü bilgi veya belgeyi, 15 iş günü içinde vermekle yükümlüdür. Kurulun ayrıca itiraz üzerine başvuru sahibi ile kurum veya kuruluşların, itiraz konusuyla ilgili yazılı veya şifahi görüşlerine başvurma, konuyla ilgili uzmanların görüşünü alma ve gerekli gördüğü diğer incelemelerde bulunma yetkisinin olduğu, Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmeliğin 26. maddesinde belirtilmiştir. Bunun yanı sıra, 4982 sayılı Kanun’un 14. maddesiyle Kurula, belirleyeceği konularda komisyonlar ve çalışma grupları kurabilme ve gerekli gördüğü takdirde, ilgili bakanlık ile diğer kurum ve kuruluşların ve sivil toplum örgütlerinin temsilcilerini, bilgi almak üzere toplantılarına katılmaya davet etme yetkisi tanınmıştır. 15 Bu yetkiye dayanarak Kurul, vereceği ara kararlar ile tereddüde düştüğü konularda, ilgili kurum ve kuruluş yetkililerinin Kurul toplantılarına katılımını sağlamakta ve vereceği nihai kararlarda, bu temsilcilerden edinilen bilgilerden istifade etmektedir. Ayrıca Kurul, 4982 sayılı Kanun’un 29. maddesi uyarınca, kurum ve kuruluşlara uyarı yapabilmekte ve bu kurum ve kuruluş yetkilileri hakkında disiplin işlemi başlatılmasını talep edebilmektedir. 4982 sayılı Kanun’un “İtiraz usulü” başlıklı 13. maddesine göre, bilgi edinme istemi reddedilen başvuru sahibi, yargı yoluna başvurmadan önce, kararın tebliğinden itibaren 15 gün içinde Kurula itiraz edebilir. Kurul, bu konudaki kararını 30 iş günü içinde vermekle yükümlüdür. Kurula yapılan itiraz, başvuru sahibinin idari yargıya başvurma süresini de durdurmaktadır. Bilgi Edinme Hakkı Kanununun Uygulanmasına İlişkin Esas ve Usuller Hakkında Yönetmeliğin aynı başlığı taşıyan 24. maddesinde ise, Kurula yapılacak itirazların yazılı olması gerektiği, kanuni süreler içinde, kurum ve kuruluşlar tarafından başvuru sahibine olumlu veya olumsuz herhangi bir cevap verilmemesi halinde başvurunun, 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanunu’nun 10. maddesi uyarınca 60 günün geçmesiyle reddedilmiş sayılacağı ve başvurusu zımnen reddedilmiş sayılan başvuru sahibinin, yargı yoluna başvurmadan önce, dava 16 açma süresinin başladığı tarihten itibaren 15 gün içinde Kurula yazılı olarak itiraz edebileceği belirtilmiştir. Dolayısıyla bu hükümden, bilgi edinme başvurusuna 60 gün içinde cevap alamayan başvuru sahiplerinin, bu 60 günlük süreden sonra başlayan 15 günlük süre içerisinde, Kurula itiraz haklarını kullanabilecekleri anlaşılmaktadır. Bu açıdan Kurula yapılacak itiraz başvurularında, süre açısından ikili bir uygulama söz konusudur. Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulunun Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 12 ve 13. maddelerinde, itirazların incelenmesine ilişkin usul ve esaslar belirlenmiştir. Buna göre “İtirazın usulden incelenmesi”, mezkur Yönetmeliğin 12. maddesi ile düzenlenmiştir. Usule ilişkin incelemede, öncelikle itiraz dilekçesinde bulunması gereken şartlar değerlendirilmektedir. Bu noktada itiraz dilekçesinde aranan şartların bulunmadığının tespiti halinde, Kurulun ara kararı ile bu eksiklik veya aykırılığın itiraz sahibince 15 günlük sürede giderilmesi gerektiği; aksi takdirde itirazın reddedileceği itiraz sahibine yazılı olarak bildirilmektedir. Yine itirazdan veya itiraz sonuçlanmadan önce yargı yoluna başvurulduğunun tespiti, itiraz başvurusunun işlemden kaldırılmasına neden olmakta ve durum itiraz sahibine yazılı olarak bildirilmektedir. Diğer taraftan aynı kişi tarafından, aynı maddi ve hukuki sebebe dayanılarak 17 yapılan ikinci itiraz, incelenmeksizin usul yönünden reddedilmektedir. “İtirazın esastan incelenmesi” ise, mezkûr Yönetmeliğin 13. maddesinde yer almaktadır. Buna göre, itiraz başvurusu, usulden incelendikten sonra herhangi bir eksiklik tespit edilmezse, itirazın esastan incelenmesine geçilmektedir. Yapılan inceleme sonucunda Kurul, itirazı haksız bulursa reddetmekte; haklı bulursa da kabul ederek, kararı uygulanmak üzere ilgili kurum ve kuruluşa göndermektedir. Dolayısıyla Kurul, bilgi ve belgelere doğrudan erişim sağlamamakta; söz konusu bilgi ve belgelerin ilgili kurum ve kuruluşlar tarafından erişime açılmasına karar vermektedir. Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulunun Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmeliğin 12. maddesi taraflara, Kurulun vermiş olduğu bir karara dayanak teşkil eden bilgi veya belgelerde herhangi bir eksiklik, sahtecilik ve benzeri bir durumu tespit etmeleri ya da esası etkileyecek yeni bir bilgi veya belgeye ulaşmaları durumunda, Kurula başvurarak, kararın yeniden gözden geçirilmesini talep etme imkân tanımaktadır. Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu’nun 2005 yılında faaliyete geçmesinden bu yana almış olduğu kararlar, aşağıdaki tabloda yer almaktadır. 18 19 Şekil 7- Ülkemizde Yapılan Bilgi Edinme Başvurularının Yıllara Göre Dağılımı 20 BİRİNCİ BÖLÜM BİLGİ EDİNME HAKKI: ULUSLARARASI ÖRNEKLER Adını Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi’nin ifade özgürlüğü hakkını tanımlayan 19. maddesinden alan “Article 19” adlı sivil oluşumun öncülüğünde gerçekleştirilen çalışmada, ülke mevzuatları ile uluslararası alanda yapılmış tüm çalışmalar taranmış ve netice itibariyle bilgi edinme hakkını düzenleyen mevzuatların dokuz ilkeyi bünyesinde barındırması gerektiği belirlenmiştir.3 Bunlardan ilki, bilgi edinme hakkını düzenleyen mevzuatın mutlaka en üst seviyede açıklık ilkesini benimsemesi gerektiğidir. İkincisi, kamu kurum ve kuruluşlarının, temel bazı bilgileri yayımlama yükümlülüğü altında olmasıdır. Üçüncüsü, kamu kurum ve kuruluşlarının etkin bir şekilde açık yönetim anlayışını teşvik etmeleridir. Dördüncüsü, istisnaların net ve dar bir 3 Toby Mendel, “The Public’s Right to Know - Principles on Freedom of Information Legislation, International Standards Series,” Article 19, Londra, 1999, s. 2-11, <http://www.article19.org/data/files/pdfs/standards/righttoknow.p df> 21 şekilde belirlenmesi gerektiği ile “zarar testi” ve “kamu yararı testi”ne tabi olmasıdır. Beşincisi, bilgi edinme başvurularının, hızlı ve tarafsız bir şekilde işlem görmesi ve reddedilen başvurular ile ilgili olarak bağımsız bir değerlendirme mekanizması olmasıdır. Altıncısı, bilgiye erişim ücretlerinin hakkı kısıtlayacak ve başvuru yapmaktan caydıracak şekilde belirlenmemesidir. Yedincisi, kamu kurum ve kuruluşlarının toplantılarının halka açık olmasıdır. Sekizincisi, en üst seviyede açıklık ilkesi ile çelişen mevzuat hükümlerinin ayıklanması ve değiştirilmesidir. Sonuncusu ise, ihbarcı ve şikâyetçilerin korunması ilkesidir. Bu ilkeler, aynı zamanda Birleşmiş Milletler ve Amerikan Devletleri Örgütü tarafından da benimsenmiştir.4 Diğer ülkelerin bilgi edinme hakkı mevzuatları irdelenmeye başlanmadan önce, bahsedilen bu ilkelerin göz önünde bulundurulmasında fayda bulunmaktadır. 1. ALMANYA Almanya’da bilgi edinme hakkını düzenleyen Federal Hükümet Bilgilerine Erişimi Düzenleme Kanunu (the Federal Act Governing Access to Information held by the Federal Government (Informationsfreiheitsgesetz)) ya da 4 Toby Mendel, a.g.m.”, Endorsements. 22 kısa adıyla Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu (the Freedom of Information Act), 5 Eylül 2005 tarihinde onaylanarak, 1 Ocak 2006 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Yürürlük tarihinden de anlaşılacağı üzere, bilgi edinme hakkının yasal düzenlemeler çerçevesinde kabul edilmesi, Almanya için oldukça geç kalınmış bir adımdır. Kanun, herkesin federal hükümet otoritelerinin kayıtlarında bulunan resmi bilgilere erişim hakkının olduğu ilkesi üzerine kurulmuştur. Kapsam: Kamu hukuku uyarınca idari hizmet yürüten federal kurum ve kuruluşlar ile kamu görevi yürüten gerçek ve tüzel kişiler kanunun kapsamındadır. Kurum ve kuruluşların yükümlükleri: Bu kurum ve kuruluşların, kayıtlarında yer alan bilgi ve belgelerin listesini hazırlayarak internet sitelerinde yayımlaması zorunludur. Bilgi edinme başvuruları: Başvurular, yazılı ve sözlü olarak yapılabilir. Kurum ve kuruluşların, söz konusu başvuruları bir ay içerisinde cevaplandırılması gerekir. Erişim ücreti: Erişime açılan bilgiler için İçişleri Bakanlığı’nın belirleyeceği tarifeye göre ücret talep edilebilir. 23 İstisnalar: Kanunda federal hükümetin kayıtlarında yer alan resmi bilgi ve belgelere erişimdeki istisnalar geniş yer tutmaktadır. Açıklanması halinde uluslararası ilişkilere, askeri çıkarlara ve Silahlı Kuvvetlerin diğer önemli güvenlik çıkarlarına, ulusal ve dış güvenlik çıkarlarına, finansal, rekabet ve düzenleyici otoritelerin denetim ve gözetim görevlerine, dış finansal denetim konularına, dış ticaret kaçakçılığını engellemek amacıyla alınan tedbirlere, adli, idari ve disiplin soruşturmaların yürütülmesine zarar verecek bilgiler; açıklanması kamu güvenliğini tehdit edecek bilgiler; uluslararası müzakerelerin gereken gizliliğine aykırı ve kamu otoriteleri arasındaki müzakerelere ilişkin bilgiler; diğer kanunlarda gizli ve sır olarak nitelendirilen bilgiler; diğer kamu kurumlarından geçici olarak elde edilen ve ilgili kurumun kayıtlarında sürekli yer almayacak bilgiler; açıklanması halinde ülkenin mali çıkarlarına veya sosyal güvenlik kurumlarının ekonomik çıkarlarına zarar verecek bilgiler; üçüncü kişilerden gizlilik kaydıyla temin edilen bilgiler ile istihbarat hizmetlerine, kurumlarına ve makamlarına ilişkin bilgiler açıklanamaz. Üçüncü kişilerle ilgili bilgilere, ancak söz konusu kişilerin izninin alınması veya talebe konu menfaatin üçüncü kişinin menfaatinden daha önemli olması hallerinde erişim sağlanabilir. Ayrıca fikri mülkiyetin korunması amacıyla, bu kapsamda yer alan bilgiler erişime açılamaz. Yine 24 ticari ve mesleki sırlara, yalnızca ilgili kişilerin yazılı rızası alınması koşuluyla erişim hakkı tanınabilir. İtiraz ve şikâyetler: Başvurularla ilgili itirazlar öncelikle bir üst makama, daha sonra da Federal Bilgi Edinme Özgürlüğü Komiserliği (the Federal Commissioner for Freedom of Information)’ne ya da mahkemelere yapılabilir.5 Federal Bilgi Edinme Özgürlüğü Komiserliği’nin görevleri Veri Koruma Federal Komiserliği (the Federal Commissioner for Data Protection) tarafından, 1990 tarihli Federal Veri Koruma Kanunu (the Federal Data Protection Act)’nun ilgili maddelerinde yer alan hükümler uyarınca yerine getirilir. Bu nedenle aslında Komiserliğin ismi, Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden sonra, Federal Veri Koruma ve Bilgi Edinme Komiserliği (Federal Commissioner for Data Protection and Freedom of Information) olarak değiştirilmiştir. Söz konusu kanuna göre Komiser, bilgi edinme hakkının kullanımı da dâhil olmak üzere yetkisi kapsamındaki konulara ilişkin itiraz ve şikâyetleri karara bağlamak, kanuna uygunluğu denetlemek, kanun ve uygulamanın 5 The Act Governing Access to Information held by the Federal Government (Freedom of Information Act), 2005, <http://www.bfdi.bund.de/cae/servlet/contentblob/412040/public ationFile/24681/TextIF G_EN.pdf> 25 iyileştirilmesi için tavsiyelerde bulunmak ve iki yılda bir Bundestag’a6 rapor sunmakla görevlidir. Komiser, Federal Hükümetin tavsiyesi üzerine Bundestag tarafından, basit oyçokluğu esasına göre seçilir ve Devlet Başkanı tarafından atanır ve yine Devlet Başkanı tarafından görevinden alınabilir. Komiser’in görev süresi beş yıldır ve aynı kişi en fazla iki kez Komiser olarak görev yapabilir. Komiser ücret elde edebileceği başka bir işte çalışamaz, ticari faaliyette bulunamaz, kar amaçlı işletmelerin yönetim ve denetim kurullarında görev alamaz veya başka bir devlet ya da yasama kurumunda görev yapamaz. Kanunda Komiser’in görevlerini yerine getirirken tamamen bağımsız olduğu belirtilmiş ancak Komiserliğin İçişleri Bakanlığı bünyesinde kurulması öngörülerek, Komiserlik İçişleri Bakanlığı’nın hiyerarşik denetimine tabi tutulmuştur. Dolayısıyla, Komiserliğin ayrı bir bütçesi ve personeli yoktur. Komiser, şikâyet üzerine ya da Bundestag ve ilgili komisyonlarının isteği üzerime harekete geçebilir. Kamu kurumları, Komisere ve Komiserlik çalışanlarına görevlerini ifa ederken yardımcı olmakla yükümlüdür. Bu kapsamda Komiser ve yardımcılarının soruları cevaplandırılmalı, tüm dokümanlar ve özellikle kaydedilmiş veriler ile kayıt 6 Bundestag, Alman parlamentosuna verilen addır. 26 programlarını incelemelerine imkân tanınmalı ve tüm resmi binalara girişine izin verilmelidir.7 2. AMERİKA BİRLEŞİK DEVLETLERİ Bilgi edinme hakkının Amerika Birleşik Devletleri’nde oldukça uzun bir tarihçesi vardır. Bazı eyaletler bilgi edinme özgürlüğünü, 19. yüzyıl gibi eski bir tarihte kabul etmiştir. Federal düzeyde bilgi edinme hakkına ilişkin ilk önemli yasal düzenleme ise, 1946 yılında Kongre’nin İdari Usul Kanunu (the Administrative Procedures Act)’nu onaylaması ile gerçekleştirilmiştir. Bilgi edinme hakkının günümüzdeki kullanımı ise, halen yürürlükte bulunan ve 1966 yılında kabul edilerek, 1967 yılında yürürlüğe giren Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu (the Freedom of Information Act) ile düzenlenmektedir.8 Kanuna göre, vatandaşlık ve uyruğuna bakılmaksızın herkes, federal hükümet kurumlarından bilgi alma hakkına sahiptir. Kapsam: İdari ve askeri kurumlardan, devlet tüzel kişilerinden, devlet iktisadi teşekküllerinden, kamu 7 The Federal Data Protection Act, 1990, <http://www.iuscomp.org/gla/statutes/BDSG.htm> 8 Jacqueline Klosek, The Right to Know: Your Guide to Using and Defending Freedom of Information Law in the United States, California: ABC-CLIO, LLC, 1972, s. 13-14. 27 hizmeti yürüten diğer kurumlardan ve özerkliğe sahip düzenleyici kurumlardan bilgi talep edilebilir. Ancak eyalet yönetimleri ve bunların şirketleri, mahkemeler, ABD Kongresi ile görevi yalnızca Başkan ve Başkan Yardımcısı’na danışmanlık yapmak ve yardımda bulunmakla sınırlı Beyaz Saray hizmet birimleri, kanunun kapsamı dışındadır. Kurum ve kuruluşların yükümlülükleri: Kanunda 2007 yılında gerçekleştirilen değişiklikler kapsamında, her kurumun, yönetici yardımcısı ya da dengi seviyedeki kıdemli bir görevliyi, Baş Bilgi Edinme Sorumlusu olarak tayin etmesi zorunlu tutulmuştur. Ayrıca tüm kurumların her yıl Şubat ayının başına kadar Adalet Bakanlığı’na kendilerine yapılan bilgi edinme başvurularına ilişkin yıllık bir rapor sunması zorunludur. Bu raporların yine uygun elektronik vasıtalarla kamuoyuna duyurulması gereklidir. Adalet Bakanlığı ise bu raporlardan yola çıkarak hazırladığı raporu, her yıl Nisan ayının başına kadar ilgili yasama komitelerine sunmak ve aynı zamanda elektronik vasıtalarla erişime hazır hale getirmek durumundadır.9 9 The Freedom of Information Act, 1966, <http://www.justice.gov/sites/default/files/oip/legacy/2014/07/23/ amended-foia-redlined-2010.pdf> 28 Kanun, proaktif olarak yayımlanması gereken belgelerin kapsamını oldukça geniş tutmuştur. Diğer taraftan, 1996 yılında Elektronik Bilgi Özgürlüğü Kanunu (the Electronic Freedom of Information Act) ile Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu’nda yapılan değişikliklerden sonra, kurumların “elektronik okuma odaları” hazırlayarak en çok talep edilen kayıtları, bu odalarda yayımlaması zorunlu kılınmıştır. Yine Adalet Bakanlığı (the Attorney General)’nın talimatı uyarınca, üç kez talep edilen kayıtların elektronik okuma odalarında bulundurulması şartı getirilmiştir.10 Bilgi edinme başvuruları: Yalnızca yazılı başvurular, işleme alınır. Başvurulara cevap verme süresi, 20 iş günüdür ve istisnai durumlarda bu süre, 10 iş günü daha uzatılabilir. Başvuru reddedilecekse, ret kararının gerekçeleri ve bu karara karşı itiraz yolu derhal başvuru sahibine bildirilmelidir. Kanun, ilgililik şartı koşmamıştır. Erişim ücreti: Başvuru yoluyla erişime açılan bilgiler için ücret talep edilebilir. Kanun uyarınca, başvuru ile erişime açılan belgeler için alınacak erişim ücreti, her kurumun kendisi tarafından çıkartılacak yönetmelik ile düzenlenir. Ancak kamu yararının söz konusu olduğu bilgiler, 10 David Banisar, “Freedom of Information around the World 2006 A Global Survey of Access to Government Information Laws,” Privacy International, 2006, s. 159. 29 hükümetin faaliyet veya etkinlikleri konusunda kamunun algısına katkıda bulunacağı ve esasen başvuru sahibinin ticari çıkarlarına hizmet etmeyeceği için ya erişim ücreti olmaksızın ya da belirlenen ücretten daha düşük bir ücret karşılığında başvuru sahibinin erişime açılır.11 Aslında kanun uyarınca yapılan başvurulara ilişkin erişim ücretleri; ticari amaçlı başvurular, eğitim kurumlarının başvuruları, ticari amaç gütmeyen bilim enstitülerinin başvuruları, basın temsilcilerinin başvuruları ve diğer tüm başvurular olarak beş gruba ayrılmaktadır.12 İstisnalar: Kanunun bilgiye erişimde getirdiği sınırlamalar dokuz başlıktan oluşmaktadır. Buna göre, ulusal güvenlik ve dış ilişkilerin menfaati için gizli tutulması gereken bilgiler, kurumların kurum içi uygulama ve personel kuralları, diğer kanunlarca gizli olarak nitelendirilen bilgiler, ticari sırlar ile gizli kalması kaydıyla üçüncü kişilerden elde edilen ticari ve mali bilgiler, kanun uyarınca idare ile davalı olan taraftan başkasına verilemeyecek olan kurum içi ve kurumlar arası yazışma ve evrak, özel hayatın gizliliği kapsamındaki bilgiler, adli ve idari soruşturmalara ilişkin bilgiler, mali kurumların işleyişi, düzenlenmesi ve denetlenmesine yönelik olarak hazırlanan inceleme, faaliyet ve durum raporları ile 11 The Freedom of Information Act, 1966. The US Department of State, “Information Access Guide”, <http://foia.state.gov/Request/Guide.aspx> 12 30 haritalar da dâhil olmak üzere petrol kuyularının jeolojik ve jeofizik bilgileri ve verileri, kanun uyarınca erişime açılamaz. İtiraz ve şikâyetler: Bilgi edinme başvurularıyla ilgili itiraz ve şikayetler, öncelikle kurumun en üst amirine yapılır. Amir, konu hakkındaki kararını 20 iş günü içinde başvuru sahibine bildirmek durumundadır. Amirin vereceği kararlara karşı da federal mahkemelere itiraz ve şikâyette bulunulabilir.13 Ayrıca 2007 yılında yürürlüğe giren ve kısaca Açıklığın Ulusal Devlette Ekinliği Artırması Kanunu (the Openness Promotes Effectiveness in our National Government Act (the OPEN Government Act)) olarak adlandırılabilecek kanun ile Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu’nda gerçekleştirilen değişikliklerin en önemlilerinden biri olarak, Milli Arşivler ve Evrak İdaresi (the National Archives and Records Administration) bünyesinde Devlet Bilgi Hizmetleri Ofisi (the Office of Government Information Services) kurulmuştur.14 Ofisin temel amacı ve görevi, başvuru sahipleri ile idari kurumlar arasındaki uyuşmazlıkların çözümünde, yargı yoluna alternatif bir yol oluşturarak, arabulucu olarak görev yapmak ve arabuluculuğun kâfi gelmediği 13 The Freedom of Information Act, 1966. The Office of Goverment Information Services, <https://ogis.archives.gov/about-ogis.htm> 14 31 durumlarda da tavsiye kararlar vermektir.15 Dolayısıyla Ofis, bilgi edinme başvurularına ilişkin itiraz ve şikâyetlerin değerlendirilmesi için yargı makamlarının paralelinde, bir arabulucu olarak görev yapması ve tavsiye niteliğinde kararlar oluşturması amacıyla kurulmuştur. Bu nedenle aslında Ofise, Federal Bilgi Edinme Özgürlüğü Ombudsmanı (the Federal FOIA Ombudsman) adı da verilmektedir.16 Kanunda ayrıca idari kurumların kanundan kaynaklanan politika ve usullerinin denetlenmesi, idari kurumların kanuna uygun davranmalarının gözetilmesi ve kanunun uygulanmasının geliştirilmesi amacıyla, Kongre ve Başkana önerilerde bulunulması da Ofisin görevleri arasında sayılmıştır.17 Bu açıdan Ofisin, başvuru sahipleri ve federal kurumlar arasındaki uyuşmazlıkları çözmek ve kanunun uygulanışının gözetimini yapmak olmak üzere iki temel görevi olduğu söylenebilir. 3. AVUSTRALYA Avustralya’da bilgi edinme hakkı, 1982 yılında yürürlüğe giren Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu (the Freedom of 15 The Freedom of Information Act, 1966. The Office of Government Information Services. 17 The Freedom of Information Act, 1966. 16 32 Information Act) ile düzenlenmiştir. Söz konusu kanun, bilgi edinme hakkının en detaylı olarak düzenlendiği kanunlardan biri olma özelliğini taşımaktadır. Kanun uyarınca herkes, istisnalar hariç olmak üzere Milletler Topluluğu organlarının kayıtlarında yer alan tüm bilgi ve belgelere erişim hakkına sahiptir. Kapsam: Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu’nun eki listede, kapsamda yer almayan kurum ve kişiler ile bunların hangi iş ve işlemlerine ilişkin bilgilerin kapsamda yer almadığı açıkça belirlenmiştir. Benzer şekilde, kanunda hangi kurumlar tarafından düzenlenen ve hangi kurumlara gönderilen bilgilerin, bilgi edinme başvurularına konu edilemeyeceği de ayrıntılı olarak düzenlenmiştir. Kurum ve kuruluşların yükümlülükleri: Kanunun kapsamında yer alan kurumlar, kurumun görevleri ve çalışma usullerinin yanı sıra, faaliyet bilgisi olarak adlandırılan, kurumun faaliyetlerini ifası sırasında kullanılan bilgileri de kapsayan bir dizi bilgiyi yayımlamak zorundadır. Bunun haricinde kurumlar, sahip oldukları diğer bilgileri de ihtiyari olarak yayımlayabilirler. Yayımlanan bu bilgiler doğru, güncellenmiş ve eksiksiz olmalıdır. 33 Bilgi edinme başvuruları: Kanun ilgililik şartı aramadığından, bilgi edinme başvuruları gerekçe gösterilmeksizin yapılabilir. Başvurular yazılı olmak zorundadır. Başvurunun yapıldığı kurumun en fazla 14 gün içerisinde başvuruyu aldığına yönelik olarak başvuru sahibini bilgilendirmesi, en fazla 30 gün içerisinde de başvuruya ilişkin verdiği kararı başvuru sahibine bildirmesi gerekir. Zorunlu hallerde cevap verme süresi, 30 güne kadar uzatılabilir. Bunlar haricinde sürenin uzatılabilmesi için, başvuru sahibinden yazılı izin alınması şarttır. Bu şekilde de süre, en fazla 30 gün daha uzatılabilir. Erişim ücreti: Kurum ve kuruluşlar talep konusu bilgi veya belgeleri erişime açacak ise, başvuru sahibinden erişimin gerektirdiği ücreti talep edilebilir.18 İstisnalar: Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu’nda sınırlamalar oldukça ayrıntılı bir şekilde, iki ana bölüm altında düzenlenmiştir. İlk bölüm, mutlak surette kapsam dışında bırakılan bilgi ve belgelere ilişkindir. İkinci bölüm ise, şartlı olarak kapsam dışında bırakılan bilgi ve belgelere yöneliktir. Söz konusu şartın gerçekleşip gerçekleşmemesi, kamu yararı testine bağlıdır. İlk türden 18 The Freedom of Information Act, 1982, <http://www.comlaw.gov.au/Details/C2011C00803> 34 sınırlamaya tabi olan belgeler kanunda; açıklanması halinde ülkenin milli güvenliğine, savunmasına ve uluslararası ilişkilerine zarar verecek nitelikte olan belgeler, Bakanlar Kurulu tutanakları, soruşturmanın güvenliği ile kamu güvenliğinin korunmasına ilişkin bilgi ve belgeler, başka bazı mevzuat düzenlemelerinde gizli olduğu belirtilen bilgi ve belgeler, Yürütme Konseyi belgeleri, kurum içi çalışma belgeleri, Milletler Topluluğu’nun mali ve mülkiyet çıkarlarını etkileyen belgeler, hukuk mesleği imtiyazına ilişkin belgeler, ulusal ekonomiyi etkileyen belgeler, ticari sırlar, açıklanması parlamentoya karşı bir suça ya da yargının işleyişini olumsuz yönde etkileme suçuna yol açacak belgeler ile şirketler ve menkul değerler mevzuatından kaynaklanan bazı belgeler olarak sayılmıştır.19 İkinci türden sınırlama ise, yapılan kamu yararına ilişkin değerlendirme sonrasında, Milletler Topluluğu ile diğer federe devletler arasındaki güven ve ilişkiye zarar verme ihtimali olan bilgileri, Milletler Topluluğu’nun mali ve mülkiyet çıkarlarını etkileyen belgeleri, kişilerin özel ve iş yaşamına zarar verecek türden bilgi ve belgeleri, devletin iç işleyişine ilişkin bilgi ve belgeleri ve Avustralya ekonomisine zarar verecek bilgi ve belgeleri içerir.20 Bu 19 20 Cemil Kaya, a.g.e., s.348-349. Guide to the Freedom of Information Act 1982, s.46-49, 35 grupta yer alan taleplerin değerlendirilmesinde, kamu yararı göz önünde bulundurulmalı ve zarar testi yapılmalıdır. Dolayısıyla talebe ilişkin bilgiler kanunun istisnaları kapsamında olsa bile, kamu yararının ağır bastığı hallerde erişime açılabilir. İtiraz ve şikâyetler: Başvurularla ilgili itiraz ve şikâyetler kurumun kendisine, Bilgi Komiserliği’ne, federal mahkemelere veya Milletler Topluluğu Ombudsmanı (the Commonwealth Ombudsman)’na yapılabilir. Kurumun kendisine yapılacak itirazlar, verilen kararın tebliğinden itibaren 30 gün içerisinde ve yazılı olarak gerçekleştirilmelidir. Bu süre, kurum tarafından Bilgi Komiseri’nden izin alınmak suretiyle uzatılabilir. Kurumun itiraza ilişkin kararını 30 gün içerisinde vermesi zorunludur. Kurumların bilgi edinme başvurularına ilişkin ilk derece kararlarına karşı 60 gün içerisinde ve bilgi edinme başvurusundan etkilenen üçüncü şahısların kurum içine yaptıkları itirazlara yönelik kurum kararlarına karşı da 30 gün içerisinde, yazılı olarak Bilgi Komiseri’ne müracaat edilebilir. Komiser gerekli görürse, bu süreleri uzatabilir.21 <http://www.oaic.gov.au/freedom-of-information/foiresources/freedom-of-information-guides/guide-to-the-freedom-ofinformation-act-1982> 21 The Freedom of Information Act, 1982. 36 Bilgi Komiseri, kurum ve kuruluşların ret gerekçesi ile bağlı olmayıp, konu hakkında kendisi gerekli araştırmayı yapabilir.22 Ayrıca herhangi bir şikâyetin Ombudsman tarafından daha iyi incelenebileceğini düşünüyorsa, şikâyeti Ombudsmana yönlendirebilir. Komiser’in yetkileri, ombudsmanınkiler gibi oldukça geniştir. Komiser incelemede kullanacağı usulü kendisi belirleyebilir, inceleme kapsamında herkesi incelemeye dâhil edebilir, herkesin bilgisine başvurabilir, her türlü incelemede bulunabilir, yazılı talimat verebilir, kişilerin yeminli ifadelerini alabilir ve kişileri sorgulayabilir, binalara girebilir ve gerekli gördüğü her türlü bilgi ve belgeyi gizli olsa dahi inceleyebilir. Kurumlar, Komiser’e yardımcı olma yükümlülüğü altındadır. Komiser, inceleme sonucu verdiği kararı taraflara tebliğ eder, aynı zamanda söz konusu kararı kamunun bilgisine sunmak amacıyla yayımlar. Komiserin kararları bağlayıcıdır ve söz konusu kararlara karşı, kararın tebliğinden itibaren 28 gün içerisinde federal mahkemeye itirazda bulunulabilir. Aslında Bilgi Komiserliği yeni bir uygulama olup, 2010 tarihinde yürürlüğe giren Avustralya Bilgi Komiserliği Kanunu (the Australian Information Commissioner Act) ile kurulmuştur. Bilgi Komiserliği Bürosu, bilgi görevlileri ile büronun idari personelinden oluşur. Buna göre Bilgi 22 Guide to the Freedom of Information Act, 1982, s. 55-56. 37 Komiseri, Bilgi Edinme Özgürlüğü Komiseri (the Freedom of Information Commissioner) ve Kişisel Gizlilik Komiseri (Commissioner) bilgi görevlileri olup, Bilgi Komiseri Büro’nun idari amiridir. Komiserler, Genel Vali tarafından atanır ve yine Genel Vali tarafından kötü yönetim ve ruhsal ve fiziksel yetersizlik gerekçeleriyle görevlerinden alınabilirler. Komiserlerin görev süreleri beş yılı geçmeyecek şekilde, atanmaları esnasında belirlenir.23 Görevleri haricinde, Bakanın izni olmaksızın ücret karşılığında başka bir işte çalışmaları yasaktır. Dolayısıyla Komiserlik, hem 1982 tarihli Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu’nun hem de 1988 tarihli Kişisel Gizlilik Kanunu’nun uygulanmasından sorumludur. Kanun, Bilgi Komiserine danışmanlık hizmeti vermek üzere bir de Bilgi Danışma Komitesi (the Information Advisory Committee) kurulmasını öngörmüştür. Söz konusu komite, Avustralya Bilgi Komiseri’nin başkanlığında, Bakanlıkların teklifi üzerine belirlenecek kıdemli üst düzey yöneticiler ile devlet çalışanı olmayan deneyimli ve yeterlilik koşullarına sahip insanlardan oluşmaktadır.24 Ofiste yaklaşık 100 personel çalışmaktadır. Üç ana göreve ait her bir başlık için üç bölüm bulunmaktadır. Bunlar, şikâyetleri ve itirazları ele alan ve soruşturmaları 23 The Freedom of Information Act, 1982. The Australian Information Commissioner Act, 2010, <http://www.comlaw.gov.au/Details/C2010A00052> 24 38 yürüten birim, kişisel gizlilik ve bilgi edinme hakkı konusunda farkındalık yaratma noktasında halkla ilişkiler faaliyetleri yürüten birim ve tavsiye, görüş ve önerileri değerlendirerek, ülkedeki bilgi yönetimi politikası hakkında çalışan birimdir.25 Ofisin 2011-2012 Yıllık Raporu26 incelendiğinde bir yıllık süreçte, toplam 21.317 telefon görüşmesine ve 2.822 yazılı dilekçeye cevap verildiği, 1357 kişisel gizlilik ile ilgili şikâyet ve 126 bilgi edinme hakkı şikâyetinin sonuçlandırıldığı, yine 456 değerlendirme başvurusuna cevap verildiği ve 37 kişisel gizlilik vakası ile ilgili soruşturma yapıldığı anlaşılmaktadır. Aynı dönem için faaliyetlerini izlerken 17 milyon Dolar civarında bütçe kullanıldığı 27 görülmektedir. 4. AZERBAYCAN 1995 tarihli Azerbaycan Anayasası’nın 50. maddesi uyarınca herkes, yasal olarak bilgi araştırma, alma, 25 Annual Report 2011-2012 of the Australian Information Commissioner, s.21, <http://www.oaic.gov.au/images/documents/about-us/corporateinformation/annual-reports/Annual-report-201112/OAIC_annual_report_2011-12.pdf> 26 Annual Report 2011-2012 of the Australian Information Commissioner, s.3. 27 The Office of the Australian Information Commissioner. 39 verme, üretme ve yayma hakkına sahiptir.28 Anayasanın 50. Maddesinde tanımlanan bilgi edinme hakkı ise, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu (the Law on the Right to Obtain Information), 30 Eylül 2005 tarihinde parlamento tarafından onaylanarak, 19 Aralık 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kanun uyarınca herkes, bilgi edinme hakkına sahiptir. Kapsam: Devlet makamları ve yerel idareler, kamu hizmeti yürüten tüzel kişiler, eğitim, sağlık, kültür ve sosyal alanlarda kanuni sözleşme ve anlaşmalara dayalı olarak faaliyette bulunan özel hukuk tüzel kişileri ve gerçek kişiler, ürünlerin üretim miktarı ve fiyatlandırılması ile bunlarda yapılacak değişikliklere ilişkin olarak piyasada başat güç durumunda bulunan, özel ve geniş imtiyazlara sahip veya doğal tekel niteliğindeki tüzel kişiler, bir kısmı ya da tamamı devlete ait olan veya devlet tarafından finanse edilen ticari amaç gütmeyen kurumlar ve devletin üye ya da katılımcı statüsünde bulunduğu meslek odaları, kanunun kapsamında yer alan kurumlardır. Kurum ve kuruluşların yükümlülükleri: Kanun uyarınca bu kurumların, bilgi edinme hakkının kullanılmasına 28 The Constitution of Azerbaijan, 1995, <http://www.constcourt.gov.az/en/download/legislation/constituti on_final_2009.pdf> 40 ilişkin konularla ilgilenecek bir personel görevlendirmeleri ya da ayrı bir bilgi edinme birimi kurmaları mecburidir. Ayrıca Ocak ve Temmuz aylarında olmak üzere yılda iki kez faaliyetlerine ilişkin bir rapor hazırlayarak, bilgi edinme başvurularına ilişkin itiraz mercii olarak görev yapan Bilgi Edinme Konularında Yetkili Kurum (the Authorized Agency on Information Matters)’a sunmak zorundadır. Yine kanunda uzun bir liste olarak belirtilen bilgileri internet sitelerinde yayımlamaları ya da diğer vasıtalarla kamuoyunun bilgisine sunmaları gerekir. Bilgi edinme başvuruları: Kanun kapsamındaki kurum ve kuruluşlara yapılacak başvurular, yazılı veya sözlü olabilir. Kişisel bilgilerin talep edilmesi durumunda, geçerli bir kimlik belgesinin ibrası ve talep gerekçelerinin açıklanması zorunludur. Benzer şekilde, kamu görevlilerinin kanuni görevlerini yerine getirmek amacıyla yaptıkları başvurularda da söz konusu gerekçelerin açıklanması gerekir. Bunlar dışındaki başvurularda, kanun ilgililik şartı aramadığından, talep gerekçesinin belirtilmesi zorunlu değildir. Başvuruların mümkün olan en kısa sürede ve en geç 7 iş günü içerisinde cevaplandırılması gerekir. Zorunlu hallerde, bu sürenin 7 iş günü daha uzatılması mümkündür. Ancak başvurunun önemini yitireceği acil durumlarda derhal, bunun mümkün olmaması durumunda ise en fazla 24 41 saat içerisinde cevaplandırılması zorunludur. Bir kişinin yaşamının, sağlığının veya özgürlüğünün tehdit altında olduğu hallerde de bu süre, (dini bayramlar ve hafta sonu hariç) en fazla 48 saattir. Erişim ücreti: Başvuruların ücretsiz olduğuna kanunda sıklıkla değinilmesine karşın, erişime açılan bilgiler için erişimin gerektirdiği maliyet başvuru sahibinden talep edilebilir. Fakat eksik ya da yanlış bilgi verilirse, düzeltilen bilgiler başvuru sahibine ücretsiz olarak verilir. Erişim ücretine ilişkin hususlar, her kurum tarafından Bilgi Edinme Konularında Yetkili Kurum ile mutabakata varılarak belirlenir. İstisnalar: Bilgi Edinme Hakkı Kanunu; devlet sırları, arşiv kayıtları, vatandaşların Vatandaş Başvurularının Değerlendirilmesi Kanunu (the Law On Examining the Citizen’s Appeals) uyarınca yaptıkları öneri, şikâyet ve talep başvuruları ile uluslararası anlaşmalarca erişimi sınırlandırılmış bilgileri kapsamaz. Erişim biçimine göre bilgiler, “halka açık bilgiler” ve “sınırlı erişime sahip bilgiler” olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır. Azerbaycan kanunlarınca herhangi bir sınırlandırılmaya tabi tutulmayan bilgiler, halka açık bilgilerdir. Kanun mucibince sınırlı erişime sahip bilgiler ise gizli bilgiler olup, bu kapsamda bireylerin, kişilerin, kurumların, kuruluşların, örgütlerin ve mülkiyetine bakılmaksızın 42 diğer tüzel kişilerin yasal haklarını korumak maksadıyla resmi, mesleki (doktor, avukat ve noter), ticari ve yargısal sırlar ile soruşturma sırları ve kişisel bilgiler, sınırlı erişime sahip gizli bilgiler olarak nitelendirilmektedir. Ayrıca “resmi kullanım amaçlı” olarak nitelendirilen bilgilerin erişimi de bir süre için sınırlandırılabilir. Bu açıdan, adli ve idari soruşturmalarda toplanan bilgiler, dava açılana ya da nihai karar verilene kadar; devlet politikasının oluşturulması, geliştirilmesi ve başarıyla tamamlanmasını engelleyecek bilgiler, ilgili karar verilene kadar; zamanında önce açıklanması halinde devlet otoritesince yürütülen mali denetimlerin etkinliğini tehlikeye düşürecek bilgiler, söz konusu denetim tamamlanıncaya kadar; zamanından önce açıklanması halinde devlet makamlarının istişare ve görüş usullerini ihlal edecek bilgiler, karar alınana kadar; zamanından önce açıklanması halinde devlet makamlarının ekonomi, para, kredi veya mali politikalarının uygulanmasına olumsuz etki yaratacak bilgiler, bu politikalara ilişkin belirli etkinlikler tamamlanana kadar; adaletin tecil etmesine engel olacak bilgiler, yargı kararı verilene kadar; diğer ülkelerden veya uluslararası kurumlardan alınan dokümanlar, dokümanın erişime açılması hususunda karşılıklı mutabakata varılana kadar; çevre güvenliğini tehdit eden veya 43 çevreye zarar veren bilgiler, etken nedenler ortadan kaldırılana kadar açıklanamaz. Ayrıca onaya sunulana kadarki süreçte mevzuat tasarıları ve üçüncü kişilere karşı kişisel gizlilik kapsamındaki bilgiler, resmi kullanım amaçlı bilgiler olarak değerlendirilebilir. Fakat resmi kullanım amaçlı bilgilere ilişkin taleplerde, zarar testi yapılmalı ve bilginin erişime açılmasının sağlayacağı kamu yararının bilginin saklanmasının sağlayacağı kamu yararından fazla olması durumunda, talep karşılanmalıdır. Kişisel bilgiler hariç olmak üzere bu bilgiler, en fazla 5 yıl süreyle resmi kullanım amaçlı olarak nitelendirilebilir. Kişisel bilgilerde ise zaman kıstası daha uzun olarak belirlenmiştir. Bunun yanı sıra, kanunda hangi bilgilerin resmi kullanım amaçlı olarak tasnif edilemeyeceği, uzun bir liste halinde sayılmıştır. İtiraz ve şikâyetler: Bilgi Edinme Hakkı Kanununa göre başvurulara ilişkin itiraz ve şikâyetler, bilgi komiserliği ya da ombudsman benzeri bir kurum olan Bilgi Edinme Konularında Yetkili Kurum’a ya da mahkemelere yapılabilir. Kurum, Bilgi Komiseri ve diğer personelden oluşur. Bilgi Komiseri, ilgili bakanın aday göstereceği üç kişi arasından parlamentoca seçilir. Komiserin siyasi faaliyette bulunması, herhangi bir siyasi partiyi temsil etmesi ya da hükümet dışı örgütlerde yönetici olarak görev yapması yasaktır. Görev süresi beş yıl olup, aynı kişi iki dönemden fazla Komiser olarak görev yapamaz. 44 Komiser re’sen veya şikâyet üzerine harekete geçebilir. Kanunda vatandaşların Komiser’e başvurma süresi belirtilmemiş ancak Komiser’in şikâyetlere ilişkin başvuruları 10 gün içerisinde karara bağlaması gerektiği ve zorunlu hallerde bu sürenin 10 gün daha uzatılabileceği belirtilmiştir. Komiser yürüteceği incelemeler kapsamında, ilgili kurumdan rapor, açıklama ve belge talep etme, resmi kullanım amaçlı olarak değerlendirilen belgeleri inceleme ve adli ve idari suç teşkil eden materyaller ile kanunun gereklerine aykırı görevi ihmal durumlarını, ilgili kurumun bir üst makamına ya da mahkemeye bildirme yetkilerine sahiptir. Komiser inceleme sonucunu başvuru sahibi, şikâyette bulunulan kurum ve söz konusu kurumun bir üst makamına bildirir. Bunun yanı sıra kararını, İnternet Bilgi Kaynağı üzerinden de yayımlar. Yapacağı inceleme sonucunda bilgi edinme hakkının ihlal edildiğine karar verirse, ihlal edilen bu hakkın tazminini talep edebilir. Ancak kararları tavsiye niteliğindedir ve dolayısıyla bağlayıcılığı yoktur. Kanun uyarınca şikâyette bulunulan kurumlara, Komiser’in kararlarına karşı dava açma hakkı bulunmaktadır.29 29 The Law on the Right to Obtain Information, 2005, <http://portal.unesco.org/ci/en/files/26135/12047260333Azerbaija n.pdf/Azerbaijan.pdf> 45 Her ne kadar Bilgi Edinme Hakkı Kanununu 2005 yılında yürürlüğe girdiğinde, bilgi edinme başvurularına yönelik itiraz ve şikâyetlerin çözülebilmesi için yargı yoluna alternatif bağımsız bir itiraz mekanizması olarak, yukarıdaki yetki, görev ve çalışma usullerine sahip olan Bilgi Edinme Konularında Yetkili Kurum’un kurulmasını ve Komiserin atanması için açık bir zaman kıstası öngörmüş olsa da, Komiser henüz seçilmemiştir ve Komiserin seçileceğine dair herhangi bir emare de bulunmamaktadır.30 Aslında Bilgi Edinme Hakkı Kanunu’nun devlet ve yerel yönetim kurumları ile bunların çalışanlarına yüklediği sorumlulukların yerine getirilmemesi hususunda, İnsan Hakları Komiseri (the Human Rights Commissioner (Ombudsman))’ne de şikâyette bulunulması da mümkündür. Fakat İnsan Hakları Komiseri’nin şikâyet üzerine yapabileceği incelemeler, bilgi edinme başvurularının kaydedilmesi, başvuruya cevap verilme süresi ve usulü, başvurunun reddediliş biçimi, bilgilerin kamuya açık hale getirilme zorunluluğuna uyulması ve internet bilgi veritabanın oluşturması ile sınırlıdır. 31 30 Article 19, “Azerbaijan: ARTICLE 19 Launches Report on the Right to Access to Information”, Press Release, 3 November 2009, s. 2, <http://www.refworld.org/docid/4af05bcc2.html> 31 The Constitutional Law on the Human Rights Commissioner (Ombudsman) of the Republic of Azerbaijan, <http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=en&menu=9> 46 5. FRANSA Bilgi edinme hakkının Fransa’daki tarihçesi, 1789 yılında ilan edilen Yurttaş Hakları Bildirgesi’ne kadar uzanmaktadır. Günümüzde ise bilgi edinme hakkı, 1978 tarihli İdari Kayıtlara Erişim Kanunu (the Law on Access to Administrative Documents) ile düzenlenmekte olup, söz konusu kanun ile herkese, kamu kurumlarının kayıtlarında yer alan idari kayıtlara erişim hakkı tanınmaktadır.32 Danıştay (Conseil d’État)’ın 2002 yılında vermiş olduğu iki kararında, idari kayıtlara erişim hakkının, vatandaşların temel haklarını kullanmaları amacıyla Anayasanın 34. maddesinin lafzı ve ruhuyla tanınan temel teminatlardan biri olduğunu hükmetmesiyle, bilgi edinme hakkının anayasal kaynağının söz konusu madde olduğu kabul edilmiştir.33 32 The Law on Access to Administrative Documents, 1978, <http://legislationline.org/documents/action/popup/id/7242> 33 Conseil d'Etat 9/10 ssr 13 décembre 2002 n°237203, <http://www.juricaf.org/arret/FRANCE-CONSEILDETAT-20021213237203>; Conseil d'Etat 7/5 ssr 29 avril 2002 n°228830; <http://legimobile.fr/fr/jp/a/ce/ad/2002/4/29/228830/> 47 Kapsam: 1978 tarihli İdari Kayıtlara Erişim Kanunu uyarınca merkezi yönetim makamları, yerel yönetim makamları, kamu kurumları ve kamu hizmeti yürüten özel hukuk veya kamu hukukuna tabi kurumlar, kayıtlarında yer alan her türlü bilgi ve belgeyi, erişime sunmakla yükümlüdür. Bilgi edinme başvuruları: Bilgi edinme başvuruları, yazılı ya da sözlü olarak yapılabilir. Başvurularda ilgililik şartı aranmamasına bağlı olarak, başvuru gerekçelerinin bildirilmesi zorunlu değildir. Kanun kapsamında yer alan kurumların, bir ay içerisinde başvurulara cevap vermesi gerekir. Zorunlu hallerde bu süre, bir ay daha uzatılabilir. Fakat ilk bir aylık dönem içerisinde kurum tarafından herhangi bir bildirim yapılamazsa, başvurunun zımnen reddedildiği kabul edilir. İstisnalar: Ancak parlamento işlemleri, yargı organları tarafından verilen görüşler, Sayıştay’ın Yargılamalar Kodu’nda bahsi geçen bazı belgeler, bölge hesap odalarının aynı Kodda bahsedilen belgeleri, Cumhuriyet Mediyatörü’ne yapılan şikâyetlerin soruşturulmasıyla ilgili belgeler, Kamu Sağlığı Kodu’nda öngörülen sağlık kurumlarının akreditasyon raporunun hazırlanmasına ilişkin belgeler, Sosyal Güvenlik Finansmanı Kanunu’nda 48 geçen sağlık kurumlarının denetim raporları, idari kayıt olarak nitelendirilemez.34 Ayrıca hükümet ve yürütme organlarının müzakerelerinin gizliliğine, milli savunmanın gizliliğine, dış politikanın yürütülmesine, devletin, kamunun ve bireylerin güvenliğine, para politikası ve kamu kredilerine, yetkili makam tarafından izin verilmediği sürece yargı organlarınca başlatılan süreçlerin doğru yürütülmesine ve bu süreçlerin hazırlık işlemlerine, vergi kaçakçılığı ve gümrük suçlarına karşı yetkili birimlerce yürütülen soruşturmalara zarar verecek idari kayıtlar, kanunlarca sır olarak nitelendirilen idari kayıtlar ve özel hayatın gizliliği kapsamındaki idari kayıtlar açıklanamaz. İtiraz ve şikâyetler: Bilgi edinme başvurularına ilişkin itirazlar, öncelikle İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu (La Commission d’Acces aux Documents Administratifs (CADA))’na yapılabilir. Komisyon’un kararlarına karşı da idari yargıya başvurulabilir. İdare mahkemeleri, altı ay içerisinde konuya ilişkin karar vermek zorundadır. İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu, somut olaylarda arabuluculuk yapabilir ve tavsiye niteliğinde kararlar verebilir. Bu açıdan Komisyon’un kararları bağlayıcı değildir ve yargı yoluna başvurulmadan önce tüketilmesi 34 Cemil Kaya, a.g.e., s.338. 49 zorunlu bir itiraz mekanizmasıdır.35 Komisyon, yalnızca itiraz başvurularını değil, genel olarak bilgi edinme hakkının uygulanmasına ilişkin sorunları da incelemeye yetkilidir.36 Ret cevabını alan başvuru sahibi ya da başvurusu zımnen reddedilen kişi, iki ay içinde Komisyon’a başvurmak zorundadır.37 İtiraz başvuruları, Komisyon tarafından bir ay içerisinde karara bağlamalıdır. Komisyon, iki ay içerisinde başvuruya cevap vermezse, başvuru reddedilmiş sayılır. Bu durumda, iki ay içinde idari mahkemeye gidilmelidir.38 Komisyon Danıştay, Yargıtay ve Sayıştay’dan birer üye, Ulusal Meclis ve Senato’dan birer üye, bir yerel yönetim meclisi üyesi, bir üniversitede görev yapmakta olan profesör ve Rekabet Konseyi, Fransız Arşivleri ve Kişisel Verileri Koruma Komisyonu’ndan üç kamu idarecisi olmak üzere, toplam 11 üyeden oluşur. Komisyon’a Danıştay üyesi başkanlık eder.39 Bu üyeler Başbakan tarafından kararname ile atanır.40 Ulusal Meclis Başkanı tarafından belirlenen milletvekili, Senato Başkanı tarafından belirlenen senatör ve yine Senato Başkanı 35 The Law on Access to Administrative Documents, 1978. The Law on Access to Administrative Documents, 1978. 37 La Commission d’Acces aux Documents Administratifs, <http://www.cada.fr/> 38 The Law on Access to Administrative Documents, 1978. 39 La Commission d’Acces aux Documents Administratifs. 40 Cemil Kaya, a.g.e., s. 344. 36 50 tarafından belirlenen mahalli idare temsilcisi kendi görev süreleri boyunca, diğer üyeler ise 3 yıllık bir dönem boyunca Komisyon’da görev yaparlar. Üyelerin yeniden seçilmesi mümkündür. Komisyon, faaliyetlerine ilişkin her yıl rapor hazırlayarak kamuya duyurur ve en sık yaşanan sorunları bu rapora yansıtır.41 Komisyon’un kendine has bir bütçesi yoktur, harcamaları Başbakanlık bütçesinden karşılanır.42 6. GÜNEY AFRİKA CUMHURİYETİ Bilgi edinme hakkı, Güney Afrika Cumhuriyeti’nde ilk kez 1996 tarihli Anayasa’da yer almıştır. Buna göre, Anayasanın 32. maddesinin 1. fıkrası ile herkes, devletin elinde bulunan her türlü bilgi ile başka kişilerce sahip olunan ve herhangi bir hakkın kullanılması ya da korunması için gerekli olan her türlü bilgiye erişme hakkına sahip kılınmıştır. Aynı maddenin 2. fıkrası ise, bu hakkın kullanımını etkin kılmak için ulusal bir yasanın düzenlenmesi gerekliliğini ortaya koymuştur.43 Anayasanın 32. maddesinin 2. fıkrası ile öngörülen Bilgiye Erişimin Teşviki Kanunu (the Promotion of Access 41 The Law on Access to Administrative Documents, 1978. Cemil Kaya, a.g.e., s. 344. 43 The Constitution of the Republic of South Africa, 1996, <http://www.info.gov.za/documents/constitution/1996/index.htm> 42 51 to Information Act) ise, 3 Şubat 2000 tarihinde onaylanarak, tüm maddeleriyle birlikte 15 Şubat 2002 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kapsam: Diğer ülkelerin bilgi edinme hakkına ilişkin düzenlemelerinden farklı olarak Güney Afrika Cumhuriyeti, Bilgiye Erişimin Teşviki Kanunu ile bir hakkın kullanılması ya da korunması için gerekli olması durumunda, vatandaşlara ve devlet kurumlarına özel kuruluşların kayıtlarında yer alan bilgi ve belgelere erişim hakkını tanımaktadır. Diğer bir ifadeyle kanun, hem kamu kurumlarının hem de özel kuruluşların sahip olduğu kayıtlara erişimi mümkün kılmaktadır. Bu açıdan Güney Afrika, özel kuruluşların kayıtlarını da bilgi edinme hakkının kapsamına dâhil eden tek ülke olarak, diğer ülkelerden oldukça öne çıkmaktadır. Kurum ve kuruluşların yükümlülükleri: Kanun uyarınca her kamu kurumunun bilgi edinme başvurularından sorumlu bir personel tayin etmesi ve telefon rehberinde bu bilgi edinme görevlisinin isim ve irtibat numaralarını bulundurulması gerekir. Yine tüm kamu kurumlarının ve özel kuruluşların, iletişim ve adres bilgilerini, re’sen erişime sunulan bilgilerin kategorilerini, bilgi edinme başvurularında izlenecek usulleri ve kurumun sahip olduğu bilgilerin kategorilerini içeren kılavuzları hazırlayarak yayımlaması ve belli aralıklarla güncellemesi 52 zorunludur. Ayrıca her kamu kurumunun kendisine yapılan bilgi edinme başvurularına ilişkin yıllık bir rapor düzenleyerek, Güney Afrika İnsan Hakları Komisyonu (the South Africa Human Rights Commission)’na sunması gerekir. Komisyon, bu raporları esas alarak hazırlayacağı yıllık raporu ise parlamentoya sunmaktadır. Bilgi edinme başvuruları: Bilgi edinme başvurularında ilgililik şartı aranmaz. Başvuruların esasen yazılı olarak yapılmasının zorunlu olmasıyla birlikte, okuma-yazma bilmeyen veya engelli kişilere sözlü başvuru yapabilme imkânı da bulunmaktadır. Bilgi edinme başvurularının 30 gün içerisinde cevaplandırılması kuraldır. Gerekli hallerde bu süre, 30 güne kadar uzatılabilir. Erişim ücreti: Başvurular ücretsizdi ancak kapsamda yer alan kurumlar, erişime olanak sağladıkları kayıtlar için ücret talep edebilir. İstisnalar: Özel hayatın gizliliği kapsamındaki bilgiler, ticari sırlar, gizli kalması kaydıyla elde edilen veya gizlilik yükümlülüğü getiren sözleşmelere ilişkin bilgiler, kişi ve mülk güvenliğinin korunmasına engel olacak bilgiler, adli ve idari soruşturmalara ilişkin bilgiler, milli savunma, ulusal güvenlik ve uluslararası ilişkilere zarar verecek bilgiler, ülkenin ekonomik çıkarları ve refahı ile kamu kurumlarının ticari faaliyetlerine halel getirecek kayıtlar, 53 üçüncü kişiler veya devlet kurumları tarafından yürütülen araştırmalara ilişkin kayıtlar, kurumların kanundan kaynaklı görev ve yetkilerini icraları esnasında kullanılan ve politika oluşturma veya karar alma süreçlerinde elde edilen görüş, tavsiye, öneri, rapor ve toplantı tutanakları gibi kurum içi düzenlemelere ilişkin kayıtlar, kanunda tanımlanan kısıtlamalar arasında yer almaktadır. Ancak bu istisna hükümlerinin çoğunun uygulanışında kamu yararı dikkate alınarak, zarar testinin yapılması gerekir. Bir başka deyişle istisna hükümleri, bilginin erişime açılmasının sağlayacağı kamu yararı ile bilginin saklanmasının sağlayacağı kamu yararı tespit edilmek suretiyle uygulanabilir. İtiraz ve şikâyetler: Bilgi edinme başvurularıyla ilgili itiraz ve şikâyetler, öncelikle 60 gün içinde kurumun kendisine, kurumun 30 gün içinde bu başvurulara yönelik vereceği kararlara karşı da, 30 gün içinde mahkemeye yapılabilir. Özel kuruluşların kararlarına karşı ise, doğrudan 12 aylık süre içerisinde yargıya başvurulabilir. Ayrıca itiraz ve şikâyetlerin Halkın Koruyucusu, yani Ombudsmana yapılması da mümkündür. Yaptırımlar: Kanun uyarınca, taleplere konu kayıtları değiştiren, tahrip eden, gizleyen ya da evrakta tahribat 54 yapan kişilere, iki yıla kadar hapis cezası veya para cezası verilebilir.44 7. HİNDİSTAN Hindistan’da devletin kayıtlarında yer alan bilgi ve belgelere erişimin Anayasa ile teminat altına alınan düşünce ve ifade özgürlüğünün önemli bir parçası olduğu Danıştay’ın 1975 gibi eski bir tarihli kararında kabul edilmesine karşın, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu (the Right to Information Act) ancak Ekim 2005 tarihinde yürürlüğe girebilmiştir.45 Bilgi edinme hakkı, Hindistan Anayasasında halen açıkça tanınmış bir hak statüsünde olmayıp, Anayasanın 19. maddesinde düşünce ve ifade hürriyeti kapsamında ifade edildiği kabul edilmektedir.46 Kapsam: Kanuna göre tüm Hindistan vatandaşları, Jammu and Kashmir eyaletleri hariç olmak üzere, tüm federal hükümet ve eyalet yönetimi kurum ve kuruluşlarından bilgi alma hakkına sahiptir. 44 The Promotion of Access to Information Act, 2000, <http://www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=68186> 45 David Banisar, a.g.e., s. 84. 46 The Constitution of India, 1949,<http://lawmin.nic.in/coi/coiason29july08.pdf > 55 Kurum ve kuruluşların yükümlülükleri: Kapsamda yer alan her kurum ve kuruluş, teşkilat biçimi, görev ve yetkileri, çalışanlarının görev ve sorumlulukları, karar alma sürecinde izlenilen usuller, faaliyet ilkeleri, kanuni düzenlemeler, kurallar, emirler ve kılavuzlar, sahip olunan bilgilerin kategorileri, çalışanların rehberi, çalışanların aldığı aylık ücretler, bütçe, bilgiye erişimde vatandaşlara sunulan imkânlar ve Bilgi Görevlilerinin isim ve bilgileri gibi bilgileri yayımlamak zorundadır. Ayrıca bilgi edinme başvurularıyla talep edilen bilgileri vatandaşların erişimine sunmak üzere, Merkezi Kamu Bilgileri Görevlileri (the Central Public Information Officers) ile Eyalet Kamu Bilgileri Görevlileri (the State Public Information Officers) atamalıdır. Yine her kurum ve kuruluş, Merkezi Bilgi Komisyonu (the Central Information Commission) ile Eyalet Bilgi Komisyonları (the State Information Commissions)’na sunulmak üzere yıllık bir rapor hazırlamak zorundadır. Komisyonlar da kurumların sunmuş oldukları bu raporları esas alarak, kendi faaliyetlerini de kapsayacak şekilde yıllık bir rapor hazırlar ve yasama organının ilgili meclislerine sunarlar. Bilgi edinme başvuruları: Başvurular yazılı veya sözlü olarak, ülkede kabul edilen resmi dillerden herhangi biriyle, söz konusu görevlilere yapılır. Başvuru sahipleri talep gerekçelerini başvurularında belirtmek zorunda değildir. Başvurular en kısa sürede ve en fazla 30 gün 56 içerisinde cevaplandırılır; ancak başvuruda yer alan talepler, kişinin yaşamını veya özgürlüğünü ilgilendiriyorsa, 48 saat içinde cevaplandırılmak durumundadır. Bu süre içerisinde ilgili kurumca herhangi bir cevap verilmezse, başvuru reddedilmiş sayılır. Erişim ücreti: Erişime açılan bilgi ve belgeler için erişim ücreti alınabilir. Ancak ilgili kurum yasal sürelere uymamış ise, talebe ilişkin bilgiler ücretsiz olarak erişime açılır. Ayrıca yoksulluk sınırının altında bulunan kişilerden erişim ücreti talep edilemez. İstisnalar: Açıklanması halinde ülkenin egemenliğine ve bütünlüğüne, ulusal güvenliğine, stratejik, bilimsel ve ekonomik çıkarlarına ve diğer ülkelerle ilişkilerine zarar verecek bilgiler ile suç işlenmesine yol açacak bilgiler, yayımlanması mahkemeler tarafından açıkça yasaklanmış bilgiler, açıklanması halinde parlamento ya da yasama dokunulmazlığının ihlaline neden olacak bilgiler, ticari sırlar ve fikir hakları kapsamındaki bilgiler, başka bir devletten gizlilik kaydıyla elde edilen bilgiler, kişilerin yaşamını veya güvenliğini tehlikeye sokacak ya da kanunların icrası veya güvenlik amaçlarıyla gizli kalması kaydıyla temin edilen bilgi kaynaklarının açığa çıkmasına neden olacak bilgiler, suçların soruşturulması, kovuşturulması ve suçluların yargılanmasına engel olacak bilgiler, özel hayatın gizliliği kapsamındaki bilgiler, 57 kararların alınmasından önceki sürece ilişkin kabine dokümanları ile 1923 tarihli Resmi Sırlar Kanunu (the Official Secrets Act, 1923) kapsamında yer alan bilgiler, kanunda düzenlenen başlıca bilgi edinme hakkının istisnalarıdır. Fakat bu istisnalar zarar testine tabidir ve dolayısıyla, bilginin erişime açılmasının sağlayacağı kamu yararının bilginin saklanmasının sağlayacağı kamu yararından fazla olması durumunda, talep edilen bilgiler erişime açılabilir. İtiraz ve şikâyetler: Başvurulara ilişkin itiraz ve şikâyetler, Merkezi Bilgi Komisyonu (the Central Information Commission) ile Eyalet Bilgi Komisyonlarına (the State Information Commissions) yapılabilir. Kanunda öngörülen süre içerisinde cevap alamayan başvuru sahipleri, bu sürenin bitiminden ve başvurusu reddedilen başvuru sahipleri de bu kararın tebliğinden itibaren 30 gün içerisinde söz konusu Komisyonlara başvurabilirler.47 Öncelikle kurumun kendisine başvurarak, kurumun cevabına karşı Komiserliklere başvurulabileceği gibi, doğrudan Komiserliklere de başvurulabilir.48 Merkezi Bilgi Komisyonu, Baş Bilgi Komiseri (the Chief Information Commissioner) ile sayıları onu geçmeyecek 47 The Freedom of Information Act, 2005, <http://righttoinformation.gov.in/webactrti.htm> 48 David Banisar, a.g.e., s. 85. 58 Merkezi Bilgi Komiserleri (the Central Information Commissioners)’nden oluşur. Komiserler, özel bir komisyonun tavsiyesi üzerine Devlet Başkanı tarafından atanır ve Baş Bilgi Komiseri, Komiserlik kurumunun başı olarak görev yapar. Komiserler hukuk, bilim ve teknoloji, sosyal hizmetler, gazetecilik ve habercilik, yöneticilik ve idarecilik alanlarında deneyim sahibi, halkın saygı duyduğu kişiler arasından seçilir. Merkezi ve eyalet yasama meclislerinin üyesi olamaz, karşılığında kazanç sağlayacakları başka bir işle uğraşamaz, başka bir meslek icra edemez veya siyasi partilerle bağlantılı işlerle ilgilenemezler. Görev süreleri beş yıl olup, altmış beş yaşlarını doldurana kadar görev yapabilirler. Tekrar seçilmeleri mümkün değildir. Devlet Başkanı’nın emri ile Yüksek Mahkeme tarafından kötü yönetim ve yetersizlik durumlarının tespit edilmesi üzerine görevden alınabilirler. Komisyon’un merkezi Delhi de olup, merkezi hükümetin onayı ile ülke genelinde temsilcilik de açabilme yetkisi vardır. Eyalet Bilgi Komisyonları da Eyalet Baş Bilgi Komiserleri (the State Chief Information Commissioners) ve sayıları onu geçmeyecek Eyalet Bilgi Komiserleri (the State Information Commissioners)’den meydana gelir. Komiserler, özel bir komisyonun tavsiyesi üzerine Eyalet Valisi tarafından atanır ve yine Valinin talimatı ile Yüksek Mahkeme tarafından kötü yönetim ve yetersizlik 59 durumlarına ilişkin yürütülen bir inceleme sonucunda, bu durumun tespiti üzerine görevden alınabilirler. Diğer özellikleri bakımından, Merkezi Bilgi Komiserlerine benzerler. Komisyonlar kişilerin katılımını sağlama, yazılı ve sözlü olarak yeminli ifade alma, herhangi bir kurum ya da mahkemeden resmi kayıtları talep etme, şahitleri sorguya çekme ve belgelerin teslimi için celp çıkarma gibi konularda, 1908 tarihli Hukuk Muhakemeleri Usulü Kanunu (the Code of Civil Procedure) uyarınca hukuk mahkemelerine tanınan yetkilere sahiptir. İtiraz başvuruları 30 gün içerisinde, sürenin uzatılması durumunda da en fazla 45 gün içerisinde karara bağlanmalıdır. Alınan kararlar, taraflara tebliğ edilir. Komisyonları kararları bağlayıcı niteliktedir. Komisyonlar bu kararlar ile tazminata ve para cezasına hükmedebilir ve kanunda öngörülen cezaların uygulanmasını sağlayabilir. Bilgi edinme taleplerine ilişkin yargıya itiraz hakkı bulunmasa da başvuru sahiplerinin haklarının ihlal edilmesi durumunda Yüksek Mahkeme veya Danıştay’a başvurabilme imkânı bulunmaktadır. 49 49 The Freedom of Information Act, 2005. 60 8. İNGİLTERE İngiltere’de Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu (the Freedom of Information Act), Kasım 2000 tarihinde onaylanmış ve Kanunun tüm hükümleri, Ocak 2005 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu ile kamu otoritelerinin kayıtlarında bulundurdukları veya kamu otoriteleri adına kayıtlarda bulundurulan bilgilere erişim hususunda herkese genel bir hak tanımıştır. Kapsam: Kanun kapsamında yer alan kurumlar, ayrıntılı bir şekilde kanunun ek cetvelinde düzenlenmiştir. Adalet Bakanlığı Devlet Sekreteri, kanunun kapsamda yer alan kurumların sayısını artırabilir ve erişime açılacak bilgi türlerinin kapsamını daraltabilir ya da genişletebilir. Kurum ve kuruluşların yükümlülükleri: Kapsamda yer alan her kurum, “yayım taslağı” adı verilen ve Bilgi Komiseri (the Information Commissioner) tarafından onaylanan, kurumun yayımlayacağı ya da yayımlama niyetinde bulunduğu bilgilerin sınıflarını, bu bilgilerin her birinin yayımlanma biçimlerini ve ücretli ya da ücretsiz olarak yayımlanacağını gösteren bir taslak hazırlamak, bu 61 taslak uyarınca bilgileri yayımlamak ve söz konusu taslağı belirli aralıklarla güncellemekle yükümlüdür.50 Bilgi edinme başvuruları: Yazılı olarak yapılabilen bilgi edinme başvurularının, kural olarak 20 iş gününde cevaplandırılması gerekir; ancak bu süre teste tabi istisnalarda, kamu yararının tespit edilebilmesi amacıyla gerekli hallerde 20 iş günü daha uzatılabilir. Başvurularda ilgililik şartı aranmaz.51 Erişim ücreti: Erişime açılan bilgiler için kurumlar, Adalet Bakanlığı Devlet Sekreteri’nin yayımladığı yönetmeliğe uygun olarak belirleyecekleri erişim ücretini başvuru sahiplerinden talep edilebilir. Belirlenen ücretin üç ay içerisinde yatırılması gerekir. Başvuru ile talep edilen bilgiler erişime açılmayacaksa, bu durum ve gerekçeleri ilk 20 iş günlük yasal süresi içerisinde başvuru sahibine yazılı olarak bildirilmelidir. Talep edilen bilgilerin kasten yok edilmesi, saklanması veya değiştirilmesi, kamu görevlileri açısından adli suç teşkil eder. Fakat söz 50 The Freedom of Information Act, 2000, <http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2000/36/contents> 51 Information Commissioner’s Office, “The Guide to Freedom of Information”, February 2014, s. 30, <http://ico.org.uk/for_organisations/freedom_of_information/~/m edia/documents/library/Freedom_of_Information/Detailed_speciali st_guides/guide_to_freedom_of_information.pdf> 62 konusu suç için hapis cezası değil, para cezası ile öngörülmüştür. İstisnalar: Başvuru sahiplerince başka yollarla erişilebilecek bilgiler, ileride yayımlanması planlanan bilgiler, güvenlik konuları üzerinde çalışan birimlerce sağlanan veya bu birimlerle ilgili bilgiler, ulusal güvenlik, milli savunma, uluslararası ilişkiler, Birleşik Krallık içerisindeki ilişkiler, ekonomi, kamu otoritelerince yürütülen soruşturmalar ve kovuşturmalar, kanun hükmünün uygulanması, mahkeme kayıtları, denetim faaliyetleri, parlamenter dokunulmazlık, devlet politikasının oluşturulması, kamusal faaliyetlerin etkili bir şekilde yürütülmesinin zarar görmesi, sağlık ve güvenlik, çevresel ve kişisel bilgiler, gizlilik çerçevesinde elde edilen bilgiler, avukat–müvekkil gizliliği kapsamındaki bilgiler, ticari çıkarlar ve bilginin açıklanmasının yasak olduğu haller, kanunda bilgi edinme hakkına ilişkin detaylı olarak düzenlenen istisna hükümleri başlıklarıdır. Aslında söz konusu istisna hükümlerini iki gruba ayırmak mümkündür. İlk grupta yer alan istisnalar, “mutlak istisna” olduğu için, bu kapsamdaki bilgi ve belgeler hiçbir surette erişime açılamaz. İkinci grupta bulunan “teste tabi istisnalar” da ise, bilginin paylaşılmasının sağlayacağı kamu yararıyla bilginin saklanmasının sağlayacağı kamu yararının hangisinin daha üstün ve 63 ağırlıklı olduğuna bakılmak zorundadır.52 Ayrıca mükerrer ve dayanaktan yoksun başvurular ile kurum ve kuruluşları rahatsız etmek maksadıyla, kötü niyetle yapılan başvurular işleme konulmaz. Yine bilginin karşılanması çok fazla zaman ve çok sayıda personelin görevlendirilmesini gerektiriyor ve başvurunun karşılanması, maliyet bakımından belli sınırları aşıyorsa, yine bu tarz başvurular reddedilebilir.53 İtiraz ve şikâyetler: Başvurularla ilgili itiraz ve şikâyetler öncelikle kurumun kendisine, verilen karar üzerine de Bilgi Komiserliği’ne yapılabilir.54 Aslında 1998 tarihli Veri Koruma Kanunu’nda öngörülen (the Data Protection Act) Veri Koruma Komiserliği (the Data Protection Commissioner) ve Veri Koruma Mahkemesi (the Data Protection Tribunal), Bilgi Komiserliği ve Bilgi Mahkemesi’ne dönüştürülmüştür. Bu nedenle, Komiserliğin teşkilatlanmasına ilişkin hükümler Veri Koruma Kanunu’nda yer almaktadır. Buna göre Komiser, beş yılı geçmeyecek bir süre için Kraliçe tarafından açık mektup (the Letters Patent) adı verilen bir belge ile atanır. Özel bir yararın olduğu durumlar haricinde, aynı kişi üç veya daha fazla kez Komiser olarak görev 52 The Freedom of Information Act, 2000 Information Commissioner’s Office, “The Guide to Freedom of Information”, s. 30. 54 The Freedom of Information Act, 2000. 53 64 yapamaz. Kraliçe tarafından re’sen veya Avam Kamarası ile Lordlar Kamarası’nın55 talebi üzerine görevinden alınabilir.56 Komiserlik, 1998 tarihli Veri Koruma Kanunu, 2000 tarihli Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu, 2003 tarihli Kişisel Gizlilik ve Elektronik Haberleşmeler Yönetmeliği (the Privacy and Electronic Communications Regulations) ve 2004 tarihli Çevresel Bilgi Yönetmeliği (the Environmental Information Act)’ni uygulamak ve denetlemekle yükümlüdür.57 Ayrıca Komiser her yıl Avam Kamarası ve Lordlar Kamarası’na ayrı ayrı faaliyet raporu sunmak zorundadır. Yine gerekli gördüğü konularda hazırlayacağı raporları, istediği zaman her iki yasama meclisine de sunabilir. Bilgi edinme hakkı açısından Komiserliğin sorumluluğu İngiltere, Galler, Kuzey İrlanda ve İskoçya’da kâin olup, Birleşik Krallık çapında faaliyet gösteren kamu otoriteleri ile sınırlıdır. Komisere başvurabilmek için mevzuatta yer alan idari şikâyet mekanizmalarının tüketilmiş olması gerekir.58 55 İngiltere’de parlamento çift meslise sahiptir. Parlamentonun alt kanadını Avam Kamarası, üst kanadını ise Lordlar Kamarası temsil eder. 56 The Data Protection Act, 1998, <http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1998/29/contents> 57 The Information Commissioner’s Office, <http://www.ico.gov.uk> 58 The Freedom of Information Act, 2000. 65 Bilgi Komiserliğine itiraz başvurusu geldiğinde Komiserlikte görevlendirilen personel ilgili kurum ile irtibata geçerek Komiserliğe gönderilmesi gereken bilgi ve belgeleri belirtir. Ayrıca kurumdan ayrıntılı açıklama da talep edebilir.59 Komiser’in kararlarında uygulanması gereken tedbirler, bunların uygulanacağı süre zarfı ve karara karşı itiraz hakkı bulunmalıdır. Bağımsız bir kamu otoritesi olan Bilgi Edinme Komiserliği’nin kararları bağlayıcı niteliktedir.60 Ancak para cezasına ya da tazminat ödenmesine hükmedemez. Bu açıdan yapılan incelemeler, kurumların kararlarının kanuna 61 uygunluğuyla sınırlıdır. Komiserin kararları 35 iş günü içerisinde yerine getirilmeli ya da 25 iş günü içerisinde Bilgi Mahkemesi’ne itirazda bulunulmalıdır. Bu itiraz hakkı, başvuru sahipleri açısından da geçerlidir.62 Komiser başvurulara ilişkin kararlarda doğrudan para cezasına hükmedemese de, kararlarının uygulanmaması para cezasına neden olabilir. Komiserin kararlarına karşı Bilgi Mahkemesi (the Information Tribunal)’ne ve söz 59 Information Commissioner’s Office, “The Guide to Freedom of Information”, s. 57. 60 The Freedom of Information Act, 2000. 61 Information Commissioner’s Office, “The Guide to Freedom of Information”, s. 54-55. 62 Information Commissioner’s Office, “The Guide to Freedom of Information”, s. 57. 66 konusu mahkemenin kararlarına karşı da Yüksek Mahkemelere başvurulabilir.63 Bilgi Komiserliğinin hali hazırda tüm ofislerinde çalışan toplam personel sayısı 388 olarak belirlenmiştir. Kurumun 2013-2014 dönemi için tahmini bütçesi, 20 milyon Sterlin’dir. Bilgi edinme hakkı ile ilgili 2012-2013 döneminde, toplam 4697 başvuru karara bağlanmıştır. Bilgi edinme hakkı, veri koruma, çevresel bilgiler gibi çok geniş alanda faaliyet göstermesi sebebiyle Bilgi Komiserliği’nin teşkilatlanması da daha detaylı ve profesyoneldir. Veri koruma ve bilgi edinme hakkı ile ilgili birimler ayrıştırılmıştır.64 9. JAPONYA Japonya’da bilgi edinme hakkı, Mayıs 1999 tarihinde kabul edilerek Nisan 2001 tarihinde yürürlüğe giren, İdari Organların Kayıtlarına Erişim Hakkında Kanun (the Law Concerning Access to Information Held by Administrative Organs) ile düzenlenmektedir. Kanuna göre herkes, idari organların yöneticilerinden, söz konusu idarenin sahip 63 64 The Freedom of Information Act, 2000. Information Commissioner’s Office. 67 olduğu idari kayıtların erişimine açılmasını talep etme hakkına sahiptir. Kapsam: Bakanlar Kurulu organları veya Bakanlar Kurulu’nun yetkisi dâhilindeki kanunla kurulmuş kurumlar, Bakanlar Kurulu Bürosu, İmparatorluk Ailesi Kurumu (the Imperial Household Agency), Bakanlar Kurulu Kuruluş Kanunu (the Cabinet Office Establishment Law), Merkezi Hükümet Teşkilat Kanunu (the National Government Organization Law) ve İmparatorluk Ailesi Kurumu Kanunu (the Imperial House-hold Agency Law)’nun ilgili maddeleri uyarınca kurulmuş organlar ile Sayıştay, kanun uyarınca bilgi vermekle yükümlüdür.65 Kamu şirketleri, İdari Organların Bilgilerine Erişim Hakkında Kanun’un kapsamında yer almamakla birlikte; söz konusu şirketlerin bilgi verme yükümlülüğü, Kasım 2001 tarihinde yürürlüğe giren Kamu Şirketlerinin Kayıtlarına Erişim Hakkında Kanun (Law Concerning Access to Information Held by Incorporated Administrative Agencies, Etc.) ile düzenlenmektedir. Kamu Şirketlerinin Kayıtlarına Erişim Hakkında Kanun 65 The Law Concerning Access to Information Held by Administrative Organs, 2001, <http://www.soumu.go.jp/main_sosiki/gyoukan/kanri/translation4. htm> 68 ekinde, kapsamda yer alan kuruluşlar ayrıntılı olarak listelenmiştir. 66 Bilgi edinme başvuruları: Yazılı olarak kurumun yöneticisine yapılması gereken bilgi edinme başvuruları, 30 gün içerisinde cevaplandırılmak zorundadır. Gerekli hallerde cevap verme süresi, başvuru sahibi yazılı olarak bilgilendirilmek şartıyla, 30 güne kadar uzatılabilir. Başvurularda talebin gerekçesi belirtilmek zorunda değildir. Erişim ücreti: Hem başvurular hem de erişime açılan belgeler, Bakanlar Kurulu Kararı ile belirlen ücrete tabidir.67 Bu doğrultuda başvuru ücreti, yazılı başvurular için 300 Yen (2,60 ABD Doları), elektronik ortamdaki başvurular için ise 200 Yen’dir. Erişim için fotokopi ücreti, sayfa başına 10 Yen (0,09 ABD Doları)‘dir. Başvuru sahibi, evrakın kopyasını istemiyor ve yalnızca evrakı incelemek istiyorsa, 100 sayfa için 100 Yen ödenmesi gerekmektedir.68 Ancak ekonomik koşullar ya da diğer 66 The Law Concerning Access to Information Held by Incorporated Administrative Agencies, Etc., 2001, <http://www.soumu.go.jp/main_sosiki/gyoukan/kanri/low0404_2.h tm> 67 The Law Concerning Access to Information Held by Administrative Organs, 2001. 68 Toby Mendel, a.g.e., s.71. 69 özel sebepler nedeniyle kurum yöneticisi, bu ücreti düşürebilir ya da ücret almayabilir. İstisnalar: Kanununda yer alan istisnalar altı genel kategoriden oluşmaktadır. Bunlar; özel hayatın gizliliği kapsamındaki kayıtlar, şirketlerin veya kişilerin haklarına, rekabet durumlarına veya diğer yasal menfaatlerine zarar verecek veya gizli kalması kaydıyla kamu kurumlarına sunulan şirket veya çalışanlarıyla ilgili kayıtlar, ulusal güvenlik veya uluslararası ilişkilere zarar verecek kayıtlar, adli soruşturma ve kovuşturmaların yürütülmesine engel olacak ve kamu güvenliğini tehlikeye sokacak nitelikteki kayıtlar, kurumların kendi içlerindeki veya kurumlar arasındaki görüşler, çalışmalar ve istişareler ile denetim raporları, sözleşmeler, araştırmalar, personel yönetimi ya da iş yatırımlarına ilişkin kayıtlar ve açıklanması halinde yanlış anlaşılmaya, haksız rekabete ve eşitsizliğe yol açacak türden kayıtlardır. Ancak kamu yararının gerektirdiği hallerde bu istisna hükümleri de uygulanmayarak, talep konusu bilgi ve belgeler erişime açılabilir.69 İtiraz ve şikâyetler: Başvurulara ilişkin itiraz ve şikâyetler, Bakanlar Kurulu’na bağlı Bilgilerin Erişime Açılması ve Kişisel Bilgilerin Korunmasını Değerlendirme 69 Toby Mendel, a.g.e, s. 73. 70 Kurulu (the Information Disclosure and Personal Information Protection Review Board)’na ya da bölge mahkemelerine yapılabilir. Ancak Kurula başvurulabilmesi için öncelikle kurumun en üst yöneticisine itiraz edilmiş olması gerekir.70 Aslında Kurul, Bilgi Açıklama Değerlendirme Kurulu adıyla kurulmuş, ancak 2003 yılında kabul edilerek 2005 yılında yürürlüğe giren Kişisel Bilgilerin Korunması Kanunu (the Act on the Protection of Personal Information) ile getirilen mevzuat değişiklileri çerçevesinde kurulun adı, Bilgilerin Erişime Açılması ve Kişisel Bilgilerin Korunmasını Değerlendirme Kurulu olarak değiştirilmiştir. Kurul, Bakanlar Kurulu’na bağlı olarak kurulmuş olmakla birlikte, bağımsız olarak nitelendirilmektedir. Kurul 15 üyeden oluşmakta olup, bunlardan en fazla beş üye tam zamanlı, diğerleri ise yarı zamanlı olarak görev yapabilir.71 Bu beş üye emekli bürokratlardan oluşmaktadır. Diğer on üye ise yarı zamanlı çalışmakta olup akademisyenlerden, avukatlardan ve sivil toplum kuruluşlarından seçilmektedir. Kurulun başkanı, emekli yüksek yargıçlar arasından belirlenmektedir.72 Üyeler, 70 The Law Concerning Access to Information Held by Administrative Organs, 2001. 71 The Law Concerning Access to Information Held by Administrative Organs, 2001. 72 Toby Mendel, a.g.e., s. 73. 71 her iki meclisin de onayıyla Başbakan tarafından üç yıllık bir dönem için atanır ve yine aynı görevlerinden alınabilirler. Görev süresi sona eren üyenin yeniden atanması mümkündür. Aynı zamanda Kurul üyelerinin siyasi partilere ya da benzeri başka siyasi oluşumlara üye olması veya siyasi hareketlerin içerisinde aktif olarak rol oynamaları yasaktır. Ayrıca tam zamanlı görev yapan üyeler, Başbakanın izni olmaksızın ücret karşılığında başka bir işte çalışamaz, ticari bir kurum işletemez veya kar amaçlı başka bir işle uğraşamaz. Kurula yapılan itirazlar, üç kişilik alt komisyonlarca değerlendirilir. Kurul, itiraza konu evrakı incelemek üzere ilgili kurumdan talep edebilir ve gerek görürse başvuru sahibi ve ilgili kurumdan yazılı görüş ve diğer bilgileri sunmasını ya da ilgili kişilerce bilirkişi raporu hazırlanmasını isteyebilir. Ayrıca gerekli diğer incelemelerde de bulunabilir. Kurul yaptığı inceleme sonucunda hazırladığı raporu, taraflara tebliğ eder ve aynı zamanda kamuya açık hale getirir. Kurulun vermiş olduğu kararlara karşı bölge mahkemelerine itiraz edilebilir.73 73 The Law Concerning Access to Information Held by Administrative Organs, 2001. 72 10. KANADA 1983 yılında yürürlüğe giren Bilgiye Erişim Kanunu (the Access to Information Act), Kanada vatandaşları ile Mülteci ve Göçmen Koruma Kanunu (the Immigration and Refugee Protection Act)’nun 2. maddesinin 1. fıkrası uyarınca ülkede sürekli ikamet eden yabancılara, federal hükümet kurumlarının kayıtlarında yer alan bilgilere erişim hakkını tanımaktadır. Konsey Valisi (Governor in Council), bilgi edinme hakkından yararlanabilecek olan bu kişilerin kapsamını genişletebilir.74 Bu çerçevede, 1989 yılında yapılan bir düzenleme ile Kanada’da bulunan bütün bireylere ve şirketlere de bu hak tanınmıştır.75 Kapsam: Kanunda, bilgi verme yükümlülüğü altında bulunan kurumlar, ayrıntılı bir liste halinde düzenlenerek, söz konusu kurumlar tek tek belirtilmiştir. Kurum ve kuruluşların yükümlülükleri: Kapsamda yer alan bu kurumların yöneticileri, başvuru sahiplerine gereken tüm yardımda bulunmak, başvurulara doğru ve eksiksiz cevap vermek ve bilgileri talep edilen formatta 74 The Access to Information Act, 1983, <http://laws-lois.justice.gc.ca/eng/acts/A-1/page-1.html> 75 Cemil Kaya, İdare Hukukunda Bilgi Edinme Hakkı, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2005, s.388-389. 73 yasal süresi içerisinde erişime sunmak zorundadır. Kanun, ayrıca bir yıldan az olmamak üzere belirlenen bir süre zarfında kurum ve kuruluşlara, belli bilgileri periyodik olarak yayımlama yükümlüğü getirmiştir. Bu kapsamda kurum ve kuruluşların organizasyon yapısı, görev ve yetkileri, her birimin görev ve fonksiyonları hakkındaki ayrıntılı bilgiler, sahip olunan bilgilerin sınıflandırılarak özetlenmiş halleri ve bilgi edinme başvurularını kurum adına kabul edecek birimin her türlü iletişim bilgisi, kendiliğinden yayımlanması gereken bilgiler arasındadır. Kurum ve kuruluşlar bu bilgileri, yılda en az iki kez güncellemelidir. Ayrıca bilgi edinme başvurularına yönelik yıllık bir rapor düzenleyerek, Bilgi Komiseri (the Information Commissioner)’ne sunmakla yükümlüdür. Bilgi edinme başvuruları: Bilgi edinme başvurularında talep gerekçesinin açıklanması zorunlu değildir. Yani kanun, ilgililik şartı koymamıştır. Yazılı olarak yapılabilen başvurular, kural olarak 30 gün içerisinde cevaplandırılmak durumundadır. Kanunda zorunlu hallerde bu sürenin “makul” bir çerçevede uzatılabileceği belirtilmiş, ancak belli bir zaman kıstası belirlenmemiş ve yalnızca sürenin 30 günden fazla uzatılması durumunda, başvuru sahibi haricinde Bilgi Komiseri’nin de durum hakkında bilgilendirilmesi gerektiği ifade edilmiştir. Söz konusu süre içerisinde talep edilen bilgilerin erişime 74 açılıp açılmayacağının başvuru sahibine yazılı olarak bildirilmesi gerekir. Aksi takdirde, ilgili kurumun talebi reddettiği kabul edilir. Erişim ücreti: Kanuna göre başvurular, yönetmelikle belirlenecek ve 25 Doları geçmeyecek bir ücrete tabi olup, başvuru sahibinden ayrıca erişim ücreti de talep edilebilecektir.76 Bu ücret, 2014 yılı için 5 Dolar olarak belirlenmiştir.77 İstisnalar: Gizlilik kaydıyla başka bir devletten, uluslararası örgütten, eyalet yönetimi, belediye yönetimi veya bölgesel yönetimden elde edilen kayıtlar, açıklanması halinde Hükümetin federal–eyalet işlerini yürütmesine, uluslararası ilişkilere, ulusal savunmaya, kişilerin güvenliğine, ülkenin ve bazı devlet kurumlarının ekonomik çıkarlarına zarar verecek kayıtlar, idari ve adli soruşturma ve kovuşturmalara ilişkin kayıtlar, Kişisel Gizliliğin Korunması Kanunu (the Privacy Act)’nda tanımlanan kişisel bilgiler, ticari sırlar ve üçüncü kişilerle ilgili diğer gizli bilgiler, gizli kalması kaydıyla sunulan mali, ticari, bilimsel ve teknik bilgiler ya da denetim süreçleriyle ilgili kayıtlar ve talep tarihinden itibaren 90 76 The Access to Information Act, 1983. The Goverrnment of Canada, <http://www.cic.gc.ca/english/department/atip/formimm5563.asp> 77 75 gün içerisinde ya da daha ileri bir tarihte yayımlanacak bilgiler, bilgi edinme hakkının kullanımına getirilen başlıca sınırlamalardandır. Ayrıca kanunda, Kanada’da bulunan bazı kamu kurumlarının belirli faaliyetlerine ilişkin bilgi veya belgeler, açıkça kapsam dışında bırakılmıştır. Sayıştay (the Auditor General of Canada), Resmi Diller Komiseri (the Commissioner of Official Languages for Canada), Bilgi Komiseri ve Kişisel Gizlilik Komiseri (the Privacy Commissioner)’nin yürütmüş olduğu tamamlanmamış soruşturma, denetim ve incelemelere ilişkin kayıtlar, buna örnek olarak gösterilebilir. Ancak bu sınırlamaların büyük çoğunluğu da kendi istisnalarına ve zarar testine tabidir. İtiraz ve şikâyetler: Başvurulara ilişkin itiraz ve şikâyetler, Bilgi Komiseri’ne yapılabilir. Bilgi Komiseri, Senato ve Temsilciler Meclisi’nin onayı ile Konsey Valisi tarafından yedi yıllık bir dönem için atanır ve seçildiği usule uygun olarak görevden alınabilir. Komiserin görev süresi bittikten sonra tekrar seçilmesi mümkündür. Komiser, görevi süresince başka hiçbir resmi ya da özel görev üstlenemez. Komiserin maaşı, Federal Mahkeme yargıcının maaşı ile aynı seviyededir. Konsey Valisi, Bilgi Komiseri’ne danışarak bir ya da daha fazla sayıda Bilgi Komiseri Yardımcısı tayin edebilir. Yardımcıların görev süresi ise, atandıktan itibaren beş yıldır. Yardımcıların da Komiser gibi yeniden atanması mümkün olup, görevleri 76 süresince başka işlerle uğraşması yasaktır. Bilgi Komiseri dâhil Komiserlikte çalışan herkesin, görevleri sırasında öğrendikleri gizli bilgileri açıklama yasağı bulunmaktadır. Komiser mali yılın bitiminden sonraki üç ay içerisinde, faaliyetlerini içeren bir rapor hazırlayarak parlamentoya sunmakla yükümlüdür. Ancak Bilgi Komiseri, istediği ve acil gördüğü konular ile ilgili olarak da raporlar hazırlayıp meclise sunabilir. Bilgi Komiseri dâhil ofiste çalışan hiçbir kimse, kanunda verilen görevleri yerine getirmeleri ile ilgili sözlü ya da yazılı açıklamalarından ve raporlarından ötürü soruşturulamaz. Bilgi edinme istemi kısmen ya da tamamen reddedilen başvuru sahiplerinin, kararın tebliğinden itibaren 60 gün içerisinde yazılı olarak Komisere müracaat etmesi gerekir. Komiserin çalışma usulleri ve yetkileri, ombudsmanınkilere oldukça benzerlik göstermektedir. İnceleme kapsamında izleyeceği usulleri kendisi tayin eder ve her incelemeyi gizlilikle yürütür. Komiser başvurulara ilişkin itirazları incelerken başvuru sahiplerine, ilgili kurum yetkililerine ve olayda üçüncü bir tarafın olması durumunda, belli koşullar altında üçüncü kişilere, makul bir temsil imkânı tanır. Herkesin makamında yazılı ya da sözlü olarak yeminli ifade vermesini isteyebilir, her türlü bilgi ve belgenin hazırlanmasını talep edebilir, kamu kurumlarının 77 binalarına girebilir, bu binalarda bulunan tüm kayıtları inceleyerek, örneklerini alabilir ve herkesle gizli görüşme yapabilir. Ayrıca başvuruya ilişkin her türlü bilgi ve belgeyi inceleme hakkına sahiptir. Yine faaliyet alanı ile ilgili bir konuda teknik yardım talebinde bulunabilir. Bu talebi karşılayan kişi ve kurumlara ödenecek ücreti, Hazine Kurulu belirler. İnceleme sonucunda Komiser, şikâyetin haklı olduğuna karar verirse, elde ettiği bulguları ve uygun gördüğü tavsiyeleri ilgili kuruma bildirir. Komiserin kararları tavsiye niteliğindedir ve bağlayıcılık yönü yoktur. Komiserin kararlarına karşı, kararın tebliğinden itibaren 45 gün içinde federal mahkemelerde dava açılabilir.78 Bilgi Komiserliği Ofisi’nin 2013-2014 yılı faaliyet dönemi tahmini bütçesi, 14.5 milyon Dolar civarındadır.79 Ofis, 2011-2012 yılında 1.465, 2012-2013 yılında 1.596 ve 2013-2014 yılında da 2.081 adet başvuru alarak, bu yıllarda sırasıyla 1.495, 1622 ve 1.789 adet itiraz başvurusunu karara bağlamıştır.80 78 The Access to Information Act, 1983. Office of the Information Commisioner of Canada, <http://www.oic-ci.gc.ca/eng/home-accueil.aspx> 80 Annual Report 2013-2014 of the Information Commissioner of Canada, <http://www.oic-ci.gc.ca/eng/rapport-annuel-annual-report_20132014_4.aspx> 79 78 Yaptırımlar: Kanun uyarınca talebe yönelik kayıtları tahrip eden, gizleyen veya değiştiren kamu görevlilerine, iki yılı geçmeyecek sürede hapis cezasının, para cezasının ya da her iki cezanın birlikte verilmesi mümkündür. 81 81 The Access to Information Act, 1983. 79 Ülke Almanya Anayasal dayanak İlgililik Şartı Kimler başvurabilir? Başvuru Şekli Cevap verme süresi İtiraz mercii -------------- Yok Herkes Yazılı veya sözlü 1 ay Öncelikle kurumun kendisine, daha sonra da Bilgi Edinme Özgürlüğü Federal Komiseri’ne ya da mahkemelere -------------- Yok Herkes Yazılı — 20 iş günü — Zorunlu hallerde 10 iş günü daha uzatılabilir. — Öncelikle kurumun en üst idarecisine, daha sonra federal mahkemelere — Devlet Bilgi Hizmetleri Ofisi -------------- Yok Herkes Yazılı — 30 gün — Zorunlu hallerde 30 daha uzatılabilir. — Kurumun kendisine — Bilgi Komiseri — Federal mahkemeler — Milletler Topluluğu Ombudsmanı Yok Herkes Yazılı veya sözlü — 7 iş günü — Zorunlu hallerde 7 iş günü daha uzatılabilir. — Acil durumlarda derhal, mümkün değilse en fazla 24 saat — Kişilerin yaşamı, sağlığı veya özgürlüğünün tehdit — Bilgi Edinme Konularında Yetkili Kurum — Mahkemeler Federal Hükümet Bilgilerine Erişimi Düzenleme Kanunu (2005) Amerika Birleşik Devletleri Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu (1966) Avustralya Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu (1982) Azerbaycan Bilgi Edinme Hakkı Kanunu (2005) Anayasasının 50. maddesi (Kişisel bilgi talepleri ve devlet memurlarının görevlerine ilişkin başvuruları hariç) 80 altında olduğu hallerde en fazla 48 saat Fransa Anayasanın 34. maddesi Yok Herkes Yazılı veya sözlü — 1 ay — Zorunlu hallerde 1 ay daha uzatılabilir. Öncelikle İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu, daha sonra idare mahkemeleri Anayasanın 32. maddesinin 1. fıkrası Yok Herkes Yazılı veya belirli koşullar altında sözlü — 30 gün — Zorunlu hallerde 30 daha uzatılabilir. — Kamu kurumlarına yapılan başvurularda öncelikle kuruma, sonrasında mahkemelere — Özel kurumlara yapılan başvurularda doğrudan mahkemelere — Halkın Koruyucusu -------------Anayasanın Bilgi Edinme Hakkı Kanunu 19. maddesi (2005) Yok Vatandaşlar Yazılı veya sözlü — 30 gün — Talepler, kişinin yaşamını veya özgürlüğünü ilgilendiriyorsa, 48 saat içerisinde — Kurumun kendisine — Merkezi Bilgi Komisyonu ve Eyalet Bilgi Komisyonları İngiltere -------------- Yok Herkes Yazılı — 20 iş günü — Zorunlu hallerde 20 iş günü daha uzatılabilir. Öncelikle kurumun kendisine, daha sonra Bilgi Komiserliği’ne -------------- Yok Herkes Yazılı — 30 gün — Zorunlu hallerde 30 gün daha uzatılabilir. — Öncelikle kurumun kendisine, daha sonra Bilgilerin Erişime Açılması ve İdari Kayıtlara Erişim Kanunu (1978) Güney Afrika Cumhuriyeti Bilgiye Erişimin Teşviki Kanunu (2000) Hindistan Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu (2000) Japonya İdari Organların 81 Kayıtlarına Erişim Hakkında Kanun (2001) Kanada Bilgiye Erişim Kanunu (1983) Kişisel Bilgilerin Korunmasını Değerlendirme Kurulu’na — Bölge mahkemeleri -------------- Yok Vatandaşlar ve ülkede sürekli ikamet eden yabancılar Yazılı — 30 gün — Zorunlu hallerde süre “makul” bir çerçevede uzatılabilir. — Bilgi Komiserliği 82 İKİNCİ BÖLÜM BAZI ÜLKELERİN İTİRAZ MERCİLERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ Diğer ülkelerde başvurularla ilgili itiraz ve şikâyetler, bağımsız itiraz mercilerinin olması durumunda, bu mercilere; ayrı bir itiraz merciinin olmadığı ülkelerde ise, kurum içine, bir üst makama, ombudsmana ya da mahkemelere yapılabilmektedir. Bu ülkeler arasında, Almanya’da Federal Veri Koruma ve Bilgi Edinme Komiserliği, Amerika’da Devlet Bilgi Hizmetleri Ofisi, Avustralya’da Bilgi Komiserliği, Azerbaycan’da Bilgi Edinme Konularında Yetkili Kurum, Fransa’da İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu, Hindistan’da Merkezi Bilgi Komisyonu ve Eyalet Bilgi Komisyonları, İngiltere’de Bilgi Komiserliği, Japonya’da Bilgilerin Erişime Açılması ve Kişisel Bilgilerin Korunmasını Değerlendirme Kurulu ve Kanada’da da Bilgi Komiserliği, ülkemizdeki BEDK’ya benzer faaliyetler yürütmektedir. Arnavutluk, Avustralya, Danimarka, Ermenistan, Güney Afrika Cumhuriyeti, İsveç, Kırgızistan, Pakistan, Peru, Polonya, Ukrayna, Yeni 83 Zelanda ve Yunanistan’da ise ombudsmana başvuru imkânı bulunmaktadır. Yine Almanya, Amerika, Arnavutluk, Avustralya, Güney Afrika Cumhuriyeti (yalnızca kamu kurumlarına yapılan başvurularda), Hindistan, Hollanda, İngiltere, İsveç, Japonya, Kırgızistan, Pakistan, Polonya, Rusya, Ukrayna ve Yunanistan’da, ülkemizde var olmayan bir itiraz mekanizması olarak, kurum içine itirazda bulunulması mümkündür. Böylelikle, başvurulara ilişkin uyuşmazlıklar, öncelikle kendisine başvuruda bulunulan kurum ile çözülmeye çalışılmakta, uzlaşı sağlanamadığı durumlarda ise diğer itiraz yollarına başvurulabilmektedir. Bu ülkelerin bir kısmında kurum içi itiraz, diğer itiraz yollarının kullanılabilmesi için tüketilmesi gereken zorunlu bir idari yol iken, kalan kısmında da başvuru sahibinin isteğine bağlı olarak kullanılabilmektedir. Genel yargı yoluna başvurabilme imkânı ise, zaten hemen hemen her ülkede karşılaşılabilen bir itiraz yoludur. Öncelikle ülke örneklerine baktığımız zaman, Fransa, Hindistan ve Japonya’da, ülkemizdeki gibi kurul şeklinde yapılanmanın olduğu; Almanya, Avustralya, Azerbaycan, Kanada ve İngiltere’de ise Bilgi Komiserliği şeklinde örgütlenmenin olduğu görülmektedir. Aslında dünya genelinde her iki tipteki yapıyla da sıklıkla karşılaşılmaktadır. Amerika’daki yapılanma ise farklılık göstermekte olup, Devlet Bilgi Hizmetleri Ofisi, Milli 84 Arşivler ve Evrak İdaresi bünyesinde teşkilatlandırılmıştır. Ancak son yıllarda eğilimin, ombudsman benzeri bir kurum olan Bilgi Komiserliği şeklinde teşkilatlanmadan yana olduğu analiz edilmektedir. Fakat Bilgi Komiserliğini oluşturan ülkelerde çoğunlukla Komiserliğin aldığı kararlar, ombudsmandan farklı olarak, kurum ve kuruluşlar için bağlayıcıdır. Bu çerçevede, ülke örneklerine bakıldığında, kimi kurumsal yapıların aldığı kararların, kurum ve kuruluşlar açısından bağlayıcı olduğunu, kimilerinin ise danışma ve tavsiye niteliğinde olduğunu görmekteyiz. Bu kapsamda, Almanya, Avustralya ve İngiltere’de kurulan Bilgi Komiserliklerin ile Hindistan’da Merkezi Bilgi Komisyonu ve Eyalet Bilgi Komisyonları ve Japonya’da Bilgilerin Erişime Açılması ve Kişisel Bilgilerin Korunmasını Değerlendirme Kurulu’nun aldığı kararlar kurumlar için bağlayıcı nitelikte iken; Amerika’da Devlet Bilgi Hizmetleri Ofisi, Kanada’da Bilgi Komiserliği, Azerbaycan’da Bilgi Edinme Konularında Yetkili Kurum, Fransa’da İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu’nun aldığı kararlar tavsiye niteliğindedir. Ayrıca Azerbaycan hariç diğer ülkelerde bu türden yapıların aldığı kararlar, yargı denetimine tabi olmaktadır. Yine Fransa hariç tüm ülkelerde idari itiraz mercilerine başvurmak zorunlu değildir. Bu açıdan, Fransa’daki yapının kararları bağlayıcı olmamasına rağmen, başvuru yolunun zorunlu tutulmuş olması dikkat çekicidir. 85 Yine incelenen ülkelerin bazılarında, kişisel verilerin korunması ile bilgi edinme hakkına ilişkin mevzuatın uyumlaştırıldığı ve tek bir denetim ve inceleme yapısının kurulduğu anlaşılmaktadır. Çalışmamıza konu olan ülkelerden Almanya, Avustralya, İngiltere ve Japonya’da bu durum geçerlidir. Almanya’da Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu uyarınca öngörülen Federal Bilgi Edinme Özgürlüğü Komiserliği’nin görevleri, Veri Koruma Federal Komiserliği tarafından Federal Veri Koruma Kanunu’nun ilgili maddeleri uyarınca yerine getirilmektedir. Bu nedenle aslında Komiserliğin ismi, Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu’nun yürürlüğe girmesinden sonra, Federal Veri Koruma ve Bilgi Edinme Komiserliği olarak değiştirilmiştir. Avustralya’da bilgi edinme hakkı ve kişisel gizlilik ile ilgili farklı komiserler atanmakla birlikte, bu iki birimi kontrol etmek ve aynı yetkileri kullanmak üzere koordinatör görevinde bir üçüncü Bilgi Komiseri de atanmaktadır. Bu yönüyle Avustralya’daki yapının kendine özgü olmasının yanı sıra, ülkede bu konuya verilen önemi göstermesi bakımından da dikkat çekici bir örnektir. İngiltere’de ise tek bir Bilgi Komiseri vardır, ancak Komiserliğin görev alanları oldukça geniştir. Dolayısıyla mevzuatta Komiserlik teşkilatı, oldukça ayrıntılı şekilde düzenlenmiştir. Japonya’da da 21. yüzyıl ile birlikte hem bilgi edinme hakkı hem kişisel verilerin korunmasına ilişkin mevzuatın kabulü ile her iki konuya 86 da bakan tek bir kurul oluşturulmuştur. Diğer taraftan Kanada’da, Bilgi Komiseri ile Kişisel Gizlilik Komiseri ayrı ayrı teşkilatlandırılmıştır. Aynı şekilde Fransa’da da bilgi edinme hakkına ilişkin kurulan İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu’nun haricinde, kişisel verilerin korunmasına ilişkin konular için ayrı bir komisyon kurulmuştur. İncelenen ülkeler arasında, özellikle Avustralya, Azerbaycan, Hindistan, İngiltere ve Kanada’daki yapılanmalar, tamamen idarenin dışında örgütlenmiştir. Fakat Almanya’da Komiserlik, İçişleri Bakanlığına; Japonya’da Bilgilerin Erişime Açılması ve Kişisel Bilgilerin Korunmasını Değerlendirme Kurulu, Bakanlar Kuruluna ve Fransa’da da İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu, Başbakanlık ofisine, bütçe ve idari personel gibi pek çok açıdan bağımlıdır. Kaldı ki Amerika’da Devlet Bilgi Hizmetleri Ofisi, zaten Milli Arşivler ve Evrak İdaresi bünyesinde faaliyet göstermektedir. Buna rağmen incelenen yapıların bağımsız oldukları, ilgili yapıları inceleyen uzmanlar tarafından vurgulanmıştır. Bilgi Komiserliği ya da Kurul şeklinde teşkilatlanmanın olduğu ülkelerde bu yapılara yapılan atama şekilleri değerlendirildiğinde, aslında bu atama usullerinin ombudsmanınkilere oldukça benzerlik gösterdiği görülmektedir. Bu açıdan Kanada’da Bilgi Komiseri, Senato ve Temsilciler Meclisi’nin onayı ile Konsey Valisi 87 tarafından; Avustralya’da her üç Komiser de Genel Vali tarafından; Hindistan’da Baş Bilgi Komiseri ile sayıları onu geçmemek üzere belirlenen Merkezi Bilgi Komiserleri, özel bir komisyonun tavsiyesi üzerine Devlet Başkanı tarafından; Japonya’da Erişime Açılması ve Kişisel Bilgilerin Korunmasını Değerlendirme Kurulu’nun 15 üyesi, her iki meclisin de onayıyla Başbakan tarafından; Azerbaycan’da Bilgi Komiseri, ilgili bakanın aday göstereceği üç kişi arasından parlamento tarafından; Fransa’da İdari Kayıtlara Erişim Komisyonu’nun 11 üyesi, kararname ile Başbakan tarafından; Almanya’da Komiser, Federal Hükümetin tavsiyesi üzerine Bundestag’ın onayıyla Devlet Başkanı tarafından ve İngiltere’de de Komiser, Kraliçe tarafından atanmaktadır. Bu kişiler yine atanma usullerine uygun şekilde görevden alınmakta ve görevleriyle bağdaşmayacak her türlü işten yasaklı tutulmaktadır. Söz konusu yapılar yetkileri açısından mukayese edildiğinde, özellikle Kanada, Avustralya, Hindistan ve İngiltere’nin öne çıktığı görülmektedir. Bu kapsamda, Kanada’da Komiserin çalışma usulleri ve yetkileri, ombudsmanınkilere oldukça benzerlik göstermekte ve Komiser, inceleme kapsamında izleyeceği usulleri kendisi tayin ederek, her incelemeyi gizlilikle yürütmektedir. Komiser başvurulara ilişkin itirazları incelerken başvuru sahiplerine, ilgili kurum yetkililerine ve olayda üçüncü bir 88 tarafın olması durumunda, belli koşullar altında üçüncü kişilere, makul bir temsil imkânı tanıyabilmekte, herkesin makamında yazılı ya da sözlü olarak yeminli ifade vermesini isteyebilmekte, her türlü bilgi ve belgenin hazırlanmasını talep edebilmekte, kamu kurumlarının binalarına girebilmekte, bu binalarda bulunan tüm kayıtları inceleyerek, örneklerini alabilmekte, herkesle gizli görüşme yapabilmekte, başvuruya ilişkin her türlü bilgi ve belgeyi inceleyebilmekte ve faaliyet alanı ile ilgili konularda, teknik yardım alabilmektedir. Avustralya’da yine Komiser’in yetkileri, ombudsmanınkiler gibi oldukça geniştir. Komiser incelemede kullanacağı usulü kendisi belirleyebilir, inceleme kapsamında herkesi incelemeye dâhil edebilir, herkesin bilgisine başvurabilir, her türlü incelemede bulunabilir, yazılı talimat verebilir, kişilerin yeminli ifadelerini alabilir ve kişileri sorgulayabilir, binalara girebilir ve gerekli gördüğü her türlü bilgi ve belgeyi gizli olsa dahi inceleyebilir. Kurumlar, Komisere yardımcı olma yükümlülüğü altındadır. Hindistan’da ise Komisyonlar, kişilerin katılımını sağlama, yazılı ve sözlü olarak yeminli ifade alma, herhangi bir kurum ya da mahkemeden resmi kayıtları talep etme, şahitleri sorguya çekme ve belgelerin teslimi için celp çıkarma gibi konularda, hukuk mahkemelerine tanınan yetkileri haizdir. Komisyonlar, ayrıca tazminata ve para cezasına hükmedebilmekte ve kanunda öngörülen cezaların uygulanmasını sağlayabilmektedir. Bu açıdan, kanunda 89 belirlenen gerekçelere bağlı olarak ilgili kamu görevlilerine, toplam miktarı 25.000 Rupi’yi geçmemek üzere, günlük 2.500 Rupi para cezası verebilmekte; aynı zamanda çalıştıkları kurumlara da bu görevliler hakkında disiplin işlemi yapılmasını teklif edebilmektedir. İngiltere’de de Komiser, Veri Koruma Kanunu, Bilgi Edinme Özgürlüğü Kanunu, Kişisel Gizlilik ve Elektronik Haberleşmeler Yönetmeliği ve Çevresel Bilgi Yönetmeliği’nin denetiminden sorumludur. Bu açıdan Komiserin yetki alanı, oldukça geniş olarak belirlenmiştir. Bağlayıcı niyetlikteki kararları uygulanmazsa Komiser, konuyu Yüksek Mahkemelere taşıyabilir ve böylelikle Komiserin başvurularla ilgili aldığı kararlarda doğrudan para cezasına hükmetme yetkisi bulunmasa da kararlarının uygulanmaması, para cezasına neden olabilir. Komiser, ayrıca gerekli gördüğü konularda hazırlayacağı raporları, istediği zaman her iki yasama meclisine de sunma yetkisine sahiptir. Öte yandan, bilgi edinme hakkının kullanılması ile ilgili olarak yıllık raporların hazırlanıp parlamentoya sunulması, yine tüm ülkelerdeki yapıların sahip olduğu ortak yetkilerdendir. Bu raporlar, incelediğimiz denetim ve inceleme mercilerince hazırlanmakta ve parlamentoya sunulmaktadır. Bunun yanı sıra, genel olarak tüm kurumsal yapılanmalar, itirazları incelemek ve ülkede bilgi edinme hakkının etkin kullanımı için belli 90 düzenleyici işlemler yapmak yetkisine sahiptir. Ancak yerinde inceleme ve kurumlar nezdinde soruşturma yapma yetkisi, her yapıda karşımıza çıkan bir olgu değildir. Yalnızca Avustralya, Kanada ve İngiltere’deki Bilgi Komiserlerinin bu yetkiye sahip olduğu anlaşılmaktadır. 91 SONUÇ Bilgi edinme hakkı, yalnızca devletin elindeki bilgi ve belgelere erişmek olarak görülmemekte, açık yönetimi sağlayarak devletin karar alma süreçlerine katılmak anlamına da gelmektedir. İnsan hakları serüveninin üçüncü kuşağında kendisine yer bulan bilgi edinme hakkı, 21. yüzyıl idari hayatında demokratik yönetim ilkelerinin önemli ve vazgeçilmez bir parçasıdır. Bilgi edinme hakkı, iyi yönetişim ve katılımcı demokrasi ile bu nosyonların ortaya koyduğu şeffaflık, açıklık ve hesap verebilirlik ilkelerinin devlet yönetimlerinde yerleşerek güçlenmesinde, mihenk taşı durumundadır. Yine iyi yönetişim ve katılımcı demokrasi anlayışının sağlanması, devlete olan güvenin güçlendirilmesi, yönetimlerin demokratik yoldan denetlenmesi ve yolsuzlukla mücadele edilmesi konusunda güçlü bir araç konumunda bulunan bilgi edinme hakkına ilişkin olarak, özellikle 20. yüzyılın ikinci yarısından sonra yapılan düzenlemeler sonucunda, bugün yaklaşık yüz ülkede bilgi edinme hakkına ilişkin mevzuat bulunmaktadır. Temel insan haklarından biri olarak gösterebileceğimiz bilgi edinme hakkıyla 2003. yılında tanışan ülkemizde ise 92 bu hak, çok kısa sürede benimsenmiş, gerçek ve tüzel kişiler tarafından etkin ve sürekli bir şekilde kullanılmıştır. Hakkın kullanımı noktasında uyuşmazlıkları çözmek maksadıyla kurulmuş olan Bilgi Edinme Değerlendirme Kurulu da bu açıdan önemli bir rol üstlenmiştir. 93 KAYNAKÇA Annual Report 2011-2012 of the Australian Information Commissioner, <http://www.oaic.gov.au/images/documents/aboutus/corporate-information/annual-reports/Annualreport-2011-12/OAIC_annual_report_2011-12.pdf> Annual Report 2013-2014 of the Information Commissioner of Canada, <http://www.oic-ci.gc.ca/eng/rapport-annuel-annualreport_2013-2014_4.aspx> Article 19, “Azerbaijan: ARTICLE 19 Launches Report on the Right to Access to Information”, Press Release, 3 November 2009, <http://www.refworld.org/docid/4af05bcc2.html> Cemil Kaya, İdare Hukukunda Bilgi Edinme Hakkı, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2005. Conseil d'Etat 9/10 ssr 13 décembre 2002 n°237203, <http://www.juricaf.org/arret/FRANCE-CONSEILDETAT20021213-237203>; 94 Conseil d'Etat 7/5 ssr 29 avril 2002 n°228830, <http://legimobile.fr/fr/jp/a/ce/ad/2002/4/29/228830/ > David Banisar, “Freedom of Information around the World 2006 - A Global Survey of Access to Government Information Laws,” Privacy International, 2006. Guide to the Freedom of Information Act 1982, <http://www.oaic.gov.au/freedom-of-information/foiresources/freedom-of-information-guides/guide-to-thefreedom-of-information-act-1982> Helen Darbishire, “Proactive Transparency: The future of the right to information?”, World Bank Institute, Governance Working Paper Series, Mar 01, 2010. Information Commissioner’s Office, “The Guide to Freedom of Information”, February 2014, <http://ico.org.uk/for_organisations/freedom_of_infor mation/~/media/documents/library/Freedom_of_Infor mation/Detailed_specialist_guides/guide_to_freedom_o f_information.pdf> Jacqueline Klosek, The Right to Know: Your Guide to Using and Defending Freedom of Information Law in the United States, California: ABC-CLIO, LLC, 1972. 95 La Commission d’Acces aux Documents Administratifs, <http://www.cada.fr/> Office of the Information Commisioner of Canada, <http://www.oic-ci.gc.ca/eng/home-accueil.aspx> The Access to Information Act, 1983, <http://laws-lois.justice.gc.ca/eng/acts/A-1/page1.html> The Act Governing Access to Information held by the Federal Government (Freedom of Information Act), 2005, <http://www.bfdi.bund.de/cae/servlet/contentblob/412 040/publicationFile/24681/TextIF G_EN.pdf> The Australian Information Commissioner Act, 2010, <http://www.comlaw.gov.au/Details/C2010A00052> The Constitution of Azerbaijan, 1995, <http://www.constcourt.gov.az/en/download/legislatio n/constitution_final_2009.pdf> The Constitution of India, 1949, <http://lawmin.nic.in/coi/coiason29july08.pdf > 96 The Constitution of the Republic of South Africa,1996, <http://www.info.gov.za/documents/constitution/1996/ index.htm> The Constitutional Law on the Human Rights Commissioner (Ombudsman) of the Republic of Azerbaijan, http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=en&me nu=9> The Data Protection Act, 1998, <http://www.legislation.gov.uk/ukpga/1998/29/content s> The Federal Data Protection Act, 1990, <http://www.iuscomp.org/gla/statutes/BDSG.htm> The Freedom of Information Act, 1966, <http://www.justice.gov/sites/default/files/oip/legacy/2 014/07/23/amended-foia-redlined-2010.pdf> The Freedom of Information Act, 1982, <http://www.comlaw.gov.au/Details/C2011C00803> The Freedom of Information Act, 2000, <http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2000/36/content s> 97 The Freedom of Information Act, 2005, <http://righttoinformation.gov.in/webactrti.htm> The Government of Canada, <http://www.cic.gc.ca/english/department/atip/formimm5563.asp> The Information Commissioner’s Office, <http://www.ico.gov.uk> The Law Concerning Access to Information Held by Administrative Organs, 2001, <http://www.soumu.go.jp/main_sosiki/gyoukan/kanri/tr anslation4.htm> The Law Concerning Access to Information Held by Incorporated Administrative Agencies, Etc., 2001, http://www.soumu.go.jp/main_sosiki/gyoukan/kanri/lo w0404_2.htm> The Law on Access to Administrative Documents, 1978, <http://legislationline.org/documents/action/popup/id/ 7242> The Law on the Right to Obtain Information, 2005, 98 <http://portal.unesco.org/ci/en/files/26135/120472603 33Azerbaijan.pdf/Azerbaijan.pdf> The Office of Government Information Services, <https://ogis.archives.gov/about-ogis.htm> The Office of the Australian Information Commissioner, The Promotion of Access to Information Act, 2000, <http://www.info.gov.za/view/DownloadFileAction?id=6 8186> The US Department of State, “Information Access Guide”, <http://foia.state.gov/Request/Guide.aspx> Toby Mendel, “The Public’s Right to Know - Principles on Freedom of Information Legislation, International Standards Series,” Article 19, Londra: 1999. 99
© Copyright 2025 Paperzz
