çocuklarda ve ergenlerde dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu

Çocuk ve Ergenlerde
Dikkat Eksikliği
Hiperaktivite Bozukluğu
Uz.Dr.Saliha BAYKAL
Çocuk ve Ergen Ruh Sağlığı
1
DEHB ile ne zaman tanıştık?
•
•
•
•
•
•
•
•
“Fevri delilik”
“Çılgın budalalar”
“Yetersiz engellenme”
“Minimal beyin hasarı”
“Minimal beyin disfonksiyonu”
“Çocukluğun hiperkinetik reaksiyonu” (DSM-II)
“Dikkat eksikliği bozukluğu” (DSM-III)
“Dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu” (DSM-III-R)
18. yy dan beri
biliniyor
2
DEHB Nedir?
DEHB farklı belirti
kümelerini içeren bir
sendromdur.
3
Aşırı
Hareketlilik
önde olan tip
Dikkat
Eksikliği önde
olan tip
Birleşik tip
DEHB
alt
tipleri
4
Çocuklarda DEHB tipine göre farklı klinik
görünüm
DEHB (hiperaktif)
Aşırı hareketli
Enerjik
Çok konuşkan
DEHB (dikkat eksikliği)
Düşük enerjili
İçe dönük
Sınıfta daha az konuşan
Hayal kuran
5
Çocuklarda DEHB tipine göre farklı klinik
görünüm
• Sadece dikkat eksikliği olanlar çoğunlukla geç
farkedilebilir.
• Normal/ normal üstünde zekaya sahip olanlarda
dikkat eksikliği akademik başarıyı erken yaşta
bozmayabilir.
“Yavaş hareket eden, dalgın, unutkan”
Hiperaktif olmayan Dikkat Eksikliği de var!
6
DEHB Nedir?
Tanım:
1. Dikkat/konsantrasyon
2. Motor Aktivite/Hareketlilik
3. Dürtü kontrolü
alanlarında sorunlar
- 7 yaşından önce başlar
- En az iki ortamda sorunlar (ev, okul, vs.)
- Kronik bir seyir
7
DEHB- Okul öncesi belirtiler
0-3 yaş
• Gerginlik, sinirlilik,
• uyku-yeme sorunları,
• iniş-çıkışlı ruh hali,
• bazen konuşma gecikmesi
3-6 yaş
• Zıtlaşmacılık, inatçılık
• oyun süresi ve “derinliği” az,
• çabuk sıkılan,
• sıkça kaza, düşme yaşayan
8
DEHB- Klinik Bulgular - I
Temel belirtiler
•
•
•
•
•
•
•
Aşırı hareketlilik
Yerinde oturmada güçlük
Çok konuşma
Dikkatini sürdürmede güçlük
Dikkatin kolay dağılması
Sıklıkla bir şeyler kaybetme
Sınıfta sorulara sırasını
beklemeden cevap verme
• Yönergeleri takip etmede güçlük
• Sessizce oynamada güçlük
• Oyunlarda sırasını beklemekte
güçlük
• Bir etkinlikten diğer etkinliğe
kayma
• Sıklıkla araya girme
• Söz kesme
• Sıklıkla ne söylendiğini
dinlememe
• Tehlikeli etkinliklerle uğraşma, vb.
9
DEHB- Klinik Bulgular - II
Günlük Hayata Yansımalar
•
•
•
•
•
•
•
•
Zamanı iyi kullanamama,
Öncelikleri tayin edememe
Dağınıklık, düzensizlik
Sakarlık, koordinasyon güçlükleri
Uyku sorunları
İştah sorunları
Aile ve arkadaşlarla ilişki sorunları
Yaşadıklarından ders alamama, vb.
10
DEHB- Klinik Bulgular - III
Ergenlik Döneminde Sorunlar
•
•
•
•
•
•
Okul başarısızlığının belirginleşmesi
Aile ve arkadaş ilişkilerinde bozulma
Özgüven sorunları
Kimlik karmaşasının şiddetlenmesi
Moral- duygudurum sorunları
Yasal ya da tıbbi sorunlara yol açabilecek
riskli davranışlarda artış
(ör, alkol-madde kullanımı, suça karışma,
cinsel riskli davranışlar, riskli araba
kullanımı, vb.)
11
• DEHB çocuklarda en sık görülen
psikiyatrik bozukluktur.
12
Görülme sıklığı?
• Çocuklarda
• Ergenlerde
%8
%6
DEHB ˃ DEB
DEHB=DEB
(Franke ve ark. 2011)
13
DEHB- Neden olur?
Genel olarak:
Temel olarak genetik nedenler, nörobiyolojik yatkınlık
tetikleyici ya da pekiştirici çevresel etmenler
Genetik:
yüksek komorbidite ve semptomların yelpaze tarzında gözlenmesi genetik
analizlerde karmaşa yaratmaktadır.
Heredibilite yaklaşık: .82
DEHB’si olan çocukların annelerinde DEHB riski 24 kat
DEHB’si olan çocukların babalarında DEHB riski 5 kat fazla
14
DEHB- Nörobiyolojisi
PET ile fonksiyonel görüntüleme
DEHB olan bireylerde frontostriatal yolaklarda
azalmış metabolik aktivite kanıtları elde
edilmiştir.
En belirgin bulgular premotor korteks, superior
frontal korteks, striatum ve talamusta
gözlenmiştir.
15
Dikkat- Nörobiyolojisi
Dopamin sistemi bozukluğunun
sonucunda seçici dikkat
bozukluğu ve hiperaktivite
Noradrenerjik sistem bozukluğu
sonucu aşırı uyarılma (lokus
seruleus ve retiküler aktive edici
sistemle ilişkili)
16
DEHB- Çevresel Etkenler
Kurşun, alkol, sigara dumanı dahil toksinlerin DEHB üzerinde etkili
olduğuna dair çalışmalar vardır.
Özellikle gebelikte annenin sigara kullanımı: yüksek risk!
Yetersiz ebeveynlik becerilerinin olması veya belirli anne-baba
tutumlarının DEHB için neden olabildiği gösterilmemiştir.
Ama bazı anne baba tutumları semptomları ağırlaştırabilir!
17
gen.
hastalık
zeka
beklenti
aile
mizaç
genetik
beyin
yapısı
önyargıinanç
yenidoğan
cinsiyet
bebek
çevre
sosyal
enfek- çevre
siyon
çocuk
ergen
erişkin
Hangisi hangisini
etkiliyor?
DEHB- Tanı
Tanısı Nasıl Konur?
• DEHB klinik bir tanıdır.
• Bozukluğun saptanmasında psikometrik ölçümler yararlı olabilir.
• Laboratuvar testleri ve görüntüleme yöntemleri tanı koydurucu değildir,
ancak ek tıbbi sorunların varlığında ya da dışlanmasında yararlıdır.
19
DEHB- Eşlik eden bozukluklar
%70 en az bir psikiyatrik bozukluk eşlik eder.
DEHB’ye eşlik eden tanılar:
(Biederman ve ark. (1998))
• Davranım bozukluğu
(çocuklarda % 25, ergenlerde % 42);
• Karşı gelme bozukluğu
(çocuklarda % 46, ergenlerde % 33);
• Major depresyon
(çocuklarda % 44, ergenlerde % 54);
• Bipolar bozukluk
(çocuklarda % 22, ergenlerde % 28);
• Anksiyete bozuklukları
(çocuklarda % 35, ergenlerde % 46);
• Madde kötüye kullanımı ve
bağımlılığı
(çocuklarda % 3, ergenlerde % 40)
• Özgül Öğrenme Güçlükleri
20
DEHB- psikiyatrik ayırıcı tanı
Diğer psikiyatrik bozukluklarda da DEHB benzeri klinik bulgular görülebilir:
• Depresyon/ distimik bozukluk,
• Bipolar bozukluk (manik, hipomanik epizod)
• Travma sonrası stres bozukluğu,
• İhmal ve istismar durumları,
• Mental retardasyon,
• Yaygın gelişimsel bozukluklar, vb.
21
DEHB Tedavi
En etkili tedavi yöntemi ilaç tedavileri ile davranış tedavilerinin birlikte
uygulanmasıdır.
Tek başına en etkin tedavi: stimülanlar
“altın standart”: Metilfenidat: Ritalin; Concerta
Ek tedaviler: risperidon, klonidin, atomoksetin, reboksetin, imipramin,
klomipramin, SSRI, vb.
Eşlik eden durumların tedavisi:
(özel eğitim, aile eğitimi, okulla birlikte çalışma, özgüven artırımı, aile
tedavileri, vb…)
22
DEHB- Mitler ve Gerçekler- I
Mit: DEHB olan tüm çocuklar aşırı hareketlidir.
Gerçek: DEHB tanısı için hiperaktif olmak şart değildir.
Mit: DEHB olan çocukların çoğunda davranım bozukluğu vardır.
Gerçek: DEHB ve davranım bozukluğu farklı tanılardır.
Mit: DEHB kötü ebeveynlik ya da düzensiz aile hayatı kaynaklıdır.
Gerçek: DEHB temelde ailelerin tutumundan bağımsız bir
problemdir.
Mit: Bir çocuk dikkatini ilgilendiği etkinliklere verebiliyorsa DEHB
değildir.
Gerçek: Yapmak için çaba harcaması gereken işlerde dikkatini
sürdürmekte zorlanıyorsa DEHB vardır
23
DEHB- Mitler ve Gerçekler- II
Mit: İlaç alerjileri ve kötü beslenme DEHB’nun önemli sebebidir.
Gerçek: Beslenme veya alerji ile DEHB arasında kanıtlanmış bir
ilişki görülmemektedir
Mit: MPH ile tedavi edilen çocuklar bağımlı olabilir.
Gerçek: MPH’le tedavi bağımlılığa yol açmamaktadır.
Mit: MPH uygulaması büyümeyi yavaşlatır.
Gerçek: MPH’in büyüme üzerine olumsuz bir etkisi
gösterilmemiştir.
24
DEHB-Ne yapmalı?
25
DEHB-Ne yapmalı
Etiketlemelerden kaçınmak:
“yaramaz”, “tembel”, “zor öğrenen”, “pasif”, “şımarık”,
Aşırı idealleştirmekten kaçınmak:
“mükemmel”, “çok zeki/ olgun”, “sınavı kesin kazanır”
DEHB-Ne yapmalı?
Öğrenci ile birebir iletişim kurmak.
Olumlu ve olumsuz özellikleriyle, onu bir bütün olarak
kabul etmek ve genel anlamda ondan memnun
olduğunuzu hissettirmek.
Her hatanın yeni bir öğrenme fırsatı olduğunu öğretmek.
DEHB-Ne yapmalı?
“Neden?” sorusu yerine daha çok “ne?” sorusunu (ör, ne oldu?, ne
düşünüyorsun? vs) sormaya özen gösterin.
DEHB-Ne yapmalı?
Yaşa uygun sorumluluklar vermek,
Başarılarını desteklemek,
Tutarlı mesajlar vermek,
Ödül ve cezayı davranış öncesinde belirlemek,
Öğrencinin kişiliğini değil, hatalı davranışını eleştirmek.
DEHB-Ne yapmalı?
Gerçekçi uygulanabilir hedefler belirlemek,
Aşama aşama plan yapmak,
Fiziksel koşulları düzenlemek,
Görev vererek hareket imkanı sunmak.
DEHB’den şüphelenmek ve yönlendirmek.
TEŞEKKÜRLER
31