11.10.2014 Çalışma Yaşamında Arabuluculuk Kişiler Arası Anlaşmazlıkların Yönetimi: ARABULUCULUK Prof. Dr. Abbas Türnüklü Dokuz Eylül Üniversitesi, Anlaşmazlık Çözümü Araştırma ve Uygulama Merkezi, İzmir 1 Arabuluculuğu Anlamak 2 Arabulucuların görevi, çatışan taraflara kendi çözümlerine ulaşabilmeleri için, • amaçlarını ve Arabuluculuk, bir anlaşmazlığa düşmüş iki ya da daha fazla sayıda bireyin, • seçeneklerini değerlendirmelerinde, a. soru sorarak, • • üçüncü bir kişinin kolaylaştırıcılığında, • bir araya gelip, ortak sorunlarına adil ve işe yarar bir çözüm bulmaya çalışmasıdır. b. etkin dinleme ve c. yeniden çerçevelendirme yaparak 3 yardımcı olmaktır. 4 Arabuluculuğun amaçları 1- Arabuluculuğun esas amacı, tarafların her birinin kabullenebileceği bir çözüme, • birlikte müzakere ederek ulaşmakdır. Arabuluculuk zorlayıcı değildir, başka bir deyişle, arabulucunun taraflara hiç bir şey yaptırma gücü yoktur. • Çatışan taraflar, birlikte hemfikir olmadığı sürece hiç bir karar alınmayacaktır. 5 2- Bu bağlamda, arabuluculuk geçmişe değil geleceğe bakar. 3- Burada amaç, gerçeğin ortaya çıkması veya bir kanuna karşı gelinip gelinmediğinin belirlenmesi değil, • problemin çözüme kavuşturulmasıdır. 6 1 11.10.2014 ARABULUCUNUN ROLÜ Arabulucuların görevi, çatışan Arabulucunun rolü, kimin haklı, kimin haksız olduğuna karar veren bir yargıç olmak değildir. ulaşabilmeleri için, • amaçlarını ve Arabulucunun rolü hukuk danışmanlığı yapmak da değildir (kimi zaman, mesleği avukatlık da olsa) • seçeneklerini değerlendirmelerinde, Arabulucu, psikolojik danışman veya terapist de değildir. Arabulucunun, tek fonksiyonu • tarafların kendi çözümlerini bulmalarında, • müzakereyi kolaylaştırmak için, • onları bir araya getirmektir. taraflara kendi çözümlerine • soru sorarak, • etkin dinleme ve • yeniden çerçevelendirme yaparak 7 yardımcı olmaktır. 8 İddiamız o ki Arabuluculuk zorlayıcı değildir, başka bir deyişle, arabulucunun taraflara hiç bir şey yaptırma gücü yoktur. • Çatışan taraflar, birlikte hemfikir olmadığı sürece hiç bir karar alınmayacaktır. • Her bir lider, • her bir yönetici, •aynı zamanda –hem bir müzakereci –hem de bir arabulucu olmalıdır. 9 10 ARABULUCULUK BASAMAKLARI Arabulucular arabuluculuk sürecinin genellikle aşağıdaki basamaklardan (ya da bu basamakların değişik bir versiyonundan) oluştuğu konusunda hemfikirdir, ancak kaç tane basamak olduğu ve bu basamakların nasıl adlandırılacağı konularında fikir ayrılığı içindedir. Bölüm başlığından da anlayabileceğiniz üzere biz bu süreci aşağıda görülen “6” basamağa ayırıyoruz: 1. Arabulucunun açış konuşması, 2. Tarafların açış konuşmaları, 3. Tarafların karşılıklı müzakereleri 4. Pozisyonlar (talepler) ile çıkarların (temel gereksinimlerin ve ilgilerin) ayrılması 5. Anlaşma seçeneklerinin yaratılması, 11 6. Anlaşmanın yazılması ve kapanış. BASAMAK-1: ARABULUCUNUN AÇILIŞ KONUŞMASI 12 2 11.10.2014 Açılış Konuşması Örneği Birinci Basamak: Arabulucunun Açış Konuşması Arabuluculuk sürecinin ilk cümlelerine açılış konuşması denir. Arabulucu sözlerine genellikle arabuluculuğun kurallarını ve yöntemlerini basitçe anlatan kısa bir konuşma yaparak başlar. 13 “Merhaba, Benim adım …………….................. • Aranızdaki sorunu çözmenizde size arabuluculuk yapacağım. • Aranızdaki anlaşmazlığı çözmek için arabuluculuğu seçtiğiniz için sizi kutlarım. • Benim görevim, her iki taraf için de adil ve uzun vadede işe yarayacak bir çözüm bulmanızda sizlere yardımcı olmaktır. • Anlaşmazlığınız hakkında herhangi bir karar verme ya da bir öneride bulunma yetkim yok. • Benim tek görevim, sizlerin kendi çözümünüzü bulmanızda, karşılıklı müzakereyi kolaylaştırmak ve iletişimi arttırmaktır. • Her ikinize karşı da tamamen tarafsız kalacağım. 15 1. Arabulucu kendini tanıtır ve tarafları Kutlar:  “Günaydın anlaşmazlığınızı dinlemem için beni seçtiğinize çok sevindim.  “Aranızdaki anlaşmazlığı çözme yöntemi olarak arabuluculuğu seçtiğiniz için sizi kutlarım.”  Böylece kendinize bu problemi hasmane bir şekilde değil; işbirlikli, esnek, hızlı ve mahrem bir şekilde çözme fırsatı vermiş oldunuz.” 14 Şimdi arabuluculuk sürecinde uyacağımız kuralları belirleyelim. (Arabuluculuk sürecini kolaylaştırmak için, aşağıdaki kuralları taraflara tek tek yöneltilir ve onay alınır.) • • • • • • • Konuşmalar, bana (arabulucuya) bakılarak yapılmalıdır. Arabuluculuk sürecinde, birbirinizin sözünü kesmeden sırayla konuşulmalıdır. Bu sırada, isterseniz not alabilirsiniz. Birbirinize karşı aşağılayıcı, küçük düşürücü sözler kullanmaksızın konuşulmalıdır. Yerinden kalkmadan, normal konuşma ses tonu kullanılarak konuşulmalıdır. Olabildiğince dürüst ve samimi olunmalıdır. Burada söylenen her şey gizli kalmalıdır. Buna karşın anlaştığınızı ve barıştığınızı arkadaşlarınızla 16 paylaşabilirsiniz. Açılış Konuşması Nasıl Yapılmalıdır? Nihayet, konuşmanız bölünmeden, diğer tarafa ve arabulucuya, bu anlaşmazlığı tam olarak sizin nasıl BASAMAK-2: TARAFLARIN AÇILIŞ KONUŞMALARI • • • • • 17 gördüğünüzü, yaşadıklarınızı, algılarınızı, duygularınızı ve sizin üzerinizdeki somut etkilerini ve hatta • eleminizi, kederinizi karşı tarafa akıtma ve yüzüne anlatma şansını elde ettiniz. 18 3 11.10.2014 Komşular arası anlaşmazlık açılış konuşması: Sondan Başlayın Açılış konuşmasında yapılması gereken arabulucuya ve karşı tarafa anlaşmazlığın sizin bakış açınızdan nasıl göründüğünü ve sizi nasıl etkilediğini anlatmaktır. Bunun en iyi ve en basit yolu sondan başlamaktır. Yani arabuluculuğu tetikleyen olayları anlatmaktır. Gökhan bey hikayenin sonundan başlar; • “Bugün buradayım çünkü alt komşum Levent beyin gürültülü misafirleri nedeniyle, hafta içi dahi geceleri uykusuz kalıyorum. • Sorun 2009 yılının Haziran ayında başladı. Ondan önce apartmanımız çok sessizdi. Camlarım açık uyurdum ve rahatsız edici bir ses olmazdı. • Fakat o yaz Levent bey’in evinde verdiği akşam yemekleri ve balkonda geç saatlere kadar varan yüksek kahkahalı sohbetleri ve tavla partileri nedeniyle geceleri uyuyamaz oldum. 19 Tarihlerin net ve doğru verilmesini 20 Hikayeler anlatılırken delil gösterilmelidir. sağlayın Anlaşmazlığın tarafları kendi hikayelerini anlatırken önemli olayların zamanını elinizden geldiğince doğru belirleyin. Bu arabulucuya olayları tarihsel sıraya koymasında yardımcı olacaktır. Anlaşmazlığın tarafları, arabulucuya hikayelerini anlatırken kendi görüş açılarını tasvir etmelerine ve desteklemelerine yardımcı olacak, • fotoğraf, • fatura, • hastane raporu vb. deliller sunmak isteyebilirler. 21 22 “İstekler (talepler)” ve “gereksinimler (çıkarlar)” arasındaki farkların anlaşılması çok önemlidir. İsteklere ve Gereksinimlere Kulak Verin istekler Sizin istekleriniz belirlemiş olduğunuz pozisyonlardır (taleplerdir). Örneğin, para talebi, öğrencinin sınıfını değiştirme isteği, servis alma saati ve durakları, vb. Temel gereksinimler 23 24 4 11.10.2014 Gereksinimleriniz ise, • duygusal ve ekonomik güvence, • saygı ve tanınma, • gereksiz harcamalardan kaçınma, • önemli ilişkileri sürdürme • kararlara katılım • gibi altta yatan çıkarlarınızdır. BASAMAK-3: TARAFLARIN KARŞILIKLI TARTIŞMALARI İnsanların gereksinimleri, isteklerinden daha farklıdır ve tatmin edilmesi daha kolaydır. • İstekler tek yolla, • gereksinimler ise çok sayıda farklı yollarla tatmin edilir. 25 26 BİR GÜNDEM BELİRLEMEK Anlaşmazlığın tarafları, kendilerini ifade ettikten sonra, karşılıklı ortak sorunu bir düzen içinde müzakere edebilmeleri için gündem belirlenmelidir. • Bunun için en azından dört değişik yaklaşım kullanılabilir: Müzakerenin başlangıç noktası genellikle 1. Önem sırasına koyma • taraflardan birinin, 2. Kurallı gündem • karşı tarafın açılış konuşması sırasında 3. Kolay maddelerden başlama söylediği bir şey hakkında, 4. Yapı taşı ya da duruma bağlı • yorum yapmak istemesidir. 27 1. Önem sırasına koymak Tarafların bir ya da iki çok önemli buldukları maddeyi seçip gündemin en başına koymalarıdır. Eğer taraflar bu maddelerde anlaşabilirlerse daha az önemli olan konuların da aynı şekilde devam edeceği varsayılır. Tabii ki, bu işlem tarafların en önemli maddelerin hangileri olduğu ve bunların hangi sırada konuşulacağı konularında mutabakat sağlama 29 becerilerine bağlıdır. gündem. 28 2. Kurallı gündem Taraflar birlikte kuralları belirler ve bu kuralların belirli gündem maddelerine nasıl uygulanacağını detaylı olarak tartışırlar. Kurallarda anlaşma sağlanması, bu hizmet için nasıl kaynak sağlanacağının tartışılacağı gündem maddesinin temelini oluşturur. 30 5 11.10.2014 3. Kolay Maddelerden başlama Tarafların kuvvetle muhtemelen anlaşmaya varacakları ve tartışılıp sonuca bağlanması çok uzun sürmeyecek konuları belirledikleri yöntemdir. Bu konular, genellikle küçük, birbirinden bağımsız, daha az duygusal ve tartışılacak diğer konularla karşılaştırıldığında sembolik olmayan konulardır. Gündem sıralaması, hangi anlaşmaların daha öncekilere bağlı olduğuna göre değişir. 31 Arabulucu konuları nasıl düzenler? Her şey yoluna girdiğinde arabulucunuz olayları bir çeşit sıraya sokmaya çalışır. Yaygın bir uygulama öncelikle en kolay olanlarla uğraşmaktır. Bu tarafların, arabuluculuğa olan güvenlerini arttırır ve birbirlerine daha mantıklı ve yapıcı şekilde yaklaşmalarına yardımcı olur. 4. Yapıtaşı ya da Duruma Bağlı Gündem Bu süreçte, bir taraf ya da taraflar daha sonraki tartışmalarda esas ya da temel oluşturacak konularda, anlaşmaların önce yapılması gerektiğini belirlerler. • Bu bağlı olma durumu kurallara, zamana, ödeme planına v.b. dayandırılmış olabilir. • Bu yöntem, epeyi karmaşık ve tarafların yüksek derecede koordinasyonuna bağlı olsa da konuların yanlış sıralanmasından kaynaklanan 32 çıkmaza girmelerini de gerçekten önler. BASAMAK-4: Pozisyonların (taleplerin) çıkarlardan (temel gereksinimlerden) ayrılması 33 34 Talepler (pozisyonlar) Üzerine Değil, Gereksinimler (Çıkarlar) Üzerine Odaklanın Çıkarları belirlemedeki engellerin her birini açıklayalım. Talepler (pozisyon) Gereksinimler (çıkar) 35 36 6 11.10.2014 1. Çıkarların Farkında Olmama. Anlaşmaya çalışan taraflar çıkarlarının gerçekte ne olduğunu genellikle yanlış algılarlar. 2. Çıkarların kasten gizlenmesi Çıkarların belirlenmesindeki ikinci bir zorluk da tarafların genellikle bunları kasten gizlemesidir. • Taraflar genellikle çıkarlarını ve bunların ne kadar karşılanabileceğini bir seçenekler süreci üzerindeki pozisyonlar olarak görürler. Anlaşmazlıkğın her iki tarafı da kendi isteklerini şişirir (abartır) ve olası bir anlaşma sürecinde karşı taraftan azami ödünü elde edebilmek için bir koz olarak kullanmak amacıyla gerçek çıkarlarını gizler. 37 38 4. Çıkarları Araştırma Yollarının Farkında Olmama. 3. Çıkarların (temel gereksinimlerin) pozisyonlarla (taleplerle) eş tutulması Çıkarların belirlenmesindeki zorluğun üçüncü nedeni tartışmaların kızıştığı zamanlarda tarafların belirli bir çıkarın tatminini yavaş yavaş belirli bir pozisyonla eş tutmaya başlamalarıdır. • Bu da çıkarların o pozisyondan ayırt edilmesini son derece zorlaştırabilir. Tarafların çıkarları, doğrudan araştırmamalarının sonuncu nedeni ise, • taraf tutma pozisyonuna ya da problemlere çözüm bulmaya daha fazla aşina olmalarıdır. • Çıkarlar çerçevesinde düşünmeye alışık değillerdir ve çıkarları belirleme ve tartışma yöntemlerinden haberdar değillerdir. • Bu durum özellikle hararetli müzakerelerde önemli bir engel teşkil eder. 39 40 Karşıt taleplerin ardında çatışan çıkarların yanı sıra, ortak ve uzlaşabilen çıkarlarda vardır. BASAMAK-5: ANLAŞMA SEÇENEKLERİNİN YARATILMASI Akıllıca bir çözüm için talepleri değil, açık ya da örtük ihtiyaçları ve ortak çıkarları göz önüne alın. 41 42 7 11.10.2014 Çözüm seçenekleri geliştirmek için, • tarafların arasından seçim yapabilecekleri alternatif çözümlere ihtiyaç olduğunu anlamaları, mümkün olduğu kadar esnek olmaları ve seçenek geliştirme yöntemlerinden haberdar olmaları gerekmektedir. Çoklu seçenek ihtiyacı farkındalığı yaratma konusunda göz önünde bulundurulması gerekenler: • Tarafların kabul edilemez pozisyonlardan (taleplerinden) ayrılmaları • Seçenek geliştirme stratejilerini bilmeleri • Çözüm seçenek çeşitlerinin farkına varmaları gerekir 43 SEÇENEK İHTİYACI FARKINDALIĞI YARATMA Arabulucular ve müzakereciler anlaşma seçenekleri yaratma işlemine, kesin çözümün aralarından seçilebileceği, birçok seçeneğin gerekliliği konusunda, farkındalık yaratarak başlarlar. Arabulucu bu farkındalığı ortaya çıkartabilir ya da bu farkındalık arabulucuların etkileşim sürecinden doğabilir. 45 44 TARAFLARIN KABUL EDILEMEZ POZISYONLARDAN AYRILMASI Taraflar kendilerini belirli bir pozisyona (talebe) değişik nedenlerden dolayı adarlar. Bu talep 1. Anlaşılmaz ruhsal ihtiyaçları karşılar, 2. En iyi çözüm olduğunu sanarlar, 3. Diğer tarafın kendileri için neyin en iyisi olacağını bilmediklerine inanırlar, 4. Kendi pozisyonlarını savunurlarsa karşı tarafın direncini kıracaklarına inanırlar, 5. Diğer taraf üzerinde kendi çözümlerini zorla kabul ettirecek güce ya da etkiye sahip olduklarına inanırlar. 46 Çözüm seçeneklerinin değerlendirilmesi Taraflar , seçenekleri değerlendirme basamağında, 1. Çıkarlarını gözden geçirmek 2. Bu çıkarların pozisyonel veya çıkara dayalı yaklaşımlarla ortaya konan çözümlerle nasıl karşılanabileceğini değerlendirmek 3. Çözüm önerilerinden birini seçmenin ya da seçmemenin getireceği kar ve zararı hesaplamak 4. Önerilen çözümden daha iyi bir çözüm alternatifi olup olmadığını değerlendirmek 5. Nihai bir anlaşmaya varmak için seçenekleri değiştirme, bütünleştirme, birleştirme, çıkarma ve değiştirme sürecine 47 başlamak. BASAMAK-6: ANLAŞMANIN YAZILMASI ve KAPANIŞ 48 8 11.10.2014 Anlaşmaya Varma • Arabuluculukta kapanış tarafların birlikte bir çözüme “evet” dediğinde gerçekleşir. • Arabuluculuk toplantıları bu noktaya yaklaşıldığında hız kazanır. Artık taraflar doğrudan birbirleriyle konuşuyor ve muhtemelen birbirlerine ilk adlarıyla hitap ediyordur. • Arabulucu da artık muhtemel anlaşma çözüm önerilerine olan yorumlarını daha direkt bir şekilde yapmaya başlamıştır. 49 Umarım çok sayıda arabuluculuk yapar, okulunuzda öğrenciler, öğretmenler ve veliler arasında yaşanan anlaşmazlıkların yapıcı ve barışçıl dönüşümüne katkıda bulunursunuz. • Toplumda barış, uzlaşı ve bütünleşme kültürüne katkı verirsiniz. 50 Yararlanılacak kitap listesi İletişim adresi Prof. Dr. Abbas Türnüklü Dokuz Eylül Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Psikoloji Bölümü, B Blok, Kat 4, Kaynaklar Kampüsü, Tınaztepe, 35160,İzmir. Tel: 3018637 Faks: 4539093 Email: [email protected] http://web.deu.edu.tr/acmer/ 51 1. Kekeç, K. E. (2011). Arabulucluk yoluyla uyuşmazlık çözümünde temel aşamalar ve taktikler. Ankara: Adalet Yayınevi. 2. Roger Fisher, William Ury (2008) (çeviren: Fatma Güven Burakreis): “Evet": Boyun eğmeden anlaşmaya varmak. İstanbul bilgi üniversitesi yayınları 3. Roger Fisher, Daniel Shapiro (2007). Duygularla mantık ötesi: İkna teknikleri. İstanbul: Sistem yayıncılık. 4. William Ury (2007) (çeviren Aylin Yengin). Pozitif hayırın gücü. İnkılap yayınevi 5. Muzaffer Tercan yılmaz (2006). Uyuşmazlık analizi ve çözümü: insan uyuşmazlıklarının kaynakları ve çözüm paradigmaları. Nobel yayınevi. 6. Daniel goleman (2007) (çeviren osman çetin deniztekin). Sosyal zeka: insan ilişkilerinin yeni bilimi. Varlık Yayınları.52 Yararlanılacak kitap listesi Yararlanılacak kitap listesi 6. Herp Cohen (1996). Her koynu müzakere edebilirsiniz. İstanbul: Sistem yayımcılık. 7. A. Kadir Varıoğlu, Sığrı, Ü. 2008). İş, yönetim ve diplomasi dünyasında müzakere. Ankara: Siyasal kitapevi. 8. Carl Lyons (Çeviren: Zerrin Duman) 2009. Birlikte kazanalım: Müzakere ve pazarlık sanatının incelikleri. İstanbul: Yakamoz Gelişim. 9. Ildır, Gülgün, (2003). Alternatif uyuşmazlık çözümü. Ankara: Seçkin yayınları. 10. Johan Galtung (Çeviren: Havva Kök) 2009. Çatışmaları aşarak dönüştürmek: Çatışma çözümüne giriş. Ankara: Usak Yayınları. 11. Marshall B. Rosenberg (2003) (çeviren: Gülden Şen, Mahmut Tuna). Şiddetsiz iletişim bir yaşam dili. Sistem 53 yayıncılık. 12. Mckay, Matthew, Davis, Martha, Fanning, P. (1995). İletişim Becerileri. Ankara: HYP Yayımcılık 13. Özbek, Mustafa (2004). Alternatif uyuşmazlık çözümü. Ankara: Yaklaşım yayınları. 14. Peter Economy (Çeviren: E. Sabri Yarmalı) 1997. İş hayatında uzlaşma ilkeleri. İstanbul: Hayat yayınları. 15. Pocket Mentor: Sonuç Alıcı Müzakere: Hergün karşılaştığınız sorunlara uzman çözümler. İstanbul Optimist yayınları. 16. Richard Luecke (Çeviren: Meral Çiyan Şenerdi) 2003. Müzakere. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları. 17. Sun Tzu (1988). Savaş sanatı. İstanbul: Anahtar kitaplar. 18. Sun Tzu (2004). Barış sanatı. İstanbul: Dharma 54 9 11.10.2014 Yararlanılacak kitap listesi Yararlanılacak kitap listesi 19.Polat, Malike (2010). “Milletlerarası Usul Hukukunda Arabuluculuk”, Ankara 2010, Yetkin Yayınları. 20.Şule Şahin Ceylan (2009). Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Alternatif Uyuşmazlık Çözümü 21.Galma, Jahic & Burcu Yeşiladalı (2008). Onarıcı adalet, mağdur-fail arabuluculuğu ve ceza davalarında uzlaşma: Eğitim materyali. İstanbul Bilgi Üniversitesi. 22.Galma, Jahic & Burcu Yeşiladalı (2008). Onarıcı adalet, mağdur-fail arabuluculuğu ve uzlaşma uygulamaları: Türkiye ve Avrupa Kakışı. İstanbul Bilgi Üniversitesi 55 22.David Oliver (2000) Etkili müzakerenin 101 yolu. Alfa Yayıncılık. 23.Herbert S. Kindler (1997). İş yaşamında anlaşmazlıkların yapıcı çözümü. Rota yayınları. 24.Pocket Mentor (2007). Sonuç Alıcı Müzakere. Harward Business School Press. 56 Dilerim tüm anlaşmazlıklarınız, uzlaşı, barış ve bütünleşme ile sonuçlanır. 57 10