14.10.2014 İnsanlık Tarihinde Ulaşabildiğimiz En Erken Psikolojik Bilgiler Prof. Dr. Nesrin Hisli Şahin Başkent Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Psikoloji Bölümü PSK 301 2014-2015 SCHıRAEV, E. (2015) A HISTORY OF PSYCHOLOGY: A GLOBAL PERSPECTIVE (2. EDıTıON), SAGE, WASHıNGTON Sizce şaşırtıcı değil mi? • Günümüzde düşündüğümüz konuların binlerce yıl öncesinden de düşünülmüş olması – Kendini geliştirmek, ahlaki değerler, yeterlilik kazanmak, uygun hedefler oluşturmak, harekete geçmek • 2010 makalesi • Binlerce yıl öncesi Doğu ve Batı medeniyetleri – Bulunduğumuz coğrafi bölge ve kişilik gelişimi arasındaki ilişki • 2010 makalesi • Eski Yunan, Roma, Hint, Çin düşünürleri – Psikolojik gerçeğin ne olduğu? Psikoloji “insan bilimi mi?” “doğa bilimi mi?” • 2002 makalesi (Yöntem, doğa bilimi ama içerik ve yorum, insan bilgileri) • Aristo, Seneka, İbniSina (insan düşüncesinin, algılamasının orijinleri, inceleme yöntemlerinin değerlendirilmesi) – Dilin kaynakları (Zihin ve kültür) • 2001 makalesi • Epikür, Romalı Stoacılar – Sezgileri ve bilinçli düşünme süreçlerini nasıl anlarız? • 2003 makalesi • Platon, Aristo, Sokrat, İbni Sina, Lao-Tse, Thomas Aquinas – Çocuklar için koruyucu programlar • 2003 makalesi • Konfiçyüs İnsanlık uygarlığının başında psikoloji • • • • • • 5000-6000 yıl önce Düzenli topluluklar Sistematik tarım Kalıcı yerleşim bölgeleri Ürünlerin ticareti Sonuç: Sübjektif kültür (Dinler, sanat, eğitim, bilim) – Fiziksel çevreyle – Sosyal çevreyle etkileşimler • Sistematik tarım.. Sistematik bilgi… Daha büyük medeniyet… Daha sistematik bilgi 1 14.10.2014 İnsanlık uygarlığının başında psikoloji • Konular – Duyumlar – Duygular – Arzular – Rüyalar • Kaynaklar – Yazılı folklör – Dinsel yazıtlar – Tablolar • Kişiler – “Hekimler” – Din bilginleri – Öğretmenler, – Filozoflar, – Şairler • Batı uygarlığı temelleri:Yakın doğu, eski Yunan ve Roma, Orta doğu, Kuzey Afrika • Doğu uygarlığı temelleri: Orta Asya, Hindistan, Çin Early Psychological Knowledge Early science Psychological observations Religious teachings Folklore İnsan uygarlıklarının erken dönemlerinde psikoloji Sümer Mısır Asur Hitit? Babil Yahudi Pers 2 14.10.2014 İnsanlık Uygarlığının Başlangıcında Psikoloji Bilgisi • Mezopotamya – Dicle ve Fırat nehirleri arasında, bu günkü Irak – En eski medeniyetlerden, Hamurabi Kanunları – Tanrılar, gerçek varlıklar; onlarla ilişkileri iyi tutmak gerek • Dinsel geleneklere uymak • Ritüeller • Mabetler – Hayatı yöneten dış güçler – Bilgi verici bazı işaretler, semboller, hurafeler – Yazının kullanımı • Asillerin rüyalarının tahminler için kullanımı; rüya tabirleri – Gündelik olaylar, sağlık, kader konularında İnsanlık uygarlığının başında psikoloji • Eski Mısır – Din hayatın bir parçası, çok tanrılılık, hurafeler – Bedenin merkezi, kalp • Kişinin ruhunun, mantıksal yeteneklerinin, duygularının, davranışsal eğiliminin yeri – Yazılı reçeteler; Eğitim kitapları • • • • Toplum içinde nasıl davranılmalı Üst düzeydeki kişilere nasıl saygı gösterilmeli Kadınları kızdırmamak için neler yapmalı Kendini utanılacak bir duruma düşürmekten nasıl kaçınılmalı Psychological Knowledge in the Civilization of the Greeks: An Overview Observations Sources of Knowledge Behavior and its causes Observation and generalizations, Cognition Observation and generalizations Emotion Observation and generalizations Specific knowledge Observation and generalizations Major Findings External forces, including supernatural, control human behavior; however people can pursue and achieve their goals through will The soul was commonly recognized as an entitiy associated with and mediating cognition. Various senses were identified Various emotional states were recognized. Emotions were recognized as distracting processes requiring restraints from the mind Prescriptions about appropriate and inappropriate behavior, success, coping with problems and raising the family emerged. 3 14.10.2014 Eski Yunan Uygarlıklarında Psikoloji Bilgisi Psychological Knowledge in the Civilization of the Greeks: An Overview Observations Sources of Knowledge Major Findings Behavior and its causes Observation and generalizations, mythology, medical research Two sources of causation are natural and divine. Cognition Observation and generalizations, mythology, research of the sensory organs Materialism: cognition is a reflection of the outside world Idealism: cognition is a result of “higher” processes caused by divine sources. Emotion Observation and generalizations, mythology Emotions regulate behavior but can be destructive and interfere with cognition. Specific knowledge Observation and generalizations, mythology, medical research Assumptions were made about the role of the heart, the brain, the nervous system, and other organs in human behavior and experience. Eski Yunan Uygarlığı MÖ.750-100 • Savaşlar, toprak genişletme çabaları, kölelik, ayrımcılık ve şiddet • Bilim, felsefe, mühendislik, ticaret, eğitim ve sanat alanlarında ilerlemeler 4 14.10.2014 Eski Yunan Uygarlığında Psikolojik Bilgi • Temel paradigma – – – – Armoni, uyum Orantı Düzen Güzellik • Bilgi kaynakları: – Felsefe, etik, Metafizik, Epistemoloji – Doğa bilimleri, tıp – Mitoloji • Ruh konusundaki ilk kavramlar – – – – Biliş Duygular ve İhtiyaçlar İnsan psikolojisinin biyolojik temelleri Sağlıklı ahlaki davranış konusundaki görüşler Eski Yunan’da “ruh” Temel varsayım Ruh ve bedenin birbirinden ayrı olduğu Materyalizm Ruh’u da fiziksel ya da fizyolojik terimlerle açıklanabilir İdealizm Ruh maddesel dünyadan farklı ve ayrıdır Materyalizm: Atomistler • • • • • • • • • • Leucippus (MÖ. 5.yy.) Tales (MÖ 640-546) Anaximander (MÖ 611-547) Anaximenes (MÖ 550-500) Heraklit (MÖ 530-470) Empodokles (MÖ 490-430) Alcmaeon (MÖ 500-450) Demokritus (MÖ 460-370) Epikür (MÖ 341-271) Stoa’cılar – Zenon (MÖ344-262) – Cleanthes (MÖ 331-232) – Chrysioous (MÖ 28206) 5 14.10.2014 Atomistler • Leucippus (MÖ. 5.yy.) • Tales (MÖ 640-546) – Felsefe, tarih, bilim, matematik, mühendislik, coğrafya, politika – Zihinsel aktiviteler – Materyalistik açıklamalar Atomistler • Anaximander (MÖ 611-547) • Anaximenes (MÖ 550-500) – Milet ekolü – Materyal Monizm: Her şeyin, tüm gelişmelerin, zihinsel süreçlerin de tek bir başlangıç maddesi vardır • Tales: Su • Anaximanes: Hava • Anaximander: Tükenmeyen aperion, nem, insanın atası balıklar Atomistler • Heraklit (MÖ 530-470) – Tek madde: Ateş – Ruhun da temeli sonsuz ateştir – Ruhun gücü ve kalitesi, ateşin gücüne bağlıdır – Bedenin ölümü ruhun da ölümüdür – Farklı bilinç/farkındalık durumları vardır ve ruhun bedenle ilişkisinin gücüne göre değişir – Nefes aldıkça, entelektüel kapasite güçlenir – Duyu organları geçici olarak kapandığından, bu kapasite uykuda zayıflar 6 14.10.2014 Atomistler • Empodokles (MÖ 490-430) – Dilin kullanımı ve tıp – İnsan ruhu tek maddeden değil daha karmaşık öğelerden oluşmuştur: ateş, su, hava – Hayvanların da ruhu vardır – Ruh insanlarda kan ile dolayısıyla kalp ile ilişkilidir Atomistler • Alcmaeon (MÖ 500-450) – Duyumlar ve düşünceler beyinle ilişkilidir – Hayvanların da beyinleri, dolayısıyla ruhları vardır – Ancak hayvanlar sadece duyumlarını kullanır; insanlar düşünür ve zekaları vardır – Farklı farkındalık durumları, kanın bedendeki aktivasyonu ve dengesiyle ilişkilidir • Kanın dışındaki beden sıvılarının dengesi, ileride de kuramlara girmiştir – Kan aktif ise ve eklemlerde yoğunlaşırsa kişi uyanıktır Atomistler • Demokritus (MÖ 460-370) – En etkili filozoflardan – Günümüz psikologları için önemli iki görüşü • Ruh’a yönelik nesnel görüş – Ateş atomlarından oluşmuştur; hareketi belirler – Yaşam, hareket demektir – Zihinsel ve duygusal, sübjektif süreçler de nesnel ruhun işlevlerindendir • Ruhun lokalizasyonuna ilişkin üç-merkezli görüşü – Beyindeki aktif atomlar, düşünmeden sorumlu – Kalp bölgesindeki aktif atomlar, duygusal süreçlerden sorumlu – Karaciğer bölgesindeki aktif atomlar, ihtiyaçlar ve arzulardan sorumlu – Görüşleri, psikolojik işlevlerin nedenleri ve lokalizasyonu ile ilgili ilk kuramlardan sayılır 7 14.10.2014 Atomistler • Epikür (MÖ 341-271) – Dünyanın temel taşları, daha fazla parçalanamayan atomlardır, en küçük maddedir – İnsan ruhu hava ve ateş atomlarından oluşmuştur – Ateş atomları ne kadar yoğunsa ruh da o kadar aktiftir – Tüm psikolojik süreçler ve bilinç durumları, atomların farklılaşan yoğunluklarıyla açıklanabilir Atomistler • Stoa’cılar (Zenon, Cleanthes, Chrysippus) – Dünya pasif madde ve pneuma adı verilen aktif bir güçten oluşmuştur – Madde ve pneuma’nın etkileşiminden dört düzeydeki bir dünya oluşur – Pneuma ne kadar yoğunsa madde o kadar aktiftir • Doğa • Büyüme ve yaratma, bitkiler dünyası • Duyumsama, hissetme, hareket , dinamizm, hayvanlar dünyası • Hepsine ek olarak düşünme, insanlar dünyası İdealizm ve İdealistler • • • • • Materyalistlerin varsayımlarının çoğuna karşı Zihinsel yaşantı zihinsel terimlerle açıklanabilir Ruh ölümsüzdür ve kendi başına var olabilir Platon (MÖ 427-347) Aristo (MÖ 384-322) 8 14.10.2014 Platon • En etkili; görüşleri çok sonraki yıllara taşınan ve geliştirilen bir düşünür • Dünya üç boyutta tanımlanabilir • “Mağara benzetmesi” – İdeal formlar (idealar) dünyası (Temel “gerçek”) (Varlık) – Maddesel dünya (Tanrı tarafından yaratılmış, beden, duyumlar) – Psikolojik/algısal dünya (İdeal dünyanın madde aracılığıyla yansıtılması) (Gerçek dünyanın maddesel olmayan, zihinsel kopyası) • İnsanlar bunun “gerçek “dünya olduğuna inanırlar Plato’nun Mağara Benzetmesi “Şeyler” ya da idea’ların, gerçeklerin yansıması Ruh “Gerçek” ya da idea’lar dünyası 9 14.10.2014 Platon • Ruh, idealar dünyasına aittir ve orada, dünyevi ihtiyaçlardan, sıkıntılardan, çeldiricilerden özgürdür • Geçici olarak bedende durur • Bedende bulunduğu süre içinde gerçekle ilgili olarak idealar dünyasında gezerken kazandığı bilgileri hatırlama yeteneğine sahiptir • Ölümsüzdür, maddesel değildir ve bütündür • İnsanlar ruhlarının kalitesindeki farklılıklara göre ayrışırlar • Ruh, üç düzeyde anlaşılabilir; işleyişi üç grupta sınıflanabilir – Triarkik (3 ilke tarafından yönetilen, 3 element) The Triarchic understanding of the soul by Plato Rational soul Affective soul “Desirous” soul Platon • Rasyonel ruh – Soyut düşünme, mantık yürütme – Geçici olarak beyinde var olur • Duygusal ruh – Duygusal, cesur, korkusuz – Geçici olarak kalpte var olur • İhtiyaçlı ruh – Birincil ihtiyaçlar, arzular – Mide barsak bölgesinde var olur 10 14.10.2014 Plato’s Views of the Soul Aspect of Soul Highest, rational Associated Social Class Dominant Features Philosophers, rulers, educators Reason, wisdom, freedom from immediate concerns and desires Affective Warriors Courage, responsibility, and strength Desirous Commoners, including merchants, craftsmen, peasants, and slaves Needs and desires Platon’daki (?)“ırkçılık” • Rasyonel ruh – Filozoflarda, yöneticilerde ve öğretmenlerde – Akıllı aristokratlar yönetir – Yunanlılarda • Duygusal ruh – Savaşçılarda – Kahraman savaşçılar savunur – Kuzey Avrupa kabileler • İhtiyaçlı ruh – Genel halk, kadınlar, tüccarlar, zanaatkarlar, köylüler, köleler – Üretim, inşaat, tamir, yemek yapma, temizleme, alım-satım – Mısırlılar Platon’dan günümüze.. • Duyu organlarımızla biz “ne”yi algılıyoruz? – Görsel sanatlar, edebiyat, sinematografi – Matrix filmi • Algılarımızın temelinde ne var? – Nörofizyoloji • Duyu organlarımızla algıladığımız sinir iletimi nasıl olup da bir düşünceye, fikre dönüşüyor? – Nöropsikoloji • Eğer algıladıklarımız gerçeğin ta kendisi değilse, algılarımızda yanılabiliriz o nedenle aşırı bağnazlık doğru değildir, eleştirel düşünme • Algıladıklarımızın ötesinde bir gerçek varsa, onu nasıl inceleyebiliriz? – Bilim 11 14.10.2014 Aristo • • • • Madde ve formu; hilomorfizm Platon’un öğrencisi De Anima Ruh bedenin formudur (Bedenin kendisi değildir); beden de ruhun maddesidir • Ruh ve bedenin etkileşimi, iç içeliği • Ruh, bedendeki aktif, yaratıcı bir etki • Beden ruhsuz var olamaz; ruh da bedensiz var olamaz; ikisi aynı anda birlikte var olur ve birlikte yok olurlar Aristo • Ruhun (zihnin) kendine özgü kapasiteleri, işlevleri ya da fakülteleri vardır – Beslenme • Büyüme, üreme – Algılama • Gerçeğin yansıtılması – Akıl, mantık yürütme • Düşünmenin en üst düzeyi • Psikolojik işlevler ya da beceriler – Büyüme ve güçlenmeyle ilişkili – Cesaret, irade ve duygularla ilişkili – Mantık ve akıl yürütmeyle ilişkili Aristo • En hayati ve temel aktivitelerin merkezi kalptir • Ruhun aktivitelerinin kaynağı kandır • Beyin, kanın “serinletici”sidir 12 14.10.2014 Eski Yunan’ın günümüz psikolojisine etkileri • • • • • Biliş ve bilgi Duygular ve ihtiyaçlar İnsan psikolojisinin biyolojik temelleri Anormal semptomlar Sağlıklı ve ahlaki davranışlar Biliş ve Bilgi • Bilişin mekanizmaları; epistemoloji – Bilginin doğası, temelleri, yaygınlığı, geçerliği • Erken dönem epistemoloji – Gözlemler ve eleştirel tartışması – İnsanların • • • • Nasıl düşündüğü, Nasıl duygulandığı Nasıl duyumsadığı Nasıl hatırladığına ilişkin varsayımlar – En temel varsayım farklılıkları “biliş” üzerine Biliş • Materyalistlerin varsayımları – Ruh, gerçekte olan süreçlerin tarayıcısı ve tespit edicidir . Gerçekte olan süreçlerin duyumsanması • Düşüncenin temelinde olanlar duyumlardır • Düşünme duyumların yorumlanmasına yarar • İnsanlar imajlarını, fantezilerini, soyut yargılarını yorumlarken kullandıklarında hatalar olabilir – Duyumsama, nesnelerden çıkan, yayılan “çıktılar” ya da partiküllerle, çeşitli şekil ve formdaki atomlarla mümkündür (Yayılma -Emanation -kuramı) • Bunlar duyu organlarımızda “iz” , duyum bırakırlar ve düşünceye yol açarlar • Algılamada benzerlik önemlidir • Göz, ateş ve su gibi maddeleri içerir, onlara sahip maddeleri alır; kulak, hava içerir, hava dan geçen sesi alır (Alcmaeon) – Maddenin renk, tat, ses, koku gibi özellikleri atomlara ait değildir (Demokritus) • Bu duyumlar, ruhun atomları ile maddenin atomlarının etkileşimlerinden çıkar – İnsanlar karmaşık kavramları, basit olanları birleştirerek oluştururlar (Epikür) • İzlenimlerden basit kavramlar • Basit kavramların ortaklıklarından karmaşık, soyut kavramlar oluşturulur • Doğuştan getirilmiş imajlar yoktur, kavramlar deneyime bağlı olarak oluşur – Rüyalar: Gündelik sıkıntılar – Dil: seslerin nesnelerle birleştirilmesi 13 14.10.2014 Biliş • İdealistlerin varsayımları (Platon) – İnsanlar iki tür bilgiye sahiptir; her ikisi de hatalı olabilir • Duyumlardan gelen • Görüşlerden gelen – Asıl gerçek bilgi idealardan gelir • İdealar hep vardır – – – – Deneyime bağlı değildir Değişmezdir Ölümsüzdür Evrenseldir • Ruh bu evrensel ideaları hatırlar, geri çağırır Biliş • Duyumların temel kaynağı dış dünyadaki nesnelerdir (Demokritus, Empedokles) • Duyu organları belirli bir bölgedeki nesnelerden etkilenmeden duyumsayamazlar (Aristo) • Duyumlar, nesnelerden yayılanlarla değil duyu organlarının, nesnelerin formlarına duyarlılığı, alıcılık yeteneği ile olur • Her nesne duyum oluşturma yeteneğine sahiptir ama bunun için mutlaka uygun ortam olması gerekir – Ses için hava – Görme için ışık, vb. • Beş tür duyum – Görme, işitme, tat alma, koku alma, dokunma • Duyumların yönetimi için gerekli süreçler – – – – Birleştirme (Association) Yerleştirme (Consolidation) Karşılaştırma (Comparison) Ayrıştırma (Distinction) Duygular ve ihtiyaçlar • Mantığın sürecini zorlayan, kafa karıştırıcılar • Gereklidirler ama genellikle aşırıdırlar • Mantığı rahatsız etmemesi için kontrol edilmelidirler • Kontrol edilmeleri öğrenilebilir • Atomistler, Demokrit, Epikür – Ruhun parçalarının, atomlarının hareketlerine bağlı – Olumlu duygular • Yuvarlak ve düzgün atomlar – Olumsuz duygular • Düzgün olmayan, kancalı atomlar • Aristo – Duygular bedenin biyolojik aktivitelerinin yansımalarıdır 14 14.10.2014 Duygular ve ihtiyaçlar • Motivasyon (ihtiyaçlarla) ilgili görüşler “etik” öğretilerinde • Heraklit – Hayvan ihtiyaçları ile insanlarınki farklıdır – Bir şeyin hoş olduğunun düşünülmesi öğrenilen bir şeydir • Zıttının yaşanmasıyla • Açlık, yorgunluk, zıtlarıyla fark edilir – Sağlıklı kişiler sağlıklarına dikkat etmezler • İhtiyaçların aşırısı yıkıcıdır • Epikür ve 3 ihtiyaç – Varolmak için gerekli olan, doğal ihtiyaçlar: Açlık, susuzluk – Doğal ama gereksiz: Exotik, pahalı yiyecekler – Boş, gerçekleşmeyecek arzular: Güç, zenginlik, ün • Epikür ve 3 düzeydeki olaylar – Kaçınılmaz, değiştirilemez, kontrolümüz dışındaki olaylar – Şans, kader kısmete bağlı, kısmen kontrol edilebilir olaylar – Değiştirilebilir, kontrol edilebilir olaylar Duygular ve ihtiyaçlar • Kendini kontrol önemli bir değer • Demokritus – Mantıklı bir insanın göstergesi arzularına gem vurma yeteneğine bağlıdır • Epikür için ataraxia (mutluluk) – – – – Boş, gereksiz arzular peşinden koşmayı sınırlamak Gereksiz korkulardan arınmak (gelecek, ölüm, tanrı korkusu) Acılardan kaçınmaya çalışmak Fiziksel hazlar yerine entelektüel hazlar • Kendini kontrol ve ılımlılık, itidal yolları (Stoacılar) – Bir duyguyu bir diğeriyle bastırmak – Her duyguyu, onun söylemek istediğini iyi anlamak; Geçmiş ve gelecek hakkında doğru düşünebilmek • Olumsuz duyguların nedeni – Geçmiş hakkındaki yanlış izlenimler – Gelecek hakkındaki yanlış beklentiler İnsan psikolojisinin biyolojik temelleri • Beynin rolünün vurgulanması • Psikolojik süreçlerde fizyolojinin rolü • Alkmaeon – Zihinsel aktiviteler beyin ve sinirsistemi ürünü • Herofilus (MÖ 335-280) – İskenderiye’de insan otopsileri – Sinir sistemi ayrıntıları: duyumsal ve motor sinirler – Retinanın işlevleri • Erasistratus (MÖ 3.yy) – – – – – İskenderiye’de tıp fakültesi Sinir sistemi; duyumsal ve motor nöronlar Solunum (hava) ve dolaşım sistemleri (kalpten çıkan temiz kan) Beyin kesitleri, kıvrımları, serebrum, serebellum farklılıkları Hayvan beyinleri ve insan beyinleri farklılıkları 15 14.10.2014 Body and Human Psychology: A Glance Into Greek Medicine and Science Bodily Functions Psychological Functions The brain was associated with the functioning of the soul and primarily with intellectual functions. In some theories (Aristotle) the heart was viewed as a center of mental activities. The nervous system is a conductor of impulses The nervous coming either from the heart or from the brain; such impulses are responsible for bodily system movements and the psychological processes including sensation, emotion, and thinking. Five basic sensations and the responding sensory Sensory organs were recognized. The division in the organs understanding of their functioning occurred primarily between materialists and idealists. The brain Anormal semptomlar • Ciddi psikolojik sorunlarla ilişkili; “delilik” • Yetersiz ayrıntılar • Anormal duyguların özellikleri – Bazı duygu durumlarının fiziksel (bedensel) kaynakları olmalı – Duygu durum bozuklukları, beden maddelerinin fazlalığı ya da eksikliği ile ilişkilidir – Bazı insanların anormal duygu durumları içine girmeye yatkınlıkları vardır Melankoli • Günümüzdeki depresyon karşılığı ve sık rastlanan bir duygu durum bozukluğu • Melas: kara • Koli: safra • Hipokrat (MÖ 460-377) – Tüm insan hastalıkları doğal nedenlere bağlıdır – Melankoli kan ve diğer sıvıların dengesindeki bir bozukluktur – Kan, kara safra ile karışırsa denge bozulur; bu da zihinsel durumlara yansır – Melankoli semptomları • Üzüntü, korku, uykusuzluk, gerginlik, çaresizlik – Melankolik hastalıklara yatkın kişilik tipleri de vardır (zihin?) 16 14.10.2014 Melankoli • Platon – Hastalık, denge bozukluğu – Acının ve hazzın çok aşırıya kaçmış oluşu – Ruha acı ve safrayla ilişkili sıvıların bulaşması • Mani: Aşırı üzüntü, aşırı sinirlilik, öfke – Yıkıcı mani – Kutsal mani: Şairler, filozofların ilhamları • Aristo – İnsan safrasının çeşitli durumları ve siyah safranın ısısı • Normalden soğuksa, çökkün, depresif • Normalden sıcaksa, heyecanlı, manik – Alkol kana karışırsa, duygusal sorunlara benzer, kısa süreli semptomlar – Safranın uzun süreli etkisi 2 zıt melankoli hastalığı (Manik-depresif) – Mevsimlere göre değişmesi • İlkbahar ve sonbaharda daha fazla, safra artışına bağlı – Bazı kişilik tipleri • Mizaçları sinirli ise siyah safralarının ısısı daha çabuk değişiyor Sağlıklı ve ahlaki davranışlar • Tales – Sağlıklı beden, sağlıklı ruh/zihin ve beceriler • Demokritus – – – – – – – – Mutluluk ve mutsuzluk ruhun bir özelliğidir Mutluluk ne beden ne de maddi varlıklarla olur Mutluluğa ulaşmanın yolu, dürüst, dik ve akıllı olmaktır Ruh bedenden önceliklidir Ruhun mükemmelliği, bedenin yetersizliklerini düzeltir Ama sadece fiziksel güce sahip olmak, zihne bir şey sağlamaz İlişkilerdeki karşılıklılık önemlidir; başkalarını sevmeyen sevilmez Dünya görüşündeki benzerlikler iyi arkadaşlıklar yaratır • Sokrates – İnsanlar iyinin ne olduğunu bilselerdi her zaman iyi olurlardı – Nasıl doğru davranacaklarını bilmedikleri için yoldan saparlar – Bilgi ve ahlaki davranışlar herkesin içinde vardır, kişiye fark ettirilmelidir Eski Yunan’ın etkilerinin değerlendirilmesi • • • • • Felsefe ve bilime büyük katkılar; psikolojinin temellerinin atılması Etki alanları – Ruhun incelenmesi – Biliş ve mekanizmaları – Zihinsel aktivitelerin biyolojik temelleri – Klinik psikoloji soruları – Sosyal davranışlarla ilgili zengin gözlemler Ruh ile ilgili görüşleri – Bilgi’nin kaynağı – Özgür irade – Türler hiyerarşisinde insanın yeri – İnsanların hayatlarını kontrol edebilecekleri – Beynin zihin ile ilişkisi – Sinir sisteminin psikolojik süreçlerdeki rolü Biliş ve mekanizmaları – Bilginin doğruluğu – Deneyim öncesi bilginin varlığı – Duyumsama, beyin mekanizmaları, algılama; algılanan gerçek farklılığı – Bellek teknikleri, iyi konuşma Sosyal davranışlar – Doğru ve doğru olmayan davranışlar – Sağlıklı seçimler – Başarı reçeteleri – Kişilerarası ilişkiler – Eğitimin , dürüstlüğün, itidalin, arkadaşlığın, işbirliği, çok çalışma, kararlılığın önemi 17 14.10.2014 Overlapping interests of the Greek, India, and Chinese Traditions Focus: the complexities of cognition and its distortions Focus: ethical and social problems Hint ve Çin’deki Psikolojik Bilgi • • • • • • • Hindu geleneği Yaşam döngüsü Zihin ve davranış Budist geleneği “Ben” Konfüçyüs geleneği ve Çin’deki psikolojik görüşler Bütünsellik ve armoni Batılı olmayan psikolojiler • Eski Yunan, Hint, Çin düşünürleri – Aynı dönemlerde – Farklı yerlerde • • • • • Kültürleri arasında bilimsel etkileşim olanağı yok gibi Psikolojik gözlemleri çok benzer MÖ 500’lerde Ganj bölgesinde tarım ve ticaret Bireysel psikolojik deneyimin araştırılması önemsenmiş Eğitilmiş ve kendini gündelik hayatın sınırlamalarından özgürleştirme yolunu bulan insan • Hint felsefeleri – 6 Hindu okulu – Budizm dinsel gelenekleri 18 14.10.2014 Hindu geleneği • Hindu, Hinduizm’in öğretilerini kabul etmiş ve uygulayan kişi • Vedalar, MÖ 1500 • “Karma”: Her şeyi yöneten evrensel düzen, neden-sonuç yasaları – Eski Yunan’da, “Logos” • • • • Kadın ve erkek’ sevecen, acımasız, çok sayıda tanrı Erkek-odaklı kültür: Androsantrizm Tüm canlılarda, yeniden doğuş döngüsü vardır Erken dönemlerde: – İnsanın bedeninin farklı bölgeleri farklı yerlere – Gözler güneşe: nefes, rüzgara; ‘benlik’, atalara • • • • Ruhları, kişilerin davranışlarına göre bir bedenden diğerine göç eder Hayat, Eski Yunan’dakinden farklı, ölümle bitmez, döngüseldir İnsanların ruhu çok kereler yaşar ve ölür Hinduizm – Kanunlar (darma) ve nedensellikle (karma) ile belirlenen reenkarnasyon ve kurtulma olasılığı Yaşam döngüsü • İnsanın 5 ölümsüz parçası • İnsanın 5 ölümlü parçası • İnsan davranışlarının bedelleri • Her şeyin bir nedeni; tüm davranışların ve düşüncelerin anlaşılan bütünün içinde yeri vardır; kurallar toplumda düzen sağlar Evrensel yasalara göre, ritüeller ve ahlaki davranışlar bedelsiz kalmaz İnsanların toplumdaki pozisyonlarına ya da gelişmişlik düzeylerine göre görevleri vardır Kastlar: Toplumsal pozisyonlar ve görevleri – Zihin, konuşma, nefes, görme, işitme – Saç, deri, et, kemik, ilik – Hemen gelenler – Geç gelenler • • • – – – – • • • • • Brahmanlar: Din öğretimi Asiller ya da savaşçılar: Savunma Halk: Tarım, hayvancılık, ticaret Serfler: Üst sınıflardakilere hizmet Üst sınıflar alt sınıflara kıyasla daha saf Sınıflar arası evlilik ya da yemek yeme kurallara dayalı; kurallar, toplumsal düzeni korur Kadınlar erkeklerden (eşleri, oğulları) aşağıda ve onlar tarafından yönetilmeli Kadınlar erkeklerin yönetimini kabule ettikçe, öte hayatında ödüllenir Erkek, erkek çocuğunun doğumuyla cennette yerini garantilemiş olur Zihin ve davranış • Gerçeğin yansıması olan algılar, duygular, arzular çoğunlukla çarpıtılmıştır • Hazırlıksız bireyler, hayatta kendi yerlerinin ne olduğunu yanlış anlarlar • Sanksrit dilinde biliş – Duymak – Düşünmek, yansıtmak – Odaklanmak • • • • • Gerçek bize göründüğünden farklıdır Yanlış inançlar güvensizliğe yol açar Kurtuluş ve güven, kendinle barışma, doğru düşünmeyle olur “Aşma” (transcendence), deneyimlerin ötesindeki bilgilere ulaşma “Yoga”: Kontrol ya da bütünleşme; bilincin dönüştüğü disiplin – Zihin ve duyumların dizginlenebileceği yol – Sınırlı benliğin aşılabileceği yol – Benliğin gerçek kimliğine ulaşılabilecek yol 19 14.10.2014 Bilinç • Yoga, bilincin dönüştürülmesini kolaylaştırabilecek bir disiplindir • Dikkati tek noktaya odaklayarak dönüştürülebilir • Bilincin dönüştürülmesiyle, zihin nefret, hırs, paylaşmama gibi, saflığını bozan şeylerden, zincirlerinden kurtulur • Gerçek benlik, duyumların ve zihnin ötesindedir • Her sey değişir ve birbirini etkiler • Ama yine de bir içsel mantığı vardır: neden-sonuç ilişkileri • Zihin ve madde arasında kesin ayırım yoktur • Bilinç en üst gerçektir • Mantık, sezgilerin altındadır • İlişkilerden ve maddeden ayrışmak ve onlarla bütünleşmemek insan hayatının amacı olmalıdır Sorumluluklar • Ahlaki kurallara uyulmalıdır – – – – – – Etik Dürüstlük Cinsel perhiz Şiddetten uzaklık Özdisiplin Bedenin, nefesin, duyumların, dikkatin yönetimi • “Çakra”lar (tekerlekler) – Enerjinin aktığı merkezler – Bu konularda bilgilenmekle, bedenin ve zihnin kontrolü daha iyi yapılır • Hastalık – – – – Bedendeki dengesizliklerden olur Bedensel ve psikolojik hastalıklar semptomlarla kendini gösterir İnsan zihni bedenin aktivitelerini ve duyu organlarını yönetebilir İyileşme sürecinde yardımcı olabilir Budist geleneği • • • Budizm – Hayatın acılarından kurtulmaya yönelik bilgiler, değerler ve davranışsal reçeteler – Doğru bakış açısını edinmek ve inançlarına uygun yaşamak Kurucusu: Siddhartha Gautama (MÖ 563-483) Zihinsel aktivitelere yönelik kutsal doğrular – Acı çekmek hayatın kaçınılmaz bir parçasıdır • Fiziksel ağrı, hastalığın verdiği sıkıntılar, yalnızlık, yaşlanma, ölümle ilişkili gündelik fiziksel ve psikolojik acılar • Sürekli değişim içinde, bir şeylere tutunup kalmaya çalışmayla ilgili anksiyete ve strese bağlı acılar • Olayların beklentilerimize, arzu ettiğimiz standartlara uymayışıyla ilgili doyumsuzluklar – Acılardan kaçınmak için acıların gerçek doğasını anlamak gerekir • Cehaletle koşullanmış arzular, kıvranmalar • Statü, güç, para, hayranlık, ün, fiziksel rahatlık edinerek ve onları elde tutarak mutluluğa ulaşılacağı illüzyonu – İstekle kıvranmaktan ve cehaletten kurtuluş mümkündür – Acıları azaltmak ve yok etmek için çabalamak gerekir 20 14.10.2014 Budist geleneğinde acıları azaltma yolları • • • • • • • • • • Ahlaklı bir insan olmak Her şeye dikkatle ve eleştirel biçimde bakmak Doğruyu konuşmak İnsanlara sözle ya da davranışla zarar vermemeye çalışmak Kendini sürekli geliştirmek; kendini anlamak Arzuların etkisinden kaçınmaya çalışmak Konsantrasyon ve meditasyon uygulamaları yapmak Maddesel varlıklara sahip olmak için hırslardan uzak durmak Siyasi güç açlığından uzak durmak Avantajlar ya da statü elde etmek için riyakarlıktan uzak durmak • Her şeyin aşırısından kaçınıp orta yolu bulmak “Ben” ya da “Kendilik” • • • • • • • • • • • • Budizm’de ”zihin” ve “beden ayrı tutulur Beden zihin için bir süre içinde yaşadığı bir “ev”dir Beden için besinler gerekir, ölümle de yok olur Duyguların kaynağı da bedenin çevre ile etkileşiminden oluşan duyumlardır; beden bitince onlar da biter Beden ölünce zihinsel süreçler bir başka bedende devam eder Zihin ölümsüz, ruhani bir varlıktır Bedenin doğumu ve ölümüyle sınırlı olan her yaşam süresi, aynı zamanda bir “ben”in oluşumuyla ilişkilidir “Ben” de zihin ve beden gibi sürekli değişir, aynı kalmaz Bilinç, bedenin ölümüyle sona erer ama gelecekteki “ben”e bir karmik miras bırakır; gelecekteki “ben”in nasıl bir ben olacağı bilinmez En sonunda “nirvana” ya, “mükemmel aydınlanma” durumuna ulaşılabilir İnsanlar “geçici” şeylere (duygulara, düşüncelere, maddesel varlıklara) bağlanmaktan uzak durmalıdır Son aşamada “ben” diye bir şeyin olmadığı fark edilecektir Bireysellik ve kişilik tipleri • Sosyal statü ile belirlenir • Karma kişinin sosyal statüsünü belirler ve yaptığı iyi davranışlara bağlı olarak gelişmesine izin verir • Bazı insanlar, “taşa kazınmış” gibidir; duygusal durumları uzun sürer ve katıdır • Bazıları, “toprağa çizilmiş” gibidir • Diğerleri de “suya yazılmış” gibi, çok değişkendir • Bazıları kendine işkence yapar, bazıları diğerlerine • Bazıları da hem kendilerine, hem diğerlerine acı çektirir • Yüzden fazla “kişilik tipi” vardır • Farklılıkların kaynakları – Oluştukları maddeler • • • • Toprak Su Ateş Rüzgar – Özellikleri • Hırs-açgözlülük/Yetinebilmek • Nefret/sevgi • Yanılsama/gerçekçilik • Bunlar birleşip, beden sıvılarıyla (balgam, safra, nefes) da etkileşerek, farklı “mizaç”ları oluştururlar 21 14.10.2014 Hinduzim ve Budizm’in psikolojiye katkıları • • • • • • İnsan davranışlarına ve zihnine kapsamlı bir bakış Üzerinde durdukları bilişsel mekanizmalar – Düşünme – Bilinç – Kendilik – Ahlaki ve ahlaki olmayan davranışlar – Seçimler – Sorumluluklar/görevler Kişilik tipleri Duyguların karmaşıklığı, davranışlar üzerindeki etkileri Psikolojik belirtiler – Hlüsinasyonlar – Anksiyete – Depresif belirtiler Kişisel gelişim mekanizmaları – Kendini fark etme; kendini anlama – Meditasyon – Konsantrasyon Konfüçyüs geleneği ve Çin’deki psikoloji • Çin kültürü bütün Asya kültürlerini etkilemiş • Her alanda standardizasyona verilen önem • Yollar, ağırlık ölçümleri, madeni paralar, yazma sistemi, devlete alınacak çalışanların değerlendirilmesi, toplumun ve bireylerin etkililiğinin önemsenmesi • Konfüçyüs (MÖ 551-479) – Kitap yazmamış; öğrencilerden aktarım – Ahlaki reçeteler (Epikür, Sokrat ve Stoacı’lara benzer) – “Ren” : Bir insanın dürüst ve şefkatli bir insan olmak amacıyla hayatını sürdürme kararlılığı – Şerefli ve verimli davranışlara sahip olmak kültürün odak noktası – Herkes şerefli olabilir; önemli olan kendini adamaktır – Nihai başarı diye bir şey yoktur; hep daha ileriye doğru gidilebilir – Kişi samimi bir şekilde çabalıyorsa, az yol bile almış olsa, “iyi”dir – Kendini mükemmelleştirmenin sınırı yoktur Konfüçyüs geleneği • • • • • • • • • İdeal insan “dengeli” insandır Olumsuz sonuçları olacak diye “doğru” olanı yapmaktan korkmayandır Tanrıya ibadet etmenin bir nedeni yoktur İnsanlar Tanrı korkusu olmadan da kendilerini iyileştirebilir ve mutlu olabilirler Otoriteye saygı göstermeli, kanunlara uyulmalıdır Sosyal düzeni bozmaktan kaçınılmalı, nasıl kabul edileceği öğrenilmelidir Öğrenme sosyal amaçları geliştirmelidir Tüm insanlar, yetenekleri ne olursa olsun eğitilmelidir İnsanlar temelde ahlaklı mıdır? – Mencius (MÖ 372-289) • Evet, insanlar ve hayvanlar bu açıdan farklılaşırlar – Hsun Tzu (MÖ 298-238) • Hayır. Eğitim olmadan insanlar hayvanlardan farklı değildir • İnsanlar ahlaklı davranmayı cezadan korktukları için öğrenirler 22 14.10.2014 Bütünsellik ve armoni • Bütünlük ve uyum (armoni) – Bedende ve dünyada her şey birbiriyle bağlantılıdır – Her şey, birbirinin zıttı ve aynı anda zaman ve mekanda birbirine bağlı, iki tarihsel kavram (yin ve yang) bağlamında var olur. – Tung Chung-Shu (MÖ 179-104) • İnsan bedeni doğa ile bağlantılıdır – Eklemler, yılın mevsimleriyle – Organlar, doğadaki ateş, su gibi maddelerle – İnsan doğasında » İyilikler, yang ile (Parlak, erkeksi, , dik ve açık) • Doğamızda var ama eğitimle geri çekilmeli » Doğal duygular, ying ile (Koyu, kadınsı, yumuşak, gizli) • İnsanlar duygularını , arzularını kontrol edip, mantıklarına dönmeli Çin’de dinsel inançlar: Taoizm • Kurumsallaşmış bir din yok • Taoizm, Konfüçyüs öğretilerini zorlayan ama yine de onunla uyumlu, felsefi temelli inançlar • Lao-Tse (MÖ 604-531) – Şerefli davranışların geliştirilmesi • Empati, yardımseverlik, kendini kontrol, tevazu, sadelik ve sağlıklı yaşam – Uyum, armoni ve bütünselliğin vurgulanması – Sağlıklı yaşam tarzları • Jimnastik, masaj, doğru beslenme, otlar, hırstan, zenginlikten, prestij ve statü arayışından uzak durma, dengeyi tutturma – Koruyucu uygulamalar (Otlar) – Tedaviler (ilaçlar) Sonuç • Eski Yunan, Hint ve Çin gelenekleri ortaklıkları – Birey, sosyal roller, biliş ve insanların davranışlarının sonuçlarını kontrol edebilme yeteneği – Fiziksel ve manevi süreçlerin birlikteliği – İnsan davranışlarında denge ve uyumun önemi • Hint geleneği – Zihin, karmaşıklığı, biliş ve çarpıtmaları • Çin geleneği – Etik ve sosyal sorunlar 23