T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı Avrupa Birliği Uzmanlığı Tezi AVRUPA BİRLİĞİ’NDE VE TÜRKİYE’DE KADIN İSTİHDAMI: POLİTİKALAR VE HUKUKİ DÜZENLEMELER Tezi Hazırlayan: Çağatay Halat Ankara, 2007 ÖZET 1950’li yıllardan günümüze kadar Türkiye’de kadınların hem işgücüne katılım oranları hem istihdam oranları düşüş göstermekte ve bu oranlar, çok düşük düzeylerde seyretmektedir. Bu çerçevede hem beşeri sermayenin tam ve etkin şekilde kullanılması, hem de kadınların ekonomik bağımsızlığını kazanarak toplumun diğer alanlarında da daha üretken olmasının sağlanması amacıyla, Türkiye’de kadın istihdamına odaklı bir “Ulusal İstihdam Stratejisi”nin geliştirilmesi gerekmektedir. Bu gereklilik temelinde bu çalışma, kadın istihdamına ilişkin mevcut durum, politikalar ve hukuki düzenlemeler bakımından Türkiye ile AB arasındaki farklılıkları ortaya koymayı, bu farklılıkların nedenlerini araştırmayı ve Türkiye’de kadın istihdamının artırılması için Avrupa Birliği deneyimleri ışığında birtakım öneriler geliştirmeyi amaçlamaktadır. Çalışma sonucunda, Türkiye’de kadınların hem işgücüne katılım oranı hem de istihdam oranı bakımından Avrupa Birliği üyesi ülkelerin çok gerisinde yer almakta ve ayrıca kadınların çoğunluğu, Avrupa Birliği üyesi ülkelerden farklı olarak tarım sektöründe ücretsiz aile işçisi olarak kayıt dışı olarak çalıştığı görülmektedir. Kadınların işgücü piyasası dışında kalmalarının temel sebepleri, toplumsal cinsiyet rolleri, kırsaldan kente göç, çocuk bakım hizmetlerinin yetersizliği ve kadın ve erkeklerin eğitim düzeyleri arasındaki farktır. Hukuki düzenlemler açısından ise, Türk mevzuatında yer alan birtakım düzenlemeler, hem Avrupa Birliği Direktiflerine uyumsuzdur, hem de kadınların istihdam edilmesine ilişkin olumsuz sonuçlar doğrumaktadır. Bu açıdan bütün bu hususların, “Ulusal İstihdam Stratejisi”nde yer alması ve bu Stratejinin izlenip değerlendirilerek, revize edilmesi gerekmektedir. Anahtar Kelimeler: “Kadın İstihdamı”, “Kadın İstihdam Politikaları”, “Avrupa İstihdam Stratejisi”, “Kadın-Erkek Eşitliği”, “Kadın-Erkek Eşitliğine İlişkin Avrupa Birliği Müktesebatı”. İÇİNDEKİLER ÖZET .............................................................................................................................................................................. 1 İÇİNDEKİLER .............................................................................................................................................................. 3 TABLOLAR ................................................................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. GRAFİKLER ................................................................................................. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. KISALTMALAR ........................................................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. GİRİŞ ................................................................................ ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. I. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE VE TÜRKİYE’DE KADIN İSTİHDAM POLİTİKALARIERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. I.I. AVRUPA BİRLİĞİ’NDE KADIN İSTİHDAM POLİTİKALARI ............................... Error! Bookmark not defined. I.I.I. AVRUPA İSTİHDAM STRATEJİSİ (AİS) ....................................................... Error! Bookmark not defined. I.I.I.I. Avrupa İstihdam Stratejisinin Tarihsel Gelişimi ................................ Error! Bookmark not defined. I.I.I.I.I. Essen Zirvesi ............................................................................... Error! Bookmark not defined. I.I.I.I.II. Amsterdam Antlaşması ............................................................. Error! Bookmark not defined. I.I.I.I.III. Lüksemburg İstihdam Zirvesi ................................................... Error! Bookmark not defined. I.I.I.I.IV. Lizbon ve Stockholm Zirveleri .................................................. Error! Bookmark not defined. I.I.I.I.V. Barselona Zirvesi ve Avrupa İstihdam Stratejisinin Mevcut Beş Yılının Değerlendirmesi Error! Bookmark not defined. I.I.I.I.VI. Avrupa İstihdam Görev Gücü ................................................... Error! Bookmark not defined. I.I.I.I.VII. Avrupa İstihdam Stratejisinin Gözden Geçirilmesi ................. Error! Bookmark not defined. I.I.I.II. Avrupa İstihdam Stratejisinin Uygulama Araçları İstihdam Rehberleri ve Kadın İstihdamı .... Error! Bookmark not defined. I.I.I.II.I. 1998 Yılı İstihdam Rehberleri .................................................... Error! Bookmark not defined. I.I.I.II.II. 1999 ve 2000 Yılları İstihdam Rehberleri ................................. Error! Bookmark not defined. I.I.I.II.III. 2001 ve 2002 Yılları İstihdam Rehberleri ................................ Error! Bookmark not defined. I.I.I.II.IV. 2003‐2005 Yılları İstihdam Rehberleri .................................... Error! Bookmark not defined. I.I.I.II.V. 2005‐2008 Yılları Büyüme ve İstihdam Bütünleştirilmiş Rehberleri ...... Error! Bookmark not defined. I.I.I.II. Avrupa İstihdam Stratejisinin Mali Araçları ve Kadın İstihdamı ....... Error! Bookmark not defined. I.I.I.II.I. Avrupa Sosyal Fonu (ASF) ......................................................... Error! Bookmark not defined. I.I.I.II.II. Sosyal Dayanışma ve İstihdam Topluluk Programı (PROGRESS)Error! Bookmark not defined. I.I.II. AVRUPA BİRLİĞİNİN KADIN İSTİHDAMINA İLİŞKİN DİĞER POLİTİKA BELGELERİ .... Error! Bookmark not defined. I.I.II.I. Kadın‐Erkek Eşitliği Yol Haritası (2006‐2010) ................................... Error! Bookmark not defined. I.I.II.I.I. Kadın‐Erkek Eşitliği Yol Haritasının Öncelik Alanları .................. Error! Bookmark not defined. I.I.II.I.II. Kadın‐Erkek Eşitliği Yol Haritasının Uygulanması ve İzlenmesi Error! Bookmark not defined. I.I.II.II. Avrupa Kadın‐Erkek Eşitliği Paktı .................................................... Error! Bookmark not defined. I.II. TÜRKİYE’DE KADIN İSTİHDAM POLİTİKALARI ............................................ Error! Bookmark not defined. I.II.I. DOKUZUNCU KALKINMA PLANI (2007‐2013) ......................................... Error! Bookmark not defined. I.II.II. ORTA VADELİ PROGRAM (2007‐2009) ................................................... Error! Bookmark not defined. I.II.III. 2007 YILI PROGRAMI ............................................................................ Error! Bookmark not defined. I.II.IV. TÜRKİYE’NİN AVRUPA İSTİHDAM STRATEJİSİNE UYUMU ..................... Error! Bookmark not defined. U I.II.IV.I. Tarama Süreci ve Türkiye’nin İstihdam Politikası .......................... Error! Bookmark not defined. I.II.IV.II. İstihdam Durum Raporu ............................................................... Error! Bookmark not defined. I.II.IV.III. Ortak Değerlendirme Belgesi (ODB) ............................................ Error! Bookmark not defined. I.II.IV.IV. Katılım Öncesi Mali Yardım Mekanizması (IPA) ve İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi BileşeniError! Bookmark not defined. I.III. DEĞERLENDİRME .................................................................................... Error! Bookmark not defined. II. TÜRKİYE’DE KADINLARIN İŞGÜCÜ PİYASASINDAKİ DURUMLARI ............ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. II.I. İŞGÜCÜNE KATILIM ORANI ....................................................................... Error! Bookmark not defined. II.I.I. Kentsel ve Kırsal Alanlarda İşgücüne Katılım Oranı ................................ Error! Bookmark not defined. II.I.II. Yaş Grupları İtibariyle İşgücüne Katılım Oranları ................................... Error! Bookmark not defined. II.I.III. Eğitim Düzeyi İtibariyle İşgücüne Katılım Oranları ................................ Error! Bookmark not defined. II.II. İSTİHDAM ............................................................................................... Error! Bookmark not defined. II.II.I. İstihdamın Sektörlere Göre Dağılımı ..................................................... Error! Bookmark not defined. II.II.II. İşteki Duruma Göre İstihdamın Dağılımı............................................... Error! Bookmark not defined. II.II.III. Kentsel ve Kırsal Alanlarda İstihdamın Dağılımı .................................. Error! Bookmark not defined. II.II.IV. Kayıtlılık Durumuna Göre İstihdam ..................................................... Error! Bookmark not defined. II.II.V. Eğitim Durumuna Göre İstihdamın Dağılımı......................................... Error! Bookmark not defined. II.III. İŞSİZLİK .................................................................................................. Error! Bookmark not defined. II.III.I. Kentsel ve Kırsal Alanlarda İşsizlik Oranları .......................................... Error! Bookmark not defined. II.III.II. Yaş Grupları İtibariyle İşsizlik Oranları ................................................. Error! Bookmark not defined. II.III.III. Eğitim Düzeyleri İtibariyle İşsizlik Oranları ......................................... Error! Bookmark not defined. II.III.IV. İş Arama Süreleri İtibariyle İşsizlik Oranları ........................................ Error! Bookmark not defined. II.IV. KADINLARIN İŞGÜCÜ PİYASASI DIŞINDA KALMA NEDENLERİ .................. Error! Bookmark not defined. II.IV.I. Toplumsal Cinsiyet Rolleri .................................................................... Error! Bookmark not defined. II.IV.II. Bakım Hizmetleri ................................................................................. Error! Bookmark not defined. II.IV.III. Göç ..................................................................................................... Error! Bookmark not defined. II.IV.IV. Eğitim ................................................................................................. Error! Bookmark not defined. II.V. DEĞERLENDİRME .................................................................................... Error! Bookmark not defined. III. AVRUPA BİRLİĞİ MÜKTESEBATI ÇERÇEVESİNDE TÜRK MEVZUATINDA KADIN ERKEK EŞİTLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMI ............... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. III.I. AVRUPA BİRLİĞİ HUKUKUNDA KADIN‐ERKEK EŞİTLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMINA İLİŞKİN HUKUKİ DÜZENLEMELER ............................................................................................. Error! Bookmark not defined. III.I.I. EŞİT İŞE VEYA EŞİT DEĞERDE İŞE EŞİT ÜCRET İLKESİ .............................. Error! Bookmark not defined. III.I.I.I. AT Antlaşmasının 141. Maddesi ..................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.I.II. Kişiler Bakımından Eşit Ücret İlkesinin Kapsam ............................. Error! Bookmark not defined. III.I.I.III. İşletmenin Büyüklüğü Bakımından Eşit Ücret İlkesinin Kapsamı .. Error! Bookmark not defined. III.I.I.IV. Ücret Tanımı ................................................................................. Error! Bookmark not defined. III.I.I.V. Eşit İşe veya Eşit Değerde İşe Eşit Ücret İlkesi ............................... Error! Bookmark not defined. III.I.I.VI. Mesleki Sınıflandırma Sistemi ...................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.I.VII. Diğer Hususlar ............................................................................. Error! Bookmark not defined. III.I.II. İŞE ALINMA, MESLEKİ EĞİTİM, YÜKSELME VE ÇALIŞMA KOŞULLARINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ Error! Bookmark not defined. III.I.II.I. Tanımlar ......................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.II.II. Meslekte Yükselmede Dahil Olmak Üzere İstihdama ve Mesleki Eğitime Erişimde Eşit Muamele İlkesi ........................................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.II.III. İstihdam ve Çalışma Koşullarında Eşit Muamele İlkesi ................ Error! Bookmark not defined. III.I.II.IV. Eşit Muamele İlkesinin İstisnaları ................................................ Error! Bookmark not defined. III.I.II.V.I. Belirli Mesleğin ve Buna Yönelik Mesleki Eğitimin Bir Cinse YasaklanmasıError! Bookmark not defined. III.I.II.V.II. İstihdam, Mesleki Eğitim ve Meslekte Yükselmede Pozitif Ayrımcılık . Error! Bookmark not defined. III.I.II.V.III. Hamilelik ve Analık............................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.II.V. Eşitlik Kurumu ............................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.II.VI. Hukuki Koruma ............................................................................ Error! Bookmark not defined. III.I.II.VII. Sosyal Diyalog ve Bilgilendirme .................................................. Error! Bookmark not defined. III.I.III. ZORUNLU SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ Error! Bookmark not defined. III.I.III.I. Zorunlu Sosyal Güvenlik Sisteminde Eşit Muamele İlkesinin Sigorta Kolları ve Kişiler Bakımından Kapsamı ..................................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.III.II. Zorunlu Sosyal Güvenlik Sisteminde Eşit Muamele İlkesi ............ Error! Bookmark not defined. III.I.III.III. Hukuki Hak Arama Yolları ........................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.IV. MESLEKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMLERİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİError! Bookmark not defined. III.I.IV.I. Mesleki Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Sigorta Kolları ve Kişiler Bakımından Kapsamı ...... Error! Bookmark not defined. III.I.IV.II. Mesleki Sosyal Güvenlik Sistemlerinde Eşit Muamele İlkesi ....... Error! Bookmark not defined. III.I.IV.III. Hukuki Koruma ........................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.V. KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADIN VE ERKEKLER ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ VE KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADINLARIN HAMİLELİK VE ANALIK SÜRESİNCE KORUNMASIError! Bookmark not defined. III.I.V.I. Direktifin Kişiler Bakımından Kapsamı ........................................... Error! Bookmark not defined. III.I.V.II. Kendi Nam ve Hesabına Çalışan Kadın ve Erkekler Arasında Eşit Muamele İlkesiError! Bookmark not defined. III.I.V.III. Genel Hükümler .......................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VI. GEBE, DOĞUM YAPMIŞ VE EMZİKLİ KADIN ÇALIŞANLARIN ÇALIŞMA HAYATINDA SAĞLIK VE GÜVENLİK KOŞULLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ ..................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VI.I. İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olası Riskler Bakımından İşin Değerlendirmesi ve Bu Değerlendirmeye Uygun Önlemler ............................................................ Error! Bookmark not defined. III.I.VI.II. Analık İzni ve Analık Sigortası ...................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VI.III. Haksız Bir Nedenle İşten Çıkarılmaya Karşı İşçinin Korunması ... Error! Bookmark not defined. III.I.VI.IV. Hukuki Hak Arama Yolları ........................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VII. EBEVEYN İZNİ ..................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VII.I. Ebeveyn İzni ................................................................................. Error! Bookmark not defined. III.I.VII.II. Mücbir Sebeplere Bağlı İzin ........................................................ Error! Bookmark not defined. III.I.VII.III. Hukuki Koruma .......................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VIII. İSPAT YÜKÜMLÜLÜĞÜ ....................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VIII.I. Direktifin Uygulama Alanı ........................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VIII.II. İspat Yükümlülüğü ..................................................................... Error! Bookmark not defined. III.I.VIII.III. Bilgilendirme ............................................................................ Error! Bookmark not defined. III.II. AVRUPA BİRLİĞİ MÜKTESEBATI ÇERÇEVESİNDE TÜRK MEVZUATINDA KADIN‐ERKEK EŞİTLİĞİ VE KADIN İSTİHDAMI ..................................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.I. EŞİT İŞE VEYA EŞİT DEĞERDE İŞE EŞİT ÜCRET İLKESİ ............................. Error! Bookmark not defined. III.II.I.I. Ücret Tanımı .................................................................................. Error! Bookmark not defined. III.II.I.II. Eşit İşe veya Eşit Değerde İşe Eşit Ücret İlkesi .............................. Error! Bookmark not defined. III.II.I.III. Mesleki Sınıflandırma Sistemi ...................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.I.IV. Hukuki Hak Arama Yolları ............................................................ Error! Bookmark not defined. III.II.I.V. Haksız Bir Nedenle İşten Çıkarılmaya Karşı İşçinin Korunması ..... Error! Bookmark not defined. III.II.I.VI. Yaptırımlar ................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.I.VII. İşçilerin Bilgilendirilmesi ............................................................. Error! Bookmark not defined. III.II.II. İŞE ALINMA, MESLEKİ EĞİTİM, YÜKSELME VE ÇALIŞMA KOŞULLARINDA KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ .................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.II.I. Meslekte Yükselmede Dâhil Olmak Üzere İstihdama ve Mesleki Eğitime Erişimde Eşit Muamele ilkesi ........................................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.II.I.I. İstihdama Erişimde Eşit Muamele İlkesi ................................ Error! Bookmark not defined. III.II.II.I.II. Bir Cinse Yasak Olan Meslekler ............................................. Error! Bookmark not defined. III.II.II.I.III. Mesleki Eğitime Erişimde Eşit Muamele İlkesi ..................... Error! Bookmark not defined. III.II.II.I.IV. Meslekte Yükselmede Eşit Muamele İlkesi .......................... Error! Bookmark not defined. III.II.II.II. İstihdam ve Çalışma Koşullarında Eşit Muamele İlkesi ................ Error! Bookmark not defined. III.II.II.III. Cinsel taciz .................................................................................. Error! Bookmark not defined. III.II.II.IV. Eşitlik Kurumu ............................................................................. Error! Bookmark not defined. III.II.II.V. Hukuki Koruma ............................................................................ Error! Bookmark not defined. III.II.II.VI. Sosyal Diyalog ve Bilgilendirme .................................................. Error! Bookmark not defined. III.II.III. ZORUNLU SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİError! Bookmark not defined. III.II.III.I. Zorunlu Sosyal Güvenlik Sisteminde Eşit Muamele İlkesi ............ Error! Bookmark not defined. III.II.III.II. Hukuki Hak Arama Yolları ........................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.IV. MESLEKİ SOSYAL GÜVENLİK SİSTEMLERİNDE KADIN VE ERKEK ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİError! Bookmark not defined. III.II.V. KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADIN VE ERKEKLER ARASINDA EŞİT MUAMELE İLKESİ VE KENDİ NAM VE HESABINA ÇALIŞAN KADINLARIN HAMİLELİK VE ANALIK SÜRESİNCE KORUNMASIError! Bookmark not defined. III.II.VI. GEBE, DOĞUM YAPMIŞ VE EMZİKLİ KADIN ÇALIŞANLARIN ÇALIŞMA HAYATINDA SAĞLIK VE GÜVENLİK KOŞULLARININ İYİLEŞTİRİLMESİ ..................................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.VI.I. İş Sağlığı ve Güvenliğine İlişkin Olası Riskler Bakımından İşin Değerlendirmesi ve Bu Değerlendirmeye Uygun Önlemler ............................................................ Error! Bookmark not defined. III.II.VI.II. Analık İzni ve Analık Sigortası ..................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.VI.III. Haksız Bir Nedenle İşten Çıkarılmaya Karşı İşçinin Korunması .. Error! Bookmark not defined. III.II.VI.IV. Hukuki Hak Arama Yolları .......................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.VII. EBEVEYN İZNİ .................................................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.VIII. İSPAT YÜKÜMLÜĞÜ .......................................................................... Error! Bookmark not defined. III.II.VIII.I. İspat Yükümlüğü ........................................................................ Error! Bookmark not defined. III.II.VIII.II. İspat Yükümlülüğünün Uygulama Alanı .................................... Error! Bookmark not defined. III.II.VIII.III. Bilgilendirme ........................................................................... Error! Bookmark not defined. III.III. DEĞERLENDİRME .................................................................................. Error! Bookmark not defined. SONUÇ ............................................................................. ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. KAYNAKÇA .................................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.