Η λεξη 'χρονος' στη θεραπευτικη συνομιλια Πως χρησιμοποιειται η λεξη χρονος στην ψυχοθεραπεια; Παραδειγμα: Μια αδιεξοδη κατασταση του ειδους "μαζι δεν κανουμε και χωρια δεν μπορουμε". Λεω σ' αυτον τον ανθρωπο: - Χρειαζεστε χρονο! Τι του λεω; Τι νοημα εχει εδω η λεξη χρονος; Ακριβως την ιδια φραση, "Χρειαζεστε χρονο", μπορω να την πω σαν απαντηση και σε καποιον που αρχιζει να μαθαινει αγγλικα και με ρωταει: - Ποτε θα τα μαθω τα αγγλικα; Σε τι διαφερει η χρηση της λεξης χρονος, εδω κι εκει; Ας παρουμε το παραδειγμα των αγγλικων. Του λεω λοιπον "Χρειαζεστε χρονο", και με ρωτα: - Δηλαδη; Μια απαντηση θα μπορουσε να ειναι: - Οταν περασετε αυτες κι αυτες τις ταξεις, οταν παρετε αυτο κι αυτο το διπλωμα, θα εχετε μαθει τα αγγλικα. Εδω η λεξη χρονος ισοδυναμει καπου με 'x ετη σπουδων', 'καλυψη x διδακτικης υλης', 'αποκτηση του διπλωματος ταδε' κλπ. Επομενως θα μπορουσα και να του απαντησω κατευθειαν: "Οταν περασετε κλπ.", και να μην αναφερω καθολου τη λεξη χρονος. Ας παρουμε τωρα το παραδειγμα της ψυχοθεραπειας, του "μαζι δεν κανουμε και χωρια δεν μπορουμε". Ας υποθεσουμε οτι και τωρα, στην φραση μου "Χρειαζεστε χρονο!" ο συνομιλητης μου ρωτα: - Δηλαδη; Εδω δεν εχω να τον παραπεμψω σε μια διαδικασια αναλογη της εκμαθησης των αγγλικων. Η λεξη χρονος δεν εχει τωρα κανενα ισοδυναμο, κανενα συνωνυμο, δεν αντικαθισταται κι επομενως δεν εξηγειται. Το μονο που μπορω να κανω ειναι να απαντησω με μια παρομοιωση, π.χ. καπως ετσι.: - Ειναι οπως δυο κωπηλατες σε μια βαρκα, που το μονο που ξερει ο καθενας τους ειναι να κανει κουπι προς την αντιθετη κατευθυνση απ' αυτην που κανει ο αλλος. Αντιλαμβανονται πως η βαρκα δεν ξεκολλαει απο το σημειο που βρισκεται. Βαζουν τα δυνατα τους. Κανουν κουπι, οπως εμαθαν να κανουν κουπι, αυτην τη φορα ακομα πιο γερα, και πιο γερα, και πιο γερα. Η βαρκα μενει στο ιδιο σημειο. Καταπονουνται, ψαχνονται, μαλλωνουν, κατηγορει ο ενας τον αλλο κλπ. Αυτοι οι ανθρωποι χρειαζονται χρονο: Χρειαζεται να παψουν να κωπηλατουν, να παψουν να εκβιαζουν τη λυση, χρειαζεται να σταματησουν την τυφλη προσπαθεια που τους βυθιζει ολο και περισσοτερο στο αδιεξοδο. Αυτο που λεω, το διατυπωνει με σπανια εναργεια ο T.S. Eliot στα "Τεσσερα Κουαρτετα": Ειπα στην ψυχη μου, ησυχασε και περιμενε χωρις ελπιδα Αφου η ελπιδα θα 'ταν ελπιδα για το λαθος πραγμα. Περιμενε χωρις αγαπη Αφου η αγαπη θα 'ταν αγαπη για το λαθος πραγμα. Υπαρχει ακομα πιστη Μα πιστη κι αγαπη κι ελπιδα ειν' ολες τους στην αναμονη. Περιμενε χωρις σκεψη, αφου δεν εισ' ετοιμος για σκεψη [Την υποδειξη του ποιηματος την οφειλω στον Θωμα Υφαντη, με τον οποιο επεξεργαστηκαμε ενα πρωτο σχεδιασμα του κειμενου.] Στο "Χρειαζεστε χρονο!" ανηκει αυτο το "ησυχασε και περιμενε χωρις..." που λεγεται προς τους κωπηλατες και, με τον τροπο που ο θεραπευτης ξερει να μιλαει, προς τον ανθρωπο στην ψυχοθεραπεια. Ο χρονος, που χρειαζεται, ειναι το "χωρις" μιας αναμονης που δεν αναμενει τιποτα, οταν καθε ελπιδα κι αγαπη και σκεψη καταδεικνυονται πως ηταν για το λαθος πραγμα και καταδεικνυονται ματαιες. Ειναι η αναμονη της απ-ελπισιας, της απο-γνωσης, βεβαια συνηθως συγκαλυμμενων απο πανικο, καταθλιψη, φλυαρια κ.α. Πρωτα στο φως της απελπισιας και της απογνωσης αναγνωριζουμε πως ελπιδα κι αγαπη και σκεψη, στις καθημερινες μας κινησεις, οδηγουν τα βηματα μας ακριτα, που θα πει τωρα: δεν μας αφηνουν χρονο. Ετσι συμβαινει παντα. Και οταν καποτε, στην τυφλη μας πορεια, εχοντας αμελησει ν' αφησουμε χρονο, ξαφνικα βλεπουμε να εχουμε χαθει και να τα 'χουμε χαμενα; Οταν "χρειαζομαστε χρονο"; Σε ποιον δρομο θα τον αναζητησουμε; Ο Eliot συνεχιζει: Για να φτασεις σ' αυτο που δεν γνωριζεις, Πρεπει να παρεις εναν δρομο που ειναι ο δρομος της αγνοιας. Για να 'χεις αυτο που δεν εχεις Πρεπει να παρεις τον δρομο της ανεχειας. Για να φτασεις σ' αυτο που δεν εισαι Πρεπει να περασεις τον δρομο οπου δεν εισαι. Κι αυτο που δεν γνωριζεις ειναι το μονο που γνωριζεις. Κι αυτο που κατεχεις ειν' αυτο που δεν κατεχεις. Κι εκει που εισαι ειν' εκει που δεν εισαι. Ο θεραπευτης πρεπει να το εχει γνωρισει, οχι με το μυαλο αλλα με την καρδια, και να το λεει με τα λογια που καθε φορα αρμοζουνε στην περισταση. Ο Wittgenstein γραφει: Μιλουμε για την κατανοηση μιας προτασης με την εννοια με την οποια μπορει ν' αντικατασταθει απο μιαν αλλη που λεει το ιδιο. Αλλα και με την εννοια με την οποια δεν μπορει ν' αντικατασταθει απο καμιαν αλλη (τοσο λιγο οσο ενα μουσικο θεμα απο ενα αλλο.). Στην μια περιπτωση ειναι η σκεψη της προτασης που ειναι κοινη για διαφορετικες προτασεις. Στην αλλη, κατι που μονον αυτες οι λεξεις, σ' αυτες τις θεσεις, εκφραζουν (κατανοηση ενος ποιηματος). [Φιλοσοφικες. Ερευνες Ι, § 531] Η προταση "Χρειαζεστε χρονο", στην περιπτωση των αγγλικων, μπορει να αντικατασταθει. Στην περιπτωση της ψυχοθεραπειας, οχι. Η θεραπευτικη συνομιλια εχει, αφανως, ποιητικο χαρακτηρα. Μαρτυρει εναν λογο του Friedrich Hölderlin: Ποιητικα κατοικει ο ανθρωπος επανω σ' αυτην τη γη. Η προταση "Χρειαζεστε χρονο!", σε αντιθεση με την περιπτωση των αγγλικων, κλεινει μ' ενα θαυμαστικο. Αυτο πρεπει να εννοηθει και να ειπωθει, σχεδον με τον τροπο της μουσικης ερμηνειας: Πρεπει να ερμηνευτουν συναμα η απορια εμπρος στους αδιεξοδους δρομους και ο θαυμασμος εμπρος στην δυνατοτητα του οτι, ακριβως εκει, συμβαινουν θαυματα. [Πρωτη δημοσιευση: Περιοδικο "Ψυχανεμισματα", Τευχος 2ο, Ανοιξη 2006.]