"Για τελευταια φορα ψυχολογια." (Paul Celan: "Φρανκφουρτη, Σεπτεμβριος")1
[Ομιλια στην Στρογγυλη Τραπεζα "Η ψυχολογικη διασταση του ποιητικου λογου" στο
αμφιθεατρο Δρακοπουλου, Αθηνα, Μαϊος 2012]
Σκεφτομαι το θεμα της σημερινης μας εκδηλωσης: "Η ψυχολογικη διασταση του
ποιητικου λογου". Η διατυπωση μου γεννα ερωτηματα. Εχει ο ποιητικος λογος
διαστασεις; Οπου μια απο αυτες θα ηταν η ψυχολογια; Τοτε η ψυχολογια θα ηταν
διασταση του, οπως π.χ. το υψος ειναι διασταση του χωρου. Και πως το διανοουμαστε
καν να μιλουμε για ψυχολογικη διασταση; Δεν θα διανοουμασταν να πουμε π.χ. "η
φυσικοχημικη διασταση του ποιητικου λογου", καθως ενας τετοιος τιτλος δεν θα ειχε
νοημα, τουλαχιστον οχι περισσοτερο απο οτι εχει η συσχετιση μιας πεταλουδας που
πεταριζει στο Λονδινο με εναν τυφωνα που ξεσπαει στην Κινα. Το "Η ψυχολογικη
διασταση του ποιητικου λογου" δεν μας προκαλει την ιδια εντυπωση. Εχει νοημα. Σε τι
διαφερει η ψυχολογια απο τη φυσικοχημεια; Γιατι η ψυχολογια μπορει να ειναι διασταση
του ποιητικου λογου;
Η απαντηση θα μπορουσε να ειναι: Ο ανθρωπος ειναι ενα ον με "ψυχη", δηλαδη με εναν
εσωτερικο,
ψυχικο
κοσμο,
και
η
οποια
συμπεριφορα
του
συνιστα
εκφραση,
εξωτερικευση του ψυχισμου του. Η ψυχολογια λοιπον δεν ειναι μια επιστημη μεταξυ
αλλων, αλλα η θεμελιακη επιστημη για την ερευνα, την ερμηνεια και, οπου χρειαζεται,
τη θεραπευτικη αγωγη της ανθρωπινης συμπεριφορας - και ως ανθρωπινη συμπεριφορα
νοειται βεβαια και η ποιητικη συγγραφη. Ο καμβας, επανω στον οποιο συντιθεται ενα
ποιημα, ειναι φτιαγμενος, μεταξυ αλλων, απο ψυχολογια. Απο την ψυχολογια του
ποιητη.
Μια τετοια, η περιπου τετοια θεωρηση για την απανταχου παρουσια της ψυχολογιας
ξεκινα απο αντιληψεις που κυριαρχησαν σε μεγαλο βαθμο απο τον 18ο μεχρι το πρωτο
1
μισο του 20ου αιωνα. Στη φιλοσοφια καταχωρηθηκαν με τον ορο "ψυχολογισμος". Η
σχετικη συζητηση ατονησε με την εμφανιση ενος ριζικα αλλιως δομημενου κοσμου και
ενος αλλου τυπου ανθρωπου. Στη συγχρονη εποχη η αξιωση της ψυχολογιας για εκεινη
την καθολικοτητα εχει σιγασει.
Σημερα θα μιλησω για ενα ποιημα του Paul Celan, γερμανοεβραιου ποιητη ρουμανικης
καταγωγης, που εζησε 1920 με 1970. Γραφηκε τον Σεπτεμβριο του 1965 και εχει τον
τιτλο "Φρανκφουρτη, Σεπτεμβριος". Ειναι το δευτερο απο τη συλλογη "Fadensonnen"
["Νηματινοι ηλιοι"]. Στο ποιημα υπαρχει η φραση "Για τελευταια / φορα ψυχο- / λογια!".
FRANKFURT, SEPTEMBER
ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ
Blinde, licht-
Τυφλο, φωτο-
bärtige Stellwand.
γενειοφορο διαχωριστικο.
Ein Maikäfertraum
Ενα ονειρο σκαθαριου
leuchtet sie aus.
το καταφωτιζει.
Dahinter, klagegerastert,
Απο πισω, θρηνοπλεκτο,
tut sich Freuds Stirn auf,
το μετωπο του Freud ανοιγει,
die draußen
το εξω
hartgeschwiegene Träne
επιμονα αποσιωπημενο δακρυ
schießt an mit dem Satz:
ξεσπα με τη φραση:
"Zum letzten-
"Για τελευταια
mal Psycho-
φορα ψυχο-
2
logie."
λογια."
Die Simili-
Η ιμιτασιον
Dohle
καργας
frühstückt.
προγευματιζει.
Der Kehlkopfverschlusslaut
Ο ηχος της λαρυγγικης αποφραξης
singt.
αδει.
Ο Celan λεει σε μια ομιλια του: "Ομως το ποιημα μιλα βεβαια! (...) μιλα παντα μονο για
δικη του, ολοδικη του υποθεση."2 Τουτο θα σημαινε οτι το ποιημα, οπως το εννοει, δεν
ειναι υποθεση αλλου, π.χ. της ψυχολογιας. Θα επιχειρησω λοιπον να το ακουσω στο
πνευμα του ποιητη του, δηλαδη χωρις αλλη ψυχολογια πλεον: να το ακουσω αψυχολογητα. Δεν ειναι απλο διοτι, τουλαχιστον οι παλιοτερες γενιες, εχουν γαλουχηθει
με την ψυχολογιστικη νοοτροπια. Το ζητουμενο λοιπον θα ηταν μια πορεια, διαμεσου
μιας αποδομησης της ψυχολογικης διαστασης του ποιητικου λογου, προς τον ιδιο τον
αδιαστατο ποιητικο λογο. Χωρις αλλη ψυχολογια, παρα το οτι στο ποιημα ο Freud
αναφερεται
ρητα,
παρα
το
οτι
ο
Celan,
δραπετης
απο
ναζιστικο
στρατοπεδο
συγκεντρωσεως, στο οποιο πεθαναν οι γονεις του, ταλανιζονταν απο τυψεις που τους
εγκατελειψε,
υπεφερε
απο
παρανοϊκη
ψυχωση,
αυτοκτονησε
πεφτοντας
στον
Σηκουανα.
Στο προηγουμενο παραθεμα που ξεκινα "Ομως το ποιημα μιλα βεβαια!", υπερπηδησα μια
φραση, που φερνω τωρα: "Παραμενει επιμνημον των δεδομενων του." Ποια ειναι τα
δεδομενα, των οποιων επιμνημον μενει το "Φρανκφουρτη, Σεπτεμβριος"; Φιλολογοι και
φιλοσοφοι που ασχοληθηκαν με το ποιημα, τα αναζητησαν, και αναφερουν τα εξης:
3
"ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ". Ενδεχομενως εννοειται η μεγαλη εκθεση βιβλιου στη
Φρανκφουρτη, που γινεται καθε Οκτωβριο. Το ποιημα γραφηκε εναν μηνα νωριτερα. Η
αναφορα στην εκθεση μοιαζει να υποδηλωνεται και απο το "διαχωριστικο" που
αναφερεται στον 2ο στιχο.
Ο τιτλος συντιθεται απο τον ονομα μιας πολης και ενος μηνα. Αναλογα δομημενος
τιτλος υπαρχει σ' ενα προηγουμενο ποιημα του Celan, "Τυβιγγη, Γεναρης" [Tübingen,
Jänner]. Μαλιστα εδω για πρωτη φορα συναντουμε μια λεξη συγγενικη με το
"φωτογενειοφορο", σε αναφορα με τον Hölderlin: "Αν ερχοταν, / αν ερχοταν ενας
ανθρωπος, / αν ερχοταν ενας ανθρωπος στον κοσμο με το φωτογενειο των πατριαρχων
..."
Το "ονειρο σκαθαριου". Με αυτον τον τιτλο αναφερεται ενα ονειρο στην "Ερμηνεια των
ονειρων" του Freud. Τη δεκαετια του '60 ο Celan διαβασε πολλα βιβλια του. Εμμεσες
αναφορες στον Freud υπαρχουν και σε αλλα ποιηματα. Το "Το ονειρο του σκαθαριου"
ειναι το εξης: "[μια γυναικα] Σκεφτεται οτι εχει δυο σκαθαρια σ' ενα κουτι στα οποια
πρεπει να δωσει την ελευθερια τους, γιατι διαφορετικα θα σκασουν. Ανοιγει το κουτι, τα
σκαθαρια ειναι τελειως αδυναμα· το ενα πετα εξω απο το ανοιχτο παραθυρο, ομως το
αλλο συνθλιβεται απ' το παραθυροφυλλο καθως αυτη κλεινει το παραθυρο, οπως
καποιος της ζηταει να κανει (εκφρασεις φρικης)."
Ενα ονειρο σκαθαριου υπαρχει και στο διηγημα του Kafka, "Προετοιμασιες ενος γαμου
στην επαρχια" ["Hochzeitsvorbereitungen auf dem Lande"]: "Γιατι εγω, εγω στο μεταξυ
ειμαι ξαπλωμενος στο κρεβατι μου, ολοτελα σκεπασμενος με καφεκιτρινη κουβερτα,
εκτεθειμενος στον αερα που φυσα απο το μισανοιγμενο παραθυρο. (...) ακομα
ονειρευομαι. (...) Καθως ειμαι ξαπλωμενος στο κρεβατι εχω τη μορφη ενος μεγαλου
σκαθαριου, μου φαινεται ενος μαυρου η ενος χρυσοκανθαρου."
Κι ακομα ενα παιδικο τραγουδι που πρεπει να γνωριζε ο Celan: "Πετα, σκαθαρι! / Ο
μπαμπας ειναι στον πολεμο. / Η μαμα στην Πομμερανια*. / Κι η Πομμερανια εγινε
4
σταχτη. / Πετα, σκαθαρι!" [*Περιοχη που καλυπτε μερη της βορειας ΓερμανιαςΠολωνιας]
Η φραση "Για τελευταια φορα ψυχολογια" ειναι μια σημειωση απο τα καταλοιπα του
Kafka.3 Η σημειωση ειναι αυτοτελης, χωρις συμφραζομενα, και μαλιστα στο χειρογραφο
ειναι διαγραμμενη. Υπαρχει παντα στους λεγομενους "Αφορισμους", καταχωρημενη υπο
τον αριθμο 93.
Ο Kafka παραμενει εντονα παρων και στη συνεχεια του ποιηματος. Καταρχην στο ονομα
της καργας, καθως στα τσεχικα η "καργα" λεγεται "kafka" - λογος για τον πατερα του
να την χρησιμοποιησει στο οικογενειακο εμβλημα.
Ο Kafka, στην τελευταια φαση της φυματιωσης του, προσβληθηκε στον λαρυγγα, ο
οποιος στο τελος αποφραχθηκε. Δεν μπορουσε ουτε να φαει ουτε να μιλησει. Αυτο
ενδεχομενως ανακαλει ο "ηχος της λαρυγγικης αποφραξης". Eιναι ενας ηχος οπως στην
αμερικανικη εκφραση για το 'οχι': uh-uh.
Αυτα θα ηταν εν συντομια τα κυριοτερα δεδομενα του ποιηματος. Επαναλαμβανω τη
φραση του Celan: "[το ποιημα] Παραμενει επιμνημον των δεδομενων του". Η φραση
δεν τελειωνει εδω. Ακολουθει μια παυλα, και οι λεξεις "- ομως μιλα". Το εμφατικο "ομως
μιλα" δεν μας επιτρεπει να εκλαβουμε το ποιημα, το μιλημα του ποιηματος, ως αφηγηση
των δεδομενων του. Το ποιημα μιλα, ακουσαμε, "παντα μονο για δικη του, ολοδικη του
υποθεση." Δεν μιλα ουτε για υποθεση της ψυχολογιας, οπως ειπωθηκε προηγουμενως,
ομως, βλεπουμε τωρα, ουτε και για υποθεση της ιστοριας ενος ανθρωπου. Celan: "Η
γνησια ποιηση ειναι αντιβιογραφικη. Η πατριδα του ποιητη ειναι το ποιημα του, αλλαζει
απο το ενα ποιημα στο αλλο."4 Και ακομη: "Το παρον του ποιηματος ειναι - κι αυτο δεν
<εχει να κανει> με βιογραφικα δεδομενα, το ποιημα ειναι γραφη ζωης - το παρον του
ποιηματος ειναι το παρον ενος προσωπου [...]"5 "Γραφη ζωης". Η γενικη "ζωης" δεν
5
ειναι λοιπον γενικη αντικειμενικη, δεν προκειται δηλαδη για καταγραφη μιας ζωης, αλλα
γενικη υποκειμενικη: Η γραφη ως φαινομενο της ζωης, η γραφη ως διαγωγη μιας ζωης.
Πως μιλα λοιπον το "Φρανκφουρτη, Σεπτεμβριος"; Διαβαζω τις δυο πρωτες αραδες:
"Τυφλο, φωτο- / γενειοφορο διαχωριστικο." Ενας μελετητης γραφει: "Ενα διαχωριστικο
'τυφλο', δηλ. ενα αδιαφανες παραπετασμα απο γαλακτουχο γυαλι, που τα σχεδια του,
λωριδες η κυματισμοι, φεγγουν λευκα και 'φωτεινα' σαν βοστρυχοι γενειαδας."6 Αλλου
παλι διαβαζουμε: "Αυτο το διαχωριστικο, οντας κατι που ενισχυει διαφορα ειδη
τυφλοτητας με την εννοια συζητησεων με ορους επιλεκτικους, που αποκλειουν
[ψυχαναλυση, πνευμα, σωμα], χαρακτηριζεται απο το 'φωτο-/γενειο'. Το φωτογενειο
αναφερεται μετωνυμικα σε ενα ειδος ομιλιας, τον logos lux. Η ιδιαιτερη γενειαδα που
τρεμολαμπει σ' αυτην την αραδα παραπεμπει στη φροϋδικη ψυχαναλυση."7
Αυτες, και πολλες παρομοιες, ειναι ερμηνειες του 'δηλαδη'. Μας εξηγουν τι λεει ο
ποιητης. Αντικαθιστουν καθε φορα μια φραση του ποιηματος με μιαν αλλη. Αν ηταν
ετσι, δεν θα επροκειτο για ενα κακο ποιημα; Γιατι ο ποιητης να μας τα λεει με τοσες
περικοκλαδες, οταν θα μπορουσε να μας τα πει κατευθειαν;
Αν δεν προκειται για κακο ποιημα, τοτε η φραση "Τυφλο, φωτο- / γενειοφορο
διαχωριστικο" δεν ειναι αντικαταστασιμη. Δεν ανεχεται κανενα ερμηνευτικο 'δηλαδη'.
Εδω σκεφτομαι μια σημειωση του Ludwig Wittgenstein: "Μιλουμε για την κατανοηση
μιας προτασης με την εννοια με την οποια μπορει ν' αντικατασταθει απο μιαν αλλη που
λεει το ιδιο. Αλλα και με την εννοια με την οποια δεν μπορει ν' αντικατασταθει απο
καμια αλλη. (...) / Στην πρωτη περιπτωση ειναι η σκεψη μιας προτασης που ειναι κοινη
για πολλες προτασεις· στην αλλη κατι που μονο αυτες οι λεξεις, σ' αυτες τις θεσεις,
εκφραζουν. (Κατανοηση ενος ποιηματος)."8
6
"Τυφλο, φωτο- / γενειοφορο διαχωριστικο." Ο λογος ειναι για ενα διαχωριστικο. Ακουμε
τη λεξη και φερνουμε εμπρος στο βλεμμα μας ενα καποιο πραγμα, ενα διαχωριστικο,
π.χ. οπως αυτα που στηνονται στις εκθεσεις. Ομως οι προσδιορισμοι του μας τα χαλανε:
"τυφλο,
φωτογενειοφορο".
Δεν
υπαρχει
κανενα
διαχωριστικο
μ'
αυτα
τα
χαρακτηριστικα. Ερμηνειες οπως η προηγουμενη επιδιωκουν παρολαυτα μια παρασταση
του.
Ετσι
αναγκαστικα
το
βιαζουν,
καθως
ενα
"τυφλο,
φωτο-
/
γενειοφορο
διαχωριστικο" δεν ειναι παραστασιμο.
Ισως να μην εχουν αλλο τροπο. Διοτι πολλες φορες μια ερμηνεια, και τουτο αφορα και
την ψυχοθεραπεια, ειναι η μεταλλαξη των λεγομενων σε μια παραστατικη αφηγηση,
οπως π.χ. συμβαινει σε μια κλασσικη ερμηνεια ενος ονειρου, οπου το αλαλουμ του
φανερου ονειρου αντικαθισταται απο μια ιστορια με αρχη, μεση και τελος, το λεγομενο
"λανθανον ονειρο".
Η παραστατικοτητα ειναι ο κυριαρχος τροπος σκεψης των νεωτερων χρονων. Ο
λατινικος ορος για αυτο που αποκαλουμε "παρασταση" ειναι perceptio. Συγγενευει με το
ρημα percapere που σημαινει αδραχνω, αρπαζω, συλλαμβανω. Εκεινος που θελει να
κατανοει τα λεγομενα, δηλαδη να τα συλλαμβανει, δηλαδη να τα εγκλειει σε μια
παρασταση, ειτε κατασκευαζοντας μια εικονα τους, ειτε εντασσοντας τα σε ενα μοντελο,
εχει τη μορφη του αρπαχτικου. Η πραξη της κατανοησης ειναι πραξη βιας και βιασμος.
Τουτο το αρπαχτικο το συναντουμε στον εαυτο μας, στους αλλους, στις σχεσεις μας,
στα λογια μας και στα εργα μας. Σ' αυτον τον πνιγηρο κοσμο το ποιημα, που "μιλα
παντα μονο για δικη του, ολοδικη του υποθεση", ειναι για τον Celan "διαλειμμα
ανασας"9.
Το ποιημα, ειδαμε, δεν μιλα για υποθεση της ψυχολογιας, δεν μιλα για υποθεση της
βιογραφιας. Δεν μιλα για υποθεση καμιας κατανοουσας παραστασης, ουτε ψυχολογικης,
ουτε ιστορικης, ουτε οποιας αλλης. Τωρα θα μπορουσε να ειναι καθαροτερο, με ποιον
7
τροπο για τον Celan το ποιημα δεν αντικαθισταται με προτασεις που θα επεδιωκαν μια
συλληψη, μια κατανοηση, μια ερμηνεια του.
Το ποιημα παραμενει στο δικο του, ολοδικο του παρον. "Το παρον του ποιηματος ειναι
(...) το παρον ενος προσωπου", ακουσαμε. Αυτο το παρον δεν λογοδοτει για κανενα
παρελθον και δεν προσβλεπει σε κανενα μελλον. Αυτο το παρον ειναι σημαδεμενο περα
για περα απο παροδικοτητα. "(...) κωπηλατεις / μες απο τα καναλια, τις λιμνοθαλασσες
και τις διωρυγες, / στο φεγγος της λεξης, / στην πλωρη κανενα γιατι, στην πρυμνη
κανενα για που"10. Η εδω εννοουμενη παροδικοτητα δεν ειναι στερητικη, δεν ειναι
ελλειψη μονιμοτητας. "Η πατριδα του ποιητη ειναι το ποιημα του", ακουσαμε ακομη. Το
παρον του ποιηματος, η παροδικοτητα του ειναι μια πατριδα, ειναι, οπως η πατριδα,
τοπος κατοικησης. Το παρον του ποιηματος, η παροδικοτητα του ειναι μια ανασα, ειναι,
οπως η ανασα, τοπος κατοικησης.
Ο ποιητης κατοικει την παροδικοτητα του ποιηματος του. Την κατοικει "στο φεγγος της
λεξης". Το οτι η ποιητικη φραση δεν αντικαθισταται απο αλλη, ειναι σημαδι της
παροδικοτητας της. Διοτι η αντικατασταση της απο μια αλλη θα σημαινε και τη
δυνατοτητα της γενικευσης της. Και η χρονικοτητα της γενικευσης ειναι αυτη της
εμμονης στην ακαμψια της σταθεροτητας και της μονιμοτητας. Ο χρονος της
παροδικοτητας ειναι ενα, οχι στιγμιαιο αλλα ατελειωτο, απεριοριστο, φιλοξενο, παμφιλο
τωρα. Θα μπορουσε να ειναι ο παλμος αυτου που ο Celan καποτε ονομαζει "καρδια".
Ας ακουσουμε το ποιημα και παλι:
ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ
Τυφλο, φωτογενειοφορο διαχωριστικο.
8
Ενα ονειρο σκαθαριου
το καταφωτιζει.
Απο πισω, θρηνοπλεκτο,
το μετωπο του Freud ανοιγει,
το εξω
επιμονα αποσιωπημενο δακρυ
ξεσπα με τη φραση:
"Για τελευταια
φορα ψυχολογια."
Η ιμιτασιον
καργας
προγευματιζει.
Ο ηχος της λαρυγγικης αποφραξης
αδει.
Το ποιημα απαρτιζουν αποκλειστικα κυριες προτασεις. Δεν σχετιζονται μεταξυ τους με
χρονικους, αναφορικους, αιτιολογικους προσδιορισμους. "κανενα γιατι (...) κανενα για
που", ακουσαμε. Απλα παρατασσονται η μια διπλα στην αλλη. Αυτον τον τροπο γραφης
και ομιλιας τον διεκρινε ο γερμανος ομηρικος ερευνητης Friedrich Wilhelm von Thiersch
και τον χαρακτηριζει ως εξης: "(...) μια σκεψη μοιαζει να ακολουθει την αλλη, (...) και
ολες τους τοποθετουνται σε μια σειρα με τη βοηθεια των πλεον απλων συνδεσμων των
9
γλωσσων, του κ α ι, ο μ ω ς και παρομοιων, του τε, και, μεν, δε κ.α. Μολις τελειωσει η
μια, ξεκινα η αλλη διχως να την αγγιζει (...). Αυτην την α κ ο λ ο υ θ ι α θα την
ονομασουμε π α ρ α τ α ξ η." Στον τροπο της παραταξης μιλα αυτος, "του οποιου η
αυτοσυνειδηση και η σκεψη δεν εχουν ακομη αναπτυχθει." Ετσι "σ' αυτην την α κ ο λ ο
υ θ ι α μιλα το παιδι, οπως κι ο ανθρωπος σε πρωτογονη κατασταση· παρομοια κι αυτος
που συγγενευει μαζι του, ο ανθρωπος της Ανατολης, και συχνα επισης ο επικος
ποιητης."11
Κατα τον Thiersch η "σ υ ν τ α ξ η" αντιθετα ερχεται σε ενα ανωτερο σταδιο εξελιξης,
οταν "το ανθρωπινο πνευμα αρχιζει να διεισδυει στην πλοκη και στη συναρμοση του
λογου κρινοντας και ταξινομωντας (...), οπου οι προτασεις (...) που παρουσιαζονται η
μια διπλα στην αλλη, η μετα την αλλη βρισκονται σε μια σχεση, η σε μια αναφορα ετσι
ωστε η μια εμφανιζεται ε π ε ι δ η, η ο τ α ν η αλλη προηγηθηκε, την προϋποθετει, την
συμπληρωνει, την καθοριζει, αναφερεται σ' αυτην και γι' αυτο ειναι, χωρις αυτην,
αδιανοητη και ακατανοητη."
Οπου κρινουμε και ταξινομουμε, δηλαδη σχεδον παντου και παντα, οπου συνυφαινουμε
τη ζωη μας με τα επειδη και τα οταν, που θα πει οπου εχουμε υιοθετησει τη συνταξη ως
τροπο λογου και ζωης, το αναμεσο της παραθεσης φανταζει ως ελλειψη, ως ενα κενο
που επιβαλλεται να γεφυρωθει. Ετσι γραφει ο Freud στο κειμενο με τον τιτλο "Το
ασυνειδητο":
"[Η υποθεση του ασυνειδητου] ειναι αναγκαια γιατι τα δεδομενα της συνειδησης εχουν
σε μεγαλο βαθμο κενα· (...) Η πλεον προσωπικη καθημερινη μας εμπειρια, μας
γνωστοποιει ιδεες, την προελευση των οποιων δεν γνωριζουμε, και συμπερασματα
σκεψεων, η διεργασια των οποιων μας εχει μεινει κρυφη. Ολες αυτες οι συνειδητες
ενεργειες θα εμεναν ασυνδετες και ακατανοητες αν επιμενουμε στην αξιωση να πρεπει
να γνωριζουμε με τη συνειδηση οσες ψυχικες ενεργειες συμβαινουν μεσα μας. Τις
εντασσουμε σε μια καταδειξιμη συσχετιση οταν συμπεριλαμβανουμε τις ασυνειδητες
10
ενεργειες που αποκαλυφτηκαν. Ομως κερδος σε νοημα και συσχετιση ειναι ολοτελα
δικαιολογημενο κινητρο, το οποιο μπορει να μας οδηγησει περαν της αμεσης εμπειριας."
Η παραταξη, ειναι ενας αλλος τροπος ζωης. Ο γερμανος λογοτεχνης Peter Handke, στο
"Δοκιμιο για την κοπωση", μιλα για αυτην τη ζωη και φερνει το παραδειγμα μιας
ολλανδικής νεκρής φύσης: "Εκείνες τις νεκρές φύσεις με τα λουλούδια από τον δέκατο
έβδομο αιώνα, κατά κανόνα από τις Κάτω Χώρες, όπου στα άνθη κάθεται, σαν να 'ταν
αληθινό, εδώ ένα ζουζούνι, εδώ ένα σαλιγκάρι, εκεί μια μέλισσα, εκεί μια πεταλούδα
και, παρόλο που κανένα ίσως δεν έχει ιδέα για την παρουσία του άλλου, προς στιγμή,
στη δική μου στιγμή, όλα γειτονεύουν μεταξύ τους."
11
Η ριζικη μοναδικοτητα του ποιηματος, το αμετοχο του σε καθε ψυχολογικη, βιογραφικη,
η αλλη παραστατικη αναφορα δεν ειναι και μοναχικοτητα. Στο ποιημα ΤΟΣΑ ΑΣΤΡΑ λεει:
"(...) και καποτε, οταν / μονο το τιποτα εστεκε μεταξυ μας, βρισκαμε / ο ενας τον αλλο
ολοτελα." Το ποιητικο συνειναι επιτελει ενα μαξιμουμ συνυπαρξης με ενα μινιμουμ
συσχετισης. Απο τι ειναι φτιαγμενο το συν- αυτης της συνυπαρξης; Διαβαζω απο το
ποιημα ΕΙΝ' ΟΛΑ ΑΛΛΙΩΤΙΚΑ: "Ελαφρα / ανοιξε η αγκαλια σου, σιγαλο / ενα χνωτο /
υψωθηκε στον αιθερα, / κι αυτο που συννεφωσε δεν ηταν, / δεν ηταν μορφη κι απ’ το
μερος μας / δεν ηταν / σχεδον σαν ονομα;"
Ο Martin Heidegger σε μια ομιλια του ξεκινα απο το ποιημα του Stefan George "Das
Wort" ("Η λεξη"). Η ομιλια εστιαζει στον τελευταιο στιχο: "Πραγμα κανενα δεν ειναι
οπου λειπει η λεξη." Για τον Heidegger η λεξη πρωτα δινει, χαριζει παρουσια, παρεχει
στην παρουσια μια στεγη. "Η γλωσσα ειναι ο οικος του Ειναι", λεει μια συχνα
παρατιθεμενη αποστροφη του. Ο Celan, που ειχε διαβασει Heidegger, και τον γνωριζε
προσωπικα, απαντωντας ενδεχομενως σ' αυτο, γραφει σε ενα ποιημα: "Καμια λεξη,
κανενα πραγμα / και των δυο τους το μοναδικο ονομα".
Μας ειναι ανοικειο να ακουμε χωρις να προσφευγουμε σε μια κατανοουσα παρασταση
των λεγομενων. Ισως ηταν ανοικειο απο ανεκαθεν. Ο Ξενοφανης γραφει "Ομως αν τα
βοδια και τ' αλογα και τα λιονταρια ειχανε χερια και ζωγραφιζαν και εκτελουσαν εργα
οπως οι ανθρωποι, τα αλογα θα ζωγραφιζαν τις εικονες των θεων ομοιες με αλογα και
τα βοδια ομοιες με βοδια, και θα εκαναν τα σωματα τους ετσι οπως ειναι η μορφη του
καθενα τους."12 Καποτε σε μια ωρα ψυχαναλυσης ενας ελβετος αντρας μου ανεφερε ενα
ονειρο οπου αυτος ειχε μορφη πιθηκου, ηταν σκαρφαλωμενος σ' ενα κλαδι και εκλαιγε.
Δεν υπαρχει καμια εικονα που να ανταποκρινεται σ' αυτα τα λογια, χωρις να ασκησει βια
επανω τους. Θα ηταν δυνατο να ακουσουμε αυτο το ονειρο χωρις να το βαλουμε στην
προκρουστεια κλινη μιας παραστασης; Να το ακουμε διχως να το παρασταινουμε; Διχως
12
να το καταλαβαινουμε; Να μενουμε στις ακουομενες λεξεις; Στον πλουτο των
ακουομενων λεξεων;
Οσο περισσοτερο η λεξη μενει στην "ολοδικη της υποθεση", οσο λιγοτερο τιθεται στην
υπηρεσια ενος αλλου, τοσο περισσοτερο λαμπει η ιδια. Ακουσαμε: "(...) κωπηλατεις /
στο φεγγος της λεξης". Ανατρεχω και παλι στον Wittgenstein: "Καθε λεξη - ετσι θα
'λεγε κανεις - μπορει μεν σε διαφορετικες συσχετισεις να εχει και διαφορετικο
χαρακτηρα, ομως παντα οντως εχει[K1] εναν χαρακτηρα - ενα προσωπο. Οντως μας
κοιταζει. (...)"13
Ισως ενα τετοιο ακουσμα, ενα ακουσμα που συμβαινει για ολοδικη του υποθεση, να
χρειαζεται
μια
ιδιαζουσα
προσοχη,
μια
προσοχη
την
οποια
ο
Celan
καποτε,
παραθετοντας τον Malebranche, χαρακτηρισε ως τη "φυσικη προσευχη της ψυχης"14.
Αυτη η προσοχη ειναι αλλη απο την επιστημονικη ακριβεια. Η ακριβεια επιδιωκει τη
βεβαιοτητα. Η βεβαιοτητα ειναι υποθεση του επιστημονα. Αφορα αυτον. Ικανοποιει τη
δικη
του
επιδιωξη,
που
ειναι
η
μονοσημαντοτητα,
η
υπολογισιμοτητα,
η
προβλεψιμοτητα, το ελεγξιμο και το επαληθευσιμο των προτασεων του. Η προσοχη δεν
ειναι υποθεση του προσεχοντος. Ειναι δοσμενη σ’ αυτο το οποιο προσεχει. Η προσοχη
ειναι ανιδιοτελης. Γι’ αυτο μπορει, σε αντιθεση με την ακριβεια, να ειναι ευλαβικη. Να
αναλωνεται στο απεναντι.
Η προσοχη στη λεξη απαιτει να δωσει κανεις χρονο στην εκφορα της. Ο ιδιος ο Celan το
ζηταει. Το "Φρανκφουρτη, Σεπτεμβριος" δεν υπαρχει σε δικη του απαγγελια. Θα τον
ακουσουμε σε ενα αλλο ποιημα απο την ιδια συλλογη. Στην απαγγελια, ακομα και μη
γνωριζοντας τη γλωσσα, μπορουμε ισως να αντιληφθουμε πως καθε λεξη λεγεται και
εννοειται για ολοδικη της υποθεση. Πως καθε λεξη γινεται τοπος κατοικησης:
41 - Fadensonnen.mp3
13
FADENSONNEN
ΝΗΜΑΤΙΝΟΙ ΗΛΙΟΙ
über der grauschwarzen Ödnis.
πανω απο τη γκριζομαυρη ερημια.
Ein baum-
Ενας δεντρο-
hoher Gedanke
ϋψης λογισμος
greift sich den Lichtton: es sind
αδραχνεται στον φωτοηχο: εχει
noch Lieder zu singen jenseits
ακομα τραγουδια να ειπωθουν περαν
der Menschen.
των ανθρωπων.
Ας επιχειρησουμε λοιπον να ακουσουμε και παλι το "Φρανκφουρτη, Σεπτεμβριος", τωρα
κατα το δυνατον παραμενοντας σε ενα αψυχολογητο, ανιστορητο, ανεικονιστο,
παρατακτικο, αμιγες ακουσμα:
FRANKFURT, SEPTEMBER
ΦΡΑΝΚΦΟΥΡΤΗ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ
Blinde, licht-
Τυφλο, φωτο-
bärtige Stellwand.
γενειοφορο διαχωριστικο.
Ein Maikäfertraum
Ενα ονειρο σκαθαριου
leuchtet sie aus.
το καταφωτιζει.
Dahinter, klagegerastert,
Απο πισω, θρηνοπλεκτο,
tut sich Freuds Stirn auf,
το μετωπο του Freud ανοιγει,
die draußen
το εξω
hartgeschwiegene Träne
επιμονα αποσιωπημενο δακρυ
schießt an mit dem Satz:
ξεσπα με τη φραση:
14
"Zum letzten-
"Για τελευταια
mal Psycho-
φορα ψυχο-
logie."
λογια."
Die Simili-
Η ιμιτασιον
Dohle
καργας
frühstückt.
προγευματιζει.
Der Kehlkopfverschlusslaut
Ο ηχος της λαρυγγικης αποφραξης
singt.
αδει.
*
1
“Για τελευταια φορα ψυχολογια!” απο το ποιημα “Φρανκφουρτη, Σεπτεμβριος” του Paul Celan.
2
Der Meridian.
3
"Aphorismen", ν. 93.
4
PN Review, Nr. 156, S. 95.
5
Der Meridian, TCA Tübinger Celan-Ausgabe, Nr. 305, σ. 113.
6
Hans Hiebel, Das Spektrum der modernen Poesie: 1945-2000, Würzburg 2006, σ. 294.
7
Derek Hillard, Birdsongs: Celan and Kafka
http://krex.k-state.edu/dspace/bitstream/2097/13453/1/Birdsongs%20%20galley%20proof.pdf
8
Philosophische Untersuchungen, 531.
9
Der Meridian.
10
Es ist alles anders.
11
Griechische Grammatik: vorzüglich des homerischen Dialektes, Leipzig 1826, σ. 593 ff.
12
απ. 15
αλλ ει χειρας εχον βοες <ιπποι τε> ηε λεοντες
η γραψαι χειρεσσι και εργα τελειν απερ ανδρες
ιπποι μεν θ ιπποισι βοες δε τε βουσιν ομοιας
και <κε> θεων ιδεας εγραφον και σωματ εποιουν
τοιαυθ οιον περ καυτοι δεμας ειχον <εκαστοι>
13
Philosophische Untersuchungen II, VI.
15
14
Der Meridian.
16
© Copyright 2024 Paperzz
