here

D EMO CR ITUS U N I VER SIT Y of TH RACE
the
10th
International
Conference of
Greek
Linguistics
Edited b y
Zoe Gavriilidou
Angeliki Efthymiou
Evangelia Thomadaki
Penelope Kambakis-Vougiouklis
Ko mo ti ni 2 01 2
Οργανωτική Επιτροπή Συνεδρίου
Organizing Committee
Z o e
G a v r i i l i d o u
A n g e l i k i E f t h y m i o u
E van gelia Th o ma da ki
Pen e lop e Ka mb ak i s -Vo u giou kl is
Γραμματειακή Υποστήριξη
Secretarial Support
Ioannis Anagnostopoulos
Maria Georganta
P o l y x e n i I n t z e
Nikos Mathioudakis
L i d i j a M i t i t s
Eleni Papadopoulou
Anna Sarafianou
Elina Chadjipapa
ISBN 978-960-99486-7-8
Τυπογραφική επιμέλεια
Νίκος Μαθιουδάκης
Ελένη Παπαδοπούλου
Ε λ ί ν α Χ α τ ζ η π α π ά
Σχεδιασμός εξώφυλλου
Νίκος Μαθιουδάκης
Copyright © 2012
Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης
Democritus University of Thrace
+ΜόρΦωΣη ΔΠΘ
+MorPhoSE DUTH
Εργαστήριο Σύνταξης, Μορφολογίας, Φωνητικής, Σημασιολογίας,
Laboratory of Syntax, Morphology, Phonetics, Semantics,
Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής Γλωσσολογίας
International Conference of Greek Linguistics
www.icgl.gr
Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΤΟ ΜΗ ΩΣ ΠΟΛΙΚΟ
ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ
1
Κατερίνα Δ. Χατζοπούλου
Πανεπιστήμιο του Σικάγο, ΗΠΑ
[email protected]
ABSTRACT
The present study reveals the regularity in negator choice in Greek providing qualitative and
quantitative evidence from all the history of the language. The second negator NEG2, orthographically
transcribed as μη, is found to be a polarity item, an element that appears exclusively in nonveridical
environments in the sense of Giannakidou (1998 et seq.). Apart from its use as a prohibitive, the Greek
NEG2 is identified in a number of compositionally non-negative, yet nonveridical functions; among
these are its uses (i) as an optional question particle and (ii) as a complementizer in the scope of verbs
of fear, which are both diachronically persistent.
Λέξεις κλειδιά: άρνηση, μη αληθειακότητα, πολικό στοιχείο
1. Εισαγωγή
Η παρούσα εργασία εστιάζει στη διάκριση μεταξύ δύο προτασιακών αρνήσεων σε συμπληρωματική
κατανομή, που διατηρεί η Ελληνική γλώσσα σε όλες τις φάσεις της από την Ομηρική Ελληνική (8ο
αιώνα π.Χ), (1), (2), μέχρι την Νέα Ελληνική, (3), (4), ως μέρος της παρακαταθήκης της από την
Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκή (Fowler 1896, Moorehouse 1959, Joseph 2002, Fortson 2010, βλ. πίνακα 1).
Παρατηρούμε πως η μία άρνηση, ΑΡΝ1, αλλάζει, ενώ η άλλη, ΑΡΝ2, παραμένει σταθερή και
υφίσταται μόνο φωνολογικές αλλαγές, που είναι γενικές σε κάθε γλωσσική φάση (βλ. Horrocks 2010).2
(1)
Θέτις δ’ οὐ
λήθετ’
ἐφετμέων
Thetis d’
u:
lε:thet’
ephetmeo:n
Θέτιδα.ΟΝ ΑΡΝ1 ξεχνώ.ΠΡΟΣΤ.ΟΡ επιθυμίες.ΓΕΝ
‘Η Θέτιδα δεν λησμόνησε τις επιθυμίες του γιού της.’
(2)
ἐξαύδα,
μὴ
κεῦθε
eksauda,
mε:
keuthe
μιλώ.ΕΝΕΣΤ.ΠΡΟΣΤ.2ΕΝ
ΑΡΝ2
κρύβω.ΠΡΟΣΤ.2ΕΝ
‘Μίλα, μην τα κρύβεις στο μυαλό σου.’
(3)
Ο
ο.ΟΡ
Γιάννης
Γιάννης.ΟΡ
δεν
ΑΡΝ1
παιδὸς
ἑοῦ3
paidos
heu:
παιδί.ΓΕΝ της
Ομηρική Ελληνική
4
νόῳ
noo:i
νους.ΔΟΤ
(8ο αι. π. Χ.)
ήρθε.
έρχομαι.ΣΠ.3ΕΝ
Νέα
Ελληνική
(4)
Μη
ΑΡΝ2
φέρεις
φέρνω.ΣΜΠ.2ΕΝ
τον
ο.ΑΙΤ
Γιάννη.
Γιάννης.ΑΙΤ
1
Ευχαριστίες στους καθηγητές μου Anastasia Giannakidou, Jason Merchant και Chris Kennedy για την
καθοδήγησή τους όσον αφορά το περιεχόμενο της παρούσας εργασίας, καθώς και το ίδρυμα υποτροφιών Mellon
για την οικονομική στήριξη. Ενδεχόμενες ατέλειες ή παραλείψεις βαρυνούν αποκλειστικά την συγγραφέα.
2
Φωνολογικές και μορφολογικές πληροφορίες στα παραδείγματα δίνονται όπου κρίνεται σκόπιμο.
3
Ιλιάδα 1.495–496 .
4
Ιλιάδα 1.363.
In Z. Gavriilidou, A. Efthymiou, E. Thomadaki & P. Kambakis-Vougiouklis (eds), 2012,
Selected papers of the 10th ICGL, pp. 1215-1227. Komotini/Greece: Democritus University of Thrace.
[ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ]
ΑΡΝ1
ΑΡΝ2
Πρωτο-Ινδο-Ευρωπαϊκή
*ne
*meH1
...................................................................................................
Ομηρική
u:(k[h] )
me:
[h]
Αττική
u:(k )
me:
Ελληνιστική Κοινή
u(k)
mi
Ύστερη Μεσαιωνική
udhen
mi
Νέα Ελληνική
dhe(n)
mi(n)
Πίνακας 1 Οι ΑΡΝ1 και ΑΡΝ2 στη διαχρονία
Μετά από εξέταση ποιοτικών και ποσοτικών δεδομένων από αντιπροσωπευτικά κείμενα όλων των
φάσεων της ομιλουμένης Ελληνικής καταλήγουμε ότι το ενοποιητικό στοιχείο των περιβαλλόντων του
στοιχείου ΑΡΝ2 είναι η ιδιότητα της Μη Αληθειακότητας (Nonveridicality). Τα περιβάλλοντα
εμφάνισης της ΑΡΝ2 δεν είναι πάντα τα ίδια διαχρονικά, είναι όμως πάντα μη αληθειακά
(nonveridical), βάσει της αντίληψης για τη Μη Αληθειακότητα της Giannakidou (1994 κ.ε.). Η
κατανομή συνεπώς των μορίων ΑΡΝ1 και ΑΡΝ2 της Ελληνικής είναι αποτέλεσμα σημασιολογικού
παράγοντα: της πολικής συμπεριφοράς της ΑΡΝ2 (πβ. Chatzopoulou & Giannakidou 2011 όσον αφορά
την Αττική διάλεκτο). Η σταθερότητα όμως της ΑΡΝ2 σε συγκεκριμένες χρήσεις στην ιστορία της
Ελληνικής προτείνουμε ότι οφείλεται και στη σημασιολογία και στη σύνταξη. Οι διαχρονικά σταθερές
χρήσεις της ΑΡΝ2 (α) στην απαγόρευση, (β) στην ενδοιαστική πρόταση και (γ) στη χρήση του
ερωτηματικού μορίου, σχετίζονται με συντακτικές δομές όπου η ΑΡΝ2 μη τοποθετείται ή συσχετίζεται
με θέση ιεραρχικά ανώτερη από την φράση άρνησης (ΑρνΦ): τη θέση του Συμπληρωματικού Δείκτη.
Επιπλέον οι χρήσεις (β) και (γ) είναι μη αρνητικές και ως εκ τούτου δεν επηρεάζονται από τον Κύκλο
του Γέσπερσεν (Jespersen 1917), που είναι γνωστός και ως Κύκλος της Άρνησης, εφόσον δεν
συνδέονται με ιεραρχικά κατώτερη αρνητική φράση, η δομική ανύψωση της οποίας θέτει σε κίνηση
τον Κύκλο του Γέσπερσεν κατά τον ορισμό της Chatzopoulou (2011a, 2011b, 2012a, 2012b). Η χρήση
της ΑΡΝ2 στην απαγόρευση εμφανίζει στοιχεία Κύκλου του Γέπσερσεν, που όμως δεν ολοκληρώνεται
για λόγους που χρειάζονται περαιτέρω εξέταση.
Η κατανομή των ΑΡΝ1 και ΑΡΝ2 επηρεάζεται από τις γλωσσικές εξελίξεις κάθε ιστορικής φάσης,
όμως πέρα από την εξάρτηση της ΑΡΝ2 από την Μη Αληθειακότητα που μένει ανέπαφη, εξίσου
σταθερή είναι σε γενικές γραμμές και η αναλογία του αριθμού των εμφανίσεων των δύο μορίων
μεταξύ τους (βλ. πίνακα 2).
ΑΡΝ1-(ου)δεν
ΑΡΝ1-ου(κ/χ)
18ο αι. μ. Χ.
15ο αι. μ. Χ.
12ο αι. μ. Χ.
9ο αι. μ. Χ.
6ο αι. μ. Χ.
3ο αι. μ. Χ.
1ο αι. μ. Χ.
4ο αι. π. Χ.
8ο αι. π. Χ.
ΑΡΝ2-μη
Πίνακας 2 Η διαχρονική αναλογία των ΑΡΝ1 και ΑΡΝ2 της Ελληνικής
[ 1216 ]
[ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΤΟ ΜΗ ΩΣ ΠΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ]
2. Η Θεωρία της (Μη)Αληθειακότητας
Στις φυσικές γλώσσες έχουν παρατηρηθεί οικογένειες λέξεων που εκδηλώνουν περιορισμό στην
κατανομή τους, καθώς δεν μπορούν να εμφανιστούν σε οποιοδήποτε γλωσσικό περιβάλλον με την ίδια
ελευθερία που έχουν οι περισσότερες λέξεις όλων των γραμματικών κατηγοριών. Τέτοιες οικογένειες
στη Νέα Ελληνική είναι αυτές του εμφατικου και του μη εμφατικού κανένας (Veloudis 1982,
Giannakidou 1994, 1997, 1998).
(5) *Ο Γιάννης χθες έφερε ΚΑΝΕΝΑ/κανένα γλυκό
(6) Ο Γιάννης χθες δεν έφερε ΚΑΝΕΝΑ/κανένα γλυκό.
Το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζεται παραδοσιακά ως πολικότητα (polarity) και οι λέξεις που το
εμφανίζουν ως πολικά στοιχεία (polarity items), με αναφορά στους δύο ‘πόλους’ της κατάφασης και
της άρνησης, καθώς η παρουσία αυτών των λέξεων είχε αρχικά συνδεθεί με την άρνηση, ότι δηλαδή η
άρνηση επιτρέπει αυτά τα τεμάχια, πβ. (6), ενώ η κατάφαση δεν τα επιτρέπει, πβ. (5). Την προσοχή της
γλωσσολογικής έρευνας σε φαινόμενα πολικότητας στρέφουν για πρώτη φορά τα άρθρα των Buyssens
(1959) και Klima (1964) με αφορμή το πολικό στοιχείο any της Αγγλικής, που όπως και το
νεοελληνικό κανένας, εκδηλώνει περιορισμένη κατανομή και μάλιστα με αντίστοιχο τρόπο: φαίνεται
να προτιμά την άρνηση (8) και να αποφεύγει την κατάφαση (7).
(7) *John brought any fruit yesterday
(8) John didn’t bring any fruit yesterday.
Έκτοτε ξεκινάει η περιπετειώδης ιστορία της Πολικής Θεωρίας με στόχο την εύρεση του κανόνα
που ρυθμίζει την κατανομή των πολικών στοιχείων (Jackendoff 1969, Baker 1970, Ladusaw 1979,
Linebarger 1980, 1987, Hoeksema 1986, Zwarts 1986, 1993, van der Wouden 1994, Kas 1993, Dowty
1994). Παραλείποντας τις λεπτομέρειες αυτής της πορείας (βλ. για περισσότερα Giannakidou 1997,
1998), η απάντηση με την μεγαλύτερη ερμηνευτική δύναμη, όσον αφορά το αριθμό των
περιβαλλόντων εμφάνισης πολικών στοιχείων που καλύπτει, προέρχεται από την Πολική Θεωρία της
Μη Αληθειακότητας (Giannakidou 1994 κ.ε., Zwarts 1995), που συμπεριλαμβάνει και επεκτείνει τις
παρατηρήσεις προηγούμενων θεωριών, όπως ήταν αυτή της κατιούσας συνεπαγωγής (downward
entailment) που είχε προτείνει νωρίτερα ο Ladusaw (1979, βλ. περισσότερα Giannakidou 1997: 10–13,
1998: 11–15). Η Θεωρία της Μη Αληθειακότητας, την οποία ακολουθούμε και στην παρούσα μελέτη,
προβάλει την ιδιότητα της Μη Αληθειακότητας ως ενοποιητικό παράγοντα των περιβαλλόντων
εμφάνισης των πολικών στοιχείων. Η Μη Αληθειακότητα, ως ιδιότητα προτασικών τελεστών, ορίζεται
με τον ακόλουθο τρόπο (ορισμός Giannakidou 2006: 589 σε δική μας μετάφραση).
(9) (Μη)Αληθειακότητα για προτασικούς τελεστές
(i) Ένας προτασικός τελεστής F είναι αληθειακός, αν και μόνο αν το Fp συνεπάγεται ή
προϋποθέτει ότι το p είναι αληθές στο επιστημικό μοντέλο ME(x) κάποιου ατόμου x· διαφορετικά
ο τελεστής F είναι μη αληθειακός.
(ii) Ένας μη αληθειακός τελεστής F είναι αντιαληθειακός, αν και μόνο αν το Fp συνεπάγεται το
αντίθετο του p στο επιστημικό μοντέλο κάποιου ατόμου x: Fp → ¬p στο ME(x).
(10) Ορισμός στοιχείου πολικότητας
Ένα λεκτικό τεμάχιο α αποτελεί στοιχείο πολικότητας, αν και μόνο αν:
(i) η κατανομή του α εκδηλώνει περιορισμό λόγω εξάρτησης του α από μια σημασιολογική
ιδιότητα β που είναι ιδιότητα του περιβάλλοντος εμφάνισης; και
(ii) η ιδιότητα β είναι η (Μη)Αληθειακότητα.
Μη Αληθειακοί τελεστές, πέρα από την άρνηση, υπάρχουν μεταξύ άλλων στην υποθετική πρόταση,
στην ερώτηση και στις κατευθυντικές γλωσσικές τάσεις (directive attitudes), όπως είναι η προσταγή. Ο
πίνακας 3 παρουσιάζει την κατανομή του εμφατικού και του μη εμφατικού κανένας στην Νέα
[ 1217 ]
[ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ]
Ελληνική. Το εμφατικό ΚΑΝΕΝΑΣ είναι αυστηρό στοιχείο αρνητικής πολικότητας (strict negative
polarity item) κατά την ορολογία της Giannakidou (1998) με την έννοια πως εμφανίζεται αποκλειστικά
σε αντι-αληθειακά σημασιολογικά περιβάλλοντα, σε αντίθεση με το μη εμφατικό κανένας που απαντά
σε μεγαλύτερο εύρος μη αληθειακών περιβαλλόντων.
Αντι Αληθειακά
Μη Αληθειακά
Σημασιολογικά
περιβάλλοντα
Προτασική άρνηση
χωρίς
πριν
Υποθετική πρόταση
Προστακτική
Ερώτηση
Δυνητική τροπικότητα
Επιστημική τροπικότητα
Κατιούσα συνεπαγωγή
Παραδείγματα με το κανένας
Η Ελένη δεν είδε ΚΑΝΕΝΑΝ/κανέναν.
Η Ελένη έφυγε χωρίς να δει ΚΑΝΕΝΑΝ/κανέναν.
Η Ελένη έφυγε πριν δει ΚΑΝΕΝΑΝ/κανέναν.
Αν φύγει κανένας, να με ενημερώσεις.
Πάρε κανένα γλυκό.
Είδες κανέναν;
Μπορεί να φέρω κανένα γλυκό.
Θα έφερε κανένα γλυκό.
Λίγοι επισκέπτες έφεραν κανένα μπακλαβαδάκι.
Πίνακας 3 Η κατανομή του εμφατικού και του μη εμφατικού κανένας στη Νέα Ελληνική
Η κατανομή του μη εμφατικού κανένας μπορεί να χρησιμεύσει και ως πρακτικό διαγνωστικό μέσο
όσον αφορά την αληθειακότητα ή μη ενός γλωσσικού περιβάλλοντος. Ωστόσο το πλήρες φάσμα των
μη αληθειακών περιβαλλόντων δίνεται μόνο από τον ορισμό της Giannakidou που εκτέθηκε στο (9).
Η Θεωρία της (Μη)Αληθειακότητας έχει χρησιμοποιηθεί στην ερμηνεία σημαντικού αριθμού
φαινομένων πολικότητας διαγλωσσικά (Lin 1996, Matthewson 1998, Hoeksema 1999, Bernanrdi 2002,
Farkas 2002, Falaus 2009, Fernald and Perkins 2007, Partee 2008, Borschev et al. 2008, Schwarz 2005,
Yoshimura 2007, Van Craenenbroeck 2008, J. H. Lee 2008, Giannakidou and Yoon 2011, Yoon 2011).
Η παρούσα μελέτη είναι άλλη μία εφαρμογή της θεωρίας της (Μη)Αληθειακότητας, βάσει της οποίας
εξηγείται διαχρονικά η κατανομή της ΑΡΝ2 στην Ελληνική.
3. Η κατανομή της ΑΡΝ2
3.1 Πρόδρομοι και προηγούμενες προσεγγίσεις
Ο κανόνας όσον αφορά την κατανομή των αρνήσεων της Ελληνικής αποτέλεσε αντικείμενο
αναζήτησης από πολύ νωρίς με πρώτους τους κλασικούς φιλολόγους τους 18ου και 19ου αιώνα, οι
οποίοι άλλοτε συντάσσοντας γραμματικές, ως επί τω πλείστω της Αρχαίας Ελληνικής (Kühner 1835,
Crosby 1860, Goodwin 1889, Jannaris 1897), και άλλοτε με τη μορφή πιο εξειδικευμένων πονημάτων
(Hoogeveen 1769, Hermann 1802, Anton 1824, Hartung 1833, Kühner 1852, 1870, Gildersleeve 1882,
Postgate 1894), κάνουν διάφορες προθεωρητικές διαπιστώσεις χωρίς, ωστόσο, να καταλήγουν σε
γενικότερη συναίνεση. Ενδεικτική είναι η διατύπωση του Hermann σε σχέση με τη διάκριση ανάμεσα
στο οὐ και το μὴ της Κλασικής Ελληνικής: οὐ negat rem ipsam; μὴ cogitationem rei (Hermann [1802]
1822: 804) ‘το οὐ είναι άρνηση του ιδίου του όντος· το μὴ άρνηση του συλλογισμού περί το ον.’ Ο
προβληματισμός και η λεπτομερής ταξινόμηση των περιβαλλόντων και των χρήσεων των ΑΡΝ1 και
ΑΡΝ2 συνεχίζονται και από τους φιλολόγους του 20ο αιώνα (Kühner & Gerth 1904, Smyth 1920,
Τζάρτζανος 1946, Schwyzer & Debrunner 1950, Moorhouse 1959). Στην καρδιά των διαπιστώσεων
των περισσότερων κλασικών μελετητών είναι πως ο παράγοντας που διαφοροποιεί τις δύο αρνήσεις
της Ελληνικής είναι σημασιολογικός.
Στα νεότερα χρόνια σημειώνεται η απόπειρα συσχετισμού της ΑΡΝ2 στη Νέα Ελληνική με την
μορφολογική έγκλιση και συγκεκριμένα με την μη οριστική, ενώ η ΑΡΝ1 συνδέεται με την οριστική
(Joseph & Philippaki-Warburton 1987, Giannakidou 1998). Ο σημασιολογικός χαρακτήρας της
διάκρισης των δύο αρνήσεων φωτίζεται και πάλι στο άρθρο των Philippaki-Warburton & Spyropoulos
(2004) όπου προτείνεται ότι τις δύο αρνήσεις σε όλη την Ελληνική γλώσσα διαφοροποιούν δύο είδη
τροπικότητας: η επιστημική τροπικότητα συνδέεται με την ΑΡΝ1 και δεοντική με την ΑΡΝ2. Τέλος, η
Willmott (2007, 2008, υπό έκδοση) αντικρούει λεπτομερώς τις θέσεις των προηγουμένων χωρίς
ωστόσο να αντιπροβάλει κάτι συγκεκριμένο, μολονότι συσχετίζει ορισμένες από τις χρήσεις της ΑΡΝ2
με την έννοια του irrealis (μη αληθινού). Οι συμβολές αυτές προσφέρουν μερική θέαση της
[ 1218 ]
[ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΤΟ ΜΗ ΩΣ ΠΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ]
κανονικότητας πίσω από την επιλογή αρνητικού μορίου στην διαχρονία της Ελληνικής. Η σύνδεση της
νεοελληνικής ΑΡΝ2 με την υποτακτική είναι μόνο φαινομενική και οφείλεται στο ότι τόσο η ΑΡΝ2,
όσο και η υποτακτική είναι στοιχεία πολικότητας (βλ. για την υποτακτική Giannakidou 2009, 2011). O
συσχετισμός της ΑΡΝ2 με την δεοντική τροπικότητα, μολονότι είναι ακριβής, δεν εξηγεί την εμφάνισή
της π.χ. στην υποθετική πρόταση, σε είδη μετοχών και σε απαρέμφατα της Αρχαίας και της
Ελληνιστικής, ούτε και την παρουσία της στις ερωτήσεις και στις ενδοιαστικές προτάσεις, ενώ από την
οπτική της Willmott λείπει η συγκεκριμένη θεωρητική σκευή που θα βάλει όλα τα πράγματα στη θέση
τους και που νοηματοδοτεί την εμφάνιση της ΑΡΝ2 σε όλα τα διαχρονικά της περιβάλλοντα. Η
θεωρητική αυτή σκευή προτείνουμε πως είναι η θεωρία της (Μη)Αληθειακότητας.
3.2 Η ΑΡΝ2 ως στοιχείο πολικότητας: από την Αττική στην Νέα Ελληνική
Η εξέταση της συνολικής κατανομής της ΑΡΝ2 στην διαχρονία της Ελληνικής οδηγεί στο συμπέρασμα
ότι η ΑΡΝ2 αποτελεί πολικό στοιχείο, εφόσον απαντά αποκλειστικά σε μη αληθειακά περιβάλλοντα
στα οποία επιπλέον δεν συνεισφέρει πάντα αρνητική σημασία. Η θεωρία της Giannakidou (1998: 2–3,
93–95) επιτρέπει αυτή τη διάγνωση, εφόσον δεν θέτει περιορισμούς λεξικής κατηγορίας στα γλωσσικά
τεμάχια που μπορούν να χαρακτηριστούν στοιχεία πολικότητας. Άρα και η προτασιακή άρνηση μπορεί
να αποτελέσει στοιχείο πολικότητας σε γλώσσες που κάνουν διάκριση σε περισσότερες από μία
αρνήσεις (66% των φυσικών γλωσσών, βάσει της καταμέτρησης των Van der Auwera&Lejeune 2005
σε δείγμα 495 γλωσσών ανά τον κόσμο).
Η πολική συμπεριφορά της ΑΡΝ2 μή στην Αττική διάλεκτο έχει επιβεβαιωθεί (Chatzopoulou &
Giannakidou 2011), καθώς όλα τα περιβάλλοντα εμφάνισής της (π.χ. απαγόρευση, υποθετική
πρόταση/μετοχή, τελική πρόταση/μετοχή, τελικό απαρέμφατο, ενδοιαστική πρόταση, ερώτηση) είναι
μη αληθειακά (βλ. πίνακα 4 και ενδεικτικά παραδείγματα (11)–(18)).
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ/ΧΡΗΣΗ
Βουλητικά (π.χ. προσταγή, ευχή) (11)
Υποθετική πρόταση (12)
Υποθετική μετοχή (13)
Τελική πρόταση (14)
Τελική μετοχή
Τελικό απαρέμφατο (επιλέγεται από μη αληθειακά ρήματα,
π.χ. βουλητικά, τροπικά, κατευθυντικά) (15) (16)
Εντός της ονοματικής φράσης
Ενδοιαστική πρόταση (ως συμπληρωματικός δείκτης Σ) (17)
Ερώτηση (ως προαιρετικό ερωτηματικό μόριο σε θέση
συμπληρωματικού δείκτη Σ) (18)
Πλάγια ερώτηση (ως συμπληρωματικός δείκτης Σ)
ΑΡΝΗΤΙΚΟ ΜΟΡΙΟ
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2/ΑΡΝ1
ΑΡΝ2 (Σ)/ΑΡΝ2 ΑΡΝ1
ΑΡΝ2 (Σ)/ΑΡΝ2 ΑΡΝ1
ΑΡΝ2 (Σ)/ΑΡΝ2 ΑΡΝ1
Πίνακας 4 Η ΑΡΝ2 στην Αττική διάλεκτο (5ο-4ο αι. π.Χ.)
(11) μὴ
φάθι.5
mε:
phathi
ΑΡΝ2 μιλώ.ΠΡΟΣΤ.2ΕΝ
‘Μην (το) λες.’
ΠΡΟΣΤΑΓΗ
(12) [...] εἰ μὴ
τις
κωλύσει.6
e: mε:
tis
ko:lyse:
αν ΑΡΝ2
κάποιος εμποδίζω.μελ.ορ.3εν
‘[...] αν κάποιος δεν τον εμποδίσει.’
5
6
Πλάτων, Γοργίας 501d 9.
Δημοσθένης, Φιλιππικά 1 43.6.
[ 1219 ]
ΥΠΟΘΕΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ
[ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ]
(13) οὐ
ζῶμεν
ὡς
ἥδιστα
u:
zo:men
ho:s hε:dista
ΑΡΝ1 ζω.ΕΝΕΣΤ.ΟΡ.1ΠΛ όσο ευχάριστα.ΥΠΕΡΘ
‘Δεν ζούμε πολύ ωραία όταν δεν στεναχωριόμαστε;’
μὴ
λυπούμενοι; 7
mε:
lypu:menoi
ΑΡΝ2 λυπάμαι.
ΠΑΘ.ΕΝΕΣΤ.ΜΤΧ.ΑΡΣ.ΕΝ.ΟΝ
(ΧΡΟΝΙΚΟ)ΥΠΟΘΕΤΙΚΗ ΜΕΤΟΧΗ
(14) περὶ τούτων ἐμνήσθην,
ἵνα
μὴ
ταὐτὰ πάθητε.8
h
peri tu:to:n
emnε:st ε:n
hina mε:
tauta
pathε:te
για αυτά.ΓΕΝ αναφέρομαι.ΑΟΡ.ΟΡ.1ΕΝ για-να ΑΡΝ2 τα-ίδια παθαίνω.ΑΟΡ.ΥΠΟΤ.2ΠΛ
‘αναφέρθηκα σ’αυτά για να μην πάθετε τα ίδια.’
ΤΕΛΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ
(15) μὴ
προδοῦναι
λίσσεται9
mε:
produ:nai
lissetai
ΑΡΝ2
αφήνω.ΑΟΡ.ΑΠΡΦ ικετεύω.ΕΝΕΣΤ.ΟΡ.3ΕΝ
‘Την ικετεύει να μην τον εγκαταλείψει.’
ΤΕΛΙΚΟ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ
(επιλέγεται από κατευθυντικό κατηγόρημα)
(16) πειρατέον
μὴ
ἐλλείπειν. 10
pe:rateon
mε:
elle:pe:n
επιδιώκω.ΓΡΝΔ11 ΑΡΝ2 παραλείπω.ΕΝ.ΑΠΡΦ
‘Πρέπει να προσπαθήσω να μην παραλείψω (κάτι).’
ΤΕΛΙΚΟ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ
(επιλέγεται από κατηγόρημα δεοντικής τροπικότητας)
(17) νῦν δὲ
δέδοικα
μὴ
μάτην τὰ τοιαῦτα λέγωμεν12
nyn de
dedoika
mε:
matε:n
ta toiauta
lego:men
τώρα όμως φοβάμαι ΑΡΝ2 ματαίως τα τέτοια
λέω.ΕΝΕΣΤ.ΥΠΟΤ.1ΠΛ
‘Τώρα όμως φοβάμαι μήπως ματαίως λέμε τέτοιου είδους πράγματα.’ΕΝΔΟΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ
(18) - Μὴ
οὖν
ἐγὼ
mε:
u:n
ego:
ΑΡΝ2 λοιπόν εγώ
‘Μήπως λέω ανοησίες;’
ληρῶ;13
lεro:?
ανοητεύω.ΕΝΕΣΤ.ΟΡ/ΥΠΟΤ/1ΕΝ
ΕΡΩΤΗΣΗ
Στην ενδοιαστική πρόταση και στην χρήση ερωτηματικού μορίου η ΑΡΝ2 δεν συνεισφέρει
αρνητική σημασία (πβ. Joseph & Janda 1999), γεγονός που αποτελεί παρατηρημένη εξέλιξη
γραμματικοποίησης της άρνησης διαγλωσσικά (Heine & Kuteva 2002, Van Gelderen 2008, 2011). Το
αξιοσημείωτο είναι η αδράνεια που εμφανίζει η ΑΡΝ2 της Ελληνικής σ’αυτές τις χρήσεις, οι οποίες,
μαζί με τις αρνητικές χρήσεις της, στην απαγόρευση και εντός της ονοματικής φράσης, είναι οι
διαχρονικά σταθερές. Ο πίνακας 5 συνοψίζει τις χρήσεις της ΑΡΝ2 στη Νέα Ελληνική και ακολουθούν
ενδεικτικά παραδείγματα.
ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ/ΧΡΗΣΗ
Βουλητικά (προσταγή, ευχή) (19) (20) (21)
Στο πεδίο του να (π.χ. τελική πρόταση, δυνητική
τροπικότητα) (22) (23)
Εντός της ονοματικής φράσης (24)
Ενεργητική μετοχή (π.χ. γνωρίζοντας) (25)
Ενδοιαστική πρόταση (ως συμπληρωματικός δείκτης Σ) (26)
Ερώτηση (ως προαιρετικό ερωτηματικό μόριο σε θέση
συμπληρωματικού δείκτη Σ) (27)
Πλάγια ερώτηση (σε θέση συμπληρωματικού δείκτη Σ) (28)
ΑΡΝΗΤΙΚΟ ΜΟΡΙΟ
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2
ΑΡΝ2 (Σ)/ΑΡΝ2 (Σ) ΑΡΝ1
ΑΡΝ2 (Σ)/ΑΡΝ2 (Σ) ΑΡΝ1
ΑΡΝ2 (Σ)/ΑΡΝ2 (Σ) ΑΡΝ1
Πίνακας 5 Η ΑΡΝ2 στη Νέα Ελληνική
7
Ευριπίδης, Fragmenta Antiopes 14.5, πβ. επίσης Kambitsis (1972).
Δημοσθένης, Γ’ Ολυνθιακός 6.2–3.
9
Ευριπίδης, Άλκηστις 202.
10
Πλάτων, Συμπόσιο 196d 6.
11
Το γερούνδιο της Αττικής Ελληνικής είναι είδος ρηματικού επιθέτου με ενδογενή σημασία δεοντικής
τροπικότητας.
12
Ισοκράτης, Περί ειρήνης 36.3–4.
13
Πλάτων, Θεαίτητος 163d 7.
8
[ 1220 ]
[ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΤΟ ΜΗ ΩΣ ΠΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ]
(19) Μην έρθεις.
ΠΡΟΣΤΑΓΗ
(20) Ας μην ερχόσουν.
ΕΥΧΗ
(21) Να μην έρθεις.
ΠΡΟΣΤΑΓΗ
(22) Σε ειδοποιήσαμε για να μην έρθεις.
ΤΕΛΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ (πεδίο του να)
(23) Μπορεί να μην έρθω.
ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑ ΔΥΝΗΤΙΚΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (πεδίο του να)
(24) Ο μη κατανοητός
ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ
(25) Ήρθα μη γνωρίζοντας.
ΕΝΕΡΓΗΤΙΚΗ ΜΕΤΟΧΗ
(26) Φοβήθηκαν μην/μήπως έρθω.
ΕΝΔΟΙΑΣΤΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ
(27) Μην/μήπως ήρθε ο Γιάννης;
ΕΡΩΤΗΣΗ
(28) Ρωτήσαμε μην/μήπως ήρθε.
ΠΛΑΓΙΑ ΕΡΩΤΗΣΗ
Η εξάρτηση της ΑΡΝ2 από την Μη Αληθειακότητα είναι εμφανής και στην Νέα Ελληνική, καθώς
όλα τα περιβάλλοντα στα οποία απαντά εξακολουθούν να είναι μη αληθειακά, βάσει του ορισμού για
την (Μη)Αληθειακότητα της Giannakidou. Η διαφοροποίηση στην κατανομή της νεοελληνικής ΑΡΝ2
σε σχέση με εκείνη της Αττικής οφείλεται σε γενικότερες εξελίξεις στο γλωσσικό σύστημα. Χάνεται
για παράδειγμα η χρήση της ΑΡΝ2 με το τελικό απαρέμφατο, γιατί χάνεται το απαρέμφατο, καθώς
εκτοπίζεται σταδιακά από την υποτακτική, να+ρηματικός τύπος (βλ. μεταξύ άλλων Blass & Debrunner
1961, Joseph 1978/1990, Horrocks 2010). Ωστόσο και η ίδια η υποτακτική και ο συνοπτικός μη
παρελθοντικός τύπος του ρήματος (perfective non past) αποτελούν στοιχεία πολικότητας της Νέας
Ελληνικής (βλ. Giannakidou 2009). Είναι άρα αναμενόμενος ο συσχετισμός τους με την ΑΡΝ2. Η
μόνη γνήσια εξέλιξη στην κατανομή της ΑΡΝ2 από την Αττική στη Νέα Ελληνική είναι η απουσία της
από την υποθετική πρόταση. Στη Νέα Ελληνική μόνο η ΑΡΝ1 είναι επιτρεπτή.
(29) Αν δεν έρθεις, θα θυμώσω.
Πρόκειται λοιπόν για μία ιστορική στιγμή στην πορεία της ΑΡΝ2 ως στοιχείο πολικότητας, καθώς
τα περιβάλλοντα που αναγνωρίζει ως επιτρεπτά συρρικνώνονται κατά ένα, μία αλλαγή που όπως και
άλλες είχε αρχίσει ήδη από την Κλασική εποχή (Horrocks 2010: 132), γενικεύεται όμως κατά την
Ύστερη Μεσαιωνική περίοδο (Chatzopoulou 2012b) πριν ακόμη από την φωνολογική μετατροπή της
ΑΡΝ1 από οὐδεν /udhén/ σε δεν /dhen/ με γενική αφαίρεση των άτονων φωνηέντων (Horrocks 2010).
(30) ‹ἄλλον› νὰ μὴ ἴδης τὴν Συρίαν, ἄν οὐδεν ὑποστρέψεις.14
‘Να μην ξαναδείς την Συρία, αν δεν επιστρέψεις.’
Τα περιβάλλοντα στα οποία διατηρείται ωστόσο παραμένουν μη αληθειακά στο σύνολό τους,
γεγονός που αρκεί για να τον χαρακτηρισμό της ως στοιχείο πολικότητας και στην Νέα Ελληνική.
Ακόμη και η παρουσία της στην ονοματική φράση μπορεί να ερμηνευτεί υπό το πρίσμα της
(Μη)Αληθειακότητας, εφόσον η ονοματική φράση, όπως συμβαίνει και με την προσταγή και την
ερώτηση, είναι περιβάλλον μη αληθειακά εκτιμήσιμο, περιβάλλον που δεν μπορεί να λάβει αληθειακή
τιμη, ως αληθές ή ψευδές (πβ. Αριστοτέλη, Περί ερμηνείας Ι 16a13–18, επίσης Brandtler 2012 για τη
σχέση αληθειακής εκτιμησιμότητας [evaluability] και πολικότητας).
Η πολική συμεριφορά της ΑΡΝ2 διατηρείται σε όλες τις ενδιάμεσες φάσεις της Ελληνικής
(Chatzopoulou 2012b) και τεκμηριώνεται ήδη στην Ομηρική με βάση τις περιγραφές κατανομής των
αρνητικών μορίων που δίνει η Willmott (2007) για την Ιλιάδα και την Οδύσσεια, ανεξάρτητα ωστόσο
από τη θεωρία της (Μη)Αληθειακότητας. Η γενίκευση στην οποία μπορούμε να καταλήξουμε είναι
πως στην ιστορία της Ελληνικής η ΑΡΝ2 είναι σημαδεμένη όσον αφορά την ιδιότητα της Μη
Αληθειακότητας, ενώ η ΑΡΝ1 είναι ασημάδευτη, εμφανίζεται και σε αληθειακά και σε μη αληθειακά
περιβάλλοντα. Έχει ωστόσο και η ΑΡΝ1 περιορισμούς, συνδέεται περισσότερο με την Αληθειακότητα
και μ’αυτή την έννοια μπορεί να ειδωθεί ως στοιχείο θετικής πολικότητας (positive polarity item).
Κατά βάση όμως η ΑΡΝ1 είναι η πρωτοτυπική προτασιακή άρνηση της Ελληνικής. Η ΑΡΝ2 είναι
πρώτα στοιχείο πολικότητας και δευτερευόντως άρνηση. Η πολική συμπεριφορά είναι το ενοποιητικό
στοιχείο όλων των περιβαλλόντων της, ενώ ο χαρακτηρισμός του μορφολογικού αστερισμού
(morphological constellation) που της αποδίδουν οι Janda & Joseph (1999) αρμόζει σε όλες τις
ιστορικές της φάσεις.
14
Διγενής Ακρίτης, έκδ. Σ. Αλεξίου (1990), 454.
[ 1221 ]
[ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ]
(31) Μορφολογικός αστερισμός: μία ομάδα στοιχείων που μοιράζονται τουλάχιστον μία
χαρακτηριστική ιδιότητα μορφής, αλλά διαφοροποιούνται από ιδιοσυγκρασίες τόσο
μορφής όσο και λειτουργίας που εμποδίζουν την μεταξύ τους ταύτιση (Janda & Joseph
1999).
Διαφοροποίηση στην μορφή της ΑΡΝ2 σε κάθε συγχρονικό στάδιο δεν παρατηρείται (με εξαίρεση
στη Νέα Ελληνική την απουσία του ευφωνικού ν από την χρήση της ονοματικής φράσης, π.χ. ο μη
ενδιαφερόμενος). Στη λειτουργία όμως παρατηρείται. Ο πυρήνας γύρω από τον οποίο οργανώνεται ο
μορφολογικός αστερισμός την ελληνικής ΑΡΝ2 είναι η Μη Αληθειακότητα.
4. Οι διαχρονικά σταθερές χρήσεις της ΑΡΝ2
Όπως προαναφέρθηκε, οι σταθερές χρήσεις της ΑΡΝ2 στη διαχρονία της Ελληνικής είναι τέσσερις: (i)
στην απαγόρευση, (ii) στην ερώτηση, (iii) στην ενδοιαστική πρόταση και (iv) στην ονοματική φράση.
Στις τρεις πρώτες η ΑΡΝ2 σχετίζεται με τη δομική θέση του Συμπληρωματικού Δείκτη, η τέταρτη όχι.
Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται παραδείγματα των τριών πρώτων χρήσεων από αντιπροσωπευτικές
φάσεις της ιστορίας της Ελληνικής και επιδιώκεται η ερμηνεία της σταθερότητάς τους. Για την
τέταρτη χρήση, αυτήν της ονοματικής φράσης, δεν έχουμε ακόμη κάποια αξιόπιστη εξήγηση, πέρα από
τη σκέψη ότι η χρήση της στη Νέα Ελληνική ενδεχομένως ενισχύθηκε και μέσω σημασιολογικού
δανεισμού, εφόσον εκδηλώνει ομοιότητες με το γαλλικό non (βλ. Efthimiou 2008).
4.1 Στην απαγόρευση
Η πιο αντιπροσωπευτική διαχρονική χρήση της ΑΡΝ2 είναι η απαγόρευση. Εμφανίζεται ήδη στα
ομηρικά έπη και παραμένει η στατιστικά συχνότερη χρήση της ΑΡΝ2 (Chatzopoulou 2012b).
Εξελίξεις παρατηρούνται με την έννοια ότι στην Νέα Ελληνική η ΑΡΝ2 δεν συνεμφανίζεται με
μορφολογική προστακτική, αλλά τον τύπο της προστακτικής υποκαθιστά ο συνοπτικός μη
παρελθοντικός τύπος του ρήματος (perfective non past) με προαιρετική την παρουσία του να, π.χ. (να)
μην πάτε (βλ. Giannakidou 1998). Η σημασία της ΑΡΝ2 ωστόσο εξακολουθεί να συνδέεται με την
απαγόρευση.
(32) ἐξαύδα,
μὴ
κεῦθε
νόῳ15
h
eksauda,
mε:
keut e
noo:i
μιλώ.ΕΝΕΣΤ.ΠΡΟΣΤ.2ΕΝ ΑΡΝ2
κρύβω.ΠΡΟΣΤ.2ΕΝ νους.ΔΟΤ
‘Μίλα, μην τα κρύβεις στο μυαλό σου.’
8ος αι. π. Χ.
(33) μὴ
φάθι.16
mε:
phathi
ΑΡΝ2 μιλώ.ΠΡΟΣΤ.2ΕΝ
‘Μην (το) λες.’
4ος αι. π. Χ
(34) μὴ κρίνετε, ἵνα μὴ κριθῆτε·17
‘Μην κρίνετε, για να μην κριθείτε.’
1ος αι. μ. Χ.
(35) μὴ ἀπατάτω ὑμᾶς Ἐζεκίας λόγοις· οὐ δύνηται ῥύσασθαι ὑμᾶς.18
‘μη σας εξαπατά ο Εζεκίας με λόγια· δεν θα μπορέσει να σας σώσει.’
6ος αι. μ. Χ.
(36) μὴ φοβηθῆς τὸν θάνατον παρὰ μητρὸς κατάραν.19
12ος αι. μ. Χ.
(37) μὴ ὀργισθῆς το σφάλμα μου, μὴ τόσον μὲ κακίσης.20
15ος αι. μ. Χ.
(38) Για σήκω απ’ αύτου Γιώτη μου και μη βαριά κοιμάσαι.21
15
Ιλιάδα 1.363.
Πλάτων, Γοργίας 501d 9.
17
Καινή Διαθήκη, Κατά Ματθαίον 7.1.1.
18
Ιωάννης Μαλάλας, Χρονογραφία 145.11–12.
19
Διγενής Ακρίτης, έκδ. Σ. Αλεξίου (1990), 2.
20
Livistros and Rodamne, the Vatican version, (Lendari 2007), 441.
16
[ 1222 ]
18ος-19ος αι. μ. Χ.
[ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΤΟ ΜΗ ΩΣ ΠΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ]
4.2 Στη χρήση προαιρετικού ερωτηματικού μορίου: μη αρνητική χρήση
Λιγότερο προβεβλημένη είναι η χρήση της ΑΡΝ2 ως ερωτηματικό μόριο σε ερωτήσεις ολικής αγνοίας
(Chatzopoulou & Giannakidou 2011). Την εξειδίκευση των δύο αρνήσεων όσον αφορά τις ρητορικές
ερωτήσεις δίνουν οι παραδοσιακές γραμματικές της Κλασικής Ελληνικής: η ΑΡΝ1 οὐ(κ) εκφέρεται σε
αναμονή καταφατικής απάντησης, ενώ η ΑΡΝ2 μή εκφέρεται σε αναμονή αρνητικής απάντησης. Αυτό
σύμφωνα με την αντίληψη των Sadock (1971, 1974), Berg (1978), Frank (1990), Han (2002), κατά
την οποία οι ρητορικές ερωτήσεις ολικής αγνοίας ισοδυναμούν με εμφατική δήλωση αντίθετης
πολικότητας (η αποφατική ρητορική ερώτηση ισοδυναμεί με εμφατική κατάφαση, π.χ. Δεν ξέρεις πως
ο Σωκράτης θα πληγωθεί αν τον προδώσεις;  Ο Σωκράτης θα πληγωθεί αν τον προδώσεις, και η
καταφατική ρητορική ερώτηση με εμφατική άρνηση, π.χ. Θα πλήγωνα ποτέ τον Σωκράτη;  Δεν θα
πλήγωνα ποτέ τον Σωκράτη), σημαίνει πως το μή της Αττικής διαλέκτου δεν συνεισφέρει αρνητική
σημασία (πβ. Joseph&Janda 1999): είναι απλά ερωτηματικό μόριο. Η χρήση αυτή εμφανίζεται ήδη
πριν την Αττική Ελληνική στα ομηρικά έπη. Σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να προσδίδει μια
πραγματολογική απόχρωση πως αυτό που ακολουθεί είναι ανεπιθύμητο, αλλά αυτό δεν είναι καθολικό.
(39) μή
πού τινα
δυσμενέων
mε:
pu: tina
dysmeneo:n
ΑΡΝ2
ίσως κάποιος.ΑΙΤ εχθρός.ΓΕΝ.ΠΛ
‘Μήπως είναι κανένας από τους εχθρούς;’
(40) - Μή
οὖν
ἐγὼ
mε:
u:n
ego:
ΑΡΝ2 λοιπόν εγώ
‘Μήπως λέω ανοησίες;’
φάσθ’
phasth
λέτε
ἔμμεναι
emmenai
είναι.ΑΠΡΦ
ληρῶ;23
lεro:?
ανοητεύω.ΕΝΕΣΤ.ΟΡ/ΥΠΟΤ/1ΕΝ
ἀνδρῶν; 228ος αι. π. Χ.
andro:n
άνδρας.ΓΕΝ.ΠΛ
4ος αι. π. Χ.
(41) μὴ πάντες ἀπόστολοι; μὴ πάντες προφῆται; μὴ πάντες διδάσκαλοι;
1ος αι. μ. Χ.
‘Μήπως είναι όλοι απόστολοι; Μήπως είναι όλοι προφήτες; Μήπως είναι όλοι διδάσκαλοι;’
(42) Μὴ τοῦτος εἶν’ τὸν λέγουσιν ὁ Διγενὴς Ἀκρίτης;25
‘Μήπως αυτός είναι αυτός που ονομάζουν Διγενή Ακρίτα;’
12ος αι. μ. Χ.
(43) Πάντως μὴ ἔπαθες κακόν, πάντως μὴ ἐφαντάχθης;26
‘Μήπως έπαθες κανένα κακό; Μήπως είδες κανένα φάντασμα;’
15ος αι. μ. Χ.
(44) Μην είδατε τον άντρα μου τον Λούκα Καλιακούδα;27
18ος-19ος αι. μ. Χ.
4.3 Στην ενδοιαστική πρόταση: μη αρνητική χρήση
Εφάμιλη δομικά με τη χρήση του ερωτηματικού μορίου είναι και η χρήση της ΑΡΝ2 στην ενδοιαστική
πρόταση, για την οποία περιοριζόμαστε σε παραδείγματα μόνο από την Αττική και την Νέα Ελληνική
για λόγους χώρου. Στη χρήση αυτή παρατηρείται διαχρονικά και η ακολουθία ΑΡΝ2 ΑΡΝ1 που
ισοδυναμεί με μία λογική άρνηση και επιβεβαιώνει το γεγονός πως η ΑΡΝ2 σ’αυτή τη χρήση, όπως
και στην προηγούμενη, δεν συνεισφέρει αρνητική σημασία.
(45
εἰς τὸ χωρίον28
4ος αι. π.Χ.
h
de:sas
mε: u:
pro:tos paradramε:i
e:s to k o:rion
φοβάμαι.ΑΟΡ.ΜΤΧ.ΑΡΣ.ΟΝ ΑΡΝ2 ΑΡΝ1 πρώτος διασχίζω.ΑΟΡ.ΥΠΟΤ.3ΕΝ σε την περιοχή
‘επειδή φοβήθηκε μήπως δεν φτάσει πρώτος στην περιοχή [...]’
δείσας
μὴ
οὐ
πρῶτος παραδράμῃ
21
Fauriel, 1, 62.
Οδύσσεια 6.200.
23
Πλάτων, Θεαίτητος 163d 7.
24
Καινή Διαθήκη, Α’ Προς Κορινθίους 12.29.1–30.2.
25
Διγενής Ακρίτης, έκδ. Σ. Αλεξίου (1990), στ. 1216.
26
Livistros and Rodamne, the Vatican version, (Lendari 2007), 2485.
27
Fauriel (1824–1825), 1.118.
28
Ξενοφών, Κύρου ανάβασις 4.7.11.2–3.
22
[ 1223 ]
[ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ]
(46) Φοβούνται μη/μήπως δε γυρίσει.
Νέα Ελληνική
Η ενδοιαστική πρόταση αποτελεί μη αληθειακό περιβάλλον, ωστόσο στην αρνητική της μορφή
εμφανίζεται υποχρεωτικά η ΑΡΝ1. Αυτό μπορεί να αποδωθεί στο ότι η ΑΡΝ2 υπάρχει ήδη στην θέση
του Συμπληρωματικού Δείκτη και συντελείται ενδεχομένως ένα είδος μορφολογικής ανομοίωσης
μεταξύ των δύο αρνήσεων προς αποφυγή του αναδιπλασιασμού (*μη μη), οποίος σε σχέση με άλλες
γλώσσες είναι περιορισμένος στην Ελληνική. Αυτό άλλωστε επιτρέπει και η θεώρηση πως η ΑΡΝ1
είναι ασημάδευτη όσον αφορά την ιδιότητα της Μη Αληθειακότητας, ενώ η ΑΡΝ2 είναι σημαδεμένη.
4.4 Η ερμηνεία της αδράνειας
Οι λόγοι της διαχρονικής σταθερότητας των τριών προηγουμένων χρήσεων της ΑΡΝ2 δεν μπορούν να
συσχετιστούν με τη συχνότητα. Ενδεικτικά παραθέτουμε μια μερική κατανομή των χρήσεων της
ΑΡΝ2 σε αντιπροσωπευτικά κείμενα της Ελληνιστικής Κοινής.
Απαγόρευση
Συμπληρωματικός Δείκτης (ερωτηματικό μόριο και ενδοιαστικό μόριο)
Υποθετική πρόταση
32%
5%
22%
Πίνακας 6 Μερική κατανομή της ΑΡΝ2 στην Ελληνιστική Κοινή
Η χρήση της υποθετικής πρότασης είναι συχνότερη από τις χρήσεις του ερωτηματικού και του
ενδοιαστικού μορίου, κι όμως οι δεύτερες επιβίωσαν. Η χρήση πάλι της απαγόρευσης είναι συχνότερη
από αυτήν της υποθετικής πρότασης, κι όμως η δεύτερη δεν επιβίωσε. Άρα κανένας συσχετισμός της
αδράνειας με τη συχνότητα δεν μπορεί να γίνει, τουλάχιστον για τη περίπτωση της ελληνικής ΑΡΝ2.
Επομένως οι λόγοι της διαχρονικής σταθερότητας των συγκεκριμένων χρήσεων –εάν δεν είναι
συγκυριακοί– θα πρέπει να αναζητηθούν αλλού.
Η διαχρονική πορεία της άρνησης συνδέεται με τον Κύκλο του Γέσπερσεν. Κύκλος του Γέσπερσεν
ονομάζεται παραδοσιακά η τάση της προτασιακής άρνησης προς ανανέωση (Gardiner 1903, Meillet
1912, Jespersen 1917, 1924). Ο Κύκλος του Γέσπερσεν, γνωστός και ως Κύκλος της Άρνησης, είναι
ένας μόνο από περισσότερους γλωσσικούς κύκλους (Van Gelderen 2011), όποιου διαπιστώνεται
διαγλωσσικά η ώθηση προς ανανέωση σε διάφορες σημασιοσυντακτικές κατηγορίες. Δεδομένου πως
δύο από τις τέσσερις διαχρονικά σταθερές χρήσεις της ΑΡΝ2 δεν είναι αρνητικές (ως ερωτηματικό και
ως ενδοιαστικό μόριο) είναι αναμενόμενο να μην επηρεάζονται από τον Κύκλο του Γέσπερσεν.
Επιπλέον, βάσει του ορισμού που έχει προταθεί για τον Κύκλο του Γέσπερσεν (Chatzopoulou 2011a
κ.ε.), ως ανανέωση της προτασικής άρνησης μέσω της σημασιακής έκπτωσης (bleaching) και
παράλληλης δομικής ανύψωσης της εμφατικής κατηγορηματικής άρνησης (emphatic predicate
negation, πβ. οὐδέν ‘τίποτα’ 5ο αι. π. Χ.) σε απλή προτασική (plain propositional, πβ. οὐδέν ‘δεν’ 12ο
αι. μ. Χ.) (πβ. επίσης Kiparsky&Condoravdi 2007 για τη σημασία της διάκρισης μεταξύ απλή και
εμφατικής άρνησης), και η ΑΡΝ2 σημείωσε κύκλο του Γέσπερσεν.
(47) μηδὲν μέγ’
εἴπῃς.29
mε:den meg’
e:pε:is
τίποτα μεγάλο λέω.ΑΟΡ.ΥΠΟΤ.2ΕΝ
‘Μην πεις τίποτε μεγάλο (αλαζονικό).’ (πβ. ‘μη πεις μεγάλο λόγο’)
5ος αι. π. Χ.
(48) Αὐτόθε στέκου, Μαξιμού, ὧδε μηδὲν περάσεις.30
‘Στάσου εκεί, Μαξιμού, μην περάσεις κατά δω.’
12ος αι. μ. Χ.
Το μηδὲν υπέστη και σημασιακή έκπτωση και δομική ανύψωση και μάλιστα γενικεύεται στη χρήση
της απλής άρνησης μη αληθειακών περιβαλλόντων την ίδια χρονική περίοδο με το οὐδέν. Η εξέλιξη
αυτή ωστόσο διακόπηκε και το μη παρέμεινε ως δεύτερη άρνηση της Ελληνικής για λόγους που προς
το παρόν μας είναι άγνωστοι.
29
30
Σοφοκλής, Αίας 386.
Διγενής Ακρίτης, έκδ. Σ. Αλεξίου (1990), στ. 1530.
[ 1224 ]
[ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΤΟ ΜΗ ΩΣ ΠΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ]
5. Επίλογος
Παρακολουθώντας τη διαχρονική πορεία του συστήματος προτασιακής άρνησης της Ελληνικής,
συγκεκριμένα των μορίων ΑΡΝ1 και ΑΡΝ2, διαπιστώνει κανείς παράλληλα τη σταθερότητα και τη
μεταβολή. Σταθερή παραμένει η ΑΡΝ2, καθώς και η εξάρτησή της από την Μη Αληθειακότητα, την
ιδιότητα εκείνων των περιβαλλόντων στα οποία το λογικό υποκείμενο δεν δεσμεύεται για το αληθινό
των λεγομένων του (προσταγή, ερώτηση, υποθετικός λόγος, τροπικά περιβάλλοντα, ονοματική φράση
κ.ά.). Η ΑΡΝ2 της Ελληνικής είναι σημαδεμένη ως προς αυτό. Η ΑΡΝ1 είναι ασημάδευτη. Η
μεταβολή εντοπίζεται αφενός στις λεπτομέρειες των περιβαλλόντων των αρνήσεων, που
παρακολουθούν τις γενικότερες γλωσσικές εξελίξεις κάθε χρονικής περιόδου (π.χ. την απώλεια των
απαρεμφάτων και ως αποτέλεσμα της απαρεμφατικής άρνησης) και αφετέρου στην ίδια την ΑΡΝ1, η
οποία υφίσταται ανανέωση, σύμφωνη σε γενικές γραμμές με τις προβλέψεις του Κύκλου της Άρνησης.
Περισσότερη έρευνα είναι απαραίτητη όσον αφορά τη ιστορική εξέλιξη όχι μόνο της Ελληνικής, αλλά
γενικά των φυσικών γλωσσών, γιατί πολλές από τις κανονικοτητες που ψάχνουμε ενδέχεται να
βρίσκονται στη διαχρονία.
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ: ΑΙΤ αιτιατική, ΑΟΡ αόριστος, ΑΠΡΦ απαρέμφατο, ΑΡΣ αρσενικό, ΓΕΝ γενική, ΓΡΝΔ
γερουνδιακό, ΔΟΤ δοτική, ΕΝ ενικός, ΕΝΕΣΤ ενεστώτας, ΜΤΧ μετοχή, ΟΝ ονομαστική, ΟΡ οριστική, ΠΛ πληθυντικός,
ΠΡΟΣΤ προστακτική, ΣΜΠ συνοπτικό μη παρελθοντικό, ΣΠ συνοπτικό παρελθοντικό, ΥΠΟΤ υποτακτική
Βιβλιογραφία
Berg, Wolfgang. 1978. Uneigentliches Sprechen: Zur Pragmatik und Semantik von Metapher, Metonymie, Ironie,
Litotes und Rhetorischer Frage. Doctoral Dissertation. Tubingen: TBL.
Bernardi, Raffaella. 2002. Reasoning with Polarity in Categorial Type Logic. Doctoral Dissertation. University of
Utrecht.
Blass, F. & A. Debrunner. 1961. A Greek Grammar of the New Testament and Other Early Christian Literature,
trans. by R. W. Funk, Chicago: University of Chicago Press.
Borschev, Vladimir, E.V. Paducheva, Barbara H. Partee, Yakov Testelets & Igor Yanovich. 2008. Russian
genitives, nonreferentiality,and the property-type hypothesis. In FASL 16, (eds).Antonenko, Bailyn and Bethin,
48–67. Ann Arbor: Michigan Slavic Publications.
Brandtler, Johan. 2012. The Evaluability Hypothesis: The Syntax and Semantics of Polarity Item Licensing in
Swedish. Amsterdam: John Benjamins.
Chatzopoulou, Katerina. 2011a. Jespersen’s Cycle Redefined. Presented at the Semantics and Philosophy of
Language Workshop, University of Chicago, November 18, 2011.
Chatzopoulou, Katerina. 2011b. The Greek Negator System and its Repercussions: Redefining Jespersen’s Cycle.
Presented at the Semantics Workshop of the American Midwest and Prairies (SWAMP 2011), Columbus, Ohio,
October 14–15.
Chatzopoulou, Katerina. 2012a. Renewal and inertia in the history of Greek negation. Presented at DGfS, 12
Frankfurt, March 7–9, 2012.
Chatzopoulou, Katerina. 2012b. Negation and nonveridicality in the history of Greek. PhD Dissertation, University
of Chicago.
Chatzopoulou, Katerina & Anastasia Giannakidou. 2011. Negator selection in Attic Greek is a polarity
phenomenon. Poster presentation at DiGS XIII, UPenn, Philadelphia, June 2–5.
Crosby, Alpheus. 1860. A Grammar of the Greek language. Boston: Crosby, Nichols, Lee and Co.
Efthimiou, Ageliki. 2008. Negative morphemes in Modern Greek: the case of a- and mi. In La raison
morphologique:Hommage à la mémoire de Danielle Corbin, ed. by Bernard Fradin, 55–68. AmsterdamPhiladelphia: JB.
Falaus, Anamaria. 2009. Polarity items and dependent indefinites. PhD dissertation. University of Nantes.
Farkas, Donka. 2002. Extreme non-specificity in Romanian. In Romance languages and linguistic theory 2000,
(eds.)ClaireBeyssade,ReinekeBok-Bennema, FrankDrijkoningen, and PaolaMonachesi, 127–151. Amsterdam:
JB.
Fauriel, Claude Charles. 1824–1825. Chants populaires de la Grèce modern, recueillis et publiés avec une
traduction française, des éclaircissements et des notes. V. 1–2. Paris: Didot.
Fernald, Theodore B., & Ellavina Perkins. 2007. Negative polarity items in Navajo. In Athabaskan languages
conference papers, ed. Siri Tuttle, Alaska native language center working papers (Vol. 7, pp. 19–48).
Fortson, Benjamin W. 2010 (1st edition 2004). Indo-European Language and Culture: An Introduction. Malden,
MA: Blackwell Textbooks in Linguistics.
Fowler, Frank H. 1896. The negatives of the Indo-European languages. Chicago: The University of Chicago Press.
[ 1225 ]
[ ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΧΑΤΖΟΠΟΥΛΟΥ ]
Frank, Jane. 1990. You Call That a Rhetorical Question?: Forms and Functions of Rhetorical questions in
Conversation. In Journal of Pragmatics 14, 723–38.
Gardiner, A. H. 1904. The word . Zeitschrift für Ägyptische Sprache und Altertumskunde, 41.130–135.
Gerö, Eva-Carin. 1997. Negatives And Noun Phrases In Classical Greek: An Investigation Based On The Corpus
Platonicum. Peter Lang: Frankfurt am Main-Berlin.
Giannakidou, Anastasia. 1994. The semantic licensing of NPIs and the Modern Greek subjunctive. In Language &
Cognition 4, Yearbook of the Research Group for Theoretical and Experimental 49 Linguistics, 55–68.
University of Groningen.
Giannakidou, Anastasia. 1998. Polarity sensitivity as (non)veridical dependency. Amsterdam: JB.
Giannakidou, Anastasia. 2006. Only, Emotive Factive Verbs, and the Dual Nature of Polarity Dependency.
Language 82(3).575–603
Giannakidou, Anastasia. 2009. The dependency of the subjunctive revisited: temporal semantics and polarity.
Lingua 120.1883–1908.
Giannakidou, Anastasia. 2011. Modality, evidentiality, and the future of Greek: revisiting the subjunctive na and
'future' tha. Presentation at the 10th International Conference on Greek Linguistics, University of Thrace,
Greece, Sept. 2011.
Giannakidou, Anastasia & Suwon Yoon. 2011. The subjective mode of comparison: metalingusitic comparatives
in Greek and Korean. Natural Language and Linguistic Theory 29:621–655.
Goodwin, William Watson. 1889. Syntax of the Moods and Tenses of the Greek verb. New York: Macmillan.
Haspelmath, M. 1997. Indefinite Pronouns. Oxford University Press.
Israel, Μichael. 2011. The grammar of polarity. Cambridge: Cambridge University Press.
Jannaris, Antonius N. 1897. An historical Greek grammar. London: MacMillan.
Jespersen, Otto. 1917. Negation in English and Other Languages. Copenhagen: A. F. Høst.
Joseph, Brian, D. 1978/1990. Morphology and universals in syntactic change: evidence from Medieval and
Modern Greek. PhD dissertation, Harvard University.
Joseph, Brian D. 2002. Balkan insights into the Syntax of *me: in Indo-European. In M. Southern (ed.) IndoEuropean Perspectives (Journal of Indo-European Studies Monograph Series 43). Washington, DC: Institute
for the Study of Man. 103–120.
Joseph, Brian D. & Irene Philippaki-Warburton. 1987. Modern Greek [Croom Helm Descriptive Grammars].
London: Croom Helm.
Joseph, Brian D. & Janda Richard D. 1999. The Modern Greek Negator mi(n)(-) as a Morphological Constellation.
In G. Babiniotis (ed.) Greek Linguistics: Proceedings of the 3rd International Conference on Greek
Linguistics. Athens: Elinika Gramata, 341–351.
Han, Chung-Hye. 2002. Interpreting Interrogatives as Rhetorical Questions. In Lingua 112.201–229.
Heine, Bernd & Tania Kuteva. 2002. World lexicon of grammaticalization. Cambridge University Press.
Hoeksema, Jack. 1997. Negation and negative concord in middle Dutch. In D. Forget, P. Hirschbühler, F.
Martineau & M.-L. Rivero (eds). Negation and polarity: syntax and semantics, 139–158. Amsterdam: JB.
Hoeksema, Jack. 1999. Aantekeningen bij ooit, deel 2:De opkomst van niet-polair ooit. Tabu 29: 147–172.
Horrocks, Geoffrey. 1997/ 2010. Greek: A History of the Language and its Speakers. 1997. Addison: Wesley
Publishing Company. 2010. Oxford: Wiley-Blackwell.
Kadmon, Nirit & Fred Landman. 1993. Any. Linguistics & Philosophy 16.353–422.
Kambitsis, Jean. 1972. L’ Antiope d’Euripide. Athens.
Kiparsky, Paul & Cleo Condoravdi. 2007. Tracking Jespersen's cycle . In Janse, M., B. D. Joseph, & A. Ralli (eds.)
Proceedings of the 2nd International Conference of Modern Greek Dialects and Linguistic Theory. Mytilene:
Doukas.
Klima, Edward. 1964. Negation in English. In J. A. Fodor & J. J. Katz (eds.), The structure of language.
Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall.
Krumbacher, Karl. 1884. Beiträge zu einer Geschichte der griechischen Sprach. Weimar: Hof-Buchdruckerei.
Ladusaw, William. 1979. Polarity sensitivity as inherent scope relations. Ph.D. thesis, University of Texas.
Lin, Jo-Wang. 1996. Polarity Licensing and Wh-phrase Quantification in Chinese, PhD dissertation, University of
Massachusetts, Amherst.
Matthewson, Lisa. 1998. Determiner systems and quantificational strategies. Evidence from Salish. The Hague:
Holland Academic Graphics.
Meillet, Antoine. 1912. L’évolution des formes grammaticales. Scientia (Rivista di Scienza) 12.26.
Moorhouse, A. G. 1959. Studies in the Greek Negatives. Cardiff: University of Wales Press.
Partee, Barbara H. 2008. Negation, intensionality, and aspect: Interaction with NP semantics. In S. Rothstein (ed.).
Theoretical and Crosslinguistic Approaches to the Semantics of Aspect. 291–317. Amsterdam: JB.
Philippaki-Warburton, Irene & Vassilis Spyropoulos. 2004. A change of mood: the development of the Greek
mood system. Linguistics 42–2.791–817.
Sadock, Jerry M. 1971. Queclaratives, Papers from the Seventh Regional Meeting of the Chicago Linguistic
Society 7.223–232.
Sadock, Jerry M. 1974. Towards a Linguistic Theory of Speech Acts, New York/San Francisco: Academic Press.
Schwyzer, Eduard & Albert Debrunner. 1939/1950. Griechische Grammatik, 2 vol, Munich: Beck.
Smyth, Herbert Weir. 1920. Greek Grammar. Cambridge: Harvard University Press.
Τζάρτζανος, Αχιλλέας. 1946 / 2002. Συντακτικό της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσης. Θεσσαλονίκη: Κυριακίδης.
Van Craenenbroeck, Jeroen. 2008. About something. Towards a syntactic decomposition of polarity. Syntax
Supper, CUNY Graduate Center, USA, November 2008
[ 1226 ]
[ Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΡΝΗΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ: ΤΟ ΜΗ ΩΣ ΠΟΛΙΚΟ ΣΤΟΙΧΕΙΟ ΣΤΗΝ ΔΙΑΧΡΟΝΙΑ ]
Van der Auwera, Johan. 2009. The Jespersen Cycles. In E. van Gelderen (ed.). Cyclical change. Amsterdam: JB,
35–71.
Van der Auwera, Johan. 2010. On the diachrony of negation. In The Expression of Negation, (ed.) L. R. Horn.
Berlin/New York: De Gruyter Mouton.
Van der Auwera, Johan. 2011. The Jespersen Cycles. In E. van Gelderen (ed.) Cyclical change. Amsterdam:
Benjamins, 35–71.
Van der Auwera, Johan & Ludo Lejeune. 2005. The prohibitive. World atlas of language structures, ed. by Μ.
Haspelmath, Μ. Dryer, D. Gil & B. Comrie, 290–3. Oxford: Oxford University Press.
Van Gelderen, Elly. 2008. The Negative Cycle. Linguistic Typology 12(2).195–243.
Van Gelderen, Elly. 2009. Feature economy in the Linguistic Cycle. Historical syntax and linguistic theory.
Oxford-New York: Oxford University Press.
Van Gelderen, Elly. 2011. The Linguistic Cycle: Language Change and the Language Faculty. Oxford: Oxford
University Press.
Veloudis, Jannis. 1982. Negation in Modern Greek. Doctoral Diss. University of Reading.
Willmott, Jo (to appear). Greek: A tale of two negators. Submitted for Willis et al. (eds.), The History of Negation
in the Languages of Europe and the Mediterranean.
Willmott, Jo. 2007. The moods of Homeric Greek. Cambridge-New York: Cambridge University Press.
Yoon, Suwon. 2010. NOT in the Mood: the syntax and semantics of evaluative negation. Doctoral Dissertation.
University of Chicago.
Yoshimura, Keiko. 2007. Focus and Polarity in Japanese. PhD thesis, University of Chicago.
Zwarts, Frans. 1995. Nonveridical contexts. Linguistic Analysis 25.286–312.
[ 1227 ]

Download Report