Πόλα Καπόλα κουτσές αράδες Η παραγωγή του βιβλίου Διπλωματική εργασία ΠΜΣ «Τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας στην Εκπαίδευση» Επιβλέπων καθηγητής: Γιώργος Παπακωνσταντίνου ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 ΓΡΑΦΗ-ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ ...............................................................6 Η γραφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6 Η τυπογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Ο εκδότης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Τυπογραφική διόρθωση-επιμέλεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12 Σελιδοποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Εκτύπωση και βιβλιοδεσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Το εξώφυλλο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16 Τα πρωτοσέλιδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Το κύριο μέρος του βιβλίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΒΙΝΤΕΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 ΓΛΩΣΣΑΡΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Τα απαράγραπτα δικαιώματα του αναγνώστη 1. Το δικαίωμα να μη διαβάζουμε. 2. Το δικαίωμα να πηδάμε σελίδες. 3. Το δικαίωμα να μην τελειώνουμε ένα βιβλίο. 4. Το δικαίωμα να ξαναδιαβάζουμε. 5. Το δικαίωμα να διαβάζουμε οτιδήποτε. 6. Το δικαίωμα στον μποβαρισμό (ασθένεια που μεταδίδεται κειμενικώς). 7. Το δικαίωμα να διαβάζουμε οπουδήποτε. 8. Το δικαίωμα να τσαλαβουτάμε. 9. Το δικαίωμα να διαβάζουμε μεγαλόφωνα. 10. Το δικαίωμα να σωπαίνουμε. Ντανιέλ Πενάκ Μετάφραση: Ρένα Χάτχουτ 3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Το θέμα αυτής της εργασίας είναι η παραγωγή ενός εκπαιδευτικού υλικού για το γυμνάσιο με θέμα το βιβλίο και συγκεκριμένα τη διαδικασία παραγωγής ενός βιβλίου. Το βιβλίο για τους περισσότερους μαθητές είναι ένα αντικείμενο άμεσα συνδεδεμέο με την υποχρεωτική εκπαίδευση. Είναι φορέας της σχολικής γνώσης και μέσο για τη σχολική επιτυχία και την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο. Μολονότι τα σχολικά εγχειρίδια έχουν βελτιωθεί πολύ σε σχέση με το παρελθόν, όσον αφορά τη γλώσσα την εικονογράφηση και τη δομή της ύλης, παραμένουν σημεία τριβής που προκαλούν συχνά συγκρούσεις ανάμεσα στην εκπαιδευτική κοινότητα, στο Υπουργείο Παιδείας, τους γονείς και τελικά τους μαθητές. Επιπλέον η απουσία συγκροτημένης πολιτικής για το βιβλίο από την μεριά της πολιτείας, έχει αρνητικά αποτελέσματα για τη βιβλιοφιλία ανάμεσα στους νέους. Η στέρηση της απόλαυσης της ανάγνωσης και η μη γνώση στον τρόπο που μπορεί να προσεγγιστεί ένα βιβλίο είναι ανασταλτικοί παράγοντες στην απόκτηση της γνώσης. Η κρίσιμη ώρα ενός φοιτητή στο πανεπιστήμιο είναι όταν πρέπει να έρθει αντιμέτωπος με τα κείμενα. Οι φοιτητές όταν πρέπει να διαβάσουν ένα κείμενο που τους έχει αναθέσει ο καθηγητής, δυσκολεύονται, δυσανασχετούν, δεν ξέρουν τι να κάνουν με αυτό. Η ανάγνωση ενός κειμένου δεν έχει καμία σημασία για αυτούς. Διότι για να προσεγγίσει κανείς ένα κείμενο και κυρίως ένα επιστημονικό κείμενο, πρέπει να κατέχει κάποια εργαλεία, που θα τον βοηθήσουν να παρακολουθήσει τα επιχειρήματα και την προβληματική του συγγραφέα και έτσι να βγάλει τα συμπεράσματά του από αυτό. Οπως αναφέρει η C.H. White «[οι φοιτητές] δεν κατέχουν τις απαραίτητες τεχνικές εργασίας (και έτσι δεν μπορούσαν να βιώσουν το “διάβασμα” ως μία δραστηριότητα που αποβλέπει σε ένα στόχο) και δεν αντιλήφθηκαν το νόημα (ή την ανοησία) αυτού που τους ζητήθηκε να κάνουν».1 Θεωρώ ότι η εκπαίδευση γύρω από το βιβλίο, διαμορφώνει καλούς αναγνώστες και σκεπτόμενους πολίτες. Επέλεξα να φτιάξω ένα εκπαιδευτικό υλικό για το βιβλίο χρησιμοποιώντας ως μέσο το βίντεο και αυτό γιατί η εικόνα μπορεί να κρατήσει περισσότερο το ενδιαφέρον των μαθητών από οποιοδήποτε άλλο μέσο. Επιδίωξα μέσα από μαρτυρίες ανθρώπων που εμπλέκονται στην παραγωγή ενός βιβλίου, αλλά και από προσεκτικά επιλεγμένες εικόνες να καλύψω όλη τη διαδικασία, δίνοντας τις απαραίτητες πληροφορίες, αλλά και να παρεμβάλλω κάποια μικρά δρώμενα ανάμεσα στις θεματικές ενότητες για ξεκουράσω τον θεατή από το περιεχόμενο. Ο στό1. Carol Hagmann White, «Φταίνε τα κείμενα;», Γραφή και αναγνωση. Για τη χρήση της γλώσσας στις επιστήμες. Τοπικά γ΄, Αθήνα 2001: ΕΜΕΑ, σ. 147. 4 χος μου είναι να πληροφορηθεί μεν ο μαθητής αλλά και να προσεγγίσει το βιβλίο ως ένα αντικείμενο που δημοιυργείται με μεγάλη φροντίδα και επιμέλεια και που μπορεί να τον συντροφεύει παντού. Για την πραγματοποίηση αυτής της εργασίας, συνέλεξα και μελέτησα αρχικά τη σχετική βιβλιογραφία. Στη συνέχεια συνέταξα το σενάριο με άξονα τις σύγχρονες τεχνικές της παραγωγής και πήρα συνεντεύξεις από ανθρώπους του βιβλίου. Δεν θέλησα να παρουσιάσω ιστορικά την εξέλιξη των εκδόσεων, της τυπογραφίας, της βιβλιοδεσίας κ.ο.κ., θεωρώ όμως ότι το βίντεο δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να δουλέψει με την τάξη πάνω σε αυτά τα ζητήματα. Το γραπτό μέρος της εργασίας συμπεριλαμβάνει μια σύντομη αναφορά στη γραφή και την τυπογραφία, την περιγραφή των σταδίων παραγωγής, τα μέρη ενός βιβλίου, την περιγραφή του εκπαιδευτικού βίντεο, το εγχειρίδιο του καθηγητή με προτάσεις για τη χρήση του υλικού και προτεινόμενες δραστηριότητες για τους μαθητές. Τέλος παρατίθεται ένα γλωσσάρι με τους όρους που απαντώνται τόσο στο βίντεο όσο και στο κείμενο. 5 ΓΡΑΦΗ5ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ Η ομιλία κατακτά τη σκέψη, αλλά η γραφή την εξουσιάζει. Walter Benjamin Η γραφή Για να κατανοήσουμε την τυπογραφία πρέπει πρώτα να μελετήσουμε το δεύτερο συνθετικό της, δηλαδή τη γραφή. Η γραφή κατά τον Φλούσερ είναι ταξινόμηση της σκέψης. «Είναι μια χειρονομία που ορθώνει, ευθυγραμμίζει τις σκέψεις».1 Σύμφωνα με τον Φλούσερ, για να γράψει κανείς πρέπει πρώτα να σκεφτεί, και γράφει για να κατευθύνει τη σκέψη του. Η διαδικασία αυτή από μόνη της συνιστά μια ταξινόμηση και οι μονάδες του γραπτού λόγου, τα «σημεία γραφής» όπως τις αποκαλεί ο Φλούσερ βοηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. O Φλούσερ υποστηρίζει ότι τα σημεία γραφής είναι εκείνα που βοηθούν ώστε να παραχθεί η «οθρή», η λογική σκέψη. Η ταξινομική φύση της γραφής είναι εκείνη που οδηγεί στην ορθή σκέψη, καθώς οι σκέψεις πρέπει να παραταχθούν σε μια σειρά, αλλιώς «διαγράφουν κύκλους».2 Σύμφωνα με τα παραπάνω, η γραφή είναι μια διαδικασία που συμπεριλαμβάνει τον αναστοχασμό, άρα είναι μια εσωτερική διαδικασία. Μια διαδικασία που κινείται από τον γράφοντα και επιστρέφει σε αυτόν. Παρόλα αυτά η γραφή, υποστηρίζει ο Φλούσερ, έχει και μια άλλη λειτουργία. Δίνει τη δυνατότητα στις σκέψεις να βρουν αποδέκτη. Καθότι ένα κείμενο γράφεται συνήθως με την προοπτική ότι θα το διαβάσουν και άλλοι. Η γραφή έδωσε τη δυνατότητα να φτάσει το κείμενο σε πολλούς αναγνώστες και ο κάθε ένας από αυτούς του προσδίδει και μια διαφορετική σημασία, γιατί όπως σημειώνει ο Φλούσερ, «Ενα κείμενο είναι από μόνο του ατελές. Το κείμενο παίρνει σημασία μόνο όταν το διαβάσει ο αναγνώστης. Οσο περισσότερους αναγνώστες έχει ένα κείμενο, τόσες περισσότερες σημασίες κατέχει».3 Είδαμε λοιπόν ότι η γραφή κινείται και από τον γράφοντα προς τον αναγνώστη. Μέσω αυτής της διαδικασίας μπόρεσε να εξελιχθεί η σκέψη και να διαδοθούν οι επιVilém Flusser, Η γραφή. Εχει μέλλον το γράφειν, Αθήνα 2003: Ποταμός, σ. 17. Vilém Flusser, ό.π., σ. 17-18. 3 Vilém Flusser, ό.π., σ. 60-61. 1 2 6 στήμες. «Οποιος γράφει», γράφει ο Φλούσερ, «τυπώνει κάτι στον εσωτερικό του κόσμο και ταυτοχρόνως δια-τυπώνει κάτι προς τα έξω, προς τον άλλο απέναντί του. Αυτή η διπλή πίεση χαρίζει στο γράφειν εκείνη την ένταση, στην οποία οφείλει η γραφή το γεγονός ότι έχει μεταβληθεί σε έναν κώδικα, φορέα και μεταδότη του δυτικού πολιτισμού, καθώς και το ότι έχει διαμορφώσει τόσο εκρηκτικά αυτόν τον πολιτισμό».4 Η γραφή λοιπόν είναι εκείνη που προάγει τη σκέψη και άρα τον ορθό λόγο, την επιστήμη και τελικά τον πολιτισμό, Οπως σημειώνει ο Ονγκ, «Η γραφή έχει μετασχηματίσει τη συνείδηση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη επινόηση».5 *Joseph Beuys, 4 Bücher aus Project Westmensch, Buch ii Vilém Flusser, ό.π., σ. 18-19. Walter Ong, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη, Ηράκλειο 2005: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 109. * Η εικονογράφιση του κειμένου είναι από το βιβλίο Elena Foster, Rowan Watson, Blood on Paper, 2008: Ivory Press. 7 4 5 Η τυπογραφία Η γραφή σύμφωνα με τον Ονγκ είναι μια τεχνολογία.6 Για να γράψει δηλαδή κανείς πρέπει να είναι εξοπλισμένος με εργαλεία. Οι γραφίδες, οι πλάκες, τα μελάνια, το χαρτί, τα τυπογραφικά στοιχεία, η γραφομηχανή και οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είναι κάποια από τα εργαλεία που έχουν χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιούνται για να γράψει κάποιος. Πέρα όμως από τα εργαλεία, αυτή καθ’ αυτή η διαδικασία της γραφής διέπεται από κανόνες γραμματικής, σύνταξης και από την ανάγκη ταξινόμησης των μονάδων του γραπτού λόγου (των γραμμάτων, των λέξεων, των προτάσεων, κ.ο.κ.) με ένα γραμμικό τρόπο. Με τη γραφή ο λόγος περνά από το ακουστικό περιβάλλον στον ορατό χώρο. «Η γραφή», σημειώνει ο Ονγκ, «ανασύστασε την πρωταρχικά προφερόμενη λέξη στον χώρο της όρασης».7 Η τυπογραφία ήρθε να ισχυροποιήσει ακριβώς αυτό που ξεκίνησε με την γραφή. Την τοποθέτηση των λέξεων σε έναν χώρο, ο οποίος είναι πολύ αυστηρά δομημένος. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε καλύτερα αν παρακολουθήσουμε τη διαδικασία της σελιδοποίησης ενός βιβλίου. Στην αρχή δημιουργούμε ένα έγγραφο στο οποίο δίνουμε κάποιες διαστάσεις. Στη συνέχεια μέσα σε αυτό το έγγραφο δημιουργούμε τον χώρο που θα καταλάβει το κείμενο καθώς και τα περιθώρια που θα έχει το βιβλίο δεξιά, αριστερά, πάνω και κάτω. Ηδη έχει διαμορφωθεί ένα πλαίσιο, ένας χώρος μέσα στον οποίο θα μπει το κείμενο και δεν πρόκειται να παρεκλίνει από αυτόν. Τα γράμματα του κειμένου, οι αράδες και οι παράγραφοι έχουν πολύ συγκεκριμένο μέγεθος, θέση και διάταξη. Ο αναγνώστης έχει πια μπροστά του το χώρο της ανάγνωσης που έχουμε δημιουργήσει. Η ανάγνωση έχει πια περάσει στον χώρο του ορατού. Ο Ονγκ σημειώνει χαρακτηριστικά, για την αντίληψη της ανάγνωσης πριν από την τυπογραφία. « Πριν από την εμφάνιση της τυπογραφίας η ανάγνωση γινόταν αντιληπτή τόσο με την όραση όσο και με την ακοή, ακόμα και στα πρώτα χρόνια της τυπογραφίας την αντιλαμβάνονταν κατά κύριο λόγο ως ακουστική διαδικασία την οποία κινητοποιούσε η όραση, έτσι η οπτική αισθητική του κειμένου είχε δευτερεύουσα σημασία, για παράδειγμα στα χειρόγραφα, το κενό που υπήρχε ανάμεσα από τις λέξεις ήταν εξαιρετικά μικρό. Ενώ η χειρογραφία μεταφέρει τις λέξεις από τον κόσμο του ήχου στον κόσμο του οπτικού χώρου, η τυπογραφία τις καθηλώνει σε αυτό τον το χώρο. Το παν στην τυπογραφία είναι ο έλεγχος της θέσης στον χώρο».8 Σε σχέση με τα παραπάνω ο Ονγκ συγκρίνει τα τυπωμένα και τα χειρόγραφα κείμενα. Αν δει κανείς ένα χειρόγραφο κείμενο, το πρώτο πράγμα που θα προσέξει είναι ότι δεν είναι καθόλου εύκολο να το διαβάσει. Οι λέξεις είναι πολύ κοντά μεταξύ τους, τα διαστήματα ανάμεσα στις αράδες είναι μικρά και τα περιθώρια ελάχιστα. Αυτό σύμφωνα με τον Ονγκ οφείλεται στο ότι τότε κυριαρχούσε η ακουστική αντίληψη των λέξεων, άλλωστε ο προφορικός πολιτισμός προϋπήρχε του γραπτού και η μεWalter Ong, ό.π., σ. 114. Walter Ong, ό.π., σ. 175. 8 Walter Ong, ό.π., σ. 173. 6 7 8 τάβαση από τον ένα στον άλλο έγινε σταδιακά. Οι αναγνώστες των χειρόγραφων κειμένων διάβαζαν φωναχτά τα κείμενα και πολύ συχνά τα απομνημόνευαν. Ενα άλλο χαρακτηριστικό των χειρογράφων αλλά και των πρώτων τυπογραφικών κειμένων ήταν ότι δυνόταν έμφαση στην καλλιγραφία και στο στολισμό του κειμένου με σχέδια και ζωγραφικές απεικονίσεις. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Ονγκ είναι ότι τα χειρόγραφα έδιναν μεγαλύτερη σημασία στο αισθητικό αποτέλεσμα του βιβλίου και λιγότερο στο ίδιο το κείμενο. Αυτό άλλαξε ριζικά με την τυπογραφία. Η σφικτή οργάνωση και διάταξη των στοιχείων και των γραμμών, έτσι ώστε να ταιριάζουν οπτικά, επιτρέπει τη σιωπηλή και γρήγορη ανάγνωση και είναι το χαρακτηριστικό του τυπογραφικού κόσμου. Το ευανάγνωστο κείμενο διευκολύνει τον αναγνώστη και αυτό σύμφωνα με τον Ονγκ «εγκαινιάζει μια άλλη σχέση ανάμεσα στον αναγνώστη και τον συγγραφέα. Ενώ το χειρόγραφο κείμενο είναι προσανατολισμένο στον παραγωγό του, μιας και για την παραγωγή ενός αντιτύπου δαπανείται πάρα πολύς χρόνος, το τυπωμένο κείμενο είναι προσανατολισμένο στον Daniel Buren, Dʼune impression lʼautre αναγνώστη και άρα στον καταναλωτή· πολύ εύκολα μπορούν να παραχθούν πολλά αντίτυπα του ίδιου τίτλου και έτσι να φτάσουν στα χέρια πολλών αναγνωστών.9 Σύμφωνα με τον Ονγκ, η τυπογραφία συντέλεσε στη διαμόρφωση της ατομικότητας όπως την αντιλαμβανόμαστε στη σύγχρονη εποχή. Σε αντίθεση με τα χειρόγραφα τα οποία ήταν μεγάλα σε μέγεθος και διαβάζονταν φωναχτά, με την τυπογραφία τα βιβλία έγιναν πιο μικρά, ο αναγνώστης μπορούσε να τα παίρνει μαζί του και να επιλέγει ένα απομωνομένο σημείο για να τα διαβάσει. Η ανάγνωση δεν απαιτούσε πια τη συνδρομή της ομιλίας για να γίνει αντιληπτό το κείμενο. Η ανάγνωση στον τυπογραφικό πολιτισμό είναι σιωπηλή.10 Η επίδραση του τυπογραφικού χώρου είναι εμφανής και στην τέχνη. Η δημιουργία γραμματοσειρών και η βελτίωση της ποιότητας εκτύπωσης, καθώς και η διαρκώς αυξανόμενη αναγνωσιμότητα σε συνδυασμό με την βιομηχανοποίηση της παραγωγής κατά τα μέσα του 19ο αιώνα, έδωσαν τη δυνατότητα στους δημιουρ9 Walter Ong, ό.π., σ. 170-175. Walter Ong, ό.π., σ. 188-189. 10 9 γούς να ερευνήσουν τα όρια του τυπογραφικού χώρου και να πειραματιστούν με αυτόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ποίημα Un coup de dés jamais n’abolira le hazard, του Στεφάν Μαλαρμέ. Υπάρχουν πολύ μεγάλες εναλλαγές στο μέγεθος των χαρακτήρων των γραμμάτων του ποιήματος, οι στίχοι είτε είναι τοποθετειμένοι πολλοί μαζί σε ένα σημείο της σελίδας, είτε απλώνονται σε όλο το δισέλιδο. Το ποίημα αυτό ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες να πειραματιστούν με τις εκφραστικές δυνατότητες του τυπογραφικού χώρου.11 Ο Πωλ Βαλερύ σχολίασε το ποίημα του Μαλαρμέ λέγοντας: «Ηταν σαν να κοίταζα τη φόρμα και το μοτίβο μιας σκέψης, τοποθετημένη για πρώτη φορά σε έναν ορισμένο χώρο».12 Cai Guo-Qiang, Danger Book: Suicide Fireworks James Bettley (επιμ.), The Art of the Book. FromMedieval Manuscript to Graphic Novel, V&A Publications, 2001, σ. 144-146. 12 Το σχόλιο αυτό του Βαλερύ μεταφράστηκε από το βιβλίο James Bettley (επιμ.), ό.π., σ. 146. 10 11 ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ Από την έλευση της τυπογραφίας μέχρι και τις μέρες μας το βιβλίο έχει πάρει πολλές μορφές. Αυτές είχαν να κάνουν με τόσο με την εξέλιξη και την ανάπτυξη της τεχνικής γύρω από την παραγωγή χαρτίου και την εκτύπωση όσο και με τις κοινωνικές οικονομικές συνθήκες της κάθε εποχής. Τα πρώτα χρόνια του βιβλίου, για παράδειγμα, το χαρτί παραγόταν από κουρέλια τα οποία επεξεργάζονταν στους νερόμυλους, τα πολτοποιούσαν και έφτιαχαν το χαρτί. Οι αυξημένη ζήτηση όμως για βιβλία δεν μπορούσε να καλυφθεί από τα κουρέλια και έτσι έκανε την εμφάνισή του το χαρτί που παραγόταν από δέντρα. Η εξέλιξη της τεχνολογίας των εκτυπώσεων και της βιβλιοδεσίας έφερε το βιβλίο στη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Για την παραγωγή ενός βιβλίου εργάζονται πάρα πολλοί άνθρωποι και εμπλέκονται πολλές διαφορετικές ειδικότητες. Στόχος αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιάσει τα στάδια από τα οποία περνά η παραγωγή των βιβλίων και φυσικά τις ειδικότητες που εμπλέκονται σε αυτήν. Ο εκδότης Ο εκδότης είναι ο πιο σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα της παραγωγής. Η δουλειά του εκδότη περιλαμβάνει την αξιολόγηση των χειρογράφων και την επιλογή αυτού που θα πάρει το δρόμο για το τυπογραφείο. Τα βιβλία που κυκλοφορούν στην αγορά είναι αυτά που ξεχώρισαν από τη στίβα των χειρογράφων που υπάρχουν στους εκδοτικούς οίκους. Ο Φλούσερ γράφει χαρακτηριστικά αναφερόμενος στο ρόλο του εκδότη: «Ο εκδότης είναι ένα πλέγμα βουτηγμένο στο ρεύμα του κειμένου, που καθήκον του είναι να στρώσει το δρόμο προς το τυπογραφείο για τα περισσότερα κείμενα».13 Η επιλογή των κειμένων γίνεται σύμφωνα με τα κριτήρια που έχει θέσει ο εκδότης. Τα κριτήρια αυτά ποικίλουν και έχουν να κάνουν με το προφίλ που έχει ο κάθε εκδοτικός οίκος. Συνήθως όμως η επιλογή ενός βιβλίου γίνεται με άξονα την πρωτοτυπία του έργου, την αρτιότητα της γραφής του συγγραφέα, το αν το βιβλίο θα καλύψει ένα κενό στην αγορά του είδους στο οποίο ανήκει και φυσικά εάν θα έχει 13 Vilém Flusser, ό.π., σ. 66. 11 εμπορική επιτυχία. Οι εκδοτικές προτάσεις φτάνουν στο γραφείο του εκδότη είτε απευθείας από τους συγγραφείς, είτε μέσω συνεργατών του εκδότη. Οι συνεργάτες αυτοί μπορεί να είναι άνθρωποι που έχουν ξανασυνεργαστεί με τον εκδότη για την παραγωγή κάποιου τίτλου, δηλαδή είτε συγγραφείς είτε μεταφραστές. Στην περίπτωση κυρίως των μεταφρασμένων έργων, υπάρχουν επίσης άνθρωποι των οποίων η δουλειά είναι να διαβάζουν βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει στο εξωτερικό και να προτείνουν κάποια από αυτά στον εκδότη. Στις προτάσεις αυτές βέβαια λαμβάνεται υπόψη ο χώρος στον οποίο κινείται ο κάθε εκδότης. Οι εκδοτικοί οίκοι δεν καλύπτουν απαραίτητα όλα τα είδη των βιβλίων. Υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι που είναι προσανατολισμένοι στην ποίηση και επιμένως εκδίδουν αποκλειστικά ποιητικές συλλογές, άλλοι στην πεζογραφία, άλλοι στα επιστημονικά βιβλία κ.ο.κ. Εφόσον επιλεγεί ο προς έκδοση τίτλος, ο εκδότης φροντίζει ώστε το κείμενο να σελιδοποιηθεί, να διορθωθεί και να εκτυπωθεί. Οι εργασίες αυτές γίνονονται από εξειδικευμένους ανθρώπους, αλλά ο εκδότης είναι αυτός που ορίζει τις προδιαγραφές. Για παράδειγμα, όσον αφορά τη σελιδοποίηση του σώματος του βιβλίου, ο εκδότης επιλέγει ποιες γραμματοσειρές και μέγεθος γραμμάτων θα χρησιμοποιηθούν, πως θα είναι οι τίτλοι των κεφαλαίων κ.τ.λ. Τυπογραφική διόρθωση-επιμέλεια Antony Caro, Open Secret Η δουλειά της τυπογραφικής διόρθωσης είναι εξαιρετικά σημαντική για την παραγωγή ενός βιβλίου. Ακόμα και αν ο συγγραφέας ή ο μεταφραστής είναι καλοί χρήστες της γλώσσας, υπάρχουν πάντα λάθη τα οποία τους διαφεύγουν. Η δουλειά του διορθωτή συνίσταται στο να τα εντοπίζει και να τα διορθώνει. Τα λάθη αυτά μπορεί να είναι λάθος χτύπημα μιας λέξης ή ενός γράμματος στον υπολογιστή, παρατονισμοί, ορθογραφικά, στίξης. Αρκετά συχνά όμως οι διορθωτές παίρνουν βιβλία τα οποία έχουν σοβαρότερα προβλήματα από τα τυπογραφικά λάθη, προβλήματα στη σύνταξη που καθιστούν το κείμενο δυσνόητο, λάθος απόδοση των όρων, ανακρί- 12 βειες όσον αφορά τα πραγματολογικά στοιχεία. Σε αυτή την περίπτωση η τυπογραφική διόρθωση δεν αρκεί και πρέπει το κείμενο να περάσει από επιμέλεια. Η επιμέλεια του κειμένου είναι μια εξαιρετικά απαιτητική δουλειά. Ο επιμελητής οφείλει να διορθώσει το κείμενο προσέχοντας να μην αλλοιώσει το ύφος του συγγραφέα. Πρέπει επίσης να ανατρέχει διαρκώς σε πηγές, δηλαδή λεξικά, εγκυκλοπαίδιες, ακόμα και σε άλλα βιβλία για να διασταυρώσει την ακρίβεια των πραγματολογικών στοιχείων. Μέρος της δουλειάς του διορθωτή είναι να προσέχει και την αισθητική του βιβλίου. Κοιτάζει εάν υπάρχει ομοιομορφία στους τίτλους των κεφαλαίων, στη στοίχιση των αράδων, στις αποστάσεις μεταξύ παραγράφων κ.ο.κ. Ενα συνηθισμένο λάθος στο σχεδιασμό ενός βιβλίου είναι οι λεγόμενες κουτσές ή ορφανές αράδες. Η κουτσή αράδα είναι η πρώτη ή τελευταία αράδα μιας παραγράφου η οποία βρίσκεται μόνη της στην αρχή ή στο τέλος της σελίδας. Ο διορθωτής πρέπει να είναι καλός γνώστης της γλώσσας και να παρακολουθεί τις εξελίξεις της, να έχει επιμονή και υπομονή και να είναι υποψιασμένος για το που μπορεί να κρύβεται το λάθος. Ενα βιβλίο πριν εκτυπωθεί περνά συνήθως δύο με τρεις φορές από τον διορθωτή. Κατά την πρώτη διόρθωση, διορθώνονται τα περισσότερα λάθη του βιβλίου και τα πιο σοβαρά. Η δεύτερη και η Τρίτη έχουν τον ρόλο της επανεξέτασης, δηλαδή εξετάζεται εάν έχουν περαστεί οι διορθώσεις στο κείμενο από τον γραφίστα, εντοπίζονται λάθη που δεν τα είχε δει ο διορθωτής στην πρώτη διόρθωση και δίνεται έμφαση στο σωστό συλλαβισμό των λέξεων. Francesco Clemente, The Departure of the argonaut Σελιδοποίηση Η διαδικασία της σελιδοποίησης είναι αυτή που διαμορφώνει την αισθητική του βιβλίου. Οπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο εκδότης είναι αυτός που ορίζει τις αισθητικές προδιαγραφές τόσο του σώματος όσο και του εξωφύλλου, σε συνεργασία με τον γραφίστα. Το αποτέλεσμα της σελιδοποίησης είναι το βιβλίο να είναι ευανάγνωστο, και λειτουργικό. Δίνεται προσοχή στην επιλογή της γραμματοσειράς και του μεγέθους των γραμμάτων, στα περιθώρια, στη μορφή που θα έχουν τα περιεχόμενα, οι τίτλοι, οι κεφαλίδες και η σελιδαρίθμηση. Οι χαρακτήρες 13 Anish Kapoor, Wound πρέπει να είναι ευανάγνωστοι έτσι ώστε να μην κουράζεται το μάτι, η μορφή του κειμένου, δηλαδή η οριζόντια και κατακόρυφη στοίχιση στη σελίδα, οι ενότητες, τα κεφάλαια, οι τίτλοι των υποκεφαλαίων πρέπει να έχουν μια αισθητική ενότητα. Τα παραπάνω συνοψίζουν τις βασικές αρχές του σχεδιασμού του σώματος του βιβλίου, δεν είναι όμως με κανένα τρόπο δεσμευτικά. Υπάρχουν βιβλία που ανατρέπουν τελείως αυτές τις αρχές και που έχουν πολλά και διαφορετικά στιλ, άλλωστε ένα πολύ βασικό στοιχείο που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη είναι το είδος και το θέμα του βιβλίου, τα οποία υπαγορεύουν και το στιλ της σελιδοποίησης. Στο σχεδιασμό των δοκιμίων για παράδειγμα, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στο κείμενο, έτσι ώστε η ανάγνωση να είναι ξεκούραστη και τα περιθώρια μεγάλα για να μπορεί κανείς να κρατά σημειώσεις. Τα παιδικά βιβλία έχουν συνήθως μεγάλα γράμματα, η απόσταση ανάμεσα στις αράδες, το διάστιχο δηλαδή, είναι αραιωμένο και είναι τετράχρωμα καθώς υπάρχει εικονογράφηση. Ο σχεδιασμός του εξωφύλλου συνήθως περιλαμβάνει ένα εικαστικό μέρος και τα στοιχεία του βιβλίου. Ανάλογα με το αν ο εκδοτικός οίκος έχει σειρές, δίνεται προσοχή στην ομοιομορφία των γραμματοσειρών στα βιβλία που ανήκουν στην ίδια σειρά, στο χώρο που καταλαμβάνουν τα στοιχεία του βιβλίου και στο χώρο που καταλαμβάνει το εικαστικό μέρος, έτσι ώστε να μην δημιουργείται ανορθογραφία μεταξύ των βιβλίων της ίδιας σειράς. Επίσης επιλέγεται το είδος του χαρτίου που θα έχει το εξώφυλλο· αν θα είναι δετό, δηλαδή αν θα έχει σκληρό χαρτόνι, ή αν θα είναι άδετο, δηλαδή με μαλακό χαρτί. Πολύ συχνά το εξώφυλλο μαρτυρεί την ταυτότητα του εκδοτικού οίκου. Η ανάπτυξη των γραφικών τεχνών κυρίως μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών πρόσφερε πάρα πολλές επιλογές στο σχεδιασμό ενός βιβλίου. 14 Εκτύπωση και βιβλιοδεσία Στην τυπογραφία το χαρτί χρησιμοποιείται σε φύλλα. Στην κάθε επιφάνεια του τυπογραφικού φύλλου τυπώνονται συνήθως 4, 8 ή 16 σελίδες ενός βιβλίου. Αφού τυπωθεί το φύλλο και από τις δύο πλευρές, διπλώνεται στα 2, στα 4 ή στα 8, ανάλογα με το μέγεθος του βιβλίου. Ετσι το σελιδοποιημένο κείμενο πριν από την εκτύπωση πρέπει να μονταριστεί ώστε να βγει σε τυπογραφικά φύλλα. Το συνηθέστερο τυπογραφικό φύλλο είναι αυτό που περιέχει 16 σελίδες, το φύλλο δηλαδή έχει διπλωθεί 8 φορές, και λέγεται δεκαεξασέλιδο. Η πλειονότητα των βιβλίων σήμερα, τυπώνεται στα πιεστήρια όφσετ. Μετά το μοντάζ παράγεται το φιλμ, το οποίο θα φωτογραφηθεί πάνω στον τσίγκο. Ο τσίγκος είναι μια μεταλική επιφάνεια πάνω στην οποία αποτυπώνονται τα κείμενα και οι φωτογραφίες εάν υπάρχουν. Ο,τι είναι γραμμένο πάνω στον τσίγκο, θα εκτυπωθεί, τα λευκά σημεία του τσίγκου είναι αυτά πάνω στα οποία δεν πιάνει το μελάνι. Στην όφσετ μηχανή ο τσίγκος φορτώνεται, προσαρμόζεται σε έναν κύλινδρο και από εκεί αποτυπώνεται σε ένα δεύτερο κύλινδρο από καουτσούκ, για να τυπωθεί τελικά στο χαρτί. Αν το βιβλίο που θα τυπωθεί είναι μαυρόασπρο στη μηχανή φορτώνεται το μαύρο μελάνι. Αν το βιβλίο είναι πολύχρωμο, η διαδικασία διαφοροποιείται ως προς την παραγωγή των φιλμ και των τσίγκων. Στην τυπογραφία για να επιτευχθεί η πολυχρωμία, χρησιμοποιείται μια χρωματική βάση τεσσάρων χρωμάτων κυανό, ματζέντα, κίτρινο και μαύρο (CMYK). Η μείξη των τεσσάρων αυτών χρωμάτων δίνει την πολυχρωμία των εντύπων, την τετραχρωμία όπως λέγεται στην τυπογραφία. Τα τυπωμένα δεκαεξασέλιδα αφήνονται για λίγο για να στεγνώσει το μελάνι. Παλαιότερα αυτή η διαδικασία ήταν χρονοβόρα, σήμερα όμως το τυπογραφικό μελάνι στεγνώνει πολύ πιο γρήγορα. Παρόλα αυτά όμως, ατμοσφαιρικοί παράγοντες όπως η υγρασία μπορεί να δυσκολέψουν πολύ το έργο του τυπογράφου. Isamu Nogushi, 18 Drawings, 18 Photograohs Μετά το τυπογραφείο το βιβλίο δεν έχει πάρει ακόμα την τελική του μορφή, αυτό θα γίνει στο βιβλιοδετίο. Τα τυπογραφικά φορτώνονται στις διπλωτικές μηχανές όπου διπλώνονται ανά δεκαεξασέλιδο. Η επόμενη διαδικασία είναι το ξάκρισμα. Το φύλλο χαρτιού που τυπώνεται έχει μέγεθος 58Χ86 εκατοστά ή 70Χ100 εκατοστά ανάλογα με το σχήμα του βιβλίου που θα εκτυπωθεί. Για παράδειγμα, ένα βιβλίο σχήματος 14Χ21 εκατοστών, θα τυπωθεί σε χαρτί μεγέθους 58Χ86. Με το ξάκρισμα φεύγει το χαρτί που περισεύει και έτσι το βιβλίο έρχεται στο σωστό του μέγεθος. Μετά το ξάκρισμα τα φύλλα μπαίνουν στη συνθετική μηχανή, όπου μπαίνουν στην σειρά τα τυπογραφικά. Στη συνέχεια τα διπλωμένα και ξακρισμένα τυπογραφικά πρέπει να ενωθούν ώστε να σχηματίσουν το σώμα του βιβλίου και να κοληθεί το εξώφυλλο. Η ένωση αυτή εξασφαλίζει και τη μακροβιότητα του βιβλίου. Για την ένωση μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε ειδική κόλλα, είτε ράψιμο με κλωστή. Το ιδανικό όμως είναι να γίνουν και τα δύο. Ενα ραφτό και κολητό βιβλίο θα 15 κρατήσει για πολύ καιρό τις σελίδες του ενωμένες. ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ Το εξώφυλλο Το εξώφυλλο είναι αυτό που προστατεύει το σώμα του βιβλίου. Ανάλογα με το είδος και τη χρήση του βιβλίου τα εξώφυλλα μπορεί να έχουν μαλακό ή σκληρό χαρτόνι, πανί ή δέρμα. Σκληρόδετα συνήθως είναι τα λεξικά, καθώς είναι μεγάλα σε όγκο και σε σχήμα. Τα πανόδετα και τα δερματόδετα βιβλία είναι πολύ πιο ωραία ως αποτέλεσμα, αλλά το κόστος τους είναι τόσο μεγάλο που οι εκδότες συνήθως τα αποφεύγουν, για αυτό το λόγο τα βρίσκουμε κυρίως σε πολύ ειδικές εκδόσεις. Τα περισσότερα εξώφυλλα των βιβλίων είναι από μαλακό και σκληρό χαρτόνι, καθώς όμως και το χαρτόνι είναι ένα υλικό που μπορεί να φθαρεί εύκολα, τα περισσότερα εξώφυλλα περνάνε από πλαστικοποίηση. Τοποθετείται δηλαδή, πάνω από το εξώφυλλο μια λεπτή ζελατίνα, η οποία κολιέται στο εξώφυλλο και το προστατεύει από τη φθορά. Το είδος της πλαστικοποίησης εξαρτάται από το αισθητικό αποτέλεσμα που θέλει ο εκδότης να δώσει στο βιβλίο. Οι συνηθέστερες είναι η ματ και η γυαλιστερή. Το εξώφυλλο πέρα από προστασία του βιβλίου είναι και αυτό που δίνει στον αναγνώστη τις βασικές πληροφορίες για το βιβλίο. Στα εξώφυλλα πρέπει να αναγράφεται το όνομα του συγγραφέα ή του επιμελητή, ο τίτλος και ο υπότιτλος του βιβλίου, εφόσον υπάρχει, αν πρόκειται για μεταφρασμένη έκδοση, το όνομα του μεταφραστή, το όνομα του εικονογράφου (εάν υπάρχει εικονογράφηση), το λογότυπο του εκδοτικού οίκου και αν το βιβλίο ανήκει σε κάποια σειρά, τότε το όνομα της σειράς και η αρίθμηση του βιβλίου στη σειρά. Στη ράχη του εξωφύλλου αναγράφεται πάλι ο τίτλος του έργου και το όνομα του συγγραφέα ή επιμελητή και το λογότυπο του εκδοτικού οίκου. Αυτό διευκολύνει την αναζήτηση ενός βιβλίου στο ράφι. Στο οπισθόφυλλο υπάρχει συνήθως ένα μικρό κατατοπιστικό κείμενο σχετικό με το περιεχόμενο του βιβλίου, αποσπάσματα από κάποια δημοσίευση στον τύπο σχετική με το βιβλίο και ο ISBN (Διεθνής μοναδικός αριθμός βιβλίου), ένας 13ψήφιος αριθμός, ξεχωριστός για κάθε τίτλο και έκδοση του κάθε εκδότη. Τον ISBN τον προμηθεύονται οι εκδότες από την Εθνική Βιβλιοθήκη. Υπάρχουν εξώφυλλα στα οποία το χαρτόνι που περισσεύει δεξιά και αριστερά, δεν κόβεται αλλά τσακίζεται και διπλώνει προς τα μέσα. Αυτά τα τμήματα ονομάζονται αυτιά. Τα αυτιά δίνουν μεγαλύτερη σταθερότητα σε ένα βιβλίο και μπορούν 16 να περιέχουν πληροφορίες όπως, το βιογραφικό του συγγραφέα, ή τον δημιουργό του εικαστικού του εξωφύλλου. Σε κάποια βιβλία υπάρχει ένα χαρτί που τυλίγει το εξώφυλλο, αυτή είναι η κουβερτούρα. Ο ρόλος της είναι προστατευτικός και διακοσμητικός. Τα πρωτοσέλιδα Τα πρωτοσέλιδα είναι εκείνες οι σελίδες του βιβλίου που προηγούνται του βασικού κειμένου. Είναι οι σελίδες που αναγράφουν τα βιβλιογραφικά στοιχεία του βιβλίου, τα στοιχεία της ταυτότητάς του και τα περιεχόμενα. Τα πρωτοσέλιδα δεν είναι ίδια σε όλα τα βιβλία, αλλά αποτελούν δείγμα για το αν το βιβλίο έχει γίνει με ιδιαίτερη φροντίδα από την μεριά των εκδοτών. Σε ένα φροντισμένο βιβλίο τα πρωτοσέλιδα έχουν την ακόλουθη μορφή. Η πρώτη και η δεύτερη σελίδα είναι λευκές. Η τρίτη σελίδα είναι ο ψευδότιτλος, σε αυτή αναγράφεται μόνο ο τίτλος του βιβλίου ή και το όνομα και η αρίθμηση της σειράς. Τα στοιχεία αυτά τοποθετούνται συνήθως στην κορυφή της σελίδας. Η τέταρτη σελίδα είναι αυτή της ταυτότητας. Στη σελίδα αυτή αναγράφονται τα στοιχεία του εκδοτικού οίκου, τα ονόματα των συντελεστών της έκδοσης (διόρθωση, σελιδοποίηση, εκτύπωση, βιβλιοδεσία κ.τ.λ.), ο ISBN, και οι κάτοχοι του Copyright, δηλαδή οι κάτοχοι εκμετάλλευσης των πνευματικών δικαιωμάτων. Η πέμπτη σελίδα, είναι η σελίδα του τίτλου. Εδώ βρίσκουμε το όνομα του συγγραφέα ή του επιμελητή, τον τίτλο και τον υπότιτλο του βιβλίου, το όνομα του μεταφραστή, του εικονογράφου, τον τόπο και τον χρόνο έκδοσης του βιβλίου, τον αριθμό της έκδοσης, καθώς και το όνομα του εκδοτικού οίκου, τα βιβλιογραφικά στοιχεία δηλαδή. Σε ορισμένα βιβλία τα παραπάνω στοιχεία γράφονται στον κολοφώνα. Μετά τα βιβλιογραφικά στοιχεία και τα στοιχεία της ταυτότητας, ακολουθούν τα περιεχόμενα του βιβλίου. Βρίσκονται συνήθως στην έκτη σελίδα και αποτελούνται από τους τίτλους των κεφαλαίων και των υποκεφαλαίων και την αντίστοιχη σελίδα στην οποία βρίσκονται μέσα στο βιβλίο. Το κύριο μέρος του βιβλίου Το κύριο μέρος του βιβλίου διαφοροποιείται ανάλογα με το είδος του και τη μορφή που του έχει δώσει ο συγγραφέας. Mπορούμε ωστόσο να ξεχωρίσουμε τα παρακάτω σημεία: Πρόλογος: Ο πρόλογος γράφεται είται από τον συγγραφέα είτε από κάποιον άλλο, πρόκειται για ένα κείμενο που εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο εργάστηκε ο συγγραφέας. Πρόλογο μπορεί να γράψει και ο εκδότης, αναφερόμενος στη σημασία του βιβλίου και στην επιλογή του να το εκδόσει. Εισαγωγή: Την εισαγωγή την γράφει ο συγγραφέας και ουσιαστικά εξηγεί το περιεχόμενο του βιβλίου. Η εισαγωγή σε αντίθεση με τον πρόλογο αποτελεί συστατικό μέρος του κυρίως κειμένου. 17 Κυρίως κείμενο: Το κείμενο μπορεί να είναι ενιαίο ή να είναι χωρισμένο σε κεφάλαια. Το κάθε κεφάλαιο αποτελεί μια νοηματική ενότητα. Μπορούν επίσης να υπάρχουν και υποκεφάλαια, δηλαδή μικρότερες νοηματικές ενότητες. Σημειώσεις: Οι σημειώσεις γράφονται είτε από τον συγγραφέα, είτε από τον μεταφραστή, είτε από τον επιμελητή. Οι σημειώσεις του συγγραφέα μπορεί να είναι βιβλιογραφικού περιεχομένου, να δηλώνουν δηλαδή την πηγή από την οποία άντλησε τις πληροφορίες που παραθέτει στο κείμενο. Υπάρχουν όμως και οι επεξηγηματικές σημειώσεις.Ο συγγραφέας δηλαδή, ήθελε να αναλύσει κάτι ή να παραθέσει κάποια παραπάνω πληροφορία χωρίς να παρέμβει στη ροή του κειμένου του. Οι σημειώσεις του μεταφραστή και του επιμελητή είναι επεξηγηματικές ως προς την απόδοση των όρων, ή σημείων του κειμένου. Βιβλιογραφία: Τη βιβλιογραφία τη συναντάμε στα επιστημονικά κείμενα, στα δοκίμια. Πρόκειται για τον κατάλογο των βιβλίων που χρησιμοποίησε ο συγγραφέας για να γράψει το βιβλίο. Είναι απαραίτητη στη συγγραφή ενός επιστημονικού έργου Damien Hirst, New Religion γιατί του προσδίδει εγγυρότητα και είναι χρήσιμη στον αναγνώστη γιατί του παραθέτει άλλα βιβλία σχετικά με το θέμα που διαβάζει. Ευρετήριο (index): Τα ευρετήρια χωρίζονται σε δύο κατηγορίες ονομάτων (index nominum, όπως είναι η λατινική του ονομασία) και όρων (index rerum). Πρόκειται για καταλόγους ονομάτων ή όρων με την σελίδα στην οποία απαντώνται μέσα στο κείμενο. Αποτελούν πολύ χρήσιμα εργαλεία για τον αναγνώστη. Παραρτήματα: Στα παραρτήματα συγκεντρώνονται κείμενα, πίνακες ή όποιες άλλες πληροφορίες θεωρεί ο συγγραφέας ότι πρέπει να υπάρχουν στο έργο του και τα οποία δεν μπορούν να παρεμβληθούν στο κείμενο. Κεφαλίδες και σελιδαρίθμηση: Η κεφαλίδα είναι μια μικρή σε μέγεθος αράδα που βρίσκεται στην κορυφή της σελίδας πάνω από το κείμενο. Στις κεφαλίδες βοηθούν τον αναγνώστη να παρακολουθεί σε ποιο σημείο του βιβλίου βρίσκεται. Οι κεφαλίδες που βρίσκονται στις αριστερές σελίδες του βιβλίου γράφουν συνήθως το όνομα του συγγραφέα, ενώ αυτές που βρίσκονται στις δεξιές τον τίτλο του βιβλίου. Στην περίπτωση που το βιβλίο έχει κεφάλαια, στις αριστερές σελίδες γράφεται ο τίτλος του βιβλίου και στις δεξιές ο τίτλος του κεφαλαίου. Η σελιδαρίθμηση του βιβλίου μπορεί να γραφτεί είτε στις κεφαλίδες είτε σε κάποιο άλλο μέρος της σελίδας έξω από το κείμενο. 18 ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΒΙΝΤΕΟ Τίτλος: Κουτσές αράδες. Η παραγωγή του βιβλίου Μορφή:DVD Διάρκεια: 23:35:09 Το εκπαιδευτικό βίντεο κουτσές αράδες αποτελεί μια προσπάθεια γνωριμίας των μαθητών με το βιβλίο και ειδικότερα με την διαδικασία της παραγωγής ενός βιβλίου από τον εκδότη μέχρι τα χέρια του αναγνώστη. Το βιβλίο για τους μαθητές συχνά συνδέεται με την υποχρέωση απέναντι στο σχολείο και φορτίζεται με το άγχος της σχολικής επίδοσης. Ο στόχος αυτού του βίντεο είναι να παρουσιάσει τη διαδικασία παραγωγής ενός βιβλίου και τους ανθρώπους που εμπλέκονται σε αυτή. Θέλει να δείξει ότι για το κάθε στάδιο της παραγωγής απασχολούνται πολλές διαφορετικές ειδικότητες και ότι όλες αυτές ασχολούνται με ιδιαίτερη φροντίδα για την παρουσίαση ενός άρτιου αποτελέσματος. Το βίντεο είναι χωρισμένο σε πέντε ενότητες, όπου η κάθε μία είναι αφιερωμένη σε έναν κρίκο της αλυσίδας παραγωγής. Η πρώτη ενότητα είναι αφερωμένη στον εκδότη, τον μεσάζοντα ανάμεσα στον συγγραφέα και τον αναγνώστη. Μέσα από συνέντευξη ενός γνωστού εκδότη επιχειρείται η ανάδειξη του ρόλου του ως πλέον σημαντικού στην επιλογή και δημοσίευση ενός βιβλίου, καθώς και επιχειρισιακή δομή ενός εκδοτικού οίκου. Η δεύτερη ενότητα αφορά το αισθητικό μέρος του βιβλίου, δηλαδή τη σελιδοποίηση του σώματος και του εξωφύλλου. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται η σπουδαιότητα της αισθητικής προσέγγισης στη σελιδοποίηση του σώματος και του εξωφύλλου ενός βιβλίου ανάλογα με το είδος του ή το θέμα του. Η τρίτη ενότητα αφορά τα λειτουργικά μέρη ενός βιβλίου και τα στοιχεία της ταυτότητάς του. Αναδεικνύεται η σημασία των πρωτοσέλιδων ενός βιβλίου, των σελίδων που αναγράφουν τα στοιχεία του εκδοτικού οίκου, τους ανθρώπους που δούλεψαν για το συγκεκριμένο βιβλίο καθώς και τον κάτοχο εκμετάλευσης των πνευματικών δικαιωμάτων. Αναφέρονται επίσης τα στοιχεία που αναγράφονται στο εξώφυλλο και που βοηθούν στην αναζήτηση ενός τίτλου. Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζεται μια πολύ σημαντική και συχνά παραγνωρισμένη ειδικότητα, αυτή του διορθωτή/επιμελητή. Η ενότητα αυτή στηρίζεται κυρίως σε συνέντευξη, όπου η διορθώτρια μιλά για τις ιδιαιτερότητες και δυσκολίες 19 της δουλειάς της, για τα εργαλεία που χρησιμοποιεί και εξηγεί γιατί είναι απαραίτητη η διόρθωση των βιβλίων. Στην Πέμπτη ενότητα παρουσιάζονται οι τρέχουσες κυρίαρχες τεχνικές εκτύπωσης και τη βιβλιοδεσίας. Δίνεται έμφαση στον βιομηχανοποιημένο τρόπο παραγωγής των βιβλίων, τονίζοντας έτσι ότι το βιβλίο εκτός από πολιστικό προϊόν είναι και ένα εμπόρευμα που υπακούει στους νόμους της αγοράς και άρα στην ανάγκη για γρήγορη παραγωγή. Louise Bourgeois, Ode a ma mere 20 ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ To εκπαιδευτικό βίντεο κουτσές αράδες μπορεί να αποτελέσει αφορμή για το συνδυασμό διαφόρων προσεγγίσεων στη ιστορία των βιβλίων και της τυπογραφίας. Οι προσεγγίσεις αυτές συμπεριλαμβάνουν την ιστορία της τυπογραφίας ως ιστορία της τεχνολογίας, την ιστορία της τέχνης, την ιστορία της εξέλιξης των επιστημών, την ιστορία της οικονομίας και τέλος τον τρόπο με τον οποίο ψάχνουμε βιβλία σε μια βιβλιοθήκη και πως κάνουμε βιβλιογραφικές παραπομπές. Ακολουθούν μερικές ενδεικτικές προτάσεις για τη χρήση του εκπαιδευτικού βίντεο στα μαθήμα της Τεχνολογίας, της Ιστορίας, των Εικαστικών και της Νέα Ελληνικής Γλώσσας του Γυμνασίου. Μάθημα Τεχνολογίας Α΄ Γυμνασίου Η επικουρική χρήση του εκπαιδευτικού βίντεο στο μάθημα της Τεχνολογίας μπορεί να καλύψει τους παρακάτων άξονες γνωστικού περιεχομένου: • Σχέσεις μεταξύ των τεχνολογιών και διασύνδεση της τεχνολογίας με άλλους ερευνητικούς τομείς • Επιλογή και χρήση τεχνολογιών της παραγωγικής διαδικασίας Με αφορμή κυρίως την ενότητα που αναφέρεται στην εκτύπωση και τη βιβλιοδεσία, οι μαθητές μπορούν να ερευνήσουν την ιστορική εξέλιξη των τεχνολογιών που έχουν χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή των βιβλίων. Ειδικότερα μπορούν να μελετήσουν συγκριτικά τις παραδοσιακές και σύγχρονες τεχνολογίες εκτύπωσης και βιβλιοδεσίας σε σχέση με το αποτέλεσμα που έχουν στην παραγωγή και στην οικονομία. Μέσω της ενότητας που αφορά τη σελιδοποίηση οι μαθητές μπορούν να διαμορφώσουν σαφή αντίληψη για το ρόλο που παίζουν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές και η ψηφιακή τεχνολογία εν γένει στην παραγωγή των βιβλίων. Προτεινόμενες δραστηριότητες • Ο εκπαιδευτικός μπορεί να οργανώσει επισκέψεις σε ατελιέ γραφικών τεχνών, καθώς και σε παραδοσιακά και σύγχρονα τυπογραφεία και βιβλιοδετία. • Οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν ένα κείμενο της αρεσκείας τους και να το σελιδοποιήσουν στον ηλεκτρονικό υπολογιστή. 21 Μάθημα Ιστορίας, Β’ Γυμνασίου Στο μάθημα ιστορίας, οι μαθητές μπορούν να ερευνήσουν: • την εξέλιξη της γραφής από την αρχαιότητα έως και τα πρώτα χρόνια της τυπογραφίας. • τους παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξη της τυπογραφίας στη Δυτική Ευρώπη. • τη σχέση ανάμεσα στην τυπογραφία και τη διάδοση των επιστημών. • που τυπώθηκαν τα πρώτα ελληνικά βιβλία και γιατί, καθώς και τα είδη των βιβλίων που τυπώνονταν. Προτεινόμενες δραστηριότητες • Να συγκροτηθούν ομάδες μαθητών και η κάθε ομάδα να αναλάβει να παρουσιάσει στην τάξη τους τρόπους διάδοσης των βιβλίων κατά τις διάφορες περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. • Οι μαθητές να ερευνήσουν την παρουσία των βιβλίων που απευθύνονταν σε παιδιά κατά τις διάφορες περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Μάθημα Ελληνικής Γλώσσας Στο μάθημα της ελληνικής γλώσσας το βίντεο και ειδικότερα η ενότητα που αφορά την τυπογραφική διόρθωση και επιμέλεια των κειμένων, μπορεί να συνεισφέρει στην επίτευξη των παρακάτων στόχων του αναλυτικού προγράμματος. • Να εκτιμήσουν οι μαθητές τη σημασία της γλώσσας ως βασικού φορέα της έκφρασης του κάθε λαού. • να εκτιμήσουν την πολιτιστική τους παράδοση, της οποίας βασικό στοιχείο και φορέας είναι η γλώσσα. • να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τα δομικά και γραμματικά στοιχεία της νεοελληνικής γλώσσας στον προτασιακό και τον κειμενικό λόγο ώστε να κατανοούν και να αιτιολογούν τις τυχόν παρεκκλίσεις ή ανατροπές των παραπάνω στοιχείων. • να αναγνωρίζουν τις διάφορες κειμενικές μορφές και να τις χρησιμοποιούν κατάλληλα. • να εξοικειωθούν με τους χώρους των βιβλιοθηκών και γενικά των κέντρων πληροφόρησης και τεκμηρίωσης, από όπου μπορούν να αντλούν τις απαραίτητες για κάθε περίπτωση πληροφορίες. • να εξοικειωθούν με τη χρήση των λεξικών και την άντληση πληροφοριών. Προτεινόμενες δραστηριότητες • Οι μαθητές μπορούν να αξιολογήσουν ένα κεφάλαιο από κάποιο βιβλίο ως προς την εμφάνιση λαθών γραμματικής, συντακτικού, να εντοπίσουν και να ελέγξουν τα πραγματολογικά στοιχεία. • οι μαθητές μπορούν να χωριστούν σε ομάδες και η κάθε ομάδα να αναλάβει να γράψει ένα κείμενο με κοινό θέμα για όλες τις ομάδες. Κάθε ομάδα θα μπορεί να επιλέξει το είδος του κειμένου και το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Με την ολοκλήρωση των εργασιών, θα γίνει ομαδική συζήτηση και αξιολόγηση των κειμένων ως προς το ύφος. • οι μαθητές μπορούν να διαλέξουν ένα βιβλίο και να μελετήσουν τη δομή του κειμένου ως προς τον επιμερισμό των κεφαλαίων και τη νοηματική τους ενότητα. 22 • ο εκπαιδευτικός μπορεί να οργανώσει επίσκεψη σε βιβλιοθήκη, όπου η μαθητές θα αναζητήσουν βιβλία που τους έχει προτείνει ώστε να συλλέξουν στοιχεία για τη συγγραφή ενός κειμένου. Μάθημα Εικαστικών Στο μάθημα των Εικαστικών το εκπαιδευτικό βίντεο μπορεί να αξιοποιηθεί ως προς τις μορφές των εφαρμοσμένων τεχνών και συγκεκριμένα ως προς τη γραφιστική. Ειδικότερα οι μαθητές μπορούν να • κατανοήσουν τη σημασία στο σχεδιασμό ενός εντύπου • κατανοήσουν τη σημασία στο σχεδιασμό του εξωφύλλου • μελετήσουν τις δυνατότητες που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία στις εφαρμοσμένες τέχνες Προτεινόμενες δραστηριότητες • Οι μαθητές μπορούν να σχεδιάσουν το στήσιμο ενός κειμένου, επιλέγοντας οι ίδιοι τις γραμματοσειρές, τα μεγέθη των χαρακτήρων και την εικονογράφηση. Στη συνέχεια μπορεί να γίνει αξιολόγηση του αποτελέσματος ως προς το αισθητικό αποτέλεσμα και τη λειτουργικότητα. • Οι μαθητές μπορούν να προτείνουν και να σχεδιάσουν εξώφυλλα για βιβλία της αρεσκείας τους. Richard Tuttle, Not the point 23 ΓΛΩΣΣΑΡΙ Αυτιά Τα άκρα των εξωφύλλων που γυρίζουν προς τα μέσα αντί να κοπούν στις δια- στάσεις των φύλλων του βιβλίου. CMYK Τα τέσσερα χρώματα για τετράχρωμη εκτύπωση. (C = κυναό, M = ματζέντα, Y = κίτρινο, K = μαύρο) Copyright Ο κάτοχος εκμετάλλευσης των πνευματικών δικαιωμάτων ISBN Διεθνής μοναδικός αριθμός για κάθε έκδοση κάθε τίτλου του εκδότη Κεφαλίδα Η αράδα στην κορυφή της σελίδας του σώματος όπου γράφεται ο τίτλος του βιβλίου ή του κεφαλαίου και το όνομα του συγγραφέα. Κολοφώνας Ενα μικρό κείμενο με τα στοιχεία της έκδοσης στην τελευταία σελίδα του βιβλίου Κουβερτούρα Το φύλλο χαρτιού γύρω από το βιβλίο που τοποθετείται πάνω από το εξώφυλλο Κουτσή (ή ορφανή) αράδα η πρώτη ή τελευταία αράδα μιας παραγράφου η οποία βρίσκεται μόνη της στην αρχή ή στο τέλος της σελίδας. Ξάκρισμα Η διαδικασία κατά την οποία φεύγει το χαρτί που περισσεύει και το βιβλίο παίρνει το σχήμα που του έχουμε ορίσει Οπισθόφυλλο Το πίσω μέρος του βιβλίου Οφσετ Σύστημα εκτύπωσης όπου χρησιμοποιείται η φωτογραφική τεχνική. Πλαστικοποίηση Η διαδικασία όπου κολιέται στο εξώφυλλο μια προστατευτική ζελατίνα Πρωτοσέλιδα Οι πρώτες σελίδες του βιβλίου μέχρι και τα περιεχόμενα. Ράχη Το μέρος που ενώνει το μπροστινό και το πίσω μέρος του εξωφύλλου. Σελίδα ταυτότητας Η σελίδα όπου γράφονται τα στοιχεία του εκδοτικού οίκου, των συντελεστών της έκδοσης, το Copyright και ο ISBN. Σελίδα τίτλου Η σελίδα όπου γράφεται ο τίτλος του βιβλίου, ο συγγραφέας ή ο επιμελητής, ο μεταφραστής, ο εικονογράφος, η ημερονηνία και ο τόπος έκδοσης και το όνομα του εκδοτικού οίκου. Σελιδοποίηση (layout) Ο σχεδιασμός του σώματος και του εξωφύλλου. Σώμα Το σύνολο των σελίδων του βιβλίου Τετραχρωμία Η ανάλυση των τεσσάρων χρωμάτων η μείξη των οποίων δίνει την πολυχρωμία των εντύπων. Τσίγκος Μια λεπτή μεταλική επιφάνεια πάνω στην οποία αποτυπώνεται το φιλμ. Τυπογραφικό φύλλο (ή δεκαεξασέλιδο) Φύλλο χαρτιού που περιέχει δεκαέξι σελίδες του βιβλίου. Ψευδότιτλος Η τρίτη σελίδα του βιβλίου όπου αναγράφεται μόνο ο τίτλος. 24 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Β., Τυπογραφικόν κατάστημα εν Λονδίνω, κατά το 1839, Αθήνα 1993, ΜΙΕΤ. Barbier Frederic, Ιστορία του βιβλίου, Αθήνα 2002, Μεταίχμιο Bettley James (επιμ.), The Art of the Book. FromMedieval Manuscript to Graphic Novel, V&A Publications, 2001. Eisenstein Elisabeth L., The printing press as an agent of change: communications and cultural transformations in early modern Europe, Κέιμπριτζ 1979, Cambrige University Press. Febvre Lucien, Martin Henri-Jean, The Coming of the Book. The Impact of Printing 1450-1800, Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1976, Verso. Flusser Vilém , Η γραφή. Εχει μέλλον το γράφειν, Αθήνα 2003: Ποταμός. Foot Mirjar M., Studies in the history of bookbinding, 1993, Scolar. Foster Elena, Watson Rowan, Blood on Paper, 2008: Ivory Press. Johns Adrian, The nature of the book: print and the knowledge in the making, Σικάγο 2000: University of Chicago Press. Κάσδαγλης Ε.Χ., Κεφαλληνός Γιάννης, Αλληλογραφία Κείμενα, Αθήνα 1991: ΜΙΕΤ. Ντελόπουλος Κυριάκος, Το βιβλίο των βιβλίων, Αθήνα 1984, Κέδρος. Μανουσαρίδης Χρίστος, «Από το χειρόγραφο στο έντυπο», Μνήμων 20, Αθήνα 1998. McLuhan Marsall, The Gutenberg Galaxy:The making of Typographic Man, Τορόντο 1962, University of Toronto Press. Μήτσου Μαριλίζα, Η τέχνη του βιβλίου, Αθήνα 1995, ΜΙΕΤ. Παπαγεωργίου Γεωργία, Κλαίρη Μιτσοτάκη, Κείμενα 1969-1989. Μια στιγμή στην τυπογραφία, Αθήνα 2002, Καστανιώτης. Σπινκ Τζων, Τα παιδιά ως αναγνώστες, Αθήνα 1990: Καστανιώτης. Συλλογικό, Η χαρά της ανάγνωσης, Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίου de Strata Filippo, Λίβελος κατά της τυπογραφίας, Αθήνα 2007: ΜΙΕΤ. Ong Walter, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη, Ηράκλειο 2005: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. White Carol Hagmann, «Φταίνε τα κείμενα;», Γραφή και αναγνωση. Για τη χρήση της γλώσσας στις επιστήμες. Τοπικά γ΄, Αθήνα 2001: ΕΜΕΑ. 25 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ VOICE OVER ΑΦΗΓΗΤΗ Εισαγωγή Περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη επινόηση, η γραφή είναι εκείνη που έχει μετασχηματίσει την ανθρώπινη συνείδηση. Το βιβλίο είναι ο σιωπηλός χώρος μέσα στον οποίο τοποθετούνται οι ήχοι που αποτελούν τις λέξεις. Εκδότης Τα κείμενα που γράφονται είναι πολλά και οι συγγραφείς τους έχουν την ελπίδα ότι το χειρόγραφό τους θα εκδοθεί. Γιατί ένα κείμενο είναι από μόνο του ατελές. Το κείμενο παίρνει σημασία μόνο όταν το διαβάσει ο αναγνώστης». O εκδότης είναι ο μεσάζοντας ανάμεσα στο συγγραφέα και στον αναγνώστη. Το τυπωμένο κείμενο είναι αποτέλεσμα μια χειραψίας ανάμεσα στον γράφοντα και στον εκδότη· φέρει λοιπόν τα ίχνη και των δύο χεριών. Σελιδοποίηση Με τη σελιδοποίηση ορίζεται ο χώρος του βιβλίου. Οι λέξεις, τα κενά, οι παράγραφοι και τα κεφάλαια παίρνουν τη θέση τους και δημιουργούν το χώρο της ανάγνωσης. Το layout του βιβλίου, δηλαδή το στήσιμο του κειμένου και των φωτογραφιών αν υπάρχουν μέσα στη σελίδα γίνεται με βάση τις αισθητικές επιλογές του εκδότη. Η επιλογή της γραμματοσειράς και του μεγέθους των χαρακτήρων γίνεται συνήθως με τέτοιο τρόπο ώστε το κείμενο να είναι ξεκούραστο για τον αναγνώστη, αλλά και για οικονομία στο μέγεθος του βιβλίου. Πολύ συχνά το στιλ της σελιδοποίησης το υπαγορεύει το θέμα ή το είδος του βιβλίου. Με διαφορετικό τρόπο θα σελιδοποιηθεί ένα δοκίμιο, μια ποιητική συλλογή, ένα παιδικό βιβλίο ή ένα βιβλίο τέχνης. Το εξώφυλλο ντύνει το σώμα του βιβλίου. Περιέχει πληροφορίες και αποτελεί την εξωτερική εμφάνιση του βιβλίου, αυτό που θα τραβήξει το μάτι του αναγνώστη στο βιβλιοπωλείο. Ο σχεδιασμός του εξωφύλλου διαμορφώνεται ανάλογα με το θέμα του βιβλίου και κυρίως με την αισθητική προσέγγιση του κάθε εκδότη και πολύ συχνά μαρτυρεί την ταυτότητα του εκδοτικού οίκου. Η αγορά ενός βιβλίου συχνά επηρρεάζεται από το αισθητικό αποτέλεσμα του εξωφύλλου. 26 Ταυτότητα Τα βιβλία τόσο στο εξώφυλλο όσο και στο σώμα έχουν στοιχεία που βοηθούν τον αναγνώστη να τα αναζητά, να ανατρέχει σε αυτά και να τα διαβάζει. Στοιχεία δηλαδή που δηλώνουν την ταυτότητά τους. Στο εξώφυλλο και στη ράχη του βιβλίου αναγράφεται το όνομα του συγγραφέα ή του επιμελητή, ο τίτλος του βιβλίου, αν ανήκει σε κάποια σειρά τότε το όνομα της σειράς και η αρίθμηση του βιβλίου στη σειρά και το λογότυπο του εκδοτικού οίκου. Στο οπισθόφυλλο συνήθως υπάρχει ένα μικρό κείμενο που αναφέρεται στο περιεχόμενο του βιβλίου και ο ISBN, ένας 13ψήφιος αριθμός ξεχωριστός για κάθε τίτλο ή κάθε διαφορετική έκδοση του τίτλου του κάθε εκδότη. Ενα βιβλίο δεν είναι απαραίτητο να το διαβάζουμε από την αρχή μέχρι το τέλος. Μπορούμε να επιλέγουμε τα σημεία που μας ενδιαφέρουν πιο πολύ. Οι κεφαλίδες, τα περιεχόμενα, και η σελιδαρίθμηση, είναι τα σημεία αναφοράς ενός βιβλίου που μας διευκολύνουν στην περιήγησή μας μέσα σε αυτό. Από τις πιο σημαντικές σελίδες ενός βιβλίου είναι αυτές που αναγράφουν τα στοιχεία της ταυτότητάς του. Τα στοιχεία αυτά γράφονται είτε στα πρωτοσέλιδα είτε στον κολοφώνα, δίνουν πληροφορίες για τον κάτοχο εκμετάλλευσης των πνευματικών δικαιωμάτων και για τους ανθρώπους που δούλεψαν ώστε το βιβλίο να πάρει την τελική του μορφή. Διόρθωση Κάθε κείμενο αποτελείται από γράμματα που συνθέτουν λέξεις. Οι λέξεις αποτελούν νοήματα, αλλά αυτά τα νοήματα για να είναι σωστά κάποιος πρέπει να τα ελέγξει. Αυτή είναι η δουλειά του διορθωτή/επιμελητή. Εκτός από την τυπογραφική διόρθωση, τα προφανή ορθογραφικά λάθη και τη στίξη, διορθώνει επί της ουσίας το κείμενο, φροντίζοντας για την ορθοέπεια, την ακρίβεια των πραγματολογικών στοιχείων. Εκτύπωση Πριν από την εμφάνιση του χαρτιού και της τυπογραφίας τα κείμενα σκαλίζονταν σε πλάκες, γράφονταν στο χέρι, είχαν περίτεχνα στολίδια και απευθύνονταν σε περιορισμένο κοινό. Η τυπογραφία βοήθησε τη διάδοση του βιβλίου, το έκανε ένα αγαθό προσιτό στο ευρύ κοινό. Σήμερα η παραγωγή του βιβλίου είναι κατά κύριο λόγο βιομηχανοποιημένη. Το σελιδοποιημένο κείμενο πρέπει να μονταριστεί και να γίνει φιλμ. Το μοντάζ είτε γίνεται στο χέρι είτε ψηφιακά. Το φιλμ αποτυπώνεται πάνω στον τσίγκο, μια μεταλική επιφάνεια πάνω στην οποία αποτυπώνονται τα κείμενα και οι φωτογραφίες. Ο,τι είναι γραμμένο πάνω στον τσίγκο θα εκτυπωθεί, τα λευκά σημεία του τσίγκου δεν πιάνουν μελάνι οπότε δεν θα εκτυπωθούν. Ο τσίγκος φορτώνεται στη μηχανή, όπου έχει φορτωθεί το χαρτί και το μαύρο μελάνι αν το βιβλίο που θέλουμε να εκτυπώσουμε είναι μαυρόασπρο. Το κάθε φύλλο χαρτιού που τυπώνεται έχει 16 σελίδες του βιβλίου και ονομάζεται τυπογραφικό ή δεκαεξασέλιδο. 27 Η εκτύπωση πολύχρωμων βιβλίων ακολουθεί μια λίγο διαφορετική διαδικασία. Χρησιμοποιείται μια χρωματική βάση τεσσάρων χρωμάτων κυανό, ματζέντα, κίτρινο και μαύρο, η μείξη των οποίων δίνει την πολυχρωμία των εντύπων, την τετραχρωμία όπως λέγεται στην τυπογραφία. Ετσι για το κάθε ένα από τα τέσσερα χρώματα βγαίνουν ξεχωριστά φιλμ και ξεχωριστοί τσίγκοι. Στην 4χρωμη μηχανή φορτώνεται ένας τσίγκος για το κάθε χρώμα και το αντίστοιχο μελάνι. Η μηχανή διαβάζει το ποσοστό που αντιστοιχεί στο κάθε χρώμα και τραβά την αντίστοιχη ποσότητα. Βιβλιοδεσία Μετά την εκτύπωση τα τυπωμένα φύλλα πάνε στο βιβλιοδετείο. To δέσιμο του σώματος του βιβλίου και η κόληση του εξωφύλλου εξασφαλίζουν την μακροβιότητα του βιβλίου, την αντοχή του μέσα στο χρόνο. Κλείσιμο Το βιβλίο περνά από πολλά χέρια μέχρι να καταλλήξει στο χέρι του αναγνώστη. Μπορεί να διαβαστεί, μπορεί και να μείνει ανέγκιχτο στο ράφι μιας βιβλιοθήκης. Από τη στιγμή όμως που φεύγει από το βιβλιοπωλείο αποκτά τη σημασία που θα του δώσει ο κάθε αναγνώστης. 28