R.T.HUMBOTOV
ELEKTRoNixa
II
hisse
(Elektron qur[uIarr)
Ali maktablar ve texnikumlar iigiin
ders vesaiti
56
-{
o
r.4
Kitab Azerbaycan Diivlat Neft Akademiyasrmn
90
illiyine hesr olunur
Azerbaycan i.espublikasr Tahsil
Nazirliyi terelinde4tesdiq edilmigdir
(889 sayh, 25,09.2000-ci il tarixli amr)
"Maarif negri
Bakr - 201
"$f'lr:::::,.".'
KITABXANA
al/,5t(or)
y'
Y '5=Rrv ,".onto.,
'
'
M.b.N"razov
'
AzTU-nun dosenti, texnika elmleri namizedi,
i.M.ismayrlov ADNA-mn dosenti, texnika elmleri nar'rizedr
Redaktor: dosent A.M.OliYev
R.T.Hiimbatov Elektronika II hisse (Elektron qurfulan)'
Ali mektebler va texnikumlar rigtin ders vasaiti, 2-ci na;r,
Bakr, <Maari$, 2010,284 sohifoli, 150 gekilli'
Ders vesaitinda yanmkegirici cihazlarda vo inteqral mikrosxem-
lerde yrftlmrg, analoq va impulsgekilli siqnatlar iizarinde. miixtelif
aoaran elektron
".uir-"irt
iinin, giiclendiricilarin,
qrigrlanntn' aqarlann. mantiQ elementla-
generaiorlann' say!aclann,-.registrlerin, kod
ceviricierinin. siqnal formallasdrrtctlanntn' dijzlendiricilarin' hamari"rrcr siizsaclarin, slabilizatorlarrn va s. tasnifatt verilir. onlann prinsiiial va Jkvivalent sxemlari ara5dtnltr, i9 prinsipleri garh edilir, asas
pirametrlari xaralilerik xiisusiyryatleri vo toyinatlan haqqtnda malumat verilir.
Vesait ali texniki moktoblorin ve texnikumlartn elektronika,
a!4omatla$dlrma, telekommunikasiya, radiotexnika, cihazqaytrma ve
elektroenergetika y6niimlii ixtisaslan iizre tohsil alan talobalori iigiin
nezerda tuflrnugiur. Vesaitden hem de idaraetma va eleknonika sahesinda gahgan miitoxassisler de faydalana bilerlar'
2302030000-14
Qrifli
nagr
N1652-2002
@
R.T.Hiimbetov, 2010
6x s6z
Cemiyyetdo elmi-texniki tereqqinin, iqtisadilyatln vo madeniyyetin inkigafi iigiin elektronikanrn helledici rol oynadrgr
tekzibedilmezdir.
Eleltronika elm vo texnikarun apanct sahesi olaraq iiziinde hem fiziki elektronikanr, hemde texniki elektronikam cem
edir.
Fiziki clektronika vakuumda, mayelerde, qazlarda ve
bark cisimlerde yiikJenmig hisseciklerin konsentrasiyamn deyigmasi va hereketi ile elaqedar proseslerin iiy.enilmesine istiqametlendirilmigdir. Ders vesaitinin birinci hissesi bu proseslerin ve miixtelif tipli ve teyinath elektron cihazlarrnrn iginin
<iyranilmesine hesr olunmugdur.
Bu kitabda ise texniki elektronikaya aid olan, elektron
cihazlannrn iizerinde qurulmuq miixtelif teyinath (elektrik siqnallarr iizerinde miixtelif gewilmelar aparan) elektron qurgulanmn igi aragdrrrlr. Bunlara hem disket aktiv cihazlar (tranzistorlar, diodlar, tiristorlar, optronlar ve s.), hem de inteqral
mikrosxemlar iizerinde yrlrlmrg agar sxemleri, montiq elementleri, deyigan va sabit cereyan giiclendiricileri, harmonik
va impuls gekilli siqnallar generatorlan, raqemli elektron ve
mikroelektron qurlulan, siqnal formalagdlncrlan, analoqroqom ve reqem-analoq geviricileri, siqnallan miiqayise eden
qurgular, elektrik en{isini geviren, tanzimleyon va stabillagdiren elektron qur[ulan aiddir.
Burada da materialln izahrnda tipiklik prinsipina iistijLnliik
verilmigdir, yeni miieyyan sinfe aid olan quriulann hamrsrnrn
yox, onlann osas ntimayendelerinin igi izah edilmigdir.
Miixtelif tayinath elektron qurlulanmn dyrenilmesi zamaru her hansr quriu tigiin xarakterik olan agaltdakr melumatlara diqqet yetirilmesi vacibdir:
1) qur[unun strukturunu ve funksiyalanm agkarlayan terif;
2) qurlunun struktur ve prinsipial elektrik sxemi;
3) qurgunun sxemine daxil olan elementlerin teyinatr;
4) qurgunun sxeminin qurulma prinsipi ve siqnalrn qur[u
vasitesile gewilme qaydalan;
5)
qurpunun igini izah eden asas diaqramlar ve xarakteris-
tikalar;
6) qur[unun sxeminin xarakterik xiisusiyyetleri;
7) qurfunun miisbet ve menfi cohatlari;
8) qur!runun totbiq sahosi va s.
Tebiidir ki, qur[unun struktur sxemi, elementlerin teyinah, qurfunun qurulma prinsipi gertsiz olaraq yadda saxlanrlmah,
siqnahn gevrilmesi (diaqramiar ve xarakteristikalar vasitesile),
qurfunun sxeminin mrisbet ve menfi cehetlari ve s. ise anlanthb dork olunmahdrr.
Kitabda cemlenmig materiallar telobolorde eiektron texnikasrnrn esasrru tegkil eden miixtalif teyinath qurfulartn igine
maraq oyatmaq, onlara elektrik sxemlerinin qurulmast vo slnaqdan kegirilmesi sahesinde tocriibe agtlamaq iigtin nezerde turulmugdur.
Elektron qur[ularrmn igi haqqrnda daha etraflr maluma!
kitabrn sonunda sadalanan edebiyyatlarda ve yaxud diger
menbelerde tapmaq olar.
Miiellif O.M.Mirzayeve her iki kitabrn elyazmalanrun 2ci neqre hazrrlanmasrnda giisterdiyi kdmek iigin derin minnetdarhfrm bildirir.
1.
ELEKTRON ACAR SXEMLARi
Elektron agar sxemleri impuls rejiminde i$leyen qurEula_
nn ekseriyyetinin esasrnr taskii edir.
Elektron .agarlarr qeyri-xefti qurfulardrr, onlann volt_
amper xarakteristikalan qeyri-xetti fuiksiyalar geklinde olur ve
bu,sxemlerda geden prosesler miixtelif iov qeyri_xotti tonlik_
larlo ttado olunur. Elektron agarlannrn qeyri_-xetti elementleri
qeyri-xetti agar rejiminde igliyan, qeyri-ietti milqa;i;;ileri
ooyrgon komlyyat olan yanmlegirici diodlar. bipolylr va sahe
tosrrlt tranzistorlar, tiristorlar va elekrrovakuum lampalarrdtr.
Agar rejimi agarrn iki vaziyyeti ile "aqar qosrl-urhui;; ,"
"agar agrlmrgdrr" xarakterize edilir.
ldeal_aqann qogulmug veziyryetinde (rrt,) onun corovanr
ya gerginliyi ilE/R, U,,,=0, aqrlmig veziyyetiida (0-t,y isa'i=0,
U,..=E olur (pekil L l.).
E/R
ur_
0
E
c)t
$akil
l.l.
ideal agann sadelagdirilmip sxcmi (a), coreyanrn (b)
ve grxrg gerginliyinin (c) zaman diaqramlan
qogulmuq agann. miiqavimotinin srfra beraber,
-^.,_lyr.-d:
agann miiqavimatinin isa sonsuz briyiik oldufu
19llmrS.
nezer_
oo rututur. Real.agar sxemlerinde her iki ve2iyyeta
riyAun co_
royan vo gerginliklerin qiymatleri sxemde istiia'de
.Ai"'n
qeyn-xattr elementlorin ncininden ve parametrlerinden ut,i,
asrlr
olur. Agarrn bir voziyyetden digarine
5
t"i-"ri
"ri "f-i,i,'tlqla
miiddoti aktiv elementin etaletliyinden va sxemde parazit tutum
vo induktivliklorin movcudlufundan astltdtr. Elektron agarlanmn keyfiyyoti esasen qogulmug veziyryetde agardakr garginlik
diiski.isiiL, igrlmrq voziyl,-etde agardan axan coroyan v-9. agann bir
vaiiwetden disarina kecid miiddeti ile mlieyyen edilir. Bu param6trlerin qiyiretleri ne qeder kigik olarsa agann keyfiyyeti bir
o oeder viiksak olar.
' Eleictron agarlarr idareedici siqnallann tesiri neticesinde
miixtolif elektrik diivrelerini agrb ba[layrrlar.
impuls reiiminde iSleyen agarlardan bagqa analoq siqnallanru agr'b bafliyan agarlar da genig istifade olunur.
1.1. impuls siqnallarrnr iitiiran agar sxemlori
1.1.1. Diod agarlarr
Bclo agarlamr osastut yanntkcqirici ve clektrovakuum diodlan
toskil edr. biodun ddvroye qoqulrnasrndan asrh olaraq bele aqarlar
aidlcrl ve paralel diod agarlanna btiliiniiLrler. Diodun qogulmastnt
Sekil
1.2. Ardrcrl diod aqarlanntn sxemlari va dtiirma xarakteristikalan:
srfir saviyryali (a, b); qeyri-srfir saviyyali (c, 9) gerginlillara
qoqulmaYa uYPun
6
vo ya agllmaslnl miieyyen eden girig gerginliyindon asrh olaraq,
agarlan hem de srfir seviyyesi (gerginliyin) ile qogulan ve qeyrisrfrr seviyyesi (gergidiyin) ile qogulap sxemlere boliirlor.
Srfir seviyyeli girig gerginliyi ile qogulan ardrcrl diod aganna (gekil l.2a,b) miisbet gerginlik verilerken drod agrlrr ve
ondan i=Ur,,/(R-,I+ft,) carayanr axrr. Burada Rrr,-diodun diiz
miiqavimetidir. Bu halda grxrg gorginliyi bela teyin edilir:
ur'
R
(I'*:iR= Ru' + R
R
Uf,'
gir
s)
sir A,Y
4r,
1.3. Paralel diod agarlannrn sxemlori va iitiirma xarakteristikalan: a,6)-stfrr saviryeli, c, g)-qeyri-srfrr saviyyali qogulmaya uylun,
d)-ikiqat diod agannrn sxemi, e)-onun iitiirma xamkteristikasr
$akil
Adoton Rdr,<<R oldu[undan U * o Ur,, olur.
Oks gerginliyin tesirinden dioddan eks corayan axlr:
i=fl,r.u"+
'R
.
R,.-diodun eks miiqavimetidir. Bu halda grxtg gerginliyi
u =in= n-!-t:'
X,r,+R
"
olur.
l,o">>R oldugundan
U
..Ll*ahntr.
r*a4.!t'
R"_"
Diodun qo-
gulma polyarhlr doyigerken <ittirme xarakteristikasrmn qrafiki
(Sekil 1.2 b) koordinat baglanlrcr etrafinda 180' gevrilmelidir
(qrnq-qrrrq xett).
Qeyri-srfir seviyyeli gerginliklo qogulan ardrcrl diod agarlannda qogulma sevilryesini deyigmok iigiin sxerne olavo
siiriigme gerginlik menbeyi E, qogulur (gekil t.2c). Bu halda
U,*>Eo qiymetinde diod agrlrr (a9ar qogulur) vo UF F{JEi, ohr.
Uri,<E6 halnda ise diod baflamr (agar aErlrr) vo Ur..:80 olur
(gekil 1.2 q). Siiriigme gerginliyinin polyarhlr deyigerse <itiirme xarakteristikasr qrrrq xetle giisterilen gekilde olur.
Srfir seviyyeli gerginlikle qogulan paralel diod aganna
(sekil 1.3 a,6) miisbet giriq gerginliyi verildikde diod agrlrr
(agar qogulur), U,*4) ohtr, menfi gerginlik verildikde ise diod
baflanrr (agar agrlrr) ve Ur*4)r,,o1,,r.
Dioda ardrcrl siirtigme gerginliyi menbeyi E, qogmaqla
qogulma seviyyesini luxandakr qaydada deyigmek olur (gekil
1.3c, 9). Bu halda -Er-rn ve diodun qoqulma polyarltlr deyigdirilerse irtiirme xarakteristikasr qrrrq xotlo tosvir edilmig gekilde
olur.
iki diodu paralel qogmaq yolu ile ikiqat diod agarr elde
edilir (gekil 1.3 d,e). Bele agar giriq gerginliyini gtxtga yalntz o
vaxt citiirtir ki, oniar I-ci va 2-ci agann qogulma gerginlikleri
Ur,,1ve Ur,,, seviYYesinde olsun.
Diod agarlanmn ig stireti, qeyd edildiyi kimi bir veziyyetden
digerine kegme milddeti ile miieyyen edilir. Bu miiddet pz kegidlorin tutumu, montaj (yr[ma) tutumu ve diodun ballanma miiddoti ilo miioyyon edilir. Diodun ba$anma miiddeti yiikdagtytc annrn rekombinasiya miiddetinden asrhdr. Diod agarlanmn ig sii8
rotini yiiksaltmok iigiin kigik etalete malik diodlardan istifade edilir. Adi diodlann baplanma miiddeti 0,5 mikrosaniyeden gox, diffuziya diodlannda ise 0,05 mikrosaniye heddinde olur. Diod agarlanmn menfi cohetlerinden biri odur ki, onlar idareedici ve idara
olunan dtiweleri elektriki cehetden biri-birinden ayrra bilmirlor.
1.1.2. Bipolyar tranzistorda agar sxemi
Bele sxemlerdo idareedici (girig) dcivra idare olunan (9rxrg) dcivreden elektriki cehetden aynlmrg olur.
On sade tranzistorlu agar sxeminda (gekil l.4a) girig gerginliyinin miisbat qiymotinda tranzistor @-n-p ttpli) baflr olur
vo onun grxrg drivresindon kigik,In. coroya axrr (gokil 1.46).
Girig siqnah manfi olarsa, tranzistorun baza d6vrasinde emele
galan carayan onu doyma rejimine kegirir. 1 noqtosi tranzistorun bafh (agann agtq), 2 nciqtesi iso tranzistorun agrq (agarrn
qogulmuq) veziyyetine uylun gelir.
,k
Ex
Rx
I
I
I
I
I
J
1.4. Sada tranzistorlu agann sxemi (a), grxrg volt-amper xarakteristikasr (D), giriqa miisbat gorginlik verilmesi (c) ve manfi
gerginlik verilmesi hahna uylun ekvivalent sxemi (9)
$ekil
9
Yiik xoftinin diger
xarakteristikalarla kosigma noqtelerino
uyfun kollektor coreyanlan bh vezilyetden digerine kegid zamaru ani m<ivcud olurlar. Qrafrkdon g6riindiiyri krmi agrq tarzistordak gorginlik U, doyma rej imine uyfun Un, gerginliyino, balh
tranzistordakr gerginlik iso U,=Er-ya beraberdir. Ur gox kigik oldufundan bir voziyyetden digerino kegme zamant ytikde gerginliyin doyigmasinin amplitudu Zr-ya yaxn olur.
Tranzistor agarmrn agtlma va ballanma gartlori yalnlz
sxemdoki elementlerin parametrlerinin miiLeyyen nisbetlerindo
tsmin edilir. Agann tehlilinda ilk mosololordon biri onun statik
veziyyetlorinin temin olunmast gortlerinin taptlmasrdrr.
Qeyd edildiyi kimi girig siqnalmtn miisbet yanmdallasrnda baglr tranzistordan (gakil l.4c) axan Jo, cerayant
hem girig, hem de grxrg d6vresinin coroya olur. Bu kigik ceroyan miisbot qiitb Ru balh tranzistorun kollcktor kegidiR r-E r-*E o-menfi qiitb dcivresinde qapamr. Umumi emitterli
tranzistorun baglanma gorti Uo" -dr. Minimal miimkiin olan
"/*,, coreyam oldo etmek rigiin bazada miisbet gerginlik yaratmaq telob olunur. Kirxofun ikinci qanununa uylun baza dcivrosinin tenliyi belo ifado olunur:
Df
Jklb+Uh"
Burada Z, - girig siqnahmn miisbet yanmdallasrmn amplitududur.
Buradan U u" =E,-J n,,R. u tapitt.
U*/0 gerti D, Jr!., 2 0 vaya Ru 3 E/,I, gertine uyiundur.
Bu gort agar kaskadrnrn biitiin i99i temperatur diapazonunda (Jr,,,..-a uypun gelen maxsimal temperatur da daxil
olmaqla) odanmolidir.
Demeli, tranzistorun agar rej iminde etibarh ballanma
E,
R.<
"
$orti Ju,."' olmahdrr.
Bu gort cidenilerkon tranzistorun
elektrodlanndakr gerginlik ve cereyan bele teyin olunur:
Jo:Jn,; Ur.=+E
rtr!,
Io=Jn.; Uo"=-Er+Io$,
Yiikdeki gorginlik U;Jo,Bo vo "/0,, gox kigik oldugundan
(xiisusen silisium tranzistorlannda) bezon onu nezere almtrlar.
J r,, -+ 0 olduqda
Ut"=+Ei U*"-E ri
l0
U,'=0 va Jr=0 olut.
Agarrn giriqine siqnahn manfi yalmdallasrmn verilmesi
halrna uygun sadologdirilmig ekvivalent sxem $okil I .49-de gdsterilmigdir. Bu halda tranzistor doyma rejiminde olur, girig ve
grxrg dcivralarinin cereyanlan bele teyin edllir: Ju:E r/R, ;
Jor:D,/Rr.
Umumi gekildo doyma gerti Jr<BIokimi ifade olunur. -I,
lt rn lt
nezoro alsaq R, R, ulunq. Buradan
vo ,I*,,-nin qiymotlerini
tranzistorun agar rejiminda doyma gerti bela tayin edilar:
Ro<F
!tn.
E,^
Xiisusi halda E,=.E, olarsa, R, SpRn olar.
Doyma gerti B emsahnrn biitiin (hetta en kigik) qiymotlerinde cidenmolidir:
Ro=F*nE' R,
Er '
Ogor axrnncr $art odonorso trarzistor doyma rejiminda igleyecekdir. Lakin bu doyma rejiminin serhedine uyfun oldu[undan
Ru-nin azaaq artnlmasr va Ro-nrn azacrq azaldrlmast tranzistoru
doyma rejiminden grxara biler. Ona gtire de fir-nin hiidud qiy.rnetlorinden istifade olunmur vo onu bir qeder kigik giitiirmekle tranzistorun etibarh doyma recrmine zemin yaradrlrr.
Tranzistorun doyma dorecesi doyma emsah ile qiymetlendirilir. Bu emsahn menasr bele izah oluna biler. IrrSp,In
$artindon gciriintr ki, verilmig ,/*, cereyanrnda tranzistorun
doyma recimine kegmesi ngnn Jr;Irr/p baza cereyanr yaratmaq lazrmdrr. Bu cereyana doymanrn baza coreyanr deyilir.
Tebiidir ki, Jn:f * olduqda tranzistor doyma rejiminde olacaqdr. lrUo, nisbotine tranzistorun doyma dorocosi (.9) ve ya
doyma omsah deyilir. Doyma rejiminin serhedinde Jo=Iru va
S=1, doyma rejimindo S>1 olur. S<i hah miimkiin deyildir,
ginki Jo/Jou4 tranzistorun doymadrlrnr g,iistorir. S emsah ne-
zore alrnmaqla .R,, belo toyin lunur: Rn=l E,
p.. Adaton
SE,
^
ll
S=1,53 temin edilir, onun daha bciyiik qiymetlerda agann
ig
siireti azalrr.
Doyma gertinin yerino yetirilmesini nezere almaqla agann
elementlerinin coroyan vo gerginliklari belo teyin olunur:
Uo.: Urn4); Jo=(E,- U)/Rt4/ Ro;
Rni
U r.= U ond) ; J r=J o;(E o-U r)IR*
r=J, 4,,/ R r; Ur=D n- UoraE o
Yiikde gerginliyin deyigmesinin amplitudu balh ve agrq
tranzistorun grxrg gorginliklerinin ferqine beraberdir:
U.=EsJn,,R.o-U*
Urve lr!.ogox kiqik oldu$mdan U,,,sEr alw. Uygun olaraq
4I
l
yiikde corayarun deyigme amplitudu
,^=u,;:, -t,^,4olur.
Yuxanda deyilonler en sade tranzistorlu agar sxeminin statik
(agrq ve baflr) hallarrna aiddir. Bele agann bir veziyyetden digerine kegid prosesleri ani baq vermir, bu prosesler dinamik rej imi
xarakterizo edir. Bu ders vasaitinde kegid proseslerine baxrlmamrgdrr. Praktikada bipolyar tranzistorlar iizorinde qurulmug
miixtelif agar sxemleri istifada olunur.
1.1.3. Sahe
tosirli tranzistorda agar sxemi
tasirli tranzistorda yrgrlmrp sade
agar sxemi gekil l.5a-da g6sterilmigdir. Agarrn girigine gox kigik grxrg miiqavimetina malik gerginlik generatoru (Ur,tt)) qo-
p-tipli kanala malik
sahe
gulmuqdur.
Girig gerginliyi tranzistorun ballanma gerginliyinden
biiyiik olanda (Ur,>Ur,4) tranzistor ba[h,
U,.,.=-E
olur (0-rr)
^o
(U*r=0)
tranzistor
agrq olur.
olanda
iso
Menseb dijvresinde ytik miiqavimati R^b>E -b/J- olur ve iggi
niiqto grxr$ xarakteristikasrnrn dik hissesina diigiir. Bu halda
sxemdeki qahq gerginliyi minimal olur:
(lekil I .5b). U",,dr,t
u$F4^b-J^ ; r= un"y'r^
Tranzistorun ve yi.ikiin parazit tutumlan gxrgda altnan
siqnahn <in vo arxa cebhesinin davamiyyetini miieyyen edir.
t2
Ideal diizbucaqh impulsun sxemin girigine tesirini aragdr_
raq. S.iqnal menbeyinin grxtg miiqavimotinin kigik,
onun
.
giiciiniin gox briytik oldulunu qebul etiek, idareedici'elektrod_
manbo tutumunun olmasrna baxmayaraq idareedicideki
!org_
inlik ani deyigir. idareedici elektrojdaki ge.gi"tiyin U-;.,9_
raytg.t
!lxr! gerginliyinin do srgrayrqrna sobeb olur. C,?iia*,
gerginlik Urr,,-in C,^o ve monseb-menba arasrndakr
oul^it u_
tum arasrnda b<iliinmesi neticesinde amale gelir
t .Sc;.
igatit
Idareedici ve menbe deyigen toplananu gO.u' ,iqrufrn"nley,
terefinden qrsa qapanml$ olur. bemeli, -q- a"'qrru
ourun,r.
tl<vrvalent dinamrk sxemin qalan elementleri qlnq xotl;
;hata
olunmugdur. C- - montaj (yrEma),
_ ytik tutimridur.
Menba
e
Ita monsab arasrnda C.Cr+C_+C_b: tutumu qogulmugdur.
er_
xrgda
gerginliyin
srgraylqr
Cr+C_>.{i^h oldu}undan /(J
r,-<<
lu*,=u*nVfu,onr
II.r,, ohtr.
-E*o
Uur
f--I
I
I
L___
I
us,'o
1.5. Saho tosirli tranzistorda agar sxemi (a),
onun girig ve
9rxt9 gerginliklerinin diaqramr 16), a9rlrnu
t"l ui U"ql"ir"'r"i
$okil
reJrmtenna uygun ekvivalent dinamik
sxemlJi
I3
Bu srgraygdan sonra 9rx1$ gerghliyi - (E+AI/) qiymetinden
I{..0 qiymatino kimi dayipmeye ba.glayrr. Bu prosesin zaman sabiti
o,:c.,
' " -!"" j
R,,o+r
c,,:C,*C,,,,uatnr.
Qrxrg siqnaltmn 6n cobhesinin davamiyyeti:
t,.
22, 2 0,= 2,2 (C,,,b+C.",,,+C
)
k
On cebho formalagandan sonra gtxtqda garginlik Ur*o 9iYmetini alrr. ,2 anlndan baqlayaraq girig siqnahmn miisbot..pillavari 0-dan U.rn qiymetino qodar artmast tranzistoru baflaytr'
Cerginlikleriripirizit tutumlar arastnda paylanmastndan gtxtg
sars"inlivi arttm altr vo bundan sonra C. kondensatorunun -'8.,
iluiU"yina"n lt,,,o vasitosilo dolma prose-si .baqlayrr' Bu hal
iigiin ekvivatent iiem gekil 1.59-de g<isterilmigdir' Dolma dovresinin zaman sabl.i e:=C,,R.h, arxa cobhonin davamiyyoti-ise
t. 22, 2 C,B, = 2, 2 ( C i,,, h+ C,,h-+ C )+ C,) R,,, o olv'
Goriindiiyii kimi t"x, olur.
MDY-tranzistorlaidd yrlrtmrq aqar sxemleri do bu qaydada iglayirlor.
'Garginlikden
istifade amsahmn niksokliyine, az giic t9tetmosin6, parazit tutumlartn tez dolub boqalmastna giiro
miixtelif keqiriciliye malik kanallarr olan sahe tosirli tranzistorlarda yrgrlmrg agai sxemleri inteqral aqrb-ba[laytcr sxemlarde
genig istifade olunurlar.
l.2.Analoq siqnallannl iitiiron aqar sxcmlori
Bu ciir agar sxemlori qoqulmuq halda siqnallan minimal
tehrifle dtiiriii, agrlmrg hatda iso siqnal menbalerini iglodici
dovrolordon aytnrlar. Onlar ham garginliyi, hom de .coroyanl
agrb baglaya bilirler. Gerginliyi aqrb baglamaq tiqiin.birqiitblii
ardtctl agar ve ya iki voziyyetli aqar. coroyant aqlb baglamaq
iigtin ise iki voziyyatli aqar toleb olunur.
Her iki trutaa yuttin xarakterine g6storilon teleblor
mtixteLif olur. Gorginfiyi qoqan sxemlerde yiikiin miiqavimeti
.
siqnal menbeyinin miiqavimetinden qox, coreyanl qo$an sxemlorde ise az olmaltdtr.
l4
.. Rcal analoq agar sxemlari siqnalr menbeden yiike
miieyyon xota ilo otiirtirler. Xotanrn qiymotini miioyyen Lden
esas parametrler qo.gulmug aqardakr qahq gorginliyi uo agrlmrg
agann miiqavimetidir. Bu parametrlerdan bagqa analoq aqarlari
agagrdakr bir qox paramelrlorle da xarakteriza olunurlai. '
l. Qogulmug aqarda idara d<ivresinden siqnal dcivresino
srzma coroyanl (girig va qrxrg maltillerindaki ceiayanlarrn fer_
qr). Caroyan qogan aqarlar iigiin bu parametr ehamiwete ma_
likdir, gerginlik qogan sxemlerde yalnrz cerayanrn siq'nal men_
boyina ve ya yiiko axmasrnl bilmek vacibdir.
, ?: Aqqn,goEa bildiyi coroyan vo ya gorginliklerin (giri9
s.rqnallannln). dlapazonu. Bu parametr idaraetme sxemi, agann
de.silma gerginl iyi ve giri g siqnallannrn citiiriilmasinin duiaxrla
brlon xolasr ila mahdudlagrr;
3. Agrlmrg aqann girigindo va grxrgmdak srzna ceroyanlan
vo eks mtiqavimotlar. Pasportda adaton bu cereyanlann normal
ve maksimal temperaturlardakr qiymetlori gdstarilir;
4. Qogulma vo agrlma mtiddorleri -tam yiik miiqavimati
.
olanda tayin edilirlor. idareedici impuls ratbiq edilei andan
yrikde gorginliyin (caroyanrn) bir veziyyetdon diga, ueriyyeta
qo$ulmaslnln on cabhesinin (0.9 ve ya 0.1 seviyyolarine g<ira.1
sonuna qadar keqan mtiddetla miieyyan edilir;
, 5. Yii{<iin verilmig qiymatindo' qogulmadan sonra grxrg siq_
nahn buraxrla bilan xata ile dayanrqlr veziyyat almasr
m ddeii;
.6..Agarrn parazit tutumlirr -'ugu. ugil,b qoqutuitun iju."_
,.
edici siqnahn srgramasrnr va agrlmrg aqardan analoq ,itnrtr.rn
bagdan-baga kegmasini miiayyen edirlei.
7. Qrxrgdakr montiqi saviyyoler agann idaro dcivrelerini
ve onlarrn roqam inteqral sxemlorle uygun gelmosini xarak_
terize edirler.
Bunlardan^ elava analoq aqarlar hiidud i9 rejimleri, manba
sort edrlan giic. i99i temperarurlar diapazonu. olgii_
F-elStll'yl.
ron. govdonln novri va hom de maxsusi ktiyleri. agarlar arasrn_
da garpaz elaqelerin
_olmasr, algaq tezlikdo geiginiivl .;tti.n
'
emsalr ve s. parametrlarla xarakterize olunurlir. "
"
genig yayrlmrg analoq agar sxemlari diodlarda. bi_
On
.
polyar vo saho tesirli tranzistoriard-a ve optronlarda
vip,i* A"
gox hallarda onlann sxemi reqem aqarlarinu uvgu, ',,iii.'l*rn
ferqronmasi miixtetit iE
gi_
-",11:l:lilil"ll.nnrn
n$ srqnallarrntn daxrl olma qaydalarrnr miieyyen
edir.
,ffii"riri
t5
"i
1.2.1. Diodlarda yrfirtmrq analoq agar sxemlori
Bele sxemler cereyanlann deqiq ve gerginliklerin iti qogulmasr [gin istifade olunurlar, giinki cereyan agarlanntn deqiqliyi yiiksok, idaresi ise asandtr, nazik bazalt ve $ottki diodlarrnda- yrfrlan gerginlik agarlarrnda ise lrikdagryrcrlartntn
yr[rlmasi 6ag vermir ve etaletlik esasen sedd tutumlannln dolub bogalmasr ila miieyyen edilir.
Diodlu cereyan aganna (gekil 1.6a) yiiksek idareedici gerginlik verildikde (gekil 1.6c 0-r, intervah).( , diodu ballt olur
ui ."t"yun g:D/R) ,[ , diodundan yiike axrr' ldareedici gerginliyin meni seviyyesinde ise (rx, olanda) [ , diodu ba!h,
buraxtr' Bu sxeme.gekil
! , diodu ise agrq olur ve cereyant
'1.6b-de
gtisterilor avoz sxemi uygun gelir. E gerginliyinin sabit qiymletlerinde R rezistorunun qiymetini seqmeklo..teleb
olunan cereyant vererek idareedici gerginliyin k<imeyile bu
coroyanr grxrga otiirmek ve ya grxrqdan aqmaq-miimkiindiir'
Bele agarrn yiikdeki coroyanmrn qeyri-stabilliyi ! , diodundakr diiz ve elis cereyanlann etraf miihitin temperaturundan asrh
olmasr ile elaqedardrr. Diiz gerginlik manfi temperatur.amsalrna matikdir (2-4mY fC), eks cereyan ise her l0uC-den iki defe eksponensial qanun iizro arhr.
Agar
fr1.
a)
c)
Diodlu ahaloq cerayan aqannrn qoqulma (a). evez (b)
sxemlori, idareedici gerginliyin diaqramr (c) va analoq
garginlik agan kimi qogulmasr (9)
Sakil
I .6.
l6
Bclediodlu coroyan agarlan reqom-analoq geviricilorindo
genig istifade olunur, moselen, 2Il !\ 65l v. itlg652 mik o_
sxemlerinin hor birinin terkibinda geki rezistorlan ilo birlikde
6 diod agan vardrr.
gerginliyi qoqma rejimindo igleyonde idaroedici ger_
...Aqu.
ginlik R rezistorundan verilir, girig.siqnali isa ! diodunun ka,
toduna tatbiq edilir (gokil l.6q). idaroedici geigintiyin atgaq
soviyyasindo her iki diod bagh olur ue ugunr, gi*rg,nd"k, po_
tensial torpaq potensiahna baraber olur, yiiksek seviyyesinde
ir,: h:l iki diod agrlrr ve girig gergintiyi grxrga- verilir
(U,**r)
.A^, ye 4 ,-nin evezina biri-birile uzlagdrrrlmrg diod
cutlindan istifade olunmasr diodlann qeyri-idealhlrndan emale
gelon bir nego millivolt hoddinde xetaru azaltmala iirkan verir.
Diodlu analoq gerginlik agarlanndan on genig yayrlanlarr
ktirpiilii agar sxemleridir. Onlar dinamik diapazonu 40 desibel_
fon yuxarr olan enli zolaqh bipolyar siqnalan tohrifsiz citiire
bilirler. Onlann agrhb qogulma siiroti sxemin idareedici tranzi_
stor kaskadlannln vo diodlarrnrn ig siireti ile miioyyen edilir.
Y
\
o
n4
,)
$ekil L7. Diodlarda yrgrlmri kdrpiilii gerginiik aqarrntn {a} va inteorct
sxem geklinde hazrrlanmrS korpiilii gerginlik agannrn
lb1 sxemloii
asan sxeminde (eakit t.7a) giriq gerginliyi5:.p-i]le"lgl+ik
D, ve D, diodlannrn birloEdiyi a ,itiqi"rl"" 'rJJll,"q,-?t
gerginliyi ise R, mriq ayimatxrden gtttiiltiltr.^ffi
|rr idare eden
bipolyai gorginlir f r"ih i. o"ira,pf;,ti niin
tXdfrrinin
r19. di[ar.'rlii,l"
qoluna (B
! rrr 4rr-a.
..i-, ',
^+
L.,
'17'-invr".
r
r
'_r
r
ffi
i
f,
vo C n,iiqtalorina) totbiq edilir. Oger idareedici gerginliklar
(J,,r,X) ve IJ,,,,4) olarsa D. ve D. diodlan eks istiqamotdo qogulur (baflr olur), k<irpii sxeminin diodlarr D'-Do ise diiz istiqametde coroyan kegirirler. Sxemin tam simmetrik oldulunu
qobul etsok A ve B noqtelori eyni potensiala malik olacaq ve
girigo verilon gerginlik tamamile grxrga otiir[ilacekdir (agar qoqulacaqdrr). idaroedici gerginliyin polyarhlr doyigende D. vo
D, diodlarr aqrhr, D,-Dn diodlan iso ballanrr vo agar agtlmtq
vezilyete kegir. Bela agartn 6tiirme emsalt R/R*;,+Rr*R,,,,)-e
barabordir. Agan idare etmok iigiin lElXUE,-*+Ut) nisbotini
temin etmok lazrmdtr (Uro,-agrq dioddakr
gorginhk
diigkiisiidiiLr). Gerginliyin irttiriilmasinde yaranan xata kdrpii
sxeminin diodlannrn tam eyni olmamalanndan, dr, ve Rr-in
sabitliyindon, yiik coroyantntn dayigme diapazonundan ve
temperaturdan asrhdrr. Diodlann xarakteristikalartnrn birbirindan farqlenmasini. azaltmaq iigiin onlan_ inleqral _ sxem
goklinda haztrlayrrlar. inteqral sxem (I'IC265KHI) geklinde
hazrrlanmtg diodlu kdrpn agarr gekil 1.7.b-de g<isterilmigdir.
Giriqdoki tranzistorlu idare sxemi mikosxemin tranzistortranzistor mentiqi (bu barede sonrakt fesilde melumat verilir)
sxemlorine bilavasita qogulmastna imkan verir. Girig siqnahmn
tezliyi 15 Mhs vo yiik miiqavimeti 300 Om olan halda qapaL
vo aglq agann grxrg garginliklerinin nisbeti 100 olur, bu isa
agann girigi ile gtxrgtntn aynlmasrntn 40 desibel olduguna
uylun gelir. Qapah agarrn <itiirmo amsalt 0.8, idaroedici garginliyin yuxan seviyyesi 2.5 V, aqafir sevip'osi iso 0.5 V olur.
1,2.2. Bipolyar tranzistorlu analoq aqar sxcmleri
Bu ciir sxemlor hem gerginlik, hem do cereyan agarlart
kimi istifade olunurlar. Gerginlik agartnda tranzistorun invers
qogulmastnda altnan doyma rejimi istifado olunur. Ozii da hem
aldrcrl ve paralel qogulmu$ ayrl-ayn tranzistorlardan, hem de
qargr-qu.grya qosulmu$ ikiemitterli tranzistorlann uzlagdrrtlmtq
ciitlorindan islifade edirlor (bunlara intcqral arakesicilori
deyilir). Cereyan agarlannt gox vaxt uzlaqdrnlmrq traozistorlarda qururlar.
18
Ayn-ayn tranzistorlarda yrfrlmrg aqarlar sabit ceroyanla
idaro olumrlar (Sekil I .8 a), T, tranzistoru invers rejimde, T,
normal rejimde iglayir. T, adi analoq ggarr, T, ise onun idare
sxemi rolunu oynaylr. Tr-nin girigino u, gorginliyi verilendo
o agrlrr, onun kollektorunda ve demeli, T,-in bizasinda gergin_
lik srfra yaxrn olur. invers qogulmug T, jin emitter keg"iai ots
qogulmug (4,. gpdakr qalrq garginliyinden b<iyukdtir) ve T,
baglr olur. Uid:u, olduqda T, ba[lanrr, T, ise baza iu."yoru
ila agrlrr ve U,,.4Jr,. olur.
Invers rejimdo agrq tranzistorun qalq gerginliyi l_5 mV,
..
miiqavimoti 10-20 Om oldugundan bele analoq agarlarrnr ki_
fayot qodar bdytik gorginlik vo careyanlarr citiirmek iigiin ig_
lotmok miimkiindiir. Bu sxemlerin agihb qogulma miiddoti 0,1
mikrosaniyo heddinde olur.
Qapah agarda qahq gorginliyini azaltmaqiigiin iki tranzisto_
ru qar$r-qar$rya qoqurlar (gekil l.8D). Burada qahq gerginliyi ay_
-1J,,,,
n-ayn. (ranz istorlaln qalrq gorginliklorinin farqina
1lJ,r=
Ur"u) borabor oldulundan onun qiymoti qox'kiqik .liur. iete
agarlann istifadosindo osas gatinlik idareetmo d6vresinin sxe_
minin miirakkeb olmasrdrr, gilnki bu sxem siqnal menbeyinden
va yiikdan izole olunmaLdrr.
. ^ - .Bclo sxemo intcqral (l0lKTf ) arakosici deyilir (9ekil
l.8b) onun qahq gerginliyi 50 mkV heddindo olui. Eyni za_
manda agann miiqavimati (100 Om) ve agrlrb qogulma miidde_
ti do.(0,5 mikrosaniyo) qoxalrr.
Inteqralarakesicide qahq gerginliyi o vaxt semoroli
kompensasiya edi-
-___<.'2
le bilir ki, her bir
hanzistordan axan
cereyan boraber olsun. Bu gerti 6dayen sxem gokil
l.8c-de
migdir.
g<isterilSxemde
idaroedici gergin-
I
1.8. Ayn-ayn qogulmup tranzistorlarda (a)
vo qar$r-qar;rya qogulmuq tranzistorlarda (6, c)
analoq agar sxemleri
$ekil
19
liyin moterizesiz gostarilen qiymetlerinde (iirnumi xette nisbeten) D, ve D, diodlan baflantr ve invers rejimde igleyen T, va T,
tranzistorlannda yrlrlmrg aEar G, ve G, generatorlannm coroyanl
ile doyma rejimino kegirilir.
Aydrndrr
ki, T, vo Tr-nin qahq gorginlikleri biri-birina
eks olduqlarrndan tam kompensasiya edilirler. Idaroedici gerginliklerin polyarh[r deyigonde (mtrterizodo giisterilan) D, ve
D, agrlrr ve generatorlann coreyanlan bu diodlardan ve idareedici gorginlik .menbeyinden kegerek (qrrrq xetlar) limumi xotte qapanlr. idaroedici gorginlik diodlarda diigen gerginliklerden ve girig siqnahndan boyiik oldugundan T, ve Tr-nin
bazalarr menfi potensiala, onlartn invers emitterleri ise timumi
ndqtoyo goro miisbot potensiala malik olacaq ve demoli, her
iki tranzistor balh olacaqdrr. Qapah tranzistorlarrn kollektor
kegidlerinin eks coreyanlart ("/0.,) eks istiqametlerda yiikden ve
siqnal menbeyinden axaraq bir-birini kompensasiya edocakdir.
Tranzistorlu arakesicilerin i9 rejimlerini simmetrik etmek
iigiin transformatorlu idare sxemlorindon istifade olunur, lakin
bundan inteqral sxemlerde igletmek meqsedouypun hesab
olunmur. Bipolyar hanzistorlu analoq agar sxemlod 273 vo 24O
seriyah mikrosxemlerde istifade olunur.
Gerginlik agarlartndan ferqli olaraq coreyan agarlan doymamlq rej imdo igteyirler, ona gdro do onlann ig siireti daha boyiikdiir (agrhb qogulma miiddeti bir nege nanosaniye olur). Lakin onlarrn baza careyam (idareetmo coreyant) siqnal dowosine axdrlmdan bele agarlann tetbiqi mohdudlagtr. Bele sxemlerde girig corayam gtxtg cereyamndan baza ceroyammn qiymeti qoder ferqlenir.
1.2.3. Sahe tosirli tranzistorlu analoq agar sxemlori
Bele agar sxemleri gox geniq yayllmlgdlr. Bunlarn miisbet
xtsusiyyetlori aEtq tranzistorda qahq gerginliyinin olmamast,
slzma vo idare cereyanlanmn kigik olmast ve onlann inteqral
texnologiyaya daha uy$un gelmesidir.
Bu agarlar iigiin idare olunan p-z kegidli ve MDY
(MOY)tranzistorlar istifade olunur. Elektronlann yilriikliiyii
degiklerinkinden yi.iksek oldulundan ve diiz miiqavimeti kigik
oldu[undan z tipli kanala malik tranzistorlara iisti.inliik verilir.
Tranzistorlann diiz miiqavimeti 5-200 Om vo onun temperaturdan deyigme emsah lnC-da 0,6 7o tegkil edir.
Saha tesirli tranzistorlarda agar sxemlorinin buraxrla bilen
statik xotasl onlann ig siiretine gox tesir g6sterir. Qiinki girig
miiqavimatinin gox boyiiLk olmasrna baxmayaraq girig siqnahnrn bir hissesi elektrodlararasr tutumdan grxrga kegir ve tezlik
artdlqca grxrg siqnahnda onun toplananl da antr. Bu sxemlerde
kegid proseslarinin real davamilyeti analoji impuls siqnallan
agarlarrnda oldu[u kimi mikrosaniyeden onlarla nanosaniyeye
kimi dayigir.
Tutum caroyanlannln slgramaslnrn ve girig siqnahnrn grxrga kegmesinin qargrslnl almaq iigtin idareedici impulslann <in
cebhesinin dikliyini azaltmaq lazrmdv, bu ise miitleq ig si.iratinin azalmasrna getirib grxanr. Girig siqnahnrn grxrEa kegmesinin qargrsrnrn ahnmasrnrn daha semereli iisulu bele kegmelerin
kompensasiya edilmesidir. Bu kompensasiya paralel-ardrcrl
agarlarda.vo komplementar (tamamlayrcr) tranzistor ciitlii agarlarda elde edilir. Paralcl-ardrcll sxcmdo agann biri qogulmaya, digeri ise agrlmaya igleyir. Komplementar tranzistor
ciitiinijn biri z tipli, digeri p+ipli kanala malik olur. idareedici
siqnallann gtxrsa kegmosi siqnallann qiymetinden asrh oldulundan, sahe tasirli tranzistorlu cereyan agarlarr gerginlik
agarlanna nisbeten bir gox iistiinliiklore malik olurlar. Mosolen, eger sahe tesirli tranzistorun kesilme gerginliyi 3V-dan
kigik olarsa, bele agarlan tranzistor-tranzistor montiqi sxemleri
ila idare etmek olarp-z kegidli sahe tasirli tranzistorlu ardrcrl
agar (9ekil 1.94) istanilon polyarhEa malik girig siqnahm buraxa bilir. Burada sahe tesirli T, tranzistoru bipolyar T, tranzistoru ilo idare olunur. istenilan girig siqnihnda agrq tranzistorun idareedici-menbe gerginliyinin srfia beraber olmasrnr
temin etrnek iigiin sxemo D diodu qogulmugdur. Bu girig siqnahnrn tesirinden diiz miiqavimetin modulyasiyasrnr (deyigmesini) aradan qaldrnr. R rezistoru D diodu balL olanda parazit
tutumlann bogahb dolmasrnr siiretlendirmek iigiin qogulur ve
baflr diodun eks mi.iqavimetinden kigik g6tiirtili.ir. Sxemin igi2t
nin moEzi idareedici siqnahn ktimeyile T, tranzistorunun agtlmasr vo girig siqnaltntn xetastz gtxtga verilmesinden ibaretdir.
Diger sxemde (gekil l.9D) p-n kegidli saho tosirli tranzi-
Ul' idareedici
stor KMDY tranzistorla idare olunur. Burada
siqnah r kanalh T, tranzistorunu aqlr vap kanalh T, tranzisto-
U .U
U
b)
")
$akil
1.9.
U U
U
U
4
saho tosirli tranzistorlu (a,b) ve tamamlayrcr
MDY-tranzistorlu (c) analoq agar sxemleri
p-z kegidli
runu ballayrr. Menfi gerginlik-E menbeyindon T,-in kigik
miiqavimetindon kegmekla T, agar tranzistorunun idareedici
U' gerginliyi ise T,-i
elektroduna verilerok onu baglaylr,
baflr, Tr-ni agrq voziyryeto kegirir. Bu zaman Tr-iin monbosi
agrq Tr-nin kigik miiqavimeti ile qrsa qapanrr, bu T.-iin tamamile baflr olmasrnt tamin edir ve idareedici-menbe gargintiyinin tosirinden kanahn miiqavimotinin modulyasiyastnt
aradan qaldrrtr.
Tamamlayrct tranzistorlu ardrcrl-paralcl aqar (gokil 1.9c)
igleyen zaman yiik miiqa, imati ya T, vasitosile (T, bagh olduqda ) siqnal monboyino qogulmug, ya da agrq Tr-nin (Tr balh
olduqda) kigik miiqavimetila qrsa qapanmr$ olur. Belelikle,
tranzistorun parazit tutumlartnln vo biitirn sxemin cereyanlart
siqnal menbeyinin vo tranzistorlaun kigik miiqavimetlerinden
kegdiyinden bu coreyanlar tez zeifleyecok ve yiikde gerginliy_
in keskin srgraylglan yaranmayacaqdrr.
MDY (MO\) tranzistorlarrnda yr!rlmrg analoq agarlannrn
xrisusiyyoti diiz miiqavimotin girig analoq siqnahndin gox asrh
olmasldrr ki, bu da girig siqnahmn tesirinden kanahn i<egirici_
liyinin modulyasiyasrna (doyiqmosino), zamatdanasrh deyigan
analoq siqnallarda ise elave qeyri-xotti tehriflerin yu.u.r-ur,ru
gotirib glxarrr.
MDI tranzistorlarda agarlar I9OKT1 (5 kanalh agrb_bag_
.laylrl.),l90KT2
va 143KTl (2 kanaltr agrb-baElayrcD, klfOy
tranzistorlarda ise 176KT1, 564KT3 (4 kanalh agarlar) inteqral
mikrosxemleri geklinde buraxrlrr.
1.2. 4.
Optronlu analoq agar sxemlari
Son zamanlar idaro ve melumat (girig ve grxq) d<irrelerinin
tam elektriki aynlmasr maqsodi ila ve invers ve normal rejimde
igloyen her iki tranzistor rigiin eyri iq rejiminil verilmesinin sade-
liyine gcira
optronlu
agarlar genig istifade
olunurlar. Bu sxemlor-
$ekil L 10. Tranzistor optronlu
analoq agar sxemleri
da optronJar transformatorlu idare dtiwolerini evez edirler.
Belo agar sxemi
(qokil 1.10a) kompensasiya prinsipi rizre
qopulmug iki eyni tipli
tranzistorlu optrondan ibaret olur.
. . Fototranzistorlar qargr-qargrya qoguldulundan qahq poten_
siah igrqlanan fototranzistorlann potensiall;nnrn feiqine bera_
bor olur.
Diger sxemdo (qekil 1.106) fototranzistorlar qargrhqh paralel
qogulur, onJar yiiklo ardlc qo$ulmug agar rolunu oyniyriar.
23
2. ELEKTRON MONTiQ ELEMENTLORi
2.1, Roqamli siqnallarrn tosvirinin xiisusilryotlori'
Montiq cebrinin esaslarl
Roqemli siqnallann ve sxemlerin tehlilinin esas xiisusiyyoti ondan ibaretdir ki, onlan ifade edon paramehler careyan vo
gorginliklerin konkret qiymetlori yox, abstrakt 1 va 0, X ve
simvollandrr. Bu simvollarla reqemli elektron qur[ulanntn hem
girig siqnallarr, hem de grxtg funksiyalan tosvir olunur'
Melumattn reqemli tosviri prinsip cehetce bagqa riyazi
aparat teleb edir.
Nezerde tutmaq lazrmdrr ki, ikilik 0 ve I siqnallanmn qiymetleri reqemli elementlerin veziyyetine he9 do kemiyyetce
qiymet vermir, onlar yalntz $orti olaraq bu vezilyotleri qeyd
ede bilirler. Ona gore onlara hesabi menada odod kimi baxmaq
olmaz. Diskret avtomatikada ve hesablama texnikasrnda edodi
melumat ikilik say sisteminda tesvir olundufundan ikilik deyigenleri ededin ikilik kodunun elementlari kimi, daha dolrusu
ikilik say sisteminin reqemleri kimi qebul etmok olar.
ikilik say sistemi onluq say sistemi kimi m<ivqeli say sistemine aiddir vo esast 2 olan say sistemidir.
Tam hissesi z mertebeli, kesr hissesi iso m mortoboli hor
ededi onluq say sisteminde bele cem geklinde tasvir
hansr
f
I
olunur:
t
t
A=a *,.1 0' +a *.1 rr+..,+a i.1 0+,.,+a0.1 d+a rl 0 +a,z.l 0' + +..,+ s-,'1 0"'
Burada a,-0 -dan 9-a qeder ededlerdir.
Meselen, 236'75 ededini bu tenliye uylun onluq say sis-
teminde bele tesvir etmok olar:
10'
bir B edodini ikilik say sistemin-
236,1 5=2.102 +3. 10'+6'10n+7.10'+5.
Uy[un olaraq her
hansr
da bele cem saklinde tesvir etmek olar:
B=e,-,.2n-' +i,-r./-2 +,..+e i./ +...+eo.f +e-t.Zt +e-2.22 +...+e-^.2^
Burada 6-0 ve I reqemlori, say sisteminin esasr iss 2-dir.
236,75 ededi ikilik say sistemindo bele tesvir edilecek:
24
236,7 5:1.27 +1.26+1.25 +0,21 +1.2' +1.22 +0.2t +0.20+1,2't +1.2-,
Aydrndrr ki, eyni bir odad iigtin ikilik say sisteminde mertobelerin sayr onluq say sistemine nisbeton daha gox olacaqdrr.
Mesolen, iigmartobali onluq 235 odedi ikilik say sisteminde g
mertabe ile tesvir olunur: 1ll0l0ll.
Yalnrz iki (0 ve I) qiymet alan funksiyalar ve arqumentler
iigiin istifade edilen riyazi aparat D.Bulun igtoyib hazrrladrlr
ikilik (BuI cobri) montiq cobridir.
Ikilik montiq cebrinde konkret fiziki menasrndan asrlr ol_
madan yalnrz iki qiymet ala bilen kemiyyatlero mentiq (but,
ikilik) doyigonlori (arqumcntlari) deyilir. Montiq deyiginleri
latrn olifbasrnrn herflori ve indekslerle (X0, X, Xr, ..., X,) ifade
edilirler. Deyigonin indeksi ikilik odedin uylun mort;bosini
gosterir. Deyigonin vahid qiymeti inkarsrz onun diiziino indek_
si ils ifade olunur. Moselon, oger doyigen Xr=l-dirso o, ikilik
aded kodlannda X, kimi yanfu. Ogar X,=0-drrsa o, uylun olaraq inkar indeksi x-, ile yazrlrr. Ona goro de ikilik l00l edodi
deyig-onler vasitosi ito Xr X X X0 kimi yazrla biler.
, ,
Oziinrin z arqumentlori kimi yalmz iki qiymot ala bilon
funksiyaya F(X, X,, Xr, ..., X,) montiq, Bul, qogulma fun_
ksiyasr deyilir Belelikle, Bul funksiyasrnr ikilik arqumentin
ikilik funksiyasr kimi tesvir etmek olar.
,1 arqumentdon asrl olan Bul funksiyasrna z-yerli funksiya deyilir, eger arqumentlerin britiin qiymetlorinin ikilik
yrfrmrnda bu funksiyamn biittin qiymetlori gcistorilirse, ona
tam miioyyen olunmug funksiya deyilir. Bu yr$rmlann sayr
dayigonlerin sayrndan asrh ve 2"-e borabor olur.
Ogor Bul funksiyasr biitrin yrlrmlarda teyin olunmursa, o
natamam miiayyen olunmug funksiya adlamr.
Ikilik deyigenlorinin yr!rmlannrn bir hissesi layiho edilen
qurlularda realize oluna bilmir. Moselon, aralanndakr mosafo
detahn uzunlu[undan gox olan horesi bir X, deyigeni ile kod_
lagdrrrlan iki voziyyat vericisindon golen siqnaitarla detalm
kegib getmesini qeyd edan qurlunu layihe ederken vericilerin
eyni zamanda siqnal vermosi miimkiin deyildir. Onda
&=1,
25
X:=/ hahnda F(X,, x) funksiyasr qeyri-miioyyon adlanrr ve
O igaresi ilo qeyd edilir. Qeyri-miieyyen veziyyetlere malik
Bul funksiyalan formalagdrnlarken onlan miitloq 0 ve I qiymatlerino getirirtor. Fiziki qurluda belo veziyyetlor realiza
olunmadr[tndan bu qiymetlere getirilen funksiyanrn qiymati
layihegiden ve qoyulan meyarlardan, mesolen, qur[unun sadeliyinden, maksimal etibarh!rndan astlt olur.
Bul funksiyalan kombinasiyah ve zaman xarakterli olur.
Komtrinasiyah funksiyalann qiymatleri onlann arqumentlari ile birmonatr teyin edilo biler. Meselen, yalnrz arqumentlerin hamrsr vahid olanda iist-tisto diigma funksiyasr vahid
olur. Qalan hallarda arqumentlorin ardrcrlh[lndan, daxil olma
qaydasrndan vo vaxttndan asrlt olmayaraq, bu funksiya srfra
beraber olur. Kombinasiyatr funksiyalan yaddagsrz funksiyalar adlandrnrlar, onlar melumatt yadda saxlamaq xtisusiyyetina malik olmurlar. Bu funksiyalar yalmz yeni arqumentlorin
qiymetlerine reaksiya vere bilirler. Bele funksiyalan realize
eden sxemlere kombinasiyah sxcmler deyilir.
Zaman funksiyalannrn qiymetleri ham arqumentlerin cari
andakr qiymetleri ile, hem de bagqa parametrlerle ve her geyden ewel zamaria miieyyen edilir. Ona gdre de arqumentlerin
eyni bir qiymetlerinde zaman funksiyasr baqqa qiymet ala biler'
Zaman funksiyalannr yaddaqh funksiyalar adlandrrrrlar,
giinki onlar melumatt yadda saxlaya bilirler. Onlar ya arqumentlerin evvelki qiymetlerini, ya da funksiyanrn ewelki
qiymetini yadda saxlayrr, arqumentlorin hem yeni, hem de
kdhne qiymetlerine ve hemginin funksiyamn ktihne qiymetine
reaksiya giisterirler.
Zaman deyerken
fiziki zaman adlanan aramslz komiyyet
yox, qorti diskrct zaman nezorde tutulmahdrr' Bizi tam
miisbet odedlerle ifade edilen disket zaman vahidleri maraqlandrnr. Bu qiymetler arastnda bag veren hadiseler kenarda qalrr ve heg bir maraq do[urmur. Disket zamantn qiymetlerini
F0,1,2,3,..,-la qeyd edirler. Bu halda sxemin bir haldan digeri_
ne kegmesi disketlik intervah adlanan hor hansr bir zaman
arah[rndan tez bag vere bilmez.
Mentiq cobrinin esasrru iig esas omeliyyat tegkil edir: in_
versiya (montiqi inkar), dizyunksiya (montiqi toplama) ve
konyuksiya (montiqi vurma),
inversiya "DEYiL" emaliyyatr adlanrr va f=X geklindo
yaztlrr. Bele montiq elementi tranzistorlu agarda realizo oluna
biler. Agann girigine ',1,, verildikde grxrgda ,,0,, ve eksine ah_
mr. Demeli, girig ve grxtg siqnallan invers olurlar.
Bir ve ya bir nege deyigen iizerinde aparrlan emeliyyatlar
heqiqilik codvellarinde tesvir edilirler. Bele cedvellerde ikilik
deyigenlerin biitiin miimkiin olan kombinasiyalarr ve eme_
liyyatlar noticosindo funksiyarun aldrlr qiymetler gcisterilir.
'DEYiL" montiq elementinin gerti iqaresi ve heqiqilik cedveli
gekil 2. 1 a-da g<isterilmigdir.
tr fl=*fl',
a)
gakil
ffi
4
l.',DEyiL" (a), ,,VO yA,,
(6) ve ,,VO,, (c) men_
tiq elemenrlorinin $erri iqareleri ve haqiqilik cad;;li;;
2.
Dizyunksiya omeliyyatl iki ve daha gox deyigen iizerin_
de aparrlrr. Ona ,,VO yA,, emeliyyatr da deyilir, o, y=X,.tX,
va ya Y=X,W, geklinde yazrlrr. Her deyigen iki qiymei
ala
bildiyinden heqiqilik cedveli 4 sorirdon ibaret oiur (gakil
2.16). Gtrriindiiyti kimi deyiSenlerden hor hanst biri vahid
qiymet alanda funksiYa f=I olur.
Konyunksiya hom de "VO" emeliyyafl adlantr, o Y=X,X,
vo ya Y=XtAXz kimi yazrhr. Burada Y=I yalntz o vaxt
miimkrindiir ki, deyiqantorin hamtst vahid qiymoto malik olsunlar (qekil 2.1c).
Deyigen komiyyotin hansr qiymetina mentiqi "1" vo "0"
verilmesindon asrlt olaraq, miisbot montiqdo ve monfi mentiqde igleyen iki (dual) tamamile eyni olan sistem movcuddur'
Miisbot montiqda mentiqi "1" saviyyosi siqnahn ytiksak qiymotine (mosolen, gerginliyin), "0" seviyyesi iso algaq qiyme-
tino (xiisusi halda siqnaltn olmamasrna) uyfiun golir. Menfi
seviyyolori siqnahn algaq
montiqdo oksine mantiqi
ve yiiksok qiymetlerino uy[un golirlor.
Bunu nezoro alaraq "VO YA" ve "VO" elementlerinin
heqiqilik codvollerinin miiqayisosinden bele vacib notice 9lxarmaq olar: 'VO YA" (Y=X,+Xr) omeliyyattna miisbot menameliyyafi, menfi mentiqde iso aktiqde "VO" (v = n.Xl
sino uyfun golir. $okit 2.lb-doki cedveldo "1" vo "0"-t mentiqi "0" vo "1" ilo evoz etsok (doyi$enlori inverslesek) gekil
codvali ahnq. Montiq cebrinin ikiiizliiliik prinsipi
mehz bundan ibaretdir.
Mentiqi inkar, toplama vo vurrna emeliyyatlanndan
agagrdakr esas nisbetler altnrr:
2. I c-deki
X+0=0,X.0=0;
X+1=1, X'1=X;
X+X=X,X'X=X
x+X--t,X'V=0
28
Bu esas nisbetlerden bagqa, mentiqi deyigenler iizerinde
emalilyatlar apararken diger vacib qanunlardan, qaydalardan
ve teoremlerdon istifade olunur.
2.2
Montiq elementlori
Montiq elementleri ikilik tisulu ile tesvir edilmig diskret
siqnallar iizorinde miixtolif montiq omeliyyatlannr apanrlar.
On genig yayrlmrg montiq elementleri potcnsial tipli cle_
mcntlordir. Onlann ewelki ve sonrakr elementlerle elaqesi
bilavasite (reaktiv elementler olmadan) olur ve buna grire onlar
inteqral mikosxem geklinde genig tetbiq olunurlar.
Mentiqi bipolyar mikrosxemler gox vaxt monbo gerginliyi
E rX) olan n-p-n fianzistorlar iizerindo hazrrlanrrlar.
Burada
siqnallar miisbet polyarhfa malik olurlar.
Qrxrgda miisbet po_
tensiahn yiiksek qiymetina (,,1,,) tranzstorun ba!h, algaq po_
tensiala ("0") ise agrq veziyeti uylun golir. Sadelik iigtin
algaq
potensial seviyyesinin 0-a beraber oldufunu, tranzistorun
bir
veziyyetden digerine gox iti kegdiyini qebul edirler.
Reqom texnikasrnrn sxemleri montiq inteqral sxemleri
esasrnda yr$rlrrlar.
2.2,1. Diodlu vo bipolyar tanzistorlu
montiq elcmcntlori
"VO YA" montiq elementi bir nega girige ve bir grxrqa
malik olur vo montiqi toplama (dizyunksiya) emeliyyatrnr ye_
rine yetirir:
F=XiXr+Xr,+X,,
Byrada F funksiya; Xt, XD ,..X. -arqumentlordir (deyigon_
ler, girigdeki ikilik siqnaUar).
.
29
Bu elementin gorti igaresi ve heqiqilik cedveli gekil 2 lbdo gcisterilmigdir.
On sade halda bu elementlari diodlarda qurmaq olar (gekil
2.2). Diaqramdan ve sxemdon gdriiniir ki, girigin her hansr bi-
Oger elementin giriglorinin sayr girig siqnallanndan gox
olarsa, istifade olunmayan girigleri torpaqlaylrlar ve bu da
hemin giriglorden engellerin kegmesinin qarqtsrru alrr'
xl
b)
'o)
elementinin sxemi (a)
$okil 2.2. Diodlu "YO YA" mantiq
va zaman diaqramlan (b)
'YO" mentiq elementi de bir nege girige vo bir grxrqa malik
olur ve mentiqi rurma (konyuksiya) emeliyyatrnr yerine yetirir:
rine misbet siqnal verilende diodlann biri aqrlrr, siqnal menbeyinin gerginliyi hesabrna R rezistorundan axan cereyan onda
garginlik diigkiisii yaradtr ve grxrgda F=I siqnah ahmr' Girig
siqnallarr srfrr olduqda diger diodlara eks gerginlik totbiq
olundulundan onlar balh olurlar'
F=X,'XtXr"X,
Arqumentlerin heg olmasa biri srfir olanda funksiya F=0,
biitiin arqumentler vahid olanda ise .F'=1 olur' Elementin $orti
igaresi ve heqiqilik codveli gekil 2.1b-do gtisterilmigdir'
30
On sade sxem diodlarda qurulmug sxemdir (qekil 2.3). Gi_
rig siqnallarrnrn hamrsr vahide beraber olanda diodlann hamrsmrn katodunda miisbot potensial yaramr ve onlar ba[h olurlar.
Sxemin gtxtgrnda ER/(R,+R) gorginliyi yaranrr ve F=I alrrur.
Giriglerin heg olmasa birinde srfir siqnaL olanda uyfun diod
agrlr ve coroyan buraxaraq ytik rolunu oynayan R, rezistorunu
$untlayrr. Bu halda grxrgdakr gorgintik agrq dioddakr gox kigik
gerginlik diigkiisii ile miieyyen edilir ve F=0 ahnrr.
$ekilde
X,=0 olanda D, diodunun coroyan kegirmesi giisterilmigdir.
Girige verilen srfrr siqnallannrn saylnln artlrrlmasl yalntz agrq
diodlarrn sayrnl artlrlr va lC=0 olmaqda davam edir.
Elementin giriglerinin sayr girig siqnallanmn sayrndan gox
olduqda istifade olunmayan girigleri monbenin miisbet gini ile
birlegdirilir, uylun diodlar balh veziyyetdo olur ve bu girig_
lerden engellerin glxlta kegmesinin qargrsr ahmr.
a)b)(
gekil 2.3. Diodlu .VO,, mentiq elementinin'sxemi (a)
va zaman diaqramlarr (D)
'DEYiL" montiq elementinin bir girigi, bir grxrgr olur ve
o, montiqi inkar (inversiya) emeliyyatrnr yerine yetirir.
Qox
3l
vaxt bu elemento montiqi invertor deyilir. Element F:X
funksiyasrnr yerine yetirir: X-0 olanda F=1' X-l olanda F:0
ahnrr.
Elementin $orti i$arosi vo heqiqilik codveli gokil 2la-da
g6sterilmigdir.
Deyildiyi kimi, bu element tranzistorlu aqar sxeminden
ibaretdir (Sakil 2.4a). X-h(Urr-0) olanda tranzistor ballt,
I)o"do olur ve ,la=.I alntr. X-|(Us,,= Uri.") olanda tranzistor
agrl:rr, U o.=AU r,,,4) va F=0 olur' Tranzistorun aqtq voziyyeti
onu doyma rejimine kegiren baza ceroyant ile temin edilir'
a.)
b)
(c)
$okil 2.4. "DEYiL" montiq elementinin sxemi
ve zaman diaqramlarr (b)
'VO YA-DEYiL" mentiq elementi "VO YA" ve "DEY-
elementlerinin mieyyen ardrcrlhqla birleqmosindon omolo
golir (gekil 2.5). Ona gtire de vahid girig siqnah verildikde 9rxrgda F=0 altmr. Bu elementin yerino yetirdiyi funksiyantn
emeliyryat giriglerin sayt n olanda bele ifade olunur:
iL"
F=V=x,+x,-+x"
Bele mentiq sxemleri diod-tranzistor montiq clcmentlori sinfine aiddirler. Sxemin ig prinsipi "VO YA" ve "DEYiL"
elementlerinin igi ve diaqramlarla (gokil 2.5 d) izah olunur'
12
"VO-DEYiL" montiq elementindo (9ekil 2.6) britiin giriglorde vahid olarsa, grxrgda F=0 vo giriglerin birinde srfir olarsa, grxrgda F:.I ahnrr. Giriglarin sayl z olmaqla elementin ye-
x2
xl
Xz
xl
x2
o
o
o
1
1
o
o
o
/
1
o
I
xt
$ekil 2.5. Diod tranzistor mentiqli ,'VO YA-DEYiL', elemenrinin gerti
igaresi (a), funksional ekvivalenti (b), heqiqilik cedveli (c),
sxemi (q), ve zaman diaqramlan (d)
rine yetirdiyi funksiya
F=X,.X,.x,.- ox, kimi tasvir olu-
nur. Diod-tranzistor mentiq elementi (gekil 2.69, d) bele iqleyir: her iki girigde "1" olanda Dl ve D2 diodlan balh olur va
sxemde +d-Xr-D'-D" dovresinden Jodo/Ro coroyanr ax[.
Tranzistor agrq olur vo F=0 ahnrr.
Giriglerin birinde "0,, olanda uy[un diod agrlrr ve rezisto_
run coroyaru agrq dioddan ve mentiqi ,,0,, siqnal monboyindan
axr. Bu zaman D'-D"- emitter kegidi dcivresi agrq diodun dciv33
rasi ile $untlanlr. Tranzistorun baza coreyant stftra baraber oldu[undan, tranzistor bagh olur ve F=/ ahnrr.
Girig dtivresinin agrq diodundak garginlik ve girigdeki
mentiqi "0" garginliyi real sxemde stfirdan gox oldufundan Y
n,iiqtosi (gekil 2.69) tranzistorun emitterine nisboton miiayyon
miisbot potensiata malik olur. Sxemde D' ve D" diodlarr tranzistoru baph saxlamaq iigiindiir. Y niiqtesi vo emitter arastndakr gerginlik bu diodlara tetbiq olundulundan tranzistorun bazaemitter gerginliyi stftra yaxtn olur.
I;ft,
;{Jfl-'
xl
x2
o
o
I
o /
I 0
t
o
x2
X,
Qu)f
$okil
' 2.6 Diod-tranzistor mantiqli "VO-DEYiL" elementinin gerti igarasi (a), funksional ekvivalenti (6), hoqiqilik cadveli (c), sxemi (9)
vo zaman diaqramlan (d)
"VO-DEYiL" mentiq elementleri yalnrz tranzistorlarda
qurulur vo tranzistor-tranzistor mantiqi elementleri sinfine
aid edilirler. Belo sxemlerde qoxemitterli tranzistorlar istifade
olunur.(gekil 2.7). Qoxemitterli T, tranzistoru bundan ewalki
sxemin diodlardan ibaret olan hissesini evez edir. Texnoloji
cehetdon bu daha etveriglidir, giinki goxemitterli tranzistorun
inteqral sxem geklinda hazrrlanmasr adi tranzistora nisbeton
xeyli asandtr ve goxemifterli tranzistorun kistalda tutduEu sa_
ho elementin diod hissesinin tutdugu saheden azdrr.
Qoiemit_
tterli tranzistorun adi tranzistordan farqi bir nego emitter saha_
sinin ve iimumi baza ve kollektor qatlannrn olmasrndadu.
_ Sxem aga[rda]<r qaydada igleyir. Giriglerin birine (mese_
len, Xr-a) srfir gerginliyi verilende R rezistorunun coroyanl
hemin girige uyfun emitterde n ax.r. J,, coreyant tranzistorun
bazasrna aynlmrr, giinki T, tranzistorunun baza emitter mriqa_
vimeti T, tranzistorunun kollektor corayanlntn (,Ir) bu istiqa_
mati (qrrq xett) tigiin gox btiyi.ikdiir. T, tranzistor balh olur ve
F=1 ahnrr. Giriglerin goxunda srfrr siqnah olanda da bela ve_
ziyyet ahnrr.
+F
$ekil 2.7. Tranzistor-tranzistor montiqli "Va-DEyiL',
elementinin sxemi
Ciriglerin hamrsrnda ,,1,, (+Eo-ya yaxrn gerginlik) olanda
T2 tranzistorunun biitiin emitter keg;atori ets gerglntit attrnau,
35
kollektor kegidi ise diiz gerginlik alttnda olurlar. Ona gore "/,
coroyam Tl tranzistorunun bazast istiqamotinde ./n cereyant
(biitdv xett) yaradtr, T, tranzistoru agrhr ve grxrqda.la:0 ahmr.
Diod-tranzistor ve tranzistor-tranzistor montiqi elementlorin sxemindo giiclondirici elementin-tranzistorun olmasl elementler ardtcrl qogularkon montiqi "1" siqnahna uy[un gorginlivin seviwesini sabit saxlama[a imkan verir. Ona g6ra homin
"DEYiL' elementi mikosxem texnikastnda osas
"i"mentlor-re
(baza) elementloridirler. Hal haztrda buraxtlan mikosxemlarin
imumi gtivdesindo eyni tipli bir nego element olur'
Yuiarrdakr elemenllorden elavo, onlann kombinasiyalanndan ibaret olan, daha miirokkob mentiq omeliyyatlannt
verine yetiren ve mikrosxem gaklinda haztrlanan elemcntler
fe istifade olunurlar. Bele elementlerden ikisi ve onlann yerino yetirdiyi funksiyalar gokil 2.8-da giistarilmigdir'
x7
x2
X5
x.
r=x,.4+\.X
h)
F= X1.X,+X 3 x4
xl
x2
xl
xJ
X2
--J-li,.is7
x,
F=X,.Xr+Xr.X,
x,
,,
gokit 2.8. "2 VO-VA
YA-DEviL-
(a,b), "2
vo-2DEYIL-VO YA"
(c,q)
mentiq elementlerinin sxemleri vo fi:nksional ekvivalentleri
Bipolyar tranzistorlu mentiq elementlori slrasma hom de
emitter elaqaii elementlori vo inteqral injeksiyalr [I2A (yalnrz in-
teqral sxemgeklinde hazrrlanrr) montiq elementlori da aiddirlor'
Montiq elementleri bir gox paramctrlerlo xarakteriza olunurlar.
Mentiq elementlerinin funksional imkanlan glxrga giiro
budaqlanma (z) ve girigo giiro birlogma (ra) emsallan ile
miieyyen edilir.
Budaqlanma omsalr dedikdo montiq elemcntinin grxrprna
qogula bilen analoji elementlorin giriglerinin sayr nozarda tutulur. Bu emsal elemcntin yiiklonmo qabiliyyetini xarakterize
edir.
Birlogme omsah isa mentiq elementinin malik olduEu giriqlarin sayrnr giisterir.
Bu emsallar no qodor bdyiik olarsa, her hansr bir qurgunu
yaratmaq iigiin bir o qoder az mikrosxem telob olunar. Budaqlanma emsalmtn artrnlmasr angellora dayanrqhfr, ig siirotini
azaldrr ve elementin normal ig rejimini pozur. Aktiv elementin
ytiklenme qabiliyyeti istifade olunan grxrg tranzistor kaskadrnrn (invertorun) nciviinden asrhdrr. inteqral mikrosxemlorin
ekseriyyoti iigiin z=4-10 olur vo onu bdyi.itmek lazrm gelerso
elementin grxrgrna giiclii goxtranzistorlu invertoru olan arahq
(bufer) giiclondirici kaskad qogulur. Bele giiclendirici inteqrai
mikrosxemlerin seriyasrna daxil olur ve z:20-50 elde etmeye
imkan verir.
inteqral mikosxemlardo osas monrjq elementlerinin (,,VO
YA -DEYIL", "VA-DEYiL,) giriglorinin sayr bir qaydi olaruq m:2-6 olur. Bu amsah artrrmaq iigiin osas elementlare
montiqi gcniglondirici sxemlar qogulurlar vo bu yolla zr>10
olda edilir. Belo mentiqi geniglendirici rolunu, mosalen, diodtranzistor montiqli "VO-DEYiL" sxemi iigiin elementin asas
dioduna paralel qogulan (gekil 2.69) diodlar oynaya bilar.
Montiq clcmentlerinin iq siiroti dedikdo girigdeki siqnallann deyigmesine elementin 96sterdiyi cavab reaksiyasr miiddeti nazerde tutulur.
Mikrosxemin ig siiratinin gcistericisi kimi siqnahn elementden kegmosinin orta gecikma miiddoti qebul olunur:
t: +t:
2
3't
Burada t*r-"6" veziyyetden
"1"
veziyyate kegmanin
gecikmesi;
r, -"1"-den "0"-a kegmenin gecikmesidir.
Bu gristericiye gtire mikrosxemler: ifrat ig siirotli
(r<0,01 mikrosaniyo), iti siirotli (r<401+0,03), orta iS
siirotli (r < 0,03 + 0 i) va algaq i9 siiretli (r 2 0,J mikrosaniyo) olurlar.
Vacib parametrlerden biri de kollektor menboyinden sorf
edilon giicdiir. Mikrosxemin tipinden asrL olaraq bu giic 250
millivatdan I mikrovata qeder olur. Giicii adatan elementin
veziyyotlerindo igletdiyi orta giiclo teyin edirler.
giic
mikosxemin i9 siireti ila elaqedardtr: gox giic
Sorf edilan
serf edon mikrosxemlerin iq si.ireti de bdyiik olur.
Yiiksek iq si.irotini saxlamaqla serf edilen giiciin azaldrlmasr mikroelektronikamn esas moselalarindon biri hesab edilir ve
bu, iki yotla hell editir. Bipolyar tranzistorlu mikosxemlerda
giicii qida gorginliyini vo coroyamnl kigiltmeklo azaldrrlar.
ikinci yol ise giicii yalmz bir vezilyotdan digarino kegmo vaxtr
sarf eden montiq elementlerinin yaradrlmasrdrr. Bele elementler
tamamlayrct MDY-tranzistorlarda qurulurlar ve onlar "0" va "1"
veziyyetlerinde giic sarf etmirler (ntivbati paraqrafa bax).
Montiq elcmentlerinin cngollora dayanlqh[r onlann
engel gerginliyinin tasirinden ciz veziyyetlorini deyigme derecesini xarakterizo edir. Mentiq mikrosxeminin girigine tasir
eden ongollor statik ve impuls xaraktcrli olurlar. Statik
engellorin gerginliyi sxemdoki kegid proseslerinin davamiyryetinden gox olan miiddet erzinde sabit qalrr. Bu engellerin sebebi qurluda mikosxemlari birlegdiron meftillerdeki gorgintik diigkiileridir. Statik engellora dayamqhq montiq elementinin girigine tesir edarok onun sehven ige diigmesine getirib grxarmayan maksimal .engel gerginliyinin qiymeti ile
(U,,..,") xarakterize olunur. Impuls xarakterli ongallerin sebebi qonguluqda igleyon qurlulardrr. impuls engellere dayanrqhq [./-., gerginliyi ile xarakterizo olunur ve onun qiymeti
impulsun forma ve davamiyyetindon astlt olur. Mentiq seviyyolorinin ferqi kigik olan mikosxemler engellerin tesirina
daha gox meruz qaltrlar. Ongellaro dayantqhfia hem de sxemin
38
n6vii, traxzistorlann ig rejimleri, qida menbayinin gerginliyi
vo s. tosir edir. Ongellerin tasirini azaltmaq ligiin gap platala_
nnda mikrosxemlerin gdvdelerini rasional yeriegdirmek, qiaa
garginlikleri d<ivralerini ayrrmaq, ayn-ayn bloklur v. element_
lar arasrndakr alaqe dcivralerini ekanlamaq lazrmdrr.
2. 2. 2. Saho
tesirli tranzistorlu montiq elemendari
Mentiq elementleri asasen induksiya olunmug kanalh
MDY- tranzistorlarda qurulur. Bele tranzistorlarda idire ve qi_
da (menseb) gerginliklerinin polyarh!r eyni oldugundan bunla_
nn osasrnda qurulmug elementlerin ardrcrl qogulmasr asan olur.
MDY-tranzistorlann giriq miiqavimaii daha bdyiik oldu_
gundan bele montiq elementlorinin yiiklanme qabiliyyoti daha
yiiksek (n>10-20) olur. MDy-tranzistorun teinologiyasr da_
ha asandrr, hem de burada rezistor ovezine tranzistoirn kana_
hmn miiqavimeti istifade olunur ve bu da mentiqi MDy sxem_
leri yalnrz tranzistor strukfurlan rizerinde qr.rnigu vo texno_
logiyanr ucuzlagdrrmaga imlan verir.
Kristalda MDY-tranzistor daha az yer tutduglndan daha
miirakkob funksional mosaleleri hell etmek iigtin yiiksek inteqra_
siya seviyyesine malik mikrosxemler hazrrlamaq miimki.in olur.
MDY-tranzistorlu montiq clemcntlerinin serf etdiklori
giic de azdrr (1 mikrovata qoder), menfi cehetleri bipolyar
tranzistorlu sxemlera nisbeton ig siiretinin kigik olmasrdri.
Eyni tipli MDY tranzistorlarda yrlrlmrg ,,DEyiL,, mantiq
_
elementi on genig yayrlmrq sxemdir lgetii Z.9a;. Burada T,
idaraedici, T, ise.yiik tranzistoru adlanrr. Sxemlorin qida
gerginliyi menfi oldugund ar F=l veziyryatina grxrg ginrnin
manlr potensial (menfi montiq) ve F=0 voziyltetina grxrgda
srfra yaxrn gerginlik uygun gelir. idareedici siqnal da bilo xa_
rakteriza olunur. p tipli kanala malk MDy-ff;nzistorun ba[h
olmasr iigiin idaraedici-menbo gerginliyi Ur* gorginliyinden
kigik olmahdrr. Bu zaman tranzistordan kigik iarefan ,xr. ve
onu agrq yaziyyata kegirmak ;j,gldin Ur"ro gerginliyinden boyiik
olan manfi idareedici-menbo gerginliyi vermek lazrmdrr.
39
X:I
olanda giriq garginliyi hedd gorginliyindon bdyiik
vs onda diiqon gerginlik AU.o.,, az olur (gekil
agrlrr
olur. 2,1
2.9O. T,lranzistoru da bu zaman,agrq olur,g[nki onun idareedici elef<trod-menba arastnda 18,,,,;AU^h^0 l>U h,,, gerginliyi
tosir gdstorir.
A[J.r,,. sxemda "0" voziyyotini xarakterize edir ve onun
qiymati tranzistorlann kanallannrn miiqavimetlerinin nisbeti
ila miieyyon edilir:
Rn-
/u.0.. -''u'o
R0,,,
+
Ro"
'--E*o
x
$ekil 2.9. Eyni tipli MDY-tsanzistorlu (a), e1'ni
tipli MDY-tranzistorlu va alave qida men- F
bati (6), tamamlayrcr MDY-tranzistorlu (c)
"DEYiL" mantiq elementinin sxemlari va
ontrn zaman diaqramlan (9)
gox kigik olmast zerurotinden -Rr-<<.Rr, olmaAU
^o^.-n
hdrr. Tranzistorlan haztrlayarken texnologiyanr ele segirler ki,
?i tranzistorunda daha ensiz ve daha uzun kanal altnstn ve bu
sert 6densin.
X:0 olanda (J..<(J,,,r, o\tr ve 4 baBh olur, her iki tranzistordan ?,-nin kigik careyanr axtr. Bu halda T, ffanzistoru
IJ ,,<U,,,ru garginliyi ile aqrlma sorhedinde iglayir. Qrxrgda F=I
halrna I,-nin (J-r^o=E^r-Un"r, gorginliyi uyEun golir. Oger T,
tranzistoru da balh olsaydr, onda onun kanaltntn miiqavimati
40
boyi.ik oldugundan "1', veziyyati grxrgda kigik grxrg gerginliyi
ilo xarakterize olunardr.
Bu sxemin xiisusiyyeti ondadrr ki, ,,0,, voziyyatinjon ,,1,,
veziyyetine kegende tranzistoru aqrq veziyyetden ,,baglan_
madan qabaqdakr" vaziyyete kegir.
Bu sxemin daha miikemmol variantr gekil 2.9 6_do gristoril_
migdir. Burada montiqi ,,1,,-a uyfun gargintiyin qiymeti _E-,
.
gerginliyino yaxrn olur. Bunun iigiin tranzisiorunun iaareealii
elektrodu alava fO, b h., /qida menbeyine qogulur. Bunun sayesindo
tranzistoru mantiqi ,,1,, voziyyotinda de agrq olur.
Burada da mentiqi ',0,, vaziyyati agrq tranzistorlann ka_
._
nallannrn miiqavimetlerinin ferqi ilo miiayyen edilir.
Mentiqi "1" rejiminde I,t bagh,
iso aqrq olur. ciinki
onun idareedici elektrodundakr E, gergiriliyi miitlaq qiymatina
gtire .E-r-den 4, tig]l U,,r-don do artrq qeder U6yiiftaiir.
iigiin manbe gerginliyi de idaroedici gerginlikden bir o qader
kigik olacaqdrr. Dtivradon axan kigikiereyan bagh
[_nin qa_
Irq cereyanrna beraberdir. Lakrn T, ug,q-u" on-rn kanahnrn
miiqavimeti kigik oldufundan 11 trdnzistoruna
-{r-ye yaxrn
gerginlik tetbiq olunur.
Her iki sxem bipolyar hanzistorlu ,,DEyiL,, elementi kimi
-E-, manbeyinden coroyaru manriqi ,,0,, (X=i)
{
{
{
I,
4
rejiminda igle_
dir ve sxemin serf etdiyi giic bu rejime g6re to,yin edilir. Oger
f ve ! tranzistorlanrun birinin agrq veziyyetina digerinin bagh
veziyyeti uyfun galerse sorf edilon giicii aiattrnaq oiur.
Tamamlayrcr MDY-tranzistorlarda (komplementar MDy_
qutlTu$ "DEYiL,, sxemi bu prinsiple ieleyir (eekil
*Tttu.)
2.9c). Idaroedici tranzistor burada p tipti, y k iranzisto* lr"
tipli kanala malik olur. Oks variantda sxemo miisbet polyaitrql,"
qida gerginliyi verilmelidir.
x:t,9landa
lu- hu,,,
isa bagrr
.!.acrlI.
,.. gunkr onun iigiin
olur,
U,^4). Baph ?, _nin kanahnin mtiqavi_
meti bciyiik, aglq tranzistorun. kanalrnrn miiqavimeti ise tigit<
oldugundan grxrgdakr gerginlik srfra yaxrn
ff,:al, Ueio strut_
turdan axan coroyan iso gox kigik olu..
clti
4t
b
lI
lU,^ k b,,",0 I
kanaltntn
T,-nin
Ba[h
g,anki
I, iso aqrlrr,
lUa b fu,,r, b0.
yene
de kigik olur ve
niiiqavimeti ise az oldulundan coroyan
grxrg gerginliyi -E^r-ya yaxn, yeni F=/ olur.
S*e- giicii yalnrz bir vezilyetden digerino kegarken serf
edir. Giicii itatik rejimo giira yox, dinamik rejime gdre teyin
edirlor ve onun qiymeti bir nege mikrovatt haddinde olur.
Eyni tipli MDY-tranzistorlu "DEYIL" elementinde bir
X:0
olanda T, baglanrr, qiinki .onun ugnn
idaroedici tranzistor evezine bir neqe idareedici tranzistor istifade edildikde "VO YA-DEYiL" elementi alrrur (gekit 2.10 a)
Bele elementin giriglerinin sayt paralel qoqulmuq tranzistorlarrn sayt ila miioyyon edilir. Biittin tranzistorlar iimumi potensi-
alh yanmkegirici althq iizerinda yaradtlrr ve alth[rn..gtxtgt
"toryaqla" birlegdirilir. Giriglerin heq olmasa birinde ''1" olanda idariedici tranzistorlardan
biri aqrlrr ve grxrqda F=0 ahntr'
x2
xJ
u)
Sakil 2.10. Evni MDY-rranzistorlarda yrgrlmrq
'
"vo YA-DEYIL"
(4)
u" "ve-oeyil. " (b) mantiq elementlorinin sxemlari
Girigde ve grxtgda "1" voziyyotino trarzistorlatn -U,,,n7
dan boyiik olan vo -.E-r-yo yaxrn, "0" veziyyetine isa U,,,oo '
den kigik olan va stfra yaxtn potensial uylun gelir, - -- .
idareedici tranzistorlar ardrcrl qoqulduqda "VO-DEYIL"
elementi ahnrr (9ekil 2.106). Bele sxemin grxtgtnda mentiqi "0"
valmz btitiin idareedici tranzistorlann agrq oldugu halda
iX,:y,=.,,y^:r, ahnrr. Ciriglerin her hansr birinde "0" olarsa
miivafiq idaieedici tranzistor balh olur ve F=I altntr'
42
Tamamlayrcr MDY-tranzistorlarda (komplementar MDYstrukrurlarda) bir tipli tranzistorlan ardrcrl, diger tipli tranzistorlan paralel qoqmaqla (qekil 2.1 I ) "VA YA-DEYiL', vo
elementlorinin sxemini almaq olar.
Bela "VO YA-DEYiL" sxeminde lgetiit Z.t ta; yiik tranzistorlan ardrcrl, idareedici tranzistorlar isa paralel qogulurlar.
Idareedici tranzistorlar btjliiciiniin aqalr qolunu, yiik tlanzistorlan ise yuxan qolunu ta$kil edirlor. Qrxrg gerginliyi boliiciiniin
aqalr qolundan goriiriiliir. Oger agagr qol ceroyan kegirirse yuxan qol baflr olur ve aksino, yuxan qolun agrq voziyyetine
agalr qolun corayan kegirmeyen veziyyeti uylun gelir. Meselen, X,:1 ve Xr=0 olarsa 7,, agrq olur ve agalr qol ierayan kegirir (1tr=0), ancaq Tl bagh oldu[undan yuxan qol ceroyan keginnir.
olanda [, ve I, bagh, Tr, ve Trz isa agrq olur
-X,:Xr=0
vo F:1 ahntr.
-E.,
X:*,,
I
T"z
-E."
xiflrlr
1
-"t
r,,,ffi
-Y
T,,
I
rd
x2
h)
$akil 2.1 l. Tamamlayrcr MDY-tranzistorlu
"Va-yA-DEyiL,,
DEYiL" (b) manriq elemenllerinin sxemleri
G4
"VO-
"VO DEYiL" sxeminde ($ekil 2.116)Xr= I ve Xr4 olanda
T1 va T, agrq, 7,, ve l, ise balL olur ve F:I ahmr. X,=Xr=l
olanda {., ve [, aqrq, 7,, va T"rbafih olur va F=0 ahnrr.
Komplementar MDY-st;ukturda daha gox sayl girigleri
olan mantiq elementlori do bu qaydada realize olunurlar.
l3
3. ELEKTRiK SiQNALLARINI GiJCLONDiRON
QUR6ULAR
Miixtolif texniki moselelerin hellinde, meselen, elektrik vo qeyri-elektrik kamiyyatlerin tilgiilmosinde, radiosiqnallarrn <itiiriilmesinde ve qebulunda, texnoloji proseslarin nezaretindo ve avtomatlagdrrrlmasrnda elektrik siqnallarrnrn giiclandirilmosi zeruroti yaranlr. Bu funksiyalarr
gerginliyi, coroyanr vo giicii giiclendiren qurpular yerine
yetirirlor. Miiasir giiclondirici qurgulartn asastnt bipolyar
ve saho tesirli tranzistorlar ve inteqral mikrosxemlor to$kil
edirler. inteqral mikrosxemlerdo yrlrlmrg qur[ular yiiksok
hessashla, ig siirotino, etibarhga, semoreliya, kigik olgnlere va kiitleye malik olurlar ve gox kigik (gerginliyi 10-'r V,
cerayanr l0-t7A, giicii l0''z4vt hoddindo olan) elektrik siqnallarrnr giiclendire bilirler.
3.1. Giiclendiricilorintesnifatl
Giiclendirici dedikde elektrik siqnaltntn soviyyesini
artrran qurlu nezerde tutulur. Bunun iigiin gticlendiricinin
girigine siqnal menboyi, gtxtgtna ise yiik qogulur. Giiclenme elavo enerj i menbayi hesabtna bag verir.
ig rejimine g<ire giiclendiriciler iki sinfe - xotti ve
qcyri-xotti rejimli giiclondiricilere bciliiniirler.
Xotti rcjimli giiclandiricilordo (ani qiymet giiclendiricileri) grxrg siqnalt formaca girig siqnahna yaxrn, takiflar iso
minimal olmahdr. Bu gi.iclendirici terefinden girig siqnahm
zamana gora tegkil edon gerginliyin (cereyanrn) ani qiymotlerinin grxrga miitenasib 6ttiriilmesi hesabtna eldo edilir.
Qeyri-xotti rcjimli giiclondiriciler girig siqnallartntn
ani qiymetlorini grxrga miitenas ib tttiire bilmirler. Burada
girig siqnah miieyyen bir qiymote gatandan sonra onun sonrakr artmasrna baxmayaraq, grxrgdakr siqnahn qiymeti
doyiqmir. Bele gticlendiriciler girige verilon sinusoidal siqnalr impuls siqnahna (giiclendirici-mehdudlagdrrrcr) gevirmek ve impuls siqnallarrnr giiclondirmek (qeyri-xetti impuls giiclendiricisi) iigiin istifade olunur.
44
Bu bcilmede esasen xetti rej imde iqleyen gticlendirici qurfular dyrenilir. Bela giiclandiricinin struktur sxemi gekil 3.l-de venlmigdir, onun girigine daxili miiqavimeti .R, olan siqnal monbeyi-gergintik generatoru 19,,, grxrgna ise gticlendirilen siqnahn
enerjisini igledon (sarf eden) yiik qogulmugdur. Girig siqnihnur
sadelik iigiin sinusoidal gekilli harmonik reqslerden ibarat oldu$u
qebul edilir. Giiclendiricide algaq giiclii girig siqnah giiclii qida
monbeyinin ene{isini idare edir ve idaraedici cihazrn (tranzistorun) kdmayilo girig siqnalrrun giicii arnnlrr. Giiclandiricinin grxrg
d<irresini daxili miiqavimeti f,,.. olan gerginlik (E *)ve yaxud caroyan generatoru kimi tesvir etmek olar. Her hansr bir giiclendirici iigiin yiik va siqnal manbeyi rolunu miivafiq olaraq sonrakr
ve awelki kaskadlar oyraya biler.
- r- -l--F
Q.
f,-,'
+.
l'9&
_l
, .t_ _ _
LCL
gekil 3.1 Gnclandiricinin struktur sxemi
. Giiclendiricinin girig ve grxrq miiqavimetleri iimumiyyetle
kompleks parametrlardir. Lakin i99i tezlikler diapazonunda
tranzistorlu giiclendiricilerin ekseriyyetinde girig miiqavimatinin reaktiv toplananr aktiv miiqavimetden kigik oldulundan
2r,,4r' hesab olunur. Xarici yiiktin ve siqnal menbeyinin
miiqavimetlerinin do aktiv oldugu qebul edllr. (2.&n Z"&).
Yene de sadelik iigi.in texminen Zr..rrRr.. oldugu hesab edilir.
45
Gtclondiricinin teyinatt, siqnallann tezlik diapazonu,
formasr ve zamana gdro deyigmesindan asrh olaraq gticlendirici sxemlerin qurulmastna miieyyon telebler qoyulur.
Teyinatrna g6ra coroyan' gorginlik vo giic gticlendiricileri mcivcuddurlar.
Gorginlik giiclendiricisindon yiik miiqavimetinde gtxtg
gerginliyinin verilon qiymetini temin etmek teleb olunur. Bu
rejimde gi.iclendirici o zaman igleye biler ki, rR;>R, ve
R,>>R...olsun. Bu halda girig ve grxrg dtjvrelerindo coreyanlan; t<icit deyiqmelori yiikde gerginliyin biiyiik deyigmelerino
sebeb olur. Bele giiclendiriciye potensial girigli (yiiksiiz rejimdo iqtoyon) ve grxrgh giiclondirici de deyilir.
Coroyan giiclandiricisi girig ve grxrg diivrelerinin gerginliyinin ve giciiniin kigik qiymetlerinde 9rxr9 dcivresinde cerayanln telob olunan qiymetini temin etmelidir. Carayanr giiclendirmo rejimi o zaman elde edilir ki, Rt,,<<Rn ve R <<R,...
olsun. Bele giiclendiriciya corayan girigli (qlsa qapanma rejiminde igloyon) ve grxrgh giiclondirici de deyilir.
Giic giiclondiricisi yiikde giiciin talob olunan qiymetini
temin etrnelidir. Bunun iigiin giiclendiricinin girig vo gtxrs
miiqavimetleri xarici miiqavimetlerle uylunlagmah, yani
R.,rn{, ve R...clR, temin edilmelidir. Bele rejime uyEunla$ma
rdjimi. gticlendiriciye ise hemginin gtc arxrgh giiclondirici
deyilir. Gristerilenlerden alava praktikada coroyan girigli gorginlik giiclendiricileri (kigik girig miiqavimotli tranzistorlu gticlandiriciler), potensial girigli cereyan vo giic giiclendiricilori
de istifada olunur.
Giiclendirilen siqnahn n<iviino g6re giiclendiriciler harmonik ve impuls siqnallarr giiclondiricilorino b6liini.irler.
Harmonik siqnal giiclondirilon zaman onun tezlik spektri
ve harmonik toplananlann amplitudlannrn nisbetleri deyigmir.
impuls siqnallarr giiclondirilorkon miixtalif qiymetli ve
formah periodik impulslann formalanna miieyyen tehriflar verilir. Bete giiclendiricilerde kegid proseslerinin davamiyyeti giiclendirilen impulslann zaman parametrlerinden kigik olmaltdtr.
Giiclondirilen siqnahn zamandan asrh dayigmesine giire
sabit ve doyiqon coroyan giiclendiricileri mcivcuddur.
40
Sabit caroyan giiclendiricilori stfirdan (algaq tezlik
l,=0) her hansr bir yiiksekf, tezliyine qeder diapazonda siqnallarr gticlendirirlar.
iggi tezlik diapazonundan asth olaraq dayigen ceroyan
vo yiiksektezlikli giiclondiriciloro
boliiniirler.
Giiclendirilen tezliklar zolalrnrn enine gore segici va gcnigzolaqh giiclendiriciler mcivcuddurlar. Segici giiclondiriciler sabit tezlikli ve ya gox ensiz tezlik diapazonuna malik siqnallarl (fu/f"<l,1) giiclondirirler. Gcnig zolaqh giictondiriciter
(impuls ve sabit cerayan giiclendiricilori) genig tezlik diapazonuna mal ik (f/f.> I 0 0 0) s iqnal larr giiclandirirler.
Ayn-ayn kaskadlararasr alaqa d<ivrelerinir xarakterine
gora giiclandiriciler iRC, transformator, rezonans-transformator vo bilavasite alaqeli giiclendiricilere birliiniirlar.
Giiclendiricinin yiikti qeyri-raqsi-aperiodik xarakter dagryrrsa
ona aperiodik (RC, transformator ve bilavasite elaqeli giiclendiriciler buna aiddir) giiclondirici deyirler.
giiclendiricileri algaq
3.2. Giiclandiricilorin kcyfiyyet giistoricilori
Giiclendiricilerin i9i bir srra keyfiyyot gcistericileri ve xarakteristikalan ile qiymetlendirilir. Bu g6staricilor giiclendiricileri bir-biri ile miiqayisa etmeye imkan verir. Bir sinfe aid
gilclendiriciler iigiin bu va ya diger gdstariciler asas, qalanlarr
ise ikinci dereceli rol oynayrr. Giiclendiricilerin xarakteristikalan xefti analiz iisullan esasrnda tehlil edilir, giinki aktiv etementlerin xarakteristikalarrnrn tesirinden yaranan qeyri-xettilik
burada miihiim rol oynamrr, hem de giiclendiricinin i9 rejimi
diizgiin segilerso qeyri-xettilik gox kigik olur.
Giiclendiricinin esas gcistericilorinden biri giiclendirme
omsahdrr. Giiclendirme emsah giiclendiricinin grxrgrndakr gerginliyin, coroyanrn va ya gtici.in girigdeki gorginliye, corayana
va y1 grice nisbatine deyilir. Giiclendirme zamaru girig ve
9r_
xr9 siqnallan arasrnda faza farqi yarandrgrndan iimumi halda
gticlendirma emsah kompleks kemiyyat olur:
K=
Ao*
: !r"-"ir*t*'ori' ) = *.nie
A s,,
Arn
giiclendirme emsahntn modulu;
Burada K
" -giriqdeki; 4"=4;erq"-grxrgdakr gorginlik vs
corcyanla\f(Qr;gu)- girig ve gtxrg siqnallart arasrndakt
Aot = Ao,y'
e
faza ferqidir.
Ciiclendiricinin teyinatrndan asth olaraq, gerginliye
(ru=Uduct,),coroyana (k1 =Jr*/J$,) vo giice 1Kn-P,,-/Pr)
gtire giiclendirme amsalt olur. Giiriindtyii kimi
I6=q"'J,)4V".lu)--, --Ku'K, 'I(" - hemige heqiqi kemiyyetdir.
Giiclendirici tigtin bu iig emsal milxtelif qiymetler aia
biler, lakin ekser halda X, vahiddon bdyiik olur. Bu o demekdir ki, qalan iki emsaldan da biri ve ya her iig emsal
vahidden btiyiik qiymet afu. K,<1 vo Kr<I olarsa giiclendirici qurfu tiz vezifesini yerine yetire bilmez.
Bir-birinin ardtnca qogulmug z kaskaddan ibaret olan
goxkaskadl giiclendiricinin giiclendirme emsah ayrr-ayrt
kaskadlarrn gtclendirmo emsallartntn hasiline beraberdir:
k
=
k,.k,...k,.
. !it
ri U.
U- U.
K,
R,
_:J::_i
=
;
= 1+ =
=
'
==
=;s
'
u"o
uei'
u'r'
urn
ilr,
Burada I( =
;
i " =Y,*nsi,- .t*'
U
U,,',, ro
insamn eqitme orqanlartntn sesi qebul etmesi loqarifmik qanuna tabe oldu[undan giiclendirme emsaltnt loqarifmik vahidlerlo - desibellerle olgiirler. Bundan bagqa
sxemlerin miixtelif niiqtelerinde siqnahn giicii mikrovattlardan kilovattlara qeder deyige bilir ve bu sebebden vahidsiz giiclendirme emsalt heddinden gox boyiik qiymet
alrr. Vahidsiz gticlendirme emsaL desibellere
agagrdakr
ifadalarla gevrilir:
K,(dB)=20lgK.; K,(dB):2hlgK,; Kr(dB):l0lgK,
Qrxrgdakr gorginlik giriqdekinden l2Yo gox olarsa giiclandirmanin I desibel oldulu hesab olunur.
Qoxkaskadlr giiclandirici iigiin :
K(dB): KldB)+ K,(dB)+..+ K,(dB)
Giiclondirme emsah hem de neperle rilgiiltr:
N=lnK=2,3K
Bir ncper 8,7 desibelo borabardir.
Diger vacib parametr giiclandiricinin faydah ig omsahdrr. Onun teyin edilmasi giiclii qurlularrn layihelendirilmasinde daha gox vacibdir. Qoxkaskadh giiclendiricilarde
adaten f.i.e. sonuncu kaskad iigiin teyin edilir, giinki qida
menbeyinin enercisinin gox hissesi bu kaskadda serf edilir.
Giiclendiriciler figiin elektriki vo sanaye f.i.e. teyin
ed il ir:
PP .
4.,=-! ''in
----qa
P
h'
Burada P, anod ve kollektor qida monbeyindon, P-
biitiin menbolorden serf olunan giicdiir.
Giiclondiricinin grxrg gtcii (siqnal sinusoidal olarsa)
grxrg gerginliyinin amplitudu ve ytik miiqavimatinden asrhdrr:
-(tr= IJ'r_.cos
D
---:-- e
22,
-
Z" aktiv xarakterf
i
olanda
q0
va
IJ2
Pr_
2R,
Qrxlg giicii giic giiclendiricilerinin igini xarakterize
edir. Giiclendiricinin vere bilaceyi giiciin qiymeti tah49
riflarle mehdudlanrr. Nominal giic deyende tehriflerin qiymetinin heddini agmadrlr halda grxrgdakt giiciin maksimal
qiymoti nezerda tutulur.
Giiclondiricinin kigik siqnallarr hiss ederak onlan giiclendirmek qabiliyyetino onun hassashfr deyilir. Qiymetce
hessashq giriq siqnalnrn o qiymetina deyilir ki, o, gtxtgda
giictin va ya gerginliyin nominal qiymetini temin edir. Girige verilen gorginliyin ve giiciin qiymeti siqnal menbeyinin nciviinden asrltdtr. Avtomatika qurlulannda siqnal
menbeleri elektromaqnit, pyezoelektrik vericiler, fotoelementler, garginlikleri miiqayise edon sxemlar, termoelementlor ve s. olurlar. Bunlann hem siqnallarr, hom de daxili miiqavimetleri qiymetce bir-birinden ferqli olur. Vericilerin siqnallarrnrn giiclerinin ve gerginliklerinin qiymatleri
orta heiabla agafrdakr hedlarde olur: P,,,=1t'-10''Vt,
IIrr^=10't-sV.
-
Giictendiric ileri xarakterize eden gostariciler igertsinde onlartn giriq va glxrg miiqavimetleri de vacibdir'
Qeyd edildiyi kimi, girig siqnal menbeyi giiclendiricinin girig ddvresine nisbeten gerginlik (;ekil 3.2a) vo corayan
(gekil 3.20) monbeyi kimi tesvir edile biler.
Ea u*
$okil 3.2 Siqnal manbeyinin giiclendiricinin girigine gerginlik
(a) ve careyan (b) manbeyi kimi qogulmasl
E.h.q.-nin tesiredici qiymati Ey olan siqnal menbeyinden alrnan giic yalnrz giiclendiricinin girig mtiqavimetindo
ayrilrr:
Pri, = IJ ri,' J r,, =
Jrl va (Jri, -
J!,,'
Rr,, = IJ'r,,/Rr,,.
coroyanln ve gerginliyin tesiredici qiy-
metloridir.
Girig miiqavimeti deyigen siqnal iigiin giiclandiricinin
girig srxaclarrndakr miiqavimetdir: Rri, =Ur, /Jr,,
Siqnal menbeyi gerginlik menbeyi kimi (qekil 3.2c)
qogulanda
Us,=E' R*;r/(Rsn +R)'
Ogor R";.>>R, gdtiiriilerse, menbenin daxili miiqavimetindeki gerginlik diiggiisti gox kigik olur vo manbe gerginliyinin hamrsr giriga totbiq edilir.
Siqnal menbeyi cereyan menbeyi kimi qogulduqda
(gakil 3.26)
Jr,,=I, R,/(R* +Rrt)
R,>>&,, olarsa girig mi.iqavimetinden axan corayan
manbe careyanrna gox yaxtn olur.
Giiclendiricinin gtxtg miiqavimeti yiikiin aqtlmtg veziyyetinde ve siqnal menbeyinin e.h.q.-nin stfra beraber
qiymetinde gtxtg stxaclartnda tayin edilir.
Ciiclendirme emsaltntn modulunun giiclendirilen siq-
nahn tezliyinden astltltptna (9ekil 3.3a) giiclendiricinin
tezlik (amplitud-tczlik) xaraktcristikasr deyilir.
Qrafikden
ki, miixtelif tezliklerde r(
ayn-ayn qiymetler alrr. Demeli,
girig siqnaltrun ayn-ayn toplananlarl
berabar giiclendirilmir ve neticede grxrgda miirekkeb siqnahn formasr vo ya har-
gdriiniir
o
Fy
6")
c
gakil 3.3 Giiclendiricinin tezlik va
faza xarakte-
ristikalan (a,6) ve faza tahrifleri (c,q)
5l
monik siqnalln amplitudu dayigir. Daha do[rusu gticlendirici
siqnala tehrifler verir. Tohriflorin yaranmasrmn sebebi sxemda
miiqavimetlori tezlikden asrh olan reaktiv elementlarin - kondensatorlann va induktivliklerin olmasrdrr.
Bele tohrifler tezlik tohriflori adlanrr ve onlar tezlik
tehrif emsah ilo xarakterize olunur. Bu omsal orta tezliklerdeki giiclendirme omsahnrn modulunun (l(.) tehriflerin
teyin oldufu tezlikdeki moduluna (r(r) nisbetine boraberdir: M: K,,/Kr.
Qoxkaskadh gilclendiricido M = Mt.Mr. M,... M,
ve ya desibellerle M(dB)=201e K/ K720lg M.
Agalr (f) vo yuxan $) tezliklerde tehrifler her hansr
gilclandirici iigiin hiidud qiymetlorini aldrgrndan onlara
sarhod tezliklori, Af-fr-f, tezlik diapazonuna ise giiclondiricinin gorti buraxma zolafir deyilir. Bu zolaq haddinde
giiclendirme emsahnrn sabit olmasrna ne qeder sert talab
qoyularsa zolalrn eni bir o qeder kigik (diger parametrler
ve xarakteristikalarrn doyigmamosi gortile; olar. ideal tezlik xarakteristikasl qrnq xetle gosterilmi$dir. Adoton tezlik
tehriflerini diapazonun serhed tezliklorinde teyin edirler:
M,=K,/K,; M,=K,/K..
Girig ve grxrg siqnallan arasrndakr faza ferqinin siqnalrn tezliyinden asrhhlrna giiclendiricinin faza (faza-tezlik)
xaraktcristikasr deyilir (gekil 3.30). Bu xarakteristikanr n
tezlik xarakteristikasr ile miiqayisesi gdstorir ki, tezlik tohriflerinin yaranmasr faza tohriflorinin yaranmasr ilo (giri9
vo glxlt siqnallarr arasrnda faza ferqinin yaranmasr ilo)
mii$ayiot edilir. Faza tehriflorinin de sebeblori sxemde reaktiv elementlerinin olmastdtr.
idcal faza xaraktcristikat (q-ar-2xfr) qrnq xetle
g6storilmiqdir. (r- grxrgdakr siqnahn girigdeki siqnala nisbeten gecikmesini gtistoran va tezlikden asrh olmayan sabit kemiyyetdir). Bu diiz xett istenilen mailliyi ala biler.
Demeli, faza bucafr tezlikdan miitonasib asrh olanda faza
tehrifleri olmur.
52
Real xarakteristikanrn qeyri-xatti olmasr miirekkab
siqnahn ayrr-ayn harmonik toplananlan arasrndakr faza
nisbetlerinin pozuldufunu gostarir. Bu ise grxrgda siqnahn
formasrnrn deyigmesine getirib grxarrr. Faza iehriflerinin
adoten alqaq (gekil 3.3c) va yiiksek (gokil 3.3q) tezlik oblastlan iigi.in aynca gokilmig faza xarakteristikalarr ndan tayin
edirler. Her hansr tezlikde A,: a/2n) faza tahrifleri faza xarakteristikasr ile ona koordinat baglanlrcrndan gakilan toxunan arasrndakr bucaqla dlgiiliir. Faza tehriflori do sarhad
tezliklerinde toyin edilirler: gciriindiiyii k mi F4=p, vo
Fr>gr. Faza siirtigmesi dedikdo adeten reaktiv elementlerin
yaratdrlr siiriigme nezerde tutulur, tranzistorun fazanr 1g00
siirii$diirmosi (mesalen, iimumi emitterli sxem) nozaro
ahnmrr.
Tezlik ve faza tehrifleri xetti xarakteristikal r reaktiv
elementlerin tesirinden yarandrlrndan onlara xotti tahriflor deyilir.
Tezliyin
sabit
qiymotlerinde glxr$
gerginliyinin amplitudunun ve ya tesi-
uf,,",",
redici qiymetinin g'
rig gerginliyinin amplitudundan ve ya
tesiredici qiymetindon asrhhlrna giiclendiricinin amptitud xaraktcristikasr
U,,.,n
U*o,,,
Urn.*
gekil 3.4. ciiclendiricinin
amplitud deyilir (gekil
3.4).
drtindriyii kimi, girig siqnahnrn kigik
qiymetlarindo xarakteristika koordinat baglanlrcrndan kegmir,
giinki real sxemin giriginde siqnal olmayanda grxrgdakr siqnal
giiclendiricinin mexsusi kiiylari vo engellerle miieyyen edilir.
Kiiylerin sebabi qida menbeyinin gerginliyinin ddyilnmeleri,
elementlerin materiallanmn strukturunun qeyri-hamcins olmasr ve elektrik proseslorinin zamana gcire sabit olmamasrdrr.
xarakteristikasl
G
53
Girig siqnalrnrn bciyiik qiymotlerinda (Ur,,>Urm.) 9rxrg ve girig gorginlikleri arasrndakt miitenasiblik pozulur.
Bunun sebebi tranzistorun girig ve grxrg cereyanlannrn asthhIrnda miitenasibliyin pozulmastdtr (9ekil 3.56).
a)
$ekil 3.5 Qeyrixotti tahiflerin tranzistorun girip (a)
ve grxrg (b) xarakteristikalanrun qeyri-xattiliyinden yaranmasr
Gririindiiyti kimi, sinusoidal girig cereyanrnda statik grxrs
xarakteristikalannln btjytik coroyanlar hahnda stxlagmasr
iizi.inden glxrg coreyanlnln )T rxarl yartmdalfastrun taposi yastrlagmrg olur. Giiclendirilan siqnahn bele tehrif olunmasr onun
formasrrun dayigmesi ila elaqedardrr, bt traruistorun lro/Jri,
nisbetinin qeyri-xotti aslhllEa tabe olmasmdan irali gelir ve bele tehriflere qeyri-xetti tehrifler deyilir.
Girig siqnahmn her ani qiymetine glxr$ siqnahnln miitanasib ani qiymetinin uyfun gelmesi gertile gilclendiricinin en
minimal vo an maksimal siqnallan gticlendirme qabiliyyetine
dinamik amplitud diapazonu (qekil 3.4 a-b hissesi) deyilir:
D:Ur;,^,1Urr.r.
IJsi,^.*va llgi,^in ela girig gerginliklaridirler ki,_ bu_qiymetloide giiclendirilen siqnalrn tehrifleri vo onun kiiylerin
arasrnda segilmesi icaze verilen hedlerda olur. Desibellerle
D(dB1-261rP urrnur.
. Qeyri-xetti tehrifler hem da tranzistorun girig xarakteristi_
kalanntn qeyri-xeniliyinden yaranrrlar lgekii 3.5.r.1. Gririintir
Kl, glr.lg gorgtnltyr srnusoidal olduqda da girig cereyanr (demoli
hem de qrxrg cerayanr) qeyri-sinusoidal ola bller.
Bele tehrifler qcyri-xetti tahrifler omsah ila 6lciiliir. Bu
emsal tehriflari yaradan yiiksak harmonikalann yiikde varat
drlr giiciin _esas harmonikanrn yaratdrgl giica nisbetinin Lvadrat kdkiine beraberdir:
t-"
*" _ li,l;l;+
^l*E
'-\-RiJ2
., _
t^
* t,^
ui- + ul- +...
+u1,,
u,.
Giiclendiric_Tp grrr.lin" vahid srgraygh gerginlik tesir eder_
,kon gxr$.
gargmlrymur ani qiymetinin zamandan
asrhlrgna kegid
xaraktcristikasl deyilir. Bu xarakeristikarun krimeyila iiiclandiri_
cmrn_rmpuls siqnallanna verdiyi xetti tehrifler qiymetlenaif tir. Su
tohriflorE ham da ke4id tehrifleri, kegid xarakt#stikasrun analitik
yazrhgura is9 kegid funksiyasr dellir($akrl 3.6).
GdrtiLnd'.iyri-kimi, gngo vahid siqnal verilenda qurqdakr siqnal
^
lormaca
ondan forqlenir. Bumrn sebebi elektik va maqnit sah6lo_
rinde ore{isinin doyigmalan ani ba; vermayen reaktiv etelirenUeiai..
Kegid tohriflarinin esas parametrl-eri gecikme miiddeti t
,
artma miiddeti /.,,
azalma miiddeti r", ve
grxrg
garginliyinin
azalmasrdr (1U.,).
Kegid xarakieristikasr miixtelif dava-
miyyetli impuls siq-
9 cr-4tUu-o
o
$akil 3.6. Vahid funksiya (a) ve impuls giiclendiricisinin kegid xaraktcristikasr (b)
nallanmn giiLclendirilmesini qiyrnetlandirmeye imkan verir.
Impulsun tehrifleri o
vaxt icaza verilen
hedde olur ki, r,, impulsun davamiyyeti
ile a9a[rdakr asrhlrqda
olst:n: t,2(5-20) t"n
3.3. Giiclondiricilorin i9 rejimleri
Giictandiriciterin faydah iq emsah ve siqnala verilen qeyri-xetti tehrifler ig rejiminin (sinfinin) segilmesinden da astltdrr. iggi noqtanin dinamik kegid xarakteristikasr iizerindoki veziyyetinden astlt olaraq ig esas A,B,C ve araltq i9 rejimlari
m-Ovcuddur. (Dinamik kegid xarakteristikasr giiclendiricinin
grxr$
.
- ',4caroyanlnrn girig gorginliyinden asrhhgrm g6storir).
sinfi rejiminde i99i nciqte bu xarakteristikanrn xetti hissesinden kenara gtxmtr, durlunluq ndqtesi ise xotti hissanin
ortasrnda yerlaqir (gokit 3.7a). Bu rejimde qeyri-xatti tahriflar
minimal olurlar. iggi ndqtonin yerini segmek iigtin girig ddvresino verilen siiriigmo gerginliyi miitloq qiymetino gdre girig
siqnalrrun amplitudundan, grxrgdakr durlunluq coreyant ise 9t*,g .".eyun,n, deyigen toplanantnrn amplitudundan gox olur
ti,*>t1,,* J*0>Jr*^). Goriindiiyii kimi' bu rejimde girig siqnuiin,n'biirun periodu erzinde grxrg ddwesinden aramsz ceroyan axlr, yani monbeden serf edilan enerj i gox olur- Rejimin
faydah 19 emsah 20-307o heddinde olur. Bu rejimdo ilkin giiclendirici ve kigik gticlii grxrg kaskadlarr igleyir.
r rcjimindo ele siiriigma gerginliyi verilir ki, durfunluq
ndqtosi P kegid dinamik xarakteristikasrmn lap baglanfrcrnda
olsun (gekil 3.7b). Bu rejimde girigo siqnal verilonde grxtq
$okil 3.7 Giiclondirmo rejimlerinde i99i niiqtonin
voziyyotinin segilmasi
56
dcivresinde coroyan siqnal gerginliyinin deyiqma periodunun
yansr erzinde axrr, glxlg coroyanr kesme bucalr Fd2 olan
d<iyiinan caroyan geklinde olur. Siqnal olmayanda grxrgdakr
coreyanrn (sabit toplanan) qiymeti srfra yaxrn oldulundan,
enerji itkisi az olur ve f.i.e.60-70oh tagkiI edir. Qrxrg cereyanr
impuls xarakterli oldugundan A rejimine nisbeton bu rejimdo
qeyri-xetti tahrifl er biiyiik olur.
Bazi hallarda arahq AB rejiminden de istifada edilir.
C rejimindo siirii$mo gerginliyinin qiymoti ele segilir ki.
durlunluq ndqtasi (P) kegid dinamik xarakteristikasrmn baglanlrcrndan solda yerlegsin. Bu rejimde siqnal olmayanda grxrq
corayanl srfra berabar olur, itkiler B rejimine nisbotan azalr va
f.i.a. 857o-e qeder arta biler. Bu halda kesmo bucapr 0<d2 olur
(gakil 3.7c). C rejimi segici yLik miiqavimatine (LC rczonans
konturuna) malik olan giiclii son kaskadlarda istifade olunur.
Bele ynk grxrg siqnahmn qeyri-xotti tohriflerini (burada B rejimine nisbeten tehriflar daha bciyiikdiir) azaltmaga imkan verir.
3.4. Giiclendirici
sxemlordo aks-elaqe va onun
keyfiyyot giistaricilerine tasiri
Her hansr bir qur[u layihe edilorken hemige bir sahodo yaxgr gostoricilor olde etmek iigiin digor sahedoki gcistoricilor qurban verilir. Meselen, giiclendirici sxemlorinda
siini surotdo griclendirma emsahnr azaltmaqla stabil giiclenme elda edilir, buraxma zolagr geniglendiril ir, tehrifler
azaldlhr, girig miiqavimeti goxaldrlrr va grxrg mirqavimati
azaldrhr. Bunlarrn hamrst sxemde monfi eks-elaqo yaratmaqla hoyata kegirilir.
Qrxrg siqnahnrn enerjisinin bir hissesinin giiclondiricinin giriqine verilmosine eks-elaqe, bu elaqoni yaradan dovreye ise eks-elaqe diivrosi deyilir. Oks-elaqo d6vrosinin osas (giiclondirici) drivre ile birlikde yaratdr[r qapah kontura oks-alaqa ilgoyi deyilir (gakil 3.8o). Oksetaqe birilgekli (gekil 3.8a) va goxilgekli (sakil 3.8b) ola
biler.
5',7
--r-814
L-),
. d----.----1uw)-Q
x
'
ll/t.,
S1
r*Ttryt
I
d)
$ekil 3.8 Oks-etaqe ilgayi (a), goxilgekli (6), (c), careyana (9), paralel (d),
(e)sxemlari
Giiclendiricinin girigine verilen eks-elaqe gerginliyi (U,,)
grxrg ytikiindeki gerginliye miitenasib olarsa eks-elaqe gerginliye (gekil 3.8 c), yiik coroyanrna miitenasib olarsa cereyana
giire (9ekil 3.8 9) eks-elaqe adlantr.
Oger eks-elaqe gerginliyi siqnal menbeyinin gerginliyi
ite ardrcrl qogularsa eks-elaqeye ardrcrl (9ekil 3.8d), paralel
qogularsa - paralel (gekil 3.8e) eks-elaqa deyilir.
On gox yayrlmrg eks-elaqe gerginliye gdre ardrcrl eks
olaqedir (gekil 3.9c). Bele eks-alaqe yiik miiqavimeti deyigdikde grxrg gerginliyili sabit saxlama[a imkan verir. Bu sxemin misahnda eks-elaqenin kemiyyet 96stericilarini araqdtraq.
Oks-elaqenin esas xarakteristikasr enerjinin hansr hissesinin gtclandiricinin grxrgrndan girigine verilmesinin giisteren titiirme emsahdrr:
i
=it,,tu,*.
Sxemden gdriintir ki, eks-elaqe gerginliyi gticlendiricinin girig siqnaltnt deyigdirir:
58
U
"=LI
rjU ,,=i r,,+i U ,,,
K =U ,.- /U. aks-elaqasiz, K ,,: Il .,,,/U,,. ise akselaqeli giiclendiricinin gticlendirmo emsah ildugundan
sxemin grxrgrndakr garginlik
U ,,,=
Ka
K (U st,+$ U r) olar.
Bu ifadanin her iki terafini Ur,,-e b<ilsek
.=
U ,,,/U r,,=K
(I+f
U ,n/U
r)
ve ya
x ,,= k tub x,J alarrq.
Buradan ;sa
/X
va
i(,
.K
(k
=K
k
,,= k
1t-it k1
r;,rn r.
eks-alaqo omsaltdlr, o, eks-elaqenin xarakterini
amsahnrn qiymetini miiayyon edir.
ve
/ kompleks kemiyyetler
eieo , p:peio,
),
K
larik.
Y"io*
*'*w
"=
oldulundan
Yaza bi-
-Y,
Burada pr vo p/ uygun olaraq gi.icl endiricinin va eks_
elaqe d<ivresinin siqnal gerginliyinde emele getirdiyi faza
stiriigmaleridir.
gk+gF$ 0 K:-PK olanda eks-alaqe emsalr haqiqi va
manfi kemiyyet olur vo ti,, b.l" toyin olunur:
K ,,=K/(I+BK)
Demeli, eks-elaqe gerginliyi giriga girig gerginliyine
nazoron eks fazada verilerse giiclendiricinin giicl,endirme
emsah (1+pI.1 defe azalrr. Bele eks-elaqeye monli oks_
elaqo deyilir.
59
Giiclendimonfi
oks-olaqa ile
ricinin
iglemesi
hem
glxl$ siqnallnln
formasrnrn girig
siqnahnrn fora)
masl ile miiqayisosine vo
gekit 3.9 Gerginliye giire ardtctl eks-elaqe (a)
hom de o gerto
vo tezlik xarakteristikasrnm deyi;mesi (6)
esaslanrr ki, girigdo bu siqnallarrn bir-birinden istenjlon dorecede forqlenmasindon
girigde siqnallartn forma ferqlorini azaldan xeta siqnah yaranrr. Daha dolrusu menfi oks-elaqonin kcimoyi ile gtxtg
siqnahntn formasr giriq siqnallntn formasrna yaxtnlagdtrtlrr.
Real giiclendirici sxemlerindo tranzistorlartn parametrleri istismar neticesinde deyigdiyindon, etraf miihitin temperaturunun va qida menbeyinin gerginliyinin doyigmelerinden sxemin bir gox parametrlori, o ciimloden giiclondirmo emsah da dayigir. Bir gox hallarda, mesolan, olgii
sxemlerindo, buna qeti yol vermak olmaz va buna gore de
giiclendirmo emsahnrn azalmastnrn qar$lslnl almaq iigiin
xiisusi tedbirler hoyata kegirilir.
Giiclondirme omsaltntn nisbi deyigmasi dMK, eks-elaqeli giiclendiricide isa dK",/K," kamiyyetleri ile teyin edilir. Oks-elaqe ddvresi elektrik parametrleri tranzistorlara
nisbeten daha sabit olan passiv elementlorden teqkil olundulundan pm sabit qobul edorok axtrrnct ifadeni K-ya gi5re differensiallayr.b tlK,, -ni tapa bilorik:
tlK,, _ tlv(l +llK)' dK I
=
K/(1 +PK) K I +PK
K
".
Buradan g,iiriiniir ki, menfi oks-elaqeli giiclendiricinin giiclendirmo omsahnln nisbi deyigmasi eks-elaqesiz
giiclendiriciye nisbeten (1+BIQ dele azdr.
Menfi eks-elaqenin derinliyi no qodor boyiik olarsa
giiclondirmo emsah bir o qeder az deyiqir. Dolrudan da
60
pK>>l
olarca K,,=
KKItU =p ve demeli'
I.N
bu halda
sxemin gtclendirme emsah gticlendiricinin moxsusi giiclandirmo emsahndan asrh olmur ve yalnrz eks-elaqe d6vresinin parametrleri ile teyin edilir. Bu, giiclendirmo emsaLnrn yiiksek stabilliyini temin etmeye imkan verir.
Giiclendiricilerin tezlik xarakteristikalarrndan gtiriiniir
ki, orta tezliklerde gticlendirme omsatr bciyiik, algaq ve
yiiksak tezliklorde ise kigik olur. Kaskadlarrn buraxma zolaqlannrn eni serhod tezlikleri ili mi.ieyyen edilir ve bu tezIikler kaskadrn parametrlori ile agalrdakr asrhhqlarda olurlar: at =1/c,; ot =1/ rn
t"=C,(Rr+R) - kaskadrn kegid diivresinin zaman sabiti
(C.-qrxrS drivresindeki ayrrrcr kondensatorun tutumudur).
R.R
t,=C
- kaskadrn yilk dcjvresinin zaman sabitidir
'
-'---!R*+R"
(C:(C,*+C) - R* miiqavimeti ile paralel qogulmug, grxrg
tutumu ilo montaj tutumunun cemine beraber olan tutumdur).
Menfi eks-elaqenin rezistiv ddvreden ibaret oldulunu
qabul edek. Bele dovrenin buraxma zola$r gticlendiricinin
buraxma zolagrndan daha enlidir vo bu zolaq heddinde faza
siiriigmesi sabitdir. Bu halda yiiksek tezliklerde giiclendirme emsal belo teyin ediler:
(K,,),=-! . = K.41+ jf/L)
1+p K I+Kfi/(l +ffi,)
Kl)
=1+K./(1+
K,0)
if/f
t(l+
K /( I +K
"p)=(
K,J,, oldufundan
6t
K
I+K,p + jf/f,
f
r-1"= r;lK*1";
+ jf/o\)",
ahnrr. Burada (t'),,-ftQ+K,,P)-
menfi oks- alaqcli giiclendiricinin yuxan serhed tezliyidir. Buna uyEun olaraq algaq tezlikler iigiin alarrq:
.
rk,,1.= 1+
Bur ada
(!:)'
,-
i(f"),,/f
(f),,=f"( I + K. p) -monfi eks-olaqeli giiclondi-
ricinin aga!r tezlik sorhedidir.
Gdriindiiyii kimi menfi eks-alaqe giiclendiricinin buraxma zolalrnr geniglendirir: yuxan serhed tezliyi (1+pK)
defe artrr, agalr serhed tezliyi ise bir o qeder azalrr. Qeyd
etmek lazrmdrr ki, orta tezliklerde de giiclendirme emsalr
(I+BK) dafe azalrr (gekil 3.9b).
Qeyd etdiyimiz kimi, bciyiik siqnallan giiclendirerken
i$gi ndqto tranzistorun volt-amper xarakteristikasrnrn qeyrixetti sahesine kegdiyinden qeyri-xotti tehrifler yaranlr.
Manfi eks-elaqe ise bu tehrifleri azaltmaq yolu ile grxrg
siqnallannr formaca girig siqnahna yaxtnlagdtrrr.
Giiclendiricinin gtxtgtnda qeyri-xatti tahriflerin yaranmasl engeller emala getiren alave generator (U") kimi
tesvir edila biler:
Ur,,=KUri,|U,
Oks-elaqe daxil edildikde ise U',,,=K,,U',,*U'n ahnar.
Burada U",=Urr-Uu; U', -ise eks-elaqe olan hal iigtin
engeller gorginliyidir.
U'," =:=
alrnrr. Demeli,
1+0K
menfi aks-elaqa qeyri-xetti tehrifleri (1+BK) d,afe azald::,.
Oks-alaqenin m<ivcud olmasr giiclandiricinin girig ve
grxrg dovrelerini deyigdirdiyinden onun girig ve grxrg
Qevrilmeler aparmaqla
miiqavimotleri de dey igirler.
Baxdr!rmrz sxemde girig siqnah gerginliyinin ifadasini
uyfun cereyan ve miiqavimetlarin hasilleri kimi yazsaq
62
I
si,
2 gi, = J ri,(Z r,, ),, + J r, Z r,,it
k
alatq.
Menfi eks-elaqaae p k=-pX oldufunu nazare alsaq
(Z r ),,=Z r,,( I + fK), girig mtiqavimetinin aktiv xarakter dagr-
drfrnr qebul etsok (Rr),,:RrbQ+pK) alarrq. Demeli, menfi
eks-elaqe gi.iclendiricinin girig miiqavime tini (l+pK) d,afa
artrrrr. Eyni qayda ile siibut etmok olar ki, bu halda giiclendiricinin grxrg miiqavimeti (1+flK) defe azalrr:
(R,.,),,=Rf,1(r+pK).
-Qeyd edek ki, coroyana
gcire paralel eks-elaqede, eksine, girig miiqavimeti azahr, grxrq miiqavimeti ise-goxalrr:
(R
o,),,:R r,,/( I +K rp) ; (R r),,:R,,,( I + K rB),
Uln$ vo grxrg miiqavimetlerinin bu ctir deyigmesi her bir
konkret halda giiclendiriciye qoyulan talebleie uyfun olan
aks-olaqe sxemini segmeye imkan verir. Menfi eks-ilaqenin
tesirinden tezlk, faza tehrifleri, loiy vo engel gerginlikleii de
(l+pK) defa azal:r^lar. Ongeller yalmz oks - alaqe ile ehate
olunmug konturda yarananda azallr.lar. Menfi els-elaqenin
miisbet xi.isusiyyotleri xiisusen darin oks- elaqedo (pK>>I) istifade oluna bilir. Lakin real sxemlerdo bu emsaln bdytik qiymetlerinde gox vaxt buraxma zolafrndan konar tezlikierdo ya
griclendiricida, ya da eks-olaqe dtjvrasinde laza siiriigmasi
l80u-yo qador deyigir, bu zaman menfi eks-elaqe miisbei ekselaqeye gewilir ve giiclendirici oz-ozina tesirlenir.
gr+
eF|
olanda, yeni
ilr, va il--n;n
fazalarr i.ist-irste
X :prrO ve K",:M(L-|K) atnr.
Gciriindiiyti kimi, bele eks-elaqa giiclendiricinin giic_
_
lendirme emsahnt artlflr vo buna miisbet eks-elaqe diyi_
lir. Ogor 1>BK>0 olarsa onda K,,>K olar ve .K,, her hansr
bir.son qiymet. alar. BK-+I olduqda isa K,,-+o alnLr ve gi_
rigde faydalr siqnal olmadrqda da kigik knylerin tesirindon
giiclendiricinin grxrgrnda reqsler yaranrr. Giiclandirici <iz_
riztine tesirlenerek tezliyin geniq spektrinde elektrik reqs_
diisende
i
leri hasil eden generatora gevrilir. Giiclendiricinin bele iglemesine icaze verilmir.
Miirakkeb giiclendirici sxemlorinde eks-elaqenin
nriviinii agagrdakr qaydada teyin etmek olar.
Ovvelce xeyali olaraq yiik ddvresini qlrmaq vo sonra
onu qlsa qapamaq laztmdrr. Oger yiik qlsa qapanan zaman
aks-elaqe gorginliyi yox olursa, demeli, sxemde gerginliye
gdre eks-elaqe mtivcuddur. Oger eks-elaqe gerginliyi yiik
dtivresi qrrrlanda yoxa grxtrsa, demeli, sxemde ceroyana
grira eks-olaqe vardtr.
Homin qayda ile siqnal menbeyinin dtivresini xeyali
olaraq ovvel qtrtb sonra onu qlsa qapamaq laztmdtr. Oger
dcivre qrrtlan zaman eks-olaqe gerginliyi girige verilmirse,
demeli, sxemde ardrctl eks-olaqe movcuddur. Oger dovre
qlsa qapanan zaman eks-elaqe gerginliyi girige verilirse,
demeli, sxemda paralel oks-elaqe vardtr.
3.5,
itkin giiclondirmo kaskadlarrnrn
i9
rejimlerinin seqilmesi iisullarr
Sabit cereyana gdre giclendiricinin ig rejiminin diizgtin
segilmesi onun etibarh igini temin edir. Bunun iigiln girigo siqnal verilmezden qabaq durfunluq ndqtesinin veziyryetini
dtizgtin segmek laztmdrr. Dur[unluq rejimi kollektorun coroyanrnrn, gerginliyinin, girig elektrodunun (bazantn ve ya emitterin) siirilsme gerginliyinin vo ya coroyanlnrn sabit toplananlarrnrn qiymatleri ile xarakterize edilir.
Adeton ytik xettini gekib durpunluq ndqtesinin vaziyyetini teyin etmozdon evvel aktiv cahaztn statik. xarakteristikalannrn iggi sahesini miieyyen etmek laztmdtr. Iggi saheler
en yiiksek temperatura uyfun kollektor garginliyi, coroyant va
Pr^) mehdudlagrr.
giiciiniin hiidud qiymetlari lla (Uo.*
Vuxanda qeyd edildiyi kimi durgunluq ndqtesinin veziyyeti
idareedici elektrodun dtivresine verilen siirtigmo garginliyinin
qiymeti ile miieyyen edilir.
$akil 3.10-da durfunluq n<iqtesinin lazrmi vaziyyatinin baza
coroyamm sabitleqdirmak yolu ile temin edilmo sxemlari
lr.*
gcisterilmigdir (sxemler sabit coroyan rejimi iiqiin gekilmigdir:
siqnal menbeyi $arti olaraq qlsa qapanmrq hesab olunw).
$ekil 3.10a-da gdstorilon sxem iigiin durgunluq rejiminde
girig diiwesinin corayanr ve gerginliyinin asrhhlr bele ifade
olunur:
E b=a.b+l.,,Rh.
-Er
.
rL
b)
$ekil 3.10 Baza careyanrm stabillegdirmek iisulu ile dur[unluq
ndqtesinin veziyyetinin tamin edilmosi sxemleri
Buradan telob olunan siirii$mo caroyanl -I., ve siiriigma
gorginliyini (U.) tamin eden mtiqavimetin qiymetini tapmaq miimkiindiir:
R
o=(Er-U")/J*.
Ikinci sxemde (gekil 3.10b) tranzistorun bazasrna siirtigme gerginliyi kollektor manbayindon R, vasitesile verilir. Ro-nin qiymeti baza-emitter sahesinin miiqavimetindon
gox-9ox boyiik olur. Er>>Uno oldu[unu nezera alsaq
Rt:( o-U")/J* *E r/J*.
Ugiincii sxemin (gekil 3.10c) ikinciden farqi yalnrz ondadrr ki, burada siiriigme gorginliyi siqnal manbeyinin garginliyi ila paralel yox, ardrcrl verilir. Baza cereyanrnrn
qiymati tranzistorlarrn parametrlari deyigerken sabit qaldrgrndan sxeme sabit baza cereyanh sxem deyilir. Bele
sxemi etraf miihitin temperaturunun l0-200C-den artrq doy_E
65
igmolorinde ve seriyah istehsalda (iqlenilen tranzistorlartn
statik parametrlori gox ferqlenonde) istifade etmek olmaz.
Baza-emitter gorginliyi sabit olan sxemler daha semereli igleyirler. Birinci bele sxemde (gekil 3.11a) siiLriigme gerginliyi E, monboyindon .R, ve -R, bdliiciisi.i vasitesile verilir:
R,: (E sU.)/(J rr.+J.) ; R r= U.,,/I ou,
(2-5,),I.,, -b6liiciini.in coroyantdrr.
Btrada J
Bele
"u,,,=
20-300
rah[
sxem
tempediapazo-
C
nunda durfiunluq
nriqtesinin voziyyetinin sabit
liyini temin edir.
Sxema
a)
b)
gakil 3.1 1. Baza gerginliyinin stabiltogdirmak
[sulu ile durfunluq ndqtesini veziyyetinin
tranzistorlann doyigdirilmesi de gox
tesir gostermir
(xiisusen kigik
tamin eden sxemlar
miiqav imetli bciolanda),
gergindeyigmeleri
baza
boyiik
iinki baza cereyamrun nisbeten
riyinin gox kigik deyigmolerini yaradr. Lakin bele sxemda, xiisusen kigik miiqavimetli b6liiciide, elave enerji serf olunur.
liicii
Oger Rr-nin yerine miiqavimeti temperaturdan asrh olan
cihaz (termorezistor ve ya yanmkeqirici diod) qogularsa temperaturun artmasl ve azalmast uy[un olaraq cihazn miiqavimetinin azalmasma vo artmasma gotirib gtxarlr ve siiriigme gerginliyi avtomatik ol araqlaz;lmi istiqametde deyigdirilir'
Umumi bazah (hem de kollektorlu) sxemler iigiin de
dur[unluq n,iiqtesinin veziyyeti bu ciir temin edilir (gekil
3.11b). Bu halda R, ve R, -ni teyin ederken bu mtqavimetlorin giriq careyanr rolunu oynayan emitter dcivrosinin
durgunluq cereyantndan asthltltnt nozere almaq laztmdtr.
Emitter dovresinin durgunluq coreyanl baza d,iivresinin
dur[uniuq cereyantndan bele asrhdrr: J,,"=l.r/(1-a), aiimumi bazah sxemin cereyanl 6tiirme emsaltdtr.
3.6 ilkin giiclandirme
kaskadlannrn ig rcjiminin
tempGratura giire stabillogdirilmosi iisullarr
Tranzistorlarm (hem da diger aktiv cihazlann) xarakteristikalarr ve parametrleri temperaturdan gox asrh oldugundan iggi ndqtonin veziyyetinin temperatura g<ire stabil saxlanmasr da
miihiim ehemiyyet kasb edir.
Temperaturun (hem de tranzistorun) deyigmesinden
durlunluq nciqtesinin veziyyetinin dayigmosinin (9ekil
3. l2) esas sebabi a (iimumi bazah) ve p (iimumi emitterli sxem) amsallannrn va kollektorun ilkin cereyanrnrn ,Io,
(iimumi bazah) vo "r;., (iimumi emitterli sxem) temperaturun
artrb-azalmasrndan deyigmelaridir. Qrafikdan
gciriiniir ki, irkin
kollektor coroyanl-
nn J ,
-dan J'ri, -e
kimi artmasr biitiin
statik xarakteristikalan yuxan siiriigdiiriir ve P niiqtesi
yiik xetti boyunca
P' niiqtesine siirii-
ur
$ekil
t2 Temperaturun tasirindan duriunluq
niiqtasinin vaziyyatinin dayipmesi
3.
$iir.
Durlunluq n6qtosinin veziyyetini stabil saxlamaq iigiin
grxrg diivresinin dur[unluq caroyanrnt stabillogdiren sxemlerdan istifado olunur.
$ekil 3.13a-da iimumi emitterli qogulma iigiin temperatura g610 kollektor stabillegdirme sxemi gosterilmigdir. yiik
xettinin verilmig veziyyatinde durfunluq nriqtesinin yeri bazanrn sabit Rr-den axan coroyanl ile temin edili. II.n>>11",
nezere alaraq
R, =
En
- (J* + J*)R^ -U*
-U,, -U* oU*,
Jnt
J"h
67
J,,h
artanda kollektorun durgunluq coroyanl J.o va R, dakr gerginlik diigktisti artrr, kollektordakr gerginlik U,,o.ve Ro
sabit oldufundan axrrlncl ifadayo esasen J.u azaln. I"r-nin
artfia|a qoymur vo ona gcire i99i nciqtenin
azalmasr J,[
siiriigmasi (PP') qox btiytik olmur. ,/0,, -rn temperaturun azalmasrndan azalmasl zamant aks istiqametde tenzimlome prosesi
bag verir. Bu sxem yalnrz kollektor yiikiinde btiyiik gerginlik
diigkiisii olanda (R* b<iyiik olanda) semereli igleyir.
$ekil 3.136de iimumi bazah qoEulma iigiin
kollektor temperatur stabillegdirme sxemi griste-
Ji"
rilir. Bu
oilc)
$ekil 3.13 Durlunluq niiqtesinin voziyyotinin temperatura gdro stabillegdirma sxemlari
ciir
sxemler temperatur deyigmesi-
nin
20-300c-don
gox olmadr$ hal-
da
giiclendirici-
nin
qenaotbexg
igini temin edirler.
Temperatura goro emitt^er stabillegdirme sxemi (9ekil
3.13c) ternperaturun 70-1000C deyigmelerinde gilclendiricinin'igini iemin edir. Bu sxemda temperatur artanda Ji",
I", J,"=J"/a ceroyanlarl arttrlat ve R" miiqavimetinde polyirlrAr sekilda giisterilan gerginlik diiggiisii goxalrr. Bunun
noticisinde baia potensialr goxahr, baza cereyant .-I,, ve
neticede kollektor coroyanr J., azallr. Beleliklo, glxl$ coroyanr artanda giri$ ceroyanl azaltr. Bu ciir elaqanin doyigen
ioplanana gdro yaranmamasr iigiin.R. rezistorunu C. kondensatoru ile guntlayrrlar. C" deyigen coroyana kiqik miiqavimot gdstardiyinden deyigan coroyana gdro ardlcll akselaqe yaranmtr.
Temperaturun tesirinden kollektor careyantnrn qeyristabilliyi temperaturdan qeyri-stabillik emsah ile miiayyen
edllir: S=LI.*/A Jn..
Bu omsal iimumi bazah sxemde kollektor coroyanrnln
(.I,*) deyigmesinin kollektorun idareolunmayan ilkin cereyanrnrn (,/r") deyigmesindon nego defe gox oldulunu gdstorir.
Axrrrncr sxem iigiin S:
R
---4J
R" + M(I +F)
.
Gtjriiniir ki, R"-ni bdyiitmek ve R-i azaltmaq yolu ile
ytiksek stabitlik tomin etmek olar.
Stabillegdirilmeyon timumi emitterli sxem iigiin R"=0 yazaraq S-i tapmaq olar: S=B+1. Bu gox bdytik emsaldrr, ideal
halda S=1 olur. Praktiki olaraq S=2-7 kafi qebut edilir.
3.7. Umumi emitterli giiclendirici kaskad
Kaskad dedikde giiclendiricinin siqnah ardrcrl olaraq griclendiran pilleleri nezerde tutulur.
Umumi emitterli giiclendirici kaskadrn osas elementlari En
menbeyi, tranzistoru
ve Rn rezistorudur (gekil
I
3.14). Onlar kaskadrn
esas (grxrg) d<ivresini
tegkil edirler. Baza dijvrosinin idaresi naticesindo bu d6vrede axan
kollektor coroyarunln
hesabrna deyigen grxrg
gerginliyi yararur. SxeI
min qalan elementleri
kdmekgi rol oynayrlar.
tR, vo .R, ig rejimini seg$ekil 3.14. Umumi emitterli
mek, rR" iso temperatura
giiclandirici kaskadrn sxemi
gdro onu stabillogdirmok iigiindiir. Ayrncr kondensator C", kaskadrn girig ddvresinin
siqnal manbeyinin dowesile sabit ceroyana gdra $untlanrnaslntn
qar$lslm alrr. Bu bir tarefden girig siqnal menbeyinden
d-R,-R ,
dovresile sabit careyarun axrnaslmn qanrsrnl alrr, diger tJreiden
ise dwfunluq rejiminde lJ*baza garginliyinin iR, mriqavimetinden asrL olmamasmr temin edir. Ayrncr kondensator C,, sabit to69
planarun qar$rsrnl almaq $ortilo yiik dovresine gerginliyin yalmz
deyigon toplananmm buraxtlmasrnl tomin edir.
Sxemin dur[unluq rejimini temin eden elementleri sabit
coreyana gdro apanlan hesablama noticasindo miioyyen edilir.
Kaskadrn sabit cereyana g6re tohlili qrafo-analitik iisulla apan1rr. Qrafik iisul tranzistorun gtxl$ xarakteristikalarr esastnda
aparrlr (gakil 3.15a). Bu iisulla durlunluq rejiminin parametrlerinin (U,, vo ./,0) hesablama iigiin ilkin verilenler olan grxrg
gerginliyinin vo coroyanlmn deyigen toplananlartntn ([/,.*,, ve
asrhhlt asanhqla tapfu. A-B xetti kas"/o-) amplitudlarrndan
kadrn sabit corayana 96ro yiik xettidir. U,;-f Q) asrhh[r grxrg
dtjvrosinin gerginlik balansr tonliyinden taptlrr:
T
J,,,,Rr-f .3"=
Erl.kRr:4 R"' a vahide yaxrn
(U*:E,r
oldulundan
d
gox kigik xeta ile U,,o:Eo-I,,*(Ro+R ) yiik xettinin tenliyini ahnq.
Girig baza xarakteristikastndan baza dur[unluq coreyanrnrn qiymetini ,I,, segmekle lu=J.u halna uy[un statik grxrg
xarakteristikasrntn sabit cereyana goro yiik xetti ile kesigme
nciqtesinin (P) koordinatlarr tayin edilir (9ekil 3.15b).
$ekit
3.
t5. Umumi emitterli sxemin qrafo-analitik tehlili
'70
Bu zaman nazare almaq lazrmdrr ki, emitter drivrasinin
dayigen careyana miiqavimoti srfirdrr. (R" miiqavimati C- kon_
densatoru ile $untlanrb), kollektor dovrasi isa yiik" qoqul-uq_
dur (giinki .C"_, kondensatorunun da deyigon ceioyana mtqavimati gox kigikdir). .E_* manbeyinin da deyigon c.ioyanu miiqa_
vimetinin srfra beraber oldugu nezera ihnarsa aydrn olur ii,
I]lskadrn doyigen coreyana gore mtiqavimati paraiel qogulmug
Ro ve R, miiqavimetlerinden ibarotdii: R,_:RillR,. yiikiin sabit
-olur:
coroy_ana giire mliqavimeti ondan.briyiik
R,-:R^*R..
Cirig, siqnah olan halda tranzistorun careyahr vo geieinliyi
..
sabit va deyigen toplananlann cemine berabjr oldulindin deyi$on c€royana g9p yiik xotti (CC)-do durgunluq n-tiqte.inden
kegir.-Onun mailliyi sabit coroyana goro yfik iettinden gox
olur. Deyigen caroyana gijra yi.ik xettini gerginliyin artrmrnrn
caray-ana nisbatino gora qururlar: AIJ r,/Al n: RrllR,
Sxem agalrdakr qaydada i$layir. Giri$o i7,"'siqnah veril_
dikde tranzistorun baza dovresinde coreyanrn^ir- dayigan to_
plananr yaranrr. Bu coreyan {/*,, gerginliyi ile tranzistorun girig
xarakteristikasr vasitosilo elarledardrr (gekil 3.15b). Kolleitoi
coroyant emsah nezore ahnmaqla baza ceroyanina miitenasib deyigdiyinden kollektor dovreiinde careyunrn dayigan toplananr r*
deyigen ceroyana gore yiik xotti ile bu ceieyanla
_ve
elaqade olan deyipen 4_ garginliyi yaranrr (gekil 3.15a). Bu
hald-a deyigan coroyana gore yiik xatti ko[ektordakr gerginliyin Ur. u.e coroyanln ro ani qiymetterinin dayigmasini ie !a iggi
n6qtanin yerdeyigmesini xarakterize edir. Giriq gerginiiyinin
mtsbet yanmdallasrnda i99i n<iqte durgunluq noqtesinden
agagr, miisbet yanmdalgasrnda ise yrxarr stirtig r. Tebiidir ki,
grxrg siqnahnrn tohrif olunmasrna yol vermamak iigiin iggi nciq_
te yuxanda grxrg xarakteristikalannrn baglan$rc - qeyii_xatii
hissesina ve agagrda kollektorun ilkin carayan 1,Ir,,,,,i sahesine
kegmemalidir. Tehrifsiz giiclendirme girig- siqna iiniir miivafiq
qiymetinin temin edilmesi ve durlunluq iejiminin diizgiin se_
gilmesi hesabrna elda edilir.
n<iqtesini segmek ve kaskadr hesablamaq tigiin
.
^ lurgunluq
istifade
edilen ilkin parametrlar IJu.* J,* p, ve rR,-diir. Bun_
/
lan-n ikisini, mesalen, lJ,*^ va
uylun ifadelerdon tapmaq olar.
'7t
'n -u'bitrirekte 'digerlerini
Tohriflere yol vermemek iigiin dur[unluq rejiminin parametrlori agafrdakr $ortlori tidomelidirler (9ekil 3. I 5a):
U.k> U {-, + AU *"i I"r>J *^lJ 1,,4,y-,.
AIJr"-grxrS xarakteristikalanntn qeyri-xetti baglangtc
hissesinin uygun kollektor gerginliyi; Jr,,ro*",-maksimal
temperatura uygun itkin kollektor cereyantdtr.
Jo,, cereyam grxrs gerginliyi ile bela asrlrdtr:
u"
, =Rrll R,-u''
"'^
R,_
Giiclendirme emsaltnt artlrmaq iigiin Ro-nr ^R -den 3-5
defe biiyiik segirlar.
Segilmig ,I,* ceroyantna gcire dur[unluq baza ceray anr taprlrr:
J"u=r*
- I'at
p
Daha sonra girig xarakteristikalarrna g<ire (gakil 3.15b)
U,,. garginliyi taprltr.
Emitterin durlunluq cereyanr ./.0 ve "I,n ila bele asrhdtr:
J,," = ( r + g )J,,b
*, r,,", = Lj*
(1
+
f)
+ J r,,,,, x J,,r
onu Er=U.r'rJ,ln+U." gertinx J *R, . U,,-ni teyin
den tapmaq olar. Burada U." = J
""R"
edarken nazere almaq lazrmdtr ki, onun arttrtlmast durfunluq rejiminin temperatura g6re stabilliyini arttrtr, giinki rR,nin qiymeti biiyiik olur vo kaskadda sabit cereyana g<ire
menfi aks-elaqenin derinliyi goxalrr. Lakin bu halda E*
menboyinin garginliyinin arttrtlmast teleb olunur. Ona gore U,"=(0.1-0.3).E* heddinde segilir. Bunu nezere almaqla
Oger
E, verilmeyibsa,
Girig bdliiciisilnii hesablayarkon nozoro almaq laztmdrr ki, durgunluq rejiminin stabilliyi "/,r-nin dayigmasi
(U.r.-in temperatura 9610 qeyri-stabilliyinden) U,r-nin dey'72
igmesine az tosir etmalidir. Bunun iigiin R, ve Rr-den axan
Jou, carayam Rr-den axan ,/,, cereyanrndan gox olmahdrr.
Lakin louf>J", olanda X, ve rR, 9ox kiqik alnrr va giri$
dtjvresine guntlayrcr tasir gdstorirler. Ona gore
R r= R,llR r: (2- 5) r
ri,; J ta; (2 - 5) J ", kimi mehdudiyyotlar qobul edilir.
rri,=AUu/AIr, - tranzistorun baza-emitter d<jvresinin
doyigen coroyana miiqavimatinden ibarot olan girig miiqavimetidir. R, ve R, aqa[rdakr nisbetlorden taprlrr.
p,= Eo-U'n .
'
11.=U,n =U*+IJ,,h"
'
Ib,,t+J.b
Jn
Ju",
Sxem iigiin tranzistorlar tezlik diapazonuna (fd yo fp tezliklerine), coroyana, garginliyo ve giice gore segilir. Tranzistorun maksimal buraxrla bilen kollektor coroyanl kollektorun cerayanlnln en yiiksek ani qiymetindon qox olmahdrr:
JI^*=(J**Jo)4*r* Gorginliye gtire tranzistor adeten
U*^o?E, nisbetino g<ire segilir. Tranzistorun kollektorunda
sepelenme gltcn P r=@.*1.)<Por,,, olmahdrr. Hiidrid gticiini.in
eyrisi her niiqtesi iigi.in (JrJn=Pnu olan hiperboladrr (gekil
3.15a).
Belolikle, sabit careyana gdra aparrlan hesabatlar yiikde
grxrg siqnahnrn lazrmi parametrlerini almaq iigiin sxemin elementlerini segmayo imkan verir.
Sxemin griclendirme emsallan
(Kr, Kr, .Kr), girig
vo 9lx1g miiqavi-
matleri
kaskadrn
deyigen cereyana
grire
hesablanma-
smdan ahnr. Bu
hesablama tranzis-
ve biitim
kaskadrn deyigan
torun
gakil 3.16 Umumi emitterli kaskadrn
ekvivalent sxemi
coreyana
grire
ekvivalent sxem ilo avaz edilmasine osaslanrr (gakil 3. 16).
73
Hesablama orta tezlikler [giin apanlrr, parametrlerin tezlikden asrhhgr nezare altnmtr, kondensatorlartn miiqavimeti
srfra barabor hesab olunur (sxemde giistarilmeyib). Gerginlik
menbeyinin deyigen cereyana miiqavimeti srfir oldu[undan
.Rr-in iist naqili emitterle birlagdirilmigdir. Girig siqnah sinusoidal hesab olunur, coreyan ve gerginlikler onlann ampliod
qiymetleri ilel/J2 emsai ile elaqade olan tesiredici qiymotlerle xarakteriza olunur. Giri g miiqavimeti R*r=R.,| lR:l lru,, rou-i
tapmaq iigiin Ur"-i -I, vasitesi ile ifade edek. fI, menbeyinin
daxili mi.iqavimeti b6yiik, rrr,tlR*llRr>>r. oldulundan
vs ya U o"=J t[r o+(1+ p)r
fJb"=I orn'
"f.
"r"
Har iki teref "/r-ye biiliinersa: tsi,= rb+(I+P)r" altnar.
Buna grire de 16, p, r" va R,llR r2(2-5)rr,, oldulunu nezere
almaqla Rr1,-i tapsaq onun 1-3 kOm oldulu gtiriiniir.
Cereyana g6re giiclendirme amsahnt tapmaq iigiin "f)-ii
"/gi,
vasitesi ile, "/r-ni isa./or,-le ifade edek:
Jr=Jr,,y
"
f si,
-I,-i.i./n vasitesila teyin ederken grxrg dcivresinin elementl;rinin miiqavimetlerine g6ra gox kigik olan r. nazara
ahnmaya biler.
r,=ir,'-+:
voyaxud
,r=rr,,O*'dPL
Bunu nazere alsaq T{,
\ ll n'
= J!-' =,' !utn'"'ll Rr
oi,
'r,
.
miiLtenasibdir vo girig btiltictisiiniin guntlayrcr
tesirinden, R* ve R -den asrltdtr. Bu ifade bir daha
R,llR2>rrt olmastntn ve R*>R, $ortinin tidenm,esinin vacibtiyini g-<lsterir. (r-ni texminen qiymatlendirmek iigiin
Rgi,*si, ve rrp,>>RrllR, qebul etmek olar:
K, |-ya
x,-f,R,4L'
Gdrtiniir ki, kaskadrn coroyana gtire giiclendirmo omsalr bciyiikdi.ir va R*>>R, halrnda fya yaxrn olur.
U.=JF, qebul edib menbenin gerginliyini girig cerey-
anr
ile ifade etsak
- l:\: ^=r,;{-'R"+Rri,,"
' =Jr,,(R,+Rr,,)
i(,,
-
yu
n.lln
't'
K.,=B
" R* * Rri,
/ve grxrg d6vresinin miiqavimati girig dovresine nisbeten
na.qeder b6yiik olsa, ff, bir o qeder bdytik olar. Meselen, siqnal manbeyinin daxili miiqavimeti azaldrqca .K, artrr. Umumi
emitterli sxem iigiin r(r=20-100 heddinda olur.
Rr-=R1llra,y rr,,t)>Rr oldulundan kaskadrn grxrg
miiqavimati R, ile miieyyan edilir.
Yuxanda qeyd edildiyi kimi, kaskad grxrgda gerginliyin fazasrnr girige nisbeten I800 stirtigdiiriir
3.8,
Umumi kollektorlu giiclandirici kaskad
(emitter tekrarlaylcrsr)
Umumi kollektorlu sxemin (9ekil 3.17a) emitterden g6tiigerginliyi girig gerginliyine berabar (I],:UEi,+
_grxrg
+Uk4lE)
ve onunla eyni fazada oldulundan bele sxema eliitter takrarlaylcrsl deyil ir.
Umumi emitterli sxemdeki R, miiqavimatinin rolunu bu
sxemde rR. oynaylr: onun k<imeyile grxrg (emitter) drivresinden
axan ve baza drivresile idare olunan emitter cereyam hesabrna
grxrgda deyigen garginlik ahntr. Qalan elementlerin funksiyasr
iimumi emitterli sxeme uyfundur, girig miiqavimotini arttrmaq
i.igih ekser hallarda R, sxema qogulmur.
Kaskadln sabit careyana g6re hesablanmasr iimumi
emitterli sxemde oldulu kimidir. Kaskadr avez sxemi ile
tesvir edarek (gekil 3.176), deyigen coroyana grire parametrleri teyin edek.
r[i1en
75
Girig miiqavimoti X*i.= R )lR)lrsl
rsi.-i tapmaq iigiin U*,.-i .I, ilo ifade edek:
U r,,=J
,r,,
U.
=-Jh
o
[r'+ ( I + P) ( r "+ R "llR)
]
= th+(l +P)(r, + R.ll R,.)
Umumi emitterli sxemle miiqayisede burada girig
miiqavimetinin daha biiyiik oldugu gortiniiLr.
oldulundan :
r"<<R.I lR, va r o< [( I + p) (r.+R
"llR) J
+
(
R r,,* R,llR )l [( I P) R
"llR )
]
R.R, boliiciisii g,iitiinilorse girig miiqavimeti gox boyiik
alrnrr (moselen, F50, R,llRr:lkOm olanda Rrf 5lkOm
ahnrr). Lakin girig miiqavimetini artrrarken girig dtivresini
(gakil 3.17a) guntlayan r*,", miiqavimetini do nezerden qagrrmaq olmaz. Bu halda daha deqiq olaraq
allnr'
R rt,= R ilR zll[( I + p) (R
"llR) ]lr 0,",
$akil 3.17 Umumi emitterli giiclendirici kaskadrn prinsipial (a)
ve ekvivalent (6) sxemlari
Bdytik giriq miiqavimeti kaskadrn on iistiin cohetlerindendir. Boyiik daxili mtiqavimetli siqnal monboyi ilo i$leyen zaman uzlaqdtrtct kaskad kimi iimumi kollektorlu
i6
giiclendirici istifada olunur. Yiik cereyanr emitter coroyanrnrn
bir
hissesi oldu[undan I"=(1 +f)J ,
R.llx,
Ry
-vavaBu halda
tr-rr+ nazoro ataraq r,4r,,Q+f)!EL1F
coroyana gcire giiclandirme emsah
ve
ya
Rr;,trrsi, olarsa .K,
*
(1
+f)
KrT.fl+ry
q&
Gririiniir ki, kas-
kad cereyana giire giiclendirme verir. ft"=lto gorti ilo
&-iin
eyni qiymetlarinde iimumi emitterli vo iimumi kollektbrlu
sxemin careyana gora giiclendirme emsah eyni olur.
K,
J,R,
=
J s,,(R*
+
Rsi,
)
K."
Rr
-R IIRt
+B)
=(1 " n.,""
R, + Rsi,
* &,,
Rrr>>,rR, qebul ederek Rsi4l+P)(R,llR)-i teqriban
toyin etsok Krsl alarrq. Deqiq hesablamalar gristarir ki,
Kr<l ve son noticoda vahide yaxrnlagrr. Kaskadrn bu xiisusiyyatindan gorginliyi sabit saxlamaqla siqnahn giiciinti arttrmaq zaruri otduqda istifade edilir. r(rczl oldugundan r(,
r(r-ye yaxrn olur.
Qrxrg miiqavimeti kaskadrn emitter dirvresi iigiin teyin
edilir:
R,,.=
R
"tt(
r..
-*fl&
)
sR.llr
"
R,,.=10-50 Om heddinde olur. Kaskaddan kigik miiqavimetli yiikle giiclendiricinin grxrg miiqavimetini uzlagdrnlmasr teleb edildikda istifade olunur. Bu halda iimumi
kollektorlu kaskad grxrg kaskadt rolunu oynaylr.
3.9. Umumi bazah giiclondirici kaskad
$okil 3.18-de iimumi bazah giiclendirici kaskadrn prinsipial vo evez sxemleri gdsterilmigdir. Sxemde R" mtiqavimeti
ve E" menbeyi vasitesile dur[unluq rejiminde uy[un .I,. cereyanr temin edilir (prinsip etibarile sxem yalntz bir Eo menbeyi vasitesile de qidalana biler). Qalan elementlerin teyinah
iimumi emifterli sxemdo olduEu kimidir.
-(?)lJc
awe
Kn
u*
t
J?
le
t'lt
-e,G)-t
z6
6
ue.,
Pr
l-i
s)
$akil 3.18 Umumi bazal giiclondirici kaskadrn prinsipial (a)
ve ekvivalent (6) sxemlari
Sxemin i9 prinsipi tranzistorlara aid btilmelerde ( I -ci
hissede) tefsilatr ile izah edilmigdir.
Deyigen corayana g610 osas parametrlarden biri sxemin girig miiqavimetidir:
Rp,= R"ll [r,+(1+ d)rJ
re ile miieyyen edilir ve 10-50
osason
Bu miiqavimet
Om heddinde olur. Onun kigikliyi kaskadtn menfi xiisusiy78
yotlorindon biridir. Bele kaskad biiyiik miiqavimetli girig
siqnal menbeyinin qrsa qapaya biler.
Deyigen toplanana g<iro kollektor coroyanl emitter cereyanr ile bu ciir elaqededir: Jr:aI, Emitter dtivresi kaskadrn girig d<ivresine daxil oldugund an Kr<I olur ve bele
R. iln
tevin edilir r(,rla '" '.
Rr
Bu emsal iimumi emitterli ve kollektorlu
nisbotan l0-50 defe kigik olur.
X,oo
'
!l!R* *
sxemlere
Rsi,
Girig siqnal menbeyinin daxili miiqavimeti azaldrqca
K, artr. Rr, -) 0 halrnda K, timumi emitterli sxemin miivafiq emsahna yaxrn olur.
Sxemin grxrg mi.iqavimeti bele teyin olunur:
X
r,=R*llrab)
d,
Umumi bazalr sxemde gtxrg xarakteristikalan daha
xottidirlor ve timumi emitterli sxeme nisbeten bele kaskad daha bciyiik kollektor gerginliyinda istismar edile bilar. Ona gcire yiiksek grxrg gerginliyi almaq teleb olunanda (iimumi emitterli sxem gerginliyi ve xarakteristikantn qeyri-xettil iy ine grire yaramayanda) [imumi bazalr
sxem iglenilir. Bela kaskad grxrg kaskadr kimi, iimumi
kollektorlu kaskad ise grxrgdan evvelki kaskad rolunu
oynaylr. Umumi kollektorlu kaskad bu halda iimumi bazah kaskad iigiin kigik daxili (grxrq) miiqavimeti olan
siqnal menbeyi kimi grxrg edir.
3.10. Umumi monbeli giiclendirici kaskad
Mexsusi z tipli kanala malik MDY tranzistorlu kaskadrn (gekil 3.19a) esas elementleri +E_" menbeyi, tranzistor ve X-, rezistorudur. R, R, va R-, durlunluq rejimine uyfun U"^, gerginliyini tamin edirler. .R,,, tempera79
tur deyigdikde vo ya tranzistor evez edilende durlunluq
rejimini stabillegdirir.
Sxemin ig rej imi timumi emitterli kaskada uygun
qaydada segilir. Bu halda durlunluq rejiminin parametrleri aga!rdakr gertleri 6damelidirlar:
+AU
; l"^", J,,,
^.
"^">U,,,^
Sabit cerayana gdre yiik xotinin 4 ve 6 n6qtelerinin
koordinatlart J."= 0, U^^=+E., va U.-=0, J^"=E^,
R ) ifadelarinden taPtltr.
4R
^
^"+
coroyana gdre yiik xettinin veziyyeti (c-9)
Deyigen
n,-=R-.lln, miiqavimotile miiLoyyon edilir. Qoxkaskadlr
glic lendiri6 i lorde kaskadrn yiikii rolunu sonrakt kaskadrn
bdyiik girig miiqavimati oynayrr. Bu halda kaskadrn deyiqen ceieyana gtire yiikii flr,.-den l0 defeya qeder kigik
olan R-" miiqavimeti ile mtieyyen edilir' Bu sabebden
deyigen corayana gore yiik xettinin mailliyi sabit cerayani gdre yiik xottindan gox ferqlenir ve akser hallarda
onlarr bir (a-6) xetti kimi nezere alrrlar.
Kaskadrn durfunluq rejimi "/,., va U,,^, parametrlari
U
xarakterize olunur: U..,=E^"-J.-,(R-,+R.)' 4.'
durpunluq noqtesine uylun U.-" gerginliyi ile (Eakil
ile
3.
1
96) miieyyan edilir.
Tranzistor hem kasrblaqmrg, hem
da zenginlegmig
rejimde iqleye bildiyinden durlunluq rejiminde idareedici gerginlik menbeya nisboton miisbet, manfi ve hem
da srfra berabor ola biler.
U,,^,<0 qiymetine uylun durlunluq rejimi .R,,, ve R,
-nrn komeyi ile elde edilir (rR, lazrm olmur). R-,-dan
axtn J,,^,:J.^" coroyanlnln hesabtna bu rezistorda telab
olunan qiymete ve polyarhfa malik gerginlik elde edilir.
Bu ona gtire R^"=U.^fi,^, nisbetinden seqilir.
R, ft-, miiqavimetinin agalt ucunun potensiallna baraber idareedici potensiah yaratmaq iigiin, daha dolrusu
R-,-deki U,,., potensiahnr idareedici elektrodla menba
arasrna vermek iigiindiir.
Tranzistorlann ferqli girig miiqavimetlorinin vo
temperaturun kaskadrn giri$ miiqavimetine tesirinin qargrsrnr almaq iigiin Rr-ni tranzistorun girig miiqavimetindan gox kigik (1-2MOm) heddinde giitiiriirler.
R_,
u,,_"
arl
J.,l
,)
b)
gekil 3.19 Umumi menbeli giiclendirici kaskad (a) ve
onun durpunluq rejiminin toyini (b)
Qeyd edildiyi kimi, rR",, hem de durfunluq i9 rejimiartrrmaq iigiin gox vaxt R.,
heddinden gox bdyiik gotiiriiliir (tolob olunan U,,^, elde
etmek rigiin). Bu halda U,,,,, izafi, garginliyin kompensasiya edilmasi teleb olunur. Bu R, vasitosi ile idareedici
elektroda U,,,. garginliyi vermoklo elde edilir. Kompensasiya gertinden:
ni stabilleqdirir. Stabilliyi
IJ
ve buradan
^,:
lJ,,^-
I).,.:J,,^.R
^^-
E
12
-, =
K2 +
E-'& R, alr.o.
R,:
' u'^-IJ"" - -'2 -""1'
-
I(. t
U.- gorginliyi qida menbeyinin gorginliyini seqmo
qertinden (E -"= U
U..+ J..3
teyin olunur.
"^,+
^,)
8l
R-. kaskadrn tezlik xiisusiyyetine tesir giisterdiyinden o
diapazonun yuxan tezliyino esasen teyin edilir. Diapazonu
geniglendirmek iigiin R-.-i azaltmaq laztmdtr. Tranzistorun
daxili miiqavimetinin melum oldulu nezere ahnmaqla R,-in
(0, 0 5 - 0, 1 5) r,.
miimkiin qiymetleri tap:l,t : R
^,=
(R.,-ni artrrmaqla)
artrrtlmasr
gerginliyinin
U"^
artrnr,
lakin E-. mendurlunluq n6qtasinin stabilliyini
boyinin gerginliyinin arttrtlmastnt teleb edir. Ona g<ire
U,^:(0,1-0,3)E-. ve iimumi emitterli sxeme uylun olaraq
E
J
-u,,^-+ "-^R^, edriiriiliir.
0,7 + 0,9
(1,,-,>0 halnda durfunluq niiqtosinin stabillegdirme telebi
R-,-nin sxeme qogulmastnt telab edir. Bu halda R,-in sxemde
olmasr vacibdir. U,,^* U"^ va E yuxandakr iig dtisturla
(U.-,:0 yazmaqla vo ya onun igarasini deyigmekle) taprlrr.
Umumi emitterli sxeme uypun olaraq tranzistorun n6v[i
U,,^.,va P-".* nezere almtr.
segilerken
Kaskad giirgda siqnahn fazastnr 1800 siirtigdiiriir. Mesegirige
miisbat yanmdalla tasir edende (gekil 3.19a) menlen,
sab cereyant ve rezistordakr gerginlik arfir ve mensebdeki gerginlik azalrr. Qrxrgda gerginliyin menfi yanmdalgasr ahnrr.
.
d..-
Gerginliye g610 giiclendirme
aaR
A =-=" Uri, r,+ RrBv
emsalt
ada p-tr anzistorun statik gi.iclendirme amsaltdtr
R,-=n-,llR,.
- Girig qrxrg miiqavimetleri
'ie
Rr,,=R rllR
r;
rR,.,,=R,,llr,
:
ox."'
Yiiksak tezliklerde kaskadrn girig ve glxl9 tutumlarl
( I + K )C h"+C't;
da nezere ahnn : C r,,=C
^.+
*-K' c,,,"*c^'
'
C'''.=C^'t:
n,
Burada C^,-montaj (detal ve mafti llarin menbenin
menfi qiitbiine gcire tutumu) tutumudur.
82
3.11. Umumi mensobli giiclendirici kaskad
(menbe tekrarlayrcrsr)
Bu sxemde (gekil 3.20 a) tranzistorun durgunluq regrxrg siqnahnrn amplitudunu
nozero almaqla ve timumi monboli sxeme uy[un olaraq
temin edil ir.
Kaskadrn sabit ve deyigen coroyana g<ire mriqavimotini miieyyen eden elementler menbe dcivresine qogulmuglar: sabit coreyana gore yiik rolunu R-,, dayigen cereyana grire ise R -=R-"llR, oynaylr.
Menba tekrarl ay rcr s rnda yiikdaki gerginliyin fazasr
girig gerginliyinin fazasr ile eyni olur ve onlar bele elaqededirlar:
Ur=Uri;U i^".
gerginliyi
U,
digar terefden girige tesir eden U,, gerginl iyinin funksiyasrdrr: U,=S U,^, ( r rllR r).
jimi X, R, ve R^, vasitesile
Buradan
U
U,^,:L
s(\llRr)
S:AI^" /AU, -menseb-idareed ic i xarakteristikas lnrn
dikliyidir. Gerginliye gdre giiclandirme omsah
u slt
K"= r = t'
U
,l + .sx/-
tranzistorun xarakteristikasrnrn dik-
r,
liyinden ve deyigen coroyana gdre ytikiin qiymetinden
asrhdrr. S va Xr- artdrqca.K, vahida yaxrnlagrr, ona gtire
bela kaskadlar ngiin dikliyi bdyiik olan tranzistorlann igledilmesi elverigl idir. Ovez sxeminin ekvivalent parametrlerini tapmaq iigiin
S=1y'r, va
r.R
,,llR,-=ifr
nazaro alaraq
FR'=
' rt + (I +1t)R
K,
83
! ^lrrro.
K, = U ,/U r,, -le evez edib sa! terefin surot vo moxrecini (I+p)-ye b<ilsek:
U,=fiUr,,
R
'
l+p
alanq.
+R
gekil 3.20 Umumi mansebli giiclandirici kaskadrn prinsipial
(rr)
ve ekvivalent (b) sxemleri
Ekvivalent sxemin (9ekil 3.200) 9txt9 dijvresina
It U. menbevi daxildir. Onun daxili
tltr
I +lt
miiqavimoti ise r,/(I+ p)-ye beraberdir.
R,,,:R.,llL*L'
R,,'=100-3000
om
ekvivalent
heddinde
olur. Sxem girig miiqavimatina gdre de ferqlenir. U,.,:Ur,,-U,*
oldufundan tranzistorun tiz corayant iirnumi manbeli sxemdon az
olur, idareedici elektrod-menbe sahesinin miiqavimotinrr temperaturdan qeyri-stabilliyi zoif biiruze verir. Bu ise daha boyiik
miiqavimetli .R, vo R, istifado etlrloyo imkan verir. Ona gore bu
kaskadrn girig miiqavimeti (Ro,. bir nego meqaom olur) ii.rnumi
menbali kaskaddan gox, giri$ tutumu ise azdr: Cr,7Cn^+C^^(I1(,,)+C,. Buradan goriiLniir ki, K,-->I olanda bdytik qiymotli C,-,,nin girig tutumuna tesiri aradan gotiiniliir.
84
3.1 2. Segici
giiclondiricilar
. _ Segici giiclendirici siqnallan gox ensiz tezlik zolagr hed_
dinda giiclandirir. Verilmig tezlik zolapr haddinde gtictendirici
teleb olunan giiclandirme temin etmeli, bu zola{hoddinden
kenarda ise griclendirme az olmahdrr. Bele giiclondiricinin
tezlik xarakteristikasr gokil 3.21a-da g<isterilmigdir. Buraxma
zolapt
K,,/J,
ftn=1,001-1,1.
emsahdrr.
K"",
heddindo mtieyyon edilir: 2/F-f,,f",
- rezonans tezliyinde giiclendirmo
Giiclondirmonin seqicitiyi (selektivliyi) keyfiyyotliklo
miieyyen edilir : frf,/(2 A/).
Bele gticlendiricilor engellorden yiiksek miihafize xiisu_
siyyatina malik oldugundan avtomatik nazaratya idaro sistem_
larinda genig istifade olunurlar. Senaye elektronikasrnrn olgii
qurgularrnda belo giiclendiricilerin genig tezlik spektrli giiiq
siqnallanndan miieyyen harmonik toplananlarrn seqib ayrrma o.l-
--l
l;\
---
:::i'[3.Tjjr{fr;'i:: -+viziya qurgula.nda,
goxkanallr
r ilutli,
sisslslulnduirur rabita
temlerinde bele
gtic-
I
oL----lttL
"---------6TT-
-++-
londiriciler qebuledici f-1-4r,
cihazlann yalnrz mti,lrf-},
eyyan tezlikli siqnalrn j.,! fJe
ffi31;p:::rm
Agagr tezlikli
,qmJ_
en-
siz zolaqh giiclendiricilerde tezlikden asrh
XC drivreleri vasitesila
eks-elaqa
I--f-I
A,J .+;il]
l1 lll
c)
r-----f-----l - I
" I
tY
I I
Y l'I l_l
c)
r---r--r--r---
)U
t,i
.l ,+i
q
d)
$ekil 3,21 Segici giiclendiricinin amplitud_tezlik
xarakteristikasr (a), prinsipiat sxemi (6), onun
rezonans tezliyinde (c,9) va rezonans tezliyine
yaxrn tezliklardo (.I) ekvivalent sxemleii
yaradrlrr.
kilohersden
yuxarr tezliklerde ise yiik dovresine paralel LC reqs
konturu
Onlarla
85
daxil edilir. Bunlara rezonans giiclondiricilori (;ekil 3 216)
deyilir.
Ciiclendirme omsaltntn tezlikden astlt olmast reqs konturu ve kollektor dijvresinin yaratdrlr miiqavimetin tezlikden
asrh olmasr ile olaqedardrr. Rezonans tezliyinde (f,,=1/2nJ LC )
konturun miiqavimeti bdyiik oldu[undan giiclendirme emsah
boyiik olur. Teztiyin bu ve ya diger terefe deyigmosi tutumun
ve ya induktivliyin guntlayrcr tesirinin artmast hesabtna miiqavimeti azaldrr ve giiclondirme emsaltntn azalmastna sobab
olur.
Rezonans tezliyinde reqs konturu aktiv miiqavimet kimi
nezere altna biler: R,,= Z'"/r.
Burada r-induktivlik ve tutumdakr cam itkilor miiqavimeL/C -konturun xarakteristik miiqavimotidir. Konturun
ti;
Z;J
keyfiyyetliyi
'
rrz
Q r=Z
""/rR uylun
n.roninJtertiyine
9rxr9 d6vresinin evez sxeminda
(sakil 3.21c) tranzistorun grxrg miiqavimeti r*,., vasitesile
nezero alrnir. R"*,,=R.llr n")lR, 19ekil 3.219) miiqavimeti
rezonans tezliyinde kaskadrn- grxrq ddvrasinin ekvivalent
miiqavimatini ve ekvivalent keyfiyyetliyini miieyyen edir: Qo
,r"=R,n/2,'
Rezonans tezliyina yaxtn bir tezlikde Fa/(2 td Gekll
3.21) L ve S nezere ahndrlrndan yiik miiqavimeti bele teyin
olunur:
lzl=
, *(n,.,,.
2
^t\'
f")
Gtiriiniir ki, rezonans tezliyinde (AfO) Vuk ddvresinin
miiqavimeti maksimal olur ve {fnin artmasl ilo azalr'.Kaskadrn giiclendirme emsalt kollektor d6vrasinin miiqavimetina
mritJnasib oldufundan lZl-in tezlikden asrh miltenasib deyigmesile giiclendirme emsah da deyigecekdir' Xiisusi halda
giiclendirme omsaltrun J z A.f" azalmast lzl-in de o qeder
azalmaslna uygun gelocokdir. Axrrrncr ifadenin moxrecini
J7-ye beraber etsek Qr,n,=f/(2 Afl alarq.
Keyfityetliyin evvalki ifadesini nezore alsaq kaskadtn
keyfiyyetliyinin konturun ekvivalent keyfiyyetliyi ile mriayyen
edildiyini gorerk: fQn,n. Daha dolrusu konturun tolob
olunan ekvivalent keyfiyyatliyi kaskadrn tezlik xarakteristikasrndan taprla biler. Keyfiyryetlik Z"-nin segilmesi ile
temin edilir.
Rezonans tezliyindon )'uxarl vo aqa$ tezliklerde kontur
kompleks yiik kimi ciziinii giisterdiyindan grxrg gerginliyindo
girige g6re faza siiriigmesi omola golir. Tranzistorda daxili
eks-elaqenin ve parazit eks-olaqalarin olmasr neticesinde
siiriiqme 0 ve
ola biler vo rezonans tezliyine yaxrn
tezliklerde oz-irziine tesirlanme yarana biler. Bunun qargrstnr
almaq iigiin girigle grxrg arasrnda RC dovrelori qogmaqla
neytrallagdrrma heyata kegirilir. Bu dcivrelar gcisterilen
tezliklerde yaranan miisbet eks-elaqenin tesirini neytrallagdrran monfi oks-alaqo yaradrrlar. Hal-hanrda segici giiclendiricilar inteqral mikosxem geklinde hazulanrrlar.
2t
3.
13.Giic giiclondiricileri
Qeyd editdiyi kimi, tezlik ve qeyri-xetti tohriflarin icazo
ve faydah i9 emsahnrn yriksek qiymotlerinde
igladiciye maksimal miimkiin ola bilen giic tittiren grxrg (son)
kaskadlara giic giiclandiricilori deyilir.
Bu giiclandiricilerde qeyri-xetti tahriflerin seviyyosi ve
f.i.e. dur[unluq nciqtasinin voziyyatinden asrhdrr, buna gcire
kaskadrn sabit cereyana g<ire i9 rejimine ciddi riayet etmek lazrmdrr. Qeyri-xetti tehriflarin minimal qiymatinin
rejimindo,
maksimal miimkiin olan f.i.o. ise B ve ya,4B rejimlerinde elde
etmek olar.
Gticlendiricinin yiika verdiyi grictin maksimal seviyyesi
giiclendiricinin grxrg miiqavimetinin ve yiik miiqavimetinin
baraber oldulu halda ahnrr. Bu mi.iqavimetler ferqlendikde
uzlaqdmcr transformatorlardan istifade olunur.
verilen
I
Qrxrg kaskadlan birtakth ve ikitakth sxem i.izre qurulur.
Birtakth giic giiclendiricileri adeten I rejiminde 4-5Vrdan
artrq giic serf etmeyen yiiklerde igleyirlor.
Bela sxemde (gekil 3.22a) grxrg dcivresinin cereyanr ilkin
giiclendirici kaskada nisbatan daha boyiik oldufundan .R, rezistorundakr itkilerin azaldrlmasr iigiin onun qiymetini onlarla Om
haddinde gtitiirtirler. ,R, kigik oldufuna gcire guntlayrcr kondensatorun istifade olunmasr getinlegir, gi.inki onun tutumu boyi.ik
olmahdrr. Bu sebabden aksor hallarda sxeme Ru m[rqavimoti
ya heg qoqulmur ya da kondensatorsuz qogulur va yaranan
manfi eks-elaqe qeyri-xotti tehrifleri azaltmaq, tezlik
xarakteristikasrnr teshih etmek ve s. iigrin istifada edilir.
Kaskadrn deyigen ve sabit coroyana g<ite hesablanmast
ilkin verilenler: P, grxrg giicii ve R, yiik miiqavimoti osastnda
aparrlrr.
Qrxrg dcivresinin sabit cereyana miiqavimeti transformAtomn I tarafinin nisboton kigik aktiv miiqavimeti ile miiLeyyen
edildiyinden kaskadrn sabit cereyana 96ro yiik xotti E* ndqtosinden demok olar ki, gaquli istiqametde gekilir (9ekil 3.226).
Co
$akil 3.22 Birtakth giic gticlandirigisinin sxemi (a) ve
I reiimine uyEun qrafiki (6)
Deyigen coroyana giire yiik xettinin maillik bucalrnr teyin
etmok tiqtin transformasiya omsalmt (n=w,/wr-sarplar
saylannrn nisbotleri) tapmaq toleb olunur.
88
Dolaqlann r, ve r, miiqavimetlori kigik oldu[undan kaskadtn deyiqen coroyana mriqavimoti yiik mi.iqavimetinin I
dolaga ketirilmig qiymoti ile miioyyon
olunacaqdrr:
v,x a12 11,
Dur[unluq noqtesinin vaziyyetini tapmaq iigiin (U,*">U F+AU) vo (J,,k>1k,,,+Jk"ra-^) $ertlorindert Jo* U6 (Ur*)
R,*=n2 (R r+r S+
+
taprimahdrr.
Kaskaddan I dolaga verilen giicle (kollektor d<jvresinin
gncii) yiike verilen giiciin asrhhfr beladir: P,*;P,/4,,; q,,=0,80,9- - transformatorun faydah ig amsahdrr.
Sinusoidal siqnal iigiin P...,:U
*'! n- =.y!. = %.
2 2Rr 2nR,
Bundan owolki ifadeni nezere alsaq
t---------
--lui-
-lui^n,,
"-\2P,..0R,-\zr,n,'
U,*-nin Eo-ya yaxrn oldulu nezere ahnaraq (qekll 3.22b)
durgunluq noqtosinin veziyyetinin yuxarrda gostorilmig qertlerinden Uo--in qiymoti segilir. Dn-mn qiymoti segilmig qida
monbeyine gore teyin edilir, ona gore de [/o- vo z-in melum
oldugu hesab oluna biler.
J,o-ru tapmaq iigiin sabit caroyana gcire yiik xettindan ve
yaxud durlunluq noqtesinin vozilyotinin ikinci gortindon
(Jk,,:U kJ@'?R,) oldulunu nozera almaqla) istifade olunur.
Durgunluq nciqtesi taprlandan sorua AU./N;R,,- nisbatinden taprlan bucaq altrnda bu nciqtedon doyigen cereyana
giire yiik xetti kegirilir.
Tranzistorun segilmesi Io* U*^ ve kollektor kegidindo
sapolenen g[ice gcisterilen mehdudiyyotloro esasen apanhr:
J khio>Jk,,:I
k-; U* oo7 U *^>U.0"+ U 0.4 E ri
"k+J
PorupPo:U"nI.o
Hesablama zamam hanzistorun teleb olunan ig geraitini ve
vereceyi gtcii tomrn etmek laam geldiyinden kaskadrn
hesablanmasr gcisterilen metodika ila bir nege defo apanlrr. Bu
zirman sahosi kaskadrn verdiyi grxrg g;tcnne (P,-;UrJo"/2) beraber olan giic iigbuca$r anlayrqrndan istifade etmak olveriglidir.
Bundan sonra "I,o-nrn qiymetine gcire
hesablamr va adi
iimumi emitterli sxemde oldulu"/,,kimi
bciliiciiniin
miiqavimetleri (-R, ve Rr) taprlrr.
Kaskadrn f.i.e. kollektor dcivresinin ve transformatorun
emsallarmrn hasiline beraberdir: rF 4*.4n
7o-kaskadrn grxrg giictiniin (Po,,J menbedon sorf olunan
gica (P,:E oI
nisbetidir:
"04J.*"/,0)
Uo.J*
^:Pr*,
'tk P- - 2fI.*,r.h
Gdriindiiyii kimi grxrg siqnah artdtqca 4o artt ve Jo^=J.r
va Ur^:U* qiymotlorinde 4o:0,5 qiymatine yaxnlagtr. 4,.:1
qobul etmekle kaskadrn faydah i9 omsahmn maksimal
qiymetinin 0,5 oldugunu g6re bilerik. Qtxtg gerginliyinin
amplitudunun mohdudlagdrnlmastna yol vermemek tigiiLn,Iove {/o- durlunluq rejiminin uygun paramehlerinden kigik qebul edilir. Buna gore, hem da q,,*1 oldugundan real qiymetler
q;0,3 5 4,4 5 heddinde olur.
Istilik rejimini hesablamaq iigiin kollektor kegidinde
sepelenen giicti - sorf olunan ve transformatorun dtivresine
verilen giiclerin ferqini taprnq:
P o:P P oa,= U.oJ,,r
Unt
-!
^-
^
Gririiniir ki, P* 9rxr9 siqnaltntn seviyyesinden asrhdr ve
onun maksimal qiymetinde (Uo^:U.o"va Jo--J") 0,5P^, siqnal
qeder olur. Kaskad igleyen zaman giiclendiolmayanda ise
rilen siqnahn verilmesinde fasileler ola bildiyinden tranzistorun istilik rejimini P- giiciine gcire hesablayrrlar.
Nezere almaq lazrmdr ki, sxemde kollektor coroyanmrn
sabit toplananr transformatorun birinci dolaltndan axaraq
niiveni maqnitlo gdirir.
rejimlerinde
ikitakth giiclendiriciler esasen B ve
{
lB
igleyirler.
$ekil 3.23a-da iki tranzistorda qurulmug transformator
elaqeli ikitakth giic giiclendiricisi giisterilmigdir. Transforma90
siya emsallan fi fwr;,h,! p=teri/w,-, va nr=wr-r/w,=ts2_/e, olan
iki transformatorun krimayile girig siqnatr ve- yiik
giicfendiricinin girigino va grxrgrna qogulur (wrp wt.z w2.p |e2_2
- transformatorlann dolaqlannrn sar[rlar sayrdrr).
Ir, transformatoru girig siqnahmn har iki tranzistorun bazasrna verilmesini temin edir. Qoxkaskadh giiclendirici sxemlorinde r*;, dolagr birtakth sxemlo ylEllan sonuncudan evvelki
kaskadrn kollektor ddvrosino qo$ulur.
Sxemde;lB rejimi R, va R, vasitesile temin editir. B rejiminda siiriigme verilmir, R, sxeme qo$ulmur, R, ise tranzistorun giriS dcivrelerinin igini cereyan menbeyi rejrmina yaxrnlagdrrmaq iigiin istifade olunur.
tit
ot
af-J
+
gakil 3.23 ikitakrh giiclondiricinin sxemi (a) ve
B rejimino uygun qrafiki (b)
baza
B rejiminde girigde siqnal olmayanda her iki tranzistorun
gerginliyi emittere nisbeten srfra beraber olur. Kollektor
kegidlerinin ./r., cereyanlan nazora ahnmasa giiclendiricideki
coroyarun vo yuxandakl gorginliyin srfra berabar oldufunu qo_
9l
bul etmak olar. Gciriindiiyii kimi kollektorlara emittere nisbeten Eu gorginliyi totbiq edilir.
Girig siqnahnrn miisbot yanmdalgasrnda u,-, dolagrnda
i.imumi noqteye nisbeton gerginliyin menfi, ru,-, dolagrnda ise
miisbet yanmdal[ast emola gelir. Ona gora T, tranzistoru ba!lamr, T, tranzistorundan io, coreyant axtr. 7, tranzistoru agtltr,
onun kollektor dcivrosinden io,:pio, careyanl axlr ve re2-l
dolalrnda [Jr, = i,R.: io,n)R,. gerginlyi yarantr. Bunun
noticosinde ytikdo gorginliyin U,=Uz-ln z miisbet yanmdalgast
emela gelir.
Girig siqnahmn monh yarrmdalgastnda Ir, transformatorun ll dola[rnrn bcilmolorindo gerginliyin polyarh!r aks istiqamotda doyigir. fr tranzistoru baglanrr, T, agtlaruq siqnah giiclendirir ve onun kollektor dirvrosinde axan ior=pio, coroyanlnln
rur-, dolagrnda yaratdr[r gerginlik neticesinde yiikde gorgintiyin manfi yarrmdallasr emole golir. Beleliklo, tranzistorlarrn
her biri novbe ile girig siqnahntn miisbet ve menfi yartmdallalanmn giiclendirilmosinde igtirak edirlar.
$okil 3.236-de sxemin birtaktr iigiin gekilmig qrafik gostorilmiqdir. Kollektor dcivresinin miiqavimati Ir, transformatorunun I dolafirnrn kigik miiqavimoti ila miieyyen edildiyindon
sabit cereyana g,bro ytik xetti koordinatlan(0,' l?o) olan
noqtoden corayan oxuna paralel gekilir. Durgunluq rejimindo
f/,,u"=0 vo kollektor coroyanr eks cereyana ("/n,,) berabar oldulundan dayigon corayana gcire yiik xetti sabit carayana giire
yiik xetti ilo koordinatlarr (J0,,;Un.4) olan ntiqteda kosigir.
Deyigen coroyana gora ytik xotti R;n'zrR, nezere altnmaqla
gekilmelidir.
Transformatorun I dolaqlanna verilen giic Atrixlenmig iigbucalrn sahesi ile mi.ioyyon olumr: Pr*r=Urtr/2
Transformatordakr itkilor nozora ahnrrsa, yiikdeki giic
Pr=t1rn, Pu.r olacaqdtr. Menbedon sorf olunan i. cereyant
amplitudu Io,, olan doyiinen coreyan oldu[undan onun orta
qiymeti
92
1,, =
.
I -fu
7.i o,rinoae =?!n
Kaskadrn menbedon serf etdiyi
o
giic:
2ErJ **
2(
Kaskadrn kollektor dtivrelerinin f.i.o.:
'
''
Biitiin kaskadrn t.r.a.:
n
'"r =?P^=Ly+
4 E,
q
tt Il '
=1r7ff
Burada da girig siqnahnrn amplirudu artdlqca ? artlr vo
Unr:Erve 4o=1 qiymetlorinda 170,875 olw.
Ua,gk-AUk" vo q;0,8-0,9 oldufunu nezare alsaq V0,6
0,7 oldulunu giirorik. Demeli, ikitakth kaskadrn f.i.o. bir takth
sxemdon 1,5-2 dafe b6yilkdiir. Tranzistorlann kollektor drivrelarinda sepalanen giic
Pt = P^
- P*r
=
'zE* -:u
r.J r. ve ya
u"'
n=28'u'' fr Rr--l2R"Pu grxrg siqnahnrn qiymotinden asrhdrr. Maksimal
sepalenmo giiciinii tapmaq iigiin psm Un.-e gdro
diferensiallayaraq tciremeni srfra berabar etsek:
dpo
_
2En _Un_
dUr^ lRr- &-
_0.
Buradan Po,,^-a uy[un Un_ taprlrr:
Ur^=
2Entt
0,64
. Bunu nozoro alsaq tranzistorlarda
maksimal qiymetini alarrq:
93
Er
itirilen cem giiciini.in
,o=2E'r
kilN
T, n: Ry
Sxem iigiin tranzistorlart segorken nezere almaq lazmdtr
ki, Ir, transformatorunun I dolalrnrn bir bdlmesindon gerginliyin yarrmdalfast yarananda onun diger b6lmesine ona
beraber gergintik transformasiya edilerek En gerginliyi ila
cemlenir ve balh transformatordakr gerginliyin qiymetini
miieyyen edir. Bu halda tranzistordakr gorginliyin qiymati 2En
ola biler. Tranzistor mohz bu gerginliye esasen segilmolidir.
Tranzistorlartn her birinden coroyanln yanmdal[asr axdr[rndan sxemda tranzistorlar coroyana gdre daha yaxgr istifade
olunur. Tranzistor corayana gdre "/*--in qiymetine esasen
segilir.
rejiminde siirii$ma gerginliyinin olmamast 9rx1$ srqnahnda qeyri-xetti tehriflor emele getirir. Bunun sebebi tranzistorun girig xarakteristikasrnrn baqlangrc hissesinin (kigk
baza coreyantna uygun hisse) qeyri-xetti olmastdtr.
Bunu gekil 3.24a-da gdsterilen diaqramdan gdrmek olar:
B
U,,r-in sinusoidal olmastna baxmayaraq io, ve i, cereyanlanntn
u6 bunun neticesinde i, va in, cerayanlanntn ve qrxrg gerginliyinin formasr tehrif olunur. zl rejiminde bazadan durgunluq
axdrlrndan xarakteristikantn baglan!rc qeyri-xettr
"ireyon,
hissesi aradan gtxanltr.
Tehrifleri azaltmaq iigiin har iki tranzistorun d6wesina
siqnal manbeyinin igini coroyan manbeyi rejimine yaxtnlagdrran alave rezistorlar (meselen, Rr) qogulur ve bu-xarak-
teiirtikulann qeyri-xettiliyinin tesirini azaldrr. Lakin i,
coroyanl hesabrna bu rezis-torlarda gerginlik diigkiisii
yarandr[rndan kaskadrn giiclendirme emsah bir qeder azalrr'
94
4
a)
gokil 3.24 Qeyri-xotti tohriflarin yaranmasr:
a) B rcjiminde; b) AB rgiminda
Siqnahn formasrm saxlamaqla gticlondirmo telob olunanda R, vo R2 rezistoru vasitesila AB rejimi elde edilir.
Onlann yaratdrfr ilkin siirtgme gerginliyi (U,) (qekil 3.24b)
xarakteristikamn nisbeten xotti hissosina uyfun gelir. Bu halda
her iki tranzistor iigiin .I,od oldulundan girig siqnah bir
trauistorun baza careyarunt artlflr, digerinkini ise azaldrr.
Neticede kaskadrn imumi girig xarakteristikasr diiz xetto yaxln
almr va qeyri-xattiliyin giiclendirme rejimine tesiri aiadan
gcittiriiliir. Gciriindiiyii kimi, sinusoidal girig gerginliyinde baza
cereyanlan da sinusoidal olurlar. U"r-nin verilmesi ve kigik
"I.,
ve "I,, cereyanlannln axmast B rejimile miiqayisede sxemin
energetik giistericilerine gox tesir etmir, ona gdre g rejimi
iigiin apanlan biitiin hesablamalar AB rejimi tigiin de yararlrdrr.
$ekil 3.25a-da transformatorsuz ikitakth giic giic_
lendiricisi gristerilmigdir. Bu ciir sxemlerin yaranmair gi.iclen_
diricinin ktitlasine, olgiilerine ve qiymetine olan teleSlerdon
vo
mikrosxem gaklinde haarlanma imkanlanmn
yaranmasrndan ireli galir. Bele kaskada gerginlik iimumi
nciqteleri olan E, ve E*, monbeyinden verilir, yiik ise menbe-
nin iimumi ntiqtasi ilo
tranzistorlann birinin emitterinin
digerinin kollektoruna birlegdiyi ndqte arasrna qogulur. rR, l(.,
95
rezistorlar vasitosilo ,48 rejimi temin edilir. Tranzistorlar fazalarr oks olan
U-,-,
'lil) va U,
gilig siqnallarr
ile idara olunurlar. I, garginliyin monfi
yarrmdalgast-
nr (bu zaman
7, baflt olur),
7, isa miisbot
yarrmda[!a$okil 3.25 Transformatorsuz ikitakth giic
srnr (I, baflt
gticlendiricisinin sxemlari
olur) gticlondirir. ?, iimumi emitterli, I, ise iimumi kollektorlu sxem iizre
qogulur. Bu halda tranzistorlarrn gticlondirma emsallan miixtelif oldugundan siqnahn har iki yanmdalgasrmn giiclandirilme
emsallaimr beraberleqdirmak lazrm gelir. Bunun iigiin girigo
tl-,., va 1J.,., aks fazalt siqnallar veren fazoinvers kaskadrn
gii;ianOimio-emsallartntn talob olunan qiymetleri temin edilir.
Oger her iki tranzistor eyni bir sxem iizre qogularsa buna
ehtiyal qalmrr (gekil 3.25b). T, n-p-n tipli, I, ise p-n-P tipli
tranzistor oldu[undan iki eks fazah girig siqnah yaratmaq
siqnahn mrisbot yanmdalgasrnr, ?, iso menfi
lazrm gelmir.
giiclendirir.
yarrmdal!asrnr
Qeyd edildiyi kimi transformatorlu kaskadlarda yiike
t
-
4 2 n: R r D'o beraberdir. Orada transformasiya
omsahnr deyigmekle ft, vo Xr-iin verilmig qiymatlerinde tranzistorlan coroyana ve"gorginliye 8610 tam istifade etmakle
veri len
giic
(U'z*.
toleb olunan giiciin yiike verilmesi asanhqla heyata kegirilir.
Transformatorsuz sxemde bu getindir, giinki yiikdeki giic
(U|./Q\D-o baraberdir. Burada R -iin verilmig qiymotinda
yiikde toleb olunan giici yalnrz Uo.-i, baqqa s<izle, manbe
gorginliyini deyigmeklo temin etmok miimkiindiir. ,(r-Un kigik
qiymetlerinde tranzistor gerginliye gtiro, briyiik qiymotlerindo
ise cereyana gtjra tam yiiklenmig olur.
Qeyd etmok laamdrr ki, ikitakth sxemlarda parametrlori
va statik giiclendirme emsallarr (f) eynl olan tranzistorlann
istifade olunmasr teleb olunur.
3.14. Qoxkaskadh giiclondirici sxcm
Kigik siqnallar giiclondirilen zaman bir kaskad teleb
olunan giiclendirmo omsahnr tamin ede bilmediyinden bir
nege kaskadr ardrcrl qogmaqla goxkaskadh griclendirici sxemi
yaradrrlar. Bele sxemdo avvolki kaskadlann glxrg siqnallan
sonrakr kaskadlar iigiin girig siqnah olur, sxemin giri$ vo grxr$
miiqavimetlari isa birinci vo sonuncu kaskadlann miiqavimetleri ile miioyyan edilir. Kaskadlar arasrndakr elaqo
kondensator, transformator vasitasile ve bilavasito ola biler.
$ekil 3.26-da kondensator etaqeli iiLg kaskaddan ibarot
goxkaskadh
giiclondiricinin
sxemi
..gtisto-
rilmigdir. Umumi
emitterli
kaskad
tigiin aparrlan bi.itiin hesablama ve
tohliller
arahq
kaskadlarrn hamlsr iigiin yararLdrr. Kaskadlarrn
sayr giiclendirme
omsahnrn teleb
olunan qiymotino giire taprlrr. Dur[unluq rejiminin segilmesi
vo temin edilmesi, kaskadrn deyigan ceroyana gore hesablanmasr sonuncu kaskaddan baglayaraq birinci kaskada dolru
apanlrr. ilk ncivbede yiikde gerginliyin, cereyanrn ve ya giiciin
telob olunan qiymotini temin eden sonuncu kaskad hesablanrr.
Onun gticlendirma emSAhna g6ra bu kaskadrn girig siqnahnrn
parametrlori taprlrr. Bu parametrlor sonuncudan ewel gelen
kaskadrn hesablanmasr iignn ilkin verilen kimi istifado olunur
vo bu qayda ile birinci kaskada kimi hesabat apanhr.
$ekil 3.26. Tutum rabitali qoxlaskadh
griclendiricinin sxemi
(f)
apanfu. Bu, kondensaHesablama ewelca orta tezlikde
torlarrn tutumlarrm srfra beraber ve tranzistorlann parametrlerinin tezlikden asrlr olmadrlrnr qobul etmoya imkan verir.
Oger tranzistorlarrn xiisusiyyetlerinin ve kondensatorlann tasi
rinin nezere aLnmast teleb olunarsa, bu, siqnahn tezlik diapazonuna gtire hoyata kegirilir vo tolob olunan tezlik buraxma
zolagr tomin edilir. Bu iki amilin tesiri ondadtr ki, siqnahn tezliyi deyigende gtclendiricinin grxtsrnda gerginliyin hem amplitudu, hom de fazast deyigir, gticlendrme emsalt kompleks
kemiyyet olaraq ciziiniin modulu l(,1 ve gtxtg siqnaltnrn girigo
nisbaten faza siiriigmasi ile xarakterize olunur.
Agagr tezliklerdo aylrrcl kondensatorlann reaktiv mi.iqavimoti 9ox oldulundan (X.=I/aC), onlarda gerginlik diigkiisii
gox olur va neticedo menbeden birinci kaskada ve ewelki
kaskadlardan sonrakr kaskadlann girigine verilen siqnallarrn
gerginliyi azaltr. Bu, her kaskadrn gtxtgrnda garginliyin
azalmasrna vo iimumi giiclendirme emsalmtn kigilmesine
getirib grxarrr (gakil 3.27c). Ayrrcr (C,,,C,,,C,, ) kondensa-
torlann mtiqavimetlerinin algaq tezliklerda deyigmesine gcire
f)0 olanda ,Kr)0 olur. Kondensatorlann tutumlan gox
olduqca giiclendirmo omsaltrun azalmast daha kigik tezliklarde
bag verir (gekil 3.276). KiEik tezliklerde C. kondensatorlanmn
guntlayrcr tesiri az oldufuna gdre de giiclendirme emsah bir
qeder azalrr. Algaq tezliklerde giiclendirme
emsaltntn
modulunun azalmast tezlik tehrif emsah ile qiymetlandirilir:
M.= K,./K".
M,
her kondensatorun tesirinden yaranan tezlik tehriflerinin emsallannrn hasiline beraberdir:
M,=M,",'M.",...M..,.
Her kondensatorun tesirinden yaranan tezlik tahrifinin
emsalr
98
n.
r ,
,,
-J-l
\ +f\,r,")
= .,fi
Burada r,.,-kondensatorun zaman sabitidir.
Meselen
C., iigiin c.-C"IRriREi), C,t iigiin
(Rr,*"- Tt tranzistorunun emitter
c,",=C",(Rn//Rr,),
terafinden mtiqavimetidir), C,, iiqiin 4"r=C"r(R,,,rtR,*) ve s.
Gi.iclandiricinin algaq tezlik oblastrna gciib hedablanmasr
buraxma zolalrmn an kigik tezliyina (1,) giire apanlrr. Bu
tezlikda tezlik tehrif emsalnrn M. qiymeti giiclendiricinin
teyinatrndan asrhdtr. Kondensatorlann tutumu ele segilmel idir
ki, onlann tesirinden yaranan tehriflerin emsallanmn hasili
M,-ya beraber olsun. Kondensatorlar hem da faza-tezltk
tehrifleri emele gotirirler. Orta tezliklorde bu miigahido
olunmur va gtxt$ siqnahnrn giriga nisbeten faza siiriigmesi zz
olur (n-siqnahn fazasrm l800 siiriigdiiren kasskadlann sayrdrr).
Tebiidir ki, bu timumi emitterli vo iimumi menbeli sxemlere
aiddir, qalan sxemler fazanr siirtigdiirmiirler.
Tezliyin kigik qiymetlerinde fazanrn siiriigmasi kondensatorlu drivrelerde careyanrn gerginliyi fazaya gora qabaqlamasr ile elaqadardrr. Burada her kaskadrn girig gerginliyi C,
kondensatorundan axan tutum xarakterli girig cereyanr ile
yaradrlrr. Ona gdra kondensatordan sonra kaskadrn girigine
verilen gerginlik siqnal menbeyinin (l-ci kaskadda) ve ewelki
kaskadrn (arahq kaskadlarda) gerginliyina gcire qabaqlayrcr
faza siiriigmasine malik olur. Neticede algaq tezliklerde grxrq
gorginliyinin girig gerginliyine giire faza siiriismasi
qabaqlaytcr xarakter alrr ve onun faza bucalr biittin
kondensatorlann yaratdlgl faza siiriigme bucaqlannm cemina
beraber olur:
+'..
Her kondensatorun yaratdrlr faza buca[r tezlik tohdf
e, = 9",,
+ Q"", + 9",, + 9"a, + 9d.,
emsah ile faza siiriigmesinin asrhhlrndan taprlrr:
M
,----------_-;
., = .l I
+ (tgA,,
)'
=
i
"^p*
.
Burada
9,, = or"tg-L
o"T""
Tutaq ki, C,r-don bagqa sxemdeki btirt[in kondensatorlarrn
tutumu briyiikdiir. Onda algaq tezliklerde gticlendiricinin amplitud{ezlik va faza-tezhk xarakteristikalan mehz C,, kondensatoru ile miiayyen edilecokdir. C,, kondensatoru iigiin
yuxarrdakr diisturlarla teyin edilmig xarakteristikalar gekil
3.27c, q-de biitdv xetlorlo g<isterilmiqdir. Gijriiniir ki, C,r-nin
yaratdrlr faza siiriigmesi g"-+ 2-a yaxmdrr. Tezlik tehrif
emsah M,: Ji olan girig siqnah ilgiin g":tt4-dir. Bnttn
kondensatorlann birge tesiri isa (tezlik artdlqca) amplitudtezlik xarakteristikalanntn agalr diigmesine, faza siiriigmosinin
isa goxalmasrna gotirib grxanr (9okil 3.27 c, 9 qtrrq xetlor).
Yiiksek tezliklerde giiclendiricinin xarakteristikalanna
tesir eden esas amiller tranzistorun B amsaltntn tezlikden astl
olmasr ve kollektor kegidinin Cn1,7 tutumudur. Bu halda tranzistorlann p emsallanntn modullanntn azalmasr vo C&r4 tutumlannrn guntlayrcr tesiri noticesinde ayn-ayn kaskadlann ve
sxemin iimumi giiclondirme emsalt azalrr. p omsahnrn
azalmasrna fp hiidud tezliyine gciro qiymat verilir. Bu tezlikde
emsalrn qiymeti orta tezlikdekindon p nisbeten Ji anf"
azalrr. Yiiksok tezliklerde p kompleks kemiyyetdir:
o
==-!:I + i(fG)
Buna g6re vo hem de C*1".7 tutumu mrivcud olduguna i.izre
grxrq siqnahnrn fazasr girig siqnahna nisboten geri qalrr.
Yiiksek tezliklerde kaskadtn giiclendirme emsaltnrn azalmasr tezlik tohrif omsah ilo xarakterizo olunur:
Mrr= 1+(,or,.)'1
Yiksek tczliklordo kaskadrn ekvivalent
sabitidir.
'=qtt,
r00
Qeyd edildiyi kimi, rp taxminen qeyri-esas yiik dagryrcrlannrn Qt-n-p tranzistorda degiklerin) bazadakr omiir milddotino beraberdir va sorhed tezliyi ila elaqodardrr:
r*
t6t/(2tdB)
-kaskadrn kollektor dovresinin parametrlori ile
mrioyyon edilir:
rn: C o,
Bir giiclendirici
r n,
",(
",llR*llR)
kaskadrn yaratdr[r faza siiriigmesi g,.*:-
arctg @\..
Yuxarrdakr ifadelorden gcirtiniir ki, tezlik artdrqca tezlik tahrif emsalr (M rr) aflr,
bu isa giiclendirmo
emsalrrun
azalmasr
Bu halda
kaskadtn yaratdrgr faza siirligmo bucalr demakdir.
d2-ya yaxnlaSt.
$ekil
rhl-- --\/
3.27d,e-de
yiiksek tezliklero uyfun bir kaskadrn fazatezlik xarakterisrikala-
n gcisterilmigdir. Qoxgekil3.2T.Qoxkaskadhgriclendiricinin kaskadh giiclandiriciamplitud-tezlik xarakteristikasr (a), algaq de iimumi tezlik tehrif
tezliklordo kondensatorlann (b,c,q) ve
yiiksok tezliklorda tranzistorlarrn
xiisusiyyetlerinin (r/, e) amplitud-tezlik
ve faz-tczlik xarakteristikalanna tasiri
emsalr
M,:M,.i
Mr2,.M1^, faza siiriigme bucagr ise gr.:gr,+
cdilir. umumi giiclendirici .*..ir rurr"i?Jlii;.rJ?J,]IJrf
rakteristikalan qrnq xotlorlo g6storilmigdir.
Yiiksek tezliklero giire hesablama M, seviyyasinde teyin
..
edilan buraxma zolalrnm yuxan serhed tezliyinin f, temin
Il:
t0t
edilmesi ile elaqedardrr. $ekil 3.27a-da M"=Mrqebd edilmiqdir, lakin onlar ferqlone de bilerler.
Hesablama zam n fp:nn qiymetine gcire tranzistorun ntivii segilir vo q,-nln sxeme daxil olan kaskadlarrn teleb olunan
tezlik tohrif ari-rsallarrnt tamin eden qiymetleri taprlrr.
Son vaxtlar kondensator olaqali goxkaskadh giiclandiricilar
gox vaxt inteqral mikrosxemlarde (Kl23, K140, K115, K224,
K237, K2'72 va s.) yrlrlrr. Inteqral mikosxemlorde alaqo vo
ayrncr kondensatorlar olmadrlrndan (boyitk tuturnlu kondensatorun inteqral gekildo hazrrlanmasr Eetindir) sxemi giriq, grxrg,
manbo qogulan naqillerden bagqa kondensatorlan qogmaq iigiin
uygun meftillerla tochiz edirler. $ekit 3.28-da K224YIll
inteqral mikrosxemde
qurulmug rig tranzis-
tordan vo
9
rezistordan ibaret iigkaskadh giiclondirici
gdsterilmiqdir.
T2
iimumi kollektorlu, I,
ise iimumi emitterli
sxem iizro qogulmugdur. I, hem iimumi
kollektorlu, hem de
iimumi emitterli sxem
iizro qogula bilor.
gakil 3.28. K224Upl inteqral mikosxemdo
yrgrlmr5 garginlik giiclendiricisinin sxemi
Durfunluq ndqtesinin
vaziyyeti birinci iki
Rl,
vo R*Rn bdliiciileri, iigiinciida ise R, ve -R, rezistorlannrn nisbeti ile teyin edilir. Re Ro R? ve X, rezistorlan
kaskadlann igini temperatura gdre sabitlegdirir ve giiclendirme
emsahnr azaldan menfi eks-elaqe yaradtrlar. Giiriindiiyii kimi,
R, ve Xo rezistorlanna paralel eks olaqeni aradan gcittire bilen
Crve C, kondensatorlan qo$ula bilor. Birinci vo ikinci kaskadrn
kaskadda
elaqesini yaratrnaq iigtin 3 ve 5 grxrglan arasrna aylncl
kondensator qogulur. Laztm golorsa iig kaskaddan yalnrz ikisi
istifade olunui, bunun iigiin 7 gtxrgt nezerde tutulmugdur. Bele
giiclandirici 2-10 meqahers tezliklorde igleye biler.
102
3.15. Sabit caroyan giiclondiricilori
Zamana gdra yavaq deyigen siqnallarr gticlendiren qurlulara sabit coroyan giictondiricisi deyilir. Bele giiclendiricilar srfirdan baglayaraq her hansr bir yuxarr ,[ tezliyine
qeder siqnallarr giiclendira bilerlar. Bele giic Iendiric i[orin
amplitud-tezlik xarakteristikasr gekil 3.29b-do gtistorilmi$dir.
Bele giiclendiricilerde kaskadlararasr elaqe vo siqnal menboyinin giiclendiricinin girigi ile elaqesi reaktiv elementlerle
(kondensatorlarla, transforma-torlarla) heyata kegirila bilmoz,
giinki br: halda ftO olduqda K":0 oltr. Ona g<ira bu alaqeler
qalvanik (bilavasite) olur ve buna goro da durgunluq n<iqtesinin veziyyotinin toyin edilmasi dayigan coreyan -giiclbndiricisinden ferqlanir. Bele ki, kondensator elaqeti giiilendiricilerde sabit cereyana gcire rejim her bir kaskad tigiin ayrrca
hesablanrr ve kaskadrn ciz elementleri ilo mtieyyen edilir.
Kaskadlarr deyigan cereyana g6ra alaqelondiren kondensatorlar orlan SAbit cereyana g<ire bir-birindon ayrnrlar. Ona gcire
her hansr bir sobebden bir kaskadrn sabit cereyan rejimideyigarse, bu, o biri kaskadlann iqine va qrxrg garginliyinin qiymetine tesir gristermir.
Sabit cereyan giiclandiricisinda belo ayrncr elementler olmadrgrndan grxrg gerginliyi tekce giiclendirilmig faydah
siqnalla yox, hem da kaskadlann sabit cereyan rejiminin
zamana giire deyigmesinden yaranan sehv siqnalla da miieyyen edilir. Bu halda ilkin kasskadlann dayigan cereyan rejiminin deyigmasi daha arzuedilmezdir, giinki sohv siqnallar-sonrakr kaskadlarda giiclendirilorek grxrga verilir.
Girig siqnahnrn sabit hahnda sabit cereyan gticlendiricis_r-nin-gxrqrnda gerginliyin bele dz-dziina doyigmeiine giiclandiricinin dreyfi deyilir. Onun sabebleri qida monbeyinin
qeyri-stabilliyi, tranzistorlarrn ve rezistorlann parametrlorinin
temperatura vo zamar.a gtire qeyri-stabilliyidir. Qrxr;;
gerginliyinin dreyfi girig qrsa qapanrlan halda (E_=0) grxrg
gerginliyinin .artt_mlnl gora toyin edilir. Sabii coroyan
giiclondiricis.inin. keyfiyyeti onun giriqina gotirilmig dreyfe
g<ire qiymetlondl rlir. : E o,=AU,*d,d,. Girige getirilmig dreyf
g''rlendirme emsah r(, olan giiclendiricinin grirg gerginliyinin
<izbagrna doyigmesine uylun olan giriqdeki yantigiiqiatrn qiy_
103
motino deyilir. Giiclendiricinin giriq gerginliyinin
(-D,,,)
deyiqme diapazonunu getirilmig dreyfa goro miielryon edirler.
Bu diapazonda /U...r. grxrgdakr faydah siqnahn gox kigik bir
hissosini tegkil etmelidir. Ciiclendiriciya qoyulan tolsblordon
asrh olaraq E,,-in minimal qiymeti .8 ,-don 100 defelerla az
giitiiriiliir.
Sabit corayan giiclondiricisinin durgunluq rejiminin parametrlori har ovvolki kaskadrn gtxtg diivresine vo sonrakr
kaskadrn girig ddvresine aid olan elementlorlo toyin edilir.
Sxemi segorken dur[unluq rejiminin parametrlorinin qida
gerginliyinin va otraf miihitin temperaturunun doyigmesine
gore stabilliyinin taminatrna xiisusi fikir verilmalidir.
$ekil 3.29a-da i.igkaskadh bilavasite elaqeli sabit caroyan
giiclondiricisinin sxemi gdstarilmigdir. Qongu kaskadlartn tranzistorlalnrn kollektorlarr vo bazalart bilavasite birlegdiyinden
her sonrakr kaskadrn ft, rezistoru sabit corayana gore menfi
olaqe yaratmaq vezifesinden ba;qa, burada durfunluq rejimini
almaq iigiin lazrm olan U,,r. garginliyini yaratmaq iigiindtir. Bu,
.R" rezistorundan axan careyantn hesabtna her tranzistorun
emitterindo menfi potensialt onun baza potensialtntn (vo ya
owelki tranzistorun kollektor potensialrmn) miitloq
qiymetinden az olan qiymoto qedar artrnlmasr yolu ila heyata
kegirilir. Meselan, ikinci kaskadrn I, tranzistoru iigiin
U*",=U*, - U*r= U*, - J*rR,,
8,,=0 olanda U,,r, durlunluq rejimine uy[un ve manbeden
axan ceroyanln srfra baraber olmastnt temin etmak iigiin siqnal
monboyi ila ardrcrl kompensasiya edici gerginlik manboyi
Ur-,=U*, qogulmugdur. Belo kompensasiyaedici gerginliyin
ahnma imkanr qekil 3.29c-de 96sterilmigdir. Burada
ut,,,,=
R*,^,
*
Ro,^,
Giiclendiricinin yiikii (gekil 3.29a) R,, X, rezistorlart ve
sonuncu kaskadrn glxlS d6vrosinin elementlerinden yaranan
korpiiniin diaqonahna qogulmugdur. Bele qogulma f-=0 hahna
4,=0 temin etmek laztm gelende tetbiq editir. Yiikiin qogulma
siemi gekil j.29b-ya uygun tortib olunmugdur. R, ve tR,
kaskadrn qrxrg diivrosinda E.=0 hah iigiin U.,n,-o boraber
104
kompensasiyaed,"t
*.rt,rr* r*,-,:
rolunu oynayrr.
RoE
o
Yaradan b<iliicii
Rr+Ro
Giiclendiricinin deyigen cerayana grire (girig siqnal gerginliyinin artrmlanna gdre) esas gcistericilerini teyin ederken
R t: Rz bciliictisiiniin kifayet qeder yiiksek omlu oldulu
nezerde tutulur. Onda kaskadlarrn girig miiqavimetleri
aqalrdakr ifadeden taprla bilar:
rr+(l+P)( r"+R, ) = P R,
Kaskadlann giiclendirme emsallannr tapmaq iigiin RollR
nr.R* ve R ,r))lRr qebul edek. Onda
Rr,,=
;
*.,:p,fff"a,ff=1,
*.,=r,&#"r,k=*,
RB ll(x, + R, ll&/
-.t: P^ ==-=-----=-
^,
3
Rci,t
*Rtlll(R,+
Rtll&)
R"r
Kaskadlann giiclendirme emsallan emitter miiqavimetlarinin qiymoti ile ters miitenasibdir.
R", birinci kaskadrn rejiminin temperatura gore stabillegdirilmesina hesablamr ve bir nege yiiz Om-dan 3 KOm-a
qeder olur. Deyildiyi kimi, sonrakr kaskadlarda R" rezistorlarr
ham temperatura giire stabillik, hem do durgunluq rejimina
uylun U.o" gerginliyini temin etmek iigiin istifade edilir.
Owelki kaskadrn tranzistorunun kollektoru sonrakr kaskadrn
tranzistorunun bazasrna bilavasite qoguldu[undan her sonrakr
kaskadrn emitterindeki va kollektorundakr garginlik miitleq
qiymetine gorc Qt-n-p tranzistorda) artacaqdrr. Bu, U,"-nin
teleb olunan qiymetlerini temin etmek i.igtn her sonrakr
kaskadda R.-nin qiymetinin artrrrlmasrnr taleb edir. Bu ise her
sonrakr kaskadrn ve giiclendiricinin lmumi gtclendirme
emsahnrn azalmasrna getirib grxanr. Oger kaskadlar gekil 3.29
I05
b-deki sxem iizre qurularsa bu gatrgmazhq aradan grittirtiliir.
Burada elave R, miiqavimatinin qogulmasr ve R, rezistorundan
olave ,I" coroyanrmn buraxrlmasr ile R"-nin qiymeti azaldrlrr.
$ekil 3.29a va 3.29 6-deki sxemler iigiin uylun olaraq R"-lerin
qiymoti bele teyin edilir:
*.,=T,*",=ffi
gekit 3.29. Sabit cereyan giiclendiricilerinin sxemlati(a,b,c) va
amplitud-tezlik xarakteristikasr (9)
Sabit careyan gticlendiricilerinin bele sada kaskadlardan
tertib olunmasr nisbetan kigik (onlarla tilgtilen) giiclendirme
106
vo nisbaton bciyiik (0,05+0,.1 V) siqnallan
giiclendirmek iigiin istifada oluna biler.
Yiizlorla vo minlerle rilgiilen giiclendirme emsahnr bu
iisulla eldo ctmek olmaz. Qiinki qida gorginliyinin qeyristabilliyi, xiisusen tranzistorun parametrlerinin temperaturdan
deyigmesi (maselen, Jn.,",=(1+p)I*-rn deyiqmosi) hesabrna
gticlendiricide qiivvatli dreyf miiqahido olunur. Temperaturun
tesirindon Jr.;nin deyigmesi hesabrna birinci kaskadlarrn
kollektorlannda yaranan minimal gorginlik deyigmelori
sonrakr kaskadlar terefinden giiclendirilir
glxlg
gerginliyinin briyiik deyigmelerine getirib grxanr. Temperatura
g<ire kompensasiyam texnoloji sebablero gore heyata kegirmak gox gatindir. Temperatura gcire kompensasiya sxeme
temperatura hessas elementlerin, mesolen, termorezistorlann
qogulmasrnr teleb edir. Qeyd edildiyi kimi, temperatur deyigende bu elementlarin parametrlerinin deyigmesi sayesinde
sxemde cereyan ve gerginliklerin artrmlan tranzistorlann
parametrlerinin temperaturun tesirinden yaranan artlmlanntn
eksi istiqametde olur. Elementlerin parametrlori gox
ferqlendiklarindon temperaturun biitiin deyigme diapazonunda
bu elementlerin segilmosi gox gotindir. Bu ise seriyah
istehsalda ve qurlulann istismannda (tomirin gatinJiyi
iiztnden) realize edile bilmir.
Sabit cereyan giiclandiricilarinde dreyfin azaldrlmasrnrn en semereli iisullanndan biri paralel balans (diferensial)
kaskadlardan istifade olurunasrdrr. Aynca mikrosxem
(KIyT16l, KIyT221) geklinde hazrrlanan bele kaskadlar inteqral sabit coroyan giicJendiricilerinin girig kaskadtan kimi
istifade olunurlar.
Miivazinete getirilmig ktirpii sxemi ilo yrgrlmrg diferensial
gticlendiricinin sxemi $okil 3.30a-da gdsterilmigdir.
Gdriindiiy0 kimi grxrg gerginliyi tranzistorlann kollektorlarr
arasrndan - bir qolu X^, ve Ro, rezistorlanndan, digeri ise I, va
f2 tranzistorlanndan ibaret kdrpi.iniin diaqonahndan gtitiiriiliir.
tranzistorunda va R,, Rr, tR., rezistorlannda qurulmug
sxem stabil coroyan menbeyi (J"=I,,+{r) rolunu oynayrr. Diod
kimi qogulmug d tranzistoru temperaturun deyigmelerinin
"/,omsah almaq
vo
(
107
yo tasirini kompensasiya edir. "/.-ni teyin etmek iigiin I ve 2
noqteleri arasmdakr gerginliyi tapmaq laztmdr. Jor<4",
oldufundan ,I", ctl*rd" qobul etsek
U*:+ I3.= J,Rr* Uw alrtat '
Burada
t,=t
q-tt!-tL
o E*
*, * *, Rt + R2
vo
, J,R, + (U*n -U*r)
t'=
n
I\?>(Uh,rub"/ oldufundan "I"-nin osason I,, R, vo Rrle miieyyen edildiyini qeyd etmok olar. Temperaturdan astlt
olan U*, ve Ur", diistura forq Eeklindo daxil olundufundan
coroyanrn temperaturdan asrhhlr gox zeif olur. Sxemlordo Zrde qurulmug stabil cereyan menbeyi ,I" corayan menbeyi (9ekil 3.30b) geklinde tesvir edilir.
Diferensial kaskadrn girigine siqnallar iki menbeden (U*r,
vo (Jri,z her iki girige) ve bir menbeden (tranzistorlardan
birinin bazasrna ve ya her ikisinin bazalarr arasrna) verilo bilar.
Bazalar arasr girige diferensial girig deyilir. 'rErr ve 'Erz eyni
gergintiye malikdirler ve timumi gerginlik onlartn cemine
beraberdir: Ek:Ekr+Ek" .E r-nin komeyile T, ve lr-nin emifter
potensiallan imumi n6qtaye nisbeten bir qader aqalt saltnrr ve
bu da siqnallarr girige elavo kompensasiyaedici gerginlik
olmadan qogmafa imkan verir.
Diferensial kaskadda rRo, ve .Ro, rezistorlan va 7,, T, tran'
zistorlanrun parametrleri gox yaxln olmahdrr. Qiinki mohz bu
halda girig siqnallarr stfra beraber olanda korpiide miivazinet
yaranrr, tranzistorlann kollektor garginlikleri beraber ve
k6rpiiniin diaqonahndan g6tiiriilan grxrg gerginliyi U,*=U,*r
IJ.*r:0 olw. Qida gerginliyinin, temperaturun ve diger
aririllerin sxemin iqinin stabilliyine tesir etmemesi onunla izah
olunur ki, sxemin her iki giiclendirici kanahnda dreyflar eyni
qiymet aldrlrndan kollektor gerginlikleri eyni miqdarda artrrlar
ve grxrgda dreyf olmur. Real sxemlerde tranzistorlann
parametrleri (fr Jood bir qeder forqlendiyinden ve onlar
zaman kegdikco qeyri-beraber deyigdiklerinden kaskadda bir
qeder dreyf hemige olur, lakin onun qiymati bagqa sxemler103
dekinden az olur. inteqral texnologiyada tranzistorlann
parametrlerinin eyniliyi asanhqla elde edilir.
Girigde siqnal olmayanda ve miixtelif xarakterli siqnallar
verilen hallarda diferensial kaskadrn igini aragdrraq.
Ur,,=O olanda (her iki tranzistorun bazasl "torpala" qapanmrgdrr) J" tranzistorlar arasrnda beraber bdltiniir: J,,=Jr-512.
J", va J,r-nin qiymeti bazada girig (durlunluq) si.irii$ms
cereyanlan ila miieyyen edilir:
J,rt = J.rz
--2(IJ'+P)-= !'r t"' nt
Baza cereyanlarr emitter cereyanlanrun toplananlan olub
eyni
oldufundan kollektor cereyanlan da baraber olacaqlar:
J, va Eu dowesinden axrrlar. Emitter cereyanlan
J o, = J r,
="
*22- *.
Demeli, kollektor gerginlikleri de
bir-birine baraberdirlar (pekil 3.30c):
(Jn=
Uu:(/*,
oEr-!
Burada .R*r= Rn= Rr oldulu ve gerginliklarin mtitleq
qiymeti nezare almrr. Sxemin bele veziyyetine balans rejimi
ve ya dur[unluq rejimi deyilir.
Tutaq ki, ?r-in girigine U6,10 verilir ve Urrr=0-dr (Tr
nin bazasr "torpapa" birlegib). Siqnahn tesirinden +EM-38r,EBt E- (torpaq) dcivresile hor iki tranzistorun girig
driwesinden ,Ir, cereyam axrr. Bu cereyan Ir-in baza
coroyanlnl artrnr, Tr-nin baza cerayanrnr ise azaldrr. Ona gdro
de "I., ve J, artt, lu ve Jn ise azalrr. Her iki tranzistorun
cereyanlan eyni qeder deyiqir, giinki iimumi cereyan (J,: J,,+
,/.r) sabit qalrr.
Kollektor cereyanlannrn dayigmasi kaskadrn potensial
diaqramrnr deyigir (gekil 3.30 9). Uu:Err J,Rn, gerginliyi
azaln, bu ise.E garginliyine eks igarede olan - A(J, gerginlik
artrmr emele getirir. Urr=Eo/nR*, gerginliyi artlr vo .ED
gerginliyi ile eyni iiarodo +/(Jr2 gerginlik artrml yaradlr.
Belelikle, bu halda [-in kollektoru terefden sxemin grxrgr
109
(Ur-r) inversleyici, Zr-nin kollektoru terofdan ise (U,-r) qeyriinversleyici olur. Her iki kollektordan gcittiriilen siqnal
AU *,=2 AU *
diferensial siqnal adlamr: U*=U ry U
g<iro giiclandirme omsalr
Diferensial kaskadrn gerginliye ^,=AUu'r
bele teyin olunur:
(,, . (2&llR,.)
R. + 2rru
R,,:ove R^:0
olanda
ise X., =p
!=p::)i,r.
rr+(1 +p)r,
R.=0, Rr:a olatda Ur*t va 4.., glxlglartna g<ire giiclendirme emsallan tek iimumi emitterli kaskadtn giiclendirme
emsalrnrn yarsrta (Kr/2) yaxrndr. Bu onunla elaqedardtr ki,
X-=0 olanda diferensial kaskadda her tranzistorun baza-emitter
sahesina giriq garginliyinin yanst (8"/2) tetbiq olunur ve her
iki kollektor arasrndakr gerginlikler artrmr toplandt[ndan K.n
kaskad tigiin (,-ya yaxrn olur.
da
Girig siqnallan difercnsial kaskadrn giriglerine eyni vaxtda
verile biler (9ekil 3.30b). Uetr va Uri,z eyni igareli
olmayanda diferensial
girig gerginliyi
Ur,,:Ur,,iUsr2,
diferensial grxrg gerginliyi ise U*=K,1(Urt,+ Ur,,) olur.
Giriglere eyni igaroli (eyni fazah sinfaz) siqnahn
verildiyi hah aragdrraq. Diferensial kaskad girige verilen
siqnallann qiymetlerini ytiksek deqiqlikle miiqayise etmeye
ve ya onlann farqini giiclendirmoye imkan verir. "Diferensial
kaskad" adr da bir terefden bununla elaqedardtr. Ciriglere iki
sinfaz siqnal verildikde grxrg gerginliyi onlartn ferqine
miitenasib olacaqdtr:
-
U*= K,r(U*rUsi).
Bu halda Urnl yo Usz gtxtglannda grxrg sinfaz xota yarana
biler. Bunun sebebi hor iki girigde Usi,t ya Uri,z-nin on
kigiyine berabar eyni sabit gerginliyin olmastdr. Masalen,
ogar Urr,>Ur,,z olarsa, onda Uri,l her iki girige eyni vaxtda tesir
ll0
edon sinfaz gorginlik kimi, (Uri,sUsi,z: E_) ferqi ise giriglar
arasr tesir edan diferensial girig garginliyi kimi qebul edile
biler. R,,, = R-, olanda grxrgda sinfaz xata yaranrr (gekil
3.300. J, menbeyi ideal olan diferensial kaskadda _1g,,=0
(Urr,=Urr) ve har iki girigde timumi sinfaz gerginlik olduqda
balans garginliyi Uo,7Uu:U, dayigmemelidir. Lakin sinfaz
gerginliyin olmasr
tranzistorunda (gekil 3.30a) IJ r.-ni artrr.
manbayi
ideal
olmayanda bu "/, cereyanrnr bir qeder artrra
"/"
biler. Bu ise 7, vo 72 tranz istorlannrn emitter ve kollektor cereyanlanna miisbet artrm verir ve balans gerginliyini AII.",
qodor azaldrr (gekil 3.30d). Oks igareli sinfaz gerginlik verildikde balans gerginliyi AUr", qeder artt. E. >0 olanda kollektordakr gerginlikler balans gerginliyine Eijrc +AIJb,t arttmt
alarlar, bagqa sozla l/U,,, her iki grxrgda sinfaz xeta kimi
emelo gelir. Tranzistorlann parametrleri eyni olarsa girigde
sinfaz e.h.q. olmasr diferensial kaskadrn grxrgrnda sinfaz xota
yarafinr. Sinfaz xetalarrn goxkaskadh sabit cerayan giiclendiricilarinde nozoro ahnmasr gox vacibdir. Bu xetanr sinfaz
iiti.irme emsalr ile (Ko,7AUo., /E.,,, ) qiymetlendirilir. Adeten
bu emsal vahidden kigik olur. Diferensial kaskadrn keyfiyyeti
K,,rlK,, nisbati ile xarakterize olunur, bu nisbetan briyiik
sinfaz gerginliyin fonunda kigik diferensial siqnah segme qabi-
I
liyyetini miieyyen edir.
20 {.
gg"^rrK,r) kaskadrn sinfaz
siqnah zoiflatme emsah adlanrr. Mtiasir kaskadlarda bu emsal
60-dan - 100 desibela qeder olur.
ltt
Wffitr
e)c)d)
$okil 3.30 Differesial g0clandidcinin tam (a) va sadalagdirilmig
(D) sxemlari va potensial diaqramlan (c, 9, d)
inteqral sxemli difercnsial kaskadlarda R* rezistorlan
ovozino kaskad iigiin dinamik yiik rolunu oynayan tranzistorlardan istifada olunur. Bu f,,r-ni goxaltrna[a imkan verir.
Diferensial kaskad ve onun bazaslnda qurulmu$ sabit ceroyan gticlondiricisi iigiin osas parametr girig miiqavimati sa-
yrlrr. R,, T, ve T, tranzistorlanntn girig miiqavimetlerinin
camine beraber (Rr,;2rr,,) olaraq siqnal menbayi i.igiin ynk
miqavimetini miieyyon edir. Ona g6re R r-in miimktn qeder
bciyiik olmasr meqsadeuylundur. Tranzistorun girig xarakteristikasr qeyri-xetti oldugundan b<iyiik girig miiqavimetine uylun
durgunluq rejiminda kigik baza coroyanr ve uylun olaraq kigik
"/" segilir. Bu halda girig miiqavimetinin elde edilo bilen
qiymetteri on va yiiz kiloomlarla tilgtiliir.
Diferensial kaskadlann sahe tesirli tranzistorlarda qurulmasr girig miiqavimetini onlarla meqooma qaldrrmala im-
|2
kan verir. Bele sxemlerin ig prinsipi, menbe kimi sabit cereyan
monbeyinin vo dinamik yiik miiqavimetinin qogulmasr yuxandakrndan heg ferqlanmir.
Giiclandirmo texnikasr hazrda inteqral elektron elementierina esaslanrr. Burada reaktiv elementlerin igledilmesi miimkiin olmadrlrndan giiclendirici sxemlerin eksariyyoti bilavasite alaqeli sabit cereyan giiclondiricileri iizerinde qurulur.
Sestezlikli vo yiiksoktezlikli siqnallan giiclendiren sxemler,
genig zolaqh ve xefti impuls giiclendiricilari, segici giiclendiriciler, sinusoidal reqs generatorlarr vo bir gox impuls
sxemlerinde sabit cereyan giilendiriciteri istifade edilir.
3.16. Omaliyyat giiclondiricisi
Differensial giriqi ve bir grxrgr olan, boyiik giiclendirme
emsahna malik sabit coroyan gtiLclendiricilarine omoliyyat
giiclandiricilari deyilir. Bu ad ilk vaxtlarda bele giiclendiricilerden analoq kemiyyetleri iizerinda miixtelif emeliyyatlar
apanlmasr iigiin istifado edilmesi ile alaqedardrr.
Hal - hazrrda emelilyat giiclandiricileri en miixtelif elektron
sxemlarin qurulmasrnda goxmaqsedli qurfular kimi igledilir.
Omeliyyat giiclendiricilerinin asasrm girig kaskadr
rolunu oynayan diferensial kaskad tegkil edir. Qrxrg kaskadr
rolunu ise adeten taleb olunan yi.iklenme qabiliyyetini temin
edan emitter takrarlayrcrsl oynaylr. Tekrarlayrcrda ,K, vahida
yaxrn oldulundan emeliyyat gi.iclendiricisinin lazrm olan
giiclondirme emsah diferensial kaskadla tekarlayrcr arasrna
elave giiclendirici kaskadlarrn qo$ulmasr ile temin editir.
Lazrmi giiclendirma elde etmek iigiin istifade olunan kaskadlann sayrndan asrh olaraq emeliyyat giiclendiricileri iki (diferensial vo bir elave kaskad) va iiq (diferensial ve iki olave kaskad) kaskadl olurlar. Ugkaskadh sxemde girig diferensial kasskadr adaten rezistiv yiikle, iki kaskadhda ise dinamik yiikla
qogurlar. Bunlardan elave emaliyyat giiclendiricilerinin terkibinde gerginliklarin seviyyelorini siirtigdiirmek, sabit cereyan
menbeyi yarutmaq, sinfaz gi.iclenme xotasma g6re menfi aksI
l3
alaqo toskil etmok vo s. iigiin istifade olunan tranzistorlu kdmekgi kaskadlar ve digor qurfular ola biler.
Omoliyyat gi.iclendiricisinin gorti i$arosino 96ro (gekil
3.31a) giriglordon biri invcrsl eyici ("-), digeri ise qeyriinversteyici (/+J girig adlanrr. inversleyici girige siqnal
verilende grxtg siqnaltntn artlml i$aroco girig siqnaltntn
artrmrna aks olur. Qeyri-inversleyici giriga siqnal verilenda
grxrg siqnahntn artrmt i$aroce girig siqnahnrn arttmtna uy[un
olur. Qox vaxt inversleyici giriqden xarici menfi eks-elaqeler
yaratmaq iigiin istifade edilir.
KI40yI1 inteqral mikrosxeminde yr[rlmtq tigkaskadlt
emaliyyat giiclendiricisinin prinsipial sxemi gekil 3.316-de
gtisterilmiqdir. Sxem i.imumi niiqtosi olan iki manbodan
(E r=/E n,h/E o) qidalanrr. T, va T;Ae yr[rlmrq birinci
kaskadrn gtxtglan T, ve T;4a qurulmug ikinci diferensial
kaskadrn giriglerine bilavasito qo$ulmu$dur. Ikinci kaskadrn
grxr g siqnalr y alnrz T o-mn kollektorundan. giitiirtildiiytindon I,in kollektor dirvresindo rezistor yoxdur. Ikinci kaskadda sabit
coroyan monboyi istifade olunmamrgdrr. I, ve To -nin cam J"
ceroyarunln stabilliyi R,=/R. rezistoru vasitosilo temin edilir.
,I"-nin tesirinden R'-de yaranan gerginlik dilgkiisii onlann
emitter potensiallarrm yiikseldir, giinki bu owolki kaskadrn
grxrglan ila tranzistorlann bazalartntn bilavasite qogulmast
iigiin zoruridir.
Qrxrg emitter tekrarlaytctstntn (Ir) girigine qogulan
i.igiincii kaskad T, ve T6-ie yrgrlmt$drr. 7, ve I bir ndv
emitter tekrarlaytcrstntn girig b,trliiciistniin idare oluna bilen
elementlari kimi grxrq edirler. T, tranzistoru ikinci kaskadrn
grxrg siqnah lla baza d<iwesindan idare olunur. I, ise R,,
rezistorunda Tr-un emitter corayanlntn axmastndan yaranan
gerginlikte emitter diivresinden idare olunur. I, tranzistoru
iigiincii kaskadrn ytksek gi.iclendirma emsaltnl tomin edon
miisbot oks-olaqe d<jvresino daxildir. T, ve T, -in birge igi dnrn girigindeki siqnaldan asrh olaraq, emitter takarlaytcrstntn
girig gerginliyinin (Zr-un Eo-ya nisbeten baza potensiahmn) ya
izaldrlmasrna, ya da arttnlmasrna yiinalmigdir. Tr-un bazasrnda
gerginliyin artmast sabit cereyana gore Ir-nin mtiqavimatinin
I
l4
azalmasr va 4-in mtiqavimetinin artmasl ila vo oksino
elaqadardrr.
7, tranzistorunun bazasrnda siqnahn deyigmesinden omoliyyat gticlendiricisinin grxrg garginliyi agalrdakr kimi deyiqir.
Uri=Urr, olanda To-nrn kollektorunda garginlik elo qiymot
ahr ki, Tr-un bir-birino yaxrn olan baza va emitter potensiallarr
-Eo-ya nisbeten +r*-ya borabor olurlar ve Ur..:0 olur.
Oger girig siqnallarrnrn tosirindan (sxemde yanmdal!a 9eklinde gristorilmigdir) d-nrn kollektorunda gerginlik artarsa
(miisbot yarrmdalga) onda T-nin baza ve emitter cereyanlarr
artacaqdrr. Bu Ir-un da emitter ve baza ceroyanlarrnr artrracaq,
R, rezistorundakr gerginliyi goxaldacaqdrr. Bu Tr-in IJr,
gerginliyini, baza ve kollektor coroyanlnl azaldacaqdr. TTnin
emitter cereyanr artdr[rndan ve
A
Uc;.
t;
$ekil 3.31 emolilyat gticlondiricisinin gerti iqaresi (a), prinsipial sxemi (6)
vo iitiirmo (amplitud) xarakteristilasr (c)
?r-in kollektor caroyant azaldrglndan Ir-un bazasrnda ve
emitterindeki -for-ye nisbaten potensial +E r-dan gox olur. Noticede giiclandiricinin grxrgrna miisbet gerginlik (m6terizasiz
g6sterilib) ahnrr.
ll5
Zr-nrn kollektorunda gerginlik azalanda T, ve T"-tn
cereyanlan azalll, Tr-in ceroyanl iso artlr. Btt, En, -ye
nisbeten Tr-un bazastnda va emitterindo potensiallan azaldlr
ve grxrgda monfi igareli gorginlik yaradrr (mtitorizolerde
giisterilib).
Tobiidir ki, maksimal monfi garginlik (U,,,,,)-Eor-Eorya, maksimal miisbet gerginlik (U,.,,,) iso *Eu=+Er-ya yaxtn
olacaqdrr.
$ekil 3.316-de inverslayici girigin torpaqlandrgr halda
qeyri-inversleyici girigo siqnahn miisbet yanmdallasr verilende onun giiclendirici sxemden keqmesi gosterilmigdir.
Omeliyyat giiclondiricilori giiclondirma, girig' grxtg'
encrgetik, dreyf, tezlik vo siirot paramctrleri ilo xaraktcrizo olunurlar.
Giiclendiricinin har iki girigino aid olan girig siqnallan ile
grxr$ gorginliyinin asrhhgrna amplitud (iitiirme) xarakteristikasr deyilir (9ekil 3.31c). Bu xarakteristikalar giriglerin birine
srfrr siqnah vermoklo diger girig iigiin grxarrlrr. Oyrilerin iifqi
hissoleri emitter tekrarlaytctstntn tranzistorunun ya tam aqlq
(doymug), ya da tam ba[h rejimine uygun gelir. Bu hissade girig gerginliklerinin deyigmosi gtxr$ gorginliyinin qiymetine
tesir gostermir. Xarakteristikalann xetti hissasinin mailliyi
emoliyyat giiclendiricisinin giiclendirme emsah ile toyin
edilir : K,- AU,,,/AU 0,,.
Ciiclondiiicinin n<ivtinden asth olaraq bu amsal yiizlerle
ve ytz minlerle ola biler. Giiclendirme emsaltntn belo bciyiik
qiymetler almast menfi eks-elaqaler yaratmaq yolu ile
iiisusiyyetleri yalnrz eks-olaqe dijvrelerinin parametrlerindan
asrh olan miixtelif sxemler yaratmafia imkan verir.
Xarakteristikalarda Ur,,=0, U,..=0 halna giiclendiricinirf
balans veziyyoti deyilir. Real sxemdo tam balans olmur.
U..,.:0 olanda qrxrq gerginliyi 0-dan b<iyiik va ya kigik ola
biier, bu halda xarakteristikalar koordinat baglangrcrndan sola
vo ya sa[a siiriigiirler. U;0 halna her hanst U^,r, gorginliyi
uyfiun galir ki, buna da girigdo stfirtn siiriigmosi gerginliyi
deyilir. Bu gorginlik tam balans elde etmek iigiin girige ne
qedar gorginlik vermek laztm geldiyini gcistorir. Siiriigme
I
l6
garginliyi grxrg gorginliyinin deyigmesi
ile
elaqedardrr:
Uo,o,=AU,.*/K,. Balansrn pozulmasrna sabeb tranzistorlann parametrlerinin ferqlanmosidir. Temperaturun to,sirindon amo-
liyyat giiclendiricisinde girig siiniqme gerginliyinin vo
grxr$
garginliyinin dreyfi emele golir.
Girigde garginliyin ve coroyanrn siir[.igmosi baglanlrc
balans elde etmek iigtin sxeme elavo elementler qoqulmasrnr
teleb edir. Balans giriglerin birine elavo gorginlik vermoklo vo
giri$ dcivrelerine rezistorlar qogmaqla oldo edilir.
Tranzistorlann slradan glxmamasl iigiin sxemin giriglari arasrna
verilen garginlik maksimal diferensiat girig gerginliyinin
qiymeti ile mehdudlagdrrrlrr. Miihafizo i.igiin emaliyyat
giiclandiricisinin girigleri arasrna qarqrhql paralel iki diod ve
ya stabilitron qoqulur. Omaliyyat giiclondiricisi yiik
miiqavimetinin kigik qiymetlarinde Erxrgda gerginliyin yiiksek
qiymetini tomin etmok iigiin kigik grxrg miiqavimetine malik
olmahdrr. Emitter tekrarlaylcrslnln glxl$a qo$ulmasl on va yiiz
omlarla rilgiilan grxrg miiqavimetini temin edir. Maksimal
grxrg gorginliyi menbelerin gerginliyine yann, j.,.I SV
haddinde olur. Qlxrg coroyanrnrn maksimal qiymoti grxrq
kaskadrnrn kollektor coroyanr ilo mohdudlagrr. Giiclendiricinin
energetik gdstericileri her iki monbeden serf edilen maksimal
coreyanlarla vo iimumi sorf edilon giicle xarakterize edilir.
Harmonik siqnallarrn gticlendirilmosi tezlik parametrleri ile
xarakterizo olunur. Amplitudtezlik xarakteristikAsrnrn .;f,,"
tezliyinden sonra a9alr diigmasi tranzistorlann parametrleri ve
parazit tutumlann tezlikden asrh olmasr ile olaqedardrr (gekil
3.32a). Giiclondirmo vahid oldulu / tezliyine vahid giiclondirmo tczliyi deyilir. { serhod tezliyine gcire buraxma
zola[l q iymetlend irilir.
Adeten emeliyyat guclendiricileri inversleyici giriqa gciro
monfi eks-elaqe ile ehate olunurlar. Yiiksek tezliklorde giiclendirici grxrg siqnahnrn fazastnr giriqo nisbaten siirtigdiiLrdiiyiinden giiclendiricinin faza - tezllk xarakteristikairnda
inverslayici girige g6ra elave (1800 -den de ytxar) faza
siiriiqmesi olde edir (qekil 3.32b). Her hansr bir ytiksek
tezlikde tam faza siiriigmasi 2500 olur ki, bu da bu tizlikde
I t'7
inversloyici giriqo g<ire miisbot oks-olaqenin yaranmastna ve
sxemin oz-cizirne tesirlenmasino gotirib gtxanr. Bunu aradan
gotiirmek iigiin amplitudtezlik xarakteristikalanrun gdrtiniigtinii deyiqen xarici toshihverici RC d<ivrelerinden istifade
olunur. Bu d<ivrelerin parametrleri vo qogulma ndqtoleri zavod
torofinden gcisterilir.
impuls siqnallarrnrn griclendirilmesi siirat vo ya dinamik
parametrlarlo xarakteriza olunur. Bunlardan biri gtxtg gerginliyinin artma siiroti, digori iso tru gorginliyin dayanrqh
voziyyot alma miiddetidir. Onlarr giiclendiricinin girigdeki
pillovari gorginliye gostordiyi reaksiyaya gore teyin edirler.
Gostorilon siiret grxrg gerginliyinin 0,1 U.*-dan 0,9 U,.,.-a kimi
lroffi{u'''
KU
K11
o
fk.,
fy
fr
0,9u
0,lu
a)
$akil 3.32 Omoliyyat giictandiricisinin amplitud-tezlik (a), faza-tezlik
(b) xarakteristikalarr ve girigdaki pillevari siqnala (c) reaksiyasr (9/
deyigdiyi hissedo gerginliyin arttmtnrn zamana nisbeti ile
toyin editir (9okil 3.32c,q). Dayamqhq vaxttnt ise (rr.r) gtxtq
garginliyinin 0,1 U,,,-dan 0,9 Ut.;a qeder deyigmasinin zaman
intervalrna goro teyin edirler. Omelilyat giiclondiricileri igiin
sirat 0,1-100V/mksan, td,r:0,05-2rn rsaz haddinde olur. Bezi
omoliyyat gticlondiricilari bu parametrlerin yaxgtlaqdrrtlmast
iigiin toshihedici dtjvrelerin qogulmasrna imkan verirlar.
I
l8
3.17. Omeliyyat giiclondiricilerinde qurulmug
miixtelif funksiyah sxcmlor
Aqafrda ig rejimleri otiirmo xarakteristikasrnrn xetti
hissesino uylun olan omeliyyat giiclondiricilarinde qurulmug
analoq sxemlerin niimunoleri gtisterilmigdir. Bele sxemlorin
hesablanmasrnda, demek olar ki, heg bir xeta olmadan K,-+a,
Kr-+ova R u-+oqebul edilir.
Inverslofci giiclendirici. Belo gi.iclendirici (gekil 3.33a)
inversleyici giriqe gdro -R,, vasitesile gerginliye gdro paralel
eks-olaqo yaranmasl hesabrna grxrg siqnahnrn igaresini girige
nisbeten deyiqir. Qeyri-inversleyici girig iimumi ndqtoyo
birlegdirilmigdir.
Rri,:4 J"r:0 qebul etsek Jri,=J", olar.l noqtesi iigiin
kontur cereyanlarr tenliyinden
ahnq.
**=ry
r(-+o
oldulundan Uo:Ur*/ K,-+O
ve
Ug,/R,-U,,"/R",
ahnq.
Joe
doo.
^
,te
o.
4
$ekil 3.33 Inversloyici (a) ve qeyri-inverslayici (b)
giiclandirigilerin ve cerayan-gerginlik gevricisinin (c)
r
l9
Demoli, paralel eks-olaqeli inversleyici giiclendiricinin
garginliyo
gijro giclandirme emsah yalnrz sxemin passiv hissesinin
parametrleri ile miieyyen edilir. R,,=lt, olarsa I(,,+1 olur vo
sxem inversleyici gorginlik tokarlayrcrsrna (siqnal
invertoruna) gevrilir. U0-4 oldu!'undan sxemin girig
miiqavimoti X"r=R olur. Giiclendiricinin grxrq miiqavimeti
R'* =
R'* * (1 + R""/R'
)
K,
K,-->o olanda srfra yaxrnlagrr.
Qeyri-invcrsleyici giiclendirici. Bu sxemin inversleyici
girigine gerginliyo gdra ardrcrl menfi eks-elaqe verilir, girig
siqnah ise qeyri-inversleyici girige qoqulur (gakil 3.336).
Giriglar arasrndakr gerginliklar beraber oldulundan (Ur:0)
girig gerginliyi grxrg gerginliyi ile belo asrh olur:
u
r,,=U.*=!!^
'' R, +R,,
Demeli, K"=1+R"/R,, olur. R,,=4 ve R,=o olanda 1(,:1
olan tekrarlayrcr sxemi almrr.
Bele giiclendiricinin girig miiqavimeti emeliyyat giiclendiricisinin qeyri-inversleyici giriga grire b6yiik miiqavimetine beraberdir. Qrxrq miiqavimoti iso yuxarrdakr qaydada.taprlrr.
Inverslayici ve qeyri-inversleyici giiclendiriciler miixtelif
teyinath ytiksek stabilliyo malik giiclendiricilar kimi istifade
olunurlar.
Cerayan-gorginlik geviricisi. Bele sxem inversleyici
giiclendiricide Rr=0 olanda a[nrr. $ekil 3.33 c-den gdriiniir ki,
Jr,,=:J",= -Ur../R,, vo buradan Ur..= Iri, R,, alnr.
120
Siqnal menbelerinin careyamnr gerginliye geviren bele
sxemlorin vacib miisbet xiisusiyyetlori girig ve gtxl;
miiqavimatlerinin kigik olmasrdrr.
$akil 3.34 inversleyici (a) ve inverslemeyan (6) camlayicinin sxemleri
inverslelci cemleyici. Bu sxemde girigdeki paralel qol_
lann sayr cemlonon siqnallann
sayrna beraber olur (gekil
3.34a). Rezistorlann miiqavimetlari baraber g6ttiriiliir:
R,,=R,=R;.,.:P,<<
Jri,
u:0
<<.R -
.
olanda J,,=J,+Jr+..,+J, ve ya (Jr*=U,1'I) z +..,+ U,
alrrur. Bu ifadade toplananlann cemdaki gekileri beraberdir.
Oger her toplanan iigiin miiqavimetleri deyigmekle geki
f-
amsalr nezara ul.u.su y-- = -( luu
*
y ) ahnar.
'- R,-")
-,, *!uu.
R,-,*...*
1,.n,
inverslameyen camleyici. Bele sxem inversleyici cemleyicini ve invertoru ardrcrl qogmaqla ahna biler. Lakin on sade
variant qeyri-inversleyici gticlendirici esasrnda ahmr (gekl 3.34b).
Ur:0 olanda her iki girigdeki gerginlikler eyni ve Urr=
:U7
--lt+R-
R,
U,*-a beraber olur. eeyri-inverslayici girige
gcire cereyan srfra beraber (Rr,
R'=
IJ t+IJ 2+...+lJ,- =, ,
" R,+ R-
o=o) oldulundan ve
U"- ahnrr. Buradan
t2t
ya
u*
=
+u,+...+u,)
\*@,
Sxemin parametrterini (R, + R,, )1fuR, ) = I gertinden
tevin edirler.
inteqrallaycr. Bu sxemde eks-elaqe dtivresino rezistor
evezino kondensator qogulur (gekil 3.15a). Jn:O oldulundan
burada i"=i, olur. Onda -CdU, Jdtsasi/R altntr. Buradan
u,-
=
-*'!r,dt+(t,,.t
ll.dr t:0 antnda qtxtg gerginliyidir.
Vixt hesabr girig siqnah daxil olandan baglayrr, F0 olanda
Uo;-0 vo IIr;=0 hesab olunur. Bunu nozoro alsaq
, t-
Ll,,=-L )ltr,dt alnar.
Burada r-RC inteqrallama sabitidir. r-RC=tit olanda (meselen, rR=I MOm, C:lnk\ inteqrallama real vaxt miqyasrnda
apanlrr. R ve C-nin diger nisbetlerinde inteqrallamamn
miqyasr deyi$ir. Miqyast
t .,c
girig siqnallalu,n
.l------f-a I
L<t. i
ot<t7#
'
\,.\.-i/
| "..
u-.,,.",i---------
)
|
zaman diaqramlan
(U)
t22
para-
metrlorini na-
zoro
almaqla
ele segirler ki,
ameliyyatrn
sonunda stxtg
gerginliyi
,, vu
{,-*
uo-.* qiy-
metlerini
il
gekil 3.35 inteqratorun sxemi (a)
nnln
va
alOks
halda inteqrallu-u dtizgiin
masln.
apanlmayacaqdrr. $ekil 3.356-de girig siqnah pillevari vahid
gerginlik qeklindedir ve inteqrallama sabiti diizgiin segilmedikdo grxrg gerginliyi qrnq xetla gcisterilan gekilde olur.
Differensiallayrcr (gekil 3.36a). Burada Ur,=U, UofR,i,
i = cdu:" olduEundan u"*:-
dt
n,,cdu:" . Bele sxem daya-
"'
dt
Ur,, Ur,,
b)
gakil 9.36 Difercnsiatorun sade (a) va takmillegdirilmiq (D) sxemlari
nrqh iglemir, onda yiiksek tezlikli kiiylar yararur. Bunlart
aradan gritiirmek iigiin sxeme rRr=rR,, ve rR, rezistorlan ve C,,
kondensatoru elave olunur (gekil 3.360).
t23
4.
HARMONiK ROQS GENERATORLARI
4.1. Harmonik roqs generatorlan haqqrnda
qrsa molumat
Giiclendirici cihazlann k6mayile qida menbeyinin enerjisini telob olunan formaya, tezliye vo giice malik elektromaqnit raqslerine geviren qurlulara elektron harmonik roqs generatorlarr deyilir.
Ig rejiminin idare olunma prinsipine gore bele generatorlar
iki yere boliiLniirler: xaricden tesirlenan ve iiz-iiziine tesirlenan generatorlar. Birinci qrup generatorlarrn ig rej imi xarici
deyigen gerginlik menbeyinden idare olunur. ikinci nriv generatorlarda i9 rej imini idare etmek iigiin bele menba teleb
olunmur. Tesirlenme oz-onina bag verir ve ona giire bele generatorlan avtogenerator adlandrnrlar. Generatorlarda harmonik reqsler rezonans konfurlan vo ba$qa rezonans yaradan elementler (kvars, hecmi rezonator ve s.) ve ya giiclendiricilerin
Tenzimleyici
Oks-elaqe d<ivresi
$akil 4.1. Aytogeneratorun struktur sxemi
eks-olaqe dcivrelerine qogulan fazadeyigdirici .RC d<ivrelerinin
hesabma yaramr. Bu alamete gtire birinci nciv generatorlara
LC-generatorlar, ikinciiere ise rRC-generatorlar deyilir.
124
Tezlik diapazonuna grire bu qurlular algaqtezlikli (0,01l00khs), yiiksektezlikli (0,1-100Mhs) ve ifratyiiksaktezlikli
(>100Mhs) generatorlara biiliiniirler.
Umumi gekilde reqslerin generasiyasr prosesini 6yrenmek
iigiin avtogeneratorlann igini aragdrraq (gekil 4.1). Generatorun
esas qovgapr raqs sistemidir (reqs konturu, rezonator ve s.).
Oger raqs sistemi ideal (itkisiz) olsaydr, onda bu sistemde
srinmaz reqsler amalo gelerdi vo generatorlar yalnrz reqs sistemindon ibaret olardr. Melumdur ki, real reqs sistemindo homige itkiler (meselen, coreyan axan zaman elementlerin qrzmasrna serf olan itkiler) m<ivcud olur. Diger torofdon generator
deyiqen gerginlik menbeyi kimi enerjisinin bir hissesinin xarici d<iwaye (oziinden sonra gelen qurguya) vermelidir. Demeli, generator yararmaq iigiin hona ideal raqs sistemi da kifayot
deyildir. Generatorun ikinci esas qovgalr enerji manbeyidir
ki, onun k6meyi ile reqs sisteminin enerji ehtiyau daim tamamlamr. Lakin qida manbeyinin bilavasite roqs sistemina
qogulmasr siinmez reqslerin yaradrlmasrna imkan vermir.
Qiinki reqsleri mtihafize edib saxlamaq iigiin reqs sistemine
enerjini hisse-hisse vermek lazrmdrr. Bunun iiqiin ise sxeme
bagqa bir qov$aq - tenzimleyici qogulmahdrr. Tenzimlayici
sabit cerayan menbeyinin enedisinin reqslerla sinxron (bahem) olaraq reqs sistemine verilmesini idare etmalidir. Ona
giira raqs sistemi ile tanzimleyici arasrnda aks-elaqe diivrasi
qogulmahdrr. Generatorlarda teizimleyici rolunu aktiv elementler tranzistorlar, tunel diodlan ve s. oynayrrlar. Adlan gakilen qovgaqlar bu ve ya diger gekilde biitiin generator sxemlerinin terkibina daxil olurlar.
Elektron generatorlan senaye elektronikaslnda, 6lgma texnikasrnda ve radiotexnikada genig istifade olunurlar. Kigik
giiclii ZC - generatorlar cilgme ve tenzim qurfulannda ve verici generatorlar kimi radiovericilerde igladilir. Orta gticlii ve
bdyi.ik giiclii ZC - generatorlar materiallann ulhasesle emal
eden, dielektrik ve metallan induksiya ile qrzdrran qur,[ulan va
elektron mikroskoplaflnr qidalandrrmaq iigtin istifade edilir.
rRC - generatorlar miixtelif nrivlii rilgme cihazlannda va sistemlerinde ve sabit carayanr deyigen cereyana geviren sistemlerde
-
t25
verici qurfiular kimi igledilir. Generatorlar her hanst bir rejrmde igleye bilerler. Lakin yiiksek f.i.e. almaq iigiin gox vaxt C
rejimindon (i99i ntiqte xarakteristikamn baglan[rcrndan da solda segilir) istifade olunur.
4.2. Xaricden tesirlenen
LC - generator
Bele generator rezonansh giiclandiriciye benzeyir
(gekil 4.2a). Lakin burada girigdeki tesirlandirici siqnahn
kifayat qader yiiksek seviyyosinde igleyen giiclti tranzistorlann hesabtna segici yiikde daha b6yiik giic oldo edilir.
Ona giire qox vaxt bele sxemlere segici gtclendiricilari
deyilir.
$ekil 4.2 Xaricden tesirlanen LC-generatorunun sxemi fa) ve
larin diaqramlan (b)
fziki
proses-
Bu ciir IC - generatorlar esasen iimumi emitterli ve i.imumi bazah sxemler iizre qurulur. p-n-p tipli tranzistorlarda timumi emitterli generatorun igini aragdrrarken orta tezliklordo
tranzistorlarda daxili eks-elaqenin tesirinin gox az oldufunu ve
onun tezlik xiisusiyyetlerinin yiikdagryrcrlarlntn aktiv hisseden
kegid miiddetinden astlt olmadrgrm qebul edeceyik.
t26
Tesirlendirici gerginlik a h=U h^cos a, girig transformatorunun ikinci dolafrndan baza-emitter sahosine verilir. Yiikii paralel reqs konturu olan kollektor d<ivresinde giiclendirme neticesinde daha giiclti reqsi siqnal ahmr. E, - siiriigme menbeyidir, gox vaxt siiriiqmo bijliiciiler vasitesilo .Eo manbeyinden verilir. Temperaturun deyigmelerinde generatorun iginin stabilliyini tomin etmek iigiin sxemlerdo emitter temperatur stabillegdirilmesinden istifade olunur Co,,,to Co,, kondensatorlarr baza ve kollektor cereyanlanmn deyigen toplananlanrun Eo va Eu
menbelerinden axmasrna imkan vermir.
E, stirtigme gerginliyinin qiymeti ele segilir ki, C rejimi
temin edilsin (gekil 4.26). Gcirtindiiyii kimi bazadakr yekun gerginliyin ani qiymeti Uo=Er-Uo^cosrt - ye beraberdir.
Qrxrg cereyanr davamiyyeti 2O<trvo maksimal qiymeti Ir^., olan qrsa impulslar geklinde olur. Bu impulslarr
Furye srrasrnrn Jr-* ve kesme bucalrndan (@ asrh olan
toplananlarrna aylrmaq olar: J.n=aJr^.,; Jo,:a,J0,,",;
f*:dJn-^i J r,: a,J o^.,; d6, dy; d2; ,,,, dn - 4dan asth
ayrrma emsallarldlr, onlann qiymetleri cedvellerden taprlrr.
Reqs konturu kollektor coroyanlnln amplitudu ,/n, olan
birinci harmonikasrna sazlanrr. Bu harmonikanrn yaratdr!r
gerginlik bele teyin olunur:
Ur:I,R*
cos
al-E n=U o^ cosal-En
Blurada Ur^:Jrr-R,-kontur gerginliyinin amplutudu;
R"= -L,/C*rr- 1-ci harmonika iigtin konturun aktiv miiqavimoti; /* - konturun itki rniiqavimetidir.
Kollektor corayarunln impuls xarakterli olmasrna baxmayaraq, konturdakr gerginlik (Uo ) kosinusoidal qanunla deyigir.
Bunun sebebi odur ki, konturda induktiv sarlac ve kondensator
arasrnda harmonik roqsi enerji mtbadilosi gedir: sarlacrn elektromaqnit sahesinin enerjisi kondensatorun elektrik sahesinin
enerj isine vo eksine gevrilir.
Ir^- taruistontn statik kollektor xarakteristikalanndanda
teyin oluna biler. Bu cereyan impulslanmn formalannrn tehrifi
gox kigik olanda miimkiindiir. Kollektor ceroyanlrun impulsla-
nnln fornasl ytik miiqavimetinden asrh olur. Kollektor diiwesinin menbeden serf etdiyi gic: Pr=J.*En kollektor ddvresinde
aynlan reqsi gic : P ;J o,U ou/2:J' o, R r/2 : kol lektorda sepelenen
guc: P": Pr-Pr,' kollektor dcivresinin f.i.a.: qo= P1 - Pr; q :
80-85%olabller.
4.3. Oz-iiziina tasirlenen LC- generatorlar
Bele generatorlar avtoreqs rejiminde igleyerken xaricdon heg bir idareedici tasir olmadan elektrik reqslerini
hasil edir. Bele avtogeneratorun oses parametri reqslerin
tezliyidir.
Giiclendiricilerde eks-elaqeden behs edilerken qeyd
edilmigdi ki, miisbet eks-elaqe ile ehate olunmug giiclondiricida oz-ozina tesirlenme bag verir, giinki miieyyen
tezliklerda giiclendirme emsah gox briyiik qiymetler ala
biler. Bunun neticesinde giriqde siqnal olmayanda da 9rxrgda gerginlik yarana biler. Bu prinsip harmonik raqs avtogeneratorlannrn iginde istifade olunur.
Bele avtogeneratorlar gorginliyi 6tiirme emsah y'
olan eks-elaqe ddvresi
omsah
i(
ile
ahate olunmug giiclendirme
olan giiclendiriciden ibaretdir (gekil 4.3.a).
Bu sxemin miixtelif niiqtalerindeki gerginlikler bele
teyin olunur:
i ,,: ll ir-;
U,-= KiJ,, vo
- eks-elaqa diivrasinin glxl$rnda:
-
generatorun grxrgrnda:
ya
U*=Kf 0,Axrrrncr ifadeden gdri.intir ki, sxemde dayanrqh reqslar kp =1 $orti ridenende yaranacaqdrr. Rfi >1 olanda
reqslerin amplitudu aramslz artacaqdrr. Bu gerti bele de
ifade etmek olar:
i(i elib'-e)l = I
t28
rKp kompleks kemiyyet oldulundan avtoreqslerin cizijziine emele golmesi prosesini iki gert qoklinde ifada etmek olar:
9n+9P=2m; KFl'
Birinci ifada fazalar balansl lortini xarakterize edir.
Bu $orto gtiro avtoroqs sisteminin qapah dtivresin da faza
siiriigmesi 2mt-a baraber (n= 0,1,2,3,...,) olmahdtr.
Ikinci ifado ise amptitudlar balansr gortidir. Bu qarto gdre avtoroqs rej imi alde etmok tigiin eks-elaqo dtivresinin tesirindan siqnahn zeiflanmesi, gi.iclendirici terefin-
D/
c)
$akil 4.3. Avtogeneratorun sxemi (a) va avtoroqslarin
inkigafrnr giisteran qrafikler (b, c)
den kompensasiya edilmelidir. Harmonik reqsleri hasil
etmek iiEiin avtogenerator sxeminde verilmig tezlikde her
iki
balans gartinin iidenilmosini temin edon tezlikden
asrh dtivre olmahdrr.
Faza balansr gartinin tidenildiyi halda avtogeneratorda
reqs prosesinin inkiqafr ve dayanrqh veziyyet almasr gekil
4.3.b-de qrafiklerle bele izah oluna biler. Burada K:Ur*/(Jri,
giiclendiricinin amplitud xaraktcristikast, p4",/U"* isa
aks-elaqe diivresinin zaiflegdirici tesirini xarakteriza eden
129
xotlordir. Birinci qrafikdon gdriiniir ki, giiclondiricinin giriqino tosir edan her hansr bir kigik Q, garginliyi K qeder gi.iclendirerak grxrgda amplutudu [/r.., olan siqnal kimi ciztinii g<isterir. Bu gorginlik eks-olaqe dtrvresinin girigine verilerek p
defe zoifledilir ve giiclendiricinin giriqine Ur,r, gerginliyi kimi
tesir g<istarir. Bu gerginlik giiclendiricinin grxtgrnda Ur-2 garginliyi yaradrr ve s. Bu proses grxrg siqnahnrn amplitudunun
niiqtesi) davam edir. Bu
dayamqhq qiymetini alana qeder
qerti
iidenilir.
ndqtede Kp=l
g6rtniir ki, tranzistorun xarakteristikast
4.3.b-don
$ekil
qeyri-xatti oldu[undan girig siqnah a(dlqca giiclandirme emsah azalrr. Ona gore avtoreqslerin inkigafim tamin eden gert
Kp>l, imumr gekilde amplitud balansr $orti iso KB>l kimi
yazrlmaldrr. Burada berabersizlik igarasi avtoreqslerin inkigafim, berabarlik ise dayamqh prosesi g,iisterir. Buradan bele netico glxlr ki, dayanrqh raqslerin amplitudu tranzistorun xarakteristikalannrn qeyri-xattiliyi ile mehdudlagtr.
Deyilenlerden hem de gdriiniir ki, giiclendiricinin girigine
kiiylarden ve ya her hanst sebebden tesir edan heddinden artrq
kigik bir impuls tosir ederse, ani olaraq a\toroqsler inkiqaf etmeye baglayacaqdrr. Bele rejime avtogeneratorun iiz-iiziine
yumiaq tasirlanme rejimi deyilir.
Oger i99i ndqto tranzistorun xarakteristikasrmn qeyri-xetti
hissesinde segilerse, onda giiclendiricinin amplitud xarakteristikasr gekil 4.3.c-deki kimi tasvir edilmelidir. Bu halda reqslar
yalnrz giiclendiricinin girigine U'r.-den kigik olmayan gerginlik tesir edenda emele gelir. Bele rejime avtogeneratorun iiziiziine sert tesirlenme rejimi deyilir.
(l
LIr*=KUri, asrhh[rna avtogeneratorun raqs xarakteristikisr deyilir ve ondan dayanrqh reqslerin amplitudunu
(yumgaq rejim elde etmeye galtgaraq) teyin etmok iigiin istifade edirler.
Yuxarrdakr struktur sxeme uyfun olan yiikti kollektor
dcivresindaki konturdan ibaret transformator elaqeli avtogeneratorun sxemi gekil 4.4a-da giisterilmigdir. Sxemin 9rxrgr ve girigi arastndakt elaqe ayrtca baza dolalr vasitesile
r30
hayata kegirilir. Bele generatorlar adoton radio tezlikleri
diapazonunda istifade olunur.
Sxemdeki elementlorin teyinatr giiclendiricilerde oldufu kimidir. C kondensatorunun reaktiv miiqavimeti generasiya tezliyinda ciizi olur vo onun kiimeyile baza d,olalrnrn bir ucu "torpaqlanrr". r, vo r, kontur ve baza dolaqlarrnrn aktiv itkilerini nezere alrr.
Bu sxemde de rezonans tezliyinde konturun miiqavimati
temiz aktiv xarakter dagryr: R.:L*/C,,rr. Ona gcire de rezonans
tezlikli deyigen siqnal bazaya tesir ederso, kollektordakr gerg-
-+--J
'1 r
ry
J<
61 6
c<
lz
t
lru
t
,)
$ekil 4.4. Transformator elaqali artogeneratorun prinsipial (a), tam ekvivalent (6) va sadalegdirilmip ekvivalent (c) sxemleri
inlik fazaca
1800 stiriigdiiriilmiig olacaqdrr. Baza
va kontur dolaqlan induktiv elaqede olduqlanndan
cereyanrnrn
hesabrna
"/*
baza dolalrnda yaranan deyigan gerginlik Uo=t jaMlr olacaqdrr (M-qargillqh induksiya omsahdrr). Oger dolaqlann sannma istiqametini segmekle Uo=-j aWr temin edilerse, giiclendirici-eks-elaqe qapah konturunda iimumi faza siirti$masi
srfra beraber olar ve fazalar balansr qerti 6dener.
t3l
Rezonans tezliyinde amplitud balansr gertinin ijdenmesini
temin eden minimal gticlendirmo emsalmt teyin etmok iigiln generatorun nisbeten kigik tedilJer iigiin ekvivalent sxeminin (gekil
4.4 6) sadelogdirilmig (qekil 4.4 c) variantrndan istifade edek.
Tranzistorun aks-olaqe parametrleri h,r" kigik oldu[undan
sadelagdirilmig sxemde h,r.Uo" gerginlik generatoru yoxdur ve
r o-y a baraber giitiiriilmii gdiir. Qrxr g konrurunda p'./,
h,,
":h,, "+
gerginlik generatoru (fjhr,ld), onunla ardtctl ise I/jo{o
miiqavimeti qogulmugdur. Tam ekvivalent sxemin gtxtg konturunun 4 vo I* parametrlori (paralel qogulmug 9rxr9 keqiriciliyini nezere almaqla) r'ovo L'o- Ie evoz olunmugdur.
Sadelogdiritmig ekvivalent sxemi iigiin kontur cereyanlart
iisulu ile xarakteristik tenliyi tertib edorek (gox miirekkob oldulundan hesabatlar verilmir) onun xoyali hissesini stfra boraber edib, oradan roqslerin generasiya tezliyi taprlar:
r---'-
fr:l/2r''lL^Sn
'
Tenliyin heqiqi hissesini stfra beraber ederek, amplitud balansr gertinin ddenmesini tomin eden minimal giiclondirme emsalt taptrlar:
hr,"=h t t"r'rC'*/M*M/ L'n
tezlikli dayanrqlr avtoroqs prosesi eldo etDemeli,
mek iigiin hr," paramelri bu dtsturla hesablanan qiymetden
kigik olmayan tranzistor segmek laztmdtr.
U9 noqteli induktiv (gekil 4.5a) vo tutum (9ekil 4.4 b)
alaqeli generator sxemleri genig istifade olunur. Ig rejiminin segilmesi ve temperatura gcire stabillagdirme evvelki
sxemlerde oldu[u kimi hoyata kegirilir. Generasiya tezliyinde her iki sxemde eks-elaqo kondensatorunun (C) tutumu nazero aLnmayacaq derecode kigik olur.
induktiv iig niiqteli sxcmdo @una Xartley sxemi deyilir)
konturun induktivliyi iki hissoden ibaretdir, onun iimumi nciqtasi
qida menboyinin deyigen ceroyana gcire srfir olan mtiqavimeti vasitosile qogulur. L, va L, induktivlikleri arasrnda qargrhqh induksiya elaqasi (Itfl vudr: Orta niiqtoyo gora L, ve L, sr$aclanndakr gerginliklerin ani qiymotlerinin iqareleri bir-birina aks ol-
f
t32
dulundan (faza siiriigmesi 1800-dir), sxemde miisbet eks-elaqe
yararur ve fazalar balansr garti 6denir.
Dayanrqh reqslerin tezliyi
fr=
zn",!fc,7
t,
+
L,
+
2M[-[ij- M)4)/
h,,,
h,,, ve hrro - iimumi bazah sxem iigiin tranzistorun girig m-iiqavimeti vo 9rxr9 kegiriciliyid ir.
Oz-ijzilna tasirlanmoni temin eden minimal coreyana
gcire giiclandirme emsah hr,,s (L,+M) / (Lr+M).
Tutumlu ii9 niiqtoli sxcmdo (Kolptts sxemlndo)
Konturun tutum qolunda iki C, ve C, kondensatorlarr vardrr (9ekil 4.5 b). C, vasitesile eks-elaqe gerginliyi giic-
,)
b)
$akil 4.5 induhiv (a) va tutum (6) iigntiqtali LC -avtogenerator sxemleri
lendiricinin girigine verilir. Bu iki kondensatorun g6starilen qogulma sxeminde orta ndqtoyo nisbaten kenai l6vhelerdeki gerginliklerin igaresi bir-birina eks olur. Kaskad
6zii de 1800 siiriigme verdiyinden sxemde miisbet okselaqe yaranrr ye fazalar balansr gerti tjdenilir.
Bu sxem iigiiLn dayanrqh reqslerin tezliyi
133
btrada Y'r=hrr,+l/R,-+1/Rr - tranzistorun grxrg d<ivrosinin tam kegiriciliyi; C,7C,C/(C,-C) - konturun tutumunun effektiv qiymetidir.
Bu sxem iigiin minimal giiclandirme emsah
h r,,= h,,,Y' rC r/C r+C /C, -dir.
LC - avtogeneratorlan 15 Mis-e qeder tezliklerde igleye
biler, gtinki sanayede buraxtlan emeliyyat giiclendiricilerinin
15 Mhs-den yuxan tezliklerde giiclendirme emsalt vahide beraberdir. Avtogeneratorlar sxeminde (gekil 4.6) rR, ve R, menfi
$akil 4.6 Omaliyyat giiclendiricisi iizarinda
qurulmu g LC-avtogenerator
eks-elaqe d<ivresini tegkil edir. Rezonanslt ZC-konfuru isa
miisbet eks-elaqo manqasl kimi qogulmugdur.
Sahe tesirli tranzistorlarda generator sxemleri eyni
qaydada qurulur.
134
4.4. RC-generatorlar
Reqslerin tezliy i azaldrqca IC- generatorlann sxemlerininduktivliyinin vo tutumunun qiymeti artrr, giinki
de konturun
f,=u(2r1[ffi
1
Bunun neticosinde sarlacrn dolaqlanmn aktiv miiqavimoti
vo kondensatorun slzna coroyanr goxalrr, bu ise konturun keyfiyyetliyini vo generatorun tezliyinin stabilliyini agalr salrr.
Ona gtire algaq tezlikler diapazonunda igleyen generatorlarda segici dovreler kimi giiclandiricilerin eks-elaqe d6vresine qogulan kondensator ve rezistor elementleri istifade olunur.
Reostath giiclendiricidan ve RC-elementlerinda qurulmug tezliksegici dcivreden ibaret bele sxeme 8C-generator deyilir. On
kiloherslarle (bezen yiiz kiloherslerle iilgiilen) tezlikler diapazonunda bele sxemler iilgiileri, gakisi va qiymatlerina g6re
LC-generatorlardan gox iistlin olurlar.
IRC-generatorlar iigiin da <iz-riztine tesirlenme gerti
kp A nmi ifade olunur. Oger giiclendirici manqa 1800 fa-
za siiriigmesi verirse (giiclandirme emsah heqiqi ve menfi
kemiyyetdirse), onda 6z-<iziine heyocanlanmanr alde etmek
iigiin eks-elaqe d6vresi de 1800-ye beraber faza siiriigmesi
yaratmalr ve
(K)(-p>l
olmahdrr.
Oger giiclendirici faza siiriigmesi vermirso (giiclandirma omsah heqiqi ve miisbat kemiyyatdirse), dz-dztino tasirlenmani elde etmek iigiin eks-elaqe d6vrasinde faza siiriigmesi
(titiirme emsalmm heqiqi olmasr gartile) srfra beraber ve r(p
)I olmalrdrr.
Biitiin miimkiin olan tezlik spektrindon yalnrz hor
hansr bir harmonik toplananl generasiya etmek iigiin RC
eks-alaqe diivresi tiziiziine tesirlanme gertlarinin har ikisinin mahz bu tezlikda iidenmesini tamin etmelidir.
Qurulug prinsipino gore RC-generatorlar iki qrupa
biiliiniirler:
l) eks-alaqe dtivresinde siqnahn faza siiriigmesi +1800
olan generatorlar;
t35
2) miieyyon tczlikde oks-olaqo diivresinda siqnahn faza silriigmesl stfra borabor olan generatorlar.
4,4,1. Oks-olaqo dtivresi faza siiriigmeli
RC-gencratorlar
f
Bele generatorlar faza siiriigdiirtici.i dtjvre iig ve ya diird
- gekilli RC manqalarrndan (R-paralel ve ya C-paralel) ibaret olur (gekil 4.7a,b). Bu d6vrlerin amplitud-tezlik va fazatezlik xarakteristikalarr gekil 4.7 c,q-de gtistorilmi$dir.
U,,,
,
gekil 4.7. Ugmanqah faza doyiidiran "R -paralel(.,) vo "C-paralel (b) diivralerinin
sxemlori vo onlann amplitud-tezlik vo faza tezlik xarakteristikalan (c,9)
Reqs konturunun rezonans tezliyinden ferqli olaraq
faza deyigdiren f,C d<ivrelerde mt tezliklarina (n:0 ve ya
n:1) kvazirezonans tezliyi deyilir. Xarakteristikalardan
goriiniir ki, kvazirezonans tezliyinden (at ) girig vo 91xrg
gerginliklari arastndakt faza siirtigmesi pp "R-paralelt
Idviesi tigtin +1800, "C-petalel" d<ivresi iigiin ise -1800
tegkil edir. Bu tezlikde her iki halda eks-elaqe ddvrasinin
ijtiirme emsalt (ftsU,,"/Us) heqiqi qiymete malikdir ve
go=1/29-a berabardir. Kvazirezonans tezliyi R ve C elementlarin parametrleri ila miieyyan edilir. "R-paralel'
d<ivresi iigiin f0= o,/(2 D= I /( 2 rilC Ji ), "C-paralel" dcivresi
136
nErn L:rt+/(2D=,li 4zr*.c1. Demeli, egar 18d faza siiriigmesi olan giiclendiricinin giiclendirme emcah 29-dan 9ox
olarsa, o, igmanqal "R vo ya C-paralel" mtisbot okselaqe diivrelarinin kiimeyile o4 tezlr,kle harmonik raqsleri
hasil ede biler. Oger diirdmanqah .R-paralel"" dtivre
istifada olunarsa, po: I / I 8,4 ; gF+ 1 800 ; fi= I (2 fiC I 0/7),
"C-paralel" d<ivra istifade olunduqda ise Br=1/18,4; pV1800; fo=t/.[lVz/QzRQ olacaqdLr. Bu halda daha kigik
giiclendirme emsah K>l8,4 teleb olunur. Manqalann
sayrnrn artrrrlmasr sxemi miirekkablegdirir ve hiss olunacaq derecede zeiflanme vermir.
Oks-elaqe ddvreleri iJtgin p, gpve fo teyin edilerken bu
d<iweler iigiin girig gerginlik monbayinin miiqavimatinin srfra,
yiik miiqavimatinin ise sonsuzlula beraber oldufu qebul edilmigdir. Real generator sxeminde ise RC drivrelerinin grxrgr
giiclendiricinin girig miiqavimetine yiiLklenir, girigi isa gticlandiricinin grxrg miiqavimetine qogulmug olur. Bunun noticosinde /, deyigir ve f"+ foolur.
$ekil 4.8a-da iigmanqah "R-paralel" diivrcli RC-gene-
ratorun sxemi gdsterilrnigdir. Burada paralel qogulrnug R,rll R,,
miiqavimetleri giiclandiricinin onlara paralel qo$ulmu$ R*s h,u
miiqavimeti ile birlikde (generasiya tezliyindo q. tutumunun reakRK
I
Fcrxl$
a)
$ekil4.8 IJgmanqah "R-paralel,, (a) vo,,C-paralel', @/ eks-elaqa
d6wasi olan RC-generatorlann sxemlarti
t37
tiv miiqavimati gox kigik olur) faza deyiSdirici dciwenin tigiincii
(Rr) miiqavimetini tegkil edir. Ro<<lthr* oldufundan giiclendiricinin grxrg miiqavimeti yalruz rRn ile miieyyen edilir.
Yuxanda g<isterildiyi kimi, bu sxemin ekvivalent sxeminin xarakteristik tanliyini tehlil etmoklo generasiya tezliyi ve oz-<iziine hoyecanlanmanr temin edan minimal gticlandirme omsalr tapr la bilor:
t"-
1
z
t*.C 6R+4R,*
;
hrkF4SR?/(Rst,+R).
Bur ada n C,= C r= C s=C ; R,= R r= R, ll R r,,= R ro/n: R
G6riindiiyii kimi, yalnrz rRo;))Rr gerti tidenilende
tranzistorun coreyana gcire otiirme emsaltntn teleb olunan
qiymeti minimal (45-den bir az b<iyiik) ola biler.
$ekil 4.2b-de iigmanqah "C-paralel" d6vreli.RC generatorun sxemi g<isterilmigdir. Faza deyigdirici dcivrenin birinci manqasrnl C,' vo Rr tagkil edir. Rr1,o h tt"
miiqavimoti ile ardrcrl qogulmug -R'J rezistoru rR*r.-in doYigmesinin generasiya tezliyine tasirini aradan gcitiiriir.
Ekvivalent sxemin xarakteristik tenliyinin tehlili esasrnda generasiy a tezliyi ve giiclendirma emsaltntn minimal
qiymeti bele taprlrr:
f
Burada
r= l/Q nnc Jz + s t
m
); hr,"=21+32m+3/m
rR:Rr:&=RrmRi C:C /m4 -C ; R':R
3 +R*.
4.4.2. Oks-elaqe diivresi faza siiriigmesiz
RC - generatorlar
Yuxandakt RC-generatorlar adeten sabit tezlikli
reqslerin hasil edilmesinde istifada olunur, giinki tezliyi
bciyiik diapazonda deyigmek iigiin eks-elaqe dovresinin
138
eyni tayinath elementlerinin (kondensatorlann ve ya rezistorlartn) on azl tigtnii eyni zamanda dayigmek lazrm gelir.
Bu baxrmdan eks-elaqe diivresinde ardrcll-paralel
segici diivro olan RC-gencrator daha elveriglidir. Qiinki
bele d<ivre tezliyi genig diapazonda dayigmeye imkan verir
(qekil 4.9.). .RC dtrvresini gerginlik bciliicisii kimi tesvir
ederek gerginlik iigiin belo ifade almaq olar:
ur*=uru
Burada
Z,:R,*l/jot, ,
z/ (zt+z)
Zr=
(1/ Rr)+ jatC,
+ Pl ct
lt
r,,
13
s/2
c?
t:42
$ekil 4.9 Ardrcrl-paralel faza deyigdiren drivranin sxemi (a),
amplirud-tezlik va faza-tezlik xarakteristikalan (b)
Gerginliyi 6tiirmo omsahnr teyin edek
i&4ac,1
, U,n
' uo,, &R,-l4oJcp,)-i[&4ac,)+R,/(otcr)+Rr4acr)]
139
Kvazirezonans tezliyinde XC d<ivresinin gerginliyi iir
iirmo emsah heqiqi eded olmalrdrr. Suretin faza siiriigmesi
900 oldulundan bu gert o vaxt 6denilir ki, mexrecin faza
stirii$mosi 900 olsun. Bu mexrecin heqiqi hissesinin srfra
beraber oldulu halda temin edile biler, yeni R,RrI/(dlC P)=0.
Buradan kvazirezonans d6vri tezliyi teyin olunur:
a,=u,[n3,c,q,
Kvazirezonans tezliyi ise ft:l/ (2x R,R.C,C, )-ye
beraber olacaqdrr.
Yuxarrdakr kesrin qalan hissesinin surot vo moxroclndeki j-larl ixtisar etsok
9o=
po=
1
Rr/(aoCr)
qiymetini yerine yazsaq
vo ya a)o -rn
/( + R t/R r+C,+ C ) alarrq.
1
Real sxemlerde Rr=Rr=R ve C ,=C r=C oldulundan
fo-1/(2tRC) alnar.
p, miisbet oldulundan kvazirezonans tezliyinde giriq
siqnalrnda faza si.iri.igmesi olmrt (9:0) (gekil 4.9 6).
Belelikla, riz-dziine tesirlenme gertlerinin ridonmesi
iigiin giiclendirici siqnala faza siiriigmesi vermemeli
(pr+ptrO) vo onun giiclendirme emsah 3-den kigik olmamahdrr. Bele giiclendirme emsahnr istenilen gerginlik
giiclendiricisi tsmin edo biler. Faza balansr gertinin iidenmesini temin etmek ilgiin ise siirtigmesi srfir olan iimumi
bazah sxem istifade oluna biler. Lakin bu sxemin girig
miiqavimati gox kigikdir, iizi.i de bu miiqavimat Rr-nin rolunu oynayrr. Bu halda p azafu (siqnahn zeiflemesi artrr)
ve giiclendiricinin giiclendirme emsalnr b<iyiitmak teleb
olunur.
140
Praktikada bu mesele iimumi emitterli sxem iizre qurulmug iki kaskadh giiclendiricinin krimayile hell olunur
(gekil 4.10).
Her kaskad 1800 siiriigme verdiyinden iimumi siiriigme
srfra berabar olur. Paralel-ardrcrl RC-drlvrasi de kvazirezonans tezliyinde siirtgme vermodiyindon faza balansr gorti mehz bu tezlikda cidenir ve roqslarin sinusoidal formasr
temin edilir. iki kaskadrn gticlendirme emsah 3-den gox
gox bciyiik oldulundan R,,.R., dcivresi vasitesile har iki
kaskad menfi eks-elaqe ile ehate edilir ve giiclendirme
emsalr teleb olunan qiymeta qeder azaldrlrr. Bunun neticesinde reqslerin formasr yaxgrlagdrrrlrr ve tezliyi stabillegdirilir. Miiqavimeti temperaturdan asrh olan R., rezistoru glxr$ gerginliyinin amplitudunu stabillegdirmek ve
temperatur deyigende reqslerin sinusoidal formasrnr saxlamaq iigiindiir.
Ll
Rt
l+
t^
\lxrt
gekil 4.10 Vin k6rpiilii Rc-generatorun sxemi
G6riindiiyii kimi, faza deyigdirici dcivrenin R, miiqavimeti bilavasite giiclandiricinin girigine qogulur vo onun
kigik girig miiqavimeti ile (it*;) guntlanmrg olur. Bu, kvazirezonans tezliyini (generasiya tezliyini) ve gerginliyini
dti.irmo omsahnr deyigdirir:
l4l
fo=f,=l/ [2tt
9o=
[ 1 + R,( R,
+
Rsi,
)
/(
RrRsi, + C,
/
Cr
)l
Neticede kvazirezonans tezliyi artrr, p azalrr (scinme goxaIrr), yeni frve Bo tranzistorun parametrlerinden astlt olur.
Oger birinci kaskadrn girig miiqavimati Rr-ye yaxrndrrsa. ig
rej iminin vo ya temperaturun doyigmesi R ,.-in droyigmosi hasabrna faza deyigdiren dcivronin paralel qolunun miiqavimotinin
deyigmosino gotirib grxanr. Bu, tezliyi dayigdirir ve generatorun
digar parametrlerini pislaqdirir. Ona gcire gox vaxt gticlandiricidon girig miiqavimetinin bijyiik olmasr teleb olunur. Bu mesele
gticlendiricinin girigine iimumi kollektorlu kaskadm ve ya
miirekkeb trarzistorun qo$ulmasr ile hell oluna biler.
Giiclendiricinin grxrg miiqavimetinin faza deyigdirici dovrenin parametrlerine tesiri nisbeten azdrr. Belo sxemlerde tezliyin dayigdirilmesi iki eyni R, ve R, rezistorlann eyni vaxtda
doyigdirilmesi ile heyata kegirilir. Bunun iigiin ciitlegdirilmig
potensiometrdon istifade edilir.
o
$ekil 4.1 I.Omaliyyat giiclendiricisinde qurulmug ardrctl-paralel
faza deyi5diren RC-diivroli a\togenerator
t42
Paralel-ardrcrl faza doyigen RC d6vreli avtogeneratorlar
standart emeliyyat gi.iclandiricilerinde de (meselen, l40y 12
tipli emeliyyat giiclendiricisinde) qurula biler (gekil 4.1 1.).
Bvada faza deyigdiran XC dtjvre giiclendiricinin grxrqr (5) ile
qeyri-inversleyici girigi (10) arasrnda qogulur. Ona gore qapah
ilgekde faza siiriigmosi srfra berabor olur va faza balansr gerti
<idenir. Tezlikden asrh olmayan menfi eks-alaqo dtjvresi ise
grxrgla inversleyici giriq (9) arasrna qogulur. Generatorun ig
keyfiyyetini yaxgrlagdrrmaq iiLgiin bu dtivro -R, vasitosile tanzim oluna bilir.
4.5. Avtogeneratorlarrn reqs
tezliklerinin
stabillaqdirilmesi Isullan
Senaye elektronikasr qurlulanmn etibarh ve deqiq iglemasini temin edon vacib amillerden biri avtogeneratorlann
roqs tezliyinin sabitliyidir. Hasil edilen reqslerin tezliyi temperaturun, riitubotin, tezyiqin, mexaniki tesirlerin, qida menbayi
gargiliyinin doyigmesinin, xarici elektromaqnit sahelarinin ve
s. tesirindan stabilliyini itire biler. Bu amillerin tasirinden
sxemde kondensatorlann tutumu, drossellerin induktivliyi va
rezistorlann miiqavimeti deyigir, bu ise reqs konturunun ve
RC eks-elaqe ddvresinin parametrlerinin deyigmesine getirib
grxarrr. Tezliyin stabilliyi ham de parazit tutum va induktivliklerin qil,rnetinden, onlann dayigmesindan asrhdrr. Onlar da rezonans tezliyino tesir gosterdiyinden avtogeneratorlann hesablanmasr va sazlanmasr zamanl nazoro ahnmahdrr.
Temperaturun tesirinden induktiv sarlaclann ve kondensatorlann xefti cilgiileri deyigarek reqs konturunun tutumunun
va induktivliyinin doyigmelerina (AC/AL) getirib grxanr.
Temperaturun loC dayigmesinden kondensatorun tutumunun
nisbi deyigmesine (AC/Q tutumun temperatur emsah deyilir. Bu emsal maselen, gini kondensatorlar iigiin menfi ve
miisbet^qiymetlere ((30-50) I 0-6 I /C) malik ola bilar. Temperaturun l0C dayigmesinden rezistorun miiqavimetinin nisbi dayt43
igmasini (AR./R) xaral<terize eden miiqavimotin temperatur amsah da monfi (xetti karbonlagmrg BC ve YIIII tipli rezistorlar
iigiin 10r-10r l/ 0C) ve miisbet (metallaqdrnlmrg MJIT rezioC)
olur.
storlar tigiin 104 l/
tesirinden
tranzistorlann parametrlerinin
Temperaturun
deyigmesi de tezliyin stabilliyine tesir gcisterir. Bu halda tez-
liyin qeyri-stabilliyi nisbi qeyri-stabillik emsah ile 47'f,
qiymetlendirilir (fi - nominal (i99i) tezlik, {fi99i tezliye nis-
beton deyigmedir). LC ve RC-generatorlar iigitr bu amsallar
uylun olaraq bele teyin edilir:
AI __l_( AL
-ac\.
af (tc , n\
i=-rlt*d),i=-\c.
*)
Bwada AL, AC, AR - stabilliyi pozan amillerin tasirinden
induktivliyin, tutumun va miiqavimetin aldrlr artrmlardrr.
Tezliyin qeyri-sabitliyi iki esas iisulla: parametrik ve
kvarslardan istifade etmek yolu ile azaldrltr.
Parametrik stabillagdirme iisulunda xarici amillerin
reqslerin tezliyino tesiri zaiflegdirilir va generatorun elementleri ela segilir ki, onlar tezliyin deyigmesine minimal tesir 96stersinler. Temperaturun kondensatorlann tutumuna ve rezistorlann miiqavimetine tesirini azaltmaq iigiin sxeme menfi ve
miisbat temperatur emsallan olan kondensator ve rezistorlar
qogurlar. Temperaturun induktivliya tasirini azaltmaq iigiin
sarlaclann karkaslan xiisusi materiallardan haztrlamr. Bezi
hallarda temperaturun tranzistorlann parametrlerine tesirini
azaltmaq iigiin avtogeneratorlar termostata yerlegdirilir.
Mexaniki zerbelerin ve vibrasiyanm tesiri detallann alrr
gdvdelerde (gassilerde) yerlegdirilmesi, rezinden amortizasiya
eden arahqlardan, xiisusi astlqanlardan istifade eCilmesi ve s'
iisullarla zeiflagdirilir. Qap montajr ve induktivlik naqillerinin
gini materiala yaptgdrnlmasr mexaniki tesirleri tamamile aradan giitiiriir. Parametrik stabilizasiya iisulu qeyri-stabilliyi 1 0-5e qeder azaltmala imkan verir.
144
Xarici elektromaqnit sahalerinin tesiri avtogeneratoru tam
ekranlama yolu ile aradan gcitiiriiliir. Qida menboyinin gorginliyinin tesirini lelv etmek iigiin gorginlik stabilizatorlarrndan
istifade olunur.
Tezliyin kvarsla stabillegdirilmasi iisulu kvars rezonatorlannrn kiimeyi ila heyata kegirilir va qeyri-stabilliyi gox
agagr salma[a (10-8-e qeder) imkan verir.
Kvars rezonatorlan mineraldan (kvars va ya turmalin)
diizeldilmig, kvars tutqacda yerlegdirilmig diizbucaqh ve ya
dairovi nazik l<ivhadan ibarotdir. Kvars pyezoeffekt hadisosine
malik oldulundan bele l6vheni srxan zaman onun yanlannda
miixtalif elektrik yiikleri omele golir ve dartma noticosindo isa
hemin yanlardakr ytikler eks istiqametde deyigirler (diiziino
pyezoeffekt hadisesi). Kvars lcivhesine doyigan elektrik sahesi
tesir ederso, onda elastik mexaniki roqsler yaranrr (eks pyezoeffekt hadisesi) vo bu onun yanlannda elektrik yiiklorini emole getirir. Belelikle, kvars lovhesini (kristahnr) rezonans xiisusiyyetine malik elektromexaniki sistem kimi tesvir etmek olar.
Hendasi rilgiilerden ve kristahn kesiyinin yrinelmesinden asrh
olaraq har kristahn rezonans xiisusiyyeti (rczonans tezliyi fr)
<iztine mexsus sabit qiymat alrr ve bir nega kilohersden 1000
meqahers heddindo olur.
Kvars rezonatoru elektrik reqs konturuna ekvivalentdir
(gekil 4.12a). G<iriindiiyti kimi, kvars ardrcrl qogulmug I*,, Rn,
Ck, elementlorine ekvivalentdir
bele dovreda
ar= t t
tezlikli gerginlik rezonansr ola biler. I*, onlarla mikrohenriden bir nege millihenriye, Co, gox kigik (pikofaraddrn yiizde biri qoder) olur. Kvars rezonatoru keskin iezonans xiisusiyyotine malikdir, bu ise rR*,-nin gox kigik (bir nego
Om) oldu!'una delildir. Ona grire kvarsrn keyfiyyetliliyi 105106 hoddindo, disket dolaq ve kondensatorlu koniurlard'an ikiiig tartib yrrxarr olur.
Kristal kvars tutqacmda yerlegdirilir. Tutqacrn tutumu (C")
onlarla pikofarad heddinde oldu[undan kvars rezonatorunda
vo
vo
^[t*C,
a":=1/ L*C*
tezl
ikli
(C,o =C 0C *,
4C 0+ Ck") cereyanlann
rezonansr bag vere biler. Ozti de a, >as olur. Bu iki tezlik bir145
Cp{,
birindsn gox ferqlenmir, gtinki
vo ona gdro C*{n, Q
vo ar" tezliklorindo rezonatorun ekvivalent miiqavimeti tutum xarakteri, a1-den )uxan vo ar"-den agalr tezliklerde ise induktiv
xarakter dagryrr (gekil 4.12b). Kvars rezonatorunun bela tezlik
xiisusiyyatleri onu a\.togeneratorun sxemine miixtelif iisullarla
qogmala imkan verir. Belo rezonator miisbet eks-elaqe d6wesine ardrcrl reqs konhru ve ya iignciqtali altogenerator sxemine
reqs konturunun induktiv elementi kimi qoguta biler.
Kvars rezonatorunun temperafura g6ra qeyri-stabilliyi gox
K4
0r
02
cl
$ekil 4. 12. Kvars rezonatorunun ekvivalent
sxemi (a) onun miiqavimotinin tezlikden asrh
deyigmesi (b) va tezliyi kvarsla stabillegdiriIan ameliyyat giiclendiricisinde qurulmug
RC - generatorun sxemi (c)
146
kigikdir (10'E). $ekil 4.12.c-da unipolyar tranzistorda qurulmug
ve Vin kcirpiisiinda rezistorlann birinin avezina kvars rezonatoru qogulmug RC-avtogenerator giisterilmigdir. Sxem garginlik rezonansr rejiminde igleyen etalon generatordur ve gox deqiq (presizion) 6lgme sisteminde istifade olunur.
Kristahn rezonans tezliyini ve Vin k6rpiisiini.in kvazirezonans tezliyini beraber etmek iigiin k<irpiiniin R rezistorunun
miiqavimeti kvars rezonatorunun aktiv rezonans miiqavimotina berabar segilir. Qrxrgla inversleyici girig arasrna qo$ulmu$
monfi eks-elaqe dcivrasi temperaturun tesirinden kvarsrn aktiv
rezonans mi.iqavimetinin deyigmesini kompensasiya edir ve grxrg siqnahnrn amplitud vo tezliyini sabit saxlayrr.
Kvarsla stabillegdirme iisulunun gatrgmazhlr ondadrr ki,
onu yalnrz sabit (algaq ve yiiksak) tezliklerde i$layon avtogeneratorlarda istifade etmek olur. Sabit ses ve infrakigik tezlikli
reqsler elde etmek iigiin kamertonlu vo maqnitostriksion vibratorlardan istifade olunur. ifrat yi.iksek tezlikli generatorlarda
keyfiyyatliyi 104- 105 olan bo$ rezonatorlardan istifade olunur.
Baxrlan sxemlar en sade generator sxemlaridir. Tezliyi
sabit olan miiasir kvars generatorlan qida gerginliyi stabilizatoruna, parametrik stabilizasiya sxemlerine, amortizatorlara
ve riitubetden miihafize elementlerine malik olan miirekkeb
qurlulardrr.
t47
5.
iMPULS SiQNALLI GENERAToRLAR
Bele generatorlar sabit coroyan menbeyinden (kondensa-
tor lro ya induktiv dolaqdan) altntb toplanan enerjinin
azad
(impulslar)
qeyri-harmonik
yaradrrroqslor
hesabrna
olunmasr
lar, bunlara relaksasiya generatorlarl da deyilir. Qeyri-harmonik reqslar deyende diizbucaqh, xetti deyigen, eksponensial
ve bagqa xiisusi formaya malik siqnallar nezerde tutulur. Relaksasiya generatorlanna triggerler, multivibratorlar, tekvibratorlar, blokinq generatorlar vo s. aiddir.
Diizbucaqh impuls generatorlartntn esas tesnifat alameti
onlann mtivazinetli vaziyyotinin xarakteridir. Mtivazinetli veziyyet iki ciir olur: uzunmiiddetli dayantqh ve kvazidayanlqh (demek olar ki, dayanrqh) vezilyet. Generator uzunmiiddetli dayanrqh veziyyetde istenilen qeder qala biler ve onu bu
vezilyetdan glxarrnaq iigiin xarici tesir teleb olunur. Kvazidayanrqh vaziryat miioyyon bir sonlu mtddat orzinde saxlantIrr ve bu mi.iddot generatorun strukturu ve daxili parametrleri
ile miieyyen edilir. Bele generatoru bir dayanrqh veziyyetden
digerine kegirmek iigiin xarici tesir tolob olunmur.
DayanrqLq veziyyetinin xarakterine gore diizbucaqh impuls generatorlarr iig qrupa b,iiltiniirlar:
1) iki uzunmiiddatli dayamql veziyyete malik olan bistabil dtizbucaql impuls generatorlarr - triggerler;
2) bir uzunmiiddatli dayamqh veziyyete ve bir kvazidayanrqh voziyyota malik olan monostabil diizbucaqh impuls generatorlan-takvibratorlar ;
3) her iki veziyyeti kvazidayanrqlr olan, uzunmiiddetli
dayamqh veziyyete malik olmayan astabil diizbucaqh impuls
generatorlan-multivibratorlar. Bela generatorlarr igesalmaq
iigi.in yalnrz qida menbeyini qo$maq lazrmdrr, xarici igesalma
impulslan teleb olunmur.
Generatorlar disket cihazlar (tranzistorlar), inteqral sxemler, mentiq elementleri ve amoliyyat giiclondiricileri iizerinde
yr[rltrlar.
148
5.1. Triggerler
Trigger iki dayanrqh voziyyeto malik olan ve xarici idaroedici siqnahn tesirinden srgrayrgla bir veziyyetden digerine
kege bilen qur[uya deyilir.
Diskret elementlar iizerinde qurulmug qeyri-asrh siiri.i$moli, _kollektor-baza olaqeli trigger 100%Ji miisbat eks-elaqeli
ikikasskadh sabit cereyan gticlendiricisinden ibaretdii (gekil
5.1). Sxemde her iki tranzistor agar rejiminde igleyir, hem de
bu agarlar ardrcrl qoguldu[undan birincinin 9rxr9 gergintiyi bilavasite ikir'cini, ikincinin grxrg garginliyi ise birincini idara
edir. Adeten tranzistorlan ve diger elementleri ele segirler ki,
\,= &z= &; R, = 4 = Rt; 4=4= & sxem miimktin qeder
simmetrik olsun. Lakin miitleq simmetriyanr heg vaxt eldo etmek miimkiin olmadrgrndan tarazhprn azacrq pozulmasr
miisbet eks-elaqenin hesabrna sxemi ele hala getirir ki, tranzistorun biri bagh, digeri ise miitleq agrq veziyyetde olur.
Triggerin daha dayamqh iglemesi iigiin
(temperaturun tesiri ve
tranzistorlann
para-
metrlorinin ferqi minimal olanda) sxemin parametrlori ela segilir ki,
agrq tranzistor doyma
rejimindo, bagh tranzistor ise kesilme rejiminde igleyir. Bunun
iigiin agrq tranzistorun
baza ceroyam bu tran-
$akil 5.t. Qeyri-asrh siiriipmeli
triggerin sxemi
doyma cereyanrndan sox,
ball tranzistozItrl;j?;rt;tffilj:
monfi ve her hansr verilen IIr.-a beraber olmaldrr. Bu iki gert
X, va rRr-ni segmakle tamin edilir. Birinci gertin (Jr>J*,,r) ye_
rine yetirilmesi iigiin
p.
'. ^
p,
hru
RrE,
h2kRiEL+ RrE,
olmaldrr.
t49
/irr, -tranzistorun baza cereyantntn titiirme emsaltdtr.
ikinci qerti yerine yetirmak iigiin ise Rr<E,,R.r/U* olmahdrr. Her rki gerlr Eo,hr," ve R*-ntn minimal qiymetlerinde
ddenmelidir. R. ela segilir ki, agtq tranzistorun kollektor cereyam (J r,,"=E u/Rr) buraxrla bilen qiymetden yuxan olmastn.
Sxemde tranzistorun birinin doyma, digerinin kesilme rejimindo olduflu vaziy"yat dayanrql vezilryetdir ve sxem bu veziyyotde istanilon qeder qala biler. Xarici tesir neticesinde
tranzistorlar rollannr deyigir ve sxem diger dayamqlt veziyyeto
kegir. Bu proses aga[rdakr ardrctlhqla bag verir. Tutaq ki, ilk
baflrdrr. t0 anlrlda Z,-in bazastna monfi coroyanda T, agrq,
an impulsu daxil olur. T,-rn baza coroyantnm azalmasr (-AIr,)
onun kollektor corayanlnl daha gox azaldr: -Nr,=hr*(- r).
Ona gdre de t-in kollektorundakr gorginlik (Uor) arttr. Bu gerginlik R,, R, boliictsiine tetbiq edildiyindon ?:-nin baza gerginliyi ve baza cereyant da arttr. .Irr-ntn artrnasl .Lr-nin bdyiik
artlmrna sobob olur va bunun neticesinde I,-in bazastnda menfi potensial yarantr. Bu ise Jo, va Jr,-i daha da azaldrr va s. Triggeida her bir tranzistorun giiclendirme emsah kifayet qeder
biiyiik oldulundan bu proses selvari bag verir ve lr-in ballanmasr ve lr-nin agrtrb doyma rejimine kegmesi ile qurtartr.
Sxemin veziyyetinin deyigmesi rezistorlan guntlayan kondensatorlarsrz da bag vere biler. Real sxemlerde kondensatorlann
olmasr vacibdir ve onlar burada iki vezifeni yerine yetirirler:
l) sxemin veziyyetinin deyigmesinin baglanlrc hahnda bdyiik
dolma cereyanr yaradrr ki, bu da uylun tranzistorun baza ceroyanlm arhraraq onun agtlmastnt siiretlandirir (ona gtire de
bunlara siiratlendirici kondensatorlar deyilir); 2) iqeburaxrct
impulslar qrsa miiddete har iki tranzistoru baplayrrlar, lakin
igeburaxrct impuls gelmezden qabaq kondensatorlar miixtelif
garginliklore qeder dolmug olurlar ve ona gcire igeburaxmarun
ilk anrnda kondensatorlar bir n<iv yaddag rolunu oynayaraq, sonrakr proseslerin laztmi istiqamatini (sxemin ilkin vaziyyete
qayrtmaslnl yox, diger veziyyoto kegmesini) temin edirler.
Triggerlerin i9e saltnmast vacib meselalarden biridir. Nezeri
cehetden tranzistorlann istenilen elektroduna impuls vererek
sxemin veziyyetini deyigmek olar. Hem de igeburaxrcr impulsun
polyarhlr veziyyet deyigen zaman bu elektrodda yaranan gerginiik irgrayrgrmnpolyarhfir ile eyni olmahdrr. Meselen, eger impuls
I
150
ba[t tranzistorun gerginliyi menfi olan bazasma verilirse, veziyyet deyigenden sonra bu gerginlik srfra yaxm olacaqdr. Demeli, veziyyet deyigende tranzistorun bu elektrodunda milsbet gerginlik srgrayrgr emele gelecek ve igasalma zaman balh trarzistorun bazasma miisbet siqnal vermek lazrm gelecekdir.
Igesalma siqnallannr aglq tranzistorun kollektoruna vermok
meqsedeuy[un deyildir, giiLnki bu, impulslan formala5drran igoburaxrcr generatorun giiciiniin bciyrik olmasrm tolob edir (siqnal
doymug tranzistorun kollektoru vo emitteri arasrna verilir ve
melumdur ki, bu iki nciqte arasrnda miiqavimat qox kigikdir).
Ona grire real sxemlerde iig n<iqteden: tranzistorlann ikisinin
bazasmdan ve balh tranzistorun kollektorundan istifade edilir.
Bunlardan bagqa, triggerin ve igoburaxtcr impulslar generatorunun bir-birinden aynlmasr, triggerin sehv iglamesinin
qar$lslnln ahnmasr, igesalma sxemindo enerji itkisinin minimal olmasr meselelerini de hell etmok lazrmdrr. Hem de sxem
miimkiin qodar sada olmalrdrr.
Hal-hazrrda iig igesalma rejiminden: ruumlu (kondensator
vasitesile), tranzistorlu (elave tranzistorun kcimeyile) ve diodlu-tutumlu sxemlerden istifada edilir.
Funksional prinsipine gtire triggerler iki esas: ayn-ayn vo
sayla igesalma iisullan ile iglayirlar. Ayn-ayn igesalmada
manfi polyarhqh impulslar diodlar vasitasilo hanzistorlann bazalanna verilir. Sayla igesalmada ise bir generatorun grxrgrndan
giittiriilen ve eyni polyarhla malik impulslar istifade olunur.
Inteqral mikosxem texnikasrnda triggerleri ya mentiq inteqral elementlari esasmda, ya da mikrosxem qeklinde tamamlanmrg funksional element kimi hazrrlayrrlar.
Funksional elametlere giire R-^S, D, T, J-K triggerleri
mtrvcuddur.
idareolunma iisuluna grire triggerlor asinxron ve taktlagdran triggerloro bciliiniirler. Asinxron trigger onun malumat girigine siqnal daxil olan kimi bir vaziyyatden digerine kegir.
Taktlagdr an trigger malumat giriginden elave takt impulslan
verilen girige malik olur. Onun veziyyatinin deyigmesi yalmz
icazeverici takt impulsunun tesin neticesinde bag verir. Triggerler daha mtirekkeb funksional qurgulan (impuls sayfaclannr,
registrleri va s.) qurmaq iigtin de istifade olunurlar.
Indi de miixtelif funksional tayinath triggerlerin igini aragdraq.
r
l5l
$ekil 5.2-de "VO-DEYiL" montiq elementlerinde qurulmug asinxron R-S triggerin struktur sxemi (a), kegidler
cedveli (b) va zamafl diaqramlan giistorilmi$dir. (S-ingilisce
Set (yerlegdirme), R-Reset (ilkin veziyyete qayrtma) s<izlerindendir). Sxemin iki: diiz (p) ve invers (A) q.xry vardrr. Men-
tiqi'1 "-e b L A :0, montiqi'O "-a 8-0, A =1 uygun gelir.
S melumat girigi ile trigger mentiqi 1 vaziyyetine, F
molumat girigi ile isa
ilkin montiqi 0 vezilyetine kegirilir.
Cedvelde her hansr bir / anrnda 5 u" n siqnallanmn
qiymeti ve nrivbeti impulslar gelenden sonrakr /*' anrnda diiz
grxrga g<ire triggerin veziyyeti gdstarilir.
S:0 vo R =1 hahnda trigger bundan erwel 1 veziyyetinde
idiso bu vaziryet yeniden tesdiq olunur, 0 veziyyatinde olubsa
isa o, 1 veziyyetine kegirilir (cedvelda l-ci setir). Tutaq ki,
bL A--0 Oger .l:1 olsa d ("VO-DEYiL") elementinin
digar girigindeki siqnahn qiymatinden asrh olmadan Q--1 olacaqdrr (gekil 5.2 c). E,-nin her iki giriginde I oldulundan ffO aY
nr. Q-4, A="1" olanda ise 5=, siqnalt Er-i "1"veziyyatine,
E -ni ise 0 veziyyetine (sol giriginde ? " olduluna giire) kegirir.
t,n {4 1
d
5
n
o
fl
R-
0
U
I
Qr
U
x
RI
b)
$akil 5.2. "VO-DEYiL" mantiq elementlerinda qurulmug asinxron
R-S triggerin struktur sxemi (a), kegidler cedvali (D) ve
zaman diaqramlan (c)
t52
[ =6 srqnallannda
ya triggerin 0 veziyyati tesveziyyatinden
d,a o, '1'
'O" vaziyyetine kegirilir (cedvalde 2-ci setir). Bunu yuxarrdakr qaydada siibut etmok olar.
S- = .R-=f hahnda triggerin bundan ewalki veziyyeti saxlamlrr (cedvelde 3-cii setir). Tutaq ki belo siqnallar gelene
kimi ft1, D = 0 olmu$dur. S=n=l olanda.E -nin her iki giriginde l oldulundan Q:0 ahnr. Er-in sa! giriqinde ?,, oldulundan bu fil verir.
S:n =, olanda (cadvelda 4-cii satir) her iki elementin
giri$larinin birinde 0 olur. Diaqramdan gtiriiniir ki, bu halda
bQ=I alrrur. Qrxrg siqnallannrn bele qiymetleri triggerin ne
a ", na da A " veziy"yatirra uylun galmir, daha do!rusu trigger
qeyri-miieyyen veziyyet ahr. Buna gcire siqnallarrn bu ctir
S =I vo
diq olunur, ya
{
t
s R
o
o
0
o
QO
I I x
b)
$akil 5.3. "VO YA-DEYIL" mantiq elementlerinda qurulmug asinxron
R-S higgerin struktur sxemi (a), kegid cedvali (6)
va zaman diaqramlan (c)
kombinasiyasr VO-DEYiL elementlorindo qurulmug asinxlon
R-S trigger iigtiLn qadafan olunmu$ hesab edilir.
"VO YA-DEYILTT mentiq elementlerinde qurulmu$ asinxron tR-.S trigger (gekil 5.3) girig siqnallannrn invers yox, diiz
qiymetlori ile idara olunurlar.
153
S=1, R=0 olanda bele tigger '1" veziyyetini alrr. Oger
bundan ewal sxem 7)" veziyyetinda olmugsa S=1, ft=O komveziyyetinde olveziyyatine kegir,
binasiyasrnda o,
da
S:1 olanda E,
Dofurdan
mugsa, hemin vaziyyet saxlantltr.
elementinin ikinci girigindeki siqnaldan asrh olmayaraq Q:0
a'
a"
?"
fiI
alv
oldulundan
E-in her iki girigindo
(gekil
5.3c).
nacaqdtr
.R=1 haltnda
Eyni qayda ile siibut oluna biler ki,
trigger hemige A "vaziyyetine gelir.
S=X-d olanda triggerin evvelki veziyyei (A've ya '1 J
saxlanrlrr. Meselen, ffO olanda Er-nin her iki giriginde 0"
oldu[undan A=1 alntr. .E,-in sa! giriginde ? " oldulundan
veziyyati saxlanrltr. R:S=l siqnallan bu sxem iigiin qaolur. Onda
S:4
f0
dafan olunmug hesab edilir, giinki bu halda Q:Q =g o1,,,'
"VO-DEYiL" mentiq elementlerinde qurulmug asinxron
R-S trigger inteqral mikosxem seriyast geklinde daha genig
yayrlmrgdrr.
takt$ekil 5.4-de "VO-DEYiL" elementlerinde qurulmuq
lagdrnlan -R-S triggerin struktur sxemi vo zaman diaqramlan
gtisterilir. Bele sxem veziyyetini yalnrz girigine icaze veren
takt impulsu daxil olanda deyigir. Sxemin bu xiisusiyyati RJ
triggerin giriplerine Erve E, elementlerinin qoqulmasr ile elaqedardrr. S=R=T=O olanda -8, va .Er-iin grxtqlannda a " ahnr.
I
Et ve
Er-de
yr[rlmrg R-S
triggerin voziyyeti deyigir
(trt,
intervah
srfir hah kimi
qebul edilir).
Triggerin
veziyyeti 'S:1,
R:7=0
olanda
(rr-t2 intervah)
a)
b)
$ekil 5.4. Taktlagdrnlan R-S triggerin stnrktur
sxemi (a) va zaman diaqramlan (b)
t54
saxlanllr. f, anrnda S=I=,1 ve R=0 olur, Er-iin grxrgrnda ?]
En-tin grxrgrnda '1'alm vo bu iso triggeri ,1 oveziwetine kegirir. Triggerin veziyyetinin n6vbeti deyigmesi tn anrnda
R:T=I, S:0 ve /, amnda S-I=1, R=0 olanda bag verir.
S=R:T=I siqnallarr miimkiin hesab edilmir, giinki bu
halda Er, -i9, elementlerinin grxrglannda eyni zamanda ,O,, siqnah ahmr, bu isa bildiyimiz kimi "VO-DEYiL,, elementlerin-
XJ trigger iigiin qadalan olunmugdur.
Taktlagdrnlan R*S trigger reqemli qurfularda ikilik melumah ilkin manbede mrivcudolma vaxfindan arhq miiddotdo
saxlamaq, masalen, impuls saySaclanndan ve registrlerden gelen arahq melumatr saxlamaq iigiin istifade edilir.
Bir malumat girigli D-triggerler ("delayr'-gecikdirme
s<iziinden) registrleri qurmaq iigiin genig istifade olunur.
D-triggerde girigdeki a " siqnah sxemin T " veziyyetine,
girigdeki 1)'ise 1) "veziyyotino uygun golir.
D-triggerler birtakth ve ikitakth olular. Bunlarrn igaresi
girig siqnah kesildikden sonra sxemde ?'veziyyetinin nrivbeti takt impulsu gelane kimi saxlanmasr ile elaqadardrr.
de qurulmug
$ekil 5.5-
de asiruron
rRJ
rigger
esasrnda qu-
a)a
$ekil 5.5.Taktlagdrnlan D-trig8erin struktur sxemi
(a) ve zaman diaqramlan (6)
rulmug birtakth D-triggerin stnrktur sxemi ve
zaman diaqrarnlan gdstorilrni$dir.
Tutaq
ki, girig siqnah gelmezden qabaq D-trigger ,O, veziy-
yotindodir. /r-t, intervalnda girigde D siqnah tesir edir, triggerin veziyyetini deyigmir, giinki bu halda T=0, Er, .E -nin giriglerindeki siqnallar ise 5=R=1 olur. r, amnda I=I siqnahnrn
tesirindan.E -iin grxrgrnda 54, E r';Jin qrxrgrnda ise R =I olur.
155
Bu triggeri "I "voziy.yatine kegirir. Triggerin voziyyoti ,r' anlna
qeder doyigmir, qiinki 7:0 olanda asinxron triggerin giriglerinde .3=R=1 ahmr.
ahmr vo
,r' anrnda ?u1 siqnaLmn tesirinden n:0, S =
1)
kegir.
Eigger "vaziyyetine
ikitakth D-triggerlorin i9 prinsipi birtakttr sxemlere uylundur. Ferq ondadrr ki, burada friggero melumattn yazrlmasr takt
impuslanrun bir ardrcrlhguun, oxururasr ise diger ar&ctlhlmm igtirak ile bag verir. lmpulslar ardrcrlhqlan arasmda faza siiri\mesi
1800 olur. ikitakth sxemler kombine edilmig mentiq elementleri
iizerinde qun:lur.
Birgirigli (birfazah) ikitakth D-triggerin struktur sxemi ve
zaman diaqramlan gekil 5.6-da gosterilmigdir.
I
Sxem "2
vo-vo YA"
elementlerinde
qululmu$dur.
Triggere A"
VO, elementintn T, ve D
griglerinde eyni
za-manda siqnal olanda yazrb)
a)
lr. Oxunma ise
gakil 5.6.Birfazh ikitakth D-triggerin struktur
giVO,-nin
sxemi (a) ve zaman diaqramlan (b)
riqina siqnal
vermoklo hoyata kegtrilir.
,/ anrna qodor trigger 'O "veziyyetinde olur. /, antnda VO,
elementin her iki giriginde siqnal "I " olanda tigger '1" vana kimi VO,-in her iki giriziyyetine ker;ir. Bu veziyyet /,
ginde ? "olmast hesabtna saxlarultr. ,2 anmda Ir=0 olur. VOrin qrxrgrnda 1)" yararrn ve bu, triggeri ilkin ? " veziyyetine
kegirir.
T-trigger oz veziyyetini her ndvbeti gelen impulsun tesirinden deyigir. Bele triggerler impuls say[aclannda genig istifade olundufundan onlara gox vaxt sayla ige burax an trigger-
I,
a
156
ler deyilir. T-trigger iki asinxron rR-S trigger iizorinde qurulur.
Bele struktura M-S sxem deyilir. Triggerlerden biri esas
(master), ikincisi ise kiimekgi (slave) rol oynayrr (gekil 5.7a).
sxem iize ?-triggerin miixtelif variantlan qurula biler.
Baxrlan strukturun xi.isusiyyeti onun torkibindo k6mekgi
triggeri (KT) idare eden elave invertorun (E ) olmasrdrr. Ona
gcire bu sxem invertorlu sxem adlanr.
Bu sxemde girig impulsunun rin cebhesinin tesirinden
asas trigger (OT), arxa cobhesinin tesirinden isa (r, miiddotindan sonra) k6mekgi trigger voziyyotini deyigir (gekil 5.76). Bu
xiisusiyyatina gtito sxema hem da daxili gecikmasi olan
trigger (I) deyilir.
Sayla igaburaxma rejimi sxemin qurulmaslnda aga[rdakr
bir nege xi.isusiyyetin nezere ahnmasrm taleb edir. Sxemde ela
gerait yaradlmaLdrr ki, girig siqnalmrn tesirinden veziyyet deyigendan sonra yeni veziyyet miihafize edilib saxlamla bilsin.
Bunun iigiin voziryot deyigmeleri lazrmi istiqametde apanlmaIrdrr: eger trigger a'veziyyotindo ise girig impulsu onu ?'
veziyyetina kegirmel idir va eksina.
MJ
$akil 5.7.T-triggerin struktur sxemi (a) va zaman diaqramlan (b)
157
Tutaq ki, veziyyet deyigenden sonra her tki ttigger "I"veziyyetine getirilmigdir. OT-nin "1 'veziyyoti -8, vo E -un grxrglanndakr ? "siqnallan hesabma saxlantltr. Bunlann gtxrglannda
a " ona gora yaramr ki, giriglerinin birinda T4-dn. l{f -nin "1
vezilyetinde olmasr onunla elaqedardrr ki, I-0 olanda E -titt
her iki giriginde "l"va onun grxrgrnda 1)" olttr. T-triggerin veziyyetinin deyigmesinin istiqametlendirilmesi .8, ve .E -un KTnin grxr$lan ise elaqedar olmast hesabtna bag verh.
Ogar niivbeti giriq impulsu gelone kimi triqgerdo "1'yazrlrbsa eks elaqe dtivreleri ile Er-un giriginde '1', E t-in girt
ginde ise 'O' olacaqdt. Girige impulsu verilande E, '0 " ve'
ziyyetini alaraq OT-ni 1) " veziyyetine kegirir. Girig impulsunun sonunda ise KT ? "veziyyatine kegir.
Diaqramdan g<iriindiiyii kimi /, antna qeder esas ve kti-
'
I
veziyyetindedirler. ,, anlnda T'l oldu[undan OT 1) " vaziyyatini alrr, lakin bu zaman E -in gxtSnda A', Erve E o-in grxrglannda ise '1 "yannr. Girriindi.iyii
kimi girig impulsunun tesir etdiyi merhelede KT-in veziyyeti
deyigmir. Trannda 7E0 olur veE -in gtxtgtnda aoahrur.Enlin her iki girigine ? "tesir edir, onun grxtgmda 1) " yarant va
bu ise KT-ni 1) " veziyyetine kegirir. r, amndan baglayaraq girig impulsu triggeri '1" veziyyetine kegirmaye baglayrr. !,
annda OT, rr anmda ise l([ a "vazivvetine kegir ve sonradan
bu proses tekar olunur.
?-triggerin giriglarinde iiggirigli "VO-DEYIL" elementlerinden istifade etmekle -I-1(-triggerin sxemli almaq olar. Bunun neticesinde elave iki girig ("f ve f,) emele gelir (gekil
5.7 u-qrnq xetler). Bu "f-I( triggerin funksional imkanlannt artrrdrprndan bele triggere universal trigger deyilir. J'K trrggerin giriglerini miivafiq qaydada qogmaqla ondan -RJ, D ve Ttriggeri almaq olar (Sekil 5.8).
I-K-fri1ger. vo onun esastnda yaranan biitiin triggerler dagecikmesi
olan triggerlerdir. I impulsu tesir eden anda
xili
molumat OT-ye yazrlrr, impulsun sonunda OT-nin veziyyeti
KT-ye verilir, Sxemdeki daxili gecikmenin miiddeti takt im-
mekgi triggerler
"ln
158
pulslannln davamiyyoti ila
miieyyen edi-
lir. Gecikmenin mcivcud-
Hi
lu!u sxemlerin
igarelerine
alave edilen t
indeksinde
dztini g<isterir.
R-S, ve D,
t_L:
$akil 5.8. J-K triggeri esasrnda qurulmug R-S (a),
D (b) ve T (c) triggerlerin stn,rktur sxemleri
triggerleri
taktlagdrnlan
triggerlerdir (;ekil 5.8a, b). RJ, trigger ,I girigine S, ff girigina
isa,R siqnahm vermokla ahnrr. D, trigger.K girig d6wesine invertor daxil etnoklo yaradrlrr. Sayla ige buraxrlan T, triggeri
ise ,/ ve r( giriglerinin I girigi ile birlegdirilmesi ile elde edilir.
Triggerlar melumatr yadda saxlamaq, tekarolunma tezliyini biilmek, impulsun formasrru berpa etmek, impulslan
saymaq, diizbucaqh impulslar formalagdrrmaq ve s. meqsedler
iigtin istifade olunur.
5.2.
Multivibratorlar
Multivibrator 100%Ji miisbet aks-elaqe ile ehate olunmug iki kaskadh RC-tipli giiclendiriciden ibaret relaksasiyah
diizbucaqh impuls generatoruna deyilir (gekil 5.9). Trigger
sxeminden ferqli olaraq agarlann grxrg gerginlikleri diger agann girigine bilavasite yox, vaxtverici RC drivreleri vasitesile
tasir edir. C, ve C, kondensatorlanmn sxemde olmasr prinsipial ehemiyyet dagryrr, mehz onlann hesablna multivibratordakr
proseslar triggerlerden kaskin farqlenir.
t59
Simmetrik multivibratorda (Rr,:Rrr=Ro R,:Rr-R,
C,=Cr:q geden prosesleri aragdrraq. Tebiidir ki, real sxemde
miitleq simmetriya elde etmek mimkiin olmur, ona giire de
sxeme gorginlik vererken tranzistorun biri agrq, digeri ise baflr
olacaqdrr. Multivibratorun belo veziyyatine miiveqqeti dayanrqh veziyyet
deyilir.
Miieyyen
bir
miiddetden sonra, heg bir xa-
rici tosir olmadan, yalnrz
daxili progakil 5.9. Multivibratorun sxemi (a) vo
seslerin neticesinde multivibrator digor mii-
veqqeti
dayaveziyete
kegecek, bir miiddotdan sonra yene ilk vezilyete qayrdacaq va
belelikle, sxemde sdnmez reqsler emele gelecekdir.
Sxemda bag veran asas proseslor kondensatorlartn dolub
bogalmasrna esaslarur. Tutaq ki, ilk anda (gekil 5.9b) (r{) sxemin
agrlmtg,
isa baflannugdr. e0 an-rnda
veziyyeti deyigmigdir:
C, kondensatoru Eo gerginliyine qeder ({-in kollektorunda 4"ve
zaman diaqramlan (6)
nrqh
t
t
Ir-in bazasrrda "-") dolmug, C, ise tamamila bogalmrg veziyyetdedir. Bu andan sonra C, kondensatorunun .E* menbeyinde i, cereyanr ile dolmasr ve C, kondensatorunun bogahb (1, cereyam)
yeniden dolmasr prosesi baglayrr. C, kondensatoru kigik miiqavimatli R* rezistorundan dolur, C, ise daha bdytik miiqavimetli
ft rezistoru vasitosilo bogahb yeniden dolur. R*<<R oldulundan bu proseslerin axma siiretleri eyni olmur. C, kondensatoru
.Eo gerginliyine kimi gox tez dolur. Cr-deki gerginlik (bu hem
de [-nin baza gerginliyidir) tedricen artaruq E t qiymetine can
atrr vo ne qeder ki, bu gerginlik menfidir, T, balh olur. Fr,
anrnda Cr-nin sag lcivhesindeki garginlik srfra beraber olur, I,
agrlrr ve selvari ba$ veron proses neticesinde T, ba(h, T, agt'q
160
vaziryato kegjr. ,1 amndan baglayaraq kondensatorlar rollannr
deyigirler: C, dolmaga, C, ise boqahb yenidon dolmafa baglayrr. ikinci miiveqqeti dayanrqh veziyyet T,-inbaza gerginliyi
menfi olanadek davam edacekdir. Bu gerginlik srfra beraber
olanda sxem birinci miiveqqeti dayanrqh veziyyato kegocokdir.
Multivibratorun miiveqqeti dayanrqh voziyyetlordo qalma
intervallan bele teyin olunur:
T,=R,C,ln2 =0,69RFi Tr=RrCrln2 -0,69 RzCz
Simmetrik multivibratorun roqslorinin periodr T=T +.T2o1,4RC-ya beraberdir.
Real sxemde reqslerin periodunun stabilliyi gox yiiksek
olmur. Onun qiymetine etraf miihitin tesirinden deyigan kollektor kegidinin oks cereyanr ,/r0 ve tranzistorun baglanma gerginliyi tesir g6storir. Ona gore da multivibrator bilavasito
diizbucaqh impulslar ardrcrlhlr almaq i.igiin gox az istifade
olunur.
Adetan, multivibratorlar sinxronlagdrrma rejiminde igleyirlar ve bu rejimde T^*va 7-,, mtihiim ehamiyyet kesb edir. Axrnncr ifadeden gtirtiniir ki, reqslerin periodu bogalma dcivrasinin
zaman sabitinden asrhdrr, T^* va T^,, almaq iigiin R ve C elementlarinin qiymetlerini segmek lazrmdrr. R rezistoru tranzistorun i9 rejimini miieyyen etdiyino gtire onu triggerde oldufu kimi
aglq tranzistorun miiolyon doyma amsalrrun temin olunmasr
gertinden segirler va kondensatorun tutumunu deyigmekle reqslerin lazrmi periodunu alrrlar. Tutumun minirnal qiymeti I00pF,
maksimal qiymeti ise 0,ImkF ve inteqral mikosxemler iigiin
ise 10000pF olur. Reqslerin periodu bir nege mikrosaniyeden
bir nege millisaniyaye qeder ola biler.
Hal hazrrda inteqral emeliyyat gticlendiricileri iizarinde
yr[rlmrg multivibratorlar genig yayrlmrgdrr. Burada omoliyyat
giiclendiricisi miiqayise elementi-komparator rolunu oynayrr
(sekil s.10).
Avtoreqs rejimi giiclendiricinin inversleyici girigine vaxtverici RC ddvresini qogmaqla elde edilir.
l6l
u(l
ul
-r----__->.___.
-ln-
nor
c
)
$ekil 5.10. Omaliyyat giiclendiricisi iizarinde yrirlmrg simmehik multivibratorun sxemi (a) vo zaman diaqramlan (b, c,
).
Tutaq ki, ,, anlna qodar emoliyyat giiclendiricisinin girigleri arasrndakr gorginlik miisbetdir (UP0). Bu, gr&$da Uq-=Ur.^* va qeyri-inversloyici girigde Un,-aU *^* gorginliklerinin yaranmasrm miielyen edir (gekil 5.10 b,").
eR r/(R,+R )-mtisbet eks-elaqe diivresinin dtiirme emsahdrr.
Qrxrgdakr bu gerginlikden kondensator gekilde m<iterizesiz 96sterilmig polyarhqla dolmala baglayrr. tr anrnda inversleyici gi-
rigde eksponensial deyigen (Sekil 5.10 9) gerginlik qeyriinversleyici girigdeki -aU *^* gergnliyine gatrr. Bu anda
U;0
yigir.
olur ve giiclendiricinin grxrgmdakr gorginliyin igaresi deU61 gorginliyi igaresini deyigerek U1*1 =aUi*_ olur ki,
bl:na da Uo<0 ve
U,*:ai**
uy[un gelir.
t, amndan kondensatorun -aa
r*^*
seviyyosinden bogalb
yeniden dolmasr prosesi baglayr. Kondensator gekilde mdteri-
zelerde gdstarilmig polyarhqla
Ur*-.^
seviyyesine qeder
dolmafa gahgrr. /, anrnda kondensatordakr gerginlik
t62
aU* ,.
qiymetino }atr, IJ0=0 olur ve emelilryat giclendiricisi diger
veziyyoto kegir. Daha sonra bu proses tekrar olunur.
Simmetnk multivibratorun impulslarrnrn ardrcrlhq tezliyi
bele taprlrr:
t^Ii
I
I
,,, +tt) 2ti
!. kondensatorun -eU r,-,,* gerginliyinden aUl-,* eerginliyine qeder bogahb dolmasr ile miioyyon edilir. Bu proses
bele ifada olunur.
u
Burada
"(t)=
u,( o)- N,@)-It
"(0il
€lr
u,@=u;.^.., r)"(0)=-arl,-^* r-RC, u,(t)=aUi**
oldulu nezare ahnsa
,.:r,nill,*-+ui*' u:**-u;,.-
^rrn
r.
Omeliyyat giiclandiricisi iigiin Ur*,,, = U.1,-^ oldu$rndan
4:tln( 1 -
2
Rt / R,
)
w
f-I/2 tln( 1 + 2R, / R, )
alanq.
Qeyri-simmetrik sxem iigiin t ,{, olmaltdtr. Bunu alde
etmok iigiin .R rezistorunun evazine iki rezistordan ve iki dioddan ibaret olan iki paralel dtivra qogulur. Diodlar biri-birina
eks istiqametde qogulduqlanndan onlardan biri 9rxr9 gerginliyinin mi.isbet, digeri ise menfi qiymetlerinde agrlrr. Rezistorlann miiqavimetleri ferqlandiyindon vaxtverici RC dtjvrelerinin
zaman sabitleri miixtelif olur.
a emsaltntn qiymati a4l.-a/28, gertinden segilir. U,-^
diferensial girigdeki maksimal gerginlikdir.
It, rR, ve ,lR, emeliyyat giiclendiricisinin glxl$ coroyanlnln
maksimal buraxrla bilen qiymetine gtire segilirlar.
Multivibratorlar mentiq elementlerinde de qurulur.
163
5.3. Tekvibratorlar
. Tekvibrator bir dayanrqh veziyyete malik olan qurludur.
Igoburaxan xarici impulsun tesirinden o, dayanrqh veziyyotden
miivoqqoti dayanrqh vaziyyato kegir ve sonradan daxili proseslerin hesabrna yeniden ilkin voziyyete qaytdrr. Tekvibratora
hem de giizleyen multivibrator deyilir.
Diskret elementlerde qurulmug tekvibratorun parametrleri
ela segilir ki, ilkin veziyyetda ! tranzistoru ba$b, T, ise agrq o[sun (gekil 5.11a). Bunun iigiin Zr-in baza potensiah emitter potensiahna nisbeten manfi, [ -nin baza corayanl isa doyma cereyanrndan boytik olmahdrr. Bu veziyyot R, R, ve lR, rezistorlannrn miiqavimetlerini segmekle alde edilir. R, va rR, trigger
sxemindo oldu[u kimi, R ise .R<ftr,/, gortinden taprlrr.
Belo voziyyetde
mieyyen miiddetdan sonra C
kondgns4toru
U"=/Er/
qiy-
metina qador
dolur, tokvibrator bu veziyyetde istenilen
qedor qala
vo onun
bilir
glxlg
gerginliyi srfra
baraber olur.
T,-h ba-
5.1 I - iki (d) vo bit (b) qida menbeyi olan tekvibratorlann sxemleri ve zaman diaqramlan (c)
$ekil
zaslna miisbot
impuls verilende I, agrlrr ve
onun kollektorunda yaranan menfi impuls C kondensatoru vasitesile !-nin bazasrna iltiiriiliir. Sxemin [-do qurulmug hissesinde impuls giiclendirilir ve inverslenir. Ona grire T,-n bazasr
na ewelkinden de bdyiik miisbet impuls qayrdrr. Bir dciw ardrnca ikinci, iigiincii va s. diivrlar galir. Real sxemda selvari proses bag verir ve bunun neticesinde I, doyma rejimine, 7, ise kesilme rejimino kegir. Bu andan baglayaraq tokvibratorda miivoq164
qeti_dayaruqh voziyyet ahmr. Bele veziyyetdo kondensator
nin bazasr ile emifteri arasma qogulmug olur. Ir-nin bazasrndi
emitterino nisbeten_menfi potensial yaramr. Miiveqqeti dayanrqh vaziyyotde kondensatordalo gerginlik sabit otmur geiaftc'o
azalv vx U;0 qiymotinde
agrlrr, selvari proses bag verir ve
tekvibrator ilkin dayamqh veziyyete qayrdrr. Bu proses zaman
diaqramlannda tosvir olunmugdur (gekil 5.1 I b).
intervah tekvibratorun miiveqqeti-dayanrqh veziyyetde
qalma miiddetidir ve kondensatorun R rezistoru dOvrosil,a _Eodan srfia kimi bogalmasr prosesinin siiretile miiayyen edilir:
[-
I
I
T=RCtn2=0,69RC
.Takvibratorun miiveqqeti dayanrqh vaziyotinde glxl$ go_
rginliyi maksimal olur:
akr=ErR.r/(R,+Ro)
. veziyyete
Ilk
qayrdan
zaman sxemin iq rejimi ilkin halda.
krndan ferqlenir, giinki kondensatordakr gerginlik srfra boraberdir. Kondensatordakr garginliyin Eo-ya beriber olmasr iigiin
tskvibratorun berpa miiddeti deyilen vixtrn kegmesi lazrmdrr.
Kondensator^ menbeden ?., vasitesile doldugundan borpa
mriddeti Ro,C zaman sabitinden 3-5 defe gox olui. Oger igaburaxan impuls sxemin berpa olunmasrndan qabaq gelorsa, tekvibratorun grxrgrnda qrsaldrlmrg impuls yaianri ie yaxud da
takvibrator heg ige diigmiir.
Baxrlan sxemin menfi ceheti iki qida menbeyinden istifa_
_
de olunmasrdrr.
impuls texnikasrnda bir qida menbayi olan emifter elaqeli
tekvibrator sxemi genig isrifade olunur (gekil 5.116). ilkin hal_
da T, baEh, I agrq olur. Tr-in bagh olmasr iigtn Xr, lR, rR, ele
segilir ki, Zr-in bazasrnda emittere nisbaten menfi potensial olsun. Bu o vaxt miimktin olur ki,
U h-E 8k/6 iR)<U
ya
".:J,}"=E kR t/&kr+R) va R/(R,+R)<
<R /(R i R ) gerti ridenilsin.
[-in doyma rejimi R rezistorunun segilmasi hesabrna elda
edilir. Onun miiqavimoti ele olmahdrr ki, Jh?fb.h, olsun. Bu
ise E r/(R+ Rtr>t n"a, oland,a mi.imkiindiir.
Oger Jr. cerayanrndan Rr-da yaranan garginlik diigki.isti
nazera ahnmasa dayamqh veziyyetde kondensatordakr gerginlik bele teyin olunar:
165
,t.,,= Et
-IJ-=
- r-f'f ,.---A-l
R,,+ R,
)
igeburaxan impuls Tr-in bazasrna verilenden sonra sxemde selvari proses baglayr, tekvibrator miiveqqeti dayamqh voziyyete kegir: T, doyma, I, ise kesilme rejiminde olur.
Miiveqqati dayamqh veziyyetde kondensator bogahb dolur ve
no qodor ki, ondakr gerginlik srfra berabor deyil, I, balh qalrr.
U"=0 olanda T, agir, ikinci selvari proses bag verir ve tekvibrator ilkin dayanrqh veziyyete qayrdrr. Miiveqqeti dayamqh
veziyyetde qalma miiddeti bundan ewelki sxemde oldu[u kimi teyin edilir. Qrxrg gerginliyi bele teyin olunur:
u,-=U^-'u.n
=E
(
[I.
n
R.
'\
lilJ
Sxemin hesablanmasrnda ewelce E* ve .R* , sonra R.r, .R
ve C segilir ve R, , R, teyin edilir.
Tekvibratorlar impulslan davamiyyetine gore standartlaqdrmaq, gecikdirmeh tezliyi biilmek, impulslan tekmr etrnek ve
gekil 5.12. Omaliyyat guclandiricisinde yr[rlmrg takvibratorun
sxemi (a) ve zaman diaqramlan (b, c, 9)
r66
elektromaqnit relelorinin igini idare etrnek iigiin istifade olunurlar.
Hal-hazrrda tekvibratorlan qurmaq iigiin inteqral emegenig istifade olunur. Bu ciir an genig
yayrlmrg sxem gekil 5.12a-da gdsterilmigdir. Burada g<izlamo
rejimini elde etmak tigiin kondensatorlara ardrcrl D, diodu qogulmugdur.Diodun bu istiqametde qogulmasrnda sxem miisbot
gerginlik impulsu ile ige sahnrr.
Ilkin veziyyetde 9rxr9 gerginliyi -U*^* va buna giire de
Ur-aUu--* olur (qekil 5.12b-c). Inversleyici girigdeki garginlik.R rezistorundan axan cerayandar Dr-da diigen ve srfra
yaxrn olan gorginlik diigkiisiine baraberdir (qekil 5.12g).
,, amnda tosir eden girig impulsu omoliyyat giiclendiricisini (1,**, vaziyyetine kegirir. aU *., gerginliyi
(gekil 5.12q) qeyri-inversleyici girige tesir edarek giiclendiricinin yeni veziyyetde saxlayrr. Qrxrqdakr miisbet gerginlikden C
kondensatoru [/,-* gerginliyine qeder dolmaga gahgrr (gekil
5.129). Dolma prosesinin xarakteri U
U"(0)=0 va
"(a):U r_^",
r-rRC qiymatlerine gdre multivibratorda oldugu kimi tayin
edilir:
lilyat giiclondiricileri
U"(t):Uc*(r-s/,
Lakin kondensatordakr gerginlik [/r** qiymetino gatmlr,
giinki /, annda U,.,=U,=a[/,.,- oldu[undan emeliyyat gticlendiricisi ilkin voziyyoto qaydr. U,(t):aA r_._ yazaruq
U"(t) -nin yuxandakr ifadesindan tekvibratorun impulsunun
davamiyyetini tapmaq olar:
t'=th-J-=,rl
t*!t\
, r_j
x,./
I
ilkin gerginliyin (U"=0)
berpa olunmasr prosesi baglayrr (gekil 5.129). Bu, emeliyyat
giiclendiricisinin grxrg gerginliyinin igaresinin dayigmesi ile
elaqodardrr. Kondensatorun rezistorun drivresi ile bogahb dolub-bogalma prosesi U.(o/- aII
Il,(0)=e[rr,-,* qiymetlerinden multivibrator iigiin giisterilen asrhhqla ifade olunur:
,2 anrndan sonra kondensatordakr
**
t/
"(t)=@Lr,-^^+
tr,*;) e-/ -u,.^
t67
Berpa rejimi onunla qurtanr ki, kondensatordakr gerginlik
diodun agrlma gerginliyine (srfra beraber qebul etmek olar) 9a-
tr.
Axrnncr ifadade U"=0(t-tr,,* olanda) yazaraq
,-^*=U ,*-^ nazoro almaqla borpa miiddeti taprlrr:
t6",r.: tln (l+a)=dn 2!'+ !'
ve U
R, +Rr
41
1/(1-a)>1+a olduEundan r.>4,,?o ohn.
prosesi
niivbati igeburaxan impuls gelone kimi baga
Berpa
gatmahdrr. Oger l, igeburaxma impulslanmn ardrcrlhq perioduna yaxrn olarsa tr,,*-nt azaltmaq lazm gelir. Bunun iigiin X rezistoruna paralel olaraq D, diodundan ve R' rezistorundan ibarot ddvro qogulur ki, bu da berpa merhelesinin zaman sabitini
azaldrr. Bu halda zaman sabiti C(R//R')-e beraber olur, lakin t,
iiqiin zaman sabiti deyigmir.
a emsah ve miiqavimetlerinin qiymetlari multivibratorlarda oldulu kimi segil ir.
va
5.4. Blokinq-generatorlar
Blokinq-generatorlar kigik davamiyyetli (bir nege yiiz
mikrosaniyeye qedor) diizbucaqh impulslar yaratmaq iigiin istifade olunurlar. Onlar elekhomaqnit idareli elektron-giia borulannrn ekamnda giianr agmaq iigiin lazrm olan migarvari careyanrn formalagdtnlmast sxemlerinde tetbiq olunur. Reqemli
sistemlerde idareedici impulslar bazen blokinq-generatorlann
kdmayile yaradrlrr.
Qurulma prinsipine gdre blokinq-generator impuls transformatorunun kdmeyile yaradrlan derin miisbat eks-alaqeli bir
kaskadh giiclendiricidir. Qrxrg impulsunun yaradllmast tranzistorun agrlmasr ve miisbet aks-elaqe dtrvresi vasitesile doyma
rejiminde (rb>rklp) saxlanmasr ile elaqedardrr. Impulsun yaradrlmasrnrn sonu hanzistorun doyma rejiminden grxmasr ile
miieyyen edilir.
Blokinq-generatorlan ferqlendiren cehet odur ki, onlar
impulslann heg bir bagqa iisulla elde edile bilmoyen stxltltm
temin edirlar. Blokinq-generatorlar hem oz-onino tesirlenme
(avtoreqs), hem de gtizleme rejiminde igleye bilirler.
168
On geniq yayrlmrg sxemlerden biri iimumi emitterli sxem
iizerinde qurulmug oz-ozine tesirlenen blokinq-generatordur
(gekil 5.13a). Tranzistorun kollektor drivresine impuls transformatorunun Wr, baza dtivresine ise baza ile kollektor arasrn-
dakr eks-elaqe ll/, dolapt qoEulmugdur. Qrxrg impulslannrn teleb olunan polyarhgr ve amplitudunu temin etmak iigiiLn yiik
grxrg yiikseldicisi I/, dolalrna qogulur.
Mtisbat eks-elaqa yaratmag iiqiin kollektor va baza dolaqIan qargr-qargrya
ardrcrllrq tezliyi balargr-qargtya qogulmugdur. [mpulslann ardrcrlhq
zaya qogulan vaxtverici rRC dtivresile mtieyyen edilir.
Tutaq ki, ilk
trarzistor
baghdr ve bundan awelki dovrde maksimal yiiklanmig kondensator yavaq-yavaq R
rezistoru vo tY6
dolafr vasitesi ile
bopl,r Gekil
5.13b). Bazadakr
garginlik miisbet-
dir ve
tranzistor
$akil 5.13. Blokinq-generatorun sxemi (a)
va zaman diaqramlan (6)
bagh veziyyetde
saxlarulr. Bogahb yeniden dolma neticesinde kondensatordakr
garginliye beraber olan baza gerginliyi (cereyan yavag deyigande llr-deki gerginliyi nezere almamaq olar) srfra gatanda (rr-am)
tranzistor agrlr, baza va kollektor d6vrelerinde careyan yaranlr.
Kollektor coroyamrun arttmr Wr dola[rnda <iz-ciziine induksiya e.h.q. ((/r) emele getirir. Bu ise ciz nirvbesinda lA, dolalrnda bazaya nisbotan monfi olan qargrhqh induksiya e.h.q.
(Ur) yandr. Bazada gerginliyin azalmasr ve kollektor ve baza
cereyanlannm artmast selvari xarakter dagryrr ve tranzistorun
doymasr ile neticelenir. Bu zaman impulsun rin cebhesi formalagr ve onun davamiyyeti gox kigik oldulundan kondensatordakr gerginlik demek olar ki, deyigmeye macal tapmr.
Bundan sonra impulsun tapesinin formalagmasr baglayrr.
_
Bu zaman baza cereyam kollektor cereyanrnr idare etmir, onun
deyigme siiroti srfra beraber olur va Wsda induksiya edilen
169
e.h.q. (4) azalmapa baqlayrr. Baza cereyamntn azalmasr neticesinda Wo-de btt azalmaya mane olan vo U, ile eyni polyarhla malik <iz-tiziine induksiya e.h.q. yaranrr. Bu, doymuq tranzistorun emitter kegidinin kigik miiqavimetinden axan baza cereyam ile kondensatorun siiratle dolmasrna getirib grxanr. impulsun tepesinin formalagmasr tranzistorun doyma rejiminden
aktiv. rej ime kegmesi ile qurtanr.
Impulsun arxa cobhosi formalaganda kolleklor cerayanrnrn
azalmasr lllo ve Wr dolaqlannda U, ve U, e.h.q.-lerini emele
gotirir. Bunlann polyarh[r rin cebhe formalagan hala nisbeten
eks olur. Miisbet eks-elaqanin sayesinda sxemde selvari proses bag verir, kollektorun ve bazantn cereyanlan keskin azalrr
ve tranzistor baElarur.
On va arxa cobhonin formalagma proseslori eyni oldufundan onlann davamilryeti texminen eyni olur. Tranzistorlarrn atalatliyi impulslann tin ve arxa cebhelerinin uzadtlmasrna getirib grxanr, lakin miiasir tranzistorlar iigiin onlartn davamiyyeti bir nege on nanosaniyeden gox olmur.
Tranzistor baplanan zaman kollektor coroyant ani kesilmediyinden tiz-ciziine induksiya yararur vo kollektorda menfi
gerginlik artrmr emele getirir. Kondensatorun yavaq bogalmasr
iki impuls arasmdakt fasilenin miiddetini miieyyan edir ve sonra proses tekar olunur.
Oger tranzistor baza d6vresi ile misbet ve ya emifter d<ivresi ile menfi gerginlikle ballansa blokinq-generator gdzleme
rej imine kegirile biler. Bele sxemi agmaq iigiin amplitudu bo-
&.
&"
Pt
llgAfl mikosxeminde qurulmug artoraqs (a) va
giizlayici (b) blokinq-generatorlann sxemi
$akil 5.14.
170
$alma gorginliyinden gox olan aqma gorginliyi vermek lazrmdrr. Bu zaman selvari proses baglayrr, bir impuls amele galir
ve blokinq-generator ilkin giizleme veziyyetine qayrdrr.
Hal-hazrrda senayede buraxrlan
mikrosxemi iizorinde yrlrlmrg hem avtoreqs, ham da gdzleme rejiminda igleyen blokinq-generatorlann sxemleri gekil 5.14-da rerilmigdir.
Mikrosxemin esasrnr iiq tranzistor tagkil edir. Tranzistorun biri
giiclendirici rolunu oynayrr, ikinci igesalma generatorunun impulslannr giiclendirir va onu blokinq-generatordan aytnr,
iigiittcii ise (diod kimi qogulmug) impulsdan sonra emele gelan artrmrn qar$lsrnl almaq iigiin transformatorun kollektor dolalmr guntlayrr.
Bu ciir qurulmu$ avtoraqs rejiminde igleyen blokinq-generatorunda mikrosxeme impuls transformatoru, bazanrn vaxWerici RrC ddvrasi, formalagdrnlan impulsun davamiyyetini
stabillegdiran elave rezistor R,, va C, siizgec kondensatoru
qogulmugdur (gekil 5.14a). Bu elementlerin teyinatr disket
sxemlerde oldulu kimidir.
Mikrosxemin bir srra istifade olunmayan grxrglan grizleyici blokinq-generatoru qurmaq iigiin istifade edilir (gekil
ll9Afl
s.t4b).
Blokinq-generatorlar ikitakth sxem iizre de qurulurlar.
5.5. Xetti dayigen garginlik generatorlarr
iggi sahede xetti qanunla artan ve azalan impuls gerginliyine xetti deyigen gerginlik va ya miqarvari gerginlik deyilir.
Bele gerginlik tekrarolunma periodu, i99i gedigin (ro) ve
eks gedigin (r,k) miiddatlori, amplitudu (U^) va i99i gedigin
xettiliyi ile xarakterize olunur (gekil 5.150).
Xettiliye qiymet vermek iigiin qeyri-xettilik emsahndan
istifada olunur:
Val
I
_laul
d,l,=,
I a,l,=,,.
laul
t_l
dt
I
l'7
|
l,-
'
uu.uau
l4sl
a,l,-u" l4ql
at
rggi gedigin ewelinde vo sonunl,-"
da gerginliyin deyigmo siiretleridir.
Oks gedigdo gerginliyin formasma heg bir teleb qoyulmur,
yalnz t"o<to elde etrneye gahgrrlar. Real sxemde to mikrosaniyenin onda birinden on saniyelere qeder, U- bir nege voltdan min
volta kimi deyigir vo ,,k ise ,n -in 1-50%-ni tegkil edir.
Hal-hazrrda istifado olunan xefti deyigen gerginlik generatorlanmn igi kondensatorun rezistordan dolub bogalmasrna
esaslamr. ig vaxtr dolma ve bogalma dovrelerini agrb-ba[lamaq
lazrmdrr. Ona gcire generatorun esas elementi aqar qur[usu
olmahdrr. Xetti artan ve ya xafti azalan gerginlik elde etmok
ijgiin dU"/dt=consr qertini ddemek lazrm gelir. dur/dciotC oldufundan kondensatoru sabit careyanda doldurmaq teleb olunur. Demeli, generatorun ikinci elementi corayan stabillegdiren ikiqiitblii olmahdrr. Xetti deyigen gorginlik generatorlannda agar qurlulan kimi tranzistor agarlan istifade olunur.
On sade xetti deyigen garginlik generatorunun sxemi gekil 5.15a-da gdsterilmigdir. Girig impulsu gelene kimi tranzistor agrq veziyyetde (doyma rejiminde) olur. Bu, ekvivalent
sxemda agann qapah veziyyetine uyfun gelir (gekil 5.15.0).
Tranzistorun miiqavimeti kigik, onun kollektorunda, C kondensatorunda ve grxrgdakr gerginlik srfira beraber olur. Tranzistorun bazasrna davamiyyeti /o olan menfi impuls verilende tranzistor ballamr (agar agrlrr) ve kondensator menbeden .R* vasitesile dolmala baqlayrr. Kondensatorda ve sxemin grxrgrndakr
gorginlik eksponensial qanunla deyigerek E* gerginliyino gatma[a can anr (9ekil 5.1 5c).
I
I
172
c)
$akil 5.15. Sada inteqrallayrcr ddvroli xsni doyigen gerginlik generatorunun prinsipial (a), ekvivalent (D) sxemlari va zaman diaqramr (c)
r-r,:, arunda girig impulsu kesilir, tranzistor agtltr ve kondensator tez boqalrr. Bu sxemin miisbot cahoti onun sadoliyi,
monfi coheti gorginlikdon istifade amsahnn (U1/Er) kigk,
qeyri-xottilik omsahnln bciyiik olmasrdrr. Dofiurdan da kigik
qeyri-xottilik omsah almaq iigi.in bele sxemdo yalnlz eksponentamn xettiliyi gox yiiLksek olan baglan[rc hissesinden istifade
etmek lazrm gelir. Cereyam stabillegdiren ikiqiitbltilere malik
olan sxemler gerginliyin istifade emsahnln vahido yaxtn qiymetlorindo bciyiik xettilik oldo etmoyo imkan verirler. Bele
ikiqiitblii kimi tranzistordan istifade etmek serfelidir. Melumdur ki, baza coroyan sabit olanda kollektordakr gorginliyin genig deyigmelerinde kollektorun caroyanl da az deyigir. Tranzistorun bu xiisusilyotindo dolma ve bogalma cereyanlanm stabilleqdirmek iigitr istifade edirler.
Hal-hazrrda qeyri-xettilik emsah kigik (*0,01) olan vo
yiikiimin grxlg siqnalrrun formasrna tesiri zaif olan xotti doyiqon garginlik generatorlan emolilyat giiclendiricileri i.iearinde
yrErhrlar.
$ekil 5.16a-da gostsrilon bele sxem migarvari gerginliyin
yiiksak xettiliyini temin edir. Buraya E, qida menbeyi, R,
-tranzistoru
doyma rezistoru, kondensator ve dolma
daxildir.
Generatorun gtxrg gerginliyi kondensatorun emeliyyat giiclendiricisi terefi nden giiclendirilmig garginliyidir. Omeliyyat giic173
E, vasitesile menfi, R. vasitesilo isa
miisbet eks-elaqo ilo ohato olunmugdur.
Generatorun igini tranzistor idare edir. O, kondensatorun
srfra qedar bogalmasrru ve formalagdrnlan gerginliyin eks gediginin kigik miiddotini tamin edir. Qox vaxt bunun iigiin agrq
veziyyetde gorginlik dtiggiisii 50-300mkV olan xiisusi seriyah
inteqral tranzistorlar (K101) istifado olunur. Tranzistorun agrq
veziyyetinin davamiyyeti miisbat polyarhqh girig impulsunun
davamiyyeti (r,) ile miieyyen olunur (gekil 5.16b). Sxem agalrdakr qaydada igleyir. r, intervahnda tranzistor agrq olur ve kondensatordakr gorginlik srfra baraber olur. !, intervahnda girig
impulsunun tesiri kesildiyinden tranzistor baflamr ve kondensator dolmala baglayrr. Onun gerginliyi artdrqca omoliyyat
gticlandiricisi onu gticlandirarek qrxrga verir. ikinci girig impulsu yenidan tranzistoru agrr ve kondensator iti siiretle bogalaraq xetti gerginliyin eks gedigini formalagdrnr.
ro intervalrrda emeliyyat giiclendiricisi xetti rejimde igleyir.
Ogar giiclendirici iigi.in t/r=6 qebul edilerse U,-;U"=U, olur
ve inversleyici girige g<ire eks elaqa dtivresinin cereyanlan
bela ifade olunur:
lendiricisi Rr, R, ve
Eo-U,
Rl =u.-uFR,
Buradan
Rt
g R' + R'
11
ru- ( Rt - B^"R,
t'l4
U.i.
R,
Ua
,,1
uo
o
rJl,
ur,,
-o-&
Ugi,
$akil 15.16. Omoli)ryat gnclendiricisi iizerinda yrlrlmrg xetti doyigen
garginlik generatorunun sxemi (a) va zaman diaqramlan (0, c, q)
Qeyri-inversleyici giri$ tiwa oks-olaqo diiwesinin
yanlanmn aslhhEr iso belodir:
, _Er_U,
'"-\-R,
U,_ar_
=C+
'dt
U,.--rn ifadasini bu diistura yazrb i.
oldugunu
nozoro alsaq
du"
dt
+u,.( t _ *, \=!.( u,_ R, )ut,nur.
C \n,
Rt.R.) C\Rq
R,R,)
G<iriindiiyii kimi kondensatordah garginliyin deyigma xarakteri tenliyin sol terefindeki m6terizeye daxil olan miiqavimetlorin nisbetindan asrhdrr. Rr>(XrR )/R, ve R.<RB/R,
olarsa 4 gorginliyinin oyrisi uylun olaraq gdkiik ve qabanq
gekil alrr. R/R,:R/R, olanda iso kondensatordakr gorginlik
xotti qanun iizrs doyi$ir:
115
U,
=t
t-,,h),
R/R,=Rr/Rrnozoro ahnarsa
,, =fi (rr-r,).,
olu..
Gdriindtiyii kimi E r> E
Yuxarrdakr gert tt,=rR," ve Rr=.R, olanda yerine yetirilir.
Bu, giiclandiricinin girigine g<ira girig mtiqavimetlerini beraberlegdirmek iigiin lazrmdtr.
Kondensatordakr gerginlik xetti deyigerse gxg gerginliyi de
xetti dayigir. E;0 olmda hem U., hem de U,- miisbet polyarhqlr
migawari formaya malik olur (gekil 15.16 9). Oger har iki igarali
xeni gerginlik almaq lazm gelirse generatorun U" halma uy$n ilkin grx$ gerginliyinin teleb olunan qiymetlerine gora (U")Eo-n
qiymeti segilir. Meselen, migawari gerginliyin maksimal qiymetini
a^ allmag tigtin U6ur baglanlrc qiymetine U (0f --Ur-,* utggelrnelidir (9ekil 15.16 9).
Ur*-rn yuxandakr ifadesinde U"=0 yanlsa
d'
=!-r:re-'o
Rr/Rt
alnat'
,;, intervallnln axrnnda grxrgdakr gerginlik Ur**-- olmahdrr. Rezistorlann nisbetleri U"---dan bele asrhltqda olur:
2E, _t= U, _t
=R,
=
Rt R4 U".*
U'.*
R,
U.---un /u-den asrhh!r ise beledir:
t'7
6
rt:l/\
t*\'/
"r
'l
E'
-
Eo
l't',
Sxemin parametrlerini toyin etmek iigiin t,u ve U,-in qiymetlarine giire R, E, ve U"^ segilmolidir. Rr=R;nin qeyristabilliyinin sxemin iqine tasirini azaltmaq iigiin onlan emeliyyat gticlendiricisinin girig miiqavimetinden J-5 dafa az
gdtiiriirler. E, menbe rolunu +E*2 oynaylr. U"^*-mu minimal
segmek meqsedeuylundur, giirll<i bu halda rezistorlann parametrlerinin ferqlenmesi gerginliyin qeyri-xettiliyine de tesir
edir. U"^*:6,j-12 qanaetbaxq hesab edilir.
Hesabat zamaru U"^* ve .Rr=rR -nin segilmig qiymetine
gdre ftr=R, R/R,:R/R, taprlrr ve sonra E, teyin edilir.
U--in teleb olunan qiymetini almaq iigiin lazrm olan Eo
emeliyyat giiclendiricisinin menbelerinin ve b<iliiciilerin k<imeyile alrnrr. Daha sonra [/"-- ifadesinden kondensatorun tutumu taprlrr.
177
6.
-
ROQAMLi ELEKTRON VO MiKROELEKTRON
euRGur,enr
Bu qurlular ikilik reqam siqnallan iizerinde miixtelif gevrilmeler aparrrlar. Bunlar miielyan funksional qovgaq geklinde
hazrrlarurlar. Funksional qovgaq siqnal iizerinde zaruri emeliyyatr yerine yetiren, elektroradioelementlerin konstruktiv cehetden tamamlanmrg yrlma vahidi geklinde toplusundan ibaret
olur. Reqemli inteqral mikrosxemlere de, sade mikrosxemlerin
mtirokkeb funksiyalarr yerine yetirmek iigiin miieyyen qaydada birlegmesino do funksional qovgaq kimi baxmaq olar. Bundan bagqa funksional qovgaq qargrda qoyulan meseleni bir yerde hell eden bir nege mikrosxemden de ibaret ola biler.
Qeyd etmek lazmdtr ki, yerine yetirdikleri funksiyalann
miixtelifliyine baxmayaraq funksional qovqaqlann strukrunr
ekser hallarda eyni elementler iizerinde tegkil olunur.
6.1 impuls say[aclarr
Reqemli melumatr emal eden elektron qurlulanmn iginde
en genig yayrlmrg emeliyyat impulslann saytlmastdr. Bele
qurlular cihazlarda neticeni bilavasite reqem geklinde tesvir
etmoyo vo elektron hesablayrcr magtnlarla bilavasite elaqe yaratmapa imkan verir.
Reqemli melumatt emal eden qur[ularda tilgiilen parametr
gerginlik impulslanna gevrilir. Bu impulslann sayt miieyyen
miqyasda cilgiilen parametrin (d<inme bucaptntn, siiretin, yerdeyigmenin, tezliyin, zamarun, temperaturun ve s.) qiymetini
xarakterize edir. Impuls saylaclan bu impulslan sayaraq noticeni reqem geklinde ifade edirler. Saylaclar sade ve reversiv olur.
Sade sayfaclar toplayrcl (cemleyici) vo glxlcl saylaclara
btiliiniirler. Cemlayici sayfac hesabr di2 istiqametde aparmaq
iigiin, daha dogrusu toptamaq iigiindiiLr. Onun girigine her yeni impuls galende say[acur gristericisi bir vahid artu. Qlxrcr sayfac hesabr eks istiqametda apanr: her yeni impuls onun giistericisini bir
vahid azaldrr.
178
Reversiv sayfaclar hesabr her iki istiqametde apara bilirler.
Say[aclar say modulu (say emsah K) va iq siirati ile xarakterizo olunurlar. Say emsah saylacrn saya bildiyi impulslarm sayrnl gcisterir. Ig siireti say impulslarrmn maksimal ardrcrllrq tezliyi (f-) u" onunla elaqedar olan sayfacrn veziyyetdayigme vaxto (tn) ile xarakterize olunurlar. /r., giriga
ntivbeti say impulsu gelende saylacrn biitiiLn mertebelenndo
bag veren kegid proseslerinin maksimal miiddetini gdstorir.
Impuls saylaclan triggerler osaslnda qurulur. Buna gcire
da impulslann sayrlmasr ikilik say sistemi esasrnda heyata ke-
girilir.
Bilavasita elaqeli ikilik con syici saylaclar say triggerlorinin ardrcrl qogulmasrndan ahnrr. Sayrlan impulslar l-ci triggerin giri$ino verilir, sonrakr triggeerlerin say girigleri ewelki
riggerlerin diiziine grxrglan ile bilavasite birlagir.
f
"Srfrx
getirme"
JL
"Srfia g+.
tirms
$ekil 6.1 Bilavasita elaqeli ikilik toplayrcr saygacrn struktur
sxemi (a) va zaman diaqramlar, (b)
179
Say impulslarr gelmemigdon qabaq saylacrn
belori "srfra getirme" girigine impuls
biitiin mortovermekle
voziyyetine (QFQz=QfQF0) getirilir. l-ci say impulsu
gelende l-ci mertebo veziyyetini deyigmeyo hazrrlamr ve
impuls kesilendon sonra Q,=I vezilryatine kegir. Sayfaca I
ededi yazrlrr, ve "1 " veziy"yati 2-ci mertebenin say girigino verilerek onu voziyyetini deyigmeya hazrrlayrr. 2-ci say impulsu
kesilende saylacrn l-ci mertebesi 1)",2-ci mertebesi ise ?"
veziyyatine kegir. Saylaca 0010 kodr ile 2 ededi yazir. Qr:l
3-cii mertebanin say girigina verilerek onu vaziyyetini
deyigmeye hanrlayr.3-cii say impulsu kosilende say[acrn 1ci mortabosi a " veziyyetine kegir ve saygaca 001 I kodu ile 3
edadi yazrlrr ve s. $ekil 6.1b-den gciriiniir ki, say[acrn l-ci
mortobosi har yeni impulsdan, ikinci mertobesi har ikinci impulsdan, 3-cii mertebesi her 4-cii impulsdan ve 4-cii mertebasi her 8-ci impulsdan 6z voziyyatini deyiqir. l5-ci impuls kesilenden sonra saygacrn bttiin mertebeleri '1" veziyyetino
getirilir. 16-cr impuls l-ci mertebeni "0" veziyyetine kegirir,
Q.,=0 siqnalr 2-ci mertebeni, Qr:0 iigiinciinii va Qr:0 4-ci
mortoboni A "vaziyyetine kegirarek saylacr ilkin hala getirir.
Diaqramdan gtirtindiiyii kimi ?, ve T, friggellei 1)" vaziyyetine 4-ci, 7,, T, ve T, triggerleri 8-ci ve L,, T, T, ve To
triggerleri ise lGcl say impulsu ile getirilir. Buradan bele netico
grxrr ki, iki, iig ve d6rd mortoboli ikilik say[aclann say modullan
uygun olaraq d 8 ve 16drr. ikilik saylacrn say modulu (-:2ry ile
taprlr. (N-say[acm mortobol orinin sayrdrr).
Ikilik sayfacda her sonrakr triggerin grxrgrnda impulslarrn
ardrc hq tezliyi girig impulslanmn tezliyine nisbeten azalr
(gekil 6.16). Sxemin bu xiisusiyyeti onu tezlik b6liiciisii kimi
istifade etmeye imkan verir. Bu halda girig siqnah l-ci
triggerin say girigino verilir, grxrq siqnah isa axrrncl
triggerin grxrstndan gdtiiriiliir. Giriq ve grxr$ tezliklerinin
as:I.llrfr
fr,,:fr,/K",, olur
Bele sayfaclan xarakterize eden kemiyyetlerden biri
maksimal veziyyetdeyigme miiddetidir (r,,,-*). Bu miiddat
.
kigik mertebedon bdyiik mertebeye melumatrn dtiiriilmesinde
t80
yaranan maksimal gecikmeni (sayfacrn 2N-I kodundan 00,.. 0
koduna keqme miiddotini) 96storir.
tr"
^^=Nts
fo"-say
impulsu
kosilenden sonra I[ triggerin veziyyetinin
deyigmesinin gecikmesidir.
Mertebelerin sayr artdrqca tn,
artt ve bu da say[acrn ig
^*
stiretine tesir edir.
Say
impulslanrun maksimal ardrcrlhq tezliyi
-)
kemiyyeti ile mehdudlagrr.
kimi igleyerken htidud tezliyi l-ci
mertebenin triggerinin vezilyetinin deyigmesinin hiidud tezliyi ile mtiayyen edilir:
fr,,=1/(tit*,
Saygac tezlik b6liiciisii
f,r1/(tltr).
Baxrlan saygaclarda say emsah 2, 4, 8, 16,32 va s. ola bilar. Qox vaxt say amsah bu reqemlerden farqli olan say[aclann qurulmasr telab olunur. Mesalen, K*r=i,10 ve s. olan
saylaclar ig vaxtr 3, 10 ve s. qeder saya bilmelidirlar. Bele
saylaclar da ikilik say[aclar esasrnda qurulur. Onlan qurarken
ikilik
saylacrn mi.iayyen
flaamslz)
veziyyetleri legv olunur (aradan grxanlrr). Bele "ifrat"
baxrlan
(qada[an olunmuq) veziyyetlerin sayr bele tayin olunur:
S=2N-K"""
Yeni saylacrn triggerlerinin sayr S-in minimal qiymetina
giire segilir. Meselen, iki triggerda say emsah 3 olan ve diird
triggerde say emsah l0 olan sayfaclan qurmaq iigtin miivafiq
olaraq 1 va 6 veziy yati aradan giitiirmek laamdrr. Bunun tigiin
en genig yayrlmrg iisullardan biri ikilik saylacrn biitiin mertebelerinin macburi 1)" vaziyyatina getirilmosi, digeri ise
'mecburi tiste gelme iisuludur. Birinci iisulla tebii qaydada
sayan, ikinci iisulla ise mecburi iiste gelme ile sayan saylaclar
qurulur.
l8r
Tebii qaydada sayan sayEaclann ikilik sayfaclardan ferqi
ondadr ki, burada elave yarad an elaqelorin hesabrna say 2ry
qiymetinden owol qurtanr. Meselen, say omsah 10 olan bele
sayEacda mortobolo-
in '0" veziyyotino
kegmesi lGcr yox,
10-cu (166) say impulsundan sonra bag
verir.
6.2-da
say emsah l0 olan
tebii qaydada sayan
saylacm sxemi g<i-
$ekil
sterilrnigdir. ErE,
gokit 6.2. Say omsah l0 olan vo tobii qaydada
sayan say[acrn sxemi
elementleri sxemde
T,rT,n
triggerlerini
idare edirler. T,t
triggeri bilavasite
say impulslan lle,7,7T, triggerleri ise E yE o-den kegen say impulslan ile ige sahmr.
10-cr say impulsu golana kimi triggerler tiz vaziyyetlarini ikilik saylacda oldupu kimi deyigirler (6.1 cedveline bax).
grxrgrndan .8,-E,
Say impulsu golmomi$dan qabaq
elementlerinin girigine 3 "verilir ve onlar l-ci say impulsunu
T,1-T,o triggerlerinin girigine buraxmtrlar. l-ci say impulsu {rin veziyyetini deyigir. 2-ci say impulsu gelene kimi .8, onu
buraxmala hazrrlamr (sol giriginde Q,=1, sap giriginde ise
f0
girigi, Et Qz:Q::O girigleri, Eo ise Qn:O
girigleri ile baflr veziyyetde olur. 2-ci say impulsu T,ri '0",
T,r-ni '1 ' veziyyetine kegirir. Q,:0 old,tpundan 3-cii impuls
golano kimi E,-Eo elementleri giriglerinden birine g<ire baflr
olurlar. 3-cii say impulsu yalnrz 7,,-i a " veziyryatine kegiir.
6.1 cedveline uyfiun olaraq 4-cii -9-cu impulslar golondo
mortobolor t z veziyyetlerini dayigir.
9-cu say impulsundan sonra triggerlerin veziyyeti bele
ofur'. Q,=Qr=l, Qr=Q:=0. gr=Qr:A=0 siqnallan Er E2, E3
Qrl) E, Q;0
182
elementlerini baflayrr, Qn=l siqnah ise .E -ii 10-cu impulsdan
agmaIa hazrrlayrr.
Cadval 6.1
Girig impulslannrn savr
Triggerlarin vaziyyati
T,
T,.
T,
0
0
0
3
0
0
0
0
0
0
I
I
4
0
I
5
I
0
0
6
7
0
0
0
I
I
1
8
I
0
9
I
0
0
0
I
2
T,
0
I
0
0
0
0
l0
l0-cu impuls 7,, ve T,n-i A'veziyyatine kegirerek biittin
mertebeleri ilkin vaziyyate getirir.
Macburi iistegelme iisulu ila igleyan sayfaclarda ifrat
veziyyetlar ayn-ayn mertebelarin sayma zamanr macburi
olaraq a " veziyetine gotirilmosilo aradan grxanlrr. Macburi
iistagalma ikilik saygacrn btrytik mertebelerindan kigik mer-
t00-999
$ekil 6.3. Macburi iistagalmo ile sayan l0Juq sayEacrn struktur
sxemi (a) va l0-luq say[aclann ardrcrl birlagdirilmesi (b)
183
tobolarino oks-olaqo yaradllmasl hesabma olur ve bu halda
uypun kigik mortobeler n6vbeden kanar "1" veziyyetine
kegirler. Mocburi iistegelmenin movcudlulundan bu saylaclann gostoricilori ikilik say sistemine uy[un gelmir. Buna gtire
bunlarr "ixtiyari" qaydada sayan say[aclar sinfine aid edirler.
Say emsah 10 olan bele saylacrn struktur sxemi gekil 6.3a-da
giisterilmigdir. Sxemde diird trigger vardtr ve 4-ci.i triggerin
grxrgrndan 2-ci ve 3-cii mortobolaro '1 " yazmaq tigiin ekselaqe yaradrlmrgdrr.
Cedvel 6.2
Girig impulslannln sayl
Trieserlarin veziweti
T.
T,
T,
T^
n
0
J
0
0
0
0
1
1
4
0
I
It
0
5
0
I
n
1
6
7
0
1
I
0
0
1
2
8.
9
I
I
I
I
10
0
8
0
0
0
0
0
1
I
0
1
1
1
0
0
I
0
0
I
I
1
1
0
0
0
4-cii mertebeye '1 o yaziana kimi (8-ci say impulsu
gelene kimi) sxem ikilik saypac kimi igleyir (cedvel 6.2-ye
bax). 8-ci impuls gelenda Tse '1 " yaztltr ve eks-elaqenin
hesabrna 2-ci ve 3-cii mertebelere de
ol
"yanlr.
Belelikle, S-ci impulsdan sonra mecburi iistegelme
sayesinde saylaca 8+6=14 yazrlrr. 9-cu say impulsu Tr-i "1"
veziyyetine gevirir, 10-cu impuls ise say[acr ilk veziyyete
gotirir.
Say emsah 10 olan saylaclara onluq (va ya dekadalt)
say[aclar deyilir. Onlar naticeleri bilavasite miigahide edile
bilecek formada tesvir etmakle impulslarrn saytnt qeyd eden
sxemlerde geniq tetbiq olunurlar.
184
Onluq sayfaclan gox vaxt ardrcrl qogurlar (gekil 6.36). Bu
yolla iki saylac 100-o, ii9 saylac 1000-e qeder saymala imkan
verir. l-ci onJuq 0-dan 9-a kimi saytr, l0-cu impuls 1-ci onlulun mertebelerini '0 " veziyryetine getirir ve bu onlulun grxrgrnda hasil edilen impuls 2-ci dekadaya a'yanr ki, bu da l0
ododino uylun gelir. 2-ci dekada l0-dan 99-a qodar, 3-cii 100dan 999-e kimi ve s. sayrr.
Cedvel 6.3
Girig impulslannrn sayr
Triggerlorin veziyyeti
T,
I
T.
I
I
2
I
0
T,
I
I
1
0
I
J
I
0
0
4
0
1
I
5
6
7
0
0
0
1
0
0
1
0
0
8
1
1
I
9
10
1
1
0
1
n
1
Oger bi.ittin onluqlar haddinde say ikilik
0
sisteminde
apanhrsa, onda masalan 978 ededine 1001 0111 1000 kodu
uyfun gelecekdir. Bu say qur[usunun ikilik-onluq
say
sistemini xarakterizo edir.
Qrxrcr saylaclarrn igi cadvel 6.3-de iigmertebeli saylacrn
misahnda giistarilir. Owelce saylacrn biitiin mertebelerine
"1" yazir. Sonradan her girig impulsu geldikce saylacrn g<istericisi bir vahid azaldrlrr. Qrxrcr saylaclar toplayrcr sxemlerin
prinsipi iizre qurulur. Ferq yalntz ondadr ki, her sonrakr triggerin say girigi ewelki triggerin diizi.ina grxrgr ile deyil, invers
grxrgr ile birleqdirilir. Daha do[rusu molumat siqnah menbeyi
kimi invers grxrglanndan istifada olunur.
185
Bir gox hallarda teleb olunur ki, saygacm bir girigine nirvbeti
impuls gelende onun gdsterigi bir vahid artsm, diger girigine impuls golendo ise gosterigi bir vahid azalsrn, yeni saylac hem toplama, hem de grxma emeliyyatlanru yerino yetirsin. Bunun iigiin
reversiv sayfaclardan istifade edilir. Bu saylaclar iki n<iv olurlar: 1) bir say vo iki idareedici girigi olan; 2) iki say girigi olan
say[aclar. Birinci nbv reversiv
say[aclar idareedici giriglerde
lcavo veron srqnallar olanda toplama ve grxma
emelilyatlanm
yerino yetidrlor.
Toplama eme-
liyyahna
icaza
olanda
say gln$no go-
(J,=1)
b)
gakil 6.4. Iki say girigli (a) ve bir say vs iki idareedici [:,"rr:'J*T
giriqli (b) reversiv sayfaclann sxemleri
emeliyyatrna
icaza
gr=1)
olanda impulslar grxrlr. Eyni zamanda iki icaza siqnaluun verilmasi.miirnktin deyildir, yeni Jr = J,.
Ikinci nirv saygaclarda bir girige toplama, digerine ise
grxma impulslan verilir. Burada elave idareedici impulslar
tolob olunmur. Ardrcrl krigiirma sxemi iiza qurulmu$ ikigirigli
reversiv saylacrn sxemi gekil 6.4a -da gdsterilmigdir.
Toplama kanah (Ir) ila say impulslan daxil olanda kiigiirme siqnallannr iitiiren ddvreler (D,1, D3) qoqularaq impulslarrn
toplanmasrnr temin edir. Qrxma kanah ile (Ir) say impulslan
daxil olanda ise borc siqnallanru cittiran dtivreler (D2, D4) qogularaq impulslarrn grxrlmasmr temin edir.
Ardrcrl tipli bir say ve iki idareedici girige malik reversiv
saylacda (9ekil 6.4b) owolki mortabenin melumat grxrglan ile
soffakl mortobolerin say giriglerinin elaqesi "VO-VO YA"
sxemi vasitesile yaradrhr.
186
Toplama rejiminde
ciit niimrelivufillar (D2, Dg agrlLr
vo her say impulsu (7*) sayfacrn g6sterigini bir vahid artrnr.
Qrxma rejiminde (./,=1) tek nOmreli (Dl, D3) ventillor agrhr
ve her say impulsu gelende saylacu:r terkibi bir vahid azalu.
Qfl)
6.2. Registrler
Melumatr qebul eden, riztinde saxlayan, iittiren ve geviren
funksional qovqaqlara registrlar deyilir. Melumatrn (ededin
kodunun) yanlma iisuluna gcire registrler paralel, ardrcrl ve
paralel-ardtcrl
Qrxrqlar
olurlar.
Paralel
re-
gistrlerde ikilik
eded (buna siiz de
paralel
deyilir)
"Oxuma"
kodla, yeni biitiin
mortobolero eyni
zamanda yazir,.
"Srfra ge-
Bele registrler melumah qebul edib,
tiztinde saxlayrb ve
iitiire bildiyinden
tirma"
onlara hem
JL
Giriglor
de
$ekil 6.5. Paralel registrin struktur sxemi
yaddag registrleri
I
deyilir.
N mertebeli
paralel registr N triggere malik olur. Triggerlerin her biri
malumat menbelerinin sayr qeder giriglere malik olur. Reqemli melumat menbeyi birdirse her triggerin bir girigi olur.
Melumat kanallan iki-iig olarsa her mertebenin triggerinin de
iki-iig girigi olur. Bu ve ya diger kanahn melumatr registre onu
idaro edan diivre ile yazrlrr.
$ekil 6.5-de paralel bir kanalh dtirdmertebeli registrin
stnrkturu giisterilmigdir. t kigk, f/ -bityiik mertebenin triggeri, E,-En molumatrn registre yazrlmasm, E;E, onun oxunmasru idare eden elementlerdir.
187
ewel "Srfra getirme"
girigine siqnal vermekle biitiin triggerler '0" veziyyetine
getirilir. Melumau registre yazmaq iigiin "Yazma" girigine
"VO" elementlerini agan impuls verilir. Oger giriqde 11
ikilik reqemi
registre yazmaqdan
ededine ,,ry$n 1011 kodu varsa hemin aded registro yazrlrr.
Yazrlmrg melumat registrde hotta girig melumah deyiqilende
de saxlamlrr.
Molumau oxumaq iigiin "Oxuma" girigino impuls verilir
ve registre yazrlan kod grxrg ginine dtiiriiliir. Registrde yaztlmtg
eded bu halda pozulmur. Yeni molumatr almaq iigiin emeliyyat
tekrar edilmelidir.
Paralel registrleri qurmaq iigiin en gox D-triggerler (tutucu triggerlar) isti-
fade olunur, ginki
onlar sxem iigiin
16
iu
a,
fo
d1
l')
lar-
l-n i n '
lln'
t
i------J
lt I
o
t
b)
gekil 6.6. Birfazah D-triggerlerde qurulmug
paralel registrin sxemi (a) vo zaman
aqramlan (b)
di
az
element teleb edirler.
$ekil 6.6-da birfazah D-triggerlerde
qurulmug n mortaboli
paralel registin sxemi
vo zaman diaqrarnlan
gdsterilrnigdir (say prosesini idaxo eden elementler sxernda yoxdur). Sxem molumatl
registro iki kanalla (1kanalu:r girigleri
a r,..,p
2- ci kanaln gi-
ci
riglori",6,,.
..1) ymr.
7} giriqi ile biitiin mortobolor srfra getirilir, a kanah ile malumatm
impulslan ile heyata kegirilir.
yazrlmasr T., bkanah ile yazhg ise
Diaqramda a ededinin l-ci mertebesinin yazhgr gdsterilrnigdir
(sekil 6.66).
r Ardrc registrloro (siiriigme registrlari) ededleri ardrcrl
kodla yazrrlarl Registr ardrcrl qo$ulmuS ikilik yaddag yuvalanndan
ibaret olur ve takt impulslanrun tesiri alhnda yuvalann vgztryan
sonrakr yuvalara dtririiliir (siiriigiir). Bir tald impulslan a,'Crcrlhgr
I
188
ile idara olunan registrlare birtakth registrler deyilir. iki ve ya
daha gox takt impulslan ardrcrlhqlan ile idare olunan registrlere
iki ve goxtakth registrlar deyilir. Takt impulslanrun ardrcrlhq
tezliyi sabit olur. Qoxtakth registrlerda impulslar ardrcrlhgr birbirinin ardnrca 2 ty'm - el.ilerece qargrhqh faza stiriigmesi ile gelirler. 2z -impuls ardrcrlhqlanrun birinin ardrcrlhq periodu, zr -takt
impulslan ardcrlltqlanmn sayrdrr.
Ddrd mertabeli birtaktl registrin stnrkturu va zaman diaqrarnlan gekil 6.7 -de gristerilmigdir. Registin l-ci yuvasr kigik
mertobeye, 4-cii yuvasr ise btiyiik mertebeye aiddir. Bu ciir yerlegmede ededin registMartabelarin 9rxr9r
re yazrlmasr omrn yumertebesinden
baglamr. Mertebeleri
eksine yerlegdirende
eded kigik mortobodon
baglayaraq yazrlrr.
T
Yuvalann triggerlerinin hamrsrna takt
Girip
impulslan eyni vaxtda
l-ci
verilir. Takt impulswva
'2-ci
lanmn tesirindan trigyuva
geiar a " veziyyetinJ-Cl
yuva
den 1) veziyyetine
-4-ci
keqirler ve sonrakr trigyuva
gera "I'yazfu.
Diaqramda 11
ededine uyfun olan
$okil 6.7. Birtakth ardrcrl registrin sxemi
1011 kodunun registre
(a) va zaman diaqramlan (b)
yazrlmasr gosterilir.
Owalce registrin mertebelerinin sayl qeder takt impulslan vermekle registr "slfra getirilir". Yazhg zamaru ededin kodu ile eyni zamanda takt
impulslan verilir. Takt impulslanrun kdmeyile melumat kigik
mertebeden bdyiik mertebeye <iti.iriiliir. Bunun neticesinde 4-cii
takt impulsundan sonra registrin yuvalan 4 mortoboli ededin koduna uypun veziyyet alrr.
Ardrcrl registre yazrlmrg molumat paralel ve ardrcrl kodla
oxuna biler. Melumatr paralel kodla registrdon gcitiirmek iigtin
xan
"
189
registrin martebalorinin glxt$lanndan istifade edilir. Goriindiiyii kimi ardrcrl registr ardrcrl kodu paralel koda gevirir. Melumatr ardrcrl kodda oxumaq iigiin takt impulslarr seriyasr verilmalidir.
Ardrcrl registre yazrlan eded takt impulslan ile bir ve ya
bir nege.(/<) mertebo strtigdi.iriite bilor. Siiriigmo emeliyyatr
ededin 2K-ya vurulmasrna uygun golir. Meselen, 2 ededinin
0010 kodunun bir mertebe siirtigdiiriilmesi 0100 kodunl (4
ededini), iki mertebe siirtigdiiriilmesi isa 1000 kodunu (6
adedini) verir.
Birtakth registrlari qurarken bir meseleye diqqet yetirilmelidir. Takt impulslarr biitiin mertebelerin triggerlerini "0"
vaziyyetine kegirmek iigiin eyni vaxtda tosir edirler. Ona giire
har martebenin triggerinden vahidin oxunmasr ve onun sonrakr
triggere yazrlmasr emeliyyatlarr heg olmasa takt impulsunun
davamiyyet miiddoti qeder bir-birinden ayrrlmahdrrlar. Oks
halda vahid sonrakr mertebeye yazrlmayacaqdrr.
Bu mesela yuvalar arasrna gecikme elementi qogmaqla
hell edila biler. Bu element takt impulsunun tasir miiddeti erzindo vahidin sonrakr yuvaya yazrlmasr impulsunu gecikdiracekdir. Gecikdirme elementleri induktivlik ve tutumlardan
tertib edildiyinden onlarrn inteqral sxem geklinde hazrrlanmasr
getinlik tciredir. Ona gore vahidin bir yuvadan oxunub digarine
yazrlmasr proseslerinin vaxta gora aynlmasr daxili gecikmeli
R-5,, D, ve "I-r(, triggerlorin kiimeyile heyata kegirilir. Bu halda emeliyyatlann zamana gcire aynlmasr avtomatik bag verir,
giinki bele triggerlerin yeni veziyyetlori takt impulslanmn tesiri kesilenden sonra emale gelir.
Birtakth registrler hem de ikitaktl rejimde igleyirler. Bele
regishin her yuvasr iki - esas va alave triggerdan ibaret olur.
Sxem bir takt impulslan ardrcrlhlr ile idare olunur. Bir yuvadan oxuma vo digorina yazma emeliyyatlanrun zamana gtire
aynlmasr oxu omaliyyatrnrn takt impulsu gelendo, yazrna
emeliyyatrnrn isa takt impulsu kasilenda yerine yetirilmesi hesabrna elde edilir.
D-triggerlerde qurulmug bele iki mertebeli registrin sxemi vo vahidin yuxan mertabeye siiriigdiiriilmesi diaqramlan
gekil 6.8-de 96sterilmigdir. Burada "srfra getirme" girigi
inversdir. Biitiin triggerlorin bu girigleri taktlagdrrrcr girigle
t90
birlegdirilmiq ve takt impulslan gini (7) ile esas triggerlerda
bilavasite, alave triggerlerde ise "DEYIL" elementi vasitesile
olaqelendirilmigdir.
ilk anda biitiin triggerler 'O" veziyyetrnde olurlar (gekit
6.86). Girigde siqnal olanda l+i takt impulsu ile agrq U, elementinden l-ci martebenin asas triggerine "I'yazsfu. Qr=1 siqnafi bu
mortabenin elave triggerinin melumat girigine verilir, lakin onun
invertorunun grxrgrnda 7 =0 olduE rnda, U, elementi balh olur ve
alave trigger A "vaziyyatnde qalv 1Q ,4).
l{i takt impulsu
kasilenda 1-ci mortabenin elave
triggerinin U, elementinin her iki giriginde 'l " yarantr ya o 8'=1
veziyyatina kegir. Beleliklo 1-ci takt impulsundan l-ci mertebenin her iki triggerino '1 "yazin. Osas triggerde "I "veziyyati
U,-h
giriglerindeki
(Q,=1, T4), alava ,-
^
"I' veziyyeti
Ur-nin giri$lo-
triggerda
isa
rindeki (Q,=f,
-rj!
r&r!_
7=7;
siqnallarla saxlarulu.
Oger registrin gi-
rigindaki siqnal'O"-
impulsunun gelmesi 1-ci
osas triggerin Ur, 4
"""L,,o
ll-;1i. i
iF;l J,o-'
dl o l--r-,1 o tt
drrsa 2-ci taki
S
elementlarini ballayaraq onu A'veztyyetine kegirir. Bu za-
esas
2-.ci
U
aJ o
li
U
',
gakil 6.E. D-triggerlerinde qumlmug birtakth
llvantn
2 elementlnin giriglari ( Qj =I,
1t1n
tllggerl
L"a.
ardrcrl registrin sxemi (ai va zaman di_
aqramlan (b)
etdiyi marhelede l-ci yuvanrn elava triggeri U, elementinin
her iki girigi ila Q',:I veziyyatindo, 2-ci yuvanrn olave triggeri iso Ur-in girigleri ila Qr=0 vaziyyatinde saxlanrlrr.
l9l
2-ci tak impulsu kesilendon sonra l-ci yuvarun elave triggeU b U, elementleri baglanrlaraq bu tnggei Q', =0 veziyyetine
kegirir. 2-ci yuvamn elave trtggeri U, elementinin her iki giriglarindeki ? " siqnah llo Q', =I veziyyat;ne kegirilir. Bu qayda ile
girig melumau registrin 2-ci martabosina kiigiiriiliir.
Qoxtakth regisrin her ytvasr iimumi halda ardrcrl qoqulmug nr
triggerden ibaret olur. Bele
regist
takt impulslan
2-cl yuva
ardrcrlhqlan ila idare olunur. Hem de her impuls
ardrcrlh$ yuvalann eyni
adh triggerlarini idara edir.
Qoxtakth ig rejimi mertebelerden oxuma ve yazrhq
emeliyyatlanmn bir-birinT,
den zamana gdre aynlmasmn bir iisuludu. Qoxtakth registlerin iistiin cehati
onlann yiiksek informativliyidir ki, bu da her mertebenin grxglanmn saymn
gox olmasr ile elaqedardu.
$ekil 6.9-da ikimertabeli
registrin misahnda
b)
ikitakth
siiriigme regis$akil 6.9. D-triggerlerde yrlrlmrp ikitakth
g6sterilqurulmasr
trinin
ardrcrl registrin sxemi (a) ve zaman dimigdir. Burada her yuva
aqramr (b)
bundan ewelki sxemin iki
D-triggerinden ibaratdir.
takt impulslan ile idaOsas triggerler
, kdmakgi triggerler isa
ardrcrlhgr
birinciye nisbeten
takt
impulslan
ikinci
ro olunur.
flTD) qeder faza siiriiL9mesina malikdir.
Girigde A "ohnda melumat registro a$a$dakr qaydada ya-
riin
n
I
f
aln (gekil 6.9b). l-ci takt impulsu 7, kanalt e a"-i l-ci 1tvarun
l-ci tiggerine yazr. Sonra takt impulsu ile I kanah vasitesile ? "
l-ci yuvanrn 2-ci riggerine yazit. T,kanahmn 2-ci takt impulsu
lla a " lci )uva n l-ci triggerinden oxunzuaq 2-ci xanarun l-ci
triggerine yazrlrr. I kanalrun 2-ci takt impulsu ile l.ci Yuvarun 2t92
ci triggeri '0 " veziryetrna kegirilir ve 2-ci xananm 2-ci riggenne
"I " yazirr.
Daha gox takth stiriiqme registrleri do bu qaydada qurulurlar.
Paralel kodun grxrglan
Ardrcrl
kodun gi-
nsl
Paratel kodun giriglari
$akit 6.10. Paralel-ardrcrl registrin struktur sxemi
/Paralel-ardrc registrlor paralel va ardrcrl tasilli registrlorin
xiisusiyyetlerini iiderinda cem
E
edirlarr Onlar melumaf hem paralel, hem de ardrcrl kodda yazrnafa
imkan verdiyinden ardrcrl kodu paralel koda ve eksine gevire bilirlar.
Onlar birtakth (qekil 6.10) ve goxtakth rejimde igleya bilirlar.r
Ardrcrl kodu paralel koda gevirmek iigtin bir seriya takt impulslannrn komeyile ardrcrl kod
malumau registre yazrlrr. Bu za- $akil 6.1l. Kl55 seriyah mikrosxemde dord martebali siiriigdiirncii
man registrinin mertebelerinin grregistrin lorti igarosi
xl$lan bu molumatl paralel kodda
verir. Oksine gevirme aparmaq
iigiin malumat registre paralel kodun girigleri vasitesile yazrlrr. Takt impulslan seriyasrmn krimayile bu mslumat registrin axnncr mertebesinin grxrgrndan ardrcrl kodda oxunur.
Registrlerin bir goxu senayede mikrosxemler $aklindo hazrrlarur. $akil 6. I l-de Kl55 seriyah mikrosxemden ibaret 4
t93
mertoboli siirti$mo registrinin gorti i$arosi gdstorilir. V, girig vasitesila ardrcrl olaraq registrin 1-ci mertebesine ikilik ededin
mertebelari daxil edilir. Dr-D, giriglari vasitesile ikilik eded registre paralel do (biittin mertebeler eyni zamanda) daxil edile biler.
Odedin ardrcrl ve ya paralel daxil edilmasi rejimlari /, girigindeki siqnalla mtieyyen edilir. Bu girigdo ? "olanda registr siiriigdiirtcii,'1 " olmda paralel registr kimi igleyir.
C, girigine verilen sinxronlaqdrncr impulslar ededin registra
ardrcrl daxil edilen mertobelerini siiLriigdiiriirler. C, girigindeki
sinxronlagdrncr impulslann kiimeyile ededin mertebel ei DTDo
girigterinden registre paralel yazrlrr.
6.3, Kombinasiya
qurlulan
Miixtelif roqarnli idaroedici qurgulan yaradarkon gox vaxt
bele bir mesaleni hell etrnek lazrm gelir: idareedici tosir girig siqnallanmn yalnrz cari qiymetleri ile miieyyen edilir va onlann
bundan ewelki andakr qiymetlarinden asrh olmur. Bagqa siizla,
idareedici siqnala uyfun grxrg siqnah yalruz qurfunun girigindaki
siqnallann miieyyen kombinasiyasrndan astlt olur. Bele prinsip
miivqeli icra mexanizrnilerin idare etrnek, nezarat, siqnalizasiya
va miihafize etrnok ve verilen alqoritme gcire emeliyyatlar ardrcrlhSru proqram iisulu ila idare etrnek tigiin istifade edilir. Bu ciir
meseleleri hell eden qurfulara kombinasiya sxemlari ve ya slfrr
yaddagL avtomatlar deyilir.
Kombinasiya qur[ulan aqaflrdakr prinsiple layihe olunur.
Sxemin teleb olunan alqoritmine esasen girig siqnallanna (deyigenlerine) gore idareedici tesir (funlsiya) taprlr. Sonra taprlan
funksiyaya grire onu realize eden mantiq sxemi sintez olunur.
Funksiyarun taprlmasl maselesi sxemin mentiq elementlennin
minimal sayr iizerinde qurulmasr ile elaqedardrr. Bunun iigiin evvelce funksiya minimizasiya merhelesini kegir: en sade veziyyete
getirilir. Kombinasiya elementlerinin analizi ve sintezi mentiq
cebri esasrnda apanlu.
t94
6.3.1. Degifratorlar
Deqifratorlar segici sxemlerdir. Onlar say[aclarda ve registrlorde kod geklinde yazrlmrg melumal idareedici siqnallara
gevirerek hesablayrcr maqrnlann icra elementlerina va melumatr
tesvir edan qur[ulara (igrq tablolanna, reqem indikatorlanna)
verirler. Kodlagdrnlmrg melumatrn gevrilmesi ikilik say sisteminden onluq say sistemina kegirilmesi, miixtelif kodlardan ibarat molumatrn gifrinin agrlmasrndan ibaretdir.
$ekil 6.12-de bir nege girigi (sayflaclann va ya registrlerin
say qeder) ve bir nege grxrgr olan degifratorun $orti igarosi ve
sxemi
gristeril-
migdir. Melumat
deifratorun girigi-
ne
A've a "siq-
nallanrun miix-
telif
kombinasigirig
yalan (Xn,
dayigenleri) qek-
linde daxil olur.
Girigdeki veziyyetlerin her kombinasiyasrna 9rxrgdakr veziyyetlarin miieyyen
kombinasiyasr
b)
$ekil 6.12. Diod matrislerinde qurulmug degifratorun garti igaresi (a) ve sxemi (6)
(Y,
grxrg deyigenleri) uylun gelir. Meselen, l0Juq say sisteminde sayan dcird
mertabeli saygaca 8 girigli degifrator qogulur. Saylacrn gm$lan-
run her veziyyetine de$ifratorun grxrqlanrun birinde ,I ",
? "siqnah uyfun golir.
Diod matrislerinde yrgrlmrg degifrator ikilik ededin ko-
qalanlannda isa
dunu idareedici siqnala aga[rdakr qaydada gevirir (gekil 6.120).
Sxem ikigirigli ve diirdgrxrgh mentiq qurfusundan ibaretdir.
Degifratorun osas elementleri d<jrd ,,VO,, elementinin vazife-
sini icra eden diod mat si va "DEyiL"
elementlerinin
vazifesini icra eden Tr,ve T* triggerlaridir. ,,VO,, elementleri195
nin strukturunun aglq $okildo verilmosi (bunlar mikrosxem
geklinde istifade olunurlar) prosesin izlenmesini asanlagdrnr.
Oger X,4, X;0 ise (00 kodu) onda her ikr trtgger '0"
veziyyetinde olur. Baglanlrc halda higgerlerin sol grxrglan yiiksek
gerginlik seviyyesine (girig siqnalLrun inkan), sa! grxrglan isa
algaq-srfir seviyyesine malik olurlar. Ona grire Db D2, Ds, D6
ba!L, qalanlan ise agrq olur. Oger grxrq $inlorinin hor hansr birine
qogulmug diod agrqdrsa, o $inin potensialt kigik olur, gitu:ki R rezistorundan ve agrq dioddan
cereyan axanda *E menbeyinin biitiin gerginliyi
miiqavimeti diodun diiziine
miiqavimetindan gox olan
rezistorda di\tir. Ona g<ire
kodrna uyfun gelen
yiiksek potensial yalruz eyni
zamanda baflr olan Dr, D,
diodlanrun qoquldugu Yl
gininde yaramr. Belelikle
a"
V,:1,V,r: V,t: V,;4 olw.
$okil
12.13.
sxemi
Xotti tam deqifratorun
(a) ve gerti
igaresi (b)
Oger registrden degifratorun girigine ikilik 11 kodu
verilerse onda triggerlerin
sag grxrglannda yiiksek
gerginlik seviyyesi emele
gelir ve D,, D4, D7,
diodlan baflamr. Bu halda
Dt
Y;1, Y1=Y2=Y3{ ahmr.
Hemin qayda ile I0 kodunda yiiksek gerginlik Y j' 01
kodunda - Y, qinine verilir.
Buradan bele netice grxrr ki, ikigirigli degifratorla girigin
voziyyotindon aslh olaraq 4 icra elementinin birine idareedici
siqnallar grindermek olar. Aydrndrr ki, giriglerin sayr * olanda
grxrglann sayr m-l olacaqdrr.
$ekil 6.13-de xotti adlanan tam degifratorun gerti
igaresi ve sxemi giisterilmigdir. Bu sxemde ii9 mertebeli kod
t96
istifade olunur. Desifratorun 6 girig gini-iig dnz (Q,, Q, Q) va
iig invers (P, P, Pr) girigi vardrr. Ugmartabali kodda 8
mi.imkiin olan oded (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) yazia bller.
Cdsterilen sxem bu ededlerin har birinin koduna uyfun olan 8
grxrga malik oldufundan o tam de$ifrator sayrhr. Uylun
grxrgda siqnal o zamal:. yararur ki, miivafiq "VO" sxeminin
giriglerinde
"1"
gerginlik soviyyaleri olsun. Meselen,
1
ededina ryiun (001 kodu) grxrgda siqnal Q,=0, Qr=0, Qr=l
olduqda alnr.. Q,=F , , Qr=F, oldugundan bu grxrgda ..1,,
siqnah Q 1 ,@, Q, ve ya 001 kombinasiyasrnda almrr. Bunlardan bagqa, pillevari va piramida gekilli degifratorlar
da mcivcuddur. Bunlarda girig kodu ardrcrl pilleler geklinda
birlogdirilmig bir nege "VO" sxemleri vasitesila emal edilir.
Senayede bir 9ox degifratorlar inteqral mikrosxemler geklinda buraxrlrr (meselan, iigmertobali K223III1, K500U
161M, diird mertebeli iki pilleli K299Hl, ve s.)
o
(D
E
o
c0
q
$akil 6.14-
'1'2
Kl55 seriyal inteqral milnosxemlerda qumlmug
miirakkob degifrator
$ekil 6.14-de 32 kod kombinasiyasr ila igleye bilen Kl55
seriyah mikrosxemlerde qurulmug miirakkab degifrator gosterilmiqdir. Kod kombinasiyalanrun yuxan (5-ci) mertebesi
DC, degifratorunun l, girigine bilavasite, DCr-degifratorunun
,4, girigine isa invertor vasitesile verilir. Ona g<ire de 5-ci
t97
martobosi srfir olan birinci 16 kombinasiya (00000-dan 01111-o
kimi) DC, vasitesile degifre olunur ve DC r-ni baflayrr. 5-ci
martebesinde "1 " olan kodlar (10000-d.an I l1 1 1-o kimi) DC,
ile degifre olunur va DC,-i ballayrrlar.
6.3.2. $ifratorlar
$ifratorlar degifratorlara nisbeten eks funksiyalan yerine
yetirirler: onlann grxrg qinleride vahid siqnala malik olan
girigin ncimresino uy[un kod emele gelir.
$ifratorlann sxemini qurarken natural ikilik kod almaq
iigiin nazero almaq lazrmdrr ki, bele kodun kigik mertebesinde
vahide yalnrz tek onluq reqemlar (1,3, 5, Z) uylun golirlor.
Bagqa s6zlr , kigik mertobenin grxrg qininde '1 " o vaxt ola brler
ki, vahid siqnal lsayli,3 sayli ve s. girig ginlerinde olsun. Ona
g<ire tek niimreli girig ginleri "VO YA" elementi vasitesile
kigik mertobenin grxrg qini ile birlogdirilir.
Ikilik kodun 2-ci mertebesinde vahid 2, 3, 6, 7..., onluqraqamlarde olur. Ona grire bele ntimreli ginler 'VO YA" elementi vasitesile gitatorun
kodun
2<i
mertebesinin
yerlegdiyi grxr-
$rna
lii=lF
-lil-ll
yerleqdiyi
b)
$ekil6.l5. $ifratomn sxemi (a) va gerti igarasi
hide malikdirler ve
qogulur.
Bu qayda ila y',
5, 6, 7... niimreli ginler 'YO
YA" elementi
vasitosilo 3-cti
martebanin
9r-
xgla birlapdiri(D)
lir, giinki on-
lann kodu 3+ii
mortobodo va-
s.
Bu prinsiple qurulmug gifratorun sxemi ve gorti igarosi $okil
6.15-de gosterilmigdir. $ifratorlar bir ntiv kodlan diger n<iv kodlara geviren qurlularda igledilir. Burada ewelce ilkin kodun kom198
binasiyasr degifre olunur va naticade degifratorun uyfun grxrgrnda
alw. Sonra bu qiymeti degifratonm grxrgrrun niimrasi ilo
mileyyen edilen monfiq siqnah gifratora verilir ve onun grxrgrnda
"I'
gewilmig kod amole golir.
$ifratorlann totbiqino misal olaraq klaviahradan ikilik kodu
reqemli qurfuya daxil eden sxemleri do gdstormok olar. Diiymo
basrlarken gifratorda miieyyen girig gininde a" altnr (gin hoyacanlamr) va grxrglarda diiymenin iizerinde gekilmig igareye
(harfe, raqeme ve s.) uy['un ikilik kod yaramr.
6.3.3. impuls paylayrcllarr ve multipleksorlar
impulslan girig impuls srasmdan ve ya xarici idareedici siqnahn qiymetinden asrh olaraq girig gininden ardrcrl gtxrglardan birine dtiiren qurEulara impuls paylayrcilan deyilir. Qox hallarda
impulslann qargrhqh brmenah paylanmasr teleb olunur: girig impulslan seriyasrndan i nijmreli impulsu i ncimreli grxrga vermok
lazrm gelir. Bele paylayrcrrun (gakil 6.16a) gurglannrn sayr 1( sonlu ededdil. Oger girig seriyasmr tegkil eden impulslann sayr .K-dan
r)ff hahnda paylayacmm iginin mentiqinin
nece olacalr maselesi ortaya glxtr. Avtomabk bloklamaya malik
paylaycrlarda (-cr impuls .K-cr grxrga verildikden sonra impulslann iitiirtilmesi kesilir. Drivn paylayrcrlarda (I(+I)-ci girig
bdyiik olarsa onda
q)
b)
gekil 6.16. Adi impuls paylayrcrsr (a) ve d<ivri impuls
paylayrcrsrmn sxemi (b)
impulsu yeniden birinci girige, (K+2)-ci impuls ikinci girige ve
verilir ve her impulsdan bir paylama prosesi tekar olunur.
(
199
s.
$ekil 6.16b-de diird gurg gini olan d<iwi impuls paylaycrsrntn sxemi gcisterilir. O, diiwi ikilik saygacdan, degifratordan ve girig impulslann gecikdiren kaskaddan ibaretdir. Saylaclan tegkil
eden triggerlenn ilkin vezilyeta gotirmo dowolori g<isterilmemigdir. Degifrator ddrd 'YO" elementinde qurulmugdur. Bu elementlerin birinci iki (gekilde yuxanda yerlegen) giriglori degifratorda oldulu kimi triggerlerin grxrg gerginliklerini emal etrnek
iigiiLn istifade olunur. Elementlorin iigiincii (aa$dak) girigleri ise
gecikdirme kaskadrmn grxrgr ile birlegmigdir. Girigde impuls olmayanda gecikme elernentinin grxrgrnda siqnal olmur, degifratorun
Ur-U, grxrqlannda ?" seviyyesi saxlantlu. Girig impulslar seriyasr gelen kimi sayfacrr triggerleri iglemeye baglayrr. Saylacrn 1
I
l-ci mertebenin figgerinin diiz grxrgrna, 2 grxr;r Ir-in invers gxr$rna, 3-sayfacrn 2-ci mertebesinin triggerinin diiz, r'onun invers grxrgrna uy[un gelir.
l-ci girig impulsu geldikden sonra say[acrn I ve 3 grxglannda ve degifratorun onlara
grxrgr
uyfun giriglerind e a'yerlegdirili (Ult); Udt); $aY,rl
6. 17). Gecikme elementinin
gmgrndan gecilani$ impuls
geldikde
elementinin
her iig giriginde a " ahrur
ve birinci gecikmig impuls
U,
rg.
l"
l'l
fl
l{ n n
fl t
n,
$ekil 6.17. D<ivri impuls paylayrcrsrmn
zaman diaqramlan
Y, gxrgrna verilir. Ikinci
girig impulsu geldikde [in veziyyeti deyiqmir, ve
onun tesirinden a" yaziyyeti saylacrn 2 ve 3 9rxrglannda saxlamlrr, diger
grxglarda ise ? "olur. Ikinci geciknig impuls yalruz
U, elementinden kegarek
Y, grxrgrna verilir. Sonrakr
impulslann tesirinden de
sxem bu qayda igleyir.
200
$ekil 6.18-de girig impulsunu uyfun 9rxr9a verilmig idareedici siqnahn qiymetinden asrh olaraq mrieyyen kod geklinde <itiiren paylaycr gcisterilmigdir. Burada idaraedici siqnal paralel kod
qeklinde degifratorun 1, 2, J, ... giriqlerina verilr. Idaraedici siqnalm kodundan asrl
olaraq
siqnah
mtiayyen bir grxrgda yararur. Tutaq
ki, deqifratorun l-
7"
?'
ci grxrgrnda (a)
saxlarulrr. Onda X
gininden impulslar
1, elementinin Y,
gxrgrna verilecekdir. Oger idareedici siqnahn kodu
9:yiu::.:.^31^
nall D glxr$mda :i:ya-
gekil 6.18. Girie impulsunu erxrsa idaraedici siqna-
ranarsa, girig siqna-
hn kodundan asih ritiiren impuls paytayrcrsr
hX
gininden 1,
elementinin V , grxrgrna verilir. Bele paylayrcr asanhqla sinxronlaqdrnhr. Bunun
ITI, elementlarinin 3-cii girigleri
;jgrxr
sinxrolagdmcr impulslar menbeyi ile
birlegdirilir
xott). Bu halda
(qrnq
X gi-
riginden ?" siqnah
uyfun grxrga yalruz
sinxronlagdrncr impuls tosir etdikdo
iiittir.
otii-
Sinxroimpulslar
$ekil 6 19 Mentiq elementl inda
qurulmug multipleksor
Multipleksor istanilan girigdaki siqnah iimumi grxrq qiniSiqnahn giiniriildiiyti girig grxrqa
idareedici siqnahn qiymetindenasrh otaraq cittirtittiri ni, diqnif
meselen, paralel reqam kodu geklinde oli biler. Gdriindiiyu
19 ittiy."l qurluya deyilir.
201
paylayrcrmn g6rdiiy[
igin eksidir. Multipleksorda X,-X, gl5rS Sinlendir (Sokil 6.19). Bu giriqlere eyni adh siqnallar daxil olur. Idareedici siqnahn kodu ikimertebelidir ve 1, 2 qinleri ile verilir. $inlerin her birindo siqnal ?"ve
ya '1 "saviyyastro uyfun ola bilar. Ikimortebeli kodla I ve 2 ginlo-
kimi multipleksorun yerine yetirdiyi vezife
rinde d<ird siqnal kombinasiyas (00, 01, 11, 10) vermek
mtirnkiindtir. 1 ve 2 ginlori ile verilen siqnallar grxg degifratorunun
1.,-d elementlarini idara edir. Girigde ?"olanda bu elementlerin
grxrgrnda "1" siqnal milmkiin olmadr[rndan sxeme idareedici
kodun uylun gininda ?"siqnah oldu[u halda grxrgda 'l "hasll
eden 1, ve 1, invertorlan qosulur.
Tutaq ki, idaraedici 00 kodunda grxrg Y ginine siqnal X,
gininden, 01 kodunda Xr gininden ve s. verilmelidir. Siqnahn
bele rittiriilmesi multipleksorda bag veren veziyyet deyigmaleri
sayesinde elde edilir: 00 kodunda ?"siqnah lr-nrn yuxandan
ikinci giriginde, I.-in ikinci ve iigi.incii va i, -iin iiqiincii giriqinde yaranrr. Melumdur ki, "VO" elementinini heg olmasa bir
giriginde '0" olursa onun grxtgtnda.diger giriqlerden astlt olmadan "1"ola bilmez. Ona gdre.Ir-Ir-ntn grxtglanna "I "vetila
bilmir. Lakin 00 kodunda ve .Ir-nin grxrglannda "l 'ahnr ve
uyfun olaraq '1 " Ir-in 2-ci ve 3-cii giriglarine iitiiriiliir. Oger
X, gininde girig impulslan tesir edirse onlar 1, vasitesila Y gtxtqma
verili. Kod deyigdikde, meselan 01 olanda X, giig gininde siqnal
elementi vasitesila ve s. otiiriiltir.
crxrsa
Bu sxerni .Io.d elementlerinin zl-'cii giriglerine impulslar vermekle sinxronlagdrrmaq miirn-
I
'
i
ki.iLndiir.
Senaye-
ffi,;
$okil 6.20, K155 seriyalt mikosxemde qumlmug
multipleksorun torli iiarosi (../) ve miirokkob multiPleksorun struktur sxemi (b1
de multipleksorlar inte-
qral
mikrosxemler gaklinde de buraxhr. $ekit
6.20a-da
Kl55
seriyah
mikrosxem-
de qurulrnug multipleksomn gerti igarosi gostarilmigdr. Burada 8
melumat girigi, gakileri 4,2, olan kodlar iigiin iig iinvan girigi,
stroblaqdrma (icazo) A gin$i va iki (diiz va invers) gmq vardr. ,4
giriginda 7 "olanda multipleksor baflamr: melumat g.iriglorinin potensiahndan asrh olrnayaraq diiz grxrqda ? "yararur.
Stroblagdrrma qogulan melumat giriglerinin saylnl artlrmaverir.$ekil 6.20b- de l6 kanahn hor birini glxrga qoimkan
!a
gan miirakkob multipleksorun strukturu gcisterilir...16 girigi
qogmaq iigiin rinvan kodu dcirdmertebeli olmahdrr. Unvan kodunun yiiksek mertebosi ,4 giriqlarino bilavasita (multipleksor
Dl) ve invertor (D2) vasitesile verilir. Birinci 8 iinvanrn kodlan (0000-dan 011l-e kiml) 4-cii mertebedoki ? "siqnah ila invertorla D2-ni ballayrr va birinci 8 kanah qogurlar. 4-cii mertebede ?"olan kodlar (1000-llan 111l-e kimi) D1-i ballaytr
ve S-den l5-e kimi kanallarr qogurlar. Miirekkeb multipleksorun grxrgrna siqnallar Dl-in V , va ya D2-nin Y, grxrgtndan
galmelidir: V =V
z. Morqa+{eoreminin kiimoyi ile bu ifadeni gevirsek V Yt+ Vz= V' Y alarrq. $ekildeki qogulma
bu ifadeye uylun gelir.
I
iV
-
6.3,4. Kod geviricileri
Kod geviricilari reqamli malumah qifre ve degifre etmek
iigiin istifado olunurlar. Onlar z-elementli kodu nr elementli
koda gevirirler, 6ziir de n=m, n>m ve n<n ola biler. Bu
geviriciler iki n6v olurlar: 1) kodlarr gekisiz geviren; 2)
kodlan gekili geviren geviricilar.
o
1
I
J
\(
6
$akil 6.21. Ugelementli kodu beqelementli
koda qeviran kod geviricisi
203
Birinci ntiv sxemlero ikilik-onluq kodlan onluq reqemlerin yeddiseqmentli indikatorunun koduna geviren geviricileri
aid etmek olar.
ikinci ntiv geviriciler adeten gerginliyin orta qiymotini
tesiredici qiymotino gevirmek iigiin, qurfulann xarakteristikalannr xettilegdirmak iigiin ve s. istifade edilir.
z elementli kodu m elementli koda agalrdakr qaydada gevirmek olar. Owolce z elementli kod degifre olunur vo 2'grxrg
ginlerinin her birinde girig kod kombinasiyasrnrn birino uylun
siqnal allnrr. Sonra grxrg siqnallarrmn hor biri gifratorun kcimeyile nr elementli koda kodlagdrnlrr. Codvel 6.4-e uyfun iigelementli kodu begelementli koda geviren gevirici (gekil 6.21)
degifrator-gifrator sxemi iizre igleyir.
$ifrator rolunu diod matris[ gifrator oynaylr. Burada ginlerin birinde, mosolen, 2-ci ginde siqnal olanda bu gine qogulmug
diodlardan vahid siqnallar gifratorun grxrg Einlerine V , va V ,-a
verilir.
Cedvel 6.4
NsNe
Ug elementli kod
xl
Beg elementli kod
X,
x,
Vt
Vz
Vj
Vt
Vs
0
I
1
0
0
0
0
0
0
1
U
0
1
0
0
1
2
0
1
0
0
I
0
I
0
3
0
I
1
1
0
0
0
1
4
1
0
0
0
1
1
0
0
5
I
0
1
1
0
I
0
0
6
1
I
1
1
0
0
0
0
7
1
1
1
0
0
I
1
0
0
I
Bir kodu degifre etmeden de diger koda gevirmek olar.
Bunun iigiin gevirmenin verilmi$ $ortlorino g6ra hansr koda
gevirmo apanlrrsa onun hor elementi iigiin struktur ifadeler tertib olunmah ve buna uyEun kod geviricisinin funksional ve daha sonra prinsipial sxemini tortib etmok lazmdr.
6.4.
impuls segicileri
Mtixtelif texniki meselelerin hallinde gox vaxt diger impulslardan miieyyon olamatlerine gciro ferqlenen impulslann segilib
aynlmasr meselesi ortaya gxr. Bu ciir segmoye seleksiya, onu reatlagduan qur[ulara iso segiciler (selektorlar) deyilir.
Okser hallarda segmo zamaru impulsun formasr deyigmir. Lakin yalmz mteyyen elametli impulslann olub olmamasr miieyyen
ediline segicinin gurgurdak siqnal girigdekindon farqlene bilar. Bu
ci.ir segme aparan qurgulara kvazMektorlar deyilir.
Impulslar amplituda, davamiyyete vo zamana gora segile
biler.
Amplitud segicilarinin kdmeyile amplitudu segmo soviyryesi (heddi) adlanan seviyyeden yuxan va ya agalr olan
impulslan impuls ardrcrlhlrndan ayrrmaq miimkiindir.
Ugi,
U"t,
En.o
Er.,
u..
u.,
E".oo
h)
I
ln
tl .
c)
$ekil 6.22. Amplitudu verilen hadden yuxan (a) va agalr (c) olan
impuls segicilerinin sxemlari ve zaman diaqramlan (b, 9)
$akil 6.22a, 6-de amplitudu (t/-) verilen hedden (E rr)
yiiksek olan (U^>E r*r) impulslan segmek iigiin istifade edilan
segici diod mahdudlagdrncrslrun sxemi vo zaman diaqramr giisterilmigdir. Bele sxem 9lx1$a yalnlz amplitudu U^>E*,rn olan
impulslan buraxrr.
Oger bu sxemde diod eks istiqimetde qogularsa onda amplitudu verilen hedden kigik olan (U*<E t,.) manfi polyarltqlt
impulslan segib ayrrmaq olar.
Miisbet polyarhla malik impulslarrn segilmesi meselesi
ise bele qoyulmahdrr: amplitudu U-)Er* olan impulslar grxrga verilmelidir. Bu meseleye uylun qurlunun terkibinde qadalan elementi olmahdrr (9ekil 6.22c, 9). Sxemin esas girigine
(,4) impulslar bilavasite, qadalan edici (B) girigine ise
U.>E"*, amplitudlu impulslan ayuan segicinin gtxtgtndan daxil olur. oger giriqde amplitudu U.rEr* olan impulslar yoxdursa, B girigindo siqnal olmayacaq vo osas (l) girigindon
biitiin girig impulslarr gtxtqa verilecokdir. U.>E,,r, olanda B
giriginde siqnal yaranacaq ve qadalan elementi bele amplihrdlu siqnah gtxtga buraxmayacaqdtr.
Amplitudu IUJ
>pr-rlolan menfi igareli
impulslar iigiin de bele
sxem istifade oluna bilor.
$ekil 6.23-de am-
plitudu verilan hedlar
daxilinde olan (Err.,
u:n
Ero*o
E,n*,
>U->E**)
I ., In r
Ux I
U6
ln.t
lnll
impulslan
segon qugunun sxemi
vo zarniul diaqramlan
gdsterilrniqdir. U E,
^u
amplitudlu impulslan
segen 1-ci segiciden ve
t*
U^'Err*
amPlitudlu
impulslan segan 2rci segiciden ibaratdir.
h)
Oger qadagan edici
giriginde
siqnal yoxB
gakil 6.23. Amplitudu verilen hedlor daxilinde
(U*-de
(a)
ve
amplitudu
zadursa
olan impulslar segicisinin strukturu
(6)
diaqramlan
man
U^>Eu* olan impulslar yoxdursa) onda gxrga l-ci selektorun esas giriqa buraxdrgr biitiin impulslar (amplituUn'
.t
206
olan) verilir. Ogar girigde ampditudu
^>E r*,
U.>E*r, olan impuls yaranarsa o her iki segiciden kegacekdir
ve qadalan edici qurlunun icaze vermayan girigine diigecakdir. Ona giire bele impuls esas ,4 giriginden qur[unun grxrgrna
kegmoyacekdir.
impulslarr davamiyyetlerine g<ire ayrran segiciler kvaziselektorlar hesab olunurlar, onlar yalnrz bu va ya diger davamiyyatli impulslarrn olub olmamasrnr qeyd edirler. Bu proses gakil
6.24a, b-daki diaqramla izah edilir. Giriq impulsunun davamilyoti ,, zaman intervah ile miiqayise edilir. Girig impulsunu
/, miiddetine saxlayaraq to intervahnr formalagdrnrlar. Oger
ilkin ve saxlanmrg impulslar iist-iiste diigiirlorsa demeli r;t,
(9ekil 6.24a), iist-iisto dii$miirlerse t <1, (tekil 6.24b).
Davamiyyeti t?t, olan girig impulsunu "VO" elementinin
kdmeyi ile qeyd etmek olar (Sekil 6.24 c,q).
du, Ern*/U
':E-,,;q=tfljiI I
lt
:--r-:--1
,, I ' u)
"',EL-,
,fr;;
tu
I
b)
I
$akil 6.24. Impulslann davamiyyatlarine giira segilib
aynlma diaqramlan (a, 6) ve "VO" elementinin
giimeyile /,>1, olan impulslann segitmesi (c, q)
Davamiyyatleri tjo olanda girig ve saxlanmrg impulslar
iist-iicto di.igmiir. Ona gdre giriq impulsunu qeyd etmak iigiin
qadalan edici element lazrmdrr. Bu element osas girigden (l)
grxrg impulslarr yalruz qadalan edici B giriginde (gecikdirma
xettinden sonra) impulslar olmayanda buraxrr.
207
Lakin t?t0 olduqda da ilk anda impulslar iist-iisto dii$miir,
bu ise qada[an elementinin grxrgrnda sehv siqnal yaradrr. Bunun qar$lslnl almaq iigiin impulslann iist-ilste diigmesini ilkin
impulsun arxa cobhosindo (r, anrnda) yoxlamaq lazrmdrr. Bunun iigiin segicinin sxemine differensiallayrcr diivre, mehdudlagdrncr ve invertor daxil edilir (gakil 6.25n). invertor qadalan
elementinin I girigine girig impulsunun arxa cebhasine uylun
olan iti uclu impulsu buraxrr. Oger qadalan elementi ,4 giriqindeki menfi impulslara reaksiya vermirse sxemde mehdudlagdrncr olmaya biler. Sxemin iqi zaman diaqramlan ile izah
olunur (gekil 6.25b,c).
impulslarl zamana gtire veziyyeti nezare almaqla ayrran
segicilor onlara miioyyen zaman intervallannda daxil olan impulslan segirler. Bunlara zaman selektorlarl deyirler. Burada verilen
impulslar ardrcrlhgr zamana griire vaziyyati miioyyen olan icazaverici xiisusi impulslarla mtiqayisa ediJir. impulslann zamana gdre
iist-iiste diigmesi "VO" elementinin kdmeyi ile qeyd edilir (gakil
6.26a). Tedqiqedilen (U,,r) ve stroblaqdrran (icaze veren) impulslar ardrcrlhlr iist-iiste dii5ende (gakil 6.26c) bu elementin
glxl$lnda impuls yaranlr.
tUti,
HL,,
l----]--'
tUE
U4
4
t#,
li.t
gekil 6.25. impulslan davamiyyatina gtira segib
ayfan qurgunun strukturu (a) va
zaman diaqramlarr (6, c)
Zamana gcire segmeni hem do girige daxil olan impulslar ardrcrhlrnda miieyyen intervall bir nege impuls
kombinasiyasrnrn olub olmamasrnr miieyyen etmok iigiin
istifade etmek olar. Tutaq ki, malum intervalh (7, va Tr)
iig impulsdan ibaret kombinasiyanrn olub olmamastnr mii-
eyyen etmek lazrmdrr (gekil 6.266). Oger l-ci impuls
Ir+I, miiddetine, 2-ci ise 7, miiddetine gecikdirilerse
bundan sonra onlarrn her biri zamana gcire 3-cii impulsla
iist-iiste diiger. Oger iig girigli "VO" elementi bu iist-iiste
diigmeni qeyd ederse bu ,, )yyan impulslar ardrcrllrlrnda
intervallarr olan iigimpulslu kombinasiyanrn c.--gunu g<isterecekdir (gekil 6.269). Oger I,, T, intervallan axtanlan
kod kombinasiyasrnr ayrrd etmok iigiln sxema daxil edilen
gecikdirmo xetlerinin gecikdirme miiddetlerine beraber
deyilse, onda "VO" elementinin grxrgrnda impuls olmur.
impuls segicileri radiotexnikada, avtomatikada, telemexanikada ve texnikanrn diger sahelerinde genig istifade
Ust
W,
u,n
,*:
$akil 6.26. Zaman selektorlannrn strukturlan (a, 9)
ve zaman diaqramlan (b, c)
olunurlar.
209
6.5. Mikroprosessorlar
Mikroprosessor reqemli melumatr miioyyan alqoritm
iizre emal eden vo emal prosesini idare eden qurluya deyilir. Teyinatrna giiro mikroprosessor EHM-lerin prosessoruna yaxrndrr, lakin mikroprosessorun funksional imkanlarr nisbeton azdrr. Mikroprosessor bir ve ya bir nege yiiksek
inteqrasiyah inteqral sxemler iizerinde realize olunurlar.
Inteqral sxemlerin saylna gdra birkristalh, goxkristalh ve
goxkristalh biilmeli mikroprosessorlar mijvcuddur.
Teyinatrna gdro onlan universal ve ixtisaslagdtrllmlg
mikroprosessorlara b<iliirler. Universal qurlular miixtolif
meselelerin hellinde istifade oluna biler. ixtisastagdrrrlmrg mikroprosessorlar yalnrz miieyyen meselelerin hellini
tomin edirler.
Ema[ edilen siqnallann nciviine giire analoq ve reqamli mikroprosessorlar mcivcud olur. Heqiqetde mikroprosessolar roqomli qur[ulara aiddirler. Lakin analoq siqnallarrnr emal etmek tigrin onlann terkibine reqem-analoq
ve analoq-reqem geviricileri daxiI edilir.
Zamana gdre iginin tegkiline goro mikroprosessorlar
sinxron vo asinxron olurlar. Sinxron qurfularda omoliyyatlarrn icrasrnrn baglan[rcr vo sonu idareetme qurgusu
vasitesila verilir. Bu halda emeliyyatrn icra miiddeti icra
edilen emrlarin n6viinden ve operandlartn qiymetinden
asrh olmur. Asinxron mikroprosessorlarda her sonrakt
emeliyyatrn baglan[rcr evvolki omoliyyatln sonunu gostoren siqnala g6re miieyyen olunur.
icra edilen proqramlann saytna giire birproqramh ve
goxproqramh mikroprosessorlar mtivcuddurlar. Bir pro210
bir proqram icra oluna biler,
yalntz
onun icrast baga gatandan sonra diger proqramln icrasr baglanrr.
Qox ve ya multiproqramh qurlularda eyni vaxtda
qramlllarda yalnlz
nege proqram icra olunur. Multiproqramh igin teqkili
goxlu miqdarda melumat menbelerinin va qobul edicilerinin veziyyetino nozaret etmok vo onlarl idare etmek imkanr verir.
Mikroprosessorun tipik strukturu gakil 6.27 -de gosterilmigdir. O, iig esas blokdan: hesab-mentiq qur[usundan
(HMQ), daxili registrler blokundan ve idareetme qurlusundan ibaretdir. Bu bloklar arastnda molumatrn 6ttiriilmosi daxili melumat gini vasitesile hayata kegirilir. Hesabmontiq qurgusu esas vezifolerden birini - malumattn
emallnr yerino yetirir. Onun funksiyalarr mikroprosessorun
noviinden asrlt olur: bezi mikroprosessorlar goxlu (mtixtolif) emeliyyatlarr, digerleri ise mehdud sayda omeliyyatlan yerine yetire bilirler. HMQ-nin funksiyalan iimumi 9ekitde mikroprosessorun arxitekturaslnl miiayyen edir.
bir
Mikroprosessorlartn goxunda HMQ toplama, 9lxma,
YA", inkaredici "VO YA", inversleme, safa
ve sola siiriiEdiirme, miisbet ve menfi artrm emoliyyatlarrnr yerine yetirir.
Registrlerin her biri melumattn bir sijziinii miivoqqeti
yadda saxlamaq iigiin istifade oluna bilar: stiz dedikde
mikroprosessorun dereceliyindan astlt olaraq ikilik say
sisteminde tesvir edilmig 4, 8, 16, 32 bitden ibaret kod nezerde tutulur. ikilik ededin her mertebesine bit deyilir.
Registrlerin bezileri xiisusi teyinatL, digerileri ise goxmeqscdli olurlar. Qoxmeqsedli registrlere iimumi teyi-
2tl
nath registrlor (UTR) deyilir ve proqramgl riz arzusuna
g<ire onlardan istifade ede biler. Registrlerin sayr ve teyinatr mikroprosessorun arxitekturasrndan asrh olur.
Mikroprosessorun verilen melumatlar iizerinda miixtalif ameliyyatlar aparmasrnda esas rol oynayan registri
akkumulyatordur. Hesab ve mentiq emeliyyatlarrnrn ekseriyyeti HMQ ve akkumulyatorun igtirakr ile yerine yetirilir. Her hansr iki siiz (operand) iizerinde emeliyyat apararken onlann biri miitleq akkumulyatorda, digeri ise
yaddatda ve ya registrlerin birinda yerlegdirilir. Omeliyyatrn neticesi de sonradan akkumulyatora (operandrn
yerine) verilir. HMQ-nin apardrfr omoliyyatrn noticosi do
adeten akkumulyatorda yerlegdirilir ve bu zaman buna qeder orada olan melumat itir.
Mikroprosessor bezi emeliyyatlarr bilavasita akkumulyatorda apara biler. Maselan, biittn mortabalare 1 yazmaq, akkumulyatorun tarkibini (oradakr ikilik melumatr)
sala va sola siiriigdtirmok, onu inverslemek vo bir gox
emel iyyatlan yerino yetirmek miimkiindiir.
Melumatrn (verilenlerin) mikroprosessorun bir hissesinden digerine proqram yolu ilo 6tiiriilmosi de akkumulyatorun igtirakr ile bag verir. Meselen, daxiletmexaricetme limanlarrndan yaddaga ve ya yaddagrn bir sahesinden digerino molumat iki merhelede apanhr: evvelce
monbodon melumat akkumulyatora titiiriiliir va sonra oradan tayinat menteqesine verilir.
2t2
Akkumulyator molumatl daxili melumat gininden ahr va
0ziindeki melumatr bu gine vera bilir. Akkumulyatorun mortobelerinin sayr mikroprosessorda sriztin uzunluluna uypun olur.
Bazi mikroprosessorlarda siiziin uzunlufu ikiqat olur. Bu halda
akkumulyatorun elave mertebalerine bir gox hesab embliyyatlan arasrnda yaranan bitlor yazlhr. Mosolon, iki 8-bitlik soziin
biri-birine vurulmasr zamam alman 16 bitli netice akkumulyatorda ikiqat uzunluqda yazrlrr.
idareetme
siqnah
$akil 6.27. Mikoprosessorun tipik strukturu
2t3
Unvan
gini
Diger vacib registr amrlar sayEacldlr. Hell olunan her bir
meselanin proqramr emrlerin (te'limatlarrn) ardrcrlltltndan
ibaretdir. Omrler yaddaqda saxlanlhr vo proqramm icrast zamam emrler bir-birinin ardrnca yaddaqdan gcittiriiliib hesablayrcr magrna masoloni holl etmeya telimatlar verilmesi iiqiirt
istifade olunurlar. Omrler biri-birinin ardtnca icra olundu[undan emrler saylacr her defe yaddagda yazlmtg ncivbeti emrin
iinvanrnrn hasil edir (formalaqdtrrr).
M*roprosessomn iqinin ewalindo ilkin veziyyete getirme
emrinin kdmeyile yaddagrn miieyyen bir sahesinden molumat
amrlor saylacma yazir. Proqramrn icrasr baglananda saylacda
mohz bu, ewalceden mrieyyon edilmig iinvan yerlegir.
Proqramrn icrasrndan ewel proqramtn 1-ci emrinin iinvanr saylaca yazrlmaltdrr. 1-ci emrin iinvant iinvan ghi ile yaddagr idare edon sxemo gonderilir vo bu iinvana g6re yaddag
yuvasmrn terkibi oxunur. Sonra bu amr xiisusi emrlor registri-
verilir.
Omr yaddagdan oxunandan sonra mikroprosessor avtomatik olaraq emrlor saylacrnrn terkibine arttm verir. Sayfac bu
no
artrmr yaddagdan indice oxunan emrin icrast baglanan anda ahr
ve bu andan etibaren saygacda ntivboti emrin iinvant yaztltr.
Xiisusi emrler qrupu icra edilerken emrler saylactna bagqa molumat (orkib) yazrla biler. Praktikada ele ola biler ki,
osas (bag) proqramln amrler ardrcrlhlmdan kenar olan bir proqramr (vo ya onun hissasini), mosolen, biitiin proqramtn icrast
zarnanr tez-tez tekrar oltnan bir qrup emrleri icra ehnek teleb
olunsun. Bu hisseni her defe proqramda yazmamaq iigtin bir
dofe yazrlrr ve her defe mikroprosessor emrler ardrcrlhgrndan
kenara grxaraq bu hissoni icra edib yeniden geriye qayrdrr.
Proqramrn bele aynca yazrlan ("konar") hissasine altproqram
2t4
deyilir. Belo halda emrler sayfacrnda altproqrama miiraciet
etmek iigiin teleb olunan iinvan yaztltr.
Oksar hallarda emrler saylacrnln mortobolarinin
sayr
mikroprosessorun molumat sdziiniin uzunlufundan gox olur. 8
merteboli mikroprosessorlann goxunda emrler saylacr 16
mertebeli olur. Her bir emr degifre olunub icra edilane qeder
emrler registrinde yerlegir. Omrler icra irgiin ardrcrl segilerken
yaddagdan bu registre girig melumah (emr) daxil olur. Bela
molumat omrlor regishine EHM-in idare pultundakr diiymo
ve agarlann kiimeyilo de yazia biler, meselan, idareni proqramm ewelina vermok iigiin bela etmok olar.
Yaddaga her defe miiraciet etdikde mikroprosessorun istifade edeciyi yaddag sahesi (ikilik oded) yaddagrn iinvan registrinde saxlamlrr. Bu registrin grxrgr iinvan gini adlanrr ve o
yaddag sahesini va ya daxiletmo-xaricetme limanlanm segmek
iigiin istifade olunur.
Yaddagdan emr segilen miiddetde yaddagrn iinvan registri
ve emrler registrinin terkibi eyni olur, bagqa s<izle, yaddagrn
tinvan registri yaddagdan gdtiiriilen omrin yerini gdstorir. Omrin kodu agrlandan sonra saylac arfim alrr vo onun terkibi yaddagrn iinvan registrindon ferqlenir.
Omr icra edilen miiddetde yaddagrn iinvan registrinin terkibi icra edilen emrden asrh olur. Oger emre esasen mikroprosessor yaddaga bir dafe da miiraciet etmeli olsa, onda yaddagrn
tinvan registri bu emrin icrasrnda ikinci defe istifade olunmahdir. Bezi emrlar i.igiin, meselen, akkumulyatoru temizlamak
iigiin yaddaga iinvanlaqdrrma (miiraciet) teleb olunmur. Bele emrlerin icrasrnda yaddagrn i.invan registri yalnrz bir defe
emri yaddagdan segib g6tiirende istifade olunur.
zts
Mikroprosessorlann goxunda yaddagrn iinvan registri ve
emrler saylaclnrn mortobolorinin sayr eyni olur. Yaddagrn iinvan registri de saylac kimi yaddagrn istenilen sahesini iinvanlagdrrmaq iigiin kifayet eden martebeler saylna malik olmahdrr. 8 mertebeli mikroprosessorlann aksoriyyetinde iinvan
yaddaSm registrinin martabelerinin sayl 16-drr.
Yaddagrn i.invan registri hom de daxili melumat ginine qogul-
du[undan o miixtolif menbelerden yiiklene biler. Mikroprosessorlann goxu bu registe saylacrn, UTR-in ve ya yaddagrn her
hansr bir hissesinin terkibini yazrnaq iigiiur emrlere malik olurlar.
Omrlarin bezileri yaddaSn iinvan registrinin terkibini miieyyen
hesablamalar yerine yetirmekle deyigmeye imkan verirler: registrin yeni terkibi emrler saylacrmn terkibine emrde gdsterilen ededi elave etrnekle ve ya onu grxmaqla ahmr. Bele iitrvanlagdrrma
siiriigdiirmeli iinvanlagdrma adlamr.
Bufer (arahq) registri melumah miivoqqoti saxlamaq
(buferlegdirmek) iigiin istifade olunur.
Veziyyot registri proqramln icrasr zamanr hayata kegirilen bir gox yoxlamalarrn neticelerinin saxlamaq tigiindi.ir.
HMQ-den ve bezi registrlerden istifada eden emeliyyatlann icrasr zamanr bu registrin mertebeleri bu ve ya diger veziyyet alrr. Yoxlama neticelerinin bele yadda saxlanmasr
tarkibinde kegidler (amrlerin tebii ardrcrlh[rnrn pozulmalan) olan proqramlardan istifade etmeye imkan verir.
Proqramda kegid olanda verilen elamete gtire emrin icrasr yaddagrn her hansr bir yeni sahesinden baglayrr, yeni
emrler saylacrna yeni eded yiiklenir. $erti kegid veziyyetinde bele yiiklenme o vaxt bag verir ki, miieyyen yoxlamalarrn neticesi gcizlenilen qiymetlere uyfiun gelsin. Bu neticeler vaziyyet registrinde saxlanrlrr. Veziyyet registri pro2t6
qramglya mikroprosessorun i$ini omrlorin icra qaydasrnr
deyigmekle tegkil etmeye imkan verir.
Veziyyot registrinin en gox istifade olunan mertebeleri
a$agrdakllardlr:
1 . Otiirma-borcgiitiirma sonuncu icra olunan emeliyyatrn ritiirme ile ve ya borcgcittirme (menfi citiirmo) ile
mii$ayiot edildiyini g<isterir. iki edodin toplanmasr neticesinde HMQ-nin en yiiksek mertebesindan dttirme olursa
trtiirme martebesine 1 yazrlrr. Btiytik ededi kigik ededden
grxarken registrde monfi 6tiirmo (borc96tiirme) qeyd edilir.
2. Slfir neticesi martebesi. Omeliyyat qurtarandan sonra registrin biittin mertebelerinda 0 ahnarsa bu mertebe 1
qiymetini alrr.
3. iqare mortobasi. Registrin (neticeni yazmaq iigtn
istifade olunan) yiiksek qiymetli biti 1 olanda bu mertebe 1
qiymet alrr. Olave kodda yazrlmrg ededler iizarinda hesab
emeliyyatlarr aparrlarken bu yiiksek menah bitin 1 qiymet
almasr registrde ededin oldupunu g6sterir.
Mikroprosessorlann bir goxunda olavo vozilyat mertabeleri olur. Onlarda biittin veziyyet mortobolorini tomizlomek ve onlarr srfra getirmek iigiin emrler vardrr.
Mikroprosessorlann eksariyyetinin terkibinde yaddag
qur[ulan kimi istifade olunan regisrlar yrlrmr - UTR-ler olur:
burada HMQ tiTR-lerin terkibi ile (xarici iinvan ve melumat
ginine grxmadan) bilavasite emaliyyat apara bildiyinden emeliyyatlann icra siireti daha yiiksek olur. Ona giire t)TRJera
aksar hallarda ifrat operativ yaddag deyilir.
Mikroprosessorun registrlerinin ve operativ yaddagrnrn
xanalannrn bir hissesine melumat va ya i.invanlar ,,birinci
daxil olan axrrrnct grxrr" prinsipi ile yerlegdirilir. Bele
2t7
yadda$ stek adlanrr. Steke ntjvbeti s<iz yanlanda ewel yazrlmrg s,iizlar bir registr agaqr siiriigiirler. Stekden scizleri
oxuyanda ise qalan scizlor bir registr y,uxan siiriigiirlar.
Stek adetan altproqramlara miiraciot edilende geri-
qayltma iinvanrnr, ve ya kesilmaleri emal ederken daxili
registrlerin veziyyatini yadda saxlamaq iigiin istifade edilir.
Stek yaddagda tagkil olunanda ona mi.iraciet miiddeti yaddaga miiraciet dovriine beraber olur. Ogor stek registrler yr!rmr geklinde mikroprosessorun terkibine daxil olarsa bu miiraciet dtivrii daha kigik olar. Bu halda stekin registrlerinin
sayr miihiim ehemiyyet kesb edir. Steko registrlerin saytndan artrq soz yaz,larsa, birinci sirz itecekdir. Mikroprosessorlarrn bir goxunda stekin registrlori dolandan so a artlq
qalan srizler yaddagrn stekine yaztltr.
Stek ekser hallarda ela te$kil edilir ki, onun igi qovlulun igerisindaki senadlerin iistiina yeni senedlerin qoyulmasrnr xatrrladtr. Bele tegkil zamant xiisusi registr-stek
giistericisi teleb olunur. Stek gdstaricisi steke axrrtnct daxil
olan elementin iinvantnt saxlamaq iigiindiir.
Mikroprosessorda idaraetme sxemleri onun biittin qovgaqlarrnrn iEinin taleb olunan ardrcrllr[rnr tomin edirlar. idareetme sxemlerinin siqnallanna gcire emrler registrinden
ncivbeti amr gdtiiriiliir, bu zaman melumatlarla hanst emeliyyatrn apanlacalr mtieyyen edilir ve daha sonra bu maselonin icrasr iigiin lazrm olan emeliyyatlar ardrcrlhlr tomin
edilir.
idareetme sxemlerinin osas i$i emrler degifratorunun
komeyile emrlar registrinde olan emrin kodunun aytrd
edilmesidir. Bundan sonra degifrator emrin icrast iigiin telebe olunan siqnallan hasil edir.
218
Bundan alave, idaroetmo sxemleri bir srra xiisusi, meselen, qida menbeyinin qogulma ardrcrlh[rnrn ve kesilmeler
prosesinin idare edilmosi funksiyalanm da yerine yetirirlar.
Kesilme deyende cari proqramrn icrasrnrn miivaqqeti
dayandrrrlmasr ve kosilmeni yaradan (9a!rran) qurluya
xidmot gtistoran proqramln icrasrna kegid nazarde tutulur.
Kosilme bir n6v diger qurgulardan (yaddagdan, daxiletmaxaricetme qurlularrndan ve s.) idaraetma sxemlerine galen
sorgudur. Kesilme mikroprosessorun daxili molumat ginindan istifade olunmasr labtdliiyindan ireli gelir. Kesilme
iigiin sorlu galende idareetme sxemlori diger qurgularrn ne
vaxt vo hansr ardrcrlhqla daxili molumat gininden istifade
etmesi haqqrnda
qerar qebul edir.
Mikroprosessorun xarici
miihitle-daxil
Mikoprossesor
UR
UR
DECQ
DYQ
DECe
OYQ
etmo-glxarma
(DEQQ)
vo
qurgu-
UR
yaddag
larr ile elaqesi-
Unvan ve me-
nin tegkil iisulu
lumat sini
onun
xarakteristikalarrna briyiik tesir giista-
rir. Xarici
,)
Unvan Melumat
sini
sini
$ekil 6.28. Mikoprosessorun daxiletme ve
grxartma ya yaddag qur[ulan ile elaqasinin
toqkili:
a
-
multiplekslendirilmig iinvan yo melumat
gini olanda; b - iinvan va
miimelumat gini ayn olanda
hitla alaqenin
teqkili iisuluna g6re multipleksorlu iinvan ve melumat gini
olan (gakil 6.28a) vo iinvan ve molumat ginleri ayrt olan
(9akil 6.28b) mikroprosessorl ar vardrr.
2t9
Multipleksorlu gini olan mikroprosessorda iinvan
ginde
yalmz qrsa miiddotda saxlamlrr. Ona giire gine qogulmug qur!ulara iinvan registri (UR) teleb olunur. Bele mikoprosessorda
molumat mtibadilesini to$kil etrnok iigiin "iinvan-melumat"
idareedici siqnaldan istifade olunur. Unvan ve malumat ginleri
ayn olanda bele siqnala ehtiyac olmur. Hem da gine qogulmug
qurflulara iinvan registri lazlm olmur, giinki o bilavasite mikroprosessorun kristalnda yerlo$dirilo biler. Bele mikroprosessorlarda iinvan gininin dereceliyi (mertebelerinin sayl) molumat
gininin dereceliyi ila elaqedar deyildir.
Operativ yaddag qurfiusunda (OYQ) emeliyyatlarrn
arahq neticeleri saxlanrlrr. Daimi yaddag qur[ulannda
(DYQ) icra edilecek proqramrn emrleri, hesablama iigiin lazrm
olan bir gox sabitler saxlanrlrr.
220
T.SiQNAL FORMALA$DIRICILARI VO ANALOQ-RAQAM CEViRiCi QURdULAR
T.l.Amplitud
m eh d udlagd
trtcrl art
Bu ciir elektron qurlularrnrn 9rxr9 gerginliyi girig gorgin-
liyine mehdudlagdrrma haddi adlanan qiymate gatana qeder
miitenasib olur ve girig gerginliyi bu heddi aqandan sonra grxrg
gerginliyi sabit qalrr.
Qrxrg va girig gerginliklerinin yalnrz miieyyen hissede
miitenasib olmasr iigifur mahdudlagdrrrcrnm xarakteristikasr
qeyri-xetti olmahdrr.
Mehdudlapdrrma hedleri mi.ixtalif olan mehdudlagdrncrlann xarakteristikalarr gekil 7. 1-de giisterilmigdir.
$ekil 7.la-dakr xarakteristikaya malik mohdudlagdrncrnrn
girig gerginliyi U-,, saviyyesini agana qeder grxrg gerginliyi
r)
LUcr-
Irr--rr:
c)
t
$ekil 7.l. Yuxandan (a), agagdan (b), iki tarefdan (c), srfir saviyyasinde agalrdan (9 ) mehdudlagdrrma saviyyalarine malik olan mehdudlapdrncrlann xarakteristikalan
221
onu izloyir. Girig gerginliyinin sonrakr artrml grxrg gerginliyini deyiqmir. Belo mehdudlaqdrrmaya maksimuma giire ve
ya yuxandan mehdudlaEdrma deyilir.
Buna uylun olaraq minimuma g6re ve ya agagtdan mehdudlagdrrrcrnrn xarakteristikasr gokil 7.16-deki kimi, ikiterofli
U^,r, vo U
seviyyali mehdudlagdrncrrun xarakteristikasr ise
gekil 7.lc -^,r,
deki kimi tesvir olunur.
Srfir seviyyede aga[rdan mehdudlagdrncr grxrga yalnrz
miisbot igareli gergintiyi buraxrr (gekil 7.1q). Menfi iqareli gerginliyi grxrga buraxan mehdudlagdrncrrun xarakteristrkasr gekil 7.19 - daki qrrrq xett kimi 3 - cii kvadrantda yerlogmelidir.
Mehdudlagdrncrlar aksor hallarda miixtelif igareli impulslar ardrcrhlrndan bir igareli impulslarrn ahnmasr (gekil 7.19) ve
ikiterefl i mehdudlagdrrma ile sinusoidal gerginlikden trapesiya
gekilli impulslarrn ahnmasr (gekil 7.1d) iigiin istifade olunurlar.
Sinusoidal gorginliyin amplitudu ve tezliyi ne qeder biiyiik
olarsa sinusoida bir o qeder kaskin artrr ve grxlg impulslannrn
on cebhesinin davamiyyoti bir o qodar kigik olur. U-,,, gerginliyi azaldrqca l, olave olaraq azaln. impulsun sinusoidadan
alrndr[r nezere ahnmaqla, impulsun dn cebhesi (gekil 7 .ld) bela teyin olunur:
U,,"r=U.sin2 nftr.
Mehdudlagdrrma dik cobhali impulslar almaq iigiin istifade olundugundan cin cebhenin davamiyyeti kiqik olur. Bu, sinusoidal funksiyanr onun arqumenti ilo evez etmaya vo
U*^=2 rU;ftryannala asas verir. Buradan t7U.,,,/2 tdl,f,ahnt.
Mohdudlagdrncrlar diodlar, tranzistorlar va emeliyyat
gticlendiricileri iizerinde qurulurlar.
7.1.l.Diodlu mehd
u
dla
gdrrrcrlar
Diodlu mehdudlagdrncrlarda girig siqnahmn sinusoidal o[dulu ve diodun anod potensiahmn katod potensiahndan
yiiksek oldugu halda ceroyan kegirdiyi qebul edilir. YiiLkle diodun qogulma xarakterine gora ardrc ve paralel diodlu mahdudlagdlnc ar vardrr.
$akrl 7.2a, 6 - da mahdudlaqdrrma haddi srfir olan ardlcrl diodlu mahdudlagdlncrnrn sxemi vo zaman diaqramlan
giisterilmigdir. Bu sxemde girig gerginliyi diodla yiik rezistoru
arastnda b<iliiniir va girig gerginliyinin hansr hissosinin grxrga
verilmesi onlartn miiqavimotlorinin nisbetinden asrhdrr.
Hfl---.+
? V,,,:,
Uttl
u
4J
Lgq
"-td"---
"-T.
c)
u*+
gekil 7.2. Mahdudlagdtrma haddi srfra beraber olan
ardrcrl diodlu mehdudlagdrncrlann sxemleri
ve zaman diaqramlan
Diodun diiz miqavimeti yiik miiqavimetinden xeyli az oldu[undan giriq gerginliyinin mtisbet yanmdallasr demek olar
ki tamamile grxrga verilir. Diodun eks miiqavimeti yiik miiqavimatinden xeyli biiytik oldufundan girig gerginliyinin menfi
yanmdalgasr tamamile diodda diigiir vo glxtg garginliyi srfra
baraber olur. Bela mehdudlagdrrrcrya girig garginliyini 9rxr9a
dayipen titiirme emsah ilo veran qurlu kimi baxmaq olar. Giriq gerginliyi mohdudlagdrrma heddine gatana qodar dtiirmo
emsah vahido, ondan sonra ise srfra baraber olur.
Diodun diiziine miiqavimeti miiayyen bir qiymeta malik
oldulundan girig gerginliyinin miieyyen bir hissesi onda aynlrr
vo grxr$ gerginliyi girig gerginliyinden bir qadar kigik olur
(gekit 7.26). Belelikla, sxem girig gerginliyini srfra berabar
mehdudlagdrrma haddi ile aqa[rdan mehdudlagdrrrr.
Oger diodun qogulma istiqameti deyigilerse, onda mahdudlagdrrma haddi srfir olan yuxandan mehdudlagdrncr ahnrr (gekil 1.2c,). Bela sxem ham de miixtelif igarali impulslar
ardrcrlhprndan miielyen igareli impulslan ayrmala imkan verir (gekil 7.2/.1.
$ekil 7.3-do mehdudlagdrrma heddi srfra beraber olmayan ardrc diodlu mehdudlagdrrrc arrn sxemleri ve zaman diaqramlan gtisterilmigdir. Mehdudlagdrrma heddini temin etmok iigrin burada yiike ardrcrl olaraq sabit gerginlik
menbeyi (E) qogulur.
+
Ru
--6
Uytt
uqa.
EE
Ert.- -u=a-t
Utt".
-
,;W
gakil 7.3. M;hdudlagdrrma haddi srfirdan ferqlanan
ardrcrl diodlu mahdudlagdmcrlann sxemleri
ve zaman diaqramlan
Birinci sxemde (a) katoda menfi potensial verildiyinden
anod iso girig gerginlik manboyi vasitesilo .E menbeyinin miisbet qiitbiina qoguldu[undan diod diiz istiqametde siiriigdtiriil-
mtig olur. Ona g610 giriq gerginliyi verilene qader diod agrq
olur va axan carayan rezistorda $akilda gdstorilan polyarltqll
gerginlik yaradrr. Menbenin miiqavimeti nezoro ahnmazsa ve
yiik miiqavimotinin diodun diiz mtqavimetinden xeyli briyiik
oldulu qebul edilerse, dcivrenin esas miiqavimeti rR, olar ve
girig gerginliyi gelona kimi U^"4 va Ur*=U *"-E4) olar. Uri,in miisbet yanmdallasr E ilo iist-iisto diigiir ve R, -da ayrrlrr.
Ona gdre Ur,=EiU*vo U,,,=UR-E=Us,, ahnrr. Miisbet yanmdalfiada grxrq garginliyi tekrar edilir (diaqrama bax).
Ur,;-in menfi yarrmdallasr E ila qargr-qargrya qoguldu[undan drjvradeki iimumi gerginlik U:E-Uri, olur. Burada
va sonra U",, deyenda miitlaq qiymet nezerde tutulur. E-U,i
forqi miisbet olan miiddetde diod agrq olub cereyan buraxrr ve
grxrg gerginliyi girig gerginliyine beraber olur.
Har hansr bir anda U;E oltx, diod baglarur Ur,,-in (menfD
sonrakr artmasr grxrg gorginliyina tasir etrnir. Bu sxemde katodun
potensialrmn hiidud qiymeti Uri-E - dir. Ona grire anodun potensia\ (U*) Ur, qiymetinden a9a[: diiqen kimi diod ba$arur ve
9m9da t{*-E alrrur. Sxem U^u-E-ya berabar menfi mohdudlagdrma haddi ila amplitudu aqagrdan mehdudlaqdrnr.
Ogar E manbeyinin ve diodun qo$ulma istiqameti deyigilerse sxem yuxandakr qaydada girig gerginliyinin amplitudunu
yuxandan mehdudlagdrrrr. (gekil 7.3b). Bu sxemdo de Uri, Eolene kimi U,.:0 olur. Anod potensiahnrn hadd qiymetleri (diod baglanandan sonra) Ur*;E olur. Katodun potensiallnln
Uo.-e baraber oldu[u nezere ahnsa gcirtiner ki, Uh,rd gorginliyinden bdyiik girig garginliklari grxrga citiirtilrniir (diaqrama bax).
Yuxanda iki sxemi kombine etrnoklo hom agalrdan, ham de
luxandan mehdudlagdrran sxem almaq olar (gekil 7.3c). Bu sxem
sinusoidal gerginlikden trapesiyagekilli gerginlik almala imkan
veir. D, diodu girig gerginliyinin miisbet yanmdalfrsmr buraxrr,
lakin menfi yanmdal[anr E, seviyyesinde mehdudlaqdrnr. D,
diodu Ry'en grxrga mehdudlaqdrnlmrg menfi yanmdalEaru buraxu, miisbet yanmdallaru ise E, heddinde mehdudlagdmr.
$akil 7.3 deki zaman diaqramlan dioduh diiz miiqavimetinin srfra, eks miiqavimetinin ise sonsuzlula berabar oldu[u hal iigiin qekilmigdir.
-
- de mahdudlagdrrma heddi srfra beraber
paralel
olan
diodlu mehdudlagdrnc arrn sxemleri vo zaman
diaqramlan gtistorilmiidir. Bu sxemlere mehdudlagdrncr rezistorlar -R.,, daxildir. Onlann miiqavimeti diodun diiz, eks
miiqavimetleri ve yiik miiqavimetinin qiymetlerine esasen
$ekil 7.4
agalrdakr berabersizliyin tidenmosi qartindon taprhr:
R t it,<<R
h<< R !<< R, t,.
^,
Rl'.*'
Fn
h'
o-E-+
v-dtu
gokil 7.4. Mahdudlagdrrma heddi srfrr olan paralel diodlu
mehdudlagdrncrlann sxemlari va zaman diaqramlan
Sxemlerde girig gerginliyi R-,, ile paralel qosulmu$ diod
vo.R/-don ibaret dcivre arasrnda paylanrr.Diod agrq olanda bu
dovrenin miiqavimeti kigik olur (.Rr,. kigikdir), f/*; tamamile
vo U(-^, olur.
R-,r-de diigiir (R
^,rrrRno,)X,
Diod balh olanda
$untlanmrr (.R,tu>>&), girig gerginliyi rR,,,, ve R, arasrnda paylanrr. Rr>)R^,, oldu[undan girig
gerginliyinin gox hissesi yiikiin payrna diigiir: U,-dJsi,
$ekil 7.4a-dakr diod U",r-in miisbet yanmdal[asrnda agrlrr.
Ona gdre grxrga yalnrz monfi yanmdalga tjtiiriiliir: srfrr heddi
ile yuxandan mehdudlagdrrma gedir. R.,r<<R olmastna baxrnayaJa,q Uri,-in bir hissesi -R-,r-da diigtr. Ona giiro hetta diod
balh olduqda da grxrgdakr gerginlik girig gerginliyindan bir
qodor az olur. Agrq vezilyetinda diodun miiqavimoti srfra ba-
raber olmadrlrndan miisbot yanmdallarun kigik bir hissesi gtxrqa citiiriiliir (gekll7 .4c).
Oger diodun qoqulma istiqameti deyigilerse, sxemin glxtgrna miisbat yanmdalla trtiiriiler ve srfir heddinde agagldan
mehdudlagdrrma geder.
Paralel sxemlerda de diodlann d<ivrasine sabit gerginlik
manbayi qogularsa mehdudlagdrrma heddi srfirdan ferqlener
(qakil 7.5a). Burada girig gerginliyi olmayanda diod bagh ve
Ur..:0 olur. Urr-in menfi yanmdallasr diodu aga bilmir ve bu
uw
€
irffi
0
Ultl
{lq,r..
A
gakil 7.5. Mehdudlagdrrma haddi srfirdan ferqli paralel diodlu
mehdudlapducrlann sxemleri ve zaman diaqramlan
gorginlik tamamile gtxrga verilir. Miisbet yanmdalfia diodu
agmayana qeder de Ur,. grxr$a otiiriiliir. U*r>E olandan sonra
diod agrhr ve U,.. girig gerginliyinden asrh olmur. Sxem E seviyyesinde yuxandan amplitudu mehdudlagdrrrr.
Diodun ve E monbeyinin qogulma istiqameti deyigende E
seviyyesinda agafrdan mehdudlagdrrma apanhr (9ekil 7.56).
Bu iki sxemin kombine edilmesi iki terefli mahdudlagdrncr sxemi verir (gekil 7.5c). Girig gerginliyi gelano kimi
D, ve D, ba{h, U,*=0 olur. Miisbet yanmdalla gelende D,
baflr olur ve E, seviyyesinde agalrdan mohdudlagdrrma apanIrr. Girig gerginliyinin menfi yanmdallasrnda ise D, balh olur
ve -E, seviyyesinde agagrdan mehdudlagdrrma aparrhr. Diaqramlar Rno-=O, X,r.=ohah iigiin verilmigdir.
Diodlu mehdudlagdrncrlann igine parazit tutumlar: diodun
elektrodlararasr tutumu, sxemin grxrgrna qogulan sonrakr qurfunun girig tutumu vo sxemin montaj tutumu tosir gdstorir.
Diodlu mahdudlagdrncrlar diodu aga bilmayen kigik gerginlikleri mehdudlaqdrra bilmir. Diodlann paramehleri miixtelif oldufundan vo temperaturun tesirinden deyigdiyinden mehdudlaqdrrma seviyyeleri qeyri-stabil olur.
7.1,2. T r anzistorlu mahdudlagdrrlcl
Tranzistorlarda qurulmug sxemler siqnaltn amplitudunu
mehdudlagdrrmaqla beraber, hem de gi.iclendirme temin edirler. Mehdudlaqdrma tranzistorun volt - amper xarakteristikasrnrn qeyri - xatti olmasr hesabrna heyata kegirilir.
Bu ciir sxemler sinusoidal garginJikden diizbucaqh impulslar alan zaman diodlu sxemlere nisbeten girig gerginliklerinin eyni qiymetindon grxrS impulslannm daha bciyiik
amplitudunu ve iin cebhelerinin daha biiytik dikliyini tomin
edir, lakin diodlu sxemlera nisbeten miirekkeb olurlar.
Tranzistor bele sxemde agar rejiminde igleyerek doyma
vezilyetinden balh veziyyeta ve eksine kegir (gekil 7 .6u). Bu
zaman doymug tranzistordan axan doyma corayanl R, rezistorundan axan (tranzistor balh olanda) bogalma cereyamndan
gox oldulundan C, kondensatoru gekilde gristerilmig polyar-
hqla dolur. D diodu bu ayrncr kondensatorun tez bogalmasrna
imkan verir ve ilkin i99i nriqtenin deyigmesinin qargtsrnr alrr.
a)
$ekil 7.6. Tranzistorlu mehdudlaqdrncrnrn sxemi /a),
zaman diaqramt (b) ve xarakeristikast fc)
Qrxrg gerginliyinin zaman oxuna g610 simmetrik olmasr
iigiin i99i nriqte (,4) yiik xetti iizerinde ele segilir ki, kollektor
coreyamn doyma serheddine ve kesilmenin baglanmastna qeder deyigmeleri eyni olsun
(
J,* = J,; ).
Girig gerginliyinin menfi yanmdallasr artarken i99i nciqte
yuxan si.irtigiir, kollektor coroyanl artr va kollektor gorginliyi
azahr. Baza cereyarumn miiayyen bir qiymetinda (meselen tr,,
gekil 7.6b) doyma bag verir ve girig gerginliyi daha inva lJn-ya
tesir etrnir. Manfi yanmdalla azalarkan ise tranzistor doyma
veziyyetinden grxrr vo i99i niiqte aktiv sahaye qayrdrr. Girig
gerginliyi deyigdikca iggi n6qte agalr siiriigiir va Ilr,,=0 olanda
.,4 ndqtesine gatlr. (n-in mi.isbet yanmdallasr kollektor cereyanrnr azaldrr vo kollektordakr gorginliyi qoxaldrr. i99i niiqte,4
noqtesinden a$alrya siiriiSiir. Ur,,-in miieyyen bir qiymetinden
soma hanzistor kesilme rejimino kegir ve girig garginliyinin
sonrakt artmasl kollektor cereyarunl artlrmtr.
Bildiyimiz kimi kesilme rejiminde ir:f r,; Uo=-(E,;
Jr,,R)*Eo doyma reciminde ise Ur{, ir=Jr=(Er-
U)lRodr/Rrolur.
Sxemin hesablanmasr aga!rdakr nisbatlerle aparrlrr:
R rd r/f
ir=Jor=J r/B; I **I ont2=J ort2 B.
Doyma rejiminde mahdudlagdrrma heddinin baza Carcyarunrn keskin artma sahosindo olmasr iigfln (kesilmede oldugu
r;
kimi) baza cerayanr doyma ceroyanrndan gox
olmalrdrr:
Ih:SJb,fsJk"/p
Jk*^:JbbsrM|FSJkt
Baza ceroyanrnrn arhna miiddeti bela teyin olunur:
-
J-,,
hrzrf
Jnr-Jn
o^.,
2ttxf
,.*
J,L4Iktr/2 vo Jk-,//Jkd=S oldu[undan t:1/4
fiS
alntr
-
Baxrlan sxemde tranzistorun istilik recimi yiingiil
olur, giinki kollektorda g:i.c yalmz tranzistor veziyyetini
dayigen zaman ayrrltt'. doyma rejiminde kollektorun gerginliyi, kasilmodo iso careyanr gox kigik olur.
7.1.3. Omeliyyat giiclendiricili mehdudlagdrrtcllar
Omelilyat giiclendiricilarinin inteqral mikrosxemlarindo
qurulmug mehdudlagdrrrcrlar diodlu sxemlerin menfi cehetleri-
ni aradan gotiirmoyo imkan verir. Omeliyyat giiclendiricisinin
girigleri arasrndakr gerginlik Ur"O oldulundan grxrq gorginliyinin grxrgla inversleyici girig arasrndakr gorginliya beraber oldufunu qebul etmek olar (U,*=Uo,) (gekil 7.7a).
Oger Uo" gerginliyi miielyen bir qiymete gatandan sonra
dayigmezse grxrg gerginliyi de bu sovilyodo mehdudlagdrnlmrg olacaqdrr. Stabilitronun degilme rejimine uyfun xarakteristikasr bele mehdudlaqdrmant realize etmaye imkan verir (9ekil 7.7b). Stabilitronlar ameliyyat giiclendiricisinin eks
elaqa dowesina qogulur. Gerginlik bir, stabilitron tigiin di.iz,
digari iigiin isa eks gerginlik olur. Uo"< /U. /+Uru, olana qeder
stabilitronlardan biri xarakteristikarun monfi qolunun baqlan$c
hissesinde i$leyir. Stabilitronlann dovresinin miiqavimeti
b6yiik olur ve kaskadtn gticlandirme emsah .K=-XzzI?r kimi
teyin
' edilir.
f ur,, f ,, lt),,, f artdrqca stabilitronlann birinde gerginlik
{/", qiymetine gatrr va degilma bag verir. lUr, f -"i" sonrakt arfimr stabilitronlardan axan corayam artrrrr, lakin onlardakr gerginlik ( f a,, f+Ur,,) deyigmir. Belelikle degilmeden sonra
omeliyyat giiclondiricisinin grxtgrndakr gerginlik U,t'Uno,hed230
dinde mehdudlagrr. Oger bundan sonra lUr,,l-in azalmasr ile
stabilitrondal<r gerginlik U", -dan aqair olarsa, stabilitronlann
yiiksek miiqavimati berpa olunacaq vo qrxrg gergintiyi i(=Rl, giiclendirme emsah o aRi,-a miitenasib doyigacekdir.
$ekil 7.7. Omeliyyat gnclondiricisinda ve stabilitronlarda qurulmug mahdudlagdrncrnrn sxemi (a), stabilitronun
volt-amper (b), mahdudlagdrncrrun amplitud fc, xarakteristikalan va amaliyyat giiclendiricisinda va diodlarda
qurulmug mahdudlagdrrrcrrun sxemi
-i"
(9,,1
igaresi deyigerok miitloq qiymotino gdro
fUr,, f
fU", f+Uro, olarsa, ikinci, stabilitron deqiler vo grxr$ gorginliyinin ikinci yanmdalgasr I U., l+U nu,heddinde mehdudlagdrrrlar.
Giiclendirici kaskad inversleyici oldulundan girig gerginliyinin miisbot qiymatlerine 9lxr9 garginliyinin menfi va aksina
qiymetleri uygun gelir ve mehdudlaqdrncrmn xarakteristikasr 2ci ve 4-cir kvadrantlarda yerlegir (gekil 7.7c). Real stabilitronun
degilmeden sonrak diferensial miiqavimati (AU/Ai) ve diiz qoldakr miiqavimeti srfra beraber olmadr[rndan xarakteristikamn
mehdudlagdrrmaya uyfun olan hisseleri tam iifqi olmur.
23r
Diger sxemde menfi eks alaqa drivresine diodlar qogulmug ve R,-ft, vasitesile Dr-in katoduna miisbat, Dr-nin anoduna ise menfi potensial verilir (qekil 7.79). Diodlar balh olanda
giiclendirme amsah R/R, nisboti ile miiolyon edilir. Girigdeki
miisbet gerginlik artdrqca grxrgda ahnan menfi gerginlik D,-i
agrr. D, vasitasilo R, a ve 6 noqtelerine qogulmug olur. C,-in
hesabrna \-de deyigen gerginlik aynlmadrlrndan Ur,.-in sonrakr artmasr grxrg gerginliyini artrnr'. U,*=Ut.-Unr.
Girig gorginliyinin menfi yanmdalgasr gelende Dr-nin
agrlmasr hesabma grxrgdakr miisbet gerginlik hemin qayda ile
mehdudlagdrnltr. Rr-Ro rezistorlann kiimeyile mehdudlagdrr-
ma seviyyelerini deyigdirmek olar.
7.2. Siqnallarr miiqayisa eden qurfiular-
komparatorlar
Bu ciir miiqayise sxemleri ekser hallarda emeliyyat giiclandiricileri iizerinde qurulur. Omeliyyat gticlendiricisi siqnal
menbeyinin gerginliyini dayaq gerginliyi ile miiqayise etmek
iigiin istifade olunur. Adeten komparator rejiminda menfi ekselaqa dtiweleri yaradrlmrr va miiqayise edilen siqnallar giiclendiricinin bir ve ya her iki girigine verilir.
Miixtelif polyarhla malik olan iki giriq gorginliyini miiqayise etmek iigiin birgirigli komparator istifade edilir (9ekilT .8a,c). Tedqiq edilen ve dayaq gerginlikleri emeliyyat giicIendiricisinin inversleyici girigine verilir.
0-l, intervahnda lu- l. lu, I aau[undan U,;>0 vo komparatorun grxrgrndakr garginlik U,;U r--*oU *olur. rr anlnda
girig siqnah hedd qiymetini altr:
U,=Ur,*=Ur(Rr/R)
Dt, olanda U^rUr,* olur, inversleyici girigde menfi potensial yaranrr (Ur,,<0) komparator diger voziyyota kegir ve
Ur-^*o+ar^ olur.
U^=Un^ olan ana (rr) giiclendiricinin qeyri-dayantqlt
xotti rejimi uygun golir. Xarakteristikamn mailliyi giiclendirme emsah ilo miiayyen edilir. Ona gtiro menfi eks-elaqenin
olmamasr sxemin veziyyetinin deyigme stiretini artrnr.
232
Giriq gerginliklarinin amplitudlan artdrqca miiqayise deqiqliyi de artrr. Lakin nezera almaq lazrmdrr ki, onlar girig diferensial gerginliyinin hiidud qiymetlarini aqmamalrdrr. Qeyriinversleyici girig dovresina qogulan balans rezistorunun miiqavimeti bele taprlrr:
.
Rh,rRB/(RiR)
Ikigiriqli komparator sxemi hor iki girige verilen
eyni
igareli gerginlikleri miiqayise edir (gekil 7.8b,9). Burada komparatorun voziyyoti (ve ya grxrg gerginliyinin igarasi) giriglerin
birinin qiymetce bdyiik gorginliyi ile miieyyen edilir. Girig
gerginliklori boraber olanda (t, anr) grxrg gergintiyi srfra boraber olur. Garginlikler farqlandikde isa grxrq gerginliyi maksimal qiymetlerdon birini alrr. Burada girig gorginlikleri hiidud
sinfaz gerginlikden gox olmamahdrr.
$akil 7,8. Omaliyyat giiclandiriciterinde qurulmug birgirigb (a,c)
w
ikigiriqti (b,q) komparatorlann sxemlari va zaman diaqramlan
On genig yayllmr$ sxemlorden biri hodd qurEusu vo ya
$mitt triggeridir. Burada omolilyat giiclendiricisi X, ve R,
233
rezistorlanmn kiimeyile qeyri-inversleyici girige g<ire miisbet
eks-elaqe ile ehate olunur (gokil 7.9a,0).
$ekil 7.9. Omoliyyat griclandiricilarinda yrfrlmrg
miisbet aks olaqeli dayaq gerginlikli (a,b) va
dayaq garginliyi srfir olan (c,9) komparatorlann sxemleri ve zaman diaqramlarr
Urn miielyen bir i;e diigme heddine (U,/ gatanda sxem
bir veziyyetden digerine kegir ve Urn-in buraxma heddine
(Uo) gatd$t halda ise ilkin veziyyete qaytdt. U0:0 yzaraq
hedd gerginliklerinin qiymetini tapmaq olar:
U.
U
=
11^
*ai-'*
= U^"
-
Uo
Rt+R2
*.,
+ Uo
*..
-U'*Rt+ R2
histerezis zonasrntn eni
lJr=)J,,-lJr",= R'
(U:--... +lJR,+Pr'.-',"*'-'--'
)
Dayaq gerginliyi srfra baraber olduqda (Uo:0) sxemin
xiisusi hah ahnrr (gekil 7.9c,9).
Sxem iigiin hedd gerginlikleri ve histerezis zonasrnrn
eni belo teyin olunur:
234
a,,: e U i-.* ; U 0,,=-a U,-^* ; U,,= a( U i*-* + U ;,,^* ).
Bvada eR r/(R + Xr). Bele sxem emeliyyat giiclendiricilerinde impuls generatorlan qurmaq iigiin de istifade edilir.
7.3. Reqem-analoq va analoq-reqem geviricilari
Reqemli hesablayrcr qur[ulann ve ilk nirvbede mikroprosesorlann ve mikro-EHM-lerin elm ve texnikanrn miixtelif
sahelerina genig tetbiq edilmesi EHM-lerin miixtelif texniki
qurlularla alaqesini temin etmek meselesini ortaya qoymu$dur. Bir qayda olaraq texniki sistemlerda her hansr bir iilgiilan
parametri xarakterize eden ve ilkin vericilerden gelen melumat analoq formasrnda gerginlik seviyyesi kimi olur. Texnoloji
prosesleri idare eden icra qur[ulanmn (elektrik miiherriklerinin, elektromaqnitlerin ve s.) ekseriyyati gerginliyin ve
ya coroyarun mtiayyen saviyyesinde iglayirler. Diger terefden
roqomli EHMJoT melumafi yalnrz reqamli formada qebul edib
diger qurfiulara verirlar. Ona gcire malumah reqemli formadan
analoq formasrna ve eksine gevirmok iigiin uy[un olaraq reqom-analoq va analoq-reqem geviricilarinden (RAQ ve
ARQ) istifade olunur.
Bu geviricileri xarakterize edon osas parametrler onlann
xotasl, i9 siireti ve dinamik diapazonudur.
Xeta metodik va alet xetalanndan ibarat olur. Metodik
xeta analoq kemiyyetin seviyyeye gtire kvantlanmasrnrn miitloq xotasr ile mrieyyan olunur: FX-NzX. Burada N-X kemiyyetinin eded geklinde tesviri; aX-kvantlama addrmrdrr. Aydrnar *i, f 0 f -q,SaSt olmaldrr. Belalikle, kvantlama addrmr seviyyeye giire gevrilmenin metodik xetasrnr mrieyyen edir.
Qevirmenin alet xotasr geviricinin elementlerinin parametrlerinin qeyri-stabilliyi vo onun sazlanmasuun deqiqliyinin
aEalr olmasr ile miieyyen edilir.
Qeviricilerinin i9 siiretleri gevirme miiddeti ila: RAQ
iigiin girip kodunu daxil edildiyi andan verilen deqiqlikle grxrg
siqnahnrn ahnmasr anr arasrndakr intervalla, ,4Rf iigiin geviri-
235
cinin ige qoguldugu andan grxrgda kod ahnan ana qeder intervalla miieyyen edilir.
Dinamik diapazon deyende z4RQ iigi.in girig garginliyinin, RAQ iigiin ise grxrg gerginliyinin deyiqmesinin buraxrla
bilan diapazonu nezerda tutulur.
7.3.
l.Roqom-analoq gcviricileri
Bele geviricilere kod-analoq gevificilori de deyilir.
RAQJann grxrgrndakr gorginlik girigdeki kodun gekisine,
daha do!rusu onluq ekvivalentine mutenasib olur. Girigdeki
kodlar deyigdikca grxr$ gorginliyi miitenasib olaraq deyigir.
RAQ-larrn grxr$ gorginliyi her biri girig kodunun uylun
mertebosinde vahidla miiayyen edilen gerginliklerin cemine
boraber olur. Bu toplananiann qiymetlari mertebelerdeki vahidlerin gokilari kimi olurlar: Oger 1-ci mertebodaki vahidden
grxrgda U, gerginliyi allnarsa, 2-ci mertebedoki vahidden 2U,,
3-cii mertebodeki vahiddon 4U,, va s. altnrr. Mesolon eger girigde 1011001 kodu tasir edirso RAQ-rn 9rxr9 gorginliyi
I (64 U )+0 (3 2 a )+ I (t 6U )+ t (8 U )+0 (4U )+0 (2 U )+ I U,:89U 1
olacaqdlr.
RAQ-rn grxrg gerginliyinin girigdeki raqamli siqnaldan
asrlrlr!r gekil 7 .llu-da gdsrarilmigdir.
Gostarilen gevirmeni ikilik gakili rezistorlann (R, 2R,
2')R...I-tR) kdmeyi ila realize etmek olar. Rezistorlarrn miiqavimetleri ikilik kodun mertebelerinde vahidlerin gokileri kimi
qobul edilir. Bu ciir rezistorlara malik olan inversleyici summatorun sxemi qekil 7.10b-da g<isterilmigdir. Rezistorlara qoqulan ginlerde kodun mortebalerindeki reqemlara uylun elektrik potensiallarr olvr'. "0" reqamli "0"-a, "1" iso (Jtpotensialrna uy!'un gelir. rR rezistoruna yiiksek mertebenin, 7'tR rezistoruna isa en kigik mortobenin gini qogulur. Yiiksek mertebenin kodunda "1" olanda R rezistorundan o niiqtesi gerti "yer"
hesab edilir) axan corayan U/n, Z-ci mertebede "1" olanda 2R
rezistorundan axan coroyan U/2R ve s., en kigik mertebede
rezistorundan axan corovan U/7'R ohx.
"1" olanda ise
l-?
Mortabolerin vahid siqnallanndan yuanan cereyanlar rR, rezistorunda cemlenir ve iimumi halda 9xr9 gerginliyrni yaradrrlar:
u
=U'Ro(o
l*o I
I
I
bur ada a n a n-,r,.,,a, -mertobanin kodundakr roqamlordir (0
ve ya 1). Diger formada ifade olunsa
u*=U'{o
2-,*,)
(a,2,'t +a,-,2,-2 +...,+arzt
+ a,1
a)ul00at@nt
a)
$akil T.t0Ikitik gokili rezistortu reqem-analoq geviricisinin grxrg gerginliyinin girigdaki koddan asrhhf,r (a) va prinsipial sxemi (6)
Gcirtindiiyii kimi mcitarizedeki cam ododin ikilik kodudur.
Demeli, baxrlan RAC-rn grxrg gerginliyi girigdaki kodun gekisine miitenasibdir.
Bu sxemde miixtalif nominalh rezistorlann biiyiik seyle
segilib uy[unlagdrrrlmasr teleb olunur. Diger gatrgmazhq odur
ki, bu uy[unluiu temperaturun biitiin diapazonunda tomin etmek miimkiin olmur. Bu gatrgmazhq rezistorlu matrisli RAQtn sxeminde aradan gdttiriilmiigdiir (gekil 7. I I a). Bu sxemde
yalnrz iki nominaldan lbaret R-2R rezistorlu matris istifade
olunur. Girigdeki koda uy[un olaraq registrin triggerleri "1"
23',l
vo ya t'0?' voziyyatino gotirilir. Ogar manebenin registrinde
ttlt'yazirbsa (b1,
Q=0) onda agrqArl aganndan matrisin 2R
gerginliyi
rezistoruna U.,
verilir; eger bu mertebede "0" yazr(ff0,
lfrrsa
Q:l onda A* agan aglq olur ve onun vasitesi ile
2R rezistoru "torpa!"a birlagir.
llodu
n biyit
matta3asi"
s
.IJ
())
$ekil 7.1l. Rezistor matrisli raqam-anatoq geviricisinin (a/ ve
rezistorlann oosulma /b) sxemleri
Tutaq ki, regisffin mortobolsrinin birinde "1", qalanlannda "0" yazimrgdtr: 2R rezistorlanndan birine (meselen, R.-ye
gekil 7.11b) U, verilmig, digar 2R rezistorlanmn sol grxrglan
ise "torpafa" qo$ulmufdur. Bu halda B n6qtesi ile "torpaq"
araslna qogulmu$ miiqavimot Rs}FR (yuxarrdakr rezistorlardan
238
baglayaraq toyin etrnok olar), C n<iqtesi ile "torpaq" arasrndakr miiqavimet ise (C nciqtesinden yuxandalo rezistorlar)
R'"5=2R olacaqdrr. Hemin qayda ile
n<iqtesi vo "torpaq"
arasrndakr miiqavimet RerR, C n<iqtasi ile "torpaq" arastndakr mtiqavimet ise (C nirqtasindon a;afrdakr rezistorlar)
R" ry2R olacaqdrr. Buradan C nciqtosi ile torpaq arasrndakr
miiqavimet R.5X ve bu iki nciqte arasrndakr gorginlik
f
u,
u, n=lu.
u-=
' R. +&" R--=
" 2R+R
3'
olacaqdrr.
Bu qayda ile siibut etmek olar ki, eger U, gerginliyi her
hansr ndqtoyo qogulmug 2,lR rezistoruna verilirse ve 2R rezistorlanrun sxemda solda yerlegen gtxl$lan I'torpaqla" birlagmi$so bu n<iqte ila "torpaq" arasrndakr gerginlik yuxandakr
ifade ile teyin edilecekdir.
$ekil 7.1 16-do matrisin diiytinlerinde C ndqtesindeki gerginlik hesabrna "torpafia" nisbatan agagrdak gerginlikler
olacaqdrr (yuxardakr indeks 2X rezistoru vasitesile U, garginliyi verilan diiyiine aiddir):
,tc
'
u.Rfu 1,, R Il,,
RCB+RBU 3 '2R 23 "
tt'- UuR^' -l l,
"^R"r+Rru 4 3"t
Giiriindtiyii kimi C diiyiiniinden grxrg srxaclanna yaxrn
yerlegmig dyiinlere kegdikca her defa
u, =lu,EerCinliyi
2
defe azalrr.
Matrisin bagqa diiyiinlerinda ilkin halda yaranan gerginlik
({u,) de bu ctir bijliini.ir. Bu o demekdir ki, bir agar (A,,)balh
3',
olduqda (gekil 7.11a) grxrgdakr gorginlik hansr diiytiniin 2.R
rezistoru vasitasi
ila U, gerginliyina qoguldulundan asrh
olacaqdrr. Maselen,
o l. =
lu,,o :- = )!u,, a'* = )|u,, uL = 11o,.
Girig kodunun bir nege mertebesinda vahidin olmasrndan ahnan grxrg gerginliyi uyfun mertebelordeki her vahidin iist-iiste gelmesi ila tayin edilir. Belalikle, tr-2X rezistrcrlu matrisi RAQ-m girigindeki kodrur gokisine mtitenasib grxrq gerginliyi temin edir.
7.3.2. Analoq-reqam geviricileri
Analoq siqnahnrn reqemli siqnala gevrilmesi agalrdakr
prinsiplere esaslamr. Girig gerginliyi davamiyyeti ona mi.itanasib olan zaman intervahna uy$unlagdtnltr. Bu interval sabit
tezlikli impulslarla doldurulur. Impulslann sayt gevrilen gerginliyin reqemli ekvivalenti olur.
Bu prinsipi realiza eden ARQ-nin sxemi -;ekil 7 .12a-da
gristerilmigdir. Takt impulslarr generatorun (TiG) grxr$rndan
gelen impuls saylacr stfra gotirir, xatti deyigen gerginlik generatorunu (XDGG) ige salrr ve triggeri "l" veziyyetine kegirir.
0=1 siqnah ile takt imputslan generatoru (TiG) "VA" e]r"menti vasitesile saylaca qogulur. XDGG-nin artan garginliyi
ahnr, o
Urr,-e berabar olanda komparatorun gtxtgrnda
generatorufiiggeri ffO veziyyatine kegirir va say impulslan
"1"
q
,,,1;lmrrulruuluruur-
,,
ltnnnrilun
$akil 7.12. Zamana giire gevirma prinsipindo iglayen analoq-reqem
geviricisinin sxemi (a) vo zanan diaqramlar, (b)
240
nun sayEacla olaqesini kosir. Saygacrn grxrgrnda ahnan kod girigdeki analoq kemiyyetin reqemli ekvivalenti olur. U*,, deyiSdikco saylacrn grxrqrndakr kod da deyiqir.
Bu prosesler zaman diaqrarnlan vasitesila tasvir edilir (9akil
1.12b). Triggein grxgrnda bir nciv "zaman darvazasr" yaranu.
Onun avveli takt impulsuna, sonu iso U*ofU* olanda komparatorun grxrgrnda "/ " almmasr amna uyfun galir. Belolikle
"zaman daryazasrnrn" davamiyyoti girig gergintiyinin qiymet!
ne miitenasib alrrur. "Zaman darvazasr" sabit tezlikli say impulslan ilo doldurulur, ona g610 impulslann sayr girig garginliyinin
qiymetine miitenasib olur. Bele qeviriciye zamana giire gevirici
deyilir.
Tarazlayrcr gevirme prinsipli ARQ agalrdakr qaydada igleyir. Say impulslan saygacr doldurur va onun grxrgrnda gekisi artan kod ahnrr. Bu kod RAQ-a daxil olur ve onun grxrgrnda gorginlrk artrr.
Hemin gerginhk girig gerginliyi ile beraberlogende impulslann say[aca verilmosi kesilir. Bu zaman sayfacda yaranan kod
RAQ-rn grxrgrndakr gerginliyin vo U*i-in raqemli ekvivalenti
olur. Bu prinsipi realiza eden sxem gekil 7. l3-de gdsterilmigdir.
$ekil 7.13. Tarazlayrcr gevirme prinsipi ile
iplayan ARQ-nin sxemi
24t
Qevirme TiG-in impulsu
ilo saylacrn srfra getiril-
mesinden baglayrr. Bundan sonra RAQ-rn girigindeki gerginlik srfra beraber olur - komparatorun grxrgrnda I ahnrr ve bu siqnal impulslan generatorunun say impulslarrnrn "VO" elementi vasitosile saylaca verilmesini temin edir. RAQ-rn grxrgrndakr gerginlik Usr,-e beraber
olanda komparator diger voziyyoto kegir ve srfir siqnalr
ile say impulslan generatorunu say!acdan ayrrrr.
242
ELEKTRiK ENERJiSiNi CEViRON,
TONZiMLOYON
VO STABiLLO$DiRON ELEKTRON QURdULAR 8.
iriNci eioa ueNner,eni
8.1.Umumi malumat
ikinci qida menbalari ilkin elektrik enerjisini elektron
qurfulannrn hor bir qovgalmrn teleblorine uyfiun formaya
geviran cihazlar ve aparatlar kompleksine deyilir. ikinci qida
menbeleri bir ve ya bir nege vezifeni (diidendirmo, hamarIama, stabillegdirme, tenzimlema) yerine yetiren funksional
qovgaqlardan ibaret olurlar.
Miiasir diskret yanmkegirici elektron qurfulan ve xiisusen
mikroelekton qurgulanrun serf etdikleri enerjinin keyfiyyetine
gox ytiksek telebler qoyulur. Bu qurlulann gerginliyinin qiymeti
yiiksak stabilliye, deyigen garginlik (adaten sinusoidal) lazrmi
formaya mAlik olmah, deyigen qida gerginliyinin tezliyinin ve
faza siiriigme buca$mn yiiksak stabilliyi ve sabit qidalandrncr
gerginliyini dciytinmelerinin minimal seviyyesi temin edilmelidn. Biitih bu telebler ikinci qida menbelerinin terkibine daxil
olan miixtalif qurgulann kdmeyi ile yerine yetirilir.
Umumi halda qida manbeyinin struktur sxemi qekil 8.1.-de
oldulu kimi tesvir edilir. ilkin qida menbelerinde qeyri-elektrik
r
Em-[-"'.'m-.l
boyi : stobilizrtoru
I
, I
Ikinci qida menbayi
m lTffil .[,ffi .;;1
I |
| lsiizsacl lstrbiliz!(oru I L
]
$ekil 8.l. Qida manbeyinin iimumi slruktur sxemi
(mexaniki, istilik, kimyevi ve s.) ene{i elektrik enerjisine gerrilir.
Umumi halda bele menbe rolunu senaye miiessisesinin, geminin,
teyyaranin ve s. elektrik gabekesi oynayrr. ilkin menbelarin
enefisi gox vaxt elektron qurlulan terefinden bilavasite istifade
edile bilmir ve ikinci qida menbelerine ehtiyac duyulur. ikinci
qida menbelerinda elektrik ene{isi bir novden digerine gevrilir.
243
Ogor ilkin qida menbeyi deyigen cereyan verirse, onda
ikinci qida menbeyinin terkibine diizlendirici, hamarlayrcr
siizgoc, ilkin gorginlik stabilizatoru ve grxrp gerginlik stabilizatoru daxil edilir. Bezi hallarda diizlendiriciden qabaq transformator da qo$ula biler. Transformator ging garginliyinin qiymotini doyiqir vo sxemin ayn-ayn dcivrelerini elektriki cehetdon biri-birindon ayrnr. Diizlandiricinin komoyilo ilkin deyigen gorgintik dciyiinen sabit gerginliye gevrilir. Hamarlayrcr siizgec
diizlondiricinin grxrgrnda gerginliyin doyiinmelorini hamarlayrr.
Ilkin gerginlik stabilizatoru ilkin gorginliyin deyigmelarini
azaltmaq iiqiindiir. Qrxrg gorginlik stabilizatoru iso qida menbayinin ig goraiti doyigon hallarda (maselen ilkin gorginliyin ve ya
yiik miiqavimetinin) diizlendirilmig gerginliyin qiymetini toleb
olunan seviyyeido saxlamaq iigrindiir.
Oger ilkin qida menbayi sabit gorginlik verirso va bu
gerginlik elektron qurfusuna lanm olan garginlikden kigikdirse,
ikinci qida monboyinin birinci qovgalr sabit gerginliyi deyigan
gorginliyo geviren qurlu olur. Qalan qovgaqlar oldufu kimi qalrr.
Real qida manbolorindo sayrlanlardan elave 6lgii cihazlanna ve
bir gox kiimekgi qurlular (i;eqogma, igdenagma, i9 rejimini
touim edon, mi.ixtolif artrq elektrik ytiklarinden miihafize edon,
mexaniki ve elektriki miidafia qurfulan ve s.) olur.
Gtisterilen sxem birkanall qida menbeyine aid edile biler.
Qox hallarda real qida menbelari gox kanalh olurlar. Kanallara
aynlma hem ilkin qida monboyindan, hem de diizlendiriciden
sonra heyata kegirila biler, grxrg gerginlikleri yalmz nominal
qiymetlerine grire deyil, hom de dciyiinmalerin qiymetine va
grxrg gerginliyinin stabilliyine gcire farqlone bilerler.
Qida menbeyinin igini tehlil etmek iigiin onu ekvivalent
sxem kimi tesvir ederek, xarici xaraktcristikasrna (9rxr9 gorginIiyinin yiik cerayarundan asrhhlr) griro yiiksiiz igleme gerginliyini ve iggi sahede bu xarakteristikarun mailliyini teyin edirler.
Yiiksiiz iglomo gorginliyi xarici dtjvre agrq olanda real qida
menbayinin grxrgrndakr gerginlikdir. Buradan qida manbeyinin
iki esas parametri teyin edilir: a) grxrg gerginliyinin nominal
qiymeti (texniki senodlordo giistarilen); b) 9rx9 miiqavimeti
(ekvivalent sxemin daxili miiqavimati). Daha bir vacib parametr
qida monboyinin vero bildiyi maksimal giicdiir:
P,,",41,,,,,J,,",
244
Qida menbeyinin grxrgrnda heg zaman ideal sabit
gerginlik olmur, sabit toplanandan elavo bu garginlik hem de
deyigen toplanana malik olur. Buna diiyiinma gerginliyi, grxrq
gorginliyinin sabit qiymetden ferqlonmasini xarakterize eden
komiyyete isa diiyiinme omsah deyilir.
Amplituda giiro diiyiinme omsah d<iyiinme gorgintiyinin
gorginliyin sabit toplananrnrn nominal qiymotina nisbeti ilo
olgt.iliir:
K,o: AU/U ( U **-U,,)/( U
U * t)
"=
"",+
Tesiredici qiymoto giira
diiyiinmo omsah
doytinon gorginliyin tosiredici qiymatinin gerginliyin sabit miirekkabesinin
nominal qiymetine nisbetino deyilir:
KrfU,/U,,
Qrxrg gerginliyi miirekkeb formah olarsa evvolce iimumi
(biitiin) gerginliyin tesiredici qiymetini, sabit toplanam hesablayandan sonra ise diiyiinmo gerginliyinin tosiredici qiymetini taprrlar:
u,
=
Tebiidir ki, qida menboleri giic qurlulan srasrna daxil
oldu[undan f.i.o. do esas parametlar srrasrna daxildir.
Osas elektrik parametrlarinden alava her bir qida
menbeyi bir srra konstruktiv-iqtisadi g<istericilerle (iilgiileri,
kiitlosi, deyeri va s.) xarakterize olunur.
8,2. Diizlendiricilor
Deyiqen caroyant sabit cereyana geviren elektron sxemlerine diizlendirici deyilir. Senaye elektronikasr qurlularrnr
qidalandrran asas sabit ceroyan monboyi diizlendiricilerdir.
Ilkin qida manbayinin fazalar sayrndan asrh olaraq diizlendiricilar birfazah ve iigfazah olurlar.
Elektron qurlulan esason birfazah deyiqon cereyan gobakesinden igleyen algaq giiclii diidandiriciler vasitesile qidalanrrlar.
Ciiclii senaye qurfulanru qidalandrmaq tigiin iigfaz.h gebekeden
igleyen orta ve biiyiik giiclii diidendiricilarden istifade olunur.
Bu qur!ular idareolunmayan ve idaraolunan diizlendiri_
cilera b6liintirlar. Idaraolunmayan diizlandiricinin grxrgrnda
24s
gerginliyin qiymoti sabit olur. Idaroolunan diizlendiricilerden
glxl$ gorginliyinin vo ya caroyanlnln qiymotinin deyigilmesi
teleb olunanda istifada olunur. Diizlendirilmig gorginliyin
formastndan asrh olaraq diizlsndiricilar biryanmperiodlu ve
ikiyarrmperiodlu olurlar. Bir yarrmperiodlu diizlendiricilordo
transformatorun ikinci dolaqlanndan ceroyan gebake gerginliyinin tam periodu erzinde yalmz bir defe, ikiyanmperiodlularda iso iki defe (eks istiqametlorde) axrr.
Yiikiin xarakteri (aktiv, aktiv-induktiv, aktiv-tutum, eks
e.h.q.-li) di.izlendiricinin igino gox tosir gristerir. Algaq giiclfi
diizlendiriciler aktiv ve aktiv-tutum, orta vo biiyiik gi.iclii
diizlendiriciler ise esasen aktiv-induktiv yiika igleyirler.
Diizlendirici sabit cereyan miiherrikini qidalandrrrrsa ve ya
akkumulyatorlan doldurursa, onun yiikii eks e.h.q.-li olur.
Diizlendiricinin esas parametrlari aga!rdakrlardrr:
- diizlendirilmig gerginliyin vo carayanrn orta qiymetleri (Ur,,. ve "/r.,,);
- xarici xarakteristika : Ur.,.=U., n (AU,l AU,,+ JyR )
Burada - U,,., - ytiksiiz iglemeda ("I;=0) diizlendirilmi;
garginliyin orta qiymati; /U, - sxemin bir qolundakr diodlardalo orta gergintiyin qiymati; /U, - transformatorun dolaqlarrnda diigen ikinci dolaga getirilmig orta gerginlik
diiggiisii; X" -ytiklo ardrcrl qogulmug hamarlaytct siizgecin elementlerinin aktiv miiqavimatidir;
- f.i.e. -q;
- diiyiinmo emsahnrn burax a bilen qiymati
.
K;p-/Q100%
- esas harmonikarun doyi$on toplanantn amplirudunun diizlendirilmiq garginliyin orta qiymetine nisbetidir.
Giic transformatoru ayn-ayn dolaqlarrn gerginlik ve
carayanlarlnln tesiredici qiymetile, diodlar cereyantn orta,
tasiredici ve maksimal qiymotilo, eks gerginlikle xarakterizo olunurlar. Siizgecler onlardan axan sabit coroyanrn vo
hamarlama omsahnrn (girigdeki driyiinme emsahmn grxrgdakr doyiinme emsahna nisbati) qiymetila xarakterize olunurlar.
Diizlendiricinin elementlerinin parametrleri slraslna gobokonin gerginliyi vo tezliyi da daxildir.
Mijxtelif diizlendirici sxemlerini araqdtraq.
246
Birfazah diizlendiriciler
8.2.1.1. Birfazah biryanmperiodlu diizlendiricilor
8.2.1.
On sada birfazal diizlendirici sxemi biryanmperiodlu diizlendiricidir (9akil 8.2.1 .). O, transformatordan, onun ikinci
dolagrna qogulmuq dioddan ve yiik miiqavimatinden ibaretdir.
Sxemlerin tehlilini sadelagdirmak iigiin transformatorun va
diodun ideal oldu$rnu, yeni transformatorun dolaqlannrn aktiv
miiqavimetinin ve diodun driz miiqavimotinin srfra, diodun eks
miiqavimetinin sonsuzlula barabar oldugunu va transformatorda
sepalenme sellerinin olmadrfrru qebul edirler. Bete halda birinci
dolaq deyigen sinusoidal gerginlik gebekasine qogulanda ikinci
dolaqda da sinusoidal e.h.q.
yaranacaqdrr. Birinci yanmperiodda (0-T/21 a nijqtasinin
potensiah D nciqtesine nisbaten
yiikok oldufundan diod agrq
olur ve yiikden r, careyaru axrr.
T/2-T ntervalida diod balh
olur, Xik
miiqavimetinden
cereyan kegmir, balh dioda
eks U, gerginliyi totbiq olunur.
Sxemin iisttin ceheti onun
I
sadaliyi, gahgmazhgr ise dci-lytinme emsalrrun btiyiik, diialendirilmig coroyan va gorginliyin q iymetlarinin kiqik olmasrdrr. r'. cereyam sabit toplanana malikdir, bu iso transformatorun niivosindo olave maqnitlenme yaradaraq niivonin gekil 8.2. Birfazah biryarrmperiodlu
diizlendiricinin sxemi (a) vo
maqnit ntifuzlulunu agalr salrr.
Diizlendiricilerin
osas
zaman diaqramlan 16)
parametrleri:
- diizlendirilmit caroyan ve gerginliyin orta qiymetlari
(rr..n ur.,,);
- Vj.t_Aur_{u1u1un
giicii - P*,=U,,.1,._;
- diizlandirilmig gerginliyin asis harmonikasrnrn am_
plitudu-U,,-;
24'.7
- diiyiinmo omsah - Kr=U,".JU".,,,;
- transformatorun 1-ci ve 2-ci dolaqlanntn gorginlik ve
cereyanlarrnrn tosiredici qiymotlori (UuJ, va UoJr);
- transformatorun tipik giicii:
Sr:UJri
.1"=0,5(S, +S
),
S,=IJ,I,;
- f .i.o. t7 Pr.,,/(p,,.1 p ip ),
P, - transformatorda, P, - diodlardakr itkilerdir.
Baxrlan sxem iigiin
(t,...,:( 1 /2 x)
lJi
u s i n ara ar:
1
^12
/ 11 u, 4,
4s
U,
v
ayu
0
u r= ntu,..,/ 1 2.2,2 2 U,..,
Ir,,70,45U/R,. Bu, diodun diiz coroyanrdrr:
J 00,.,:Jr.
",=0,4
5
U /R,
r, ikinci dola[rn coroyanrdrr. ir=rr. Ona gcire
t r=u r/R r=( tt{J, "S/ J 2 R rol, 5 7 t r..,
.1,"5, qobul ederek transformatorun tipik giiciinii taprnq:
S,S r=U Jr=2,22Ur,,,,'1,5 7 J,,.,4,5 \,.,.
Qtxtq gerginliyini Furye srrasrna ayrraq:
u"=U,.",( 1+( d2)cos tt + (2/3)cos2 or-(2/1 5)cos4 ar+....,)
Tezliyi a olan l-ci harmonikamn amplitudunun diizlendirilmig gerginliyi orta qil.rnetine nisbeti diiyiinme amsahnr verir:
K n=(Ur,,,d2)/U
t/2 *1, 5 7
",,=
Biryanmperiodlu diizlendiricilor adeten yiiksek diiyiinmeye icaze veran biiyiik miiqavimetli yiik qurfulannr
(meselan, elektron-9iia borularrnr) qidalandrrmaq iigiin istifade edilir. Bunlarrn giici 10-lSVthoddinde olur.
Diizlandiricilerdo _ diodlarrn etibarh iglomasi iigiin
Idi.,,?4.., ve U
"12 U, garti (texminen iistiinliik 30% ta;kil
"o,-*>
etmekle) riden-melidir. Amplitudu U"*,-*-dan b<iyiik olan
gorginlikleri diizlendirmek iigiin bir nege diod ardrcrl qogulur ve
eks gerginlik onlann eks miiqavimetlerile miitenasib paylanrhr.
Eyni tipli diodlarrn da eks miiqavimetleri biri-birinden ferqlendiyinden ardrcrl qoqulmuq diodlarda garginlikler ferqlenecekdir. Bu forqi azaltmaq tigiin diodlara paralel olaraq guntlaytct
miiqavimetler qo qtilur : R,{0, L0,2)R,rc
248
8.2.1.2. Birfazah ikiyarrmperiodlu diizlendiricilor
Birfazah ikiyanmperiodlu di.izlandiriciler iki yere bdliiniirler: transformatorun ikinci dolaflnln orta niiqtasinden
grxrir olan va kiirpii sxemli diizlendiriciler. Bunlar daha b<iyuk
giica malikdirlar, gtinki
gebeke garginliyinin
her iki yanmperiodu er-
zindo yiiko qida vere Uu
bilirler. Bunlar yii4<sek
f.i.e.-ye malik olur ve
bir
yanmperiodlulara
xas olan bir gox gafigmazhqlardan azaddrlar.
On genig yayrlmrg
v"
birfazah iki yanmperi
odlu diizlendirici kiirpii
-+
sxemidir (gekil
8.3.).
Burada dcird diod kcir-
pii sxemi ile
transformatorun ikinci dolagrna qogulmugdur. Kcir-
piiniin bir diaqonalrna
ikinci dolaq, digorine
ytik miiqavimeti qogu-
lur. Her diod
ci.itii
(D rD, ve DrD) novba
ile iqleyir. Birinci yanmperiodda (0-T/2) Dt
va D, agrq olur (a n6q-
-l
IDF
iaa
Jd0Z
0
Ua.-sai-l
,'
L{r,,Uo,-l\
t:l-'t
I
-.,l_
l
I
-l
i
I
SE
$ekil 8.3.Birfazatr k<irpiilii diizlendiricinin
sxemi /a/ ve zaman diaqramlan (b)
tosindaki potensial D
niiqtesindekinden yiiksekdir) ve ytikdon r, coreyanl axrr. Bu zaman D, ve D, baflr
olur. Ikinci yanmperiodda Ql2-7) b ndqtosinin potensiah daha
yiiksek oldulundan D, ve D, agrq, D, ve D, isa ball olur.
Gdrihdiiyii kimi bu halda da ytikdeki cereyamn istiqameti
awalki kimi qalrr. Sxemin parametrleri bela teyin olunur:
t
Ii,."r I /r lll r^
o
sin ard
ar2 lJ,*/r2
,0,
i
U 114,9 U,,
I
r.
-= U
rd),e
u
/R,
;
Ur= td2 rD Ur,,, o1, 1 1 Llr.",
coroyanlna
-,/R
Hor diodun
orta coroyam ikinci dolalrn
beraber oldulund,an J 00,,,:J 2,,,=0, SJr.,,.
Ikinci dolalrn maksimal cereyanr Jr^=Urr/R, oldulundan
Jr= ttUr..,/2.2Ry 4,78J r.", ;
u,*^*=u r^= "li u r: d2 IJn.,oL, 5 7 IJn,,,;
Diodun maksimal diiz cereyanr
Jooo,=Ur*/Rr= =( t/2) (Ur.",/R) *1, 5 7J r.,
Ovvelki sxemin parametrlerile miiqayisaden gdriiLniir ki,
korpiilii sxemde diizlendirilmiq coroyan vo gerginliyin orta
qiymetleri iki defe goxdur, ddyiinmelor ise gox kigikdir.
zr-ii Furye srrasrna ayrrsaq,
u r=Ur.",( 1+2/3 cos 2 a-2/1 5 cos4 ot)+.,.) alarrq.
Tezliyi 2a olan esas harmonikanrn amplitudu 2/3 oldugundan dciyi.inme emsah r(r^/,67 olur.
Bagh diodlann her birine tetbiq edilen mpksimal eks
gerginlik evvalki sxemde oldugu kimidir: Ur-=^12U, Bu istiinliik diodlann sayrnrn artrnlmasr hesabrna elde edilir.
Diodlarrn sayrnrn gox olmasr sxemin esas gatrgmazhfrdrr.
Miisbat cahot kimi onu da qeyd etmek lazrmdrr ki, U,
gorginliyi menbe gerginliyina beraber olarsa ktirpii sxemini
bilavasite (transformatorsuz) $abokaya qo$maq olar. Senayede yanmkegirici diizlendirici bloklar qeklinda kdrpii
sxemleri buraxrlrr. Bunlarda elektriki cehetden biri-biri ile
birlegmeyen bir (IflI402) ve ya iki (KII403) kiirpi sxemi olur.
Transformatorun ikinci dolaSnur orta niiqtesindan grrgl
olan ikiyanmperiodlu diidandirici sxemi eyni yiik miiqavimetine
qogulmug iki biryanmperiodlu diizlendiriciden ibaretdir (9ekil 8.4.).
Burada [/, gerginliyinin her bir yanmdal[asurda ya yuxandakr, ya
da Eaflrdakr diod dtizlendirmede iqtirak edir. a n<iqtesinin potensiah
orta (O) noqtesinir potensialma nisbeten yiiksek olanda (0-TD) Dt
aet9, Dz balh olur, gtinki 6 noqtrasinin potensiah orta nihtayo
nisbeten a$ag1 olur. Bu yanmperiodda yiikdon r, ceroyaru axr (diaqrama bax). Ikinci yanmperiodda Q/2-7) D n<iqtesinin potensiah
orta niiqtoyo g6re ytikse( d ndqtosininki ise algaq oldu[undan D,
agrq, D, ise baflr olur. Dr-nin cereyam yiikden yene de homin istiqamatdo ax[. U^ve U, eyni olanda cereyanlar berabor olur.
250
Bu sxemin biryanmperiodlu sxema gtire iistiinliiklari korpiisxembyde oldulu kimidir. Lakin sxemi transformatorsuz
qogmaq olmur. Bundan elave bu sxemde makimal eks gerginliyin
qiymeti U, gerginliyi ite
miieyyen edilir.
U,r:2U, olarsa
lii
U,o_*:t ),",4,I4Ur,,,
ahnrr.
Cereyanlann ve gerginliklerin qiymederi ve
dtjyiinme emsah (KN,67)
k<irptilii sxem iigi.in gtisterilen diisturlarla taprlrr.
Kiirpii sxemine g<ire
iistiin cehot diodlann sayrrun iki defe az olrnasrdu.
Sxemin monfi c+.
hatlerindan biri de ondadrr ki, bir yanmperiodlu
ve k6rpii sxemine nisba-
=i
J.
ton transformatorun iilgiileri, kiitlesi ve dayeri
L_ + lt
-t
4uoz
biiyiikdiir, giinki
ikinci
dolagn sarlrlanmn sayr iki
dafe gox olur ve orta ntiqteden grxrg tegkil olunur.
Ikiyanmperiodlu
diidandiriciler algaq ve
orta giiclii yiik qurfulannr qidalandrmaq iigiin
istifade olunurlar.
I
I
I
fid&- uun
I
6)r
$ekil 8.4.Transformatorun ikinci dolafrmn
orta ndqtasindan grxrgr olan iki yanmperi
odlu diizlandiricinin sxemi (a) ve zaman
diaqramlan (b)
8.3. Fazayahessas diizlendirici sxemlari
Yanmkegirici diodlar iizarinde qurulmug fazayahessas
diizlandirici sxemleri cilgii texn.ikasrnda, avtomatikadi, radio-
elektronikada ve bagqa sahelerde genig istifade olunur.
251
Demodulyator adlanan gevirici qurlular deyigen gerginliyin sabit (d<iyiinen) gorginliyo gevrilmesi meqsedile teibiq
olunur. Sabit (d<iyiinen) gorginliyin igarosi ve qiymeti siqnai
gerginliyi ile idareedici (dayaq) garginlikler arasrndakr fiza
siinigme bucalrna gcire teyin olunur.
Siqnah giice grira gticlendirmeyen demodulyasiya iigiin nezerda tutulan sxem fazayahessas diiztendirici (FHD) adlamr.
$ekilde diodlar iizerinde qurulmug biryarrmperiodlu FHD
sxemi g6sterilmigdir.
l
t':-JltY\!
Lo
"'r)
$ekil 8.5 Biryanmperiodlu
Sxeme tetbiq olunan
fazayahassas diizlendiricinin sxemi
U ve
Un gorginlikleri
fazaca
miieyyen pbucalr qoder siirii$mii$ ola biler. Burada t/-cilgiilen
ve ya gevrilmesi nezerde tutulan gerginlik, U*-idareedici va ya
kommutasiyaedici gerginlikdir.
u * = u t-'sind = J, 'u t' sina,
Il
sin(0i - e) = Ji.u . tio1r* - 91
Xetti xarakteristikah (yeni cosg ile sabit grxrg gerginliyi
arasrnda xetti asrhhq olan) FHD almaq iigiin 4>>U $orti 6do=U
^.
nilmelidir.
Bu qekilde Uo idareedici garginlik D, ve D, diodlarrnrn
miiqavimetlerini periodik olaraq doyigdirir.
Melum oldufu kimi, yanmkegirici diodun miiqavimeti
ona totbiq edilen gergintikden asthdtr. $ekil 8.5-de D, ta D,
252
diodlanndakr gerginlik U ve U, gerginliklerinin birge tesiri ile
miieyyen olunur.
U ve Ur garginliklerinin ddvreleri elektriki elaqede
olduqlanna gora Uo gerginliyi yiikde careyan yaratmamaldrr.
Oger sxem biitiinliikle simmetrikdirse ve D, ve D, diodlan
eyni volt-amper xarakteristikalanna malikdirse, onda, yalnrz Ur
gerginliyinin tesiri altrnda coreyan yaranmayacaq va Uo ile
miieyyen olunan a ve 6 noqtelerinin potensiallan baraber
olacaqdrr.
Olgii cihazmdan kegen sabit cereyan agalrdakr kimi teyin
olunur.
Io=kUcosg
burada & - miieyyen sabit
emsaldrr.
Belelikle, idareedici
gerginliyin
formasrndan
asrh olmayaraq (o sinusoidal vo ya qeyri-sinusoidal ola biler) diodlar xetti
xarakteristikaya malik olduqda cihazrn gristerigi 6lgiilen U gerginliyi ile miitenasib ve onun fazasrndan
asrh olub Ur>>U olan hal-
gekil 8.6 Bir yanmperiodlu demodul-
kiimekgi idareedici geryatorun grxrg garginliyinin qrafiki
ginliyin qiymoti ila
elaqadar olmur. Fazantn deyigmesi ile alaqedar olaraq U
gerginliyi srfirdan kegdikce , clhann oqrobi oks istiqamete meyl
edecakdir. q0 olanda yiiLl<deki gorginlik an biryiik qiymete
malik olub onun artrnasl ile yiikdaki garginlik azaltt va F9d
olanda srfia beraber olur. g9d olanda ise yiikdeki gerginlik
igaresini deyigdirir ve q18d4e eks igarali maksimum
qiymete malik gerginlik alrnrr.
$ekil 8.6-da biryanmperiodlu demodulyatorun grxrg
gel4nliyinin qrafiki, gekil 8.7-de helqevi, ikiyanmperiodlu
FHD-nin
o-1un qrxrg gerginliyinin zamandan asrhhq
-sxemi.(a),
diaqramr (6) verilmigdir.
Aqa[rda fazalann miixtelif qiymetlerinde helqevi FHD_
nin igi haqqrnda izahat venlir.
da
U vo Un gorginliklorinin fazaca tist-iiste diigdiiyiinti ferz
edek, yeni birinci yalmperiodda (a vo 6 n<iqtelerinde) bu
gerginliklerin ani qiymetleri miisbetdir. Bu halda D, ve D,
d
Ulr
t
v^.,
gekil 8.7 Helqevi ikiyanmperiodlu fazaya
*ll
hessas diizlendiricinin sxemi (a)
ve grxrg garginliyinin qrafiki (b)
diodlan agrqdrr ve U gerginliyinin yaratdlEl coroyan Trl transformatorunun orta ndqtosindon kegmekle d n<iqtesinden e
ndqtosino teref ve soffa D2 diodundan U-nun menfi qiitbtino
teref axacaqdrr. Ikinci yanmperiodda 6 ve c nriqtelerinde
miisbet potensial olanda D, ve D, diodlan agrqdrr. Buna
baxmayaraq, U gerginliyinin yaratdtlt caroyan yene de hemin
istiqametde yiikden axacaqdrr. Demeli, her iki yanmperiodda
yiikden dtizlandirilmig ceroyan axacaqdrr. Onun sabit miirekkebesi ise yiik miiqavimetinde sabit gorginlik yaradacaqdrr.
Ona giire de baxrlan sxem halqovi iki yanmperiodlu
diizlandirici adlandrnltr.
inai da U va 4 gorginliklarinin fazaca 18l siiriigdii-
riildnyiinii ferz edek. Birinci yanmperiodda a ve g niiqtelarinde
bu gerginliklerin miisbet potensiah ahmr. Bu halda D, va Dn
diodlan agrq olacaqdrr. Onda U gorginliyinin yaratdr[r cereyan
yiikden kegmekle e niiqtesinden d niiqtesine teref, yeni D, diodu,
c nbqtosi, Tr2-nin orta ntiqtasi, e, d nciqtelarinden Trl-in orta
nriqtesina teraf axr. Ikinci yanmperiodda 6, c nciqtelerinde
miisbat potensial almacaqdrr. Bu zaman Dr, D, diodlan agtq
olacaq va U gerginliyinin yaratdl$ cereyan hemin istiqametde e
ndqtoaindon D, diodundan kegmekla d n6qtesina taref axacaq,
254
hemin cereyamn sabit toplanaru yiikde miisbati e nciqtesinde va
menfisi d nilqtesinde olmaqla gerginlik yaradacaqdrr.
IJ vo {1, garginliklarinin fazaca 9d (27fl siirigdiiLriildiiyiinti
farz edek. Bu halda qiymot va davametno miiddetine gdro elrx
olan, ancaq igarece eks olan dtizlenmig corayan impulslan almr.
Bele cereyarun sabit toplanaru srfra beraber oldulrmdan ytikde
sabit gerginlik yaranmr. I) va IJ, gerginlikleri fazaca 0;9d ve
27d =.36d arasrnda yerlagon bucaq qeder stirii+diiriiLldiikde yirkde
sabit gerginlik yararur. Bu gerginliyin qiymeti fazaca iist-iiste
diiqme halmda alman gerginlikden hemige kigik olur. Yiikdeki
gorginliyin miisbeti d ni4tesinde, manfisi ise e nciqtesinde olur.
U va Ur gerginlikleri fazaca 9d =.t&d ve 18d +2Zd
arasrnda yerlegen bucaq qeder siiriigdiiriildiikde ise yiik
miiqavimetinde diigen gerginliyin qiymeti l9d faz siiriigmesi
W8
b)
$akil 8.8 Biryarmperiodlu (a) va ikiyanmperiodlu (helqevi)
(D) fazayahessas diizlendiricilerin sxemlori
255
olan haldak gerginliyin qiymetinden hemige kigik olur. Bu
gerginliyin miisbeti e niiqtesinde, menfisi ise d n<iqtesinde olur.
Praktiki meqsedler [giin qekil 8.8-do gcisterilen iki
sxemden istifade etmek olar. $ekil 8.8-a da bir yanmperiodlu
FHD, gakil 8.8 6-de ise iki yanmperiodlu (helqevi) FHD-nin
sxemi verrlmigdir.
Fazayahessas sxemler D-203 tipli yanmkegirici diodlar
i.izerinde qurulur. Lakin verilen telebatlara giire bagqa diodlar
da istifade oluna bilar. Sxemlerde FT-fazatenzimleyicisi. Z,
avtotransformatorunun
ve .Lr-avtotransformatorlardrr.
kcimeyile kommutasiyaedici Uo gerginliyi elde edilir.
R, ve R, deyigon miiqavimotlori ilo sxemlor simmetrik
veziyryota gotirilir. Bu halda sxemin grxl$rna qogulmug Z,
voltmetri srfir g<istormelidir.
siqnal menboyi
avtotransformatoru vasitesile
gerginliyini srfrrdan miielyen bir qiymete qedor doyi$dirmok
ve U,-=F ,(Q) asrhlfrnr almaq olar. Bu asrhhq faza blucapr
nin nitixtelif, maselan, 0, 4f , I3f , 22f ve 3I qiymetlerinde
ahna biler.
Fazatenzimleyici qurfiu vasitosile U ve U* gerginlikleri
arasmdakr faza farqini 0-dan 36d-ye qeder deyigdirmekle,
U,".=f(d asrhhlrnr U ve Ur miieyyen qiymetlerinde grxarmaq
olar.
I,
U
Lr
t
8.4. Ugfazah
p
diizlendiriciler
Qeyd edildiyi kimi, iigfazatr diizlendiriciler orta ve btiyiik
giiclii igledicileri qidalandrrmaq iigiin istifade olunur.
Bele diizlendiricilerin osas iki ndvii olur: neytral (srfir)
grxrgh vo kiirpii sxemlori.
8.4.1.
Neytral grxr$h iiqfazah diizlendirici
Neytral gxrgh sxem dolaqlan ulduz sxemi ile birlogmig
iigfazah transformatordan, horosi transformatorun bir fazasrna qogulmug iig dioddan vo yiik miiqavimatindan ibaretdir (9ekil 8.9.).
Zaman diaqraml anndan giiriiniir ki, faza dolalrndakr potensiahn diger faza doABC
laqlanndakr potensiala
nisbeten daha miisbet
olmasrndan asrh olaraq
periodun iigdo biri erzinde diodlar novbo ile
igleyirler.
Meselon, t/2 intervalrnda Ur, U* ve
,.1
il
,W,
{/r.-ya nisbeten daha
miisbat oldu[undan D,
diodu agrq, D, ve D,
bagh olurlar, giinki
agrq dioddan ballr
diodlr.tn katodlania
U2
miisbet potensial verilir. Bu halda yiikden 0
axan cereyan Dr-den
axal i., cereyam ile
miieyyen edilir. rr-t, intervahnda D, diodu, /rI, intervahnda isa D,
diodu igloyir. Yiik miiqavimotdoki diizlendirilmig cerayan iig diodun cerayanlannrn cemine beraberdir ve hemiqe yiikden bir istiqamatda axrr:
ir=i,+ib+i!
Btfazah sxeme nisboton burada yiik cereyarurun d<iyiinmeleri az-
U"
dr:
ur=U*(l+ U4ux j at-2/3 5 r:.x6 ar+ A4ka
dt+-)
^9
oldulundan l(rcl"25 olur.
6)
$akil
8.9 Neytral grxrgh iigfazah
diizland!
ricinin sxemi (a) ve zaman diagramlan
257
ft)
Diger parametrler bele teyin olunur:
+t/ l
(1,..,= 3/ tt
rl rnco s t td t l= = i/ till rsin( d3 ) sl,
!
-r/ l
1 7 tJa
;
IJu,,, ;
$ u,r i u,7 ={ z,ts ) IJ
",,,*2,9
J ro,,,,=Ju,,,/3 ; J rr,^*= Ut/R r=Uu,,/0,82 7R""*.l,2 5 I r.",
u,r,^*- Jl
Burada Uo- faza gerginliyinin amplitududur.
Belo sxcmler diizlendirilrnig corityanrn qiymeti onlarla amper, gerginliyi ise yiiderle kilovatt olan igledicilera qogula biler.
Diodlann sayr az oldu$mdan sxemin etibarhlr yiiksek olur.
Sxemin menfi cehati cereyarun hesabma transformatorun niivosinin elave maqnifleqmasidir ki, bu da f.i.o.-ni aqa[r salr.
Bu sxerne miiellifurin soyadr ile Mitkevig sxemi de deyilir.
8.4.2.
Kiirpiilii iigfazah diizlendirici
Kdrpthi sxemde diodlann saymln iki defe artrq olmastna
baxmayaraq, bu sxem neltral grxrgl diizlendiriciden diger
biitiin giistoricilere gtire tistiindiir. Sxem miiellifinin soyadtna
grira Larionov sxemi adlantr.
0
-Uo
da)
gekil 8.l0.Ktirpillii iigfazah diizlendiricinin sxemi /a) ve
zaman diaqramlarr /D)
258
Burada iki iigfazah diizlendirici qrupu ardrcrl birlegdirilmigdir. Birinci qrup (D, D, D.) anod qrupu (anodlan birlagdirilmiqdir), ikinci qrup (D, D" Dr) katod qrupu (katodlan birlegmigdir)
adlamr. Qruplann her biri neytral grxrgh sxemin igini yerine
yetirir (gekil 8.10). Ona gitua belo sxemdo transformatorun ikinci
dolalmdak e.h.q.-sinin neltral grxrgh sxemdeki ile eyni qiymetinda diizlendirilmig gerginliyin orta qiymeti iki defe goxdur.
Sxemde sinusoidal gerginliyin miisbat yanmdallalan katod
qrupunun diodlanm, menfi yanmperiodlan isa anod qrupunun
diodlanru agr. Ozii de eyni zamanda coroya her qrupdan bir
diod (katod qrupundan anod potensiah transformatorun orta
noqtesine nisbeten en yiiksek ve anod qrupundan orta ndqtoyo
on
algaq olan) kegirir. Meselen /,-!,
intervalrnda en yiiksek potensial (Ur,) D, diodunun anodunda, en
algaq potensial ise (Urr) D.,-iin katodunda olur. Ona kdre de
caroyan 4 fazas -D7R"-D1 D fazasr esasmda yaranan dirwade
nisbetan potensiah
qapanu. r, arunda
D
ve c fazalanmn e.h.q.Jari miiqayise olunur ve
/7t, intervalnda a fazasrmn e.h.q. en biiyiik olduqundan D,
coroyanr (r"r) kegirmekde davam edir, lakin katod qrupundan D,
diodu agrlrr (D, ba$anr) vo carayan a fazarl -D7R"-D 7c fazacl
diivresinden kegi.r. t7t, intervahnda anod qrupumin D, diodu
corayanr (iJ kegirmekde davam edir, lakin katod qrupundan bu
halda D, diodu igleyir, gihki en yiiksek miisbet e.h.q. bu diodun
qoguldu[u b fazasnda olur. Gdriindiiyti kimi yiikden cereyan
hemige eyni bir istiqametda axr. Yiik cereyaru dtiyiinen olur, I-ci
harmonikanrn dciyiinme tezliyi f,=6n-ya beraberdir (4- tabako
garginliyinin tediyidir).
Diaqramdan g6riiniir ki, neytral grxrgh sxemo nisbeten
burada diiyiinmalar xeyli azdrr.
u,=U
1+ 2/i 5sos6al-2/I4icos12 ot+2/323cos18 or+...)
".",(
oldulundan r(rc0, 0 5 7 olur.
+r/6
IJ,
.
7 3/ tr lu J z u r.* t u a e,r j
{u at r,= j .12 / ou, o2,
34
u,
-r/5
U, ikinci
dolaqdakr xetti gerginlikdir.
Neytral grxr$h sxemdo oldufiu kimi maksimal eks gerginBurada
lik xetti gerginliyin amplitud qiymatino beraberdir. Lakin
burada diizlendirilmig gerginliyin orta qiymetina gora (I,u^*
iki defe kigikdir: U,o,-^ e1,045Ur..,, Demeli, diodlan t/,,,
gerginliyine yaxrn olan gerginliye gciro segmek olar.
Neytral grxrgh sxemo gtiro ktirpii sxemi agalrdakr iistiinliiklere malikdir:
1) Niivenin sabit coroyanla elave maqnitlegmesi bag
vermir, ona giire f.i.e. daha yiiksekdir;
2) gebeke gerginliyi toleb olunan diizlendirilmig gerginliye yaxrn olanda sxem transformatorsuz birbaga gobekeye qogula biler;
3) gebeke gerginliyinin standart tezliyinde dciyiinme
tezliyinin iki defe artrnlmasr (300hc) ve d6yi.inmo emsalrrun
dijrd defe azaldrlmasr miimkiinliiyii hamarlayrcr siizgocin
iilgii ve kiitlesini azaltmaqa imkan verir;
4) diodlar gerginliye giire daha yaxgr istifada olunur
(eks gerginliyin ifadesine bax)ve bu da diizlendirilmig
gerginliyin daha b,ijyiik qiymetlerini almapa imkan verir.
8.5.
idareolunan diizlendiriciler
igledicilarin goxu iigin dtizlendiricinin grxrg gerginliyini
stabil saxlamaq ve ya genig hedlerde tonzim etmok talob
olunur.
Diizlendirilmig gerginliyin qiymotini deyigdirmek iigiin
agagrdakr esas iig iisuldan istifade olunur:
1) diizlendiricinin grxrgrnda gerginliyin qiymeti deyigen
coroyan tanzimleyicileri (al.totransformator, tiristorlu tonzimleyici, doyma drosseli ve s.) ile dayildirilir;
2) di.izlendirilmig gerginliyin qiymati sabit cerayan
tenzimleyicileri vasitesile dayigdirilir;
3) diizlendirilmiq gerginliyin qiymeti idareolunan diodlarda yrprlmrg idareolunan diizlendiriciler vasitesile tenzim
edilir.
idareolunan diizlandiricilerden istifade olunmasr avtotransformator ve drosselli sxemlere nisbeten gevirici sxemin
olgtilerini ve deyerini azaltmapa imkan verir.
idareolunan diizlendiriciler esason tiristorlar iizorinde,
birfazah ve iigfazah sxem iizre qurulurlar'
E.5.1
idareotunan birfazah diizlandirici
Transformatorun slfir niiqtesindan grxlgr olan sxemin
misahnda birfazah idaraolunan diizlandiricinin igini
aragdrraq (gokil 8. I 1).
Yiik miiqavimetinin aktiv
xarakterdo oldulu hesab edilir.
Idareolunmayan diizlendirici sxeminde yiikdeki gerginlik
ikinci dolaqdakr sinusoidal gorginliyin miisbet yanmdallalanna uygun gelirdi vo diodlar cereyanr gerginlik srfrrdan
kegib gedan andan baglayaraq kegirirdiler.
Burada iso tiris-
torlann
({, ve [r)
aqrlmasr
idareedici
elektrodlara idareedici
impulslann (U) verilmesi ile miieyyen edilir (gekil 8.11c). rtt, ve
(!r2 anlannda
bele
impulslann venlmesi
neticasinde tiristorlar
gerginliklarin srfirdan
kegmesi anlanna nisbetan bir qodor kecikmekle (ral faza siiri\masi ila) agrhrlar. a
bucalrna idareetme
bucafir deyilir, o diodlann tebii agrlma nriq-
tesindan baqlayaraq
derecalerle 6lgiiliir.
Idareedici impulslar
di2lendirilmig gerginliyin tezliyi ila sinxron
tP,
$akil
1 I Birfazah idaraolunan diizlendiricinin
sxemi 1a./ va zaman diaqramlan (b)
8.
olaraq verildiyindan her iki tiristor iigiin idaraetrne bucalr sabit
olur. 0-rE, ya 7hot2 intervallannda yiikdeki gerginliyin ani
qiymeti srfra beraberdir (gekil 8.11 - qrnq xetler), giinki her iki tiristor baghdu. orr yo ctu2 anlannda gerginlik srgrayrqla artaraq
26t
sonradan srfra gatan akimi (rve 2 ranlan) sinusondal qanunla deyigir. Idaraetrne bucalrru deyiqmekle U, gerginliyinin qiymetini
tenzim etmek m tirnkiturdi.ir.
idareetme buca[rmn ixtiyari qiymeti tigiin dtizlondirilmig
garginliyin orta qiymoti bele taprlrr:
IIr.,,,=I/x
lIJ r^
sin ard
orlt rn/tdl+cos @
Idareolunmayan rejimde (e0) Ur..i2Ur-/r ohtr, demeli
aA) olanda Ur..,=Ur..(1+cos a)/2 alnr.
Bu ifadeye diizlendiricinin tonzimlenme xarakteristi-
kasr deyilir.
cr
e0
olanda diizlendirilmig gerginlik maksimal,
olar,da ise srfra beraber olur.
Bu sxemlerin xarici xarakteristikalan idareolunmayan
diizlendiricilerdeki kimidir. idareetma bucaqrrun artmasr ile
diizlendirilmig gerginliyin orta qiymeti azaldrlrndan xarakteristikalar ordinat oxuna nisboton agalr siiriigiirler.
8.5.2. idaraolunan iigfazah diizlendirici
Yiiktin yene de aktiv xarakterde olduqunu qabul ederek
orta niiqtoden grxrgr olan iigfazah idareolunan di.izlendiricinin
igini aragdrraq (gekil 8.12). Burada tiristorlann qogulma anr va
onlann igleme miiddoti idareetme bucagrndan (a) asrh olur.
Buca[rn qiymoti tobii qogulma aundan (tfi) (ikinci dolaqlann
faza gerginliyinin maksimumuna nisbeten sola siiriigdi.iriilmiig)
baglanaraq iilgiiliir.
idareetme bucalrnr deyigmekle aktiv ytikle iglemede
bele sxemin iki esas rejimi ahntr: aramsu cereyanlar ve
fasileli cereyanlar rejimleri. Aramsrz cereyanlar rejimi
idareetme bucalrnrn OSd d6 qiymatlerine, fasileli cereyanlar
rejimi ise d6S65d6 qiymotlorino uygun golir.
Di.izlendiricinin aramslz coroyanlar rejimine uyEun coroyan
ve gerginliklerinin diaqramlan gekil 8.12-de gristerilmigdir. Gcirittd yii kimi, cerayan aramsz xarakter daqryrr. "0" n6qtesini
baglanlrc qebul etmekle diizlendirilmig gerginJiyin orta qiymati
bele teyin olunur:
262
('t/
U,.*=3/22
t)ta
!
Ur^cos ordcr:i
Itr/rin(di)cos e
(-'/Jha
Ur."cosa
ikinci rejimde (gekil 8.12 c) cereyan fasileli xarakterde olur,
di.izlendirici ise gebakeden reaktiv giig serf edir. Bu rejimde
lJr. -= 3/2
e5 t/6
tt
lUr^s in ald ot=3 IJ, */ t{ I + c o s ( d6+
q) l=
(*/ 5)ta
=ar.,t ^h [ 1+ cos( d6+ a)]
olanda diizlandirilmig garginlik srfra beraber olur.
Tiristorlann faza siirtigmesi ile ige qogulmasr adeten ya
ilT
-aB' ,,tE \
-XIB*I
-ClB+t
uy
gekil 8.l2.idaro olunan iigfaah diizlendiricinin sxemi (a)
va zamat dtaqtamlao (b,c)
davamiyyetli diizbucagh impulslarla, ya da rin cebhesi gox
dik olan impulslarla heyata kegirilir. Idare sistemi teleb olunan
formada impulslar yaradtb onlan teleb olunan faza siiriigmesile
tiristorlann idareedici elektrodlanna vermelidir.
qrsa
Idare sistemlarinin milxtalif olmalanna baxmayaraq, onlann hamrsr iig osas elementden: girig, faza siiriigdiiren vo glxr$
qurfularlndan ibarot olurlar.
Girig qurlusu gebake gorginliyi ila sinxronlagdrnlmrg
qoxfazah gorginlik yarudr. Frza siiriigdiiren qur[u idaroedici
impulslarrn toleb olunan faza siiriigmosini ve tenzimleme
bucalrm miieyyen edir. Adeten bir ortaq faza siiriigdiiron
qurlu evezine her idare dcivrosi iigiin ferdi faza siiriigdiirticti
qurlu igledilir. Qlxrg qur[usu idareedici impulsu formalaqdrnr
ve giiclendirir. Algaq giictii dtizlendiricilerde grxrg qurlusu rolunu 9ox vaxt blokinq-generatorlar, giiclii diizlendiricilerde iso
tiristorlarda yrqrlmrg impuls generatorlan oynaylr.
.. Faza siiriigdiiren qurgular iifqi ve qaquli idareli olurlar.
Ufqi idaroehnede impulsun formalagdrnlmasr qida gerginliyi
srfirdan kegendo bag verir, onun fazasr ise qida gorginliyinin
fazasrnr deyigmekle stiriigdii riiliir .
$aquli idareli faza siiriigdiiren qurEularrn ig siireti
daha yiiksek olur. Tiristorlu
idareolunan diizlendiricilerde
mehz bele qur[ular istifade
olunur.
$aquli idareetrnede iki ardrcrl qogulmug gerginlik: seviyyeye grire terzimlenen (U) ve
gebeke gerginliyi ile sinxronlaqdrnlan deyigan gerginlik ({/)
miiqayise edilir (qekil 8.13).
Adoton U gerginliyi migarvari
t0
tr)
olur, bezi hallarda sinusoidal ve
ya ekponensial gerginlik isfifade olunur. Cerginlikleri miiqayiso ehok iigitr tanzistordan
c)
$ekil 8.13. $aquli idareli fazasiiriigdiiran qur[unun sxemi (a) ve zaman
diaqramlan (b,c,q)
istifade olunur (gakil 8.13a).
Miiqayise edilen gerginlikler
biri-birine baraber olanda (gekil
8.13c) trarzistor bagqa veziyyete kegerak grxrgmda idareedici
impuls yaradr (qekl 8. l3c). Impulslann teleb olunan formasr,
.
amplitudu vo davamiyyoti kiriq qurgusu vasitesile temin edilir. U,
- girig qurfusunun girigina verilen gerginlikdir.
8.6. Hamarlayrcr siizgaclar
Qeyd edildiyi kimi, hor bir diizlandiricinin grxrgrndakr
gerginlik sabit toplanandan elave dayigen toplanana da malik
olur. Gerginliyin d<iyiinmelori o qeder btiyiik olur ki, yiikiin
bilavasite diizlendiricidan qidalandrrrlmasr yalnrz igladici deyigen toplanana hessas olmayan halda (akkumulyatorlann doldurulmasr, siqnalizasiya ddvrelarinin ve elektrik miiherriklerinin qidalanmasr) miimkiin olur. Bu ve ya digar elektron qurlusunun teyinatrndan, onun sistemin giriginda ve ya grxrgrnda
olmasrndrn asrh olaraq ddyiiLnme emsahnrn qiymeti miixtelif
olmahdrr. Maseler, avtomatik sistemlerin esas kaskadlan iigiin
bu amsal lt'-1t3,grxrg giiclendirici kasskadlar ig{rn 1t5-iT6,
elektron 6lgii qurlulannrn girig kaskadlan iigiin ise 104-1t'
haddinde olmahdrr.
Dciyiinmelerin seviyyesini azaltmaq iigiin diizlendirici ile
yi.ik arasrnda hamarlaylcr siizgacler qogulur. Siizgeclerin igini
xarakterize edon osas parametr onlann girigindeki ddyiinme
emsahnm grxrglarrndakr d<iyiinme emsahna nisbetine beraber
olan hamarlama emsahdrr.
Siizgecin grxrgrnda d<iyiinme emsah igledicinin qida
gerginliyine g6sterdiyi taleblerle miieyyen edilir. Siizgecin
girigindaki dtiyiinme emsah ise diizlendirici sxemi segilenden
sonra malum olur.
Stizgecler hom do minimal iilgiilera, kiitleye, deyare,
yiiksak etibarhfa malik olmah, yiikiin igine tehrif getirmemoli, kegid proseslorinda gorginliyin heddini a$masma vo
corayanm arhmlanna yol vermemelidirlor.
Siizgeclerin asas elementleri deyigen ve sabit cereyanlar
iigtin miiqavimetleri miixtelif olan kondensatorlar, induktiv
dolaqlar ve tranzistorlardrr. Sabit coroyana kondensatorun
miiqavimati sonsuzlula beraber, induktiv dolagrnki ise gox
kigik olur. Tranzistorun sabit coreyana miiqavimeti (statik
miiqavimat) onun deyigen cereyana miiqavimetinden (dinamik
miiqavimet) bir-iki tertib az olur.
26s
Hamarlayrcr elementin noviinden asrh olaraq futumlu,
induktiv ve elektron siizgoclori mtrvcuddurlar. Hamarlayrcr
manqalann sayrna gore onlar birmanqah ve goxmanqah olurlar.
8.6.1. Sade
tutumlu hamarlaylcl siizgec
Sade tutumlu siizgecin sxemi ve diaqramlan gekil 8.14.-da
96sterilmigdir.
Oger diizlendirilmig careyanrn ytiLksek harmonikalanrun tesirini nezere almasaq siizgecin hesablanmasr iigtin diizlendiricinin ekvivalent sxemini tertib etmok olar. Burada diizlendirici ardrcrl qogulmuq U. gerginlikli sabit cereyan ve u:USin at
gerginlikli deyigen cereyan generatorlanndan ibaret tesvir
edilmigdir(o-en biryiik harmonikamn diiwi tezliyidir).
Diizlendirilmig caroyanln sabit toplanam (,/,) siizgecin
kondensatorundan kegmir ve yalruz yiik dcivresinden axrr.
Diizlendirilmig coroyanrn deyigen toplananr ise hem kondensatordan, hem de yiikden axrr. Gcirtindiiyti kimi, J-:J,^+Jr^. Ce-
Jn+Jo
u .llq'
l'^u'o'^
rr
0
ud
c)
0
$ekil 8.l4.Sade tutumlu si.izgecin prinsrpral (a), ek-rivalat
sxemleri va zaman diaqramlan
1c)
ft)
royanlann kiimoyile hamarlama emsahnr tapaq.
S,=K /K
JQ : Q r"/J )=f r^.
;U
"/I
Melumdur ki, budaqlanmrg dcivrode
cereyanlar
miiqavimetlerle eks mtitenasib olurlar:
J, *rI r^:R nrX,=R ut( I /m at)=m o{ R,
Keyfiyyetli hamarlama ijgii,n f ,^>>fr^, bunun iigiin ise
X.<<R, olmahdrr. Bu halda ,Ir",nrl", qebul etmek olar va
S
of R, alanq.
":J,,/J r.dl t fi ,.:m
Tutum mikrofaradlarla rilgiilersa S,=mttRJ06 ahnar.
Siizgacin hesablanmasrnda hamarlama emsahnrn qiymetine
g6re kondensatorun tutumunu tapmaq teleb olunur:
s-sJr5/fu0R)
Bu vaxta qeder siizgecin parametrlorinin dtizlendirilmig
gerginliyin (U.,) qiymetine tasir etmodiyi qebul edilirdi. Lakin
real sxemde bele deyil. Dolmug kondensator burada dioda
nisbeten U;U,, olan eks qogulmug e.h.q. menbeyi rolunu
oynayrr. Ona gdre de dioddan caroyan yakrz f U, f>U" olanda
axacaqdrr. Yoni, tuturnlu yiikde kesilme buca[r hemiga 90oden kigik olacaqdr (gakil 8.14).
Yiik miiqavimotinin btiyiik qiymotlerindo dizlendirici
sxemin ndvtinden asrh olmayaraq kondensator hemige
U,",=J, U, qiymetine qadar dolacaqdrr. Demali, yiikle paralel
tutumlu siizgec qogulan halda sxemin noviinden asrlr
olmayaraq diizlendiricinin yiiksiiz igleme gerginliyi
a
A U, olacaqdrr.
"r:U"-;
Tutumlu yikdo ve li,-iin gox b<iyiik olmayan qiymet-
larinde kondensator R -e bogalacaq ve diizlendirilmig gerginlik
kesilme bucalr ile bele asrlrhqda olacaqdrr: Il,,=JlUcos0. Bl
asrhhqdan giiriiniir ki, yiiksiiz igleme rejiminde (F0) garginlik
I/,,,=J2(/ry", qrsa qapanma rejiminde ise (F90) (J.rr=}-a
beraberdir.
Transformatorun dolaqlarrnrn sopalanme induktivliyi
nezere ahnmazsa dioddan ve ikinci dolaqdan axan coroyanl
bela teyin etmak olar:
i
rQ,'u )/r=( J2 u )/r) (cos ar-cos @
267
Burada r - transformatorun daxili miiqavimetidir.
m-fazah diizlendirici ngnn 0<90 " olanda diizlendirilmiq
ceroyamn sabit toplananr Furye inteqrah ile teyin edilir:
2r
J,=1/2x
t 4c1^Jz
Ir/nr)(sinetuos0)
0
Ur-ni U., vasitosile ifade etsek:
Jo=(m U,/nr ) (s in & &os Q/cos Q=@U rtnr) (g
&
@=A(mUo/r)
alanq.
A:tS&0 - diodun kosilme bucalrnrn funksiyasrdrr:
A:(nr /m) {/U,)=( tr,)/nR,.=F ( @
Gdriindiiyii kimi, d birmenah gekilde rz, r,, vo {,-iin
qiymetleri ile toyin edilir. ikinci dolalrn gerginliyinin tesiiedici qiymati bele teyin edllir: Ur=U,/J) cosA
Dioddan axan maksimal corayan: J^".=(J,/m)(1-cos Q.
Kondensatorun tutumu na qeder kigik olarsa, yeni d ne
qedar 90 zya yaxrn olarsa, ,/-.. bir o qeder bdyiik olar.
X"<<X, qebul edilerek (yuxanda taprlan qi),rnetin toxmini
oldugu hesab edilir) kondensatonrn tutumu daha deqiq teyin edilir.
$ebeke tezliyinin
f50
hers qiymotindo kondensaton:n
teleb olunan tutumu bela teyin edilir: CdI(Q/Krr,,ma
Bwada H(@-nin qiymeti sorlu kitablannda verilen
H( q:F U) qrafrkinden taprlrr.
Tezlik 50 hersden ferqlonende kondensatorun tutumu bele
taprhr:
C7C50/f
8.6.2. Sade
induktiv hamarlayrcr siizgec
Sade induktiv siizgocin sxemlori yo zaman diaqramlan
8. 1 5.-da giistarilmigdir.
Bele sxemdo Ur-nin miisbet yanmdallasrnda i, artrr ve
drossel enerji toplayrr, ona gore menfi yanmdal[ada toplanmrg
enedi yiik carayammn qiymatinin saxlanmasrna serf olunur.
Hesablamanr sadelegdirmek iigiin siizgecin yalnrz induktiv miiqavimete (Xr=n a[.) malik, aktiv miiqavimotin ise srfra
qekil
(r0)
beraber olduflunu qebul edek. Silzgecin drosselinin
dolaqlarrndan diizlendirilmig csroyamn hem deyigen, hem de
sabit toplananr axdrgrndan elave maqnitlegme yaradan sabit
coroyanrn tesirini azaltmaq iigtin niivani qeyri-maqnit arahqh
diizaldirler.
r0 oldugundan si.izgacin qogulmasr diizlendirilmig cereyanrn qiymetine tasir g6stormir va siizgocin grxrgrndakr gerginlik U.-a beraber olur.
Diizlendirilmig gerginliyin deyigen toplananr hem induktivlikdo, hem de .(r-de gerginlik diiggiisii yaradrr.
U-u/'.sln mult
'A----A, ,
Lrl
6)
gr
$akil 8.l5.Sada induktiv
si.izgecin prinsipial (a), ekvivalent (b)
sxemlari ve zaman diaqramlan (c)
Yiikde gerginliyin diiyiinme omsah
K,=U_,fi|"=(J3)/U"
J^=uJ@+4
oldu[undan
K,=(U-,,R.)/p"@-X|L+4)
K,=UJU,, oldulundan hamarlama emsah bele taptlrr:
sL=@Ja)4g,,yr)4ao x74rrf,--41n,
Yaxgr hamarlama elde etmek iigiin Xr.>>R, teleb
olundu[undan
Sr=(mal-)/R" nt.
Sade induktiv siizgacleri X,-iin kigik qiymatlerinda,
yeni diizlondirilmig gorginliyin (Ur) kigik vo corayanrn
biiyiik qiymetlerinde iglatmek maqsadeuyfundur. Onlan
biryarrmperiodlu diizlendiricilerde istifade etmek meqsedeuySun deyildir, gtinki diod deyigen cerayan menbeyi drivresinde
(ikinci dolaq) coroyarun kesilmesi olmadan igleye bilmir. Ona
gdre l,-in her bir qiymatinde diizlendirilmig cereyan fasileli
olur. Bunu zaman diaqramlan vasitesile (gekil 8.15) izah
etmek olar. Gdriindiiyri kimi burada aktiv yiikdokine nisbeten
coroyan daha yavag artrr, giinki ona eks y6nelmig eL-LdYdt
<iz-6ziine induksiya e.h.q. mane olur. Cereyan maksimal
qiymet alanda [/, srfra qeder azalrr, e.h.q. srfra beraber olur.
Bundan sonra coroyan azalmapa baqdayrr, 6z-onino induksiya
e.h.q-nin igaresi eksine dayiqir ve o, indi cereyarun azalmasrna
mane olmaqa baglayrr. Ona gcire yiik dovresinde cereyan Urnin menfi yanmperiodunun bir hissesi erzindo axacaqdrr,
glrki /e, /rU, diodun anodunda katoda nisbeten miisbet
gerginlik vardrr. 1"" lrurolanda diod baflanrr.
,"
8.6.3.
Miirekkeb sxemli hamarlayrcr siizgecler
Hamarlama omsahnr yiikseltmek iigtin daha miirekkeb l"
ve Z qekilli siizgoclordon istifade edilir.
f-gakilli LC siizgeci (gekil 8.16a) i.jgiin m otL>>R, ve
(l/mot)<<R, qebul etsek
m arRr=mz 61 19
S rr=S rS r=(mol/R)
ulurrr.
Bele stizgocin hesablanmast segilen diizlendirme sxemina
ve hamarlama emsaltntn verilen qiymetine gdro apanhr:
LC=S"/w'dl
Buradan kondensatorun tutumunu segmekle drosselin induktivliyinin telob olunan qiymeti taprlrr.
2',10
Oger induktivlik gox bdyiik altntrsa ve drosselin elektriki
hesablanmasr iigiin lazrm olan emsal Jr2L>7,5At henri olarsa, n
saylr eyni tipli LC manqalanndan ibaret goxmanqah LC sizgeci segilir. Bu halda bir manqantn hamarlama amsalt
S rr,:S r"/n olur. Mannqalann saylnl (n ) ele segirler ki,
lr'L>7,5A2 heri temin edilsin. Bundan sonra drosselin elektriki hesabatr apanlrr.
f-gekilli IC siizgeclerini giiclii diizlendiricilerde
igletmek meqsedeuyIundur.
Yiik cereyanmrn ve hamarlama emsahmn kigik qiymetl+
rinde RC tipli siizgeclerden istifade olunur (gekil 8.16 6).
Burada S*.=rzarR.C ahntr.
R >>.R" oldufundan bu diistura R, daxil olmur. Buradan
kondensatorun tutumu teyin edili: C--S r"/m otR.. Adaton R. ele
segilir ki, ondakr garginlik dnggiisii "B;(0, 15-0,25)Uo olslun.
c)
rueFf"-+&
Ao)
$ekil 8.l6,1gekilli /a,6) ve II pakilli miirakkab
hamarlavtcr siizseclorin sxemleri
RC siizgecin menfi ceheti rezistorda gerginlik diigkiisiiniin boyiik olmasrdrr.
Il-gekilli ZC siizgecin (gekil 8.16 c) hamarlama emsah
bele taprl r r: S r;-S rS r r=m ot R Sn' al lC = mt al C lR,
2't I
Adotan kondensatorlann tutumlan eyni gdttiriiliir vo bu
halda si.izgecin cilgtilari ve dayari minimal ahmr. Il-gokilli
siizgeclor kigik giiclii diizlandiricilerde igladilir.
Il-gekilli RC-siizgecinin (gekil 8.16q) hamarlama emsalr
bele taprlrr: S *r=S sS
afRSn rrR."C=m' al C R
"R,
^r=m
8.6,4.
Elektron hamarlayrcr siizgecler
Son vaxtlar di.izlendirici sxemlerinde elektron siizgaclari
genig istifade olunur. Burada induktiv dolaqlann yerine tranzistorlar qogulur. Bu, yiikiin ve diizlendiricinin igine menfi tesir
eden keqid proseslerinin tesirinin azalmasrna ve diizlendiricinin
6lctilorini, kiitlosini ve deyerini azaltrnafa imkan verir.
Qeyd edildiyi kimi, tranzistorlann bu meqsedle istifade
edilmesi kollektor coroyanlnm deyigan ve sabit toplananlan
iigiin miiqavimetlerin eyni olmamasr ila elaqedardrr. Oger iggi
ndqte qlxl$ statik xarakteristikasrnrn yastr hissesinde segilersa
(9akil 8.17a), kollektor-emifter arahlmrn sabit cereyana
miiqavimeti (statik - R",=Ur,/Jo) bu arahlrn deyigen cereyana
1ftr, ile
miieyyen olunan miiqavimetinden (dinamik/U*/AI) bir-iki tertib kigik olur. Bclo siizgeclar diiyiinmoleri
3-5 defe azalda bilirler.
Tranzistor yiike ardrcrl vo paralcl qogula bilar. Ardlcrl
qogulma yiiksek 9m9 gerginliyi (30M00\.) olan diidandiricilerda istifade cdilir. Paralel qo$ulma gmq gergintiyi kigik
(on voltlarla iilgiilen) olan
diidendiricilar iigiin xarakterikdir.
yiikle ardrcrl qogulmug sade
8.176-de
tranzistoru
$ekil
elektron stizgeci gtisterilmigdir. i99i nciqteni xarakteristikamn
yastr hissesinde segmak iigiin bazaya -RC diivresi qogulmugdur.
Bu drivrenin zaman sabiti (to:RoC) diizlendirilmig gerginliyin
esas harmonikasrnrn ddyi.inme periodundan qat-qat kigik
olmahdrr. X" termostabillegdirme iigiindiir.
Oger ytik miiqavimeti emitter d6vrosina qo$ularsa (Sekil
8.17c) diizlendirici ile si.izgecin kigik 9rxr9 miiqavimeti temin
olunur ve bela siizgec yiik cereyanrnrn deyigmelerina az
hessas olur. Mehz buna g6re emitter tekrarlayrcrsr olan bela
siizgoc aox geni$ yayrlmr$drr.
272
Tranzistorun yiike paralcl qoqulmasl dtzlendirilmig
gorginliyin kigik qiymetlerinda istifade editir (gekil 3.49).
R, va R, i9 rejimini, R, ve C. termostabilliyi temin edir. l?. fgekilli sxemda oldulu kimi stizgacin mt.iqavimetini ovaz edir.
Bele sxemin menfi ceheti tranzistordan axan diizlendirilmig
cereyanrn siizgocin girigindaki diizlendirilmig gerginlikden
gox asrh olmasrdrr, bu tranzistordakr gorginlik diigkiistinii
artrrrr vo diizlendiricinin f.i.e-sini agalr salrr.
Son zamanlar inteqral sxemlerde yrlrlan ve daha somoreli
igleyen elektron siizgecler gox yayrlmrgdrr. Meselen,
emeliyyat giiclendiricilarinde yrlrlmrg siizgeclerin hamarlama
emsah bir nega min ola biler.
a)
Ut(o,
$ekil E.lT.Elektron siizgoclerinin qogulma sxemleri (b,c,9) ve
tranzistorun diizlandirilmig cerayamn deyigen va sabit toplananlanna
miiqavimatinin toyini(a); 6-yiikii kollektor ddvresina qo;ulmu9, c-yiikti
emitter d<ivrasina qogulmug ardrcrl siizgeclar
Elektron silzgeclere xas olan menfi xiisusiyyet ondadrr
grxrq gerginliyinin
miitenasib deyigmelerina gotirib glxanr.
ki, girigdeki gerginliyin kigik deyigmeleri
2'73
8.7, Stabilizatorlar
Elektron sxemlerinde yiikdoki gerginlik tekce yiik cereyanlnln doyi$masindan yox, hem de bir srra bagqa amillerin
tesirinden deyiga biler. Bu amillerden gobeka gerginliyinin ve
tezliyinin, atraf miihitin temperaturunun dayiqmesini gcistermek olar. Mesolen, praktikada geboko gerginliyi oziiniin nominal qiymatindon +5-15% heddinde deyiqe biler.
Elektron qurlularrm, xi.isusen terkibinde mikrosxemler
olan qurlulan qidalandrrmaq iigiin gerginliyin yiiksek stabilliyini (74,0001-0,5%) temin etmek teleb olunur.
Bu vezife gebeke gorginliyinin ve yiik miiqavimetinin
deyigdiyi hallarda yiikdeki gorginliyi sabit saxlayan qur[ular - stabilizatorlar vasitesile yerine yetirilir. $ebeka gerginliyinin ve yiik miiqavimetinin deyigmeleri yavag (bir nege
deqiqeden bir nege saata kimi) ve iti (saniyaden de gox az
vaxtda) ba$ vere biler. Hem yavag vo hem de iti deyigmeler iqladicinin - elektron qur[usunun igino menfi tesir g6sterdiyinden stabilizator aramslz vo avtomatik iglemalidir.
Stabilizator grxr$ garginliyinin deyigmelerini azaltmaqla
beraber, hem de periodik deyigmeleri de azaldtr, daha do[rusu
elave olaraq dciyiinmalerin seviyyesini aga[r salrr. Bundan
elave ytiki.in cereyarunln deyigmesinden yaranan grxrg gerginliyinin deyigmelerinin stabilizator terafinden azaldrlmasr hem
de qida menbeyinin daxili miiqavimetini azaldrr. Sabit gerginlik stabilizatorlannrn elektron qurfulannda genig tetbiqinin
sebeblerinden biri de mehz budur.
Stabillegdirilen kemiyyete gtire gerginlik vo coroyan
stabilizatorlan mirvcuddurlar. Stabillo$dirmo iisuluna giire
onlar parametrik ve kompensasiyah stabilizatorlara briliiniirler.
Parametrik stabilizatorlarda gerginliyin stabillegdirilmasi qeyri-xatti elementin (ekser hallarda stabilitronun) volr
amper xarakteristikastntn qeri-xattiliyi hesabrna elda edilir.
Kompensasiya tipli stabilizatorlar prinsipce avtomatik
tenzimleyici sistemlerden ibaretdir. Burada stabillegdirme
sxeme daxil edilen tenzimleyici elementin parametrlerinin
deyiEmesi hesabrna elde edilir.
274
Stabilizatorlan xarakterize eden asas parametrlor aqalrdakrlardtr:
1) garginliyi stabillogdirmo emsah - girigde gerginliyin
nisbi deyigmesinin, onun grxt$dakl nisbi deyiqmesine nisbeti:
K,,=( AUr,,/Ur)4 lU, nru,
AII
Bwada
r;,=U ri,^^ - Uri,^ai AU,.=U,*-*- Ur,.,,,,.
qlxrg
miiqavimati - grxrgda gerginliyin arttmtntn bu
2)
artrmr yaradan ytik cereyantntn arttmlna (UnTconst va diger
amiller sabit olanda) nisbeti:
)
R,-:AU,JLI,
Menfi igaresi onu g6sterir ki, yiik cereyanl artdlqca
grxl$
(yiikdeki) gerginliyi azaltr ve eksine.
3) f.i.e. -t7U,,Jr/ UrJ,t
Stabillegdirma deqiqliyine gdro stabilizatorlar 4 qrupa
biiliiniirler:
1) daqiqliyi kigik otan - grxrg kemiyyetinin qeyri-stabilliyi
2,So/o-den gox; 2) orta doqiqliye tra.lik (0'5-2,5%); 3) ytksek
daqrqliye mahk (0,L0,5%); 4) presizion (0,1%4an ltgk)
stabilizatorlar.
Elektrik qidalanma sxemlerinin teyinatrndan ve onlann ig
xiisusiyyetlerindan asllt olaraq stabiliz-atorlara a;aftdalo
telabelar ireli siiriiLliir: yiiksak f.i.e. ve stabillegdirmo amsalL
9m9 gerginliyinin (cereyarumn) minimal diiyiinmosi, yiiksak i9
siireti, temperaturun doyigmelerina minimal hessashq, qrxrE
gerginliyinin (cereyamrun) selis tanzim edila bilmasi,
tilgiilerinin ve kiitlesinin minimal olmasr.
275
8.7.1. Parametrik stabilizatorlar
Bele stabilizatorun en sade sxemi xetti vo qeyri-xotti rezistorlann ardrcrl birleqmesinden ibarotdir (gekil 8.18a). Girig
gorginliyi burada her iki miiqavimote verilir. Stabilla$dirilmig
gorginlik ise qeyri-xetti elementdon g6tiiriiliir. Stabillegdirme
c-{
RI
lJott J
fRQ Usrz
4
J
/)
$akil 8-l8.Xatti ve qeyri-xotti rezistorlardan ibarat parametrik stabilizatorun
sxemi (a) ve volt-amper xarakteristikasr (b)
yalnrz
o vaxt miimki.indiir ki, qeyri-xetti miiqavimetin volt-
amper xarakteristikasmda gerginliyin cereyandan az asrh olan
sahe (gekil 8.18b-2 eyrisi) movcud olsun. Heqiqeten da
stabilizatorun volt-amper xarakteristikasrndan (3 eyrisi)
gdriiniir ki, girig gerginliyi AUr, qeder. deyigende grxrg
gerginliyi ondan az deyigir (AU,*</U",,). Qeyri-xetti miiqavimetin xarakteristikasrmn dikliyi bu sahede daha gox oldugundan girig gerginliyinin artrmrmn gox hissesi bu elementin
payrna diigiir (/U^,).
Stabilitron va rezistor iizarinde qurulmug parametrik stabilizatorun prinsipal, ekvivalent sxemleri
volt-amper
xarakteristikasr gekil 8.19-da g<isterilmigdir. Bela sxemin igqi
rejimi UrlU", olan ve R rezistorunda kifayet qeder gerginlik
dnqkiisii yaranan hala uylun gelir. -R-deki gerginlik diigkiisn
girig gerginliyinin deyigmeleri neticesinde deyigerek grxrg
gerginliyinin sabit saxlanmasrna ktjmek edir. Bu rejimo uy[un
gelen ekvivalent sxemde (gokil 8.196) stabillegdirma
gerginliyi (U.) ve dinamik miiqavimet r;AU/41 stabilitrotun
volt-amper xarakteristikasrndan teyin olunur.
vo
276
J
UX;z
lL
7
I
a
ltt
W
c--Fr-r
\r,,:: E!'i,f,!,,,"
L-ry-l_t
r)
$ekil 8,l9-Stabititronda va rezistorda qurulmug parametrik
stabilizatonrn prinsipial (a,), ekvivalent (b./ sxemleri ve
voltamper xarakteristikasr (c)
Ekvivalent sxemo osason aynca olaraq girig gerginliyinin
ve yiik miiqavimatinin deyigdiyi hallar iigiin stabilizatorun i$ini
aragdrraq. Yiik miiqavimetinin her hansr sabit qiymetinde ve
girig gerginliyinin minimal qiymetinde stabilitronun coroyanr
minimal olacaq ve stabilizatorun grxrg gerginliyi (Jr,,=(Jr,,"I.,-,.,R olacaqdrr. Ytirk mtiqavimetinin hemin vd giiig
gerginliyinin maksimal (Ur,,..,=[Jr,,llLtr) qiymetinde
stabilitronun coroyanr maksimal olacaq ve siabilitronun grxrg
gerginliyi U r*-r AU,;U r,,t- AUr,,-J,**R olacaqdrr.
Stabilitronun miiqavimeti vo coroyantntn ekstremal
qiymetleri biri-biri ile bela asrhdrr: r;AL//(J",^*-I,,^,)
Bunu ve AUsAg* o14r- nu nezare alsaq:
U,-+ lU,,= Upl AUr;( AU,..+J
)Mr, alanq.
"n,,r
Bv adan AU,*( I + Mr )= lU ei all.rlrtr.
Stabillegdirmo amsahm tapaq:
K"7(U,aAo)(1+Mr)
oldugundan
K,,{U,oft)r,)(Mr)
vo ya Mrp>l
Indi da Urr=const olanda ytik mi.iqavimetinin deyigme_
s-inin stabilizatorun igine tasirini 6yrenek . (Jgi,=const olmasr o
demekdir ki, rR rezistorundan axan cerayari deyigmemelidir.
Qrxrg gerginliyini sabit saxlamaq iigiin cereyan ytkle stabilit_
ron arasrnda bciltigdiiriilmelidir. Qrxrg gerginliyini stabilleg_
277
dirmok ilgiin ,:A1., olmaltdrr. Bu ise o demekdir ki, "/r=./r-r,
olanda stabilitronun coroyanr maksimal, "Irdr.". olanda iso
stabilitronun coroyanr minimal olmahdrr. Adeten yiikiin
ceroyam srfirdan hor hansr bir maksimal qiymete qeder
doyiqdiyinden yiik cereyantntn arttmr bele ifade olunur:
N r=J- *=J *, ^- I r^ r= N nal n^ *
stabilitronu segmeya imkan verir.
Bu tenlik teleb olunan
Bu halda stabilitronun maksimal coroyanl ondakr hiidud sepelenmo giiciiniin (P *,FU,J"^^) qiymeti ile mehdudlagdrrrlrr. Yiik coroyanl deyigende stabilitronun coroyanl ve elbette
stabilizatorun grxrq garginliyi de dayigir. Bu deyigme bele
taprlrr:
AU r*= AU
",=
N "t n=Jr^ J
n.
Stabillegdirilen gerginliyin qiymetini artrrmaq iigiin bir
nego stabilitron ardtctl qogulur. Stabilitronlan paralel qogmaq
olmaz, giinki real sxemdo hemige stabillegdirme gerginliklerinin qiymatlerinde miieyyen ferq olur vo bu, hor bir stabilitrondan axan cereyanlann qeyri-beraber paylanmastna ve her
iki stabilitronun stradan gtxmastna getirib gtxanr. Oger grxtg
gerginliyinin stabilliyini artrrmaq teleb olunursa goxkaskadh
parametrik stabilizatorlardan istifade olunur. Bu halda rimumi
stabillegdirme omsah kaskadlann emsallanntn hasiline
beraber olur. Bele qogulma yalnrz girig gerginliyinin deyigmelerinde grxrg gerginliyinin qiymotini sabit saxlaya bilir. Yiik
coroyanr deyiqande grxrg gerginliyinin stabilliyi birkaskadh
sxemde oldulu deracede qaltr.
Parametrik stabilizatorun miisbet ceheti sxemin sadoliyi,
menfi cehatlari ise f.i.e.-nin kigik olmasr, grxrq gerginliyinin
tanzim edile bilmemesi, daxili miiqavimetin biiyiik (5-20
Om), stabillegdirme amsahnrn kigik olmasl ve bu sxemlarin
yalnrz yiik caroyanrmn kigik qiymetlerinde igleye bilmesidir.
2',18
8.7.2. Kompensasiyah
stabilizatorlar
Kompensasiyah sabit garginlik stabilizatorlan yiik coroyammn b<iyiik deyigmelerinde stabillegdirilen gerginliyin
genig diapazonda yiiksek stabilliyini temin edir va grxr$
gerginliyini tonzim etmoye imkan verir. Bele stabilizatorlar
qapah menfi aks-elaqeye malik avtomatik tenzim sisteminden
ibaratdir. Bele sistemde grxrq gerginliyi cilgiilarek sabit dayaq
gorginliyi ile miiqayise edilir, bunun neticesinde yaranan ferq
siqnah sxemo daxil edilmig tenzimlayici elemento tosir edorok
grxrg gerginliyini verilen qiymotda qararlagdrrrr. Kompensasiyah stabilizatorlar xatti vo agar tipli olurlar. Burada yalnrz
xatti stabilizatorlann iqi iiyrenilir. Onlar tenzimleyici
elementin yiikla qogulma qaydasrndan asrh olaraq ardrcrl ve
paralel tipli stabilizatorlara boltiniirler. Onlann struktur
sxemleri gekil 8.20-da gdstorilir.
Bu sxemlerin her ikisinde dayaq gerginlik menbeyi (1)
rolunu parametrik stabilizator, miiqayisa sxemi (2) rolunu iso
sabit cereyan giiclandiricisi oynayrr. Tanzimlayici element (3)
kimi giiclii elektron cihazr, maselan, tranzistor iglodilir. Ardrcrl
sxemda ($okil 8.20a) 9rxr9 gerginliyi tenzimleyici elementdeki
gerginlik diigkiisiiniin deyiqilmesi hesabrna tenzim edilir. Qrxrg
gerginliyinin artmasl tonzimloyici elementin miiqavimotini vo
ondakr gerginlik diigknsiinn afttnr vo noticade stabilizatorun
grxrgrnda gerginliyin qiymeti azalrr. Paralel sxemde (gokil
8.20b) 9rxr9 gerginliyi tenzimleyici elementdon axan coroyant
deyigmekle tenzim edilir. Qrxrg garginliyinin artmasrndan tanzimleyici elementin miiqavimeti azalrr, onun coreyam goxalrr
vo noticodo R rezistorundakr gerginlik diigktisii artlr vo
stabilizatorun glxr$ gorginliyi azahr.
2'.79
$akil 8.20.Kompensasiyah ardrcrl (a) vo paralel (b) trph
stabilizatorlann struktur sxemleri
gerginliyi azalandd hor iki sxemde oks tonzirr omo
proseslori bag verir. Ardrc sxemin f.i.o. daha yiiksek
olduEundan onlar 9ox genit yaylmr$drr. Yiiksek gorginliklor
iigiin onlar lampalarda, algaq gerginliklor iigiin iso tranzistorlarda yr[rlrrlar.
Tipik ardrcrl kompensasiyah stabilizatorun prinsipial
Qrxrg
sxemi gekil 8.21-de gdsterilmigdir.
n
ilr
$akil 8.2l.Ardrcrl tipli kompensasiyah sabit garginlik
stabilizatorunun prinsipial sxemi
?, tenzimleyici elernent, I, ise sabit csrayan gtclondiricisi
miiqarolunu oynayr. Dayaq gerginliyi menbeyi stabilitron,
vimeti ve C, kondensatorunda ygrlnug parametrik stabilizatordur. Tutaq ki, her hansr bir sebebden girig gerginliyi
artmgdrr. ilk anda bu grxrg gerginliyini (U,-) ve b<iliiciideki U',.gerginliklerini de deyigdirecekdir. Sabit cereyan giiclendiricisinin girigine Rr-iin bir hissesinden g<itiiriilen Ur., ve stabilitrondan g<itiiriilmiig U" gerginlikleri verildiyinden Ir-iin kollektor
car€,yan artacaq ve X.-deki gerginlik diigkiisii goxalacaqdr. Xrdaki gerginlik lr-in siiLriigme gerginliyi oldulundan bu halda
tranzistoru (n-p-z tipli) baflanmala baglayacaq, onun kollektoru
ve emitteri arasrndakr miiqavimet goxalacaqdrr. Nezeri cehar
den stabilizatorun parametrlari diizgiin segilene, Zr-in miiqavimetinin artmasr girig gerginliyinin artmasml deqiq kompensasiya ede bilir ve ona girro U,- deyigmez qalrr. Yiik corsyanl
azalarken (yiik miiqavimeti goxalarken) gtxtg gerginliyi tamamile hemin qaydada tenzim edilir. Oger girig gerginliyi azalarsa
ve ya yiik carayanr goxalarsa eks proses bag verar, yeni lr-in
miiqavimeti azalar va grxrg gerginliyi deyigmez qalar. Bele stabilizator gerginliyin hem yava;, hem iti, hem periodik ve hem
da qeyri-periodik deyiqmelarine hessas olur ve bu baxrmdan
hem de hamarlayrcr siizgec rolunu oynayr. YiiLkdeki gerginliyin
iti deyigmelerinde sxemin igini yaxqrlagdrrmaq iigiin sxema C,
\
t
kondensatoru qogulur.
Sxem iigiin tranzistorlan segerken agafirdakrlar nezere
ahnmahdrr. Tanzimleyigi 7, tranzistorundan biittin ytik cereyam axdrgrndan kollektor coroyanl yiik cereyamndan bdyiik
olan giiclii tranzistor segmek lazrmdrr. 7: tranzistoru coroyana
gdra biiytik giiclendirme emsahna malik olmaltdtr. Ola biler
ki, ?,-in normal iglemesi iigiin fr-iin kollektor cereyarundan
bdyiik baza corayanl teleb olunsun. Bu halda bu cereyanlan
uypunlagdrrmaq tigiin sxeme 7, tranzistoru qogulur.
Qrxrg gerginliyi deyigen R, rezistoru ile tenzim edilk. Xr-
in
veziyyeti U,.--i deyigir ve bu ise son neticado lr-in
miiqavimetine tesir giistarir. Stabilizatorun grxrg gerginliyinin
tanzimleme hedleri T,-7, tranzistorlannrn siiriigme gerginliklerinin qiymetlerinin buraxrla bilen deyigmeleri ile miieyyen
edilir. Tranzistorlann tamamile baflanmasmm qa4rsrnr almaq
iigiin sxeme gerginliklerin deyigmelerini mehdudlaqdrran R,
28t
vo .R2 rezistorlan olava edilir. Xotti kompensasiyah stabilizatorlann miisbot cehetleri glxlg gerginliyinin biiyiik deqiqlikle stabillegdirile bilmesi vo grxrS miiqavimetinin gox
kigik olmasrdrr. Onlann gahgmazhfr ondadrr ki, belo stabilizatorlarda4 diizlendiricinin biitiin enerjisi yiike verilir, giiciin artrfir stabilizatorlarda ayrrhr, bu f.i.a.-nr agafir salrr,
sxemin kiitlesini ve iilgiilarini arhnr.
Son vaxtlar inteqral elementlerde yrprlmrg kompensasiyalr
stabilizatorlar genig yayrlmrgdrr. Onlar ayn-ayn blok ve kasskadlar iigiin ferdi stabilizatorlar kimi istifade olunur. Meselen,
K142 seriyah inteqral mikrosxemin terkibinde yiik qurlulanm
qrsa qapanmadan vo artlq cereyanJa ytiklemeden miihafizosi
olan kompensasiyah stabilizator vardrr. K275 seriyah inteqral
mikrosxemler I-24V heddinde manfi gorginlikleri stabillegdire bilir. K18l seriyah inteqral mikrosxemler grxrg gerginliyini
i-15V haddindo stabillegdire bilir. On genig yayrlmrg stabilizatorlardan biri da Kl42EH seriyah sxemlerdir.
8.8. Gerginlik goxaldrcrlarr
Qrxrgrnda girigdeki gerginlikden istenilen defe gox olan
gorginlik yaradan qurlulara garginlik goxaldrcrlarr deyilir.
Bu qurpular yiiksek gerginlikli transformatorlan evez
edirler ve bu halda qurfiunun dlgiileri ve ktitlosi hiss edilecek
derecede azaldir, giinki yiiksek elektrik mtihkamliyi n<;qteyinezerinden transformatorlu sxem gox b<iyiik ve alrr ahmr.
$ekil 8.22a-da gerginliyi ikiqat arhran paralel qurfunun
sxemi g<isterilmigdir. Bu sxem tansformatorun tek ikinci
dolaflrna qogulmug ikiyanmperiodlu diizlendiriciden ibaretdir.
Girig gerginliyini bir yanmperiodunda a ndqtesi miisbat, D
niiqtesi menfi potensiala malik olur, D, diodu agir, D, baflarur.
Bu zaman C, agrq dioddan gorginliyin Ur. amplitud qiymetino
qeder dolur. Girig gergmliyinin diger yanmperiodunda D niiqtesi
mtisbet, a nriqtosi ise manfi potensiallt olur, D, ballamr, D, agrlr
ve C, kondensatoru gerginliyin amplitud qiymetine qeder dolur.
C, ve C, girig srxaclanna gdre ardrcrl qogulmuglar ve onlardakr
gorginliklorin polyarh$ eledir ki, grxrq gerginliyi praktiki olaraq
ikinci dolagn gorginliyinin amplitud qiymetinin iki qahna
beraber olur (eger bogalmanrn zaman sabiti rnr=CR >>T/2 olarsa
282
7Cr:C,I-girig gerginliyinin periodudur). Bu gert <idenilmezse
kondensatorlar dolmadan sonra geden yanm periodlarda
C
bogalacaqlar ve grxg gerginliyi 2Ur--den kigik olacaqdu.
Gerginliyi ikiqat arhran ardrc sxemde (gekil 8.22b)
girig gerginliyinin bir yanmperiodunda D ntiqtesi miisbet, a
n6qtesi menfi potensial ahr, D, agitr, D, ise balh olur. Bu
zaman C, kondensatoru D, diodundan Ur. qiymetine qeder
dolur. ikinci yanmdallada n<iqtelerin potensiallan deyigir, D,
baflanrr, D, agir. C, kondensatoru D, diivresile transformato-
?,41
VI
u,l
lu,
.t
6
IA
*=aun
c)
$ekil 8.22.Gerginliyi ikiqat artran paralel (a), ardrcrl (6) ve d6rdqat artuan (c,/ qurgulann sxemlori
run ikinci dolalrrun gorginliyi ile Cr-deki gorginliyin comino
beraber gerginlikden baglayaraq dolmaga baqlayrr. Naticede R;
deki gerginlik Ur--in ikiqat qiymatina berabar olur. Ardrcrl
sxemde grxg gerginliyinin dciyiiLnmelari daha kigik, sxemin
stabilliyi isa daha yiiksek olur. Bundan elave, bir nege bele
sxemi ardrcrl qogmaqla gerginliyi ddrd qat artrran sxernlor (qokil
8.22c) ve bu ciir iki sxemi ardrcrl qo$maqla ise girig gerginliyini
sokkiz qat arfiran sxemlar oldo etmok olar. Ona g<ire ardrc
sxemlar daha gox istifade olunur.
283
Cerginlik goxaldrcrlanmn kiimeyile kigik <ilgiilii algaq
gorginlikdo iglayen ve ucuz kondensatorlar vo diodlardan
istifade etmekle on kilovoltlarla gerginlik almaq olar.
Garginlik goxaldrc arrnrn menli ceheti giiclarinin ve f.i.e.nin kigik olmasrdrr.
Senayeda buraxrlan K299 seriyah inteqral mikrosxemler
Jr900 nA cereyanda 2000-2400V gerginlik almala imkan
verir. $ekil 8.22c-de gosterilmig sxem K299EB1 seriyah gerginliyi d<ird qat artrran inteqral mikrosxemdir.
8.9. impuls qida manbelari
Son zamanlar elektron qurlulannrn gebakeden qidalandrrrlmasr iigiin struktur sxemi gekil 8.22-de giisterilmig impuls
qida menbelerinden (IQM) istifade edilir.
IQM gebaka siizgaci, diizlendirici, girig siizgeci, agar
geviricisi, miihafize qurfusu, impuls transformatoru, grxl$
diidandiricilari ve siizgeclardan ibaretdir.
$ebeka stizgeci impuls qida menbeyinden yaranan impuls
engellerinin gebekeye tittiriilmesinin qargrsrnr alrr.
Agar geviricisi diizlendirilmig ve hamarlanmrg gerginliyi
enine impuls modulyasiya prinsipi ile idare olunan agartranzistorun kcimeyi. ila yiiksek i99i tedikli deyigan cereyan
gorginliyina gevirir. Impuls transformatoru igledicileri (yiikleri)
gebekeden qalvanik aylrmaq ve mtixtelif zeruri gerginlikler
almaq iigtindiir. IQM-de gebekenin 50 hs-lik deyigen cereyan
gerginliyi ewelce sabit cerayan gerginliyine, sonra ise bdyiik
goboko
Girit
diizlondiricisi
siizgoci
Aqar
Impuls
geviri-
llansform
Crx$ diizlandiricilari
cisi
atoru
vo siizSac
Miihafize
qurgusu
$ekil 8.23. impuls qida menbayinin struktur sxemi
2E4
tezlikli (l0Jarla khs) deyigen cereyan gerginliyine gevrilir.
Transformatorun ikinci dolaqlannda alu:an zeruri gerginlikler
grxrg diizlendiricileri vasitesile dilelendirilir vs hamarlarur. Bele
gevirmelerde esas meqsed biittin 9rx9 gerginliklerini stabillegdirmek ve dtiyiinmeleri azaltrnaq&r. Bundan iitrii agar geviricisindeki tranzistorun aglq qalma mtddeti, ye'ni impuls transformatorunun ikinci terefine iitiiLriilen enerji, gaboke gerginliyinin
vo glxrg ytikiiniin deyigmelerinden asrh olaraq enine impuls
modulyasiyasr sayesinde avtomatik tenzimlenir.
$akil 8.24. Enina-impuls modulyasiyasrnda tranzistorun
kollektor garginliyinin dayipme diaqram.r
Enine-impuls modulyasiyasr zamam tranzistorun kollektorundakr garginliyin zamandan asrh olaraq deyigme diaqramlan
gekil 8.24-de gtisterilmigdir. Burada /,-modulyasiya miiddeti;
t -gevricinin tezliyidir.
Gdriindiiyii kimi, tranzistor agrq veziyyetde ne qeder gox
qalarsa, ondan bir o qeder gox doyi$on coroyan axacaq, demeli, ikinci terefe bir o qeder gox ene{i <ittiriilecekdir.
IQM-in 9ur9 gerginliyi bele hesablarur:
u rn&
7' - n(1-Ar)
burada n=w 1w r-transformatorun birinci ve ikinci teraf
dolaqlannda sar[rlar sayrrun nisbeti, yeni transformasiya emsah; /t-tranzistorun agrqqalma miiddeti; Ur,r-diizlendiricinin
gebeke gerginliyidir.
i99i tezlik yiiksek oldulundan iQM-in grxrg gerginliyinin
diiyiinmalari, hamarlayrcr siizgeclerinde tetbiq edilen
elektrolitik kondensatorlann rutumlan, ayrncr-algaldrcr
transformatorun rilgiileri transformatorlu adi qida
menbelerinde oldu[undan xeyli kigikdir.
Miiasir IQMJoT qebeke gerginliyinin gox biiyiik deyigmelerinde (30%-den 507o-a qedar) 9rxr9 gerginliyini stabil
saxlayrrlar. Bundan bagqa, miihafize sxemi gtxtgda bag .veren
qrsa qapanmalarda grxrg gerginliklerini azaldrr, hotta IQM-i
dayandrnr ki, bu da daha btiyiik nasazltqlann yaranmaslnm
qarqrsr alrr. Bele qida menbelerinin f.i.e. 90Vo-e gatr,
giinki burada tenzimleyici element (tranzistor) adi stabilizatorlarda oldu[u kimi fasilesiz deyil, periodik olaraq igleyir.
286
OdabiYYat
(azorbaYcan dilinde)
l.
Abdutlayev A.A., Axundov A.O. Reqom elektronikAstrun osaslan. Todds vesaiti. Bakr, AzTU-nun ne9ri, 1995, 166 seh.
2. Davudov B.B., Dagdemirov K.M. Radioelektronikamn
esaslan. Dars vasaiti. Bakr. Universitet neqriyyat:,, 1992,294 seh.
3. Hiimbetov R.T., Abdullayev i.M., Kaztmov N.M.,
Hiiseynov M.$. Elektronika ve mikrosxem texnikasr (Giiclendirici qur[ular). Ders vosaiti, Bakr: Azerb. SU-nun neqri, 1991,
76 sah.
4. Hiimbatov R.T., Abdullayev i.M., ismayrlov A.H.,
Ohmedov A.O. Telemexanika (Funksional elementler, qovqaqlar ve qurfiular). Dars vesaiti. Bakr: Azerb.DNA-mn negri,
1994, 116 seh.
5. Elektonika ve mikrosxem texnikast (ikinci qida menbeteri). Metodik vesait.: Bakr: Azerb.DNA-mn neqri, 1996, 48 seh.
6. Elektronika ve mikrosxemotexnika (harmonik reqs generatorlan). Metodik vesait. Bakr: Azerb.DNA-run neqri,
1999,40 seh.
OdebiYYat
(rus dilinda)
l. Arexcees A.T., Bofiueullo f.B', Tpucxalo l1'A'
Ycururemsse ycrpoficrna. C6opullx 3a'qaq fl ynpaxnenuft:
Yqe6. noco6ue an.f, By3oB. floa peaaxuuefi f B'Bofiurnururo M.:PaaLro H cBf,3r'. 1986.-160c.
2. A-nerceesro A.f., lllarypun I'I I4' MmpocxeMorexHn(4
Mocxna.:PaAuo r'r css:s, 1982.-413 c'
3lerrpoHHble qenll
3. Bt lcrpon IO.A., Muponeuro lI
u ycrpo crna: Y'Ie6Hoe noco6lte Ant 3JleKrporexHHqecxr{x l,t
nyaos.-M.: BHcruas urxo'rra, I 989'-287c'
,*r.p."rrt
""*r*
4. Bpar.rr'lep IO.A., flauy( I{.H. lhunymcua' rexHlt<a:
Yqe6. Ant' yqaufixcc sneKrpopaAl{oflpu6opocrpourelr'urx
rexHrrKyMoB. M.: Brtcruas urxona 1985.-320c.
f'
28'7
5. Brrmeuuyr [I.M.,Konox A.@., Murrox Jl.-fl.-3lerrpoMexaH[qecKfle u 3JreKTpoHHrre $aaorrrerpu. M.: focenepro_
arouusgar, 1962.
6. I-anrnepun M.B. flparnr.recKaf, cxeMorexn Ka B npoMrurueHHofi aBTouanme. -M.: 3ueproa.rouul4ar , l9B7 .-320c.
7. fop6auer f .H., Vanlrruu E.E. -flporuuruleHHa, 3JreKrpoHrr(a. Mocrsa.: 9ueproaronrae4ar, 1988.-320c.
8. fi.rtnc 3.I4.,Ilncxyuor E.A. Aualoro-qu@porue upeo6paroaare.nu.-M.:3ueproarouuraar, 198 1.-360c.
9. fepuyucxufi E.C. OcHoeH 3nexrpoHr-r([ r-r Mr,rKpo3neKTpoHHKtl: Yqe6nux.-K. :Buqa urro.na, l 989.- 423c.
10. fycen B.f., fycen IO.M. Slerrponuxa. yqe6noe
noco6ne 4rr nyros. - M.:BHcua, lo,xorre,., 1991.-622c
1 l.fyrHuxon B.C., llnrerpanbHaur one(rpoHr.rKa B r.r3MepureJrbHhrx ycrpofi craax. -JI. : 3ueprur. Ileuunrpagcxoe orgeneune, 1980.-248c.
12. Epo$eer IO.H. I4unyarcnaf, rexHHKa: yqe6noe noco6*te wa parr{orexgnqecKl{x cnequaJrbHocreft nysoa.-M. : Brrcrra, rrrKorra., 1 984.-391c.
I 3. Xepe6qor I4.II. OcHosH 3J'reKrpoHuKr.r. JI.:Oueprur_e,
1985.
4. 3a6po4uu IO.C. flporurrurneHHiu sneKlponr.rra: yqe6ry:or. -M. :Bucrua, [rr(oJra, 19t2. -49 6c.
15. 3axapoa B.K. Saexrpouulre 3lreMeHTbr aBToMarxr(u.
Yqe6ntr An By3oB. I,4sl.2-e, nepepa6orauroe H ao[onHeH_
xoe Jl.,"3xeprx s;', 197 5.-35 1 c.
16. Hcro.nruxfl BTopr.rrtHoro 3neKrporlraflr,u. C.C.Eyxpeen
Il .qp.:noA peA. IO.H.KoHesa.-M.:Pa,4.ro u cnasr, 1983.-2g0c.
17. I4cro.nruxu 3neropo[HTaHu, pa,qrrosnenpoHxofi an_
naparypu:Cuparoqnux /T.C.Hafirelrr, K.E.Marens, r{.g.Xy_
czlr.rHoB u Apl no.q pe4. f .C.Hafinelrra,-M.:pa4rao l,t
cB.f,3b,
I
HUK
lrt
1985.- 576c.
18. 3axapor B.K.,Jlunapr IO.H. -3nerrpoHHbre ycr-
poficrna aBToMarr.rxll r,r re.rreMexaHHxrr: yqe6gulc
An{ By3oB._
JI.: Sueproarouusgar. JlenunrpaacKoe orAeneH ue 19g4.-432c.
19. Kpacuonpouruna A.A., Cxapxena B.A., Kpaueq fl.H.
Srexrponrxa H Mr.r(pocxeMorexnnxa. 9actt 2, 3lexrponuue
ycrpoficrna npouuru.:reuuoft aBroMarlrKlr. Yqe6HI.rx.-K.:
Buua urrora, 1989.-303c.
20. Kpuuratponvq A.K., Tpur[onron B.B. Ocuonrr upourmaennofi 3neKTpoHUKr{: Y.{e6HHx an, sneKTpopaal,IorexHr.rqecKrrx u srerrponpu6opocrporrrenbuhx crequaluxocrefi
rexnuxyrnroa-M.: Bsrcuras [rxo.na 1985.-287c.
.
Kpuurra$on
'r A.K.
flpourruueuua.n 3JIeKTpoHLI(a.
Yqe6uux Ens yqaIullxcs 3nenpopaJll,IorexHlrqecKgx rr
arexrponpr6opocrpor.rrenbHBD( cneqnalrsocrefi TexHuK),r!roB.
-M.: Bucruar rurora, 1984.-351c.
22. Kyrlrurorcxuit II.A., Moxor B.B. Teoperu.recrue
ocnonrr uur[opuaquoHHrrx flpoqecoB. Vqe6noe uoco6ue,q-ng
By3oB rro cnerlueurbHocru "Asrol,rafl{saqu, rr MexaHr,r3arlu,
lpoueccoB o6pa6orxu u BLrnaqu unrfopuaquu". -M.:Bucruas
2l
urxo.ra, 1987.-248c.
23. Ky:ruxonxrafi JI.!D., Kynep B..f. Meroau cpeacrBa
uruepeuufi : Yqe6soe noco6ue,u.:rg nysos.-M. : 3ueproarouu:rcr, 1986.-448c.
24. Koponen f.B. 3nerrponune ycrpoficrra aBroMaruKuM.: BHcrra., urxora, 1983.-254c.
25. Masaen E.I,I. Ocsonsr pa,uno3nexTpoHuxu: Yqe6soe
noco6ue Ar., nysou. -M.: Paarao u cnsgr, 1985.-504.
26. MeroAu.recKr{e yxa3aH}.r, AJL t,tsf{enr, ocuoB
sneKTpoHrrKH. Earcy: I4r4auue Arep6.fHA. 1996.-64c.
27. MuxponpoqeccopHLre ycrpoficrra. Meroguuecxae
yKa3aurll BbrloJrHeHrrro ra6oparopHoro aparouKyrda rro Kypcy
"3.lexrpounrre ycrpoficrna aBToMarHKu u HMuyJIbcHaut rexnnxa" Kuen, 1987.
28. MorasxuH B.B.-Encrpo4eicrB),rouue onepaur{oHH6re ycnnrrrenrr,-M.:Paano H cnrsr, 1989.
29. Hanpacur.rx M.B. Mur<ponpoqeccopbr u nuxpo-3BM:
rexHuK)'rua -M.: Btrcurar urxora,
Yqe6soe noco6ue
1989.-192c.
r
an
30. Ocuosrt npoMbllneuHofi sneKTpoHr,rrr,r: V.re6Hrax rur,
/B.f .f epacurr,ron,
O.M.Knrsmoa, A.E.Kpanonolrcrurfi B.B.Cyxopyron; flo4
pe4. B.f .fepacuMoBa.-M: BHcrna.s urxo.ta, 1986.-336 c.
3 I Ocnosu upor.rr,ruurenuoft sneKTpoHr4rr{. I,Icaxon IO. A.,
flraronos A.fl., Pyaeuro B.C., Ceurxo B.lI., TpuQonrox
B.8., IO,qHu E.E. - K.:- "Tsxnlxa", 1976.-544c.
32. flporrlsrruleuuar, 3nercrpoHrKa. Y.{e6. An, By3oB
/A.I{.Kornxpcxafi , C.[I.Murrauencxufi , JI.f .HayurcuHa,
B.B.flasreHxo-M. :Heapa, 1 984.-248c.
33. flpoerruporaHr.re creArrlrlx cnc'rev ua.nofi MoulHocrr{.
flo,4 peaxqnefi A.A.Eeccexepcxoro. -M.:CyaupoMm3, I 958.
34. IlpoerrupoBaHr{e yc[nuTenrurx ycrpoficrB rroA
pe4axur.refi H.B.Tepnyroaa. I 982.
35. flporrlrruraeuHa, 3neKTpoHr{Ka -M.: "Heqpa", I984.
36. Pygeuxo 8.C., Ceumo B.l,I., TpuSonrox B.B. flpr.r6opbr r.r ycrpoficrBa flpoMsrrxneHuofi erercrpouma.-K. :Texnuxa,
3nercrporexHr,rqecKnx cneufiarrruocrefi oyron
,
.
1990.-368c.
37. Curor,as eneKTpor .rKa. M.:3xeprous4ar, 1982.-383c.
38. Cxapxeua B.A., Jlyueuxo A.H. 3rerrponn(a r,t MnKpocxeMorexHr.rra. 3.nerrponuue ycrpoficrra unrpopuaqnonuofi
aBToMarr{Kr,r: Yqe6uur</ noA o6ul. pe,q. A.A.KpacHonpourunofi .
-K. :Buua urxo.na, f o.nonuoe urqareJrbcrBo I 989.-43 1 c.
39. Tpyuon IO.A, ,{orxeuxo IO.M., Eenor E.I4, forry6KIrH B.H. 3lexrponnue ycrpoficrna aBToMarr.r(u. M.: Brrcuras
nxo.ra, 1970.-496c.
40. 9exynaen M.A. C6opuux 3a4a'r v ynpaxHeuufi no
nunylrcuori TexHr,rxe: Y'le6Hoe uoco6se an, Texrr,rKyltloB.M.: Bucura.r ruxoaa 1986.-280c.
41. 3nerrponuue flpoMsruneHuble yc, poficrna: Yqe6ssx
cryAerrroB By3oB lB.A.Bacutrea, IO.M.Tycen,
B.H.Maponoe r.r gp. -M.:Bucura, urKorra, 1988.-303 c.
ut\
42. 3nerrpouuLre ycrpoficrBa
/TIo4 pe.(.
E.B./ Iloco6ue AJu cryAeHroB nyaor M.: Brrcrual
AHrzcur*rosa
rur<ona, 1970.-496c.
aBToMarr,rKr{
43. YruaKos B.H., ,(olxeuro O.B. 3,rexrpoHlrKa: or
TpaH3ucropa Ao ycrpoftcrna -M.: Paauo u
casrr. 1983.-320c.
44. llluro B.JI. Jluneftsue I,IHrerpii.nbHble cxeMbl B
paauo3neKTpoHuoft aunaparype. -M.: CorercKoe paAl{o,
1979.-368c.
291
Miindaricat
On siiz
3
l.
Elektron agar sxemlari
1.1. Impuls siqnallarlnr iitiiren agar sxmleri .........
1,1.1. Diod agarlarr
1.1.2. Bipolyar tranzistorda agar sxemi
1.1.3. Sahe tasirli tranzistorda agar sxemi
1.2. Analoq siqnallarrnr titiiran agar sxemleri ...,..
1.2.I.Diodlarda yrfrlmlq analoq agar sxemleri ......
1.2.2. Bipolyar tranzistorlu analoq agar sxemleri ...
1.2.3. Sahe tesirli tranzistorlu analoq agar sxemleri
1.2.4. Optronlu analoq agar sxemlori
20
23
2.
24
5
6
6
9
12
t4
16
18
Elektron mantiq elementlari .......,.........,.....,
2.1. Raqamli siqnallarrn tesvirinin xiisusiyyatleri.
Mentiq cebrinin esaslarr
2.2. Mentiq elementlari
2.2.1. Diodlu ve bipolyar hanzistorlu mantiq elementleri.
2.2.2. Saha tosirli tranzistorlu mentiq elementleri ..,
39
3.
44
Elektrik siqnallanru giiclandiran qur[ular ......,..
Giiclandiricilerin tesnifatr
Giiclendiricilerin keyfiyyat giistericileri ..,.,.
Giiclendiricilerin iq rejimi ...........
Giiclendirici sxemlerde eks-elaqe ve onun
keyfiyyet giistericilerina tosiri ...,........
3.5. Ilkin giiclandirme kaskadlarlnrn ig rejimlerinin
segilmesi iisullarr
3.6. itkin giiclendirma kaskadlarrmn ig rejiminin temperatura giira stabillegdirilmesi iisullarr ......,.,
3,7, Umumi emitterli giiclendirici kaskad
3.8. Umumi kollektorlu giiclendirici kaskad (emitter
takrarlayrcrsl)
3.9. U.mumi bazah giiclendirici kaskad
3.10. Umumi menbeli giiclendirici kaskad .....,...
3.11. Umumi monsobli giiclendirici kaskad (manbe
takrarlayrcrsr)............. .
....... ....
3.1.
3.2.
3.3.
3.4.
;;;;.......
24
29
29
44
47
50
57
64
67
69
75
78
79
83
giiclendirici
giiclendiricileri
3.14.Qoxkaskadhgiiclendiricisxem..................
3.15. Sabit coroyan giiclandiricilari
3.16. Omeliyyat giiclendiricisi
3.12. Segici
3.13. Giic
85
87
97
103
f 13
3.17. Omeliyyat giiclandiricilerinda qurulmug
miixtalif funksiyalr sxemlar
4Jlarmonik raqs generatorlaru
4.1. Harmonik raqs generatorlarr haqqrnda qrsa
molumat ...
4.2, Xaricden tesirlanen LC-generator
4.3. Oziiztno tesirlenen LC-generatorlar ...........,
4.4. RC-generatorlar ............
4.4.1. Oks-elaqa diivrasi faza siiriigmali RC-
generatorlar...
4.4.2. Oks-alaqe diivresi faza siiriigmesiz RCgeneratorlar...
119
124
124
126
128
135
136
138
4.5. Avtogeneratorlarln raqs tezliklerinin
stabillagdirilmasi
iisullarr
5, impuls siqnallr generatorlar
5.1. Triggerler
Multivibratorlar,,.........
5.3. Tekvibratorlar ....,.,,,,....
5.2.
5.4. Blokinq-generatorlar
5.5. Xetti deyigan garginlik generatorlan
6. Raqamli elektron ve mikroelektron qurfiular ,...,,
6.1. Impuls sayfiaclarr
6.2. Registrler
6.3, Kombinasiya qurlulan
6.3.l,Degifratorlar ..............,
6.3.2. $ifratorlar .,........,.......
6.3.3. impuls paylayrc an va multipleksorlar .,.,..
6.3.4.. Kod gevricilori
6,4. Impuls segicilari
6.5. Mikroprosessorlar
293
143
148
149
159
164
168
t1t
178
178
187
194
195
198
199
203
205
210
7. Siqnal formalasdrrc an va analoq-raqam gevirici
qurfiular......,..
7.1. Amplitud mehdudlagdrncrlarr,...........,...,,...
7.1.1. Diodlu mehdudlagdrrrcrlar..............,......,...
7.1.2. Tr anzistorlu mehdudlagdtrlcl .........,,..,.,..
7.1.3. Omeliyyat giiclendiricili mehdudlagdrnc ar
7.2. Siqnallan miiqayise edon qurfiular-komparatorlar ...
7.3. Raqem-analoq ve analoq-reqem geviricileri ...
7.3.l.Reqem-analoq geviricilari
7.3.2. Analoq-reqom geviricilori
.........,.....,........
.............,....,..,..
8. Elektrik enerjisini geviran, tanzimlayan va stabillagdiran elektron qur{ular-ikinci qida manbalri ,..
8.1. Umumi molumat
221
221
,'t,
228
230
232
235
236
240
8.7.1.Parametrik stabili2atorlar ....,..,...........,....
8.7.2. Kompensasiyah stabilizatorlar ..,.,.,.,.........
8.8. Gerginlik goxaldrcrlarr
8.9. impuls qida menbeleri
243
243
245
241
247
249
251
2s6
2s6
2s8
260
261
262
265
266
268
270
272
274
276
279
282
284
Odabiyyat
287
8.2. Diizlendiricilar .............
8.2.1, Birfazah diizlendiricilar
8.2.1.1. Birfazah bir yanmperiodlu diizlandiriciler
8.2.1.2. Birfazth iki yanmperiodlu diizlandiriciler
8.3. Fazayahessas diizlendirici sxemlori
8.4. Ugfazah diizlendiriciler
8.4.1. Neytral grxryh iigfazah diizlendiriciler .,.......
8.4,2.. Korpiilii iigfazah diizlendiricilar
8.5. Idaroolunan diizlendiriciler,,.........,............
8.5.1. idareolunan birfazah diizlendiricisi
8.5.2. idareolunan iiqfazah diizlendirici
8.6. Hamarlayrcr siizgecler
8.6.1. Sade tutumlu hamarlayrcr siizgac .....,...,.,...
8.6.2. Sade induktiv hamarlayrcr siizgac ...............
8.6.3. Miirekkeb sxemli hamarlayrcr siizgaclor ...,,.
8.6.4. Elektron hamarlayrcr siizgaclor
8.7. Stabilizatorlar .,...,.........

ue$Ger,eleni

PROJEKT˙IF (Düzlem) GEOMETR˙I(S˙I): Projektif geometri

şeftali bahçeleri - Journal of International Social Research

1. Metrik Uzaylarda Kompaktlık

Faik Sultanmuradoflu - SDU

OOA[ayev, RiMemmedova - SDU

hot working pdf free - PDF eBooks Free | Page 1

datagram ağlar ve virtual-circuit ağlar.

Boy-kilo ölçümü neticesinde BAŞARILI olan adayların 20 Nisan

PDF Olarak İndir - Perinatal Dergi

Napoleon Teoremi - Matematik Olimpiyat Merkezi