QURBANOV EL$AD MOCNUN OGLU
MOMMODOVA ZtiLFiYYO COLAL QrZr
Ari sirKir,eniN
.
SISTEMATIKASINDAN
LABORATORIYA
\,
ue$Ger,eleni
(rl
qvr
qr)
AIi mektebler iiqrin ders vesaiti
'6
Azerbaycan Respublikasr Tehsil
Nazirinin 9 dekabr 2009-cu il
tarixli 1365 sayh emrine esasen
qrif verilrnigdir
Bakr Diivlat Universiteti
Bakt-2010
.t80r)
i., R0
J
'z
"
EImi
rcdaktorlar:
Nowuzov v.S.
Gencs Ddvlet Universitetinin Botanika
kafedrasrnn miidiri, b.e.d., professor,
amakdar ehn xadimi
Qurbanov E.M.
Bal<l D6vlot Universitetinin Botanika
kafedrasrrun miidiri, b.e.d., professor
Roygiler:
Musavev S.H.
AMEA-nrn Botanika institutunun
direktoru, AMEA'iln miixbir iizvii,
b.e.d.. professor
Xalilov V.S.
AMEA-nrn Botanika institutunun
<Geobotanika> q6basinin miidiri, b.e.n.
Ofanrliyev P.M'
Bakr D6vlat Universitetinin Botanika
kafedrasrmn dosenti, b.e.n.
OliYeva S.A.
Bakr Ddvlat Universitetinin Botanika
kafedrasmm dosenti, b.e.n.
E.M.Qurbanov, Z.C.Mammadova. Ali bitkilarin sistematikasmdan laboratoriya mogflalalari. Dars vasaiti. Bakr.
<Bakr Universitet > nogriyyatr, 2010' s. 259.
Dors vosaiti BDU-nun botanika kafedrasrnda tedris olunan
<Ali bitkilarin sistematikasr> fanninin proqramrna esason yaz mrg,
diinya adebiyyatlanna va Beynelxalq nomelklaturaya ssasan tertib
etlilnrigdir. Iiitubdu h.. maglelsnin meqsedi igin yerine yetirilmesi
oavdaian izah edilmekla yanaqt. har bir bitkinin taksonomik tesnifitr, ahamiyyeti haqqmda da etrafu malumat verilir.
Ders vasaiti alimekteblerin biologiya fakiiltelarinin bakalaw ve
masistr oillelarinda tehsil alan talabelar, ali ve orta tshsil miiessisalarinie boianika fannini tadris eden miiellimlar, flora va bitkilikle maraqlanan miiessise va gexsler i.igiin faydah ola bilar'
MAMIRXiMiLOR . BRYOPHYTA $6BASi
Levazimat Polimorf margansiyanln, qug kendiri mamrn n
erkok ve diqi qametofitinin herbarisi, eyani vasait. margansiya
mamln n cinsi ve qeyri-cinsi orqanlanndan, qug mamrruun erkek ve digi qametofitlsrinin anteridi va arxeqoni dagryan uc hissosinin, sporoqonisinin uzununa kasiklerinden hazrlanrnrg daimi
preparatlar, iyna, lupa, mikroskop.
Mamrrkimilar (Bryophyta) q6besine bagqa ali bitkilaro nisbeton gox sade quruluglu, kigik boylu ot bitkileri daxildir. Onlar meqelardo, rtitubatli gomanliklarda, bataqhqlarda, nem divann, qayalann va afiac gdvdolarinin iizerinde inkigaf edsrek genig yayrlmrglar. Yayldrgr $oraita az telabkar olduqlan iigiin mamukimilar
bagqa bitkilarin inkigaf eda bilmadiyi qoraitdo de yayrla bilirlar.
Manurkimilar ali bitkilarin an sada quruluglu qrupudur. Bu
cohotdan onlar ibtidai (tallomlu) bitkilarla ali (g6vdayarpaqh) bitkiler arasrnda kegid m6vqe tuturlar. Belo ki, ibtidai bitkilerdo oldugu kimi mamrkimilerin de heg birinde kdk yoxdur, onun evezinda mamular substrata rizoidler vasitasila bend olurlar. Britiin
mamrrkimilorin nesil ndvbelo$mosinda qametofit (cinsi) nesil
iistiin m6vqe tutur ki, belo alamat heg bir ali bitkida yoxdur. Mamrkimilorin daha primitiv ndvlarinin bedeni ibtidai bitkilorda oldu[u kimi tallom qurulugludur. Lakin aksor n6vlarinin badani
g6vdo va yarpaqlara malikdir. Mamrkimilerda sporofit, yani qeyri-cinsi nasil sporoqon adlanr. O mamrnn iizarinda inkigaf eden
ayaqclq ve qutucuqdan ibaret olmaqla az 6mrirliidiir. Mamrkimilerin hamrsmm cinsi qoxalma orqanlan (anteridi vo arxeqoni) gox
hiiceyrolidir, aksariyyatinrn govdo va yarpag vardrr ki, bu mflhtm
elamatlarins giira onlar ali bitkilardir.
Mamukimilar qdbosini qametofi t neslin morfoloji elamatlorina, rizoidlerin xarakterik quruluquna, qutucuqlann ag ma xiisusiyyatlarina, yay ma areallanna gdro miiasir sistematikler 3 sinfo
ayrnrlar:
1. Ciyorotu (Hepaticopsida va ya Marchantiopsida), 2. Antosercl (Anthocerotopsida), 3. Yarpaqh mamlrlar (Mrcci va ya Bryopsida).
Cayercfi (Hepaticopsidn ve ya Matchantiopsida\ sf,nfi
Bu sinfin niimayandalari torpaEm iizerins ssrilrnig budaqlanan tallomlu bitkilardir. Dorzoventral quruluqa malikdirlar' anatomik-morfoloji quulu$uDa gdre tallomun iist tarofi a1t terafrnden
farolanir. Civaioru mamulan n tallornlarr yagrl mamrrlarrn yarpaqlanndan-bir qat ve eynicinsli hiiceyrsierdsn ibaret olmasr ila
irr{t"oir. Rizoidlsri isa yalmz bir hiiceyrali, miixtalif quruluga malik olur.
Ciyerotu sinfr iki yanmsinfi iiziinda cemlegdirir: margansiya
(M ar c-hant iidae) va yungermani (Junge r manniidae)'
' Laboratoriya magfielssinda ciyorotu (Hepaticopsida ve ya
Marchantiopsidn) sinfinln xarakterik xfisusiyyatlari ilo tan4 olmaq
iigiin sinfirr marqansiya (Marchantiidae ) yarrmsinfinin an genig
aid olan
viyrlrnrs marganiiyakimilar (Marchantiaceae-) fasilesine
istin6vtndan
polymorpha
po-tirnoif rn*gu nsiya ( Marchantia
-tr')
polimorf
margansiya
iade oluna biler. Tacriiba meggslesi iigiin
tigiin
Bunun
mflmktndflr.
da
saxlamaq
bitkisini laboratoriyada
qatr..ila
birga
margansiya bitkisi bitdiyi yerden nazik torpaq
gdtiiriiliir va igerisine qum tdhihniig bogqaba qoyulur'. Uzeri 9ii9e
qalsrn deys arabir
[abla drtiilerak iqrqh yerde saxlanlr va nem
sulamr. Trrflbe maqgelasi iigiin hemginin canh niimunalarla berabar, herbari materiah va daimi preparatlardan istifade oluna biler'
Mar$ansiya (Ma rchantildae ) yanmsinli
Margansiya yanmsinfine aid olan mamrlar bir qat hiiceyroli
dorzoventral quruluqa malikdir. 70-a qedar n6vla temsil olunur.
Bu yarrmsinif 2 snaya ayr r: marqansiya (Matchantiales) va sfer okarp (Sp haer ocar pale s).
MargansiYa (Ma rchantiales\ trasr
Margansiyakimilor (Marchantiaceae) fasilesi
Margansiya sraslnln sn genig yaylmrg fesilasi margansiyakimtler (M ar c hantiace ae) fasllesidir. Margansiyakimilar fosilesine 1 6
cins daxildir. Fosilanin en genig yayrlmrg marqansiya (Marchantia
4
.L.) cinsi 52 n6vle tomsil olunur. Bu cinsin polimorf margansiya
( Marclantia polymorpha L.) n6vu kosmopolii
olub, yer kfiresinin
her yerinde rast gelinir. Yuxanda qeyd oiundulu kimi,
laboratoriya meglalasi bu n6v fizarinda tsgkil ol,.rna bilai
Polimorf margansiya ( M4olymorpha 2.,/ dixotomik budaq_
lanrnrg, yera sarilen, l6vhsgekilli talloma malikdir. Onun tallomu
bezi qonur yosunlann tallomuna banzayi. Lakin raar*oriru
,ugld.y. Onun tallomu goxillikdir va torpiq iizerindo ,.riloroli biii..
Tallomun orta hissasindan tiind yagrl daharabenzer zolaq kegir.
Bu damar da hagavan budaqlanaraq tallomun budaqlanmn orta
hissesinden ucuna taraf uzamr. Buda!:l ucundakr gro*d. du."nn ucu qargrsmdl boytme n6qlesi yerlegir. B6yfrmo noqtesinin iki
yana inkigafi noticasinde tallomun ucu tagavin budaqianr.
Tallom a$a$ hissosindan tedricen quruyu, ui hissesindan'ise rrzernr.
Lupa vasitosilo tallomun qurulugunu aydrn miiqahide etmsk olar.
Tallomun iist torefni 6rton epidermis qatrnda sade quruluglu
aSzoqlat, alt terefindo bir hticeyreli rizoidlsr inkigaf edir. Rizoid_
lar sado va dilcikli olmaqla iki ciirdur. Sade rizoidlor damarlarrn
her iki. tarefinde amele galarak torpala sancrlr, oradan suyu va
mineral maddslari sormafa xidmat edir. Dilcikgekilli rizoidlar ise
.
|apilfar-lU prinsipine uyfun olaraq riirubeti qabul edir. Rizoidlorden olava tallomun alt tarafinde pulcuq
kimiig
ve ya bon6vgoyi
lmgli gumtrlar vardr ki, bunlara amfiqastulir diyilir. Onlar
boyiimo n6qtssini m0dafie edir ve rizoidlari talloma srxu.
eeyd
edok ki, tallomun iist tarefmdo olan sada quruluqlu agzcrqlan vo
alt tarefinde yerlogan rizoidleri do lupa vasiiesi ile mrigihido etrnek
olar.
Polimorf margansiya tdreme tumucuqlarla, yani vegetativ
..
yolla va sporlarla goxalu. T6reme tumurcudar tallomun iist ter+
findo yerlegsn sabotciklorin igsrisindo omeL gelir. Sebotciklerin
igerisindo ziyilabsnzar kigik t6remaler vardu. bnlar margansiyanrn vegetativ goxaLnasrna xidmet eden tumurcuqlardrr.
itli UOi.ti_
olan bu tumurcuqlar qrsa ayaqcrq iizarinds yerlogrniq_mJ lgqtesi
dir. Tdromo tumurcuqlan y.tigrndo ayiqcrqa'an qop"r"q
rle. yayJu ve slverigli praita dtgiikde b6yuyub mirgansiyaya gev-
*", ,,
rilir.
Polimorf mar$ansiya ikievli bitkidir. Onun bir tallomu (erkek
5
tallom) iizcrinda anteridiler, digar tallomu (digi tallom) iizarinda
arxeqonilar emela galir. Arxeqoni va anteridiler tallomlann iist t+'
refinds inkigaf etmig ayaqcrqlar (dirsekcik) rizerindoki gatirebanzer l6vheciklerda yerlegir. Ogar tallomun ikarirdoki qothoben r
l6vhaciyin kananndakr gxrnt ar (digciklor) kiitdiirsa, onun igerisinde anteridi (erksk cinsi orqan) inkisaf edir. O ayaqcrg (dirsekciyi) dagryan margansiya tallomu erkek qametofit, erkak cinsi
nasildir. Bagqa tallomun ayaqcr$ (dirsakciyi) iizerinda gatirebenzer ldvhociyin kenar gxrnt an (digciklari) qismen iti, ulduzabenzer formadadrsa onun igerisinde arxeqoni (digi cinsi orqan) inkigaf edir. O ayaqcr[r (dirsokciyi) dagtyan margansiya tallomu isa
digi qametofit, yaxud, diqi cinsi nesildir ($ekil l).
Ustdon azca basrq, kenan yarrmdairavi digli, anteridi dagryan
ayaqofrn (dirseyin) ucundakr l6vhaciyin tst terefinde yumurtavan formaya malik anteridiler yerlagir. Onlar kigik ve ya n6qteyebonzer degikla kenara ag r. Anteridilerin daxilinds olan spermatogen toxumalann har hiiceyraside iki eded, ikiqamgrh spermatozoidlar amele gelir. Anteridi dagryan dirseklar yazda emale gelir,
ttind yagrl rengli olur. Yayrn awolinde spermatozoidlor gxdrqdan
sonra qonur reng alu vo qunryaraq tdkiilur. Ya$gh havada spermatozoidlar liivheciyin iizerina gu:r ve diigen yagrgrn ltivheciyo
deymasindan etrafa srgrayan su damcrlan ile yaylaraq arxeqoniys
dtqiir. Tobii geraitde margansiyamn digi vo erkek rallor an sx$okilde yanagr bitir va belelikle spermatozoidlerin arxeqonilsre gatmasr mEmkfln olur.
Arxeqoninin va anteridinin divan birqat hiiceyrolarden fogkil
olunmugdur. Arxeqoni dagryan dirsoyin ucundakr ldvheciyin kenarlan agaSya dogru eyilrniq ve ulduzgeklinde boliirnii formadadrr. Bu dirsayin ayaqcr$ nisbaten qrsadrr. Arxeqoni a$zcrq, qanncrq ve bolaz hissedan ibaretdir. Arxeqoninin agaflr, enlilagmig
hissesino qantr v3 yuxarr, boruyabanzer daralmrg hissasins iso
bolaz deyilir. Arxeqonilsr ldvhaciyin alt terefina, qarm hissesile
bitigerek yerlagir. Onun bofaz hissasinda ilk vaxt zl-5 adsd bolaz
hiiceyraleri olur, bunlar arxeqoni yetigon zaman ariyib seliya gevrilir. Omale gelen selik bolaz hissasinin ucunu 6rtan hiiceyrelore
tosi edir va onlann arasrndan kenara axaraq sperrnatozoidlari
calb edir. Spermatozoidlerdan biri bolaz hissasinin seliyinda iue-
rek qann hissesindeki yumurtahtceyreni mayalayr.
skil
1.
Polimorl marransiya (Marchantia polymoryha L.)
mammlda nasil niivbel4mosi:
A - Anteridi dastyan tallom: B - Arxeqoni
dastyon rallom:
l) ngold; ?) sebetcik; 3) anteridi dagryan ayaqcrq;4) anteridi
gen liivhecik; 5) anteridial hiiceyranin
[.riyi;"Ol uni".idi
i)
.,
verl+
il;-
xeqonr;
arxeqopi dagryan ayaqcrq; 9) arxeqoni yerlagen'lilv_
bocrk: l0) arxeqolial hiiceyronin en kasiyi; I l) miyalanmS'WmurIa nuceyresu \z) z:qot; l3)elater; 14) tetrasporlal l5) protonona.
Mayalanmalan su geraitindo gedir. Mayalanmadan sonra aqot omolo gatir. Ziqotun inkigafi arxeqoninin qann hissxinin igsrisinde gedir. Ziqotdan, awal sporoqoninin qutucufu formalagmala baglayu, daha sonra onun ayaqcr$ emalc galerek tzanr ve
qutucuEu qaldrnr. Bu zaman arxeqoninin qann hissesinin divan
dartrnaraq qopru vo qutucugun iizerinda 6rtiik gaklinda qahr ve
onu miihafze edir. Qutuculun iizerini daha sonra dirsayin toxumasrndan inkigaf e&n torbayabanzar perda 6rtiir. Sporoqoninin
ayaqcrprmn ucu dirseyin toxumasrna daxil oldufundan, haustori
(sorucu) rolunu oynayr va sporoqonini qametofit hesabrna qida
ilo temin edir.
Polimorf margansiyanrn sporoqonisi dirseyin ldvheciyinin alt
tarafinde yerlegir va qunrcuq yuxansrndah digciklorle aqlr. Sporoqoninin qutucugu igerisindo arxespori hiiceyreler smels gelir.
Arxespori htceyrolari b6liinsrak sporlann ana htceyresini emala
gotirir. Ana hticeyrelorin bir qismi reduksion yolla ikiyo b6liiniir
vo emele gelmig haploid hiiceyrolar kariokinetik yolla b6liinerak
d6rd hiiceyrsden tagkil olunmug spor tetradasl amolo gotirir. Sporoqoninin qutucu['u daxilinda sporlardan elave, qlafin spiralg+
kilde qeyri-beraber qatnla$masmdan amalo gelon sivri, uzun (elater adlanan) hiiceyrelar da olur. Elater adlanan bu hiiceyraler hiqroskopikdir, rltubatdan asrh olaraq burulur, quruduqda ise agrlr
ve sporlann yaylmasrna k6msk edir. Marqansiyamn sporlart
yaym axrlannda yetigir va yayrlr. Sporun qrlafr iki qatdu. Xarici
(qahn) qatr ekzina, daxili (nazik) qati intina adlanu. Sporlar
rtitubatli torpaq iizarinda ciicerir. Bu zaman sPorun qllafimn ekzina qatr da$lr ve hiiceyre sapgaklindo uzamr. Daha sonra sapm
ucunda arakasmo ile ayrrlmrg xloroplastr olan yagil hiiceyre amle
gelir va hemin hiiceyra b6liinerok kigik l6vhacik geklinde protonema adlanan ilk ciicerti emela getirir. Protonemanrn inkigafi naticesinde qametofit nesil, yeni anteridi va ya arxeqonini dagryan
taliom smala galir.
Polimorf margansiya misahndan aydrn olur ki, ciyarotularrnrn inkigafinda qametofit nesil rlstiinliik tegkil edir, sporofit nasil
(sporoqoni) isa miistaqil deyil, qametoht iizarinde yagayr ve onun
hesabrna qidalanrr. Qametofit nasil haploid, sporoht nosil (sporoqoni) isa diploid olur.
YarpaqL namnlar (Musci va ya Bryopsida'y sinfi.
Laboratoriya magfalasinin yaryaqh mamnlar (Musci va ya
Bryopida) sinfinin, yagrl mamrlar (Bryidae) yanmshfinin en gox
n<ivle tamsil olunan yagrl marmrlar ( Bryales) 5rssrnrn genig yay rrug
qu$ mamn ( Polytriclum con rltltne I.) n6vii tzarinda apar rx$t
daha meqsedeuylun olardr. Magfiele hazr preparatlar, taza yg]mrg
va ya qurudulrnug bithler fizarinde apaflla bilar. Magola dersitgun
cinsi orqanlan va sporoqonisi olan quq mamn niimunalai yaz ve
payz aylannda yrgrlaraq formalin mehlulunda da saxlania bilar.
Yarpaqh mamtrlar sinfinin nrimayondalarinin ciyorotulanndan farqli saciyyavi xiisusiyyotlari onlann yarpaql g6vdoli zoflara, radial simmetriyaya vo sporoqonilerinin daha miirokksb quruluga malik olnralarrdr. Yarpaqh marmrlar, esasen soyuq ve
mulayim iqlimi olan gimal yanmklrasinin rfitubatii arazilorinda,
tropik dlkolarin dalhq hisselsrinda yayrlmrgdu. Sshra ve bozqrlarda iso tek-tek rast gslinir. Yarpaqh mamrlar sinfinin 14j00
ndvl vardu, Sinif 3 yanmsinfe bdliiniir: Sfaqnum, a! vs ya torf
mamn (Sphagnidae), andrey (Andreaeidae) va yagrl 6amrrl21
(Bryidae).
Sinfln yagll mamrrlar ve sfaqnum mam:rlan yanmsinfinin
n]imayondeleri gdvda yarpaqh mamrrlardr. Sfaqnumdan ferqli
olaraq yagrl mamularrn hamrsrmn rangi yagrldr, yarpaqlann&
xiisusi sudagryan hflceyralor yoxdur va hamrsmda rizoidler vardr.
Yagrl mamrlar (Bryidae) yarmsinfi
Yagrl mamrlar yanrnsinfi 14 min n6vii ehate edir ki, o da 700
cinsde 85 fesileda temsil olunmugdur. Peristomun qurulugundan
asrt olaraq alimlor yagil mamrrlan 13-18 sraya bdltrler. Ela sra
vardr ki, bir fesila ila, l-6 ndvle, bezilari ise 700-1500 n6vle tamsil
olunur. Yanmsinfin on gox ndvlo tomsil olunan sralanndan biri
yagrl mamular ( Bryales ) srasrdrr.
Yag mamular (Bryales) strasr
Bu sranrn niimayendolorina har yerda, riitubetli va nisbatan
9
ktilgsli geraitds tasadiif olunur. Yaqrl marmrlan bir'biri.ilo miiquyl, ttdikd. forma, b6yiikliik ve s' elametiarine gdra onlann gox
,iri*taif oldulu nezare garpr. Yagrl mamrlaln oksariyyati birUirina o qearr-oxgardr ki, fJrqlarini agkar etmak, cins vs ndvlerini
tayin etmsk gox gatin olur.
diizgiin
-Yagil
mamrlarda cinsi yolla (sporlarla) ve vegetativ yolla goxalrna miigahide edilir. Vegetativ goxalma en gox protonemanrn
avn-awl hissociklare briliinmesi, g6vde ve yarpaqlann iizerinde
.i-id'u, torame tumurcuqlann amala galrnasi yolu ile ba; verir'
ialil mamrlarda vegetatityola goxalma daha genig yayrlmrgdr'
Yagil mamrlar sri6l n en genig yayilm; qu$. mamrn
( P.commwe I. ) niivti 20'30 sm uzunlugunda, iizeri spiral$aklinde
iti,rU-tis yarpaqlarla drtiilii, budaqlanmayan .gdvdaya malik, rizoidi (goxhiicey."li; oluo ikievli bitkidir ($ekil 2)' O, torpaqda srx
qim e;la getifu. Qu$ marurlmn giivdasinin daxili qurulugu nisyerboton mtrekkob olub, onun merkezinda keqirici dasta (topa)
boqalrnlaqmrq
uzun
laSil. Keqidci destenin orta hissesinde divan
rular yeilsgir. Bunlar protopl6511nr itirmi$ 61ii hiiceyrelordir va
govdie ksilema rolunu yerine yetirerok suyu axrtmaEa xidmet
Jdir. Xu.i.dm ise iiavt birlegmslari axtdan canh hiiceyrelerla ahate olunurlar. Canh hiiceyraler qatr giivdede floema vezifasini yerine yetirir. Kegirici dasta xaricden qabrq qatt ile va onun da iiaari
epiderrnisle 6rtii1iidfir.
formada olub,
Qug mamrrmn yarpaqiarr xetvarl, ne$torvan
ucu iigciyabenzer sivridir. Yarpagrn iist tarefmda srx yerlaqmig
as5imilyaiiyacdici hiiceyroler vardn. Yarpalrn ayasr qaidasinda
govdoni qiimon qucaqlayaraq qtn emele getirir. G6vdenin aqa[r
[issasindj yarpaqlar qonur renglidir ve bu yarpaqlar .tadricen
tiikiiliir. Qug manurmln yarpa$run ayastnda bir neqe qat hiiceyreden va kegirici dasteden (damardan) tegkil olunmug, qahn orta
hisse ayrdl. Yarpagn ve giivdenin kegirici dastelerinin qurulugu
eynidir. GOvdenin va yarpalrn anatomik qurulugunu dyrenmek
ii-giin onlann enina kesiyindon preparat haarlamah ve mi^kroskopta miigahida apartlmalldrr. Yarpalln va g6vdonin morfoloji olamotlarini lupa vasitasi ila milgahida edarek gakillxini gakmek olar'
iizarinde
Qug mamrn ikievli bitki olub, bezi nflmayondalarinin
yerlogir.
Anteridi ve aranteridi, bazilarinin iizerinda iso arxeqoni
10
xeqonil
gdvdanin ucunda destolerlo parafiz adlanan tellarin arayerlogi
srnda
va onlann amela gatirdiyi desteler xaricden nisbaten
enli, qrsaboylu, qrrmramtrl-san, yapl rengli yarpaqlarla shato
olunur. Qug marrurnm erkek qametofitinin- tspa yarpaqlan qnmarmfil-sarr, qonur oldu[u halda, digi qametofitin arxdqonisini
alata edan tepa yarpaqlan isa vegetativ yarpaqlar kimi yagil rengli olur.
MAYAUNMA
QAlErOrtr
NOS[,
tt,
.,i
;/,,
QspEqerqla
orqsDt
Tmr
quhrcuq
Sporofor
)
7*
Cavor sporofl
ctlcrrtisi .
sPoRoriT NeSt
$okil 2. QuE mamrnnda (polytrichum comrmtne L.) nasil niivbalaqmasi:
A - arxeqoni dagryan bitki; B - anteridi dagryan bitki.
Qug mamrrrnrn erkak qametofitinin ucunda kisayabenzar
goxhriceyloli erkak cinsi orqanlar - anteridilar, onlann igerisinda
isa kiilli mrqdarda ikiqamgrh horakatli hiiceyrsler - spermatozoirl_
ler inkigaf edirler. Anteridi xaricdan epidermis toxumasr ile 6rtil_
mii$diir. Anteridiler arasrnda birqat hriceyradan to$kil olunmuq
ll
oevri-ciDsi saplar olur. Onlara da parafiz telleri deyilir' Anteriditirqat hticeyredan teqkil olunm-ugdur' Anteridiler
goxhiiceyrali qaho ayaqrq iizerilde oturur' Anteriden spermatoioiArr i"ti" oldoqd'uo-too.u onlar quruyaraq tiik[lflrler, mamrr
baglayrr. ona g6ra da quq.mamrnnrn bir erwut
qu."toftt ford-'inin liairinde bezan mertabalarle yerlegmig 5-6
anteridi
ior"6i"tt g"fi"it. Qug mamrmrn erkek uiimayendesinda
a*i.L.i"lr"go"de izirinda qalmrg izlerini sayaraq yagrru teyin
t#o air"t
il;;";
i.t
*iu
etmek miimkiindiir.
- Os mamnnln digi qametofitinin ucunda butulkayabatuar
coxhicewali disi cinsi orqanlar - arxeqoni olur' O da xaricdan na;tk;d;.rit io*urnutt iie 6rtiikniigdiir. Arxeqoninin aga[r enli
qa-
fris.Jio" qann, yuxan nazik hissesino iso bolaz deyilir' Onun
irn niit"tlia, yumurtahiiceyre yerlagir ki,- onu da.qann kanal hii;;;t-"I.i ehataedir. Arxeqoninin bofaz hissosinde ise 8-10 odad
qu; matopaz fanal hflceyresi olur. Margansiyadan ferqli olaraq
daha iri
onlar
uzundur,
ffia. uo.qoniiorin bogaz hissesi daha
U-ti"Ae otururlar, bogaz hissasinda hiiceyrolerin sayr daqat htcey"*"""
tlu if*,iut. Qarur hissosinin divan agagsmdan bir nege
redon tegkil olunmugdur.
Yumurtahticeyri yetigib mayalanm ala hazr olduqda arxeqoninin qann va bo[az kanal hiiceyraleri seliklagerok arxeqoninin
irissatinaeniarico axr' Bu seliyin igarisinda spermatozoidi
*fts .Otn xiisusi maddaler olur. Quq mamruun digi ve erkek
nfimayandolari yanagr bitdiyindan, marqansiya mamri"rnda oldu$u
timi 6unUrda a, y^E s yzgat zunan erkak qametofitin yetismiq
anteridilori agrlrr vi onlardan etrafa goxlu spermatozoidlar xaric
olur. Hamin spermatozoidler su, ya$g, geh, dada va sairin k6mavila arxeqooilare Qatr. Onlardan biri arxeqoniyo daxil olaraq
tJL
oruauk yoniurtahiiciyreni mayalandnr. Mayalanmadan diploid
*.o*or-olu ziqota emela gelir. Omalo galmig ziqota mit oz yolla
boltio-ry, baglayr va diplcid xromosomlu hiiceyralardon tegkil
olunmug sporoqonu amela getirir.
Demofr, tizalinda sporoqoni dagryan qu; mamrn digi qametofitdir. Oger qu$ mamrrlna fikir versak bezilarinin tapesinde mis
maftilabanzai uzun ayaqclq, onun da ucunda bulda deni boyda
kigik qutucuq oldu[unu gdracayik' Bu tdrame quq mamlrlnln spo1Z
1?.-qo*.]1d_T:
o1r.
qus marunrun qeyri cinsi (sporofir)
neslil!"roqoni
ba$ veren mayalanma
prosesindan sonri inkigaf edir.
X lazda
mamnrun
sporoqonunun
Vu$
aEq[rsrndakr sap kimi hisseye
ayaqcrfr,
birlagdiyi
dairavi enlilagmig hissa:,p_orqonun
_qltlcugS
apolizi deyilir ve onun iizarinde qurucuq yerlee:*:1"::.1":T
uzun ayaqcrq ve qutucuqdaD
f^yl,yr^$ *1*nmn-sporoqonisi
aqafsrnda qametolitin roxumasma soxuliraq
111._,:._T .lf_"?9rq.
trausron
ussa ktmi qaqetoht hesabrna sporoqonini qidalandrnr.
:ry_lo:orq qurucugu bakalabanzar olur. eurucugrn merkezinoe qutucuq boyu btr siituncuq. uzan rr ki, onun
da elrafrnda spor_
qonun.sporongjs-i (sporlarla dolu tisscik) yerlagir.
Sporongi sii_
tuncuqla xlorofili olan hiiceyralar uuritrrit,'
oU.
Sporonginin daxilindo rurda, san rangli, temticeyrefi
ome-.
ffilar
q"_, h iiceyroleri nds ili
r]";;fi i o rrli,. .po ro_
l.^i, _|i' !rylg
qonum
rang hiiceyrolardo xlorofi.l danaciklari amala geldikden
sonra yapllagu-. Sporlar yetigdikde.isa sporoqonun
!rtolugu ,an,
ayaqalt ise. ttind qmnrz reng alr. Sporoqonun-"V"q"A
qutucu$un iqerisinde orradan siiru-ntjklinda qad, ,,
yr_
dili,g",
xansrnda onun ucu dairavigakilde enlileqir. nu
.iif."qru
q u rucugu nun rizari ianan
d-iirilli-'q apaq la
:1tl"y:,.lt"l::oni
oruu
olur. .Bu qapaga kaliptra. deyilir. eutuculun qapaqcrlr
epifraqmamn iizorinds orurmusdur.qr{aiipira
ve onun nissetarini tupu ra"itrrtif,
Qy-tr"og,
llil1
5:^qt.1
olar. Hemqinin qurucuf,un daxili qurutuqunu dy::fy,:3:J.rk
=d
relunaK Ugiin onun enine vo uzununa kosiyindon preparat
haar_
layaraq, mikroskopla mrigahido
tta.n
ucu qig qapaqcrqla tirtiiliidur. Uu "pu.ruq'ot"r.{it.l*q
qapaqcrq 1o anloninii qafrgr_
dr) sporoqonu xarici tesirlerdar'
altrnda
halqageklindo hiqroskopik hriceyrelei yertesir.h;i
i?vaOa nal_
3r, tp$\! edon-hticeyrelor quruyaraq imlr va iapaqcrq sarbast11!if*- irs*...
9apaqqgrn altrnda dairagoklinda driztilnar4, rizari
dr$crldarle
tirtiilii
degiklar vardu. Digciklarin amelo getirdiyi dai_
deyitir DiqcikJar hiqroikopik otaugunEan rtituUotti
qedqtgm
Ieya
havada $l$lr ve degiklari 6rtiir, quru havada ise onlar
biiziigarek
desikler cllaraq sporiar kiilek ls yry,t, r. Sproqo,iu,
igi n]Yly sportar
f
-va
oc.ro
haplotd xromosonlu olurlar. gfinki, ipoilar onlara
baglangrc veran diploid ana hiiceyrenin rrr.Vo,
t..a.itriorl UOfm-
tirtffig
;*t
tir.
iiirJafa.
d"ilil: a;;;!.,fr
I3
mesi neticssinde t6reyirler. Qapaqcrq, epifraqma ve peristom lupa
ile aydrn miigahido olunur.
Sporlar slverigli seraite diigdiikda ciicsrerek ya9r1, sapgekilli
protonema adlanan ciicarti emala gstirir. Protonema gdrnii$co yagrl yosunlara oxgayrr. Protonemamn iizarinda tumurcuqlar amala
golir, onlardan ise anteridi va arxeqoni dagtyan qametoht nasil
inkigaf edir.
Belelikle bagqa mamrrkimilorde oldulu kimi qus mamnnda
da nesil n6vbelegmasi ve niivo fazalannln dayigilmesi mtiqahide
edilir. Bu nasil n6vbalegmosinda qametofit nasil (mamrrn 6zii) iistiin m6vqe tutur. Qiinki o uzun dmiirliidiir. Sporofit naslin (sporoqonun) dmrii az oldufundan va marnnn iizarindo omele geldiyinden o tstiin m6vqe tutua bilmir.
Igin gediqi: l. Canh ve herbari materialmdan istifado ederek
lupa vasitesila margansiya marrunnm tallomunun alt terfini ve iist
taraflerinde inkigaf etmig ayaqcrqlar (dirsekcik) iizsrinde gstirebenzsr tdramalari, o ciimloden qu$ mammnm hissalerini miiqahide
etmak.
2. Polimorf margansiyaya ve qu$ mamrnna aid daimi preparatlara mikroskop altrnda baxmaq.
3. Polimorf margansiya vo qug mamrrmrn erkok vo diqi qametofi tlerini miiqayisa etmak.
4. Polimorf marqansiya, qu$ mamrrr vo sfaqnum mamrrlannm
bir-birila miiqayisali tehlilini vermek.
5. Oyani vesaiti rehbar tutaraq polimorf margansiyaya ve qug
kendiri mamrnna aid gekillsri gekib, hisselorini qeyd etmek.
Sual: Mamrrkimilar bitki alsminda hansr mdvqe tuturlar?
Mamrlann ne kimi teserriifat ehomiyyati var? Ciyarotu mamrn
ils yarpaqh mamrrlarrn ne kimi ferqi var?
PLATINKiMiLAR - LYCOPODiOPI{YTA VO YA
LYCOPHYTA $oBOSi
l,avazimat: Sancaqvarr plauna va isvegra selaginellasma aid
herbari materiah, ayani vasait, sancaqvan plaunun strobilinin
uzununa kosiyindan, Isvegra selaginellasrnrn qeyri-berabsr sporlarmdan hazrlanmrg daimi preparatlar, iyna, lupa, mikroskop.
14
. . Plaunkimilar g6bosinin niimayondaleri gox qadim bitki qrupu
ol1f1u1z3nt1n-*nda tapilmre qairqlarr
Jor*o. tr_
sadiif edir. Onlara ham de
ruri
yil; ;;;
erastnda
.
!r[oir.-p"t.oroy
.mriis[-65yi6r
plaunkiniler qrjrkimi.larlo,
bugumlufliva' grlpaqto._
_
y.i
edarali
tii.rrioio Utti
IyIytTP .biriikda.-hegemonluq
orruyunuta$k
edfdilar.
.. _ Nosli kasilmiq- plaunkimiler_ haqda tam melumat olrnadtfr
iigtn
onlarrn tosnifahnr vermek bir qiOo. gotintik ioirair.
ao"iq
praunki mitr,'eourri
i ofr- uyl*, il., pruu
o
nl1s1
:1_,:.r1lkada
\Lycopstda) baraborsporlular va izoet (Isoetopsida) mtixtalifspor_
lular.
i,
.
plaun (Lycopsida)sinfi
Plaun sinfinin. ntimayondalsri_ barabersporlu bitkiler
oiub,
asasan.tropik y_, rlblrgpik meplerdo a[aclann gOvde
ve budaqla_
n iizerindo epifit bitki kimi yagayrrlar.-pluu, ,ilo,f, iti ,o"nl
^,._
\*il2\,(!-.:_:l!-1*tr.').*_ptaiilt1ty,opoa,irlrrl-oztinal'"nnr+_
olnr. r,elo sEtematik b6lgu
$erti xarakter dagryrr. erinki paleozoy
erasrnda rast galon bozi cins va n6vlar naqaadeqiq
mat-,.,irat yox_
dur.
Plam ( Lycopodiales
) stast
Plaunkimilar (Zyc opodiaceae
) f;xil;rli
Laboratoriya megsolosinda sra ve fesilanin seciwavi
xiisuooflrn mtilayim iqlim qaraitinda genig yayrirorg plaun
:,,ry.::,_r1,
\Lycopott um L.) crnsindon olan. sancaqvan plaun (Lycopidium
.
Plaun srrasrna hem nasli kasilmig, ham da indi rast
salan boraborsporlu or bitkileri daxitdir. Bu jranrn ,nrnulrnari.?i
a*on
d<ivriindan malumdur. Srranrn niimayandaleri
bir fesile (plaunki_
mila.t - Lycopoliaceae) ve iki cinsla tamsit otunuiiui:.-r1uitr
6ro_
podium L.) va filloqlossum (piy ltoglossam L.).
Plaun. ci-nsinin..200-o qrd.. iOrti m<ivcuddur
ki, onlann
riitubetli tropik ve subrropik vilayatlarde yayrlmrg1l_rrl,yy.u
olr.
naun clnsrne iist devon d<ivriinden bu gtina kimi rait goti_
,
l5
nlr.
Plaun cinsinin ntmayendeleri gox da hiindiir olmayan (bezi niimayondalarinin hiindtirliiyii l-1,5 m-e gatrr) goxillik ot
bitkilailAir. Biitiin plaunlar iigtn xarakterik xiisusiyyet onlarrn
dixotomik budaqla-nmasrdrr. Qeyri-beraber dixotomik budaqlanma ham dik qalxan, hem de sarilmig budaqlarda mti$ahide
olunur. Sarilmig budaqlardan yan ktiklar emele gelir ki, onlar
da 2-5 ll yaqaytr. Bunlirrn k6klari iiztnamaxsus xarakter dagryrr. Ziqbtdan ilk ciicarti emale galorkcn riigeymin bdyiime
n6qtesinda kdk ve budaqlarrn dixotomik qurulu$u miigahida
olunur.
Sancaqvan pla:ut (L.clavatun -L.) esasen riitubatli $am me$ela;nin bit[isidii. Dixotomik budaqlanan, sarilen g6vdoye, torpa[a soxulan alavo k6klero malik, goxillik ot bitkisidir' G6vdasiirli to.i spiral qaydada diiaulmiig kigik yarpaqlarla.6rttiliidiir'
kigik yu.paqlar g6vda vo budaqlar iizarinda bezan
Xatvan,
"niiz
n6vbeli vo ya topagsklinde yerlegir ($akil 3).
Plaunlann novlarinaa gdvdelerin anatomik quruluqu biri digsrinden miieyyan qader ferqlanir. Sancaqvan glaundl giivda va
Sudaqlann I'iin agtzag olan birqat epidermisle 6rtulndiir' EpiAermiiin altrnda qabtq qatr va yarpaq iziori yerlagir. Qabtq qatt
parenxim
vo mexaniki toxumalardan ibaratdir. G6vdanin marke-zinda
konsentrikqekilde 6tiiLriicii topa yerlagir. Otnriicii topantn
ortasrnda bir-birile elaqeli ayrr-ayn hissalere pargalanmrg ksilema,
ksilema pargalan arasrnda va onlann etrafinda xaricden floema
yerlagir ve onunla qabtq arasrnda ise endoderma yerlogir' Biititur
orqanizmi su ile tomin eden canl, sapgekilli hiiceyrolarden ibaret
floema qatrdr. Ottirtictl topa gilvde vo budaqlarda qrrlmadan
yarpa[a legir vo bir eded daman emale gstirir. Govda va budaqiarda ozok vs kambi qatt oknur. Kdklarin daxili qurlugu gdvda ve
budaqlarda oldulu kimidir.
Giirda izBrinde yerloqan yarpaqlar ferqlenirler. Beloki, sporofil yarpaqlar adi yarpaqlardan kigik olub, sarrmtrl renglidir' Bu
vu.puqtai dik qalxan budaqlann ucunda sx yrgrlaraq spordagryan siinbiilciiyii - shobili emale getirir. Demeli, sancaqvan plaun
bitkisi sporolit nesildir.
l6
vl
.\
g:\
c4
rtrfi\,
\
,ffffi
&
h
$kil
3. Sancaqvan Olytydg
(!_tcotodilm clavatum L.)
nasiJ niivbelEmesr:
L::x.t^qyIii;
2),strobili; 3).strobitin en kesrvr; 4) iizerinde
:T:^.^"trlo,lansnorgfri_1a.rr"q;3trpo.,oi-ir"ri#;;ffi
arxeqonisi
olan protal:
raota:
Y)
aqot; l0)
ll
rijSeym.
I\
ffilffi"tu
a- r"-itt.nclrr.Tl
,1'I
iRXANA
lT*
tr1"Y.,'
Yarpaqlann tzari epidermisle 6rtiiliidih, a$zcrqlar yarpaFn iist
ve alt taiefindo yerlagir. Sporofrl yarpaqlann iiaarinda q$a ayaqqqlann ucuoda sporongilsr yerloqir' Oger teqrih iynesinin k6mayi ile
sancaqvan plaunun ipirta qoyulmug strobili iizerinde olan.ucu iti
yarpaqcrqdin (bu sporolit yarpafrdrr) birini qoparrb.ona 20 defa
Loutiaio ilpu ila baxsaq onun itrobil oxuna taref daxili hissesinda
qrsa ayaqcrg olan trtiyrayabenzer sporangini g6rmak olar. Hemgi,rin rtrotitii uzuruna kasiyinden haarlanmrg daimi preparata mikroskopda awalca az, sonra gox bdyEden obyektivle.rlo baxsaq, orada strobil oxu, oxun iizsrindo bilyrakqekilli sporangiler vs sporangi'
leri iirtcn sporohl yarpaqlan gormok olar.
Sangaqvan plaunun qeyri-cinsi goxalrn-asr bdyrakgakilli sporangilorJo emole golen sporlar vasitesilo heyata keqirilir' Qeyd
edal ki, sporongilirin igerisinda 519ii ve formaca bir-birino oxqayan goxlu sporlir olur. Buradan aydrn olur-ki, sancaqvan plaun
Lrr"botrpotl, bitkidir. Sporangilsrde reduksion yolla- b6liinme
naticasinda kigik tetrasporlar emala gelir. On1ann tarkibi yaplardan vo xloroplastlardan ibaretdir' Sporlardan yeni taploid nasil
ve ya frfuayibonzer, ilk ciicerti - protal omsla gelir. Bu sancaqva.r iluonuo qametof,rt naslidir' Torpafrn igerisinda yararan protal
xtorofitsizdir, saprofit qidalann, rizoidlarinden igarisina daxil
olan g6bolek hiflerile mikoriza emsle getirir. Protahn iizerinde anteridi va arxeqoniler smala golir.
Ali bitkil5r arasrnda en kigik spermatozoidler plaunlara maxsusdur. Sancaqvan plaunda da spermatozoidlar ilbizgskilli olub'
kigik qamgrlari malikdir. Arxeqonilor protahn yuxan hissesinden
birlogir, yalnz bolaz hissosi konara gxlr. Mayalanmasr su goraitindj ikiqamgr.h spermatozoidlarls gedir. Mayalanmadan sonra
ziqot b6ltinorek 2 hiiceyre emele gatirir. Yuxandakr hiiceyre qamrtofit toxrr-ularrm, agalr tarafdeki hiiceyra 6z ndvbesinde biiliinarek haustorini omala getirir. Sonra isa riigeym inkigaf ederak
formalagu. Sporangilerden sporlar yayrldrgt andan 3-8 il sonra
ciicarti inkigaf edir.
ilk sporofitin riigeymi mamukimilerda oldupu kimi awalce
qametofiiin hesabtna qidalamr. Mamrkimilordan forqli olaraq
plaunkimilerde tez bir zamanda vegetativ orqanlar-olan k6k va
iollar amelo gelir ki, bunlar da sporofitlarin gelacekde miisteqil
1E
ya$amasml temin edir. Plaunkimilerda, o ciimlodan sancaqvan
plaunda qametofit nesil fizioloji cehatden sporofitdan asrhdrr, y+
ni sporofit nosil qametofit frzorinde hegemonluq edir.
Plaunkimilerin sporlarrn: metallurgiya seaiyesinda qaliblerin
divanna seperak metallann qelibloro yaprsmaslxn qargsrnr alrlar. l\rftxtelifformah figenglerin hazrlanmasrnda pliunkimilerin
sporlanndan istifada edirlar.
lacr.lt
(Is oe t op s ida) sfu/ii
niimayendalari mezozoy erasrmn tebagir
. _ !o9, ^sinfinin
ddvriinda formalagmrgr.
Sinfin niimayandalari susever bitki ;l_
dugu iigiin asasen gimali. Amerika vo Awopamn girnal regionlarrnda genig ylydml$dr. i2oet sinfi 2 sraya botiiniir: uoei (Isoetales) vo selaginell a (Selaginellales).
Selaginella ( Selaginellales ) suasr
Selaginellakimila( S e lagi ne llac e ae') failxi
Laboratoriya mtglelosinda sramn sociyyovi xiisusiyyetleri
Azerbaycanda subalp va orta daE qurqagnda'otlu yamacliida t+
sadiif olunan Isvegra . selaginellasr (ielaginelk helvetica L.)
ndviiniin iizarinde iiyrenilo biler.
Selaginella ( Selagircllales ) srasrrun niimayendeleri miixtalifsporlu ot bitkileridir. Sramn mdvcud olan 700-a qader niiW bir
fosila (selagiaellakimilsr-Selaginellaceae) va bir cini (selaginellaSelaginella Z.) ils temsil olunur. Bu sramn
ar"r_
eafqazdi
baycanda ise bir ndvii- lsvegro selaginelax (S.-hefietica L.) yaytmgdrr.
Sramn n6vlari, esasen 5-15 sm hiindiirliiyiindo olub, megoler_
da riitubotli sahelarde inkigaf edirlsr. Dikduran g6vdeli ndviordo
yarpaqlar eyni formada olub, spiral qaydada diiaiilmiigdiir. yarpagn epidermis va mezohlinda az miqdarda xloroplasilar vardr
ki, bu da onlann sadolik olamaflarini gdsterir. Budiqlarrn iizerinde amele_gelen yarpaqlarda miisbet geotropim alameti mrigahido
olunur. Sramn sarilan g6vdali niivlerinin budaqlanrun uc hissesinde rizoforlar formalagr. Rizoforlar anatomik qurulu;una g6ra
.
til
_
19
gdvdsyo benzar olmastna baxmayaraq rluin$o yarp.aq-lar smels
OnEetirniir, ancaq miisbat geotropizo xflsusiyy-atino malikdirlar'
potensiahm
saferber
l-ann budaqlan mahv olduqda rizoforlar gidi
alr.
yarpaqsz
budaq
ederek
Pklini
Rizofollarrn mengeyi haqda miixtalif fikirlar m6vcuddur. Bezi
alimler rizoforlan budaqlann ikincili sadaleqmasi, bezileri ixtisas'
lagmrg rizoidler, digarleri iso dzituromaxsus k6k olduSu haqda
miilahizplar ireli siiriirlar. G6vdelorinin tpei zarf epidermisle
6rt[l[ olur. Dikduran budaqlanun qabr$ndakr
mexaniki toxu'
malar daxili parenxim hiiceyrelerin hesabrna emale gelir.
lsvegre selaginellat (S.helvetica L.) xaici g6rntgrins gdre
plaunaoxgar, goxillik ot bitkisidir. G6vdasi hagavan budaqlamr,
yarpaqlan qarsrhqh yerle$r ($okil 4). Yarpaqlarrmn mezofil
Lu"ev,it.rfua, xlorofil denocikleri yoxdur, orada yosunlarda olaugu kimi yagrl rengli xlomatoforlar olur. A$zcqlar' esasan yarpaqlann
alt terefinde yerlagir.
G6vdalarinin rizari epidermis qah ilo drtiilii olur. Epidermis
qatrmn altrnda qabrq qatr yerlaqir. Qabrq qatmdan igeri uzanan
xlorofil dagryan hflceyrolar ve onlarrn arastnda hava kameralan
olur. Gdvdanin ortasrnda plaunda oldu[u kimi 6t[r[c[ toPa yerlagir. Gdvdanin atafiNlndan torpafa dolru eyilrnig rizoforlar -yan
budaqlan olur. Rizoforlar yarpaqszdr, g6vdoni qalduaraq dik
saxlama[a xidmat edir. Rizoforlarrn aqa$srnda ise endogen qaydada olava k6k1er yerlegir.
Qeyri-cinsi qoxakftIst miixtalifblqiilii makro ve mikrosporlar
vasitasile hayata kegirilir. Mikrosporlann miqdarr gox olub, mikrosporofillorin iizarinde olan mikrosporangilerdan, 1-4 edad nisbeton id dlgiilfl makrosporlar makosporohllerin iizsrinda olan
meqasporangilordon inkiqaf edirlar. Makro va mikrosporofillar,
esasin stnbiilgakilli eym strobillerda toplarurlar' Mikrosporun
inkigafr mikrosporanginin daxilindo boliinmo yolu ila iki miixtelif6lgulii hiiceyranin omele gelmasi ilo baqlayu. Kiqik6lqiilii hiiceyra
protolliahn, ikinci b6yiik hiceyra anteridinin amala golmasina
baglanflrc verir ki, o da anteridial hiiceyra adlanlr. Makrosporun
intensiv bdliinmasi de xiisusi qrlafin miihafzasi altrnda hayata kegirilir. Makrospordan iizarinde arxeqoni olan qamctofit toxumalar emala golir. Her bir arxeqoninin yamnda topaqsklindo uzun
-
20
rizoidler formalagr. Rizoidler suyu udaraq mayalanmanr temin
etmeya xidmat edir. Spermagen hiiceyralor bir nege dafa b6liinerak
128-den 256 adeda qedsr ikiqamgrh spermatozoidlar omals getirir.
Mayalanma su geraitinde gedir.
U,
SELAGiNELLA}IIN
nasil niivbalaqmasi
a
T"" \
#,41
:Wft=e#
EeqaqaEetofrl(r) srr.Coni
gkil
1)
ff
4. isvegre selaginellas (Seiagrn ella helvetica L.):,
dixotomik budaqlanan bitkinin iimumi grirtiniiqii;
2) qargr-qarqrya yerlagan yarpaqh budafr; 3) nasil niivbelaqmasi.
Mikrosporangilarda kiilak.la asan yayrlan kigik sporlar va
gticlii reduksiyaya maruz qalmrg erkak qametofit emale galir. Qa2l
metofitlarin kiitleviliyi cinsi prosesin effektivliyini artrnr. Erkak
qametofitlorin inkigafimn yiiksek siireti ve reduksiyasr mikrosporun kutin qigasr ila drtiilii olmasrndan as ldr.
Meqasporangilarda meqasporlann sayrnln 4-dsn l-e qeder
azatnasr ilo yanaqr, onlarrn Olgii,lerinin ve terkiblorindeki qidah
maddelerin artmasr bag veri. Bu da meqasporun qigasr altrnda
yerlegsn daha iri, heyat qabiliyyeti yiiksak olan digi qametofitin
inkigafim temin edir. Yumurtahiiceyrenin mayalanmasrndan sonra bu qametofitde yeni sporofitin niqeymi formalagrr. Qametofitlarin bircinsli ol-mast yeni noslin genig yayrlrnasrnr, genetik potensiahn zanginlagmesini tomin edir. Selaginella s[asurn niimayendalerindo, o ciirnladan Isvegre selaginellasmda da sporoht nesil
qametofit neslin izerinda hegemonluq edir. Burada da bitki 6zii
sporofit-spor veran nesildir.
Bazi selaginella n6vlarinde (mssalen, Selaginella apus L.) disi
cilsli ciicerti meqasporangidan kanara gumtr. Yumutahiiceyronin 62y4fua625r ve riigeymin inkipafi meqasporangilsrda ana
bitkinin iizerinda hayata kegirilir. Bu proses bioloji barumdan toxumlu bitkilsrde toxumun emala golmesi prosesini xatuladr, halbuki bu prosesi hotta toxumun amale gelme prosesinin homologiyasr hesab etmak olmur.
Selaginellakirnilorda miixtolifsporlu bitkilerin demek olar ki,
biitiin qruplannda mfixtalifsporluluq, qametofitleril miixtalifcinsliliyi vo onlann reduksiyasr arasmda qanunauylun olaqe mii$ahido olunur. Bu iig proses miihiim bioloji ehemiyyete malik olub,
xarakterik xiisusiyyatlardir. Bu xarakterik xiisusiyyotlerin arxeqonili bitkilerin takamiiliindo tadrican inkigaf etdiyini qeyd etmek
olar. Beloliklo, bitki alaminin takamiiliiniin aydrnlagdmlmasrnda
selaginella ndvlorinin todqiq olunmasr miieyyen ehamiyyat kosb
edir. Bu sranm bazi ndvlarindan otaq vo oranjereyalarda bazok
bitkisi kimi istifado olunur.
igin gedigi: 1. Sancaqvan plaun ve isveqre selaginellastndan
hazrrlanmrg herbari materiallannr nazerdan kegirmek.
2. Sangaqvan plaunun herbari materiahnda ucu gangel kimi
dixotomik budaqlanan az yarpaqh budaqlara xiisusi diqqet yetirmok.
3. Sancaqvan plaun ve lsvegre selaginellasrna aid daimi pre-
paratlara mikroskop alhnda awol kigik, sonra ise b6yiik obyektivle baxmaq.
4. Oyani vasaiti rahbor tutaraq sancaqvarr plaunun vo isvegre
selaginellasr n gekillarini gekib, hissalerini qeyd etmek.
SuaI Sancaqvarr plaunla isvecro selagrnellasrnrn sporlarr
hansr formadadrr ve tekamilda bu ndvlerdan hansrrun goxalmasrnr drtiliitoxumlulann goxalrnasr ila miiqayisa edirlor?
BUGTJMLULAR vo yA eATrReuyRUdrJKiMiLoR SPHENOPITYTA Y O y A E QUiSET Op Hy T A $oBOSi
Lovazimat: Qdl qahrquyru[unun herbarisi, eyani vasait, 961
qatuquyruguna aid va onun protalmdan hazulanrnrg daimi preparatlar, iyno, lupa, mikroskop.
Bufumlular ve ya qatrquyrugukimilar (Sphenophyta va ya
Equisetophyta) gobasinin niirnayondeleri 6z baglanlrclarrm ist devon ddvriindan g6tiirmiiqler. Bulumlular g6basine tekamtliindan
asrJr olmayan, inkigafi paralel yollarla getmig 2 sinif - sfenofrllor
y) ya pazyarpaqllar (Sphenophyllopsida ve ya Bowmanitopsida)
vo qaffquyrugu (Equisetopsida) sinifl eri daxildir.
Laboratoriya meggolesi qatrrquyruEu snfinin niimayendeleri
iizarinda tegkil oluna bilar.
Qatuquyrufiu (E quisetopsidal sinfi.
Qatrquyrugu sinfi anatomik qurulugunda artrostetn ve vegetativ yarpaqlarla bilavasita bagh olmayan qalxancrqgekilli sporangiyeforlann olmasr ila xarakteriza olunur. Bu sinfe 2 srra mohv
olmug kalamitlar (Calamitales, Calamostachyales) va hazrrda ya$ayan qatrquyrtiular (Equise tales) daxildir.
Qatrquyruflu (Equisetale s\ srasr
Qahrquyruf ukimilar (E quis etace ae) fosilooi
Qatrquyrufu srrasrna daxil olan bitkilar otEakillidir.
Bazi
miialliflar qatrrquyruiularrn arxeokalamitlerin otgakilli formalanndan amole galdiyini, bezileri isa reduksiya noticosinda ikincili
otsakilli formalara gevrilmig kalamit nesillerindan baglanfirc
sO'tiirdflvu hkrini ireli stiriirlar. Hale dag k6miir ddvriinden molum
Eluo quioquy*gular yarpaqlarmrn miixtelifliyi va bdyukliiyii' di-
xotomik bbli.nmesi, asastndan tam birlegmesi ile ferqlanirler' Bu
gdbanin miiasir dovre kimi atcaq 25 n6vii tamsii edan bir fasile
ioatnouwuEukimiar - Equisetaceae) va bir cinsi (qatnquyrulu Equisaim I.) galib qatrmgdrr- Qatrrquyrugular birillik va ya nadir
hillarda goxitlik yertistii zola malik, goxillik kdkiimsovlu ot bitkileridir. Onlar Aviasiya, $imali ve canubi Amerikada, $imali Afrikada genig yayrlmrgdrr.
qitrrquyiugu cinsinin Azerbaycan Respublikasr.arazisinda
diizen sahedln ba$lamrs subalp qurqagadak 6 n6vii - 961 qatrquyru!,a lEquisetum arvense L.), iri qahrquyru[u (E.rnajus Ga.rs'), bata{hq qatrrquyru lnt (E.palustre Z.), batrcr qatrrquyrulu (E'heleo'
chirii bnrn.i, btdaqh (E.ramosissimum Desf.) ve qrglayan qatuq:rryrnplt (E. hyemale L.) y ayimtidtr.
' ' S;ailn Azerbaycanda
en genig yayrlmrq niimayandalarindan
biri ise 961 qatrquyrufudur (Equisetum arvense L.). Laboratoriya
magfelesi o-u ndv iizerinda tagkil oluna bilar. Bu ndvo aran vo
dajlq rayonlarda, riitubetli torpaqlarda, eayla1n, bulaqlarrn er
."tinai, jkinlerda va bafilarda tesadiif olunur. KdkiiLrnsovlu bitki
olub, k6kiimsovlan budaqlanandrr vo bugumludur ($akil 5)' Qara-qonur rangli, uzun kdki.imsovlan torpagm 30-50 sm derinliyina
qedar yayrlr. Qara rangli nazik kiiklori iso kdkiimsovlartn iizerinda Uugunriarai destolaile yerlegir. K6kiirnsovun -b-ufiumlarrnda 2
tip k6[ emals gslir. Onlarrn bazileri torpa[rn sethin3 yaxln yerloqii. Bu koklor nazik, qrsa, zaif budaqlanandrr va atrnosfer gokiiniiilrrindm rirtubati udurlar. Digor kdklar 1,5-2 m darinde yerlaqir
ve torpagm dorinliyinde nazik yan k<ik destalari amola gatirirlar'
Kdkiirisown iizarinda yan budaqlann deyigmesindan emele galan
yumrular olur. Yumrularda ehtiyat qida maddoiari, asasan nigasta
ioplan:r. Bu yumrular nigastah oldu[unda1 VeVil-i1.
Gdvdenin kasiyi mikroskopla miigahido edilarsa, onun xaricden epidermis qatr ilo drtiilii oldugunu va qallnlagmrg divarlannda si.tisium topiandrlrm g6rmak olar ki, bu da gdvdaye m6hkamlik verir. Bitkinin tarkibinda silisium oldugunu miigahide etmak iigfrn qurudulmug budafr farfor qabda qrzdrraraq yandrrmaq
24
laamdu. Bu zaman buda$n iizvii hisseleri yanagaq va farfor
qabda qalmrg silisium aydrn gdriinecekdir.
l7y
# tr%
&.z
/r.. n
l) iizarinde yumrulan olal kiikiimsow;
2) yay buda[r; 3) sporda-
gryan yaz budag; 4) strobili ve onutr uzununa kesiyi; 5) sporofilin
yandan va alagrdan giiriiniigii; 6) elaterlar sannm4 spor; 7) 9oxqamgrh spermatozoid; 8) arxeqoni; 9) erkok cinsli protal; l0) digi
cinsli protal; 11) ziqot; 12) riigeym; l3) ilkin ciicarti.
25
Gtivde iiaerinde qabrlacrqlar olur. Qabulacrqlarda ve 9uxurda epidermisin alfinda mexaniki toxuma yerlegir. Mexaniki
toxuma n arasrnda ilkin qabr$n parenximast yerlagir. Qabrgrn
daxili hissasinde havadaqtyan bogluqlar var. Markezi ox, silindr
ilkin qabrqdan aydrn farqlsnmir, onun aksar hissasi 6zeyin payrna
dtstr. Cavan g6vdode o cant parenximadan ibaretdir, lakin tez
paigalanr va hava ile dolu boqlulu amele gatirir. _Hiiceyrearalr
iahalerin goxlulu qedim qatrquynt$ulann bataqhq arazilorda
inkigaf etdiyindan xeber verir. Floema slave hiiceyrelardan vo parenximadan tegkil olunub. Ksilemada bttiin proksilema va metaksilemamn eksar hissasi pargalamr. Onlarrn yerinda suyun herskot etdiyi nazik bogluq qalrr. Metaksilemarun qahqlan holqsvan ve spiralgakilli traxeidlergaklinda agkar olunm-ugdur. Bufumaralannda bir-birina paralel dosteler yerlegirler' Otiirticii topalarr
qapahdr, qabrq qatrnda dairevigakilde diiziilmiigdiir' kambi qatr
isa yoxdur.
yaz
Qdl qatrrquyrulunda k6kfimsovdan inkigaf edon yeriistii
yazda
budaqlanmayan
xlorofilsiz,
va yay budaqlan vardu. Erkan
spordagryo zollar amele galir, sonra iso kdkiimsovdaa vegetativ
yigrl zollar formalagrr. Yarpaqlann giicit reduksiyasr ila elaqadar
olaraq issimlyasiya vszifesini ssas vo yan zollar yeri-ne yetirir. Bu
zo$ai yarpaqlarrn qoltugunda deyil, qalxanavarrgekilde yerlagir.
Bozi alimlar bu zollan qoltuqdanlenar hesab edirlor, digarleri ise
hesab edirler ki, cavan, qoltuqda yerlepn zo$ar qtnr gox erkan
yanb kegirler, buna gdre ds ondan aEagda yerlogirlor.
QOl qatrrquynr!'unun kOkiimsowndan inkigaf edan yaz ve
yay budaqlan bir-birinden ferqlenir. Belaki yay budaqlarr yagildn, yazda cflcerir va biit[n yayr inkigaf edir, payuta quruyur' 1530 sm hiindurluyunde olub, iizari 6-10 qabrlavan gxrntrhdrr.
Bugumaralannda qaidolarile bitigerok qtn emale gatirmiE xrrda
siwiuclu yarpaqlar oturur. Yarpaqlann qrm iiste yerlagan bu[umarasmrn qaidesini, yani boyatma sahasini qucaqlayaraq onu
miihalue edir. Bugumlarda yarpaqlarrn qoltufundan inkigaf edan
yan budaqlar da dastalerla yerlagir. Yan budaqlarrn iizari asas budaqlann tzeri kimi uzununa glxrntlhdlr, onlar da bufum va
bu[umaralanna bdliiniir. Yay budaqlarrnm vezifasi fotosintez yolu ile bitkini qidalandrrmaqdtr. Payvda quruyub telaf olduqdan
sonra 961 qatrquyru[unun kdkiimsovlan torpaErn alhnda qah,
onlar gox darinliklere inkigaf edir vo bulumlanndan k6klar uza-
nll.
Yaz budaqlan gahrayr-qonur renglidir, yazda ciicerir, budaqlanmr. Onun uc hissesinda strobil yerlagir vo sporlar yayrldrqdan
soma quruyu. Qeyd edak ki, 961 qatuquyru[u sporlarla vo vegetativ yolla goxalr. Vegetativ goxalma kdkiimsovlar vasitesile bag
verir.
Miiasir qatrquyrufukimilarin niimayandalarinin aksariyyeti
barah:rsporlu bitkilardir, lakin bezi n6vlari hzioloji baxrmdan
miixtslifsporlu ola bilir. Q6l qatrquyrulunda da sporlar baraber
olub, fizioloji cahetdon miixtalifdir. Onun sporlan yaz budaqlanmn ucunda emalo golan strobilde yerlagir. Strobil ox yo onun
iizerindo dairevigekilde dtiztilmi\ sporofil yarpqlardan ibaretdir.
Sporohllarin yan budaqlann doyiqmosinden amela galdiyi gihan
olunur va bunlara sporangiyeforlar da deyilir. Sporofiller qalxanvandr, onlar igari terafinden ortadan ruanan qrsa ayaqoqlarla
strobilin oxuna bitigir. 0stdan baxdrqda sporofilin altrk[nc olduSunu gdrmak olar. Sporofiiin igari terefinda, ayaqogrn ehafinda torbayabenzar sporongilor yerlagir. Onlann igerisinde sporlar
olur. Sporlar yetipno kimi sporofillar sx yerleqir, sporlar yeti$anda strobilin oxu azca uzarur ve belelikle, sporofilierin kanarr birbirindan aynhr, amale gelan aralardan sporlar etrafa yayrhr.
Q6l qatrquynrfunun fiind-yagrl rengli sporlan birhiiceyreli
olub, hamrsr eyni b6y[kliikdedir. Hsr sporun iizerindo bir noqtode
xag kimi birlegon, uclan enlilogmis iki oded lentabanzer elater vardrr. Quru sporlar mikroskopla miigahide edildikda elaterler aydrn
g6riiniir. Elaterlarle sporlar bir-birine iligir vo belalikla, bir ne4esi
birge yayrlrr. Olverigli praitde sporlar cicarir. Cticertilsr, adaten,
bircinsli (anteridi va arxeqoni daqryan) olur. Belaki sporlar ciic+.
rende sporun birinden iizerindo anteridi olan erkak qametolit,
bagqasrndan iso iizorinda yalnz arxeqoni olan diqi qametofit inkigaf edir. Belaliklo, bunlarda sporlar barabar olsa da lzioloji c+
hatden mrixtelifdir. Ciicartilar b6lflrnlii ldvhxikgoklindodir, yagrl
rongdo olub, rizoidlarle torpala bitigir.
Anteridilar ciicortinin toxumasl daxilinds, arxeqoninin isc
ancaq qann hissosi ciicertinin toxumasrnda yerlegir. Sporlarrn bir
bir verdo dostalerle yayildl$na g6rs ciicertiler yanagr bitir'
Beialikla, ciicertilarin bircinsli olmasrna baxmayaraq mayalanma
tamin olunur. Mayalanma ancaq su olanda baq verir' Spermatozoidleri goxqamgitilrdrr. Anteriden spermatozoidler gxdrqdan
sonra erkek cncsiti qrrruyut. Arxeqonidaqryan ciicerti nisbatan iri
olur. Mayalanmadan sonra riigeym inkigaf edana timi o yagrl
rengde qalr. Rilgeymdsn en ewel yay budaqlarr. inkiSf. edir' Q6l
qatiquyrugunun inkigaf d6vrtnde sporofit nesil iisttinliik ta$kil
necesi
edir.
qametofitino
Qafirquyrugunun tebiatde gox zaman-bircinsii
galdiyinden
amola
tosaaif otunur,-lakin onlar spor topasmdan
etrafda ham erlcak, ham de digi qametofitlor olur, bu da onlarrn
caroaz mavalanmasml tomin edir. Q6l qatnquynrflundan' ferqli
nl.iuo out,tor,v.,reu n6vleridn aksariyyetinda xiisusi strobildaqryan'budaqlar am-ole galmir, onlarrn strotilleri vegetativ budaq'
iarrn $ay budaqlannrn) ucunda amale galir' Q61 qatuquyru[unun
sporlin iaborat-oriyada tecr[bs meqsedila teconlarek, onun ciicirtileri mikoskopla miigahido edila bilar. Sporlar ciicerme qabi'
liyyatini gox tez itirdiyinden, onlan yr[rlan kimi- iyun ayrnda akmak
laamdr.
igin gedigi:
I.QOI qatuquyruguna aid herbari materiallarrm diqqafla nezerden kegirmok.
qatrquym[unun erkek va digi protallanndan hazrlanmrl daimi preparatlara mikroskopda bgmaq' Bu.zaman erkek protala oisb"tan digi protahn xeyli iri ve qtvnmkenarh ol2.Q61
duEunu miisahide etmak'
'3. Oyani vesaitden istifade ederek 961 qatrrquyrufuna aid g+
killsri qekmok ve hisselerini qeyd etmok'
SuaL qol qatrquyrugunu n yaz ve yay budaqlanm farqlandiren elameiler hansriardr? Q6l qatrrquyru[unun hansr teserriifat
ahomiyyeti vardr?
QIJIKiiltlLoR -PTERIDoPHYTA va YA
POLYPODiOPHYTA $oBOSi
Lavazimat: Erkok qrjr, salviniya vs marsiliya bitkilorina aid
herbari materiallarr. Erkok qrjr, salviniya vs marsiliya bitkilerine
dair ayani vesaitlar. Erkak qrjmrn soruslu yarpa[rnrn eni:re kesiyindsn, protahndan, salviniya va marsiliya bitkilarinin sporokarpilarinin enina kesiyindon hazrrlanmrg daimi preparatlar, e$ya
giipsi, iyna, lupa, mikroskop.
Qj*imiler g6basinin bitin niimayandelari sporofit nesil olub,
k6k, gdvdo ve yarpaEa malik goxillik iri bitkilardir. Qrjrkimilerde
spordan ciiceren qametofit miisteqil ya$asa da sporofita nisbeton
9ox kigik olmaqla az 6miirliidiir. Belolikle, qrjrkimilorin nosil n6vbalegmesindo sporofit nesil iistlfur mdvqe tutu.
Palezoy erasmrn toxminen silur d6wiinds meydana gilmr$ qljrkimiler hemin eramn dag kdmir d6vriinde Yer kiiresinin bitki
6rtiyunda hakim miivqe tutruuglar. O vaxt miixtclifformah qtjrkimiiarin bir 9ox ndvlari 30 m ve daha iri g6vdeyo malik iri a[aclar
olmuglar. Lakin sonradan Yer kiiresinde bag veran iqlim dayiqikliklarinin ve dayigilan iqlim $eraitina uyEun olamotlara malik, yeni
gtclii bitki qruplannm (awalce grlpaqtoxurnlulann, sonra 6rt0liitoxumlulam) birge tesirila qrj*imilor kiilli telafata utsamr$ ve
onlann aksar n6vlarinin, xiisusila alac formalannn nasli kasilerek
dag kdmiir yataqlarrmn amsle gelrnesins sabeb olmugdur. Hazrda
qrjftimilorin Yer iizerinda rast galen oksar ntivleri goxillik otlardrr.
g6baye 300 cinsda temsil olunmug 10000 n6v daxildir ki, bunlar da
aga$dah 5 sinifda tamsil olunurlar: kladoksil (Ckdoxylopsida),
ziqopter (Zygopteridopsida), koramalotu (Ophiogloxopsida), nar atti (M a r a r t iop s ida), qrjiar (P o Iy p o dio p s ida).
Q$i*
(P o lyp o diop srda)
sinf
Qrjrkimilor g6basinin qrjrlar sinfr 4 yarrmsinifde tomsil olunur:
osmund (Osmundiidae), osl qrjrlar (Polypodiidae), salvhiya
(Salviniidae) va marsiliya (Marsiliidae). Laboratoriya maglelesi
asl qrjrlar, salviniya va marsiliya yarrnsinifleri tizra tegkil oluna
biler.
Osl qriilar (Polyp odiidael yarmsinfi
Osl qrjrlar yarrmsinfinin esl qrjrlar (Polypodiales) srasrna esl
qiilann (Potypodiidae) akseriyyeti: 11 fasile ve 234-cinsde birlogen
9000-dan 9ox nov daxildir. Osl qrjrlar (Polypodiales\ sraslnln
niimayandalarinin miixtelifliyine baxmayaraq onlar-iiLrnumi qurulug formasrna ve inkigaf tsiktine malikdirler. Osl qtjtlartn qurulugu
va inkisafrm Azarbaycan florasmda yayrlmrg bir neqe qtjt ndvti
(erkak qr! - Dryopteris filix mas(L.) Schott.,-ve1.- Pteridium tauriium (Presl) V.Kreez va s.) iizarinde ilyrsnmak olar.
Laboratoriya megflelasi yuxarrda qeyd etdiyimiz ndvlardan
Azerbaycan florasrnda en geniq yallmlt, gay vs yarfanlann etrafinda, riitubetli va enliyarpaq megelerin kdlgeli yerlerinds inkigaf
eden, adi qrjilar (Polypodiaceae) fosilssino aid erkek qti (Dryopteris filix nns(L ) Scftotl.) bitkisi iizerinda togkil oluna bilor'
bu n6v k6kflmsov gdvdali, iri yarpaqlarr va saqaqL kdkleri
olan goxillik ot bitkisidt. Her geyden ewel erkek qrjrnrn r<vayi> adlanan iri yarpaqlan diqqeti celb edir. Bu yarpaqlar g6vde mangelidir. Erkok qrjrmn yarpalrmn g6vde monpli olduguna onun k6kiimsov g6vdasinin b6yiime nbqtesina yaxrn yerinds biLen' rcu ilbiz
kimi burulmug ve homigo zog kimi ucdan hiynyen cavan yarpagn
boy atmasrm miigahide etrnakle inanmaq olar. Yarpaq ldvhasino
aid olan kesik mikroskopla miigahide olunarsa orada bircinsli, xlorofiIdagryan hiiceyraler va iri hiiceyraarasr bogluqlar, 6tiiriicti (kegirici) dastelor kegen damarlar, yarpaq damannrn konsentrik qapah
topalardan tsgkil olunmug kesiyi, yarpaq ldvhesini alt va iist torofdin 6rten birqat epidermis toxumasl gtiriinar. Qrjrlann keqirici dostelsrinda um pkilda formalagmrg ksilema vo onu ehato eden floe'
ma vardr. Erkek qrjrnn yarpaqlanmn tam formalagmasr 3 ils baga
gatr. Sonra o mahv olub t6kiiliir. Lakin kokiimsovlann iizerinda
onun saplaq baqlangcr qalr. Erkek qrjrrun qara-qonur rongli
yolun k6hiLrnsov g6vdasindon sagaqh dayaq k6kleri uzanu.
qrjrrun
Qeyd etmak lazundrr ki, qrjilann o ciimlodon erkak
gelir
($ekil
6)
emala
yarpaqlarrn
altrnda
sporongilari yrgrnlarla
Sporongi ylrnlanna ise sorus deyilir vo bu soruslar qrjrmn n6viinden asrli olaraq miixtalif formada olur' Soruslartn igerisinda sporangiler, onlann da daxilinda sporlar inkigafedir'
30
e
=5
gkil
6. Erkak qrjr da (Dryopreris
/ilix-nas
nasl niivbeloqmasi
( L.
)
Schott\
:
krikiimsovu;2) ilbizvan yarpaq; 3) vai:4) yarpaqcrqlam
alt
driziilrbii;
sorusun en kosiii v; qporansil,y:l1o_"-::-:lrnn
-5)
ran; o, sporong: /) tetrasDor: g)
cavan qametofit; 9) prltal; fu)
i
.q o n i : I 2) ipermat o^ia, i : i r"v.i"ffiq"vilr
r.1^, l-911 I I :f
ra Duc€yra; l4)
,l)
cavan sporofit.
31
Erksk qrjrmn yaqh yarpaqlan iridir, uzun saplaqhdrr, ikiqatlelokgekilli b6liimltidfir. Onlarln alt terafinda damann har iki terafinde cerga ila diiziilmiis qohvol rsngli, boyrekgakilli soruslar
g6riiniir. Bu soruslartn da igerisinde sporangiler, onlarrn da daxilinde isa erkak qrjrmn sporlarr yerlagir. Demali, erkak qrjr da sporofrt bitkidir.
Erkak qrjrmn soruslan xaricden perds ila drtiiliidiir. Bu pardeys induzium pordasi deyilir. Induzium bdyrekvarrdr, tdkiikneyandir. Soruslann yarpa$a biti$-diyi yer qabanqdu-plasenta adlantr.
Soruslarm birlegdiyi yerden yarpa$n kesiyi mikroskopla miigahide edi.larse plasenta aydrn g6rtina bilar. Plasenta yuxansrnda dara1r va induziuma kegir. Sporongilar induziumun altrnda, uzun ayaqoqlarla plasenta bitiqir. Sporangilorin divan bir corga hiiceyraden
tegkil olunmugdur. Bu hiiceyrelerdon bir hissesi mixek rangindedir, qrlaflan qahnlagrmqdr. Qatnlagmrg hisseya halqa deyilir.
Halqadan kenar hissa nazik qrlaflr hiiceyrelardsn tagkil olunmugdur. Onlann xarici nazik hissasi spor yetigande surlaraq sporanginin divanm partladr ki, bu da sporlann yaylmasrm tamin edir.
Sporlar elverigli peraite d0gdiikdo cticsrir vs qametofit nesil olan
protah omele getirir- Qrjrlann sporlart ciicerme qabiJiyyetini uzun
miiddst saxlayular va onlar bdyrekvan-ova1gekillidir. Erkek qrjrrun protah (qametofit) haploid xromosomlu spordan ciicardiyi
iigiin o da haploid xromosomludur. Protahn hiiceyrolerinda xlorofil oldulundan o yagrl ranglidir vo tirskgekilli formada olub,
b6yukltyii I sm-e qaderdir. hotaln alt torafinda onun qidalanmasrm tomin edon rizoidleri vardr. Protal iki-ciaslidir. Protahn
rizoidlori arasrnda anteridilor, protahn kasiyine samt hissade arxeqoniler yerleqir. Arxeqoninin qann hissesi protahn igerisinde
yerlogir, bolaz hissasi bayra uzanmrg olur.
Arxeqoninin qann hissesinde bir edad yumurtahiiceyre olur.
O, yetigeno yann arxeqoninin bogaz kanal hiiceyraleri seliklogir
ve xarice spermatozoidleri celb edan alma turgusu ifraz edir. Eyni
vaxtda anteridi ag rr va oradan xarice goxiu miqdarda goxqamgrL
spermatozoidlar gxaraq, suyun k6mekliyi ila iiziib, arxeqoniye
gatrr, onun bo[az hissasindan qanncrlrna kegersk oradakr yumurtahiiceyreni mayalandrru. Naticeda diploid ziqota emala galir.
Ondan iso awelce rtigeym, riigeymden isa tedricen k6kii, gdvdesi
iri erkek qrjr (sporofit nasil) inkigaf edir. Rflgeym
birinci vaxt ya$il protalrn hesabrna qidalamr, onun vegetativ orqanlan inkigaf etdikden sonra ise mfist qil qidalanmag; baglayr
va bg
lglnUotal quruyr. Bu izahatdan aydrn olur ii, qrjifa"o
tam inkiSafr iiqun su olmahdr. Su olrnasa onl-ann qamgrh sperma_
tozoidlori haroket eda bitnez ve yumurtahiiceyri miyalinmaz.
Bununla elaqodar olaraq onlara ancaq r[tubetli yerlsrie tesadiif
olunur.
. Frkok qrjrmn protahnrn timumi qurulugu lupa ila, rizoid, an_
1q1di va arxeqoninin qurulugu ise mikroskopla mugahide oluna
biler.
y? yar.pa$ olan
Sahiniya (SalurzdiCce) yarmsinfi
xl
Su q{rlanna aid olan bitkilerdan birinin
qjirar (polypo(Salviniidae)
salviniya
yanmsinirnin
oluiiiyu
lyp:ida) -sinfinin
(Salviniales)
srasr iizerinde dayanaq. Bu-sramn nrimayondaleri
miixtelifsporluluqla va gargekitli soruslannrn olmast ile iarakterize- olrlu-r. Bu sraya salviniyakimiler (Salviniaceae) fosilosi,
salvi_
ucinsi
va
bu
cinse
girin
aid
yayrlmrq
sularda
Ja\Sal.vin1g.fegner)
13_ n6v daxildir. Azsrbaycanda Ktr-Araz ovahs vo Leni<eranda
y{"y
salviniya (Salvinia nataw ( L. ) All.) nO.,rtna rast geli_
"
nir. Laboratoriya
mag[olasi bu n6v iLarinds togkil oluna bilor.U^g
miiddat
suda yagama ila elaqadar olaraq salviniyalar
.
bir sra alametlar qazanmrgdrr. Salviniyanrn biitiin ndvlari, o ciimloden [zen sa.lviniya(5. natarc (L.)Ali.) l5-20 sm 6lgulii kigik qrjr]ar!5. !1odk n6vleri goxillik bitkilerdir. Mrilayim ionalann n6v_
lari ise birillikdirlar. K6klori yoxdur. yarpaq topasmda olan 3 yarrlisi suda iiztir, iigfinct isa suyun ige]isinde gaklini dayigarak k6k formasrm alrmgdr. Lakin qeyd etaiyimiz kimi iizan salviniya bitkisinda esil kdklar inkigaf etmir. K6k geklini alml$ yarpaq_
lana qaidc hissesi_nde sporokarpiler yerlagir (gekil 7). Bu yarpaqlar hem da su sorucu funksiyasrm dagryr. Suda tzan yarpaqtai
oval ve ya dairevi formaLdq l}-l2rnir'" rlrgrodrari. io
V".paqlar qrsa sapla$n ucunda yerlogir, rlst tarefrndo yumrulaimrg
ernzikler var. Yarpaq suyun igerisina dii5srsa amzikljrin arasrnda
qalan hava yarpalr darhal yuxarr qaldur. ya5rl yarpaqlann alt
.
y
.
p1f!
35
tarefi, g6vda ve su igerisinde olan yarpaqlann tzeri tiikciiklerle 6rtiiI0dfir. Teneffis zamam aynlan karbon qa.a qabarcrqlan bu tiikciikler arasrnda topla ve bitkinin
gakisini azaldr. Ttikciiklsri ve yarpaq iizerhda olan amziklari lupa
vasitesilo aydrn miigahida etrnek
r
olar. Uzan salviniya
w
gakil 7. Uzan salviniya
(Salvinia nataw L.):
l) iimumi giiriiniiqti; 2) sporo-
bitkisinin
g6vde kesiyina mikroskopda baxsaq onun ortasrnda ksilemasr zaif
inkigaf etmig kegirici dasta g6riiner. Kegirici deste xaricden iri bogluqlan olan qabrq hisso ile ehata
olunmugdur. Gdvde xaricdan bir
cargo htceyre ile drtiilmfigdiir. iki
msrtoba gaklinde diiztibntg iri bo9luqlar yarpafrn kesiyinde ds miigahida olunur. G6vde ve yarpaqla-
nn
bogluqlanna hava doldu[undan, salviniya suda iize bilar. Demeli, salviniyanrn yarpaqlan havadagryrcr boqluqlara malikdir.
Salviniya yarpaqlar arasrnda yerlogmig tumurcuqlar hesabma
vegetativ goxah. Tumucuqlardan inkigaf etmig yan zoflar yeni
bitkiye baglantrc verh va neticeda genig su saholari salviniya ils
orn ur.
Uzon salviniyada suyun alhndakl flgiincti yarpagrn qaidesindaki sporokarpiler 3-8 aded olmaqla dastelerla emala gslir. Sporokarpilar gargekilli formaya malik olub, onlann divarr, arasmda
hava ila dolu bogluq olan ikiqat drtiikden ibaretdir. Sporokarpiler
ayaqcrq tzerinda yerlagir, xariciden ikiqat induziumla drtultdtr.
Ayaqoq sporokarpinin igsrisina kimi uzarur ve onun ucu orada
qalmlagu. Qalurlagmrq hisse plasenta adlamr. Plasenta iizerinda
qlsa ayaqctqlann ucunda sporongilar yerlegir. Sporongilerin bozisinde ya mikrosporangiler, ya da meqasporangiler yerlagir. Sporangiler halqodan mahrum birqat divara malikdir. Periferik arxesporial hiiceyreden tapetum formalagr vo spor yetigen zaman
iizari k6piiklo 6rttilii olur. Onun barkimesindon penoplasta benzar
karpileri; 3) sporongilari;
4) mikrosporangiler; 5) makrosporangiler.
yiingiil, masameli kiitle amelo galir va bu kiitlo massula adlanr.
Sporlar massulaya batm$ olur. Mikrosporangida 64 mikrospor
g+., meqa-s-porangida ise 1 meqaspor inkigaf edir. payvda
3p:1.
bitki mehv olw. Nigasta ile zangin olan igu spoiokarpi.ler suyun
dibins 96ktr ve orada qrglayr. yazda nigistaiporlarrn cicsrmssinp.sarf olunur,_massula sayosinda yiingfil olan iporangiler suyun
sethina
_g:xr. Mikrosporun cticormasindan iki vigetativ htceyrsdan togkil olunmu$ erkak qametofit - protal inkigaf edir. Onun
iizerinde 2 anteridial htceyro emele galir, bu hiiceyralerin her biri
gtclii reduksiya olunmug anteridini amele gatirir. Anteridi divar
emale getiren 2 huceyreden ve 4 spermatozoidi omalo gatiran bir
spermatogen hiiceyraden ibaretdir.
, Meqaspor ciiccnne zamam gox sayda vegetativ hiiceyrelardan
tagkil olunmug ve daha az reduksiya olunmug digi protahqametohti omalo getirir. Ciicartinin tazyiqi altrnda meqasporun
qigasr dilimJenir vs cficarti xarice gun. Ciicertinin sorbait hissasi
yagrllagtr, onun iizarindo 3-5 arxeqoni formalagr. Meqasporanginin_divan pargalandrqdan sonra mayalanma prosesi bas verir [i,
ondan ziqot ve riiteym inkiqaf edir. Haustori sayesindi riSeym
uzun mflddat qametofitla alaqe saxlayn. itk emela gelmig yarpaq
qalxanvan formahdr, sonrakr 2 yarpaq dairavidi. vs ttUiciittirtj
drtiliidtir, sonradan 3 yarpaqdan ibarat topa formalagu.
Osl qrjrlarda oldulu kimi, salviniya va marsiliya srasrun
niimayandelal'1da da sporofit nssil qametofit nasil tzarindo hegemonluq edir. Mayalanma vo riiqeymin inkigafi su igsrisinda gedir.
Makro ve mikosporlar eyni bitki iizarindo emsla galir, prota[ar
isa gox kigilmigdir ve bircinslidir
Marsiliya (Marsileidae) yanmsinli
Su qrjrlarrna aid bitkilardon biri da asl Ejiar (polypodiopsida)
sinfnin marsiliya (M arsileidae) yanmsinfinin, marsitya (Marsi/rales) suasrmn yegane fasilssi olan marsiliyakimil efil. (Mars;
leaceae). Bu su qrjrlan da miixtalifsporluluqla, daxilinde sorus
y$mr, olan unikal orqan- sporokarpinin movcudlugu i.le xarakte-
rizs. olunr',r. Marsiliyakimilor fesilasinin girin sularda yayrlmrq 3
cinsi vardr.
35
Marsiliya (Marsilia L') cinsina diinyamn isti rayonlannda
rast ge1iner60-a yaxn niiv daxildir. Cinsin Azarbaycan arazisinda
dordlarpaq mariiliya (Marsilia guadrifulia L.) va qrlh marsiliya
( M. siriiosa llilld.) ni'vlai, yaylmrgdrr'
'
LaSoratoriya ma5laiesi yarunsinfin Azarbaycanda genig yayrlmr9 d6rdyarpaq mirsiliya (M.guadnfolia tr') n6vii iizerinde
apanla bilar.
' Genis yayrlrmg d6rdyarpaq marsiliya (M.guadnfolia n6vii
-t)
AzarbaycanOi, Otia Asiyamn gaylann{1 tasadiif olunur' Bu bitkimn nthdtrttyu 10-20 sm-dan arhq deyil, fizan yarpadann saplaqlan 70-80 sm, kdktimsovun uzunlulu I m-dan artrqdu ($ekil 8)'
Vegetasiya d6vrtniin sonunda sorusda birlogmig mikro va meqaslpqr*gite. amsla gelir. Soruslar ovalformaL olub, yarpagtn grxrntrrr otin qapah hissade yerleqir va bu orqan sporokarpi adlamr. Sporokarpiler ayaqcrq vasitesila yarpalln sapla[rmn esasma
biti$mi$dir. Gvan sporokarpilor yumSaq va - iizori tiikciiklarle
orttitii otuU, ya9r1 rangdedirler. Yetiqsn zaman divart qahnlagu ve
fmdrqcrfa oigayrlar. Bele sporokarpilalde-sporlar iller1a yagama
qatitiyy-ettdni saxlayrlar (50 il orzinde). Sporokarpinin daxilind" so.,sl".rrr birlaqdiyi qrgrrdagabanzer toxuma halqosi var. Rttubetli garaitda bu helqe gigir, sporokarpinin divannt pargalayr
va iizerinda 2 cargada yerlagmig soruslar selikli, spiralgekilli qayg
gaklinde etrafa yiyr.lu. Her sorus ikiqat induziumla6rttilmiig olur'
G* yo*u., hissasinda uzanmrg plasenta iizcrinda her birinde bir
*rquriot olan meqasporangilar yerleqir. Plasentamn.yanlarrnda
64 mikrosporlu mikrosporangilar amela gelir. Sporangilarin divan
1 qath, helqeszdir. Sporanginin divari pargalandrqdan sonra
spoilar suda iiicarmaya baglayrlar. Erkek ciicerti.2 anteridili, iki
piotallial htceyreyo malikdir' Meqasporlar ciicsrti zamam 2 qeyii-baraber hiceyra amals gatirir. Alt hissadeki iri hiic€yro vegetativ
olub, qida maddaleri ils zengindir. Ust terefde yerlegan kigik
hiiceyrJ arxeoqonialdr va arxeoqonini formalagdmr. Mayalanmadin sonra riigeym yeni bitkiya baslanEtc verir. Laboratoriya
maglelosi r)giin ddrdyarpaq marsiliya akvariumda becerila biler.
nu 6itki akvariuma iizerinda bir adad yarpagr olan k<iktimsovunun pargast ila ekile bilar.
36
radrDsporan!i
lw
*e
ffi
&
gokil 8. Dordyarp aqmarslliyada (Marsilia quadrifotia
L.)
nasil novbelegmosi:
1) iimumi gtiriinr\ii; 2) giivdanin en kosiyi; 3) sporakarpilari ve
en
!3slJ'i 4) makrosporangi; mikrosporangil 5) irkak cinsli proral:
6) digi cinsli protal; 7) rigeym; 8) itk ciicJfti.
37
Salviniya ve marsiliya bitkilarinin sporokarpilarinin daxili
qurulugu, spor ve protallann quruluqu mikroskopla aydm mii5ahido oluna bilir.
igin gedigi: 1 . Erkak qrjr, salviniya ve marsiliya bitkilerina aid
herbari materiallannr nezcrdan keqirmek.
2. Erkek qrjrmn soruslu yarpafrna awel lupa vasitesila, sonra
isa erkek qrjrun protahndan, spor ve protallarmdan haarlanmlg
mikroskop altrnda baxmaq'
daimi preparata
^Saiviniya
ve marsiliya bitkilerinin sporokarpilerinin enina
3.
kosivinden hazrlanmrg daimi preparatlara mikroskopda baxmaq.
+. gyaol vasaitdan istifado edarek erkek qrjr, salviniya va
marsi.liya bitkilerins aid gekilleri gekmak ve hisselerini qeyd etmak.
SuaI: Erkok qrjrnrn yarpaqlan niye vayi adlanr? Qtjftimilerds
sporlar hansr formada olur? Su qrjrlannda suda.yaqamaqla elaqedar olaraq hansr uygunlagmalar amale galmigdir? Su.-qrjrlan ila
ouruda vaiavan orirlir arasrnda takamiilde hansr deyigikliklar baq
J.rmiqdtt'iiz"o iituioiyu bitkisinde iigiincii yarpaq hansr funksiyau yerine Yetirir?
QILPAQTOXUMLULAR - PINOPHYTA VO YA
GYMNOSPERMAE gOBOSi
I-avazimat: Bennettit, saqovnik ve kinqo bitkilerine dair syani
vesait, saqovnik bitkisinin mikro vo makiosporofillerindon, toxumlarrndin hazrlanmrg daimi preparatlar, iyna, lupa, mikroskop.
Toxumsuz ali sporlu bitkilerden farqli olaraq grlpaqtoxunrlular (Pinophyta va ya Gymnospermae ) $basine daxil olan n6vlsr
toxumla goxalan bitkilardir. Bu cahatdan onlar 6rtiiliitoxumlulara
bonzayirlar. Lakin drtiiliitoxurnlulardan ferqli olaraq gilpaqtoxurnlularda yumurtahq olmadrg iigiin toxumu 6rton meyve de
olmur. Toxum yumurtactltn inkiqafi naticesinda emsla gelir. Yumurtacrq dayiqikliya u[ramr; makrosporangidir. Yumurtacrq makrosporohlin iizarinde agrqda yerlaqdiyindon ondan emele galan
toxum da agrqda yerlagir. Ona g6rs de onlara g paqtoxumlular
deyilir. Qrlpaqtoxumlulartn makrosporangisinin igerisinda mak38
rospor olur ki, onun da hesabrna arxeqoni inkigaf edir.
Qrlpaqto_
xumlularda tozluq goklini daygmig milrosporangi, onun'da igeri
sinda tozcuqlar va ya geklini deyigmig mikrospoilar olur. Tozluq
ve ya mikrosporangi.erkak qozantn pulcuqlanmn (mikrosporofillarinin) qoza oxuna birle$iyi yerind+qoltulunda yerlagir.
Belalikle, makro ve mikrosporlar grlpaqtoxurnJulann iizarindeinkigaf etdiyina g6ra grlpaqtoxumlulann biitiin n6vleri sporofit
bitkilardir.
Erkak ve digi qozalar ayn-ayrr budaqlarrn rlzorinda (bir-birinden aralr) a_male golirler. gam (pirus I.j, hikmr (picia L.), a!
gam ( Abis L. ) vo qara$am ( Larix L. n6vlorindo erkak ue digi qol
)
zalar eyfi bitkinin iizerinde inkigaf edir. Bele grlpaqtoxunrlu bithter
birevli bitkilerdir. Bunlardan forqli olaraq aarc /tiriprru L.), arunkaiya. (Araucaia L.), saqovntk (Cycas L.), L:nkqo GiW L.)
kimi gilpaqtoxumlularda bitkinin birindo yalnz .ikrk qJzahi,
digorinda ise diqi qozalar inkigaf edir. Bela bitkilara ikievfi bitkilor
deyilir. Qrlpaqtoxumlularda tozlanma ve mayalanma cetdikdon
soDra yumutaqqda emale gelen ziqot r0geyma, yumurtiq&n 62r:
isa toxuma gewilir. Bu zaman yumurtacrf,ln xarici qatr olan intequme-nt-toxum'n qabrflr inkigaf edir. yumurkcrSn daxili qatr
nutsellus formalaqan zaman rtigeymin qidalanmasrna sarf olun$ugundan toxumun qabrlr altrnda nazik perde geklinde qalr.
Yumurtacrqdakr arxeqonileri dagryan ilk endosperm isa rtigiymi
ahato eden ehtiyat qida maddasino gewilir.
Qilpaqtoxumlular ancaq agac vs kollardan ibarotdirloi. Onlar
Yer kfirasinde genig yaylaraq miilayim qurgaqlarda vo daglarda,
tabiatda ve xalq tosarriifatmda boyuk ohamiyyoti olan genig megaliklor amelo getirirlar.
Qilpaqtoxumlulann tesnifatr miixtelif yanagmalara esaslarur.
Miiasir tosnifata gdra g6baya 6 sinif daxildir. Onlardan ikisinin,
toxumlu qrjrlarrn (Pteridospermopslda) va bennetti tlern (Bennettilopsida) nesli kasilmigdir. Digar 4 sinfa saqovniklar (Cycadopsida), kinqolar (Gingoopsida), toxum6rtiiklulir (Chlamytlosperrutglsidl) va iynoyarpaqllar ve ya qozadagry aoTara (pinopsiia va ya
Conderopsida) mfasir florada rast gelinir.
.
39
Bennettitlar ( Bennettitopsida ) sil.fi
Laboratoriya mogf,alasinde grlpaqtoxunrlulam tamamile
.rhr;fiil qruppu ila-tamq olmaq iigiin bennettitlar sinfini 6y-
triasda yaranan bennettitler iist tabalir
;;k];U.^Alt
aorriioa" tamamile mahv olmugdur' Bu qrup. rnezozoy -erasrnda
bitki iirtiiyiiniin tbyiik bir sahesini ahata edirdi'
iir.ii
-* J"r.ti"
saqovniklari xatuladrdr'
il;il g6rkamina g6re
-diia,bennettitlar at va 2
qedar
Covaefui Lzilarinda
budaqlanmay
-m-e
tiirJliri*a", bezilerinde ise kdkiimeyvali ve 60 sm diametrinde
olunmuq
iai. Ao"Jr.ii tapasinde iri lalokvan yarpaqlardan taqkil
ve
*rftsitOi. Br^n qo* da b6yiik olmayan zaif budaqlanan
""iir
i;;.d tam kenarh, l0 sm'a qedar 'uzunlulu olan kollara te-
Bennettitlarin lelekvan yarpaqlan saqovniklarin
miiddot bennettit
Qox oxgar oldufundan batta uzun
saqovnildarin virpagr kimi qelamo verirdiler' Lakin
llriro= uo**,,itn quruluqu har iki sinifde ferqlidir'- Bitkilerin
IilrJrii ,ii-iti" anatomik'quruluglu olub, esasan 6zek parenxiilinaon ve onu ehata eden 6tiiriicii topalardan mgkil olunmuq na,it-ttaouA"o ibaret idi. ikinci darxali ksilema gox zaif inkigaf ettaqkil olunmugdur'
misdn
'*' ve pillali traxeidlerden
S.nrJititl"tin cinsi orqanlan miikemmel quruluqa malik idi'
tafio a.t"ttat, ile bir-birinden ferqlenirdi' Bennettitlarin ilkin tos'
,irt tl ootut ikicinsli strobile malik oldulunu g6storir ve bu setJJen ontar ikicinsli gigakli bitkilarin ecdadr hesab olunrtrdu'
iuiio a*tu deqiq tadqiqatlar gostarmigdir ki, bennettitlerin
bircinsli strobilo malik oLnuqdur' Rsngarong
bdvik oksoriwati
-&larla
gigokli bitkiler arastnda alaqa olub-olrnaotdueunaan
drgrnl muyysnla$dirmek gox getindir'. Bennettitlarin qiqakli bitkiiarlo eyni menEedon tdrayib sonrakr inkiqafimn ise bir-birindan
asrh olmadan paralel getmasini s6y1em:k daha meqsedeuyfun
olardr. Lakin mtiasir dowde bennettitlarin daha ilkin va ixtisaslagpaleobomamrs formalarlnln tadqiqatlartna ssaslanaraq bir qisim
taniklar yene da qiqekli bitkilerin mehz bennettitlardon baglanltc
s6tiirdiiviinii iddia edirlar.
Ham bircinsli. ham da ikicinsli strobilin osasmda steril yarpaqlar yerlagirdi. Onlar gigak yanhfrmn prototipi rolunu oynaytb'
ffi-tf=;h"";.
;;;oi;;;"
i,i.rl;il;t
"
40
Mikrostrobillar iizarinde desta ila mikrosporofiiler yerleqan oxdan
ibaret jdi. Mikrosporofillar formaca biit6v, lelekvan, barmaqvan
ve s. oknu$ur. Bezilorinda onlann qurulugu o qsdar mflrekkjbdir
ki, tasvir etmek bela getindir. Onlann Caxili sethinda miixtelif
formah mikrosporangilar yerls+tdi. Qigak yantgndan iist tarafda
yarpaqlardan ibaret meqostrobillai yerlogirdi. Meqostro_
felekvan
billor atli, enlilsgmig ucu ise sancaqvan formah olan oxa malik idiler. Onun frzarindg coxhr sayda (500-600-e qadsr) silindrik ayaq_
o_Cfkilli sporangioforlar yerleqirdi. Onlann zirveshde guclii daitrlmrg
boruculun riiqeym baglanlrclan vardu. Sporan_
-mihopilyar
gioforlar arasrnda steril orqanlar yerlagirdi. Bu orqanlar zirveda
1rdriof geniglanorek goxkiinclii qalxanvan ldvholer amala gatirirdilar. Bu enlilegmiq hissalor demek olar ki,. ramamilo Uir-6iri ita
birlagerok nigeym baglan$onrn ii2s1i1i drtarok onlann miidahosiedirdi. Tokca goxkunclii l6vhelerin bnlagdiyi kiinclarda
ry
F-*
deliklor qaludr ki, buradan da xarica tozculu tutma[a xidmot
edan mikropilyar borucuqlar grrurdr. Belelikle, steril oiqan 6ztinomexs-us drtiilitoxumlululu temin edir. Bu da hemin qrupun no
derecsdo yriksek ixtisaslagdrirm g6sterir. Bir qrup ndvlarin rtigeym
baglanScrnda intequment sarbest, digerlerinda iso nutsellush 6irlegmig olurdu. Lakin xarakterik olaraq onlar hamrsr tozcuq kamerasrna mal;k idilar, buna g6re de bennettitlerin de saqovnikler kimi
spermatozoidlerls mayalandrErnr giiman etmak olar.
Bennettitlar digar qrup grlpaqtoxumlulardan toxumun miiksmmol qurulugda olntasr ile farqlanirdi. Onlann toxumu endospermsiz idi. Ehtiyat qida iso 2 odad iri lspalordo toplamrdr. Bu da
olduqca mitoreqqi bir alamat hesab olunur. Bennettitlor sinfi
bennettitier (Berure ttitales) srat ila tamsil olunur.
Bennettitlar ( Bennettitales
)
strast
._ Bennettitler srasr vegetativ orqanlanndakr miixtalifliya g6ra
vilyamsonkimilar (Williamsoniaceae) ve bennettitktrnilar (Bennettitaceae) fasilasi ile tamsil olunurlar.
Vilyamsonkimiler losilesi (Williamsoniaceae) gox nazik va
budaqlanan zoflu bitkileri dziinda cemleyir. Bu fasilenin en genig
tasvir olunmug cinsi vilyamson iadr (Williamsonia L.). Orilarn
4t
bazi niivlari zaif budaqlanan, 2 m-e qeder hiindiirliikdo olan iri
lolakvan yarpaql gdvdeya malik idilor. Bezi niirnayondoleri ise
nazik budaqlarla srx budaqlanan algaq kollar olmugdur.
Bennettitkimiler (Bennetlitaceae) fesilssinin ni.imayendeleri 12 m hiindiirlukds, yolun va algaq budaqlanmayan, bezen ise k6kqekilli g6vdeya malik olub, iizarinde iss iri, lalakvarr yarpaqlar
yerlegirdi. On genig yayilmrg gikadeoidea (Cycadeoidea Z.) cinsinin niimayandesinn (Cycadeoidea dacoternis L.) nzeri tdkiilmiig
yarpaqlann pulcuqlanmn esaslart ilo drtiilmiig kdkmeyvali gdvdeyo malik olrnugdur ($ekil 9). Onlar arasrnda yiizlarle xrrda ikicinsli strobillsr yerlegirdi.
Laboratoriya rnagfielasinda bennettitkimilarin xarakterik xiisusiyyetlerini gikadeoidea (Cycadeoidea L.) cir,sinin nflmayendesi (Cycadeoidea dmotensis L.) wair.da dyrenmek olar.
Bemettitlar grlpaqtoxumlulann dziinexas quruluglu qrupu olub, ham
yiiksek ixtisaslagmrg, hem
de bir qisim primitiv alametleri (eksar ndvlarda
budaqlanmamn olrnamasr, iri yarpaqlar, sp€rmatozoidlerle mayalanma)
dztinda cemleyir. Onlar
gilpaqtoxumlulann takagekil 9. Qikadeoidea
miil a.lamati olan yan bu(Cy cade o ide a dac o t ewis L.):
daqlanmam dzlerinde eks
etdirirdiler. Bennettitlerin
1) strobili; 2) steril pulcuq; 3) mikrosporofil; 4) makrosporof ; 5) embrionlu
toxumalar; 6) rudiment halda olan
erkek orqanlan; 7) yarpa[rn esasr;
8) grivde.
eyni bir vaxtda kiitlevi
mahvinin sabebini mi.ieyyenlegdirmek gatindir, belka de heg mtmkiin deyil.
Saqomikler (Cyc adopsida) sinfi
Laboratoriya magfelesinde saqovnikler sinfinin xarakterik
xiisusiyyetlarini saqovnik (Cycas L. ) cinsinin saqovnik (Cycas re42
voluta L.) nbylii.i;.zarinda 6yranmok olar.
Saqovniklar sinfi cami bir sra (saqovniklar - Cycadales) 7a
tamsil olunur. Saqovniklar s[asl miiasir grJpaqtoxumlular arasrnda
en qodim qrup hesab olunur. Bu sua_ra bir fesila (saqovnikkimilor Cycadaceae) aiddir. Bu fasilonin Asiyada Madaqaskar vs Cenub$erqi Avstraliyaya qader uzanan arazilarinda saqovnik (Cycas L.)
cinsinin 20 n<iviihs rast gelinir. Saqovnik cinsinin Azarbaycanda
otaq garaitinde, dendroparkda va nabatat bagrnda becarilan bir
n6v[ne saqovnike (C.revoluta Thunb.) ftst Eelintr (gekil 10). Bu cins
mezozoy erasrnda genig tomsil olunurdu.
Miiasir d6vrda saqovnikkimilerin 10 cinsda cemlanon 124
n6v[ malumdur. Bu onu gdstorir ki, bela qsdim qrupun nasli kesilmak iizrodir. Saqovnikkimilor, adstan, quraq tropik ve subtropik arazilorda yagama[a uygunlagmrglar, bazon onlara algaqboylu
homigoyagrl megalerda, savannalarda rast galinir.
gekil 10. Saqovnik (Cycas revoluta I[znD.): Umumi gdriiniisii
Biitiin saqovniklar ikievli bitkilerdir. Erkok agaclarda erkek
qoza adlanan mikrostrobiller formalagrr. Ogar erkak qoza tist
tumurcuqdan emelo galirso, onda har bitki iizorindo bir strobil
43
emela getirk, eger yan tumurcuqdan emela gelirse onda l0 ededdan 100 sdada qadar xrda strobillara toplanu. Strobillaril dlgiisii
oolann miqdanndan ve bitkinin yagrndan asrhdu. Mikrostrobil
enli oxdan ve onun iizarindo spiral qaydada diiziilmiig mikrosporofillarden ibaretdir. Bu mikosporohller vegetativ yarpaqlardan
keskin fsrqlenir va miixtelif n6vlerda iigktinc, goxkiinclii, gdbelekgekilli ve s. formalarda olur. Aqa[r terefde goxlu sayda mikrosporangiler yerlegir ve sinangi emela gotirir. Her bir sinangi 2-5 spo-
rangidan tegkil olunur. Mikosporangi primitiv quruluqlu olub,
goxqath divara malikdir. Bazi n6vlarde isa a$zcrla tesadiif
olunur. Mikrospor mikrosporangi igorisinde b6liinmeye baglayrr
erkak qametofti va tozcufu formalagdrnr. Sporangi agrldrqan
sonra, mjkrospor qabllr ile qorunan ve 3-4. hiiceyreden ibarat
olan erkek qametofitlor kiilak vasitosila yayrlr. Buradan aydrn
olur ki, erkek qametofit 34 hficeyradan (protal, haustorial, spermatagen va steril) ibarot olub, keskin doreceda reduksiyaya
uffamr$r.
Meqostrobil - digi qoza, digi alacrn gtivdssi ucunda asasen
tok-tak formalagr. Bozan isa bir nega adad olub, 619isfrna 96ro
mikrostrobildon iri olur. Saqovnik cinsinde isa meqastrobil olmur. Formaca vegetativ yarpaqlan xatuladan san-nannct lelekvan makrosporofiller 2-3 adad otnaqla g6vdanin tapasinda inkigaf edir. Makosporofillerin alt torafindo sarrntrl-qrm:z rengli
yumurtaqq yerlegir (igerisinde bir oded makrospor olan makro'
sporongi deyigikliya ufirayaraq yumurtaclq $aklini alm$du). YumurtacrErn merkezindo makrosporun ciicsrmasindsn emela gelon
endosperm - diqi qametofit yerlagir. Endosperm nutsellus qatr ile
drtiiliir. Nutsellus makrosporonginin divanmn deyigmasindan
omala getnigdmr. Yumurtacrlr xaricdan intequmet ehate edir. Saqovnikda intequment tam differensiallaqmrg flqqath forma ahr.
Xarici qat latli, qiroli, parlaq narrno, bezekli olur vo dtiiriicii topalarla temin olunur. Daxili qat da $irolidir, lakin rengsizdir, Orta
qat daglagmrgdr v? qoruyucu funksiya dagryr. Intequmentin yuxansrnda mikropile ve ya tozcuq yolu adlanan boruyabonzer agrq
yer olur. Mikopile qargrsrnda nutsellus qatrnda igarisi gekorli maye ila dolu tozcuq kamerasr yerlagir. Yumurtahiiceyronin mayalanmasr iiciin tozcuq mikropiledan kegerek nutsellusun iizarina
diigiir.
Tozcuq bdyiiyiir va haustori hiiceyrssini emela gotirir. Bu da
dz ndvbesinda qida ve su ehtiyatr .ila zengin nutsellusun toxumasF
na daxil olur. Spermatogen hiic.yre b<ilifurerok iki adod 3-3,5 mm
dlgillii spermatozoid emole getfui-r. Spermatozoidler flzerinda sp!
ral qaydada diiziilmtig bir nega min qamgr dagryrr. Bu spermatazoidler bitki aleminda rast gelinan en iri spermatazoidlordir. Tozcuq
borusunun ucu agrldrlrndan spermatazoidlar tozcuq borusu
kegerak tozcuq kamerasma diig[r va orada olan mayede iiziir. Bu
zaman nutsellusun erimasi noticesinda tozcuq kamerasr geniglenarek.endospermde arxeqonilera gatr. Spermatozoidlar arxeqoniya
daxil olaraq yumutahiiceyroni mayalandrrr. Mayalanrmg yumwtahiiceyredon riigeym omale galir.
Tozlanmadan mayalanmaya qador bezan 6-7 ay kegir. Maye
miihit telob eden ve spermatazoidlarla heyata kegirilan cinsi proses primitiv qurulugludur. Bu proses qrjrkimilerdan forqli oliraq
yapg ve riitubetli hava garaitinden asrh deyildir. Bu ctir avtonomluq bitkinin 6z hiiceyrasinden suyu gako bilon haustori hiiceyresinin formalagmasr ilo alaqadardr.
Mayalanmadan sonra bdliinon ziqotanrn luxan hissesinin
uzanan embrion teli - suspenzor formalagr ki, bu da inkigaf edan
riigeymi qametofitin toxumasrna do[ru italeyir. Riigeym (endosperma) nigasta, yag vo karbohidratlarla zangindir. Saqovniklar
iigiin xarakterik xiisusiyyetlardan biri da odur ki, toxumlar onlarda rtigeymin tam formalagmasrna qedar tdkuliir. Toxumlar parlaq
rengli toxum qabrgrna maiikdir. 1.oxum qabrg intequmentin xarici latli qatrndan formalagr va heyvanlann diqqotini colb etmak
funksiyasrn dagryrr. Daxili girali qat iso nutseilusun toxumasr ile
birlikde endosperrnin inkigafrna sarf olunur. Toxum zaif differensiallagmrg k6kciik, gdvdocik ve lapoli tumurcufa malik olur. Lepalorin sayr novlarinden asrh olaraq miixtalif sayda, l-6 odsd, osasan
ise 2 odad olur. Tam inkigaf l-2 il miiddetinda bata gatrr. Bels toxum sakitlik ddvrii kegirmeden yeni bitkiya baglanfirc verir. Toxumun xarakterik xilsusiyysti onlann sakitlik dovni kegirmadan
inkigaf etmesidir ki, bu da primitivlik alamati kimi miieyyon olunur. Belalikla, miiasir ddvro qsdar galib gatmrg saqovnikler bir 9ox
arxeik alametleri saxlamrgdu. Mahz bu alamatlor onlarrn arealurn
ilj
45
keskin azalmasrna sobeb olmugdur. Buna gdrs de bu maraqlr bitkilor xiisusan qorunmaldrr.
Kinqolar ( Gi*goopsida) sinfi
Laboratoriya garaitinde kinqolar sinfmin xarakterik xususiyyaflarini ikitayh kinqo (Ginkgo biloba L.) ndvii iizerinde 6yranmek olar.
Kinqolar sinfine miiasir dovrda tabii geraitde rast gelon bir fe(kinqokimilar
- Ginkgoaceae) va kinqo (Ginkgo L.) cinsine aid
sila
bir ndv (ikitaylr kinqo - G.biloba Z.) daxildir. Bu sinfin dziinamaxsus xarakterik elamatleri vardr. Qox miikemmel budaqlanmaya
ve mdhkem oduncala malikdirler. M6bkem oduncaq optimal.su
talebatrrun tamin olunmasrnda ve gdvdenin mdhkamliyinde esas
rol oynayr. Onlar primitiv yolla spermatozoidlerla mayalann.
Spermatozoidlarlo mayalanan arxeqonili bitl<tler zoidoqam bitkiler hesab olundulundan, bu sinfin ntimayendasi de zoidoqam bitkjlor qrupuna daxildir. Zoidoqam bitkilarin yumurtacrgrnda igorisi maye ile dolu olan tozcuq kamerasrrun olrnasr da xarakterik
elamatdir.
Kinqolann niimayondeleri dag kiimiir d6wiiniin sonlanndan
melumdur. Lakin onlann gigeklsnms ddvrii trias ve yura d<ivriina
aiddir. Kinqo cinsinin niimayendolari yuxan trias d6vriindo inkigaf etrnig, yura ddvrtinds ise Awopa, Asiya, $imali Amerika, Avs'traliya vs Arktikada genig yayilmrgdrr. Miiasir n6v olan ikitayh
kinqo qedim zamanlardan miiqeddos ehram bitkisi hesab olunub
va bu sebabden da insanlar terefindon qorunaraq bu driwe qader
gelib gatmrqdrr.
ititayh kinqo (G.biloba L.) tkievli bitkidir. Mikro
ve meqastro-
biller yazn sonunda yarpaqlann qoltulunda yerlogen qrsalrnrg zo[lar iieerinda amalo golir ve miixtalif bitkilsrde formalagr (gakil 1l).
Tozlanma erkan yazda yarpaqlar agrlmarn-rg bag verir. Meqastrobiller birlaSmiS ve yellsnon srga gaklinda olur ve bu da tozlanmamn saviyyasini yiiksaldir. Meqastrobilin uzun oxu iizerinde spiralvan qaydada mikrosporangiolorlar yerlagir. Mikrosporangioforlar nazik ayaqcrq gaklinde olur va onlann nehayatinden iki adod
mikrosporangiya as mrg olur. Tozcuq iki protallial hiiceyraden
anteridi vo haustoridan tegkil olunmugdur. Meqastrobillar qsalmrg zoflar iizarinde, adaten, 5-7 edad olmaqla yerlogir vo qeyri-adi
formada oiur. Onlar iizerinde qozasr olan pahd budaqlarrm xatnladu. Meqastrobilin uzun ayaqcrgr xahrladan oxunun zirvesinda
iki eded riigeym baglangro ve baglanlrcrn esasrnda enlilsgmig diyircek yerlagir. Oxa iki ciit deste daxil olur vo bunlann her biri riigeym baqlan[rcrna gatr. Tasadiifi hallarda oxun topesinde 5-7 gaxa emela galir ve onlar meqasporangioforlar adlanr. Adoten, onlar kinqolarda reduksiyaya ugrayrr va riigeym baglan$clan birba9a oxun lizerinde oturur. Riiqeyrn baglan$crnr ahata edan diyircayin tobieti molum deyil va bu guna kimi o mtibahiso markozidir.
gekil 11. ikitayh
l) iimumi gtirtiniitii;
knqo
(
Gingo biloba L. ):
2) kiirakSokilli yarpalr; 3) mikrostrobil;
4) meqastrobil.
Kinqolaln riiSeym baqlan$cr saqovniklarin rtigeym baglanlrcrm xattrladtr va ondan bezi detallan ila farqlenir. Haustorinin inkigafi, mayalanma prosesi, rtigeym ve toxumun formalagmasl da biitdvliikde saqovniklardaki kimidir. Ogar todanma yazda gedarsa, onda mayalanma prosesi payuda baE verir. Mayalanmadan sonra yumurtacrq inkigal ederak toxuma gewilir. Kin47
qonun makrosporofilinde ayaqcrq ucunda oturmrrg iki eded yumurtacrqdan, adeton, biri toxum emele gttirh, ikincisi isa inkigaf
etmir. Onlann toxum qabrfrnrn xarici qatr latli, orta qatr daglagmrg, daxili qatr ise perqamentgakilli olur' Toxum sakitlik dtiwii
kegirmodan b6yuy,ir ki, bu da primitivlik alameti hesab olunur'
Kinqo toxumlan qida kimi va tibbda istifade olunur. Hamginil
kinqo dekorativ bitki oldulundan cenubda olan geharlarin yagrllagdmlmasrnda istifada olunur.
igin gedipi: 1. Bennettitlerin qozalanna (strobillarina) gigayin
prototipi kimi bax mam, bu baxrglara gigeyin em:le gelmasi haqda strobil nszariyyesi tarefdaqlarrrun miinasibatlerini va onlann
men$e etibarila toxunlu qtjrlardan amale gelmasi haqda malumatlan otrafu izah etmek.
2. Oyani vesaitden istifada edarek bennetitlerin (Cycodeiodea
ilacotensis L.) quruluguna, yeni onlann strobilinda mikro ve makrosporangilorin yerlegmasine, xaricden steril yarpaqlarla ehato
olunmalanna diqqetle fikir vermek, gekillarini gekib, hissslarini
qeyd etmek.
3. Mikroskop altrnda saqovnik bitkisinin miko-makrosporangilerinden, toxumlarrndan va ikitah kinqo bitkisins aid materiallardan haarlanmrg daimi preparatlara baxmaq.
4. Oyani vosaitdan istifada edorsk saqovniklarin qrjrlarla oxgar elametlarini izah etmek, vasaiti rehbar tutaraq saqovnik va ikitayh kinqo bitkisine aid gakillori gekmek ve hisselarini qeyd etmek.
Sual: Qrlpaqtoxumlulara xas olametler hansdardtr, onlarrn
toxumunun qurulugu necedir? Miiasir d6vrde saqovniklore en gox
harada rast gelinir, onlarrn qrjrlarla oxgar elamatlari hansr.lardr?
Bennetitlarin 6z baglan$crm haradan gdtiirmosi haqda siiylanilon
miixtelif mrilahizelar hansrlardrr? ikitayh kinqo bitkisi hansr tosarriilat ehamilyatine malikdir?
iynayarpaqlilar ve ya qozadagryanlar -Pinopsida
Coniferopsiila sinli
va ya
Levazimat: Ardrc, ssrv, tuya, kiiknar, qarag6hra va gam cinslerina aid n6vlarin erkek va digi qozalan olan budaqlarrntn herba-
dsi, bu bitkilora dair eyani vasait, spirta qoyulmug va qoyulmamrg
milxtolifyagh qozalar, daimi preparatlar, iyne, lupa, mikroskop.
Qrlpaqtoxumlular gdbasinin iynayarpaqhlar ve ya qozadagryanlar ( Pinopsi-da va ya Coniferopsida) sinfi irgiin xrdayarpaqurq
vs miixtolifformah budaqlanma xarakterikdir. Sinif iki yaruniinfe
b<iliiniir: kordaitlor (Cordaitidae) va iyneyarpaqhlar (pinidae).
Iyneyarpaqhlar ( Pinidae ) yanmsinh biitiin grlpaqtoxumlular
arasrnda en gox ndva malik (yanmsinif 7 fosile, 55 cins va 600-e
qedar ndvti dziinde cemleyir) ve genig yayrlmrg bir qrupdur. Laboratoriya qoraitinds yarrmsinfin bezi ntmayendelari iizerinde ;ribanrn xarakterik xiisusiyyatlerini 6yrenmak o1ar. iynayarpaqhlara
praktiki olaraq Arktika va Antarktika istisna olrnaqla, ier-kiiresinin biitiin sahelarinda tosadiif olunur. Bu yanmsinfin qaragohra
(Taxales) srastnm Azorbaycan florasrnda iki fasilosino qaragdhrokimi'lar (Ia xaceae) ve ganlkintiTere (Pinaceaa) rast galinir.
Qaragdhrakimilar (Taxaceae
) fes esi
Laboratoriya meglalesinde fesilanin xarakterik xiisusiyyetlari
qarag6hre (Taxas baccata Z.) novii iizerinde daha etraflr iiyrenila
bilar.
Qaragdhrekimiler fesilasinin niimayendaleri asason gimal
yanmkiirosina uygunla$m$dr. Bu fasilenin bir gox dziinaxas xi.isusilyatlari, sistematikada ona aynca bir srra kimi yanagma[a
imkan verir. Fosile digerlerindsn digi konstrobilin olmamasr ile
farqlonir. Zoplarn ucunda giclii enlilegmig kasavarr etli toxum
qabrg - arillus va ya krovelka ile ohate olunmug tak riqeym baglangrcr yerlagir. Ancaq bir sra alirderin ndqteyi-nezerins g6ra qarag6luokimilerin arillusu riigeym afzcr[rndan inkigaf etmig qirsli
toxumlardan ibaratdir. Bagqa srizle, o ne toxum pulcu$unun, na
de xarici intequmentin homoloqu deyil. Belelikla, rtigeym baglanlrcr bilavasite zolun zirvesindo yerlagir.
Bu fasilayo 4 cins daxildir. Onlardan on gox yaylanr qaragohra cinsidir (Taxus L.). Cinse 6 ndv daxildir. Bu cinsin qarag6hre
(Taxus baccata
ndvii 15-20 m hiindiirliiyiinde alac bitkisi
gox
olub,
vaxt Avropamn, Kigik Asiyanrn, gimali Afrika daflarrnda megelikler emala gotirir (gakil 12). Knmda, Qafqazda, Belo-
I.)
49
rusda vo Ukraynada genig yayrlmr$dn. Rusiyada qarag6hra qoruq
bitkisi elan olunmuqdur.
4
ls
efw
;
$kil
12. Qaragiihra (Taxus baccata L.):
1) iDerinde meyvesi olan budafr; 2) erkek qoza; 3) digi qoza;
4) meyvesi; 5) meyvasinin en kesiyi.
Azerbaycanda qorunub saxlanmrg qarag6hra megaleri nadir
megalar hesab olunur. Qaragdhra afacrna Azarbaycanm Kigik va
Bdytik Qafqaz, hem de Tahg dallanmn megelerinda tabii halda
rast gelinir. Qaragdhre 2-3 min il 6mrii olan uzundmiirlfl bitkidir.
iyneyarpaqhlar arasmda qarag6hra en gox k6lgayo davarnh ve gec
bdSiyendir. O, ilda 2-3 sm artr. Buna gdre da bir nega y0z il 6mrii
olan af,aclar cemi 15-20 m hiindiirliikde olur. Qarag6hrs prihra
vermak qabiliyyatine malikdir, lakin qiymetli, m6hkem ve
giirfimaye davami oduncalrn omlasrna gdra yerli ahali terefinden
50
i_ptensiv
dograndr ki, bu da onlann sayrnr keskin azaldr. Mecazi
olaraq onlara <<giirtimeyen a!ac> adr verilmigdir. Odunca$ qrrmr_
zmtrl rengde olub, gox mdhkamdir ki, bu da mebel ve baiqa alet_
ler istehsal etmekda istifada olunur.
, _ QaragO.hro.(T.baccata Z.) birevli bitkidir, xrda erkak qozalarr
kiire^ formah olub, tek+ak yerlagir. Mikrosporofrllar qalxanabenzar lbrmadadr. Uzerinda 6-8 aded sarbest birlegmig sporangi da_
pyr. Bu bitkinin yarpaqlanmn qoltugunda zoglar jmale gelir. Bu
zoplann iizBrinda qzu$r-qar$tya xaGri, lansitpkili, t[u sivri
gtind ya9r1 ra.ngli .yarpaqlar, onlarrn arasrnda isa riigeyrn baglangrcrna malik arillus yerlegir. Qox tasadiifi hallarda elave olaraq
qoltuq arilhrsu formalaga bilir. Bu hal qedim formalann daha goi
konstrobils maiik olmasr haqqrnda fikir s6ylomoye imkan verir.
Qarag6hrenin cavan zo$an ve toxumlan taksin alkolloidi ile zangindir. Bu alkolloid insan vo bazi ev heyvanlan Ugun gox zeherli
hesab olunur.
$emkimitar (pizacaaz) fasilasi
LaMoratoriya magfolasinde grlpaqtoxumlular
g6basinin
S-aptimitar fasilasindsn (Pinaceac) otan aai Sam ( pinus silvestris
.L.) n6vr:i iizerinde de q6bania bir srra xarakterik elametlerini izah
etmok olar.
$amkimilor (Pinaceae) fesilasi grlpaqtoxumlular arasrnda an
geniq yalrlmq va boyuk teserriifat ahomiyyotino malik
fasilodii.
F"r-il9l, gimal yarurkiiresine uy$unlagmrg 3 yarrmfosila, l0 cins
v0,250 ndv daxildir. gamkimilar Avropa, Asiya va Amerikaun
mulayim soyuq iqlim qurgagmda yayrlnug mega toserriifatr ah+
miyyoti kesb edon bitkilardir. gamkimilerin tosorriifat ahamiyyeti
gox b6yukdiir. Onlam goxunun odunca$ ingaat materiah kimi
xarrathq iglarinda,gox tetbiq edilir. Kiiknarrn ve a! gamrn diiz
od rnca$ musiqi alatlerinin haarlanmasmda, akustiki yaradrlmaunda- xiisusi yer tutur. $am alacrndan kagz ssnayesinde geniq
istfada olunur. gamkimilor atmosferi oron
{u, ila tachiz etdikle_
rine vo havaya ugan bakterisid maddalor yaydrgrna g6ra ekologiyanrn sallamlaqdr masrnda da az rol oynamrilar. bna g6ra da
$imal va Conub yanmkiiralerinda yayrlmrg tabii megelaie bax51
mayaraq sikri suretde kiiknar va 9am afaclannrn ekilmesi genig
viiset ahb.
$amkimilar fesilssi zollarrn formasrna g6re 3 esas yanmfssileya bdlfrniir: ag,amkimilor (Abietinae), qara$amkimiler (kric oideae), gamkimilar (P ino ide ae).
gamkimilar (Pinoideae) yanmfesilasi bir cinse - gam (Pimn L. )
cinsina malikdir. Bu cinsin 100 nuvii molumdur. Umumiyyatla,
gamkimiler fasilasine daxil olan n6vler budaqlanmasrna, iyneyarpaqlann, qozalann formasma, yerlegmesino ve bir gox xiisusiyyatlare gOre bir-birlerindan ferqlanirler. Mssalan, adi gam (Pinus silvestris L.), Eldar gamr ( P.eldarica Medw.), Heleb gamr ( P.halapensis Mill.), Kox gamr ( P.kochiana Klotzch ex C.Koch), itahya
$atrlt (P.pinea L. ) kimi ndvlordo iyna$akilli yarpaqlalar iki-iki, yani ikigar yerleqir, Sibir gamrnda ( Pinus sibirica I.) begi bir yerde,
yeni beger yerlegir. Qaragam ( Iarix L. ) ve Himalay sidinde ( Cedrus deodara Lawson) qrsa budaqlarrn ucunda iyneler topagaklinds,
deste ile, kiiknarda iso (Picea L.) iyneyarpaqlar spiral qaydada
dfrzulmii+diir. iynayarpaqlann formasr da ayfl-ayn n6vlerda
miixtelifdir. Msselen, gam ndvlerinde iyneyarpaqlar kiiknara nisbaten uzundur, gox vaxt onlann ucu kiit olur, kiiknarda isa iyneyarpaqlarrn ucu sivridir, ag $amda (Abies L.) iyneler enlilegmigdir. Budaqlanmaya geldikde agar fasilsnin bezi n6vlerinda budaqlar eynidirse, bezi ndvlarde isa qrsalrmq va ya uzun olmaqla
onlar bir-birlarinden ferqlanirlar. Qozalartn yerlegmesine, forma
ve dlgisiine g6re da ferqi aydrn miigahide etrnek olar. Meselen,
Eldar gamrnda diqi qozalarrn 2-si va yaxutda 4-ii bir yerde yerlagmakla qoza saplaqlan gox qlsa olur, onlar ucu yuxarr yerlegir ve
qoza pulcuqlannrn iistii simmetrik gatlara malik olur, Haleb qamrnda 6-ya qedar qoza deste Eaklinda amele golir, qannaqvan
gamda qozalar eksaron tek-tak yerlaEerak ucu aga$ya dofru baxrr
ve qarqr-qar$tya yerlagan qoza pulcuqlarr n ucu qarmaqgaklinds
olur. Adi gamda uzunsov-yumurtavan qozalar ikisi qar$l-qarltya
yerlegmekla, qoza pulcuqlarr daha mdhkam birlagir vo rlzeri hamar olub, bagqa gamlarrn qozalarrndan kigik olur.
Budaq va iyneyarpaqlann, qozalann xiisusiyystlorini aydrnlagdrrmaq iigiin laboratoriya geraitinda ayn-ayrr ndvlarin ntimunalerini xrici gdrniigiins va enina kasiyine g6re mtiqayise etmek
lazrmdrr. Bunun iigtin yerli gam ndvlorhdan kesilmig canh budaqlardan va Azarbaycanda tesadiif olunmayan
9am n'dvlerinin her_
barilorinden istifada oluna bilor. yuxandi qeyd edilon qu- o6rlr_
rinden El4ar
!-apl ancaq Azerbaycanda Uitir. Su Uitidye ezer_
baycan endemiki deyilir.
.^ . Tr_bl*+ adi gam (P.sd/veslns Z.) n6r.ri daha genig yayrlmrgdr
(gekil l3). Ona diinyanrn gox hissesindo, o ciimlaian iyo"V"rpiqf,
megolarda dana gox rast galinir. Bu baxmdan da la6do;ai;riya
me;lolasinde gamkimilor fesilesinden olan adi
$am n6vii iizerinde
gilpaqtoxumlularur bir sra xarakterik alamailorini izah
etmek
olar.
gkil
13.
Adi gam ( pitus silvestrk L.):
l) uzarinde erkek ve dipi qoza olan budalrnrn gririiniiqii;2) erkak
qoza; 3) diqi qoza; 4) yetiqmig qoza; 5) qinadh toxumu; 6j ikiger
yarpag.
Adi gam bitkisi qrsalrrug ve uzun olmaqla fsrqlonen budaqiara malikdir. Onun cavan zollan pulcuqgekilli qonur yarpaqlarla
6rtiiliidiir. Onlann qoltufunda uzunluEu 2-3 mm olan qrsalmrg
zoflar inkigaf etmigdir. Pulcuqlarla drtiilmiig hemin zollann
ucunda 2 oded iynegekilli yagrl yarpaq vardn. Demeli, adi gamda
yarpaqlar ikiger yerlegir va bu yarpaqlann uzunlu[u 3-5 sm-dir.
Bu yarpaqlar 2 il yagayr ve sonra yenisi ilo evaz olunur. Ona g6ra
de bunlara hamigayagtl bitkilar deyilir. Bu elamet eksar iyneyarpaqhlarda oldulu iigfin onlar da hemigeyaqil bitkilardir.
Laboratoriya meggoiosinde birillik, ikiillik va yetigmiq tqillik
qozalardan istifade olunma daha maqssdeuyfundur. Beleki, diqi
qozalarrn qurulu$unu 6yrenmak iigiin birilillik qozalar nezardan
kegirilneli va onlar laboratoriyada formalin ve ya spirtdo saxlamlmahdr. Yumurtactqlar ve mikropilenin yerlaqmesini ise laboratoriya geraitinde ikiillik qozalarda daha yaxgr miigahide etmak
olar. Yumurtacr$n qurlugunu dyranmok iigiin onun uzununa kesiyini hazulamah ve ya bunun iigiin haar preparatlardan istifada
olunmahdr.
Adi gam miixtolifsporlu, birevli bitkidir, erkak ve digi qozalar
eyni bitki tizarinde emaie gslir. Erkek qozalar yazda emale gelir,
qisa budalrn ucunda spiral gekilda yerlegir. iyun ayrnda erkak qozalar yetigir vs tozcuqlannt yaydrqdan sonra tdktiliir. Erksk qoza
oxdan vo onun tzerinde spiralvan dflziilmiig mikrosporofillordan
ibaretdir. Bu mikrospofrllorin alt torafinde iki edad torbapkilli
mikrosporongi - tozluq yerlagir. Tam yetigmig tozlu[un igerisinde
mikrosporlarrn ciicarmesinden emale gelmig kiillti miqdarda tozcuqlar olur. $amrn tozcuqlan san rongJidir, iki adad hficeyralardan ibaretdir. Bu hiiceyrslerdan biri iri - vegetatiY, ikincisi kigikanteridi hiiceyredir. Mikoskopla baxdtqda bu hticeyrslsri aydrn
miigahide etmok olar. Tozcuqlar 2 hiiceyre goklinde yaylr vs digi
qozada yumurtacr$n tozcuq yoluna diigarek inkigaf edir. Vegetativ hiiceyradon tozcuq borusu, anteridi hiiceyresinden ise erkak
cinsi hflceyre (spermi) amelo galir. Tozcuq mikroskopun ciicormasindan emola geldiyindon ona erkak ctcerti kimi baxrlrr.
Digi qozalar oxdan ve onun iizerinds spiralqakilde dtziiimiig
ortiicii pulcuqlardan ibaratdir. Ortucii pulcuqlann qoltufiunda
toxum pulcufiu yerlegir. Bu toxum pulcufuna meqosporofil deyi-
lir. Har bir toxum pulcug.unun igsri tarefinda, onlann qaidasine
yaxrn yerda, tozcuq yollarr (mikropile ile agagya dogruagrian 2
)
odod yumurtacrq (meqasporangi) o1ur.
Yumurtacrq xaricdan i;:tequment adlanan drtiikle ahata
olunmu$ur. intequmetrt yuxan hissesinde azca agrqdr ve bu
agrq yer mikropile (tozcr4 yolu) adlanr. yumurtacr[rnmarkazin_
do iri endosperm yerlegir. Endosperm digi ciicerti - qa-metofit nasildir.vo. onu_n luxansrnda yoni mikropilenio qargoro'du arxeqoniler
yerlagir. Her arxeqoninin qann hissesindo bir aded iri yumur_
tahtceyre yerlagir. Endosperm xaricdon nazik nutsellus qai ile srx
ehata olunur. Intequment nutsellusu ahata ederek, oourla uo"uq
aga$ hissasindan bitigir, mikropile tarefdan ise sarbast qalrr.
.
Mayalanma iigiin tozcuq mikopiledan kegerok nutsellusun tzori_
ne diigiir vo buradlongn vegetativ hticeyresi \zanaraqtozcuq borusu amala gatirir. Eyni zamanda anteridi hiiceyresinin ntivasi bolunarok iki edad spermi emsla gatirir. Tozcuq borusu nutsellus ve
endospermi-n iist qatlndan soxularaq arx"qoniy" gatrr, bu zaman
borunun. ucu agrldr$ndan spermilaidan biri arxiqoniye axaraq
yumurtahtceyreni mayalandr[. Mayalanmrq yumurtahticeyredan
daha sonra riigeym omale golir, yumurtacrq isa-toxuma gevrilir.
$amlarda toxum todanmadan sonra incaq iigiincii il yetigir
va by zgpql qozalar agaclagr, qonur qohveyi iang alr. Onu da
qeyd edak ki, tozlanma diqi qoza amala golenda, birinci il, iyun _
iyul aylannda gedir. ikinci ilda iso qoza iiteqir, iasil rrngde ohu,
onur pulcuqlarr qahnlagu vo onlar bir-birino sx yaprgariq aralannda olan aqrq yeri tuturlar. Tozculun yumurta;rq iprisi;da inve yumurtahiiceyrani mayalandrrmasr ise goi yavag gedir.
_kSafr
Toxumlar tam yetigande qozarun pulcuql"n qu-yaiuq aralarur
ve_ toxumlar yayrirr.
$amlarrn toxumunun qurulugu xeyli miirakkebdir. Toxumu uzununa kosarok onun qurulugunu lupa ila aydrn
muqahide etmok olar. Toxumlar endospermli olub, lapayarpaqlarr
goxdur.
.Toxum, ilzari intequmentin diyigmesindan imeta-gaimig
qaln qabrqla 6rriiliidiir. Qabrlrn altrnda nazik, mixeyirengli porda
yerlegi ki, bu da nutsellusun qah[rdrr. Toxumun morkazini igarisinda rti$eym olan endosperm tutur. Mayalanmadan sonra endospermda ehtiyat qida maddeleri, yeni nigasta, yaplar, zirlal)ar
toplanu ki, bu da toxum ciicererkan riigeymin qidilanmasrna serf
_
55
qam n6vlerinin.-toxumunun
olunur, Toxumlar qanadh olur' Oksar
isa'
qanadlar olur' Bazi ntjvlerde
"r"r"ar- ft"riv"l"'nrra" toiumlar qanadsrz olur' Adi $arxn ve'#;;;,
qoza oxurdan avusatl' har
;ffi;;;;;;t;;- pulcuqlarrnt lansetli
edsd tiind qehvevi rengdo. toxum ve
;t';llilG;; q.liugunda iki g6rmak
olar' Homin I6vhalar makro..ri*Liiitt"ii r.riilovh'ler
toxuml ann kii lakle vavrlmas rna
]r"il'"?,ri.o.i"" *iii" g,rtnii
.*iJifformah
""
k'6mak eden qanadlardrr.
^*Adi-$il;rfi
misahnda iyneyarpaqllarrn goxalmasrnr izlaqametofit. nasli' ena;f.ie uvarn olur ki, tozcuq bunlarrn erkak
naslin (samrn)
sporofit
nasii. rtieevm isa
io*o'n isa'eoxalmava xidmat edan daha ali
qevd edak ki'.erlpaqtofiHuiil;;q.",n;';. Ham de onu bir duhu
t".vrtacr$ makrosporonginin .davigm1tllgl"
;;d;Jir.-B'r*da nuisellus makrosporonginin qrlaftndan omela
ciicarmig makrospordur' intequment rse
"ndosperm
grlpaqtoxumluluarda qazarulrme
;ffi;;;;d;fit
;;;i#;ffiffiiait.
t*'l'
il;fi;t
;;ffi;t;:
;..#;;;;,g,';t[um "a'o'
alamotdir.
"'"Trii.utotiva
tPiia L.),arirc
lrr#rli
garaitinda gam cinsinin ndvlarile,yanaqr' kiiknar
(Cup'
(Juniperus L'l' tuya (Tluyq L'l vasaw
li"tr"iina aid novlelarin iieerinda da tacriiba darslarini
aparmaq olar.
tuya va sarv bitisin eedisi: I . $am. qarag6hre' kiiknar' ardtc'.
*"i.,iu1tut'n, ve onlara aid evani vesaitleri
k#f,
;i;i;;tbu-.i
,lrrral"*fi.ci.-rt.
iri-'tfr-.tii,
O
Uittit"i
gdzoyarr. tamyrb' har-birisiru mii-
(xiisusile yarpaq va qozalarrna) gdre tanmaga 9a-
hqmaq.
"''--iiSpi.rt
qoyulmus vs qoyulmamrq miixtalifyaqL qozalan nekegirmak.
zerdan
----i.Samrn
erkek qozasrrun uzunutra kasiyinden hazrrlanmtq
qozanln,oxunu-'v-e
daimi preparata mikroskop altrnda. baxaraq'
len nozaronrn h". iki tarofinde carge ila yerlapn mlkrosporol
den kegirmek.
qaiizarinda erkek va digi qozasr olan buda$mn'
tssnifatrnt
gaklini gokib, hisselerini qevd etmak'
--';;;i-;;"
,"dl; ;;;ffi*"
vermok.
'-"'i.ior."gu
aid daimi preparata mikroskop alttnda baxaraq'
56
gaklini gekmek va hisselorini qeyd etmek.
Sual: gamkimilara xas alamotler hansrlardrr? gamkimilorin vs
qarag6hrokimil3rin na kimi teserriifat ehemiyyoti vardr? iyneyar_
paqhlar sinfinin tesnifatr
neredir?
"
Toxumdrtfikliiler ( Chlamydaspermatopsida)
silfi
. Lavazimat: Acrlq bitkisina dair herbari materiah, knetum,
velvitsia ve ac rq bitkisilarina aid ayani vasait, acrhq bitkisinin
pulcuqgekilli yarpaqlanrun qoltugunda yerlagmiq eriek va
digi
qozalarrndan haz,rr]anryr$ daimi preparat,iupu, iyrr,
mikroskop.
.Ioy+0ttiitlitlar ( C hlamydospirmat opsida snfino 3 sua acr_
l:7\ppaytes), knetum (G11t9lis) re r.luitriu Uy;lwischiales)
arddf. La_boratoriya maggalasi bu sinfin qeyd olunan sralan iizerinda tsgkil oluna bilar.
Paleobotaniki materiallar olmadrfrndan bu sinfin tarixi ve
mengayi malum deyil. Onlann dzrlnsmoxsus xfisusiyyatlori ilk
n6v_
bada.reproduktiv orqanlann qurulugunda orzrre
iurpr. Odura",
1) mikro va makrostrobillerir osasrnda bir ve ya bir nege pulcuqVarnaqdan ibarat 6rriik yerlegir. Bu Oritk toxrrntann tirrrinda qaldrg iigf n sinif toxumdrttikitiler adlanr (bozi iitrostrobillarde. tam inkigaf etmomig riigeym. baglangcrna' tasaJiif olunur.
duna br qrsrm miielliflar ilkin ikicinsli gigeyin qahgr kimi, digerle_
ri iso mikro ve makostrobillarin yenidan-birlsgm-esi kimi baxrlar); 2) qdpaqtoxumlular iigiin mii-kommel olamot olan strobiller
srstemldn dixotomik budaqlanmasr; 3) giich dartilmrg mikroplyar boruDun olrnasr; 4) 6z quruluguna g6re toxumdrtiikltlarin
riigeym kisasino uygun galan digi qametof,rtin nszere garpacaq dorocade reduksiyaya ugramasl 5) qurulugca toxum6rtiikftilarin tozIllyq3 ]ygln gelan erkak qametofitin giiclii reduksiyasr; 6) bezan
gigokli bitkilarin ikiqar mayalanmas,ni oxgar hallann mtiqahida
olunmasl; 7) oduncaqda traxeidlarden bagqa borulann, gigekli bitkilerin damarlanmasrna analoji otan, h[in tagqa yofla iormalagan damarlann olmasr miigahide olunur.
Toxumdrtiikliilerin btiriin bu elametlori gigakli bitkiterin kne_
tumlardan ba$ageri gdttirdiiyiinii demays esas'verir. Bu nazeriyya
vett$teyn tsrofindon irali siiniliib ve psevdoantos nszerilyesi adlamr.
.
i
fllli
5',7
Acr\q ( Ephedrales,) srasr
Laboratoriya megfialasinde srramn xarakterik olametlerini
ikisiinbiil acirq (Ephedra distachya Z.) n6vii iizarinde dyrenmek
olar.
AoJr,q ( Ephedrale.r) srrasr bir fasila (acftqkimiler - Ephedratomsil olunur. Xarici giiriiceae) ve bir cinsle (acirq - Ephedra
I.)
niigcs iynayarpaqhlara oxgadrfir iigiin bu cinse iyneyarpaqh cinsi
de deyilir. Cinso 40 ndv daxildir. Onlara esasan Arahq danizi sahillari dlkeleri, Asiya ve Amerika olkelerinin sehra, bozqrr ve qayahq bitkilik tiplsrinde rast galinir. Onlar gox da iri olmayan 11,5 m hiindflrliiklii genig budaqlanan kol bitkilaridir. Bezi Canubi
. Amerika ndvlari 6-8 m hiindtrliikda olub, gox da iri olmayan
alaclarr xatrrladrr. Onlann yagrl, parlaq g6vdalari iizerinda sagaqh
ve qargl-qargrya diiziilmiig, g{iclii reduksiya etmig pulcuqgekilli
qonur rangli ve osasr ile boytiyen yarpaqlar yerlagir. Epidermalarrnda giiclii xlorenxim inkigaf etdiyi iigiin fotosintez prosesini cavan g6vdeleri yerina yetirir.
Azerbaycan florasrnda acrhq cinsinin 4 ndvii yayilmgdrr. Onlardan orta aciq (Ephedra intermedia Srenk et C.A.Mey.),*isnnbiil acrlrq (E.distachya L.), qatrquyrufu acirq (E.procera Fisch. et
C.A.Mey.) ndvlorine Kiir-fuaz ovahpr ve Qobustandan baqlamrg
luxarr da! qurqalrna qsder rast gatnir. Kirpikli acrhq (E.ciliata
C.A.M.Monogr.) novii isa Abgeron yarlmadaslnda dekorativ bitki
kimi akilib becarilir.
ikisfinbiil aci\(E.distachya I.) ndvt ikievli bitkidir (gakil la).
Erkak niimayandelerda diiyiinlardo geniq budaqlanan konstrobillor toplusu yerle$ir. Har bir konstrobil iizarinde 2-8 adod pulcuqgokilli yarpaq olan qrsa oxa malikdir. Alt yarpaqlar sterildir, iist
yarpaqlarrn qoltugunda ise sada quruluqlu mikrostrobiller formalagr. Her bir mikrostrobil asaslart ile birlegmiq bir negs pulcuqdan taqkil olunmugdur. Onlar da 6rtiik va ya <9i9ek yanh[r> adlanrr. Merkazde erkakciklari xatrrladan orqanlar yerlogir. Bu orqan
siituncuEa malikdir. Siituncuga iki adad damarcrq daxil olur, zirvesindo ise bir neqe ikiyuvah mikrosinangilor yerlegir. Adeten,
siituncuq ortasrna qedar va ya tam ikiye b61trn1ii olur. Bu halda
her bir hissays bir damarcrq kegir. Ona gdre da siituncuga 4 mik58
rosporangili iki odod mikrosporangioforun birlagmosi kimi baxmaq olar. Qametofit giiclii reduksiyaya ugrayb. llk bOltinmeden
sonra bir adod kigik protallial hiiceyra aynhr, sonra ise formalagmarmg ikinci protallial va anteridial hiiceyra omale galir. Bu hiiceyrenin nf,vosi b6lflnarak iki adad nive amala gotirir. Onlardan
biri anteridial, digari iso sifonogen hticeyreyo aiddir. Daha sonra
anteridial hiiceyranin niivesi yenidan boliinarak iki aded formalagmarmg hiiceyra niivasi amele gotirir. Belelikla, eyni bir hiiceyre
sitoplaznasrnda boliinmomig arakesmo ile ayrrlmrg 3 odad niiva
olur - spermogen, sifonogen ve steril.
['S*
-$
ffi
3
$akil 14. ikisiinbiil acfiq(Ephedra distachya L.):
A - Erkek qoza emela getiren budagrn giiriiniigii; I) mikrostrobil;
B - Digi qoza emala getiren budagrn gtiriiniigii; 2) meqastrobil;
3) toxumu va uzununa kssiyi.
Digi bitkinin pulcuqpkilli yarpaqlannrn qoltugunda qargrqargrya dfrziilen meqostrobillar yerlagir. Her bir meqostrobi.l bir
nege oxdan ibaret olur. Oxun asasrnda 3 aded qismen esaslan ila
birlogmis steril pulcuqgekilli yarpaq yerlsqir' Yuxan d6rdde bir
har bir
t i-tt,fo.G y"tpuqlut nisbaten 9ox birlaqir' Bazi,n6vlerda
qottug"oa. bk odod formalaqrmq r[geym baqlango'
5t.".ii.*t iourriaa isa bir formala$mamr$ ve bir odod tam formai".rnrJi.rr."* Uaslantscr olur. Bu rugeym baglanBcr bdyiiyerek
itLa'Orr''..iti yuxan ieziyyati tutur. Rn$eym baglan$crmn inte*n"m turetda miicropilyar borucula dolru dartrlmrgdr'
""-""ti
iaitropiti". borudan bir danrta maye xaric olunur vo g lozcugu
inkigaf edau-iu loto"f edir. Nutsellusda 4 meqospordan biri
getirir'
endospermi..emcle
qametofiti ve iki arxeqonili
yubiri
iur^r^ri#" zamam tozcuqdan emalo galan spermilardan
yumurtacrqmuitahtceyreni mayalandrn. Mayalanmadan sonra
letli 6rt[k
rengli,
foft alagr, toxum nanncl, alqrrmrz
a*
oah ile ehate olunur' Aol$n meyvesi gilemeyvaye ox$ayr vt
J"-iGat bir vo va iki iod toxum olw' Acrhq suastnrn bezi
xalq
o6ufr.ioio-tttkiUinde ifedrin alkotoidi ofdugu iigiin ondan
iebabotinda, osasen sakitleqdirici kimi istifade olunur'
orf*f*
i"t
;;ft;i
ioi".
;;;
Kretum (Gnetales ) str*t
Laboratoriya moqpelesinde Kaetum (Gnetales ) srasrrn xarakterik xiisusiyyetlori-ni knetum (Gnetum -L') cinsinin knetum
(Gratum
Enemon.L.) n6v[ iiaarinda dyronmok olar'
-r""fri.
srasrna bir fasila (knetumkirnilar - Gnetaceae)' bir '
cins lknetum ' Grutum ^L.) ve 30 n6v daxildir' Knetumlara Asiya'
CrouUi a-".ita ve Qerbi Afrikarun daha gox riitubatli olan etaziterinao rast golinir. Bu bitkilerin bir goxu hsmi-n erazilar iigiin
nOvlaidir. Knetumlarrn eksoriyyeti lianlardr' Lakin gox
galinir' xfltiin knetumAu UOyfit olmayan a[ac va kollara da rast
i""" vamapr.oti, tu- kenarh, qarql'qarqrya diizfllniigdflr vo tor,uir ir*tL*aya rnalikdir. Onlar ikilapeli bitkilarin yarpa[rm
*ui"fuarr. Bezi novlerds yarpaqlann kanarlannda gurntrh tumurcuqlar formalagu.
Mii^it dovrda knetum cinsinin ancaq 5 n6vii tam dyranilmiqtedqiqatlarda qeyn-doqiqlik olmuqdur'
dir. )O( asrde apanlan
-xromosom
sayr haqqrnda melumatlar ziddiyyet
Ko.to- cinsinin
tair. S.lt giiman olunur ki, miixtelif ndvlarda xromosom sayl
t-
*a..it
-
60
miixtolif olur. Knetum cinsinin xromosornlanrun morfoloji xarakter xiisusiyyetleri malum deyil. Xromosomlan zeif diferensiasiya
etmigdir. Onu da qeyd etmak lazrmdr ki, knetum cinsinin
niimayandalarindski xromosornlar digar crlpaqtoxumlulara nisbetan gox qlsa vo kigikdir.
Knetum cinsinin yalflz knetum (G. gnemon L.) n6vii kend teserriifau ahomiyyatlidir. (gakil 15). Bu ndv akilorak becerilir. Onun
yarpaqian vo cavan g6vdesi yem ehemiyyetlidir. Toxumla goxaldrJ.rb,
becerilir.
gokil 15, Knetum (Gnetutn gemon L.):
1)
iimunu gdriiniisii; 2) erkek qozalar; 3) digi qozalar;4) meyvasi;
5) yumurtacrfrn en kesiyi.
Onu da qeyd edok ki, knetumlarrn biltiin nrivleri ikievlidir.
Onlarrn srfiagokilli konstrobili ac lq slraslnm niimayandelerinin
konstrobilino ox$ar qurulu$dadr. Lakin pulcuqgekilli yarpaqlann
sagaqlan esaslan ils birlaqarek halqa emale getirir. Mikrostrobil
olduqca sade qurulu$ludur va erkakciyi ahata eden uzun nazik,
borugakilli gigokyanhfrndan ibarstdir. Meqostrobil bir riigeym
baglanlrcrna qador reduksiya etmiqdir. Bu riiSelm baglanlrcr iki
ciit pklini dayigmig 9i9ak althgr yarpaqlan ila ahato olunmu$dur.
Rtigeym baglanfircr iki intequmentle rirtiiLlmiiqdtir. Har iki intequment xaricden <gigakyanhgr>r yarpaqlanna, daxildan isa nutsellusun osasrna birlagmiqdir. 4 meqaspordan biri digi qametofita 9ev6l
rilir. Bu digi qametoht taklikda 6rtiiliitoxumlu bitkilerin riigeym
kisosini xatrladr. Digi qametofit a$aEt vo yuxan hisselerden enlilagmig, uzanmrg formaya malikdir vs arxeqonisizdir. ilkin morhelade onun inkigafi meqasporlanD 6rtiiyii altrnda gedir ve goxlu
niiveler emele gotirir. Bu niivalar sitoplazmanm divar qahnda yerlegir. Sonra ntivolar arasrnda agalt hissaden arakesma emelo gelir.
Qametofitin bu hissesi gox hiiceyrali, yuxan hissesi ise hiiceyrasiz
olur. Erkok qametoht acthq srastrun niimayondelerina nisbaten
daha gox reduksiyaya uSamrgdrr. Onlann hiiceyrelari olmur.
Tozcuq borusunun sitoplazmasrnda 3 niive, boruda iso 2 spermi
yerlegir. Onu qeyd etmek vacibdir ki, har iki spermi digi qametofitin morkozi niivesi ile birlega biler. Bu proses 6rttliitoxumlulann
ikiqat mayalanmasml. xatuladr. Lakin yalmz bir riigeym tam
lormalaga bilir. Toxumun inkigafi zamanl xarici intequment latli,
girali ve parlaq gehrayr rongli qat omele getirir. Daxili 6rttik bark
ve daglagmrg
olur.
le2i 2liml31 knetum-lann strobilinin qurulugundakr miixtalifliklari bennettitlerlo olaqelandirirler. Erkek va digi qametofitlerin
drtiiliitoxumlulann qametoifiti ila oxgarhS bezi embrioloqlara
6rtiilttoxurnlularda riigeym kisesinil, ikiqat mayalanmamn heg
da un.ikal
xarakter dagrmadrfrm demaya imkan verir.
Yelvitsia ( Weheitschiales ) svast
'
Laboratoriyamogfielasindssramnxarakterikxiisusiyyatlarini
velvitsia (Welwilschia mirabilis Z.) nSvii tzerinde dyrenmak olar.
Velvitsia ( lYelwitschialesJ srasma bir fesile (velvitsiakimiler Welwitschiceae) va bir ndv (velvitsia - Welwitschia mirabilis L.)
daxildir.
Bu orijinal bitkiye takca Namibiya va Anqolanrn daglq sahralannda tesadiif olunur ($akil 16). Velvitsialar 100 illerla yagaya
bilan gticlii bitkilerdir. Bezen ise onlann yagr 2000 ila qatrr. G6vdenin rizari qahn periderma qatr ila 6rtiiliidiir, hiindiirliiyii 50-70
sm, diametri iso 1-1,5 m olur. G6vdonin esas hissasi yerin altrnda
olur vo ondan uzun, yogun ve zeif budaqlanan kdk ayrrlrr. Bu k6k
torpagrn riitubotli qatlanna qader qatrr. Gdvda iki aEzh, yastl vo
ya yehervarr zirveya malikdir. Zirvonin gdkeyinda boy n6qtasi
yerlo$ir. Velvitsiaurn riigeyminden yegana va daimi olan enli vo
lentgokilli bir ciit yarpaqlar emele gelir. yarpaqlar kseromorf qurulupa malikdir, iizari qahn mum drttyii ile 6rtiilmiigdiir, ona 96ro
da bozumtul rangda olur. Yarpaq agrzcrqlan yanmqapah qokilde
oldulundan buxarlanman azaldrr. Velvitsianm yarpaqlanrun
esasmda meristem hiiceyreler giiclii inkigaf etdiyindan onlarrn
u_zunlulu 2-3 m olur (maksimum 6-8 m). Yaglanma i1o alaqadar
olaraq yarpaqlar yuxarrdan brihlniir va uzun dilim.lera gevrilii. Bu
dilimlsl 22a61n aEapya dolru burulur va yerin sothino serilerak
tedricen mahv olur. Namibiya sahralarr iigiin su dumanm olrnast
xarakterikdir va bu sebebdan velvitsiya yarpaqlanmn alt vo iist
terehnda olan alrzcrqlar vasitasile bitkilere atmosferin su buxarr
toplamr.
gakil 16. Velvitsia (Welwittschia mirabilis L.):
l) iimumi gdriini\ii; 2) iki odod qarqr-qargrya
3) qozagekilli konstrobillor.
diiziilmii{ yarpa$;
Velvitsia ikievli bitkidir, qozagekilli konstrobiller dixotoimik
budaqlann sonunda yerlegir. Onlar yarpaqlarrn esasrna yzr n
yerdan, yastr sathli g6vdedan aynlr. Erkak konstrobil enli oxa
malikdir. Ox flzorinda pulcuqgakilii yarpaqlar qargr-qargrya dtzrilmuqdur. Onlann qoltufunda sade qurulu$lu mikrostrobillor-erkakciklor yerloqir. Onlar gerti olaraq 9i9ek althgndan, 4 adad xa9van pulcuq yarpaqlanndan va 6 edad esaslan ilo birlagmig erkakcikdan-sporongiofordan ibaretdir. Merkazda tam formalagmg rtigeym baglanlrcr yerlegir. Erkak qametofitin qurulugu acrhqda ol63
dulu kimidir. Digi konstrobillsr qurulugca erkek konstrobila oxgardr, lakin ondan daha iri olub, qrmra ve ya qonu rangdodir.
Meqostrobil yalnrz iki yarpaqh <qigokyanLErndan> va bir markezi
rtigeym baglanlrcrndan ibaratdir. Formalagmtg toxum findrqca gokilli olub, qanadh toxuma, <gigekyantfirnaD malikdir ki, bu da
toxumlarrn kiilek vasitasile yayrlmasrnr temin edir.
hin Sedi$i3 1 . Acrhq bitkisinin herbari materiahm, ac rq, knetum vo velvitsia bitkilarine aid ayani vasaitleri nazerden kegirmak.
2. Acrhq bitkisinin pulcuqgekilli yarpaqlanmn qoltugunda
yerlagmig erkok ve digi qozalarrndan hazrrlanmrq daimi preparata
mikroskop altrnda baxmaq.
3. Oyani vesaitdon istifade ederek ac lq, knetum ve velvitsia
bjtkilorina aid gakilleri qokmek va miieyyan qeydlsr etmek.
Sual: Acrhq bitkisinin tibbi baxrmdan hansr ehamiyyeti vardr? K:retum vs velvitsia bitkilarinin goxalmasr acrhq bitkisinin
goxalmasmdan na ile ferqlenir?
ORTur,uroxr
,tr ULAR
vo yA CieoKLi BiTKiLoR_
ANTOPITYTA, ANGIOSPERMAE VO YA
MAQNOLiOPHYTA $oBASi
Ortiiliitoxunrlular ve ya gigekli bitkiler iizarida laboratoriya
bitki niimunalerinden ham ds kegilsn laboratoriya megfelasindan as r olaraq
miixtolif lavazimatlardan (iyna, lanset, pinset, lupa, mikroskop;
preparat) istifada olunmahdrr. Laboratoriya garaitindo tadris olunan har hanst gigakli bitki tosvir olunmaqla yana$I, onun formulu
yanlmalt, diaqramr, iimumi va ayn-ayn orqanlannrn gekli de
9e_
kilmelidir. Bitkini tosvir etmak iigiin ise onun bir-ili va ya goxilik,
agac, kol, yanmkol olmasr; k6k, govda, yarpaq,
9i9ek va meyva_
nin tesviri qeyd olunmahdrr. Herbarilagdirilmig-bitkilarla iglsiken
gigayi anahz etmsk iigiin, onu ewelco qaynar suya salmaq
lazrmdrr. Bu z4man gigak iizvlarini - kasa yarpaqlanru, Iagakieri, er-a$ya
kekciklari va digicikler.i ayrmah vo onlin
siisosi iizarino
diizarek 6yranmak lazrmdr. Qigeyin lormulunu ,irirken onun
qurulug ve hisselcri garti herflar va igaralarle qrsa pekilda yaz
ma_
meggslasi aparmaq iigun canh va ya herbarilegdirilmig
hdrr. Bu igaralar aqalrdakr qaydada gOsrariknjlidi:
Birqat gigokyanhfi (Periqanam) - P
Kasa yarpapt (Calux) - K
Lagsk yarpag (Corolta) - C
Erkekcik (Androceum)- A
Digicik (Gineceum) - G
Qigek tzvlarinin sap bu harflerin yanmda yaalan edodlerla
gdsterilir. Ogor gigek iizvlari dairelsrla yerlogibso daira iizvlerinin
sayr arasrnda + igarasi yazlrr, reduksiyaya ufiramrg dairo iizvleri
yerinde 0 yazlr. Qigek iizvlari bitigibsa onlar m6torize igorisinda
qeyd olunur. Moselsn, gigakyanlg iki dairede diiziiliib r)9 iizvliidiirsa Pr+r; kasa yarpaqlarr d6rd adaddirse Ka; tac 5 ieqskdon ibaretdirse C5; erkokcik iigar olmaqla, iki daira iizre yerlagmigdirso
Ar*r, digicik 5 meyvoyarpagrnrn bitigmesinden omela golnigirse
G19, ginesey apokarpdrsa, digiciyin sayr goxdursa G- bele igare
olunur. Qigek iizvlori spiral qaydada yerlegmigdirse bu igaredenG
istifada olunur. Erkakciklarin daxili dairasi reduksiya etmigsa
A:*o, erkekciklerin xarici (giqakyanhirna yaxrn olan) dairasi reduksiya edarak itmigdirse Ao.r kimi yazdr. Qiq€kds yumutal$n
vaziyyati qrsa xotlarla g6sterilir. Mosolen; alt yumurtahq GO; tst
yumurtalq Gr; yarrmalt Wmurtalq G - bele igare olunur.
Qigek
formulasr yaaldlqda qeyd edak ki, birinci ndvbede gigeyin bircinsli va ya ikicinsli olmasr qeyd olunmahdu. Qigak iki cinslidirsa ;
f
yalnrz erkekcik daqryah tekcinsli gigakdirse $; yalna digicik dagryan tekcinsl gigakdirse
bela igara olunur. Sonra gigayin miintaQ
zam va qeyri miintezom olmasr qeyd olunmahdrr. Oger gigak miintezomdirso
*;
qeyri miintezemdirsa
f
belo igara olunur.
Ortf,iiitoxunrlular vs ya gigekli bitkrlar (Angiospermae, Antophyta ve ya Magnoliophyla) gdbesinin niimayendelori mezozey
eraslrun yura ddvrfinde meydana gxmrgdu. Bitki alominde 6rtultitoxumlular daha miikemmel quruluga malik oldufuna g6re m0asir bitki 6rtiiyiinde hakim m6vqe tutub, rabiatde daha genig
yayrlmrgdu. Buna sabsb drtiiliitoxumlulann orqanlannm daxili va
xarici quruluglannda miiasir tabii geraita daha uy[un elametlorin
inkiqaf etmesidir. Belo ki, grlpaqtoxumlulardan ferqli olaraq drtii65
litoxumlularda disicik vardr. Digicik 9i9ak1i bitkileri gilpaqtoxumlulardan ferqlendiren en baghca iizvdiir. O bir ve ya bir neqa
makrosporofilin (meyve yarpafrntn) kenarlan ile bitigmesindan
amela golmigdir. Digiciyin asa$ enlile$miq hissesi yumurtaltq adlanr. Qrlpaqtoxumlulardan ferqli olaraq drtilliitoxurnlularda yumurtacrqlar (dayigikliye uframr9 meqasporangiler) makrosporofillerin tizcrinda - agrqda deyil, yumurtah$n igarisinde yerloqmigdir. OrtiiLliitoxurnlularrn grlpaqtoxumlulardan iistiin alametlerindan biri de drtiiliitoxunrlularda ikiqat mayalanmanm olmasldr.
Mayalanmadan sonra 6rtiiliitoxumlulann yumurtaclEl toxuma,
yumurtah$n divan ise qahnlagaraq toxumu ohato eden meyv3ye
gevrilh. Belalikle, grlpaqtoxurnlulardan farqli olaraq drtiiliitoxumlularda toxum meyvenin igerisinde yerleqir ki, 6rtiiliitoxumlular
adr da oradan giitiiriiknrigdiir. Qrlpaqtoxum.lularda yumurtactqlar
makrosporofillorin (toxum pulcuqlarrnrn) iizerindo agrqda yerleqir. Cigekli bitkilardo yumurtaclq qapah yerdo yumurtahqda yerlegdiyindan digiciyin yuxarrsmda agrzcrq emele golrnigdir'
Tozcuqlarrn emala galrnesi, todanma, mayalanma va toxumun inkigafi gigekde getdiyinden drtilliitoxumlular iigfrn gigeyin
olmasr da seciyyavi elamat olub, onlan grlpaqtoxur ulardan ferqlendiran baghca elametlordandir. Bunlardan bagqa drt[liitoxurnlu'
larda riigeym kisasinin olmast, arxeqonilerin oknamasr, digi va erkok qametofitin gtichi reduksiyasr, triploid xromosomlu ikinci
endospermin olmasr, vegetativ orqanlannm anatomik va morfoloji qurulu$larrnda (bunlar bareda owslki b6bnelerde malumat
verilmigdir) miiasir d6wiin kontinental iqlimina daha uyfun elamotlorin inkigafi, onlarr 6ziindon awalki bitki qruplanndan kaskin farqlandirir. Bu sebebdon drtiiliitoxurnlu bitkilar hazrda Yer
kiiresinin demek olar ki, biitiin qitalorindc daha gox yayrlaraq hakim m6vqe tutmugdur.
Haanda 6rtiiliitoxumlular gobesinin 250 mina qedor ndW malumdur ki, onlardan mine qadori b€c.rilir. Orttiliitoxurrlulann hom
yabam, hem de madani n6vlori igorisinde ezaq, darman, agt madd+
lari, efu yallan va s. almaq iigiin avszsiz niimayandeleri vardr.
Orttiliitoxumlular 96bssi aga$dakr 2 sinfa hiliiniir.
l. ikilepeliler ( Dicotyledoneae) sinfr
2. Birlepeliler ( Monocotyledoneae ) sinfi
ikilepalilor (Drco tyledoneat
)
sinfi
ikilepelilar sinline aid olan bitkilarin toxumunda rii$eym oxuna
n-isbaton qar$t-qar$ya dayanrug
iki lepo yarpagr vardr. R.rigeymdsn
yuxanya dolru g6vdecik ve agagya dogru riigeym kdkciiyundan mil
kdk hkipf edir. ikilepolilerde kdk mil kdk sistemina malikdir. Yarpaqlarurn damarlanmasr torvaridir. G6vdelerindo kambi qau oldugundan ikinci yofunlagma prosesi bag verir. Gdvdede dtiiriicri topalar dairevi pkilde yerlsqir. Ndvlerinin miqdanna g6ra ikilepoliiar
sinfi biriepelilora nisbaton 5-6 defe goxluq tegkil edir.
ikilopelilar sinfinde heyati formalanna g6re agac va kolpkilli
ndvlerin miqdan birlapelilare nisbaton goxduq taEkil edir. ikilepaliler
sinfindo heyati formalanna gdrs afac ve.kolpkilli n6vlerin miqdan
birlopolilero nisbeten goxluq tegkil edir. ikilapelilsr sinfine aid bhn
190000+ qoder ndvler 10000 cinsda, 429 fesilade, 8 yanmsinifdo
(Maqnoliidae, Rarunculidae, Caryophyllidae, Hamamelididae, Dilleniidae, Rosidae, Iamiidae, Asteridae) tamsil olunmu$ur. Laboratoriya meggalosi, ssasan Azarbaycan florasrnda rast galinen bu yarunsinillerin xarakterik sra vo fosileleri iizrrinde to$kil oluna biler.
Maqnolid (Magnohidac ) yanmsinli
Bu yanmshfin niimayendelori hayati formalarum g6m a pactta ya
kol bitkiloridir. Bezi nazariyelera g6re drtuliitoxunlu bitkilarin miixt+
lif budaqlan oz manpyini maqnolid yanmsinfinin nosli ksilhig n6vlerinden gdtiirmiiqler. Bu yarrmsinfin niimayendelarinde sadelik alametlerine rast golini. Meselan, qiqekyatagmm qabanq olrnast, gigak
rizvlorinin miqdannn gox olmasr, qiqak orqanlaruxn spiral, dairovi,
yanm dairovi diiziilii$fl va s. Gnesey, adaton, apokarp olur. Yanmsinif iigtin xarakterik sralar maqnoliyagigaklilu, defnagigeklilor, suzanbalrgigaklilar, istio4igekliler hesab olunur. Yanmshfm bozi xarakterik srralan i2arindo laboratoriya maq[elesi tagkil oluna bilar.
Maqnoliyagigakliler ( MagnoWes ) srast
Maqnoliyakimilar ( M agnoliaceac.) fasilasi
Lavazimat: irigigakli maqnoliya bitkisine va suzanbagkimila61
ra aid herbari materiailan, eyani vesaitlor, daimi preparatlar, iyna, lupa, mikroskop.
Laboratoriya meg[elesinda drtiiliitoxumlu va ya gigekli bitkiler g6besi igerisinda gigak, meyve ve vegetativ orqanlarrnn quruluguna g6ra sada oiamatlara malik maqnoliyakimiler fesilesini xarukteriza etrnak iigiin Azerbaycanda becerilan irigigekli maqnoliya
n<iviindan istifada oluna bilor. Bunun 09iin maqnoliyanrn yarpafr,
qigeyi herbarila$dirilerok, meyvsleri ise qurudularaq laboratoriyada saxlanmatdrr. Qurutmaq iigiin kal ve yetigmig meyvelar yrgrlmahdrr. Qigskleri zeif formalin mahlulunda da saxlamaq olar.
Maqnoliyakimiler fesilosinin niimayendelari iri gigekli afac ve
ya koilardr. Yarpaqlan ndvbsli diiztiliiglii, biit6v ve tamkenarh,
nadir hallarda dilimli, yarpaq althqhdrr. Yarpaq althqlafl ba$crq
geklinde birleqerek yalmz yeni tumurcuqlan deyil, hem da qoltuq
tumurcuqlan tigiin de qoruyucu funksiya yerino yetirir. Qigaklari
ikicinslidir, 9i9ek yatalr qabarrq va ya konusabanzar olur. Qigekyanhlr sade, tacgekilli, parlaq rengli, 3 iizvlii, dairevi yerlegmig
6, bazan 9 va ya 12 eded olur. Qigak oxu uzanmrgdrr. Erkakcikler
gox, qeyri-miiayyan saydadrlar, qabanq 9i9ek yatag ii:arinde eksaran spiral geklinda dtiziiliir. Ginesey apokarp olub, spiral qaydada yerleqmig bir nega meyva yarpafrndan ibaratdir. Yumurtahq
iist vsziyyetdedir, biryuvahdrr. Yumurtacrqlar qannctq $mml
boyunca yerleqmig, miixtalif sayda, anatrop, 2 intequmentlidirler.
Meyve findrqca, qutucuq, gox niirnayendslerinde qozagekillidir.
Toxumlar endospermli, gox vaxt uzun ayaqclq iizerindodir. Tozcuq borusu birgrnmhdr, tozluqlan uzunsovdur.
Fesilanin asasen Canub-$orqi Asiya, $imali ve Markezi Amerikamn da[hq subtropik megslarinde yayrlmrg 10 cinsi 220 n6vii
var. N6vlerinin sayr az olsa da (cami 220 ndv) maqnoliyakimilor
meghur fasila hesab olunur. Fesilenin an genig yaytlmrE maqnoliya
(Magnolia Z.) cinsina Yer kilresinin btitiin areatnda, hatta mrjlayim iqlinrli rayonlarda da rast gelinir. Azarbaycan, Knm ve eafqazda irigigok maqnoliya (Magnolia grandiflora Z.) dekorativ bitki kimi becarilir.
irigigek maqnoliy a (M. grandiJlora Z.) ucabaylu hemigayagrl
agacdrr (gskil 17). Yarpaqlan sadedir, qrsa saplaqhdr, tam kanarhdrr, parlaqdrr. Qiqeklari iridir, ikicinslidir, aktinomorfdur,
tek-tak yerlegir. Qigakyantgr a! vo ya azca gohraymtrl rangli, 9
adod yarpaqdan ibaratdir. Onlar her csrgada 3 yarpaq olmaqla 3
cerg€ iizre yerlsgir. Erkakcik va digiciklari gox olub, konusgakilli
gigekyatalr iizerinda spiralqaydada dfrziilmiigdiir. Qigekda digicik
gox oldu[undan her gigakden emale gelan meyvaciklerin de sayr
gox olur. Qigak formulu:
fr.r-r,a.$ C9 .
*f
gekil 17. lrigigak
l)
m aqrrcltya
(Magnolia grandiflora L.):
yarpagr; 2) qiqeyr; 3) meyvesi.
Meyvecikleri bozumtul tnHiidiilr va yuxarumda apya$n qatlr vardu. Meyveciklar konusgokilli.gigak yatalr iizarinda yerlaqir
ve grlpaqtoxumlularm qozasrna bonzer ytErlmrg meyve amolo gatirir. Meyvecik bir va ya bazan iki toxumlu yarpaqmeyvo (galov)
pklinda amalo galir. Meyvocik qarrn tikigi boyunca agrJrr. Agrlmrg
meyvanin igerisinden toxumlan uzun sapdan asrh gekilde yerlagir.
Bu saplar toxumuD ayaqcrgrndan vo tikigindan amals golir. irigi9ak1i maqnoliya entomofil bitkidir. Toxumlarr quqlarla yayrhr.
Toxumlannm qabrgr giralidir, onlar awal parlaq qrmrzr, sonralar
qonur rengli olur.
Heg de biittin maqnoliyakimilar hsmigayagrl bitki deyil, bazileri, mosolen, yumurtagekilli maqnoliya (M.obovata tr.) yarpaSnr
t6kon afaclardr. Bunlardan goxu yarpaq formalagmadan awal
gigoklsyirler. Qrlpaq, yarpaqsv, iri, a! vo ya parlaq-gehrayr gigek-
larle 6rtiilrniig a[aclar gox g6zal g6r0niir' Maqnoliyakimilerin
yiiksok dekorativ- keyfiyyati hele qedim Yapon ve Qin rsssamlan
ierafrnden qiymattandirilmiqdir'
Maqnotiyakimilsr fasilasi 9ox zaman primitiv hesab olunur vo
strobilyar nezeriyyanin tarefdarlanna gdre gigskli bitkilarin tesnifatrndi ilkin yerlerda durur. Fasilanin primitiv elametleri - gigakyanh[,rnrn az diferensiasiyasl vo onun iizvlerinin qeyri-stabil miq-
dan, bircinsli poliandriya, erkekciklerin yarpaqgokilli ve etli olmasi, apokarp ginesey, uzanmr$ gigsk oxu, birgrunh tozcuq, i.ig 9uxurtu atyiinter, pilleqakilli performasiyah damarlar va lifli traxeidlarin olrnasrdr. Maqnoliyakimilarin acdadrrun bennettitlarla
qohumluf,unu istisna etmak olmaz.
Suzanbafrgigeklil er ( Nymphaeales )
SuzanbaSkimilar (Nymphae aceae) fasilasi
Suzanbagrkimil3r fesilasinin elametlori ve tekamiil istiqamati
ile tamg olmaq iigtn laboratoriya maglelesinde ai suzanbagrndan
(Nymphaea alba L.) istifada oluna bilar. Bunun figtin ag suzanba$mn vegetativ orqanlarrmn herbarisi hazrrlanmah, gigekleri ise
zoif formalin mehlulunda va ya spirtdo saxlamla biler.
Suzanbalrgigekliiar (Nymphaeales) srasuun suzanballkimiier
(Nymphteaciae) fasilosinin niimayendaleri su igorisindo vo ya su
saihinda iizen su bitkiloridir. Fasilanin bfrtiin dtnyada yaylmrg 8
cinsi ve 65-70 n6vii var. Azarbaycanda 2 cinsi va 2 niivii yayllmrg-
dr.
Fasiloya daxil olan bitkilar dairavi, uzun saplaqh yarpaqlara,
parlaq, iri gigeklare malikdirlar. Onlarda goxlu agucrqlann hesabrna amala gelmig iimumi a$zcrq miigahide olunur. Qigakleri aktinomorf, ikicinsli, sado va ya ikiqat gigakyanhqhdrr' Qigak yatafr
qabanq va ya g<ikakdir, 9i9ok iiavlari, adeten gox o1ur. Kasa yar'
paqlarr serbast ve ya esasdan az birlosmis, 34 adoddir. Lsgakler
goxdur, miieyyan va qeyri-miioyyan saydadr. Legok va erkakcik
arasrnda kegid formalara da tasadtf olunur. Qigek oxu uzanmJ$
ve ya yastrdr yaxud hipanti formasrndadr. Erkakciklarin miqdarr
(700-e qeder) goxdur. Ginesey apokarp, meyve yarpaqlan goxdur.
Yumurtahq iist, yarmalt va ya altdu. Yumurtacrqlar gox, asrlmrg,
*f
laminal yerlaqmig anatropdur. Qigayin formulu:
K4C-A-G@).
Meyve yarpaqlarr sarbastdir. Meyve sinkarp, bozan seliklegen va
ya gilomeyvagekilli olub, xiisusi agrlma iisuluna malik deyil. Toxumlarda endosperm inkigaf etmigdir va ya yoxdur. Borulu
6turiicfl topalar ya sepelonmig veziyyetdedir va ya borulan yoxdur, onlar iigiin hava kanallan, bufumlu siid borularr xarakterikdir ki, bu da onlan birlapelilare barzadir.
Suzanbagkimilar lasilasi su praitinda ya$amaga uygunlagan
gox genig yayrkmg fesilodir. Dairavi ve yumurtavan yarpaq ayalarr
4 m-o qador dorinlikdo kdk sala bilirlor. Fasilonin sruanbagr (/[ymphaea L.) cinsnden san gigeklera malik san srzar,bapt (Nymphaea
luteum L.) vo ya ag gigskli a[ suzanbalma (N.alba L.) daha gox
tesadflf olunur ($okil l8). Bunlann har ikishdo gox olamatlar
iimumidir ve har ikisi iigiin erkakcikdon leqaya keqid formalarr xarakterikdi. Lakin farqlari de vardrr. Sarr suzanbagrnda gigckyanhg sade, tacqokillidir. Tacla birlikde bu biktide erkakciya oxgar
nektarhqlar da var.
w"
'u
,v
i
1
gekil lE.
A!
,
suzanbaS (Nymphaea alba L.\:
1) iimumi gdriiniiqii; 2) gigayl 3) qutucuq meyvosi; 4) toxumu;
5) qieayin diaqraru.
A!
suzanbalrnda goxlagakli tac vo kasactq ferqlonir. Bu bitki'71
nin iri a! gigakleri Eox gtizeldir. A[ suzanba$mn sayrun- keskin
,zelmasrim da sababi ela budur. Haarda gox yerlarda bu bitkinin
qorunmasl iigiin tedbirler g6riiliir. Azsrbaycanda Kflr-fuaz ova[arn* drrl.ro vr "avas axan sulannda yayrlmrgdu. Diametri 20-25
si-o qadoiolan girda ve iirskvari iri yarpaqlan igsrisi bog olan qahn, uzun saplaq iizarinde yerlegir. A[ rangli iri qiqekleri tak'tek yerIegir. A[ suzanbaSnrn gigakleri saat 7-dan 17-ye qedar agrq olur.
May-avqust aylannda gigeklayir va meyvalari avqust-sentyabr aytaniOa yetiqir. Su bitkinin cavan k6kiimsovlan nigastah olub, yeyilir. Toxumlan ise qovrularaq qahva ovezinde istifade olunur'
A[ suzanbafr ile yanagr suzanbagr cinsino. mavi, gshrayl ve s'
rsngf ?0-a yarun n6v daxildir. Bura qadim misirlilerin- miiqeddos
say&Er Uisir lotosu (1[./otus tr.) da daxildir. Qnun gigaklari hemiyaxm yumxlur.
9o
. axgim agrltr va ndvbeti giin seher saat 11-o
Biitiin botanika baplannda fosilenin tropik viktoriya (lzlctoria regia.L.) ndviine tasadiif olunur. Viktoriyamn yarpaqlan 2 m
diamelrfdir (veteninde Amazon gayr otrafmda 4 m) vo 75 kq-a
qeder yiikii saxlaya bilir. Yarpaqlar tamamile dairevi olub, kenarlin yuxan gevrikniqdir. Qigeklarinin diametri 20 smdan az deytl.
Uq sutka erzinde gigekleyirler' Qigaklor her grin axgamiistii aqrlr
va saher yumulur, onlarrn gigeyinin rongi gig,eklame miiddetinda
ap rongdon tiind qrmztya qoder doyigir.
- Suzanbagrgigakliler slrasm:l ntimayendeleri heyat tarzi ile elaqodar olaraq ikincili borusrrz bitkilerdir. Onlann 9i9ek hisselerinin sayrnrn gox vo qeyri-mfioyyan sayda olmasr, apokarp gineseyin, yarpaqgekilli erkakciklarin, legek va erkekcik arastnda araltq
m6vqe tutmasl xarakterik slamotlordir. Diger torefdon iss suzanbagkimilar fosilesindo suda yagama ilo olaqadar gineseyde vs
meyvelerin emola galmssinde ixtisaslagma getmi$ir' Bir sua olamatlerina 96ro suzanbagrkimiler fasilesi birlepelileri xatrrladrr'
Volqa deltasrnda ve Kiir-Araz ovahfrnda Xezer ganagiillosi
(Nelumbium caspicum.L.) ve sarr Amerikan ganagiillasi yayrlmrgdr (N.lutea L.). Bunlarda perisperm ve endosperm yoxdur. Xazar
ganagiillosinin toxumlart quardildrqda kofe avazina iqledilir. Cavan kdkyumrularr isa qaynadrldrqda va qrzardtldtqda qida kimi
istifade olunur. Dekorativ bitki kimi hovuzlarda ekilib becerilir.
igin gedigi: f.irigigak maqnoliya va suzanba$ bitkilarino aid
herbari materiallarrm nezorden kegirmekla sadolik alamotlerini
miigahide etmek.
2. Maqnoliyakimiler ve suzanbaSkimiler fasilosine aid daimi
preparatlara mikoskop alttnda baxmaq.
Oyani vosaitdan istifade edorak irigigak maqnoliyanrn yarpaq_3.
gigekli budabnrn, me]'/esinin va srzanbagkimiler fasiteiirj aia
bezi niimayendolarin gckiJlarini gekmek va miiayyan qeydlor etrnak.
Sual: Maqnoliyakimilor ve suzanbagrkimiloi lasilasine aid
niimayendelor hansr sadalik olamotlarini 6zlerinda dagryular? Su_
zanba$kimilsrlo birlapelilerin oxqar elamatlori hansrlardr?
_
I
Ranunkulid ( Rarunculidae ) yanmsinn
yarrmsinfin niimayendalari heyati formahrrna g6ra, osason
ot, bezsn agac, kol vo fian bitkilaridir. Qigeklari eksJran miinto_
7rm, tek-tok hallarda qeyri-miintezamdir. eigak tzvlari spiral,
{ana1! fary1 dairevi gakilda dtziiliir. Erkekciklarinin sayr goxdur._ Maqnolid yanmsinfinin niimayandalorinden ferq[ olaraq ranunkulid yanmsinfi nin nimayandalarinde hayati formahrna g6re
otgakilli bitkiler iistiinliik tsgkil edir. Yanmsinif 4 sra va 13 fisila
ile tsmsil olunur. Xarakterik sra qaymaqgigaklilar ve xagxaggigeklilsr hesab olunur. Yarrmsinfin bazi xar;kterik sralan iizorinde laboratoriya me$gelssi tagkil oluna biler.
_Bu
Qaymaq
gi
9
oHiJar (R anu nc u lales)
srasr
Qaymaqgigayiki miler (Raruncalateae,) fcsilasi
Levazimat: Qaymaqgigeyikimilor ve xagxagkimiler fesilesine
aid bezi niimayondalarin herbarisi, syani vasaitlar, daimi preparatlar, o$ya giigesi, iyne, I upa, mikroskop.
Qaymaqgigeyikimilar fasilasini laboratoriya maqlslasinda xar_alteriza etmek iigin fesiloye aid segilmiq bitkilarin yaxgr quruduhnug herbarisinden va ya toze yrlrJrmg niimunalarindon istifade
olunmahdr.
Qaymaqgigakliler (Ranunculales) srrasrnm qaymaqgigeyikimr(
lar Ranunculaceae) fasilasinin niimayandolari hayati fbrmilarrna
gdra ot, nadir hallarda yanmkol, algaq kol va ya .lianlardrr. yar-
paqlan yarpaqalthqsrz, n6vbali diizfllii$lii ve nadir hallarda qargrlrqlr dtiz[liir (alasms - Clematis Z. cinsinin n6vlarinda), tam vs
bdliimlii olub, sadedir. Qiqeklar miixtelif gigak qrupunda toplanmrq, nadir hallarda tek-tak yerlagmi$, entomoflll, ikicinsli, aktinomori nadir hallarda ziqomorfdur (mahrnrzgigeyi - Delphinium L.
cinsinin nflmayandalerinda). Qigekyanh[r miixtolif, sada vs ya ikiqat, legakler arasrnda araltq mdvqe tutan, staminodilor va nektarhqlardan ibaratdir. Erkskcikler 9ox v, ya qeyri'miieyyen sayda,
nadir hallarda 3-2(l) adod olur. Diqiciklar gox, sarbast, nadir hallarda 5-3-1 edoddir. Yumurtahq iist voziyyetdsdir ve biryuvahdr.
Yumurtacrqlar mtixtalif sayda (hatta l-s qader) olub, qann glnml
boyunca yerlegmig anaftop, iki, nadir hallarda bir intequmentlidk. Qaymaqqigeyikimilerin aksoriyyeti ilk baharda bozsn qarrn
altrnda qigakleyir. Meyve bir nege (1-e qedar) yarpaqcrqh galovmeyvo va ya findrqcadrr. Toxumlar endospermli ve kigik rii$eymlidir, lepalir esasen bir edaddir. ilkin arxeosporial hiiceyrelor bir
negedir. Dtiyiinlar 3 ve ya gox guxurludur' Alkaloidli niimayondalori goxdur. Soyuq miilayim ve subtropik regionlarda yayrlmrg 4050 cinsi vs 2000-e qeder niivii var. Azlrbaycan Respubilkasr srazisinda 21 cinsi va 100-a qadar n6vii yayilmlgdr. Qaymaqqigayikimilsr goxmeyvehlein (Polycarpicae) tipik fasilasi olub, maqnoiiyakimilorla qohumdur.
Qaymaqgigsyikimiler gigaklarinin quruluguna gdro forqlenon
niimayondolari birle$diren fasilodir. Fasilanin miixtalif cinslerinda
qiceklarin formulu bir-birindon farqlenir. Moselan, tisktikotunda
|frrc,a.c,,
kepanakgigeyindt
[f rrcra-c, vo s. cinslerdo
lormulalan miixtelifdt.
Takamul prosesinde qaymaqgigoyikimilorin gigeyi bela dayigikliklere meruz qalmrqdrr. 1) asiklik 9i9ak -+ hemitsiklik 9igak -+ tsiklik 9i9ek; 2) qeyri-miisyyan sayda iizvlero malik 9igek +miiayyen sayda iizvlare malik qiEek; 3) sade gigakyanhfr-+ikiqat qiqokyanLEr; 4) diqicik goxdur-+bir digicik; 5) aktinomorf gigek -+ ziqomorf qigek; 6) apokarp ginesey- sinkarp ginesey; 7) 9i9ek oxu uzanrb+gigek oxu yastrdrr; 8) 9i9ak ixtisaslagmamrg entomofildir -+ ixtisaslagmrg entomofil 9i9ak; 9) 9i9ek ixtisaslagmamrg entomofildir + anemofil gigak.
9i9ek
74
Fasilenin biitiin niimayandoleri alkaloidlerlo zangindir, fesile-
nin zeharli niimayandaleri de var. Qaymaqgigeyikimilar flgiin
menFce erkekciklerle olaqodar olan nektarllqlar xarakterikdir.
Bozilorinde masalen, peylsmbargigeyinde bunlar yoxdur. peyfiembargigeyi ve ya qaytarma (Thalictntm Z.) cinsinin niimayandileri
kiilaklo tozlanmaya kegib. Bunlar ikiqartgqat lelakvan; bdlihnlii
yarpaqh, goxsayh gigakden tagkil olunmug siipiirge gigekqrupuna
malik hiindtr otlardrr. Qigekyanhqlan sado va xrdadn, erkakcikler uzun saph, san tozluqludur. Digicik ve erkakciklar qeyrimtayyan sayda vs adeten azdr.
Fosilanin 9ox n6vleri dekorativdirlar. Ballarda kepenokgigok
ve esmogigeyine tez-tez ftst gaknak olar. Xiisusile, agosma
,
(Clematis I.) cinsinden olan iri gigakli ndvlar gox effektlidir-. yaz
xoruzgiilii (Adonis vemalis Z.) iirekdamar xasteliklorinda darman
bitkisi kimi istifade olunur. Hamda bu bitkinin tsbii ehtiyatr
tiikenmakdadir Kepanokgigak (Aconitum l.) cinsinin ntiiayendelari klassik homeopatik mtalicede istifade olunur. Cinsin daflarda rast golon bezi n6vleri zaharli bitkjlerdir. eaymaqgigayitimiler
ikiqanadhlar va bezi ixtisasla$mrg uzun xortumlu b6ceklorin niimayendolari vasitosile tozlanrlar. Lakin bu todanma ixtisaslagmanugdrr. Akout (Aconitum I.) va mahmrzgi gayr (Delphinium L.)
cinslori [9iin heterobatmiya xarakterikdir ve bu bitkilai zerqanadhlarla tozlamrlar.
Qaymaqgigeyikimilarin 2 yarrmfasilosi var. Bu yanmfssileler
ginesey vo meyvolerinin quruluguna g6ra fsrqlonirlsr1) Helleborus (Helloboroideae) yanmfasilssi. 2) Heqiqi qaymaqgigeyi (Ranunculoideae) yarrmfasilssi.
Laboratoriya moglolesi takamiil etibafl ila bir-birindan aydrn
farqlanen merhelelards olan agagdakr n6vlar iizarinda tagkil oiuna
bilar.
Qaymaqgigoyi (R amtnculus L.) cinsi fasilanil Afrika tundralarrndan subtropiklere qodsr yaylmrg 400 ndvti birlagdiren on iri
cinsidir. Bu cinsin Azarbaycanda 33-e qedar ndviina rast gelinir.
Laboratoriya maggelesi iigiin qaymaqgigayi cinsinin her hansr bir
n6v[ gdtflriile biler (gakil l9). Bu zaman talobalarin diqqati 9i9ek
lizvlerinin gijizfirygiine, saymn azalmastna, lagoyabanzar niktirirqlardakr bal giresi vezilarine, digiciklorin quruluguna calb edilmeli75
dir. Cinsin niimayendelori esasen bir ve ya goxillik bitkilerdir. Qigskleri aktinomorf, ikicinsli sarr rengli, kasa ve legek yarpaqlarr 5
oded olub, gineseyi apokarpdu. Erkekciklari goxdur. QigekyanJrgr
iizvlarinin sayr sabitdir, ancaq lsgaklari xiisusi pulcuqlarla
iirtiilmiig nektar quxurlanna malikdir. Legek drrnaqcrq ve l6vhaye
(aya) differensiasiya olunmamrgdr. Qiqak iizvleri dairovi dtziilflr.
Nektardagryan lageklar daira iizre, gigoyin qalan hisseleri spiral
qaydada qabanq 9i9ak yatapr iizerinda yerlagirler. Digiciklarin
yumurtaLEmda bir edad yumurtaclq olur. Yumurtahq tist vaziyyatdodir.Qigek formulu: Xf rCCre'$ c9. qabanq 9i9ek ya-
ta[r iizerinde yrlrlmrg meyvalori birtoxumlu findrqcaya ve ya toxumcayabenzer meyvadir.
A
A
Siiriinsn qaymaqgiqeyi
(Ranunculus repew L.):
*
tskil
19.
B - Qiil qaymaqgigayi
(Ranuncuhn ar v e ns i s L.):
-
1) iiLrnumi gttriiLniisii; 2) laleksekilli
yarpa[r; 3) gigeYi; 4) CiqeYin diaqraml.
1) iimumi g<iriinigii; 2) bi,liinmiit
yarpa[r; 3) gigeyi ve en kasiyi; 4)
erkekcik ve diqiciyi; 5) meyvesi.
'16
Xoruz-grilii (Adonis L. ) cinsina daxil olan ndvlorda qaymaqgigayikimilar fasilesi tgiin saciyyevi olan bir sra sade aEmatleii
miigahida etmek miimkiindiir. Azarbaycanm yabanr bitki 6rtiiyiinde xoruzgilii cinsinin 5 ndvti yayrtmgdr (gakil 20). Tezn
yr-grhnrg ve ya quruduknug halda bu n6vlerdan her hansr biri
iizarida laboratoriya moglalesi tegkil oluna bilar. Laboratoriya
meggela-sinda cinse daxil olan hor hansr ndvtin gigayi analiz edilerkon 9i9ak yatagnda 9i9ek iizvlarinin sayrm, spiral qaydada
dnziiLliigiin[ aydrnlagdrmaq laamdrr. Qigok iizvlerinin spiral
qaydada dfrzfl-higiinfl aydrniagdrrmaq iigiin kasa ve tac yarpaqlanm vo erkekciklari qoparmah, onlann gigok yatagna birlogdiyi
yerlar lupa ile nezerdon kegirilmalidir. Xoruzgiilii cinsinin ndvlari
zeharli bitkilardir.
Xoruzgfllii cinsinin niimayandelari bir va ya goxillik otlardr.
Aran sahslerdan baElarng
orta da! qwga$na kimi hor
yerda, ekinlarda, dince qe.
yulmug torpaqlarda, yovganlq ve gollerde bu cinsin
niimayendalorina rast galmak olar. Yarpaqlan bir
nege qat dar hisssciklare
boliinmii$dit. Qigeklai g6vdo va budaqlann uc hiss+
sinde tak-tok yerlaqir. Qiqakyanlrqlan ikiqat olmaqla, 5 kasa yarpalrndan va
5-24 legakdan tagkil olunub. Lagekler qrrmrz, alqmntzl ve san rangli olur.
Lsgeklarin qaidssinda bal
giresi veren vozilar olmur.
5
Qigeklarinda nektarhqlar
20. Yaz xoruzgti,lii
iih);\
l0
$ekil
(Adonis wrnalis L.):
olrnur. Erkekcikleri goxdur. Gineseyi apokarpdrr,
dipiciklari goxdur ve onlar
qabanq gigakyataS ize-
l) iimumi giirtini\ii;
2)
ktthi;
gigeyi; 4) meyvesi; 5) toxumu.
71
3)
rinda verlesir. Mewalari birtoxunrlu toxumcameyve olub, qabarrq
getirirler' Xoruzgii'lii
cicak yata$ flzeri;de yr$lnr$ mey/a emale
cinsina aid n<ivlsrin cigoklarinin nozeri formulunu bela yazrnaq
ohr: *flIGCs-zoa9o9.
Xagxaggigekliler (P ap av e rule s) sr ast
Xagxagkimilar ( Papavetaceae )
lxilxi
Xagxaqgigakliler strasrrun xaqxa$kimilar (Papaveraceae) tesile'
sinin niirnayandelari heyati formalarma g6ra ot' yanmkol vs ya
kollardr. iarpaqlan niivbeli diiziiliiglti, bir neqs qat bdliinmiig,
nadir hallarda biii6v va yarpaq althqsrzdu. Qigokler tak-tek ve ya
mtxtilif gigak qruplarrnda toplamr. Oniar ikicinsli, az ^va ya 9ox
aoroceAo isittit, 2-l ,tzvttt, aktinomorf, bazen ziqomorfdur' Fesilonin asasan $imal yanmkiirasinin miilayim ve subtropik rayonlannda yaylmrg 45-dtn gox cinsi ve 700 n6vii var. Azarbaycanda isa
7 cinsi, 40-dan gox novii
YaYlmqdu.
Xagxagkimilar t9[n gigoklarin aktinomorf ve ya ziqomorf
olrnasmdan asrL olmayaraq onlann 2 iizvlfl, gigekyanltlrnur
KzCz+z olmast xarakterikdir. Fasilanin esas elamati gigeklorda kasa yarpa&nn q6n9e d6vriilde olub, giqak agrlana qedor qaide hissssindin- agrlaraq diigmosi, erkekciklerinin saymm gox, meyve
yarpaqlanmn S-6, l2va daha gox oknasrdrr. Bununla yanagr bozen^ Uir cins daxilinde qutucuq meyvanin iist teraltnda agrlan de'
giklarin miixtalif olmasr, bir 9ox baqqa cinslarda 2 meyve yarpa$
vo buynuzgekilli qutuculun omola geLnesi de xarakterik elamotdir. Yarpaq ve giivdolarinde, ag vo ya nartnct rengli siid giresi
dagryan borulann olmast da fosile tigiin xarakterik elamatlardanair. isea niimayendalorda, moselan, dalitxe (Hypecoum L') cinsi'
nin niimayendelerinda std giresi olmur).
Xagxagkimilor fesilasi 3 yarrmfasiloya aynlr: Osl xaqxagkimilar (Papaieroitteae), $ahterakimil er (Funaioideae) vo delitoroki-
niat
(Hypercooideae)
Oil iigxaqkimil ar (Papaveroideae) yarrmfesilssifin' lala (Papa'
ver L) cinsinden xagxag (Papaver somnde.rum /") n6vfi miiasir
d6vrda ancaq medani halda becarilir ($akil 21)' Xagxagrn yetig18
memi$ qutucugunun esaslndan ahnan srid giresi tibbda qox qiymetlandirilen morhn, kodein va s. kimi alkaloidlare malikdir. Siid
giresinden haanlanan opiumdan istifade xiisusile Asiya dlkelarindo genig yayrlmr$rr. Az miqdarda opium xogagelen oyanna emale gatirir. Qox miqdan isa sinir sisteminir: iflici ilo nsticelenen halliisinasiyalara sebob olur. Opiumdan istifadeyo qargr miibariza
bozan esl miiharibelera sabab olur. lngiltara ve Qin arasrnda XIX
esrda bag veran <<opium miiharibesi>> buna misaldr. Maraqhdr
ki, qsnnadr sanayesinda igladilan yetigmig toxumlarda morfin qatiyyon yoxdur.
1
5
gkil21.
Xagxag (Papawr sotwtiferum L.):
l) iimumi gtiriinii.gil; 2) qiingasi; 3) gigayi; 4) qutucuf,u;
5) toxumu; 6) gigayin diaqramr.
Laboratoriya me$gelosini lalo cinsinin yabaru halda yaylan
har hansr n6vii iizarinda aparmaq olar. Bunun iigiin cinsin har
hansr bir ndviiniin herbari materiah hazrlanmah, yetigmi$ qu-
tucuqlan ve araliz iigtn gigekleri yfrlmahdrr' Lalonin- gigeklori
agt7an zaman kasa yarpaqlan t6kiiliir, ona g6re aaaliz iigtin qdncileri acilmasa baglarkan ylgmaq ve spirtde saxlamaq lazrmdrr.
binsin num.yandelarinin yarpraq, g6vde va qutucuqlarrnda siid
sirasi dastvao borular vardr. Laboratoriya meglelasini qum lalasi
'(PapaverZrenarium
Bieb. ) n6vii iizorinda aparmaq olar'
budaqlanan gdvdeye
Qum lalosi 10-40 (50) sm hiindiirliiytindo
malik-, birillik bitkidir ($okil 22). Gdvdenin..iizari qtsa -tiiklerle
drtulfl olur. Yarpaqlan 2-3 defa lelskvan kasilrniq ve ya b6liimlii
olub, seqmentlerlnin kanarr sivri migar diglidir. Qigsklari g6vdsnin
ucunda ierlssir. Qigayrn yerlagmesini, g6vda va yarpraqlarrn alametini hlrbari materiahndan, gigeyin qurulugunu ise teza yflrlrng
ve ya spirtds saxlanmrg qdnqelarin iizerinde- dyranmck 1u1-d]t'
Qum lalasinin gigayinda, daha deqiq qeyd etsak qbngesinde iki adsd kasa yarpaqlan olur. Kasa yarpaqlarr
-\
'..
kenarlan ila bir-birinin tizel
rini 6rterek legeklari ohate
edirlsr. hgakler agildrqda kasa yarpaqlarr tdkuliir. Lsgoklari analiz etmek iigtn qdnge
iyna ile iistdan azca bastlmai
hdr. Belo etdik& kasa yari:
paqlarr aynlr ve onlar qo'','
panlaraq qdngeden kenar
Ir
': I
edilir. Daha sonra ehtiyatla
1lj
legaklsr agrlr. Qpnqedo lAek,i
--.
ler ozilmig pkilde yerlegir.
jj''
QFnpnin bela qurulugu qeyridtizgiin biikiiliiglii qurulug
i ,,r
adlanr. I-egakleri agrq-qri
mrz rangli olub, 4 sm uzunlulundadr va 4 gdeddr. Ongakil 22. Qum lalasi
lar (Cz*z) iki dairada yerle( Papawr ar enar ium B ie b. )'.
girler. Oksaren agair hisselagitriiniiSii.
rinde iri qara loko olur. ErUmumi
:r
80
kekciklari goxdur vo bu elamata g6re onlar goxmeyvelilaro oxgardrlar. Erkekciklarin sapr nazikdir, qaradr. Daha sonra lagsklor
ve erkakciklor qoparilaraq diqiciyin qurulugu 6yrenilmelidir. Digiciyin yuxarrsrnda ulduzgakilli afrzcrq yerlegir. Qdngado agrzcrq
yumurtahqdan ehtiyatla qopanlaraq ayrrla biler. Apzcrq goxgiiahdr. YumurtahSn qurulugunu 6yranmek iigtn onu ortasmdan
azca )rux.rr, enine kasmek lazrmdr. YumurtaLq goxrneyveyarpa$nm bit$mosinden amsle galdiyinden goxyuvah kimi gdriintir.
Yumurtah$n kasiyine lupa ila baxdarsa, arakasmalorin ortada
bir-biri ilo bitigmediyi, yeni tam arakesmo amole gatirmodikleri
miiayyon edilir. Yumurtahqda gox miqdarda toxum amala golir vo
toxumlar arakasmolarin iizarindo yerlesirlor. Arakasmsler meyveyarpaqlannrn.iizorinde olan toxnm ayaqoqlanmn irilegmssindsn emal golir. fuakosmolor va agrzcrqlann bdlflmlori say arsa,
onlann sayca borabar olduqlan miieyyen edilar. Bunlann sayr
yumurtal-rS omelogetiren meyvoyarpaqlannm saylna mivafiq
olur. Qigakda nektarhq yoxdur, hegaratr gigayin tozcuqlan celb
edir. Qiqekler aktinomorfdur, ikicinslidir. Meyvasi qutucuq olub,
girdedir vo ya enli-tars yumurtavandr, iizeri grlpaqdrr 10-15 mm
uzunlufiundadr, aSz*rSn bdltmlari altmda yerlogen degiklerla
agrlu. Tam yetigmig qutucuqda onun de$iklarlo ag masmr mii$ahide etmek olar. Qum lalasi n6viinde gigayin formulunu bele yazmaq olar:
*f
KzCzrz
A-G..
Osl xagxaqkimilaro aid edilan aktinomorf gigokli domirovotu
ve ya ziyilotu (Cheliodonium) cinsinin Azarbaycanda yayrlan, bir
n6vii olan ziyilofii (Cheliodonium majus L. ) izorindo do laboratoriya meggolosini aparmaq olar (gakil 23). Bu bitkiya Biiy[k Qafqaan Quba hissesindo, qerbinde, Kiir-Araz ovalfrnda, AlazanOyrigay vadisindo, Kigik Qafqazrn gimali vs markazi hissasinds,
Lankaramn ovahq hissasinden da[ qurga$rna qedor olan yerlarde,
akinlerda, alaqh yerlerdo, meqolorin konarlannda va kolluqlarda
tasadif olunur. Ziyilotu may-iyul aylannda gigoklayir vo iyun
ayrnda meyveleri yetigir. Bu aylarda bu bitkinin herbari materialnrn haarlanmasr daha maqsadauyEundur. Bunun iigtn yeti$mi$
meyvalerin herbarilegdirilrnasine fikir vermek lazmdrr. Ziyilotunun meyvesi qutucuqdur, xarici gdrniiSiina gdra buynuzmeyveya
E1
gox ox$ardr. Lakin buynuztipli meyvaden biryuvah olmasr va
iqerisinde arakesme olmamast ile ferqlanir. Qigsk formulu beledir:
*Q Krcr*rA,r-rrG.. Ziyilotu da siidqireli bitkidir. Siid
girasi na-
nncr ve ya sarl renglidir. Siid giresindo alkoloidlor vardr, zaharlidir ve xalq tababstinde gox qedim zamanlardan ziyil xestaliyini
miialice etmak iigiin igledilir.
w
l:u
ru
6
s
7
l) timumi giiriinibii; 2) lelokbiiliimlii yarpaEr; 3)qiqoyi ve enino kesiyi; 4) erkakciyi; 5) diqiciyi; 6) buynuzmeyvelari ve enine kssiyi;
7) toxumu.
Xagxagkimiler fasilasinin qeyri-miintezam (ziqomorf) qurulu9u gigekli niimayendalari iizerinda laboratoriya mag[alasi aparmaq iigiin gahterakimiler (Fumarioideae) yarrmfesilosinin mahmrzlale (Corydalis -L.) ve qahtere (Fumaria.L. / cinslarine aid n6vlerdan istifade etmak olar. Onu da xiisusile qeyd etmak laamdr ki,
gahterekimilar (Fumarioideae) yarmfosilesino ziqomorf gigokli
82
niimayendslar daxil edilir.
Yarrmfasilanin mahmzlale (Corydalts I.) cinsinin akssr ntivleri Awasiya va gimali Amerikada yayrhil$ k6kyumnrlu geofitler
vs efemeroidlerdir. Azerbaycanda bu cinsin 6 noi ii yayrlmrgdrr.
Laboratoriya msg[elosi aparmaq iigiin mahmzlale cinsinin adi
mahmzlala (C ory dalis alp e s t r is
(L.) Clairv.) n6vrindon istifada
etmak olar. Laboratoriya meqgelasi taza yrErlmg canh bitki
iizarinda tegkil oluna biler.
Adi mahmrzlale (C.alpestris
(L.) Clain.) 5-15 sm hiindirEyfinde goxillik bitkidi (g+
kil 24). Bu n<]ve Btiyiik Qafqaan Quba hissasindo, qerbindo,
Kigik Qafqazn markezi va gimali hissosinde, nadir halda
Naxgrvan MR-mn daghq his*
sasinde, yEksok da! qurgaqlannda, alp gameolorindo rast
gelmak olar.
Mahmrzlalonin qiceklari
xarici dairede yerlegmig lageklerdan birinin mahmz qoklinda
olmasr ila olaqodar ziqomorfgkil Z. Adi mahmzlala
dur. Qigekyanhlr ikiqatdr, ka(Corydalis solida (L. ) Clairv.):
sa yarpaqlan 2 odad olub, tez
diigandir, legakler 4 adaddir.
1) iimumi gtirihigii; 2) gigcyr;
Ogsr mahmrzlalenin gigeyinin 3) meyvesi; 4) toxumu; 5) gigayin
diaqramrnr qaymaqgigayikimidiaqramr.
ler fasilesindan olan kapenekgigsyin 9i9ek diaqramr ilo miiqayise etsek, g6rarik ki, burada ziqomorfluq tamamile ferqlidir. Kapenekgigakde gigek oxundan
kegirilmig miistavi ziqomorfluq miistavisi ila iist-iista dii6diiyu halda, mahmrzlaloda bunlar bir-birine perpendikulyardrlar. Bu tip
ziqomorfluq kdndelan ziqomorfluq adlanrr ve ancaq xagxagkimilar losilasinde miigahida olunur. Mahrruzlalenin tacr gdytimtiil,
3r
L
nadir halda gehrayr-benirvgeyi, gox nadir hallarda ise alrmtrl
rengda olub, 15-20 mm uzunlufundadrr. Tacda diqqeti colb edan
bir gox elementler vardr ki, onlann arasrnda androsey daha maraqhdr.
Erkakcikleri 2 ededdh, her biri 3 boliimliidiir ve tapa hissesinda tozcuq kisasi yerlegir. Orta tozluq normal ve ikiya b6ltnmig
gakildadir. Bunu lupa vasitesile daha aydrn miigahida etmek olar.
Bela bir fikir ireli stiriiliir ki, onlarrn acdadr aktinomorf ve 4 erkakcikli miiasir delitere (Hypecoum L.) cinsina oxgar olmugdur.
Tozlanmamn ixtisaslagmasr ila elaqedar ziqomorf gigaya kegidin
neticssi olaraq tacla birlikde androsey da deyigmigdir. Qigekdan
lagokler qoparrlaraq androsey va ginesey dyrenile biler. YumurtaLq iist veziyyetdodir, 2 melva yarpa&[dan tagkil olunub. Qoxlu
sayda 2 intequmentli anatrop ve ya kampilotrop yumurtacrla
malikdir. Alrzcrq oturaqd".
lf
KzCqAzGr. Meyvesi (5)10-15
mm uzunlufunda qutucuqdur. Toxumlar arillusa malik oidufu
iigiin qarrgqalar vasitssile dagrnrr. Mahrmzlalenin birlepeli olmast
gox maraqhdr, lakia bu lepe birlepolilerdan ferqli olaraq birlapme
(sinkotiliya) neticesinde amalo geiir.
Azarbaycanda gahtere ( Fumana I.J cinsinin 6 n6Wna rast
golinir. Bu n6vlar aran, daletayi va orta da! qurgagrnda, okinlarda, dinco qolulmuq sahelerde, alaqh yerlarde, yarlmsohralarda,
kolluqlarda, quru yamaclarda yaytlnugdr. Laboratoriya magfialasinde daha gox tesadiif olunan aptek gahtaresi (Fumaria fficinalis
Z.) n6vii tizerinde de gigeyin ziqamorfqekilli olrnasrm miigahide
etmek olar.
Xagxagkimilerin iigiincii yarrmfesilesi dalitorskimilar (Hypercooideae) yanmfesilesidir. Bu yarrmfasilaye delitan (Hypecoum L.)
cinsi aiddir. Dalitareni bezen xagxagkimilarin baglangc qrupu hesab edirler. Lakin xarici va daxili dairsde yerlegen logeklarin farqlenmasi naticasinda tacrn iiztinamexsus qurulugu, birillik hayati
formas bunun tiireme cins oldufunu siibut edir. Azarbaycanda
deltora cinsinin orta da! qurgalrna kimi har yerds sallaqmelve
dahterc (Hypecoum pendulum Z.J vo irigiil deliterc (H.grandiflorum Benth) ndvleri yayrlmr;drr (gakil 25). Bunlar birillik bitkilardir. Yarpaqlan 2-3 qat lelekbdliimliidiir. Qigakyanlqlanmn quru-
lugu lala cinsina aid n6vlerde oldu[u kimidir. Ancaq bir gox xasxaqkimilerden ferqli olaraq bunlarda erkokciklerin sayr 4-diir ve
ikigar olmaqla, onlar iki dairede yerlagir. Digicik demirovotunda
oldulu kimi iki meyveyarpa[rndan smalo gelmigdir, yumurtahq
iist vsziyyatdadir, biryuvahdrr. Meyvalori buynuzmeyveyobsnzer
qutucuqdur. Meyva yetigdikde eksaren ayn-ayn meyvociklora
boliiniir ve ya baz.en iki qapaqla agrlrr. Delitora cinsinin niimayendolerindo std giresi olmur.
$kil
eigeyin formulu 1* Q KzCz*z Az*zGr.
25. Sallaqmeyve dalitere ( Hypecoum pendulum L.
):
Umumi giiriintgii
Xagxagkimilarin sistematik vaziyyati aydrn deyil. Xiisusan de
Papaveroideae yanmfasilasinin bir slra Amerika cinslarindo legek
ve erkokciklarin sayrnrn qeyri-mfieyyanliyi, meyvo yarpaqlanna
pargalanan qutucuEun, [9 iizvl[ gigekyanLgnrn (K:Cr+r), qaymaqqigaktlordon ferqli olaraq siid borulanmn olmasl onun sistematik yerini miiayyenlegdirmayi getinla$irir.
Igin gedigi: l. Qaymaqgigeyikimilor va xapxagkimiler fasilasino
aid bitkilerdon hazrlanmtq daimi preparatlara mikroskop altrnda
baxmaq.
2. Qaymaqgigeyikimilor va xagxagkimilar lesilasina aid niimayondolardsn har hanst birinin giqayini uzununa kesmek' iyna i1a
aqya giigesi tzeritre qoymaq.
3. Hazrlanmrg kasiya mikroskopun kigik boyiidiiciisii ile, yaxud da gox b6yiidan lupa ila baxmaq. Bu zaman gigek yatagr iizarinda kasa yarpaqlanntn, legaklarin, erkakciklarin ve digiciyin yerlegmasina diqqot Yetirmek.
4. Qaymaqgigayikimilar va xagxagkimiler fasilasina aid bezi
bitkilerin g6vda, 9i9ak ve meyvolarindan haarlanmrg herbari materiahna mikroskop altrnda baxmaqla yanaqt ayani vasaitdan istifade edorak onlarrn gekillerini gakmek ve hissalarini qeyd etmok.
Sual: Qaymaqgigayikimiler ve xagxagkimiler lasilasinin Azarbaycanda yayrlnug hansr darman ahamiyyetli niimayondslarini
gditara bilersiniz? Xagxa;kimilarin siid borulanndan ahnan mehsullardan harada istifads olunur?
'
Kariofillid ( Caryophyllidae,) yarmsinli
Kariofillid yanmsinltnin niimaysndeleri hayati formalartna
gdre, esasen ot, bszan kol, tak+ak hallarda isa algaq boylu agaclardrr. Yanmsinfin niimayandalorindo toxumun riigeymi nalgakilli
ayilmig formada o'lur va perispermi ahate edir'
Sada formalarrnda meyve yarpaqlarr sarbest oldulundan
maqnolid va ranunkulid yarrmsiniflarinin niimayandoiari ilo qohumluq alaqolerini gdstorir. Yarrmsinif 4 sram 6ziinda temsil
edir. Xarakterik stralar morkaztoxumlular vo qrxbugumqigaklilor hesab olunur. YarLmsinltn bozi xarakterik stralan fizerinda laboratoriya meqlalasi togkil oluna biler.
Morkaztoxumlul ar (C e nfi o sp e r mael sv aist
Qoronfrlkimilar ( Caryo phy llaceae) fesilasi
I-evazimat: Qeranfilkimilar ve taragigekkimilar fosilesine aid
bozi niimayandalarin herbarisi, daimi preparatlar, ayani vesaitlar,
lupa, iyne, agya giigasi, mikroskoP.
E6
.. Laboratoriya meggalesini fosilonin saciyyavi olametlarini
niimayig etdire bilen cinslare aid n6vlar iizarindo aparmaq olar.
Marka,ztoxurn\ ar_ (Centrospennae) srasrrun- q"."oi,lki-ilr.
(C a ryophy I lac eae) fasiiasinin nfimayondelari gox
hillarda gigkin
,^
b,:nl.,e6"delari,.aripik polikimbial yoludaemaya uygun_
goxillik ot va ya yarrnkolcuqlardrr. iurpu[hn
qargl-qar$1ya, nadir hallarda novba.li dfiztilmiig,
sade, tam ayah
li:t1 brnllrk ve
tagrrug
xervan ve ya nesto-rgakilli, yarpaq atttrqti ,.
!1*1,?I*.i
paq. alttrqsrzdrr.
miixtaM gOrtiniiglii
yo yu._
Qigaklor
iimbz 9i9ik qrupunda
toplanrnr^9,.bezen_.tek-tak yerleganlktinomorf va ya'zoiiderocsde
3!o.m9ll: rkrcrnsl, oksariyyatinde iso (ancaq funksional cahetden)
bircinslidir. Qigekyanllr sade ve ya ikiqatdr.
Qigek atUrg yar_
paqlan grgeyo yaxmlaqmasr sayasinde tamamlayrcr
6rtiik vefujsini
y.elTr Sado. giqekyantlrrun yarpaqlan, kasa yarpaqlarr ve
Jeril:
lefrldrri 4-5 oddedir, isrisna hallarda gox ve qeyri-miioyyan sayda
olur. Kasa yarpaqlan sarbast va ya biiigik otu.. frceklrii sr.uorr
dir. Legekler btikiiq va drnaqcrga diferensiasiya
Sa;i oOrtrr_
de 9i9ek tacr tamamile reduksfua olunub. Eikekciktri-i
"ai't.
aui.ra.
yerlegib vo 10 edaddir. istenilon dairanin erkekciklori
,.dokriyu
olunmug formada ola bilor.
.Ginesey osast ile go*yurul, ,, yu
yumurtahga birlogmiq
2-5 meyve yarpagnjan i'barotdir.
lj.furut
Yumurtaclqlaln sayr goxdur. esrenfrlkimilcrin-yumu.tucrqlun_
nrn plasentasr serbost siitunludui. yumurtahq iisi veziyyatdadir.
Melvo goxtoxuptu qutucuqdur. Bezen meyveiar tiiklii 6lub, qa_
paqlarla agrlandrr. Bezi nimayendelorinda meyve bir
toxurnlu
findrqca ve ya gilemeyvadir.
Biitiin Yer ktirosilde, an gox da daghq erazilards g0 cinsi va
^^^
2000
nrtvii yayrlnuqdrr. Azerbaycanda 3-5_a qadar cinsi, i00_a qe_
der. ndviina rlst galinir_ $imal yanmkiiresinda, xr:susan
Arahq
nz arazisinda bu fasilanin niimayandelorina gox, tropiklarda daisa
az rast galinir. Qeranfilkimileri 3 yanmfasileya bdimskolar:
eo_
yunqulafrkimiler (Silenoideae), cincilimkimiler (Alsinoideae)-va
sortakkimiler (Scleranthoideae). Bunlan Uazi mtadinei ayiica
fari
le hesab edirlar.
(Alsinoideae)yarrmfasilssinin cincilim (Slel_
, Cincilimkimilar
la!1
L,) cinsinin Azarbaycan florasrnda S norti Vovlf*ia". Su
novlJr rqarlsrnda on gox tasadiil olunan adi cincrlim ( Stellaria
me-
tecriibe megfelesi aparrla bilor' Beniiv aprel aytndan sentyabra kimi ciqek agr vo meyve
ilk ]
g.,"it Vazda iigaklediyi iigiin, meqgeleni teze yr[rlmrq canh
bitkilaile aparmaq daha yaxqt olar'
dia
(L.)/i//.) bitkisi iizorinda
;,
.-If"
w
@4
(
media ( L'
$ekil 26. Adi cincil im Srellaria
)yiil' ):
l) iimumi gdriini.iqii: 2) qarqr-qarqrya diiziilmiiS yarpaqlan;
3) gigoYi va en kesiYi; 4) toxumu'
Adi cincilim (S.media (L.)Vill') 10-30 sm hiindiirliiytinda
biriliik va ya ikiillik bitkidir ($ekil 26) G6vdaleri nazik olub' ado-
yuten, serilendir vo bir torefdan tiiklarla drtiilii olur' Yaryaqlan
mrriturrtrdr ve qarglhqh diiziiliir. G6vdenin yuxarlstndpakt yarugagtdaitlat ise saplaqhdr' Qigakleri . dixazitipli
orof"*r"q, yigrinuedrr. Kasa varpaqlarr-ve leqsklar 5 adad
3-5 ve
6fLU, ds mm iiiu-nlugundadtr va sorbestdir' Erkakciklegri
atrafinqaidasi
10 adad olurl Nektarhqlarr erkakciklorin
a;. ric;k yatagrnrn iizarindo yerlaqir' Siituncu[u 3-diir, diqicik 2-5
tagkil olunmuqdur, yumurtahq iist ve-
;G[-drp;;
iiirrr"
*.yury"rpuqti.rndan
88
zilyotdodir, yumurtah$ biryuvahdrr. Mel,rrssi uzunsov ve ya yumurtagekilli qutucuq olub, altr qapaqla qutucugun yansrni kimi
agrlr. Qutucu[u goxtoxum.ludur. Qigayin tormul-unu bele yaznaq
ohr: *f f5C5ar.ro Gz.s.
.
Qoyunqulagkirnlar (Silenoideae) yanmfesilasi iigiin bitigik
kasacrq yarpaqlan vo anatop 9i9ak yanilrnrn kasacrq va tac
arasrnda uzanmrg hissosi xarakterikdir. Meivs qutucuqdur, yarpaq
althlr yoxdur, logsklarin drnaqcrlr xilsusi qanadgekijtair,-Uiittit
isa elava grxrntr emole gotir. Bu yan#osilonin
91a91n$a
qoyunqulalr (Silene L ),sabunotu (Saponaria L.), qaranfil (Dianthus L.) ve s. kimi cinsleri vardu. Laboratoriya msg!.terini yu.rm_
hissosinin
fosilsnin qerenfrl cinsinin becerilan niimay5ndalari iiz+,
rindo aparmaq olar (gakil
27).
Qoronfil (Dianthus L.)
cinsina aid ndvlar iieprinda
msglela apararken bir gox
alamatloro xiisusi diqqet yetirilmalidir. Beleki, cinsin
n6vlori iigiin gigekyanhgrmn
gigsya yaxrnlagmasr xarakterikdir, kasa yarpaqlarr bitiqik olur, kasacrq yu:rarrsmdan ucu sivri 5 digicikla
nehayatlonir. 2-8 odad 9i9ak
althg yarpaqlan kasacr[rn
altrnda yerleqsrsk onu ohato edir. Qigokaltr pulcuqlann sayl ve formasr, cinsin
ndvlarinin teyininde istilada
olunan seciyyavi elametlardsndir. Legeyin dunaqcrlr
$kil
uzundur, biihiyii (enli his-
27. Saqqalh qorenfil
(D iant hus bar b a t us
sasi) olvandrr, kenarr tam ve
ya diqlilidir. Erkokciyi l0
L.):
Umumi gdriintiEii.
89
oded, siituncufu 2 odeddir. Siituncufun 2 eded olmasr da cins
iigtn xarakterik elamatlerdandir.
Bu cinsin akser n<ivleri parlaq ve iri gigaklorina g6re becerilir.
Qorenf,rllarin Azarbaycanda rast gelan 25-e qadar yabam ndvii daniz seviyyesinin hiindiirliiyiinden as r olmayaraq biittin btilgalerde
yayrlmrgdr. Ancaq bazi madani n6vleri saqqalh qsranfil (Dianthus
barbatus I.), Qin qaranhli (D.chinensis l.), Hollandiya qarenfili
(D.caryophyllus -L.) Abqeron yanmadastnda va Azorbaycamn bozi
b6lgolarinda giilciliik istixanalannda akilib becerilir. Azarbaycan
erazisindo rast galinen gcrq qcronfili (D.orientalis Adams) dekorativ gtilgnli.ikde perspektivli bitki kimi istifade oluna biler. Mayilun aylannda bu n6v1ar gigaklolr va sonra qutucuqlan da yetigir. Her yerde becarildiyinden onlann herbarisi asanirqla hazrlana bilor.
Taragigakkimilar (Chenopodiaceae) fasilasi
Laboratoriya maglalasinda fesilonin saciyyavi olamatlerini
daha dsqiq <iyrenmek iigiin onun ayrayn yarunfesilalerinin niimayondolarindan istifada etmak olar.
Teregigakkimilar fasilesinin niimayondalori govde va krihinde
ikincili yolunlagmasr olan birillik va goxillik ot, nadir hallarda
yanmkol, kol va ya kigik alaclardr. Yarpaqlar ndvbali, az hallarda qarqr-qarqrya diiziilmig, sada yarpaq althqsrzdrrlar. Kserofit
va halofit taregigekkimilor torpaErn darinliyino gedan krik sistemine vo ya ehtiyat qida maddoleri toplayan qalmlagmrg kdk mongali
orqanlara malikdirlor. Bunlara yastrqgekilli forma, mumla 6rtiilmflq, sallanmrg, qiroli, silindrik, tikana gevrilmig va ya reduksiya
olunmug yarpaqlar, sukkulent zoflar xasdu.
Qigaklar xrda, aktinomorf, ikicinsli ve ya ayrrcinslidirlar.
Onlar dixazi formada budaqlanan su yumaqcrqlara, yumaqcrqlar da 6z n<ivbesinda siinbfll va ya siipiirgaqekilli 9i9ak
qrupuna toplanmrgdtr. Nadir hallarda gigaklor tak-tak yerlegir.
Sade gigekyanhlr 3-5 sarbest va ya zoif birlsgmig yarpaqcrqdan
ibaratdir. Bazilarinde tamamila reduksiya olunmuqdur. Qox
hallarda meyva yetigenda diigmiir. Erkakcikler gox hallarda g.igakyanhgr yarpaqlan ila eyni saydadrr va onlarrn qargrsrnda
yerlogir vo ya l-o qadar azalml$dr. Erkekciklar asasr iia birlagib
qrsa borucuq amala gatirirler. eox hallarda 2, bazen 3_4
i5)
meyveyarpaqlan birlogib iist, biryuvah yumurta.hfia malik di_
gicik amale
_getirir. Yegana yumurtacrq yumurtdrgln yan diva_
nna.vo ya dlbine birlagmigdir. Meyvelori yuxarrsrnda qapaq ve
ya digiciklarlo agrlan goxtoxumlu qutucuq'va ya birtoxumlu qu_
ru. perikarpili, findr_qcameyvo, nadir ha.llarda girali, gilsmeyve_
qakiliidir. Okser hallarda meyve giqskyanhgr yarpaqlarr ve
9igak althlr ile birge inkigaf edir. Toxumundaiiigeym hilqa vo ya
nalabanzar ayilmiqdir va ya bazi novlarde (maiaian, Saisola L.
u^a Ana.basis l. ntivlarinde) spiralabanzer burulmugdur
ki, bu da
lasilenin markeztoxurnlular srrasrna mansub oldugunu g6starir.
Toxumlan perispermlidir. Umumi fasila figiin gigiyin f6rmulu:
tf K+coArGsl; *f rzczezcr.
Biitiin Yer kiiresinde, xiisusan diizan.tik va sahra rayonlannda
_y1yilm$ 100-den gox cinsi va 1500-o yaxm n6vii var. Terogigakkimilar fasilesinin Azarbaycamn quru i(limli regionlarrnda 33 cinsino ve 110-a qeder ndviina rast golinir. Onlar esasan Arahq denizi
arazisinda, Markezi ve Canub-earbi Afrikada, 0n, Orta u, M..kezi Asiyanm sehra ve yarrmsehralarrnda yayrlnuqdr. Fasijonin
sistematik yeri tam miioyyenlagmsyib ve onun daxilinde bir nega
triba va hem da riigeymin toxumda yerlaqmesina g6ra iki yanmfa_
s.ila ayrnrlar. Toregigakkimiler (Chenopodoideael va gorangekimilar I Salsolideae ) yarrmfesilasi.
(Chenopodoitleae) yanmfesilosi iigiin helqe
. .Taragigakkimilar
geklinde perispermi olan riiqeym xarakteiikdir. Osassn kosmopo_
lit olub, 200-a qedar novii dztinda birlagdir an tera (Chenopodium
l. ) cinsinin qigoklari ikicinslidir. Qiqayin quruluEuna aid re;a cinsi
iigiin saciyyovi olan alamatlori agmtrl toia (Chenopodium album
I. ) ntivii iizerinda oyranmok olar (gekil 2g). Agrmtrl tare geni$
yayrlmrg, birillik alaq otudur. Bu bitki may ayridan baglayaraq
grgekleyr. Jyun-iyul aylarmdan bitkinin
9i9sk ve meyvalori olan
niimunaleri herbari iigtin yrgrla biler. Laboratoriya miqsa.lasi herbari materiah nezardan kegirilmakla aparrla bilar.
9l
sr4-\
P-P.)
:-s
$akil 28. AEmtrl tarc (Chenopodium album L.):
iimumi giiriiniigii; 2) yarpafr; 3) stinbillebenzar 9i9ak qrupu;
4) meyvesi; 5) gigeyin diaqram.
1)
Alrmul toro bitkisinin dikdwan va budaqlanan g6vdasi iizerinde uzunsaplaql yarpaqlan ndvbali yerlagir. Yarpaq ayasr
rombqekilli olub, konarlan qefi-berabor oyuqdiglidir. Gdvdenin
yuxarr hissasinde yerlapn yarpaqlar isa negterqskilli, tamksnarhdr. Bitkinin iizsri xiisusan cavan yarpalan ait tsraldon unlu olur.
Yarpaq mikroskopla miigahida edilarse, onun iizarinin qowEabenzar tiiklerle drtiilii oldufu miigahida oluna bilar. Bu tiiklar bitkini unlu kimi gdsterir. Qigaklari yumaqcrqtipli 9i9ek qrupuna
yrgrlmgdrr. Yumaqcrqlar siinbiilabenzcr qruplarda yerlcacrck,
siipiirgetipli gigakqruplanna toplamr. Qigeklar gox xrrda oldugun92
dan onlarr miigahido etmek iigiin suda isladrlmig yumaqcrqdan bir
nege gigsk iyno ile ayrrlaraq lupa vasitesile 6yrenilmelidir. Qigekyanhfr sadedir, kasavandrr, beq yarpaqcrqdan tagkil olunmuy
dur. QigJkyanhgr yarpaqcrqlan qaide hissasinda bir-biri ils bitgirlor. Qigakyanllr yarpaqcrqlarr agrlarsa, gigayin igerisinde 5 adad
erkekciyin yerlegdiyi miiqahide edila biler. Erkekcikler gigakyanhg yarpaqcrqlarr ile qargrhqh yerlaqir. Digicik gigeyin ortasrnda
yelagib
meyvoyarpa$nnrn bitigmesinden amale geimigdir,
2
igrzcrlr ikidir, yumurtah[r ise birnrvahdrr. Yurnurtah$nda bir
edod yumurtactq olur. Qiqaklari qeyd etdiyimiz kimi, adaten,
ikicinsli olur. Lakin bezen yumaqcrqda ancaq digicikdaqryan 9iqaklare tosadiif olunur. Qigakyanhgr yarpaqlan tdkiilmiir va meyvonin ya nda qah. Alaq kimi genig yallan bu bitkinin iizorinda
kiitlii miqdarda toxum omela golir. Toxumlan parlaq, qara rangii
olub, xrdadu. Toxumunda rtigeym nalabanzcr yerleqarok endos-
permi ehata edir. Riigeym iki lapayarpagrndan ibaratdir. Onun
yaxqr inkiqaf etmit zollarl, homqinin cavan yarpaqlarl bir srra taregigokkimilorde oldugu kimi qida meqsedila istifado olunur.
Laboratoriya meg[olasini tare cinsina bioloji cahatdan yaxtn
olan sirkan (Atriplex I.) cinsinin her hanst n6vii iizarinde de
aparmaq olar ($ekil 29). Bu ndvlerin taro cinsine aid n6vlarlo
miiqayise edilrnosi daha maqsade uyfun olardr. Yarpaq ve g6vdalarinin morfoloji olamatlorine gdrs sirkan n6vlori tara ndvlarino
oxgar olsalar da, gigaklarinin quruluquna g6ra onlardan tamamila
fsrqlonirlar. Sirkan ndvlarinda gigoklor bircinslidir, aksaran birevlidir ve meyvenin atrafinda qalan meyvo althlr yarpaqlarrna malikdir. Erkakcik dagryan gigeklarin qigakyanhgr kasavandtr, 5
bolitnliidiir, erkakcikiari 5 adaddir. Digicik dagryan gigaklarin
yanhg olmur vo onlar 2 adad sarbest vo ya biti$mi$ gigokaltltlt
yarpagr ila ohata olunuriar. Sirkan novlorinde yumurtahq iist va2iyy"tdr yerlagir va alrzcrlr ikidir. Meyvssi findrqcameyvadir.
Bunlar arasrnda da hsmginin alaq, derman, yem, boyaq bitkilorine rast galinir. Qida moqsedila istifada olunan bitkilarin terkibinda olan maddolor ag derili insanlarda giiniin altrnda giiclii allergiya reaksiyasr t6radir.
93
&
3
.O
gekil 29. Bap s;r.karu (Atriplex hortensis
L.):
l) i.imumi gdriiniiqii;2) siipiirge
9i9ek qrupu; 3) meyvasi;4) toxumu.
Bu yarunfesilonin ispanaq (Spinacia L.) cinsinin Azorbaycanda
taravoz.bitkisi kimi genig becerilan niimayandslerinden
tostan
is_
lly:,8^lY1r:r?b*:r?.!.)!6Yiizorindadalaboratoriyameefe_
tosrru
aparmaq olar (gekil 30). Bu n6v may ayrnda gigaklsyir'va
meyvo verir. Bu d6vrde bitkinin laboratoriyi maggalasinaa
istifadc
olunacaq gigek va-m- eyvelerindan herbari materijitraartanmalar..
ispanaS 25-60 sm-a qadar hiindiirliif<ar, itiiftitttUai..
aeagr hissasinda yerlasen ,^rrrptuqt yr._
5:^\11* :a pdydanin
orta v.a yuxan hissasinda yertason ya.paqfann_
!i!,11].
,qoydr}l
oan
rerqlenrr.
Laboratoriya maggalasi zamanr yarpaqlarrn formas,
B_ostan
94
tasvir olunmahdr. ispanagm
gigekleri bircinslidir, bitki ise
ikievlidir. Erkakcik dapryan gigeklerdan tegkil olunmug yumaqcrqlan siinbulvan siipiirgetipli 9i9ek qruplanna yrgllmrqdr. Erkakciklori 4 aded olub, 4
aded gigakyanh$ yarpagrndan
togkil olunmuqdur. Digicik dagyan gigeklarin lumaqcrgr yar-
paqlann qoltulunda
yerlagir,
sugigaklidir va meyve emela golonda gigeklor bir-birile bitiqmir, onlarda gigakyanhg yarpaqlan olrnur. Qiqakaltlg yarpaqlannm bitigmssinden emelo
galrniq 2-4 diqli 6tiiriicii yarpaq
gigeyi ahata edir. otiiriicfi varpaq tokiilmoyib meyvenin ya-
w
\Jf
;
nrnd4 qsls. ispana[rn gigsyi
gekil 30. Bostan ispanalr
tara ve cu$undurdan farqli ola(Spinacia oleracea L.):
raq, 5 iizvlii deyil, 4 iizvltdiir.
1) iimumi g<iriiniiqii: 2) Ciq€y6
Burada fasilo iigiin xarakterik
3)
erkakcik vo diqiciyi; 4) toxumu.
olan gigak iizvlarinin saylln
azaktrasr hahna tasadiif olunur. Bostan ispanagmn meSrualeri
oduncaqlagan vo boru amola getiron kasacrq yarlaqlan ili tam
ehate olunur. Qigeyin formulu: *6p4A4G0; *ip+A+G1.
Tarogigakkimilar yanmfesilesinin qiymatli cinslarindan biri da
gugundur (Beta L.) cinsidir. Qugundur cinsinin xaraktedk elameti
onlarda meyvakdkiin formasr, onun formalagmaslnda k6k ve hi_
pokotilinin iqtirak saviyyasi ve digor xiisusiyyatleridir. Hemginin
guiundur gegidlari yarpaq vo k<ik yumrularinm rengi va formasr,
yumrularmda gakarin miqdan vo s. 3lametleri ila ferqlenir.
Bu cinsin Yer kiiresinda yayrlmrg 12 ndviindon Azerbaycan
Respublkasr erazisinde 4 noviina rast gat.ini1.
Qugundur ciniinin
iqtisadi ehamiyyatli va madanilogdirilmig adi' g-ufundur (,Bera
vulgaris L.) n<ivii Azerbaycanrn Kiir-Araz ovahgrndi genig
becari-
lir
&
3
($ski1 31). Bu n6v iizarindo de laboratoriya megfslasinin apanlmasr meqsede-
uyfundur.
Adi gufundur heyati formasma gdrc ikiillik bithdir.
Birinci il yogunlagmrg kdkrozetgskilli yarpaqlan emele galir. ikinci il g6vdasi, 9i9ek oxu ve onun iizame),rr'e vo
rinda gigak qrupu inkigaf
edir. Qigoklari siinbiilgekilli
2-3 .9i9ek qrupuna toplanr.
Her stinbiilda l-10-a qeder
qiqekleri olur. Qigeklari ikicinslidir, 5 iievltidiir. Qigak-
gekil3l.Acrieulundur ILl[Ti,il3il.ffilXi*"1#";
(Beta vulgaris L'):
edaddir. Digiciyin siituncugu
qrsadrr va
yuxa1) iimumi gitrtinibii; 2)
-siituncuqlar
rtsrrda enli agzaqla neha3)
yatlenir. Siituncuqlarrn sayr
2,3,4 ola bilir ki, bu da taregigekkimilarda digiciyi emole getiren
meyvayarpaqlarmrn ayn-ayn ndvlorda miiayyan miqdarda olmadrErnr gdstorir. Yumurtahq yanmalt vaziyyetdedir. Qig:kyanhflr
yarpaqlan agaclagaraq qargekilli findrqca meyvolerin yanmda qalrr.
Adi gugundurun k6k meyvalarinda olan gakerin miqdanm ve
mehsuldarhfrnl esas gdtiirerok Azarbaycarun bazi bdlgolorinda
gulundurdan gaker almaq iigiin gekar zavodlarr tikilib ve tikilmekde de davam edir. Laboratoriya maglolasinde adi gu!.undurun gigak, meyve ve toxumlanmn qurulugunu lupa ile miigahida
edsrek, yanmfesilanin diger ndvleri ile mtiqayisoli gakilde 6yranmak laamdrr.
Duzlaq go[aru (Salicornia Z.) cinsinin nimayondeleri iso sukkulent gdvdeli, yarpaqlan reduksiya olunmug halofitlerdir.
$orangekimiler (Salsolideae) yanmfasilesinin numayendalerinda perisperm, adaton. zeif inkigaf edir, bozan isa inkigaf etmir.
melvesi.
gigayi:
'
Riigeym ise spiral goklinda burulmugdur. Bu yanmfosilonin halofit
cinsi olan goranganin (Salsola L.) ndvlerinden soda ve potagrn ahnmasrnda istifado olunur. Onlardan bezileri tibb senayesinde igledilan
qiymetli alkoloidlore malikdir.
cinsinin Azarbaycan florasmda 22 aijvit yayrlrngdr
- . . $o1aogg
ki, bunlar da asasen sahra ve yarrmsehra bitkiliyinin esai dominant
ndvleridir Azarbaycarul qrq otlaqlan fitosenozunda gahsevdi 9orat$esi (S.ericoides Bieb.), gengSz (S.nodulosa ( Moq. )Iljin) va basqalan heyvanJar flgiin qiymatli yem bitkisi hesab olunui (gakil 32).
Laboratoriya meqgslesi bu ndvlerdan har biri i2erinde apanla bilsr. Tersgigakkimilar fesilasina aid otan bitkiler arasrndiyem, qida, darman boyaq va s. ahamiyyatli niimayondelere rast goiinir.
gkil
32. Gangiz (Salsola nodulosa ( Moq.
) Iljin.):
Umumi g<triiniil ii.
igin gedigi: l. Qsronfilkimilor ve toregigakkimilor fasilosina aid
bitkilardan haarlanmrg daimi preparatlara mikroskop altrnda
baxmaq.
2. Qarsnfrlkimiler vo taragigekkimilar fasilosine aid oiimayan_
dalarden her hansr birinin gigeyini uzununa kesmek, iyne ile sgya
giigssi iizerine qoymaq.
3. Hazrrlanmrq kesiye mikroskopun kigik bdyiidiiciisii ile, yaxud da gox b6ytiden lupa ile baxmaq. Bu zaman 9i9ok yatalr iizerindo kasa yarpaqlanmn, legsklerin, erkckciklerin va digiciyin yerlagmasine diqqet yctirmek.
4. Qaranfilkimiler va taragigskkimilor fesilesina aid bezi bitkilarin gdvde, gigak ve meyvelerinden hazrrlanmrg herbari materiaLna baxmaqla yanaqr cyani vesaitdon istifada ederak onlann gakillerini gckmek ve hisselarini qeyd etmek.
Sual: Qsrenfilkimiler fasilosinin Azarbaycanda yayrlmrq hanst
dekorativ ehamiyyetli niimayandalorini gdstere bilarsiniz? Tsregigakkimilar fasilesinin tasserriifat ahomiyyetli ni'mayendelari hansr-
lardr?
Hamamelid ( Ilanamelidillae ) yarmsinli
Hamamelid yarrmsinfinin ntmayandalari heyati formalanna
gdre esasen a[ac vs kol bitkiloridir. QiEoklori esassn bircinsli birevli ve ya ikievli bitkilerdir. Ciqakleri esasan kigik oldulundan dixazilare yrghr. Dixazilorda srEa ve ya bazen bagcrq gigek qrupuna toplamr. Hamamelid yanmsinfinin niimayendeleri genig yayrhb ve 16 sram dzfinda tamsil edir. Yarrmsinfa aid olan kazuaringigaklilar, qozgiqekliler, tozalacrgigeklilar, fstrqgigekliler, hamamelidgigaklilar.xarakterik sra hesab olunur. Yarrmsinfin bazi xarakterik sualarr iizerinde laboratoriya meggelssi te$kil oluna biler.
Tozafacrgigakliler (Betuhle s) snast
Tozafacrkimilar (B e t u lac e ae) fasilarii
Iavazimat: Segilmiq bitkilara (adi findrq va prq fistrfir) aid
herbari materiallan, bozi bitkilarin spirtdo saxlamlmrg gigak va
cavan meyvolari, tebii niimuneler, syani vasaitlar, daimi preparatlar, iyne, lupa, mikroskop.
Laboratoriya maqlolosini tozalacrkimiler fasilosinin qrz.lapac
(Alnus Hilt), LozaEacr (Betula L.), fndrq (Corylus L ) vs veles (Carpinus L.) cinslsrine aid olan har hansr bir niiv iizerinde aparmaq
98
olar.
Tozalacrkimilar fosilasinin niimayondelari heyati formalanna
giire alac va. kollardr. Yarpaqlan biit6v, sada, kanarlan digcik ve
ya migargokilli olub, n6vboli diizuliigliidiir. Digicikli vo erkikcikli
gigeklcri mfrxtalif dixazilera, onlar da srr[a va ya bagcrq tipli
9i9ek
qrupuna toplanrr. Elementar giqak qmpr.r dixazidir.
Qigaklari kigik, ayncinsli, sada, 24 adad gigakyanhqh ve ya gilpaqdr..
Erkakciklari 2-6 adod olub, gigekyanJrp yarpi$run qargsrnda
yerlagir. Qigekyanhfr, adaten, qaidesindo bitigmiq 4 vo ya qarphqh
yerlagon.2 eded kigik ypryaqdan ibarot olur. frkekciltaiia. sapr
aksaran boliinmiig olur. ikiyo boliinmiig saplann ucunda iso tozluq
yerlaEir. Adeten, erkekcik dagryan gigaklar dixazinin 6rtticl yarpagr ila bitigen srrfaya toplanrr. Digicik 2-3 :uzun alucrqhdrr..Sapabanzer agzcrq qrrmramtrl rongdo olub, iki bdliirnliidfii. Di$icik
I meyvo yarpalrndan teqkil olunmugdur. Digicik dagryan gigekler
de srrlaya yrgfu vo ya bir nego 9i9ok1i dastocik amele-getirir. yumurtahq l-2 luvahdrr, alt voziyyotdodir, iki, bozan kampilotrof
yumurtacrqhdu. Onlardan ancaq biri inkigaf edir. intequment
xalazoqamiya tiplidir. Fasila iigiin gigeyin formulu: *.dpzezCo;
{<tPoAocfrl. Meyve frndrqcadr. Meyve 9i9ek althqlannrn bitigmesindon emolo gaknig pulcuq vo ya ganaqla ehato olunmugdur.
Toxumlar endospermsizdir.
gimal yanmkiirasinin miilayim va subtropik qurgaqlannda 6
cinsi vo 150 ndvfi yayrlmrgdu. Azerbayoanda bu fosilenin qzrla$ac, toz.a$aq, fmdrq va vales cinslarinin ndvlarine tosadiif olunur.
Muxtolif cinslorde gigok va gigak qruplanntn qurulug formalarr
forqlenir. Bu alamatleri lupa vasitosi ile daha aydrn miigahide etmek olar.
Qrzrlalac (Alrus Hill) cinsinin diinyada 30, Azerbaycanda 3
n6vii - iirekyarpaqh qrzlalac (Alnus subcordata C.A.Mey.), boz
qtnlapac (A.incana (L.) Moench) va saqqalh qtalagac
lA..barbata
C.A.Mey.) yayilmrgdrr (gekil 33). Bunlar hiindflr alaclardr. Bu
cinsin niimayendalarinde erkak gigaklor srfapkilli 9i9ak qrupunda toplarub. Dixazide 5 9i9ok althgl yarpiqlarr intigaf eat. firinci dorecali gigayin 2 9i9ak althlr ve Orttcti yarpagr, II deraceli
gigoklarin harasinin bir 9i9ak althfir yarpalr redukuya olub. Er-
kekcikli qiqak 4 yarpaErn birlagmasindan amele galen gigekyanlryndan ve 4 erkokcikdan ibaretdir. Digi dixazi 2 qiEeklidir. Diqi6k dusry"o gigekler qozayabenzar miirakkab sulaya toplamr. Digicik 2 uzun agzcrqhd;r. Her dixazinin drtticii ve kasacrq yarpaqlarr birlsgerek meyve yeti;sn zaman afacla;an pulcuq emelo g:rtirir
va <qozalar> uzun miiddct egacCr c1elr. I\{cyvclcri, aCctcn, ftndrqcadrr.
tI
;
t
4
$ekil 33. Boz qralalac (Alruts intana( L') Moench:
1) budaflrmn iimumi giiriiniigii; 2) srr[agakilli erkek cinsli 9i9ek
qrupu; 3) srrlagakilli digi cinsli 9i9ek qrupu; 4) me1'vesi.
Bu cinsin boz qzl.lapas (A.incana(L.) Moench) ve saqqalh qrnlagac (A.barbata C.A.Mey.) novlari genig yayrhb. Qralagacrn gox
100
ndvlarinin kdklerinda atmosferin sarbost azotunu monimseyan
mikroorqaniznlerin yagadr$ yumrucuqlar var. Onlann oduncaqlan gox qiymetlidir.
Tozalao (Betula L.) cilsinin 40 n6vii var. Bu cinsin Azorb.aycanda 3 ndvii yayimrgdrr. Cinsin ndvlarinda erkekc.ik va digicik dagryan gigaklarin dixazisi sr[alara 1rlrlmgdr. Erkak dixazi 3
gigeklidir ve dixaziden kanarda yerlepn gigoklorin
9i9ak althlr
olrnur., Kasacrq pulcuqlan cami 3 adeddir. Erkak gigayin 9iC€kyantgr 2 yarpaqcrqdan ve 4
oded ctircrit birlagmig erkekc i-kden
ibaretdir. Maraqhdu ki,
qralafiac
Hpilisl##5i#d'rr.#
#
/
qonsu
gakyanllrmn yanlarurdakr yarpaqlan olmadrSndan dixazinin
-]
t
/L
iF
ffi;ti""'rHF;il,1ffi#'i$i
bunlarda farqlidir. Gacrq pd;q- *, \9,
pri*.iaa ui'tr- W 1
lT.3_tlyrtf "+d
Ef
' S
9ir va meyvalarin yarunda qanada- .
*,r,;
banz:r alava olur ki, bunlar vasite- '
":,','
sile meyvelar kiilaklo yayrlr.
Tozapao enliyarpaq vs iyne$akil 34. Oyilen tozaEacr
yarpaqh megolsrde - Avrasiya ve
(Betula pendala Rot h.\:
$imali Amerikanrn miilayim ve
soyuq qurgaqlannda yayilnugd:r.
Qox n6vlari gaxtaya davam.hdr va
megelsrin yuxarr sarhaddini emole
gotirir. Oyilan tozaEaq (Betula pendula Roth) tez bdyiiyon, 20-25 m
hiindiirltkde pioner birkidir (Sekil
34). Bu tozagact Azarbaycamn dag
l0l
1)
budalrnn iimumi
gtiriiniiSii; 2) sulagekilli
erkak cinsli 9i9ak qrupu;
3) srrfaqakilli diqi cinsli 9i9ak
qrupu; 4) erkokciyi; 5) diqi
ciyi; 6) erkek gigeyin diaqramr; 7) digi gigayin diaqraml.
me$elerindo eyri megslik lormasiyast yaradr. Avropa va Sibirda
ikicinsli megslar amala gatirir. Bu n6vla bir yerde aE tozaEacr:,a
(B.alba L.) da tosadiif olunur. Bu bitki moxmeri, sallanan cavan
zollarr ila farqlenir, $imali Tundrada, hem de Sibirin dagltq
tundrasmda karlik (clrtdan) toza$actya tesadiif olunur. Bu 1 m-a
qedar hiindiirliiklii, kiqik yarpaqh bitkidir. Buzlagma diivriinda
karlik (cntdan) tozafiau canuba doSu yayrhb, indi ise
bataqhqlarda bu ndv relikt gaklinde qaltb.
Tozalacrnrn gox n<ivlari unikal a! rengli qabrga malikdirler
ki, bu da hiiceyrolerda tozgekilli xiisusi maddenin - betulinin olmasr ila elaqedardtr. Azsrbaycan florastnda adrq tagkil etselor da
tozapao ndvleri torpaq agrnmalanmn va se'llarin qar$Etnln
ahnmasrnda b<iytik ehamiyyat kesb edirlar. Onlarrn odunca$
ingaat materiallartmn ve miixtelif aietlarin hazrlanmastnda
qiymatli xammal hesab olunur.
Fn&q(Corylus I.) cinsinin 15 novii var. Azerbaycanda 3 n6v[ yayrlmrqdr. Cinsin Azerbaycanda yayrlan 3 ndviiodan adi findrq (Corylus avellana L.) daha genig yayrlmrgdr. Qiymatli bitki kimi
adi frndrq Azarbaycanrn Zaqalala, Balakon, Qax, $eki, Oluz ve s.
rayonlannda becerilir. Bu bitkiyo yabam gakilde esasen pahd, valas
megelerinda, arandan baglamg yuxan da! qurga[rna kimi
erazilerda rast gelinir. Orta qurgaqda, Rusiyamn Avropa hissasinda findrq aprelin ortalannda, Azarbaycanda isa fevral-mart aylarrnda gigakleyir, yarpaqlau mart-apreldo agrlrr, meyvaleri isa avqust-sentyabr aylannda yetigir. Frndrgrn tam herbarisini elda etmak iigiin onun gigek, yarpaq va meyvalari miixtelif aylarda yrgrlaraq haznlanmahdrr.
Adi frndrq (C.avellana L.) 3-4 m hiindiirliilunda kol bitkisidir
(gekil 35). Yarpaqlarrntn ayasr girde ve uzunsov, qaido hissosindo
azacrq qeyri-borabar, iirekvan gekilde olur. Aya iist terafdon tiind,
alt tarsfden isa agrq yagrl ronglidir. Yarpaqalthqlarr tez tdkiilendir,
uzunsov-yumurtavarrdrr vo iizari tiiklarls ortiilfldiir. cavan budaqlarr va yarpaqlarrn saplalr da az ve ya gox miqdarda vazili
tiiklarla 6rtiilii olur. Birillik budaqlarr agrq-qehvayi va ya sartmttlboz rengli oiur. Budaq, yaryaq ve yarpaqaltrqlanmn qeyd
olunan, o ciimladan bir srra bagqa elamatlari herbari materiah
iizarinda tayin edile bilar.
102
gkil
35. Adi furdrq(Coryhu avellana L.):
budagrur_iimumi girfiinii$ii; 2) srfagekilli erkak cinsli gigayi;
3) dixazii trpli di$i cinsLi 9i9el; 4) meyvesi; 5) fmdrqga.
1)
dagryan qigok qrupu sada
srlalardrr (yeni onlar diibarat deyil), gigokyanl[r yoxdui. Kasacr[ pulcuqlarr 3
odeddir. Ciit-ciit qruplagrmg 8 crkekciyi var. Onlar bilivasita pu1_
cuqlann tizarinde yerlogir. Digi 9i9sk qrupu birillik zofun ucunda
y-er]+mb dixaziler qrupundan ibaratdir-. Dixazilor Ciqeklidir.
Hsle. zo! tumurcuq hahnda olanda gigekleme bag verir. Diqqetle
baxdrqda iizarinde uzun, qtrmtzl ailzuqb stituncuqlar olan tumurcufiu gormok oiar. Bu morhalada hela yumurtahq formalagmamrg olur. Qigekyanl{r reduksiya olunaraq diqicik- gaklini al_
-bitkisinin
mrgdrr vo yumurtahq alt voziyystdedir. Frndrq
yumurtah$nrn yuxansrnda reduksiya etmig gigekyanitgnrn qahqlan lupa
ils aydrn mtgahido edila biler. Digicik qrzriagacrndakrna oxgardri.
Diqicik dagryan gigoklor yrlrlnug 9i9ek qrupunu miigahide et.
-Bu
mek iigiin tumurcugun pulcuqlarr iyne ila agrimaLdrr.
halda
..Er\rt*
xazila.rden
i
103
tumucuq pulcuqlarrxn alhnda dixazilerin drtiicii pulcuqlarr
giiriinecekdir. Digicik dagryan gigaklardan tagkil olunmug dixazide
birinci 9i9ok inkigaf etmir, ancaq hemin gigeyin iki eded gigekalth[r yarpag inkiqaf edir ve onlarm qoltugiundan dixazinin iki yan
budafr amala galir. Yan budaqlar gigekle nehayetlonir va har gigeyin qaidesinde
adad gigaka1thlr yarpalr emale gelir.
Belelikla, burada dixazinin ikigigekli oldu[u aydrn olur ve her 9igek iig yarpacrqla ohate olunur. Bu yarpaqcrqlar bir-biri ilo bitigmiq olur. Digicik dagryan gigeklardsn tagkil olunmug dixazinin qurulugu lupa ila mii$ahida olunaraq 6yrenile bilar.
Frndrqda kasa pulcuqlan yumurtahgrn atrafinda birlegerak
yagrl 6rttk - ganaqo$ omale gotirirlar. Bu drtiiyiin emale galmesinda drtiicii yarpaq vo 2 kasaclq yarpag igtirak edir' Frndrfirn canaqcr[r agrq-yagrl ranglidir, kenarr diglidir. Meyvesi findrqcadr.
Fmdrqca meyvaler 2-5 adod birgo desta $oklinde omelo galirlar.
Frndrgn meyveleri qrztla$ac vo tozagactnm meyvolerindan iri,
dadh vo qidahdr.
Tozagacrkimiler fesilasinil sistematik yeri vo lilogenetik elaq+
lari tam miiayyen deyil. Bezi tedqiqatgrlann hkrinca, tozalacrkimilaril acdadr iri, ikicinsli qigekli va entomofil olmugdur. Bazi alimler
tozalacrkimilarin yegana plasentah, ikiyumurtaoqh olmasru qeyd
edirlar. Bunun da sehebi parakarp bikarpelyar gineseyo gdro qetin
izah olunur. Onlar hesab edirlor ki, plasenta owol sarbast, sonra
yumurtahgn daxili divanna birlagmig orqandr. Demali, yumurtahq melve yarpaqlanndan tagkil olurirnanugdr.
iki
Frstrqgigaklilar (fagales) srast
Frshqkimilar (Fagaceae ) Ixilasi
Laboratoriya maggolasinda fistrqkimilar ( Fagaceae ) fasiasixarakterik
xiisusiyyetlerini fosilanin fishq (Fagus Z.) cinsinin
nin
Azarbaycanda yayrlnuq bir ntiv[ - garq fst$ (Fagrs orientalis Lipsky) iizarinde 6yranmak olar.
Frstrqgigeklilor (Fagales) strasrnm frstrqkimilar fesilesinin niimayandalori yarpa$ tiikiilan va ya hemigeyagrl afaclardu. Yarpaqlan sade, tam ayah va ya brjli.tnlii olub, n6vbali diiziiliir, yarpaq
altlqlan tez trikiilandir. Bievli bitkilerdir. Qigeklari xrrda, bircinsli,
104
kiilokle, nadir hallarda hepratla tozlanandr. Onlar srla ve ya
baqcrq$eki.lli gigek qrupuna toplamr. Digi 9i9ok qrupu miirskkab,
tirsoiddh. Qigakyanl$ sade, tr7 yarpaqhdrr. Erkak 9i9ok zl-40 erkokciklidir. QigakyanhEr bitigik yarpaqhdu, 4 ve ya 6 iizvlidiir. Digi
gigakdo 9i9sk yanhfr bezen oknur. Bezi hallarda gigakyantrSnrn
yumurtatqla birlagmasi miigahida olunur. Buna gdre da yumurtahq
alt hesab olunur. Digicik 3-6 meyve yarpaSmn bitigmesinden amele
galrnig, 3-6 siituncuqludur, 3-6 yuvah yumurtahla malikdir. Har
yuvada 2 asrh voziyyetde anatrop ve hemitrop yurnurtaclq var. 612 yumurtacrqdan ancaq biri toxuma gewilir. Meyvasi findrqcadr
ve ganaqqqla orttlii olur. Bu ganaqcrqlarrn iLori hamar va ya tikanh olmaqla n6viinden asrh olaraq fsrqlenir.
Bu fosilanin Azerbaycanda tobii garaitde yaylmrg gabahd (Cartanta Hill), fstq (Fagus L.), pa\d ( Quercus Z.) cinslarinin n6vleri
ham de becerilir. Yer kiirosindo 6 cinsi, 500-550 n6v0 var. Tropik,
subtropik ve miilayim qurgaqlarda yayilmrgdrr. Miixtelif cinslsrde
gigsyin ve 9i9ak qruputrun qurulugu ferqlidir.
Fstrq (.Fagzs Z.) cinsinin n6vlsrinde ganaqcrq xrrda tiikciiklarlo 6rtiihldfrr. Meyvelari 2 edad olub, 4 qapaqcrqla agrhr. Digicik
3 siituncuqlu, yumurtalq 3 yuvah vo alt vaziyyatdedir. Avrasiyamn miilayim isti ve subtropik rayonlannda ve $imali Amerkanrn
gerqinda l0 ndvii yayftb. Qox ndvlari mep omola gatirir. Azerbaycanda bir ndvfi garq fistrgr yayrlmrgdr.
$erq fstrgr (Fagus orientalis Lipsky) waboyl,t 30 (50) m hiindiirliikda, 100-150 sm diametrinds qahn govdoli alacdn (gekil 36).
Yarpaqlarr ndvbeli diiztiliir, tdkiilendir. Formasr ellips, yumurtagekilli, qaide hissasindon dairavi, uc tarofinden naziklegmigdir. Qigoklori siinbtlobouor srEaya toplannugdr. Erkekciklarin sayr 12e qedardir. Digicik 3-6 meyva yarpalrmn bitigmasindan amalo gelmiqdir. Yumurtalfr iigyuvahdrr, agzctg iigdilr. Digicik dagryan
gigeklardsn tegkil olunmug dixazida ortada yerlogan 9i9ek inkigaf
etmir ve belelikle, dixazi ikigigaklidir. Dixazi 4 yarpaqla agrlan
ganaqcrqla ahata olunur. Herbari materiahndan istifada edorek
yuxarrda qeyd olunan elamatlari lupa vasitasi ile daha aydtn
miigahida etmok olar. $srq hstrgrnda gigek formulu: {,6Pt+{Ae
tzGo; *lPeAoG(,). Meyvasi yeti$enda gatraqclq afaclaqr, her ga105
naqcrqda 2 edad iigkiinc, ucu 9i9 findrqca formalagrr'.Qanaqcrgrn
iizeri kege kimi tiiklii olub, xetvarr pulcuqlarla ilrtuliidiir' Toxum-
ian yalhdr.
.in l
fl
l
$ekil 36. $erq fistr$ (Fagus orientalis Lipsky):
I) budafuun iirnumi grirtiniigii;
2) erkak cinsli qigeyi; 3)
dili
cinsli gigayi;4) erkekciyi; 5) d6rd qapaqla ag an ganaqcrq;
6) iigkiincfindrqca meyvasi; 7) digi gigoyin diaqramr'
Azorbaycanda Boyiik va Kigik Qafqazda, Lankaranrn da[tq
hissasinda mega emela gatirir' Qazrntr halnda qahqlan tabaqir
ddvriindon melumdur. B6yiik Qafqazda Qax va Balakan inzibati
106
orazilorhda rast golinen fistrq megoliyi Avropanrn en temiz fistrq
megaliyi hesab olunur. Oduncagl tikinti materiah ve mebel senayesi iigrin gox qiymetlidir.
Fstrqkimilor fasilasino aid olan n6vlerin har biri 6ztinamexsus
keyfiyyatlere malikdir. Frshqkimiler bir sra alamatlerine g6rs ibtidai fosils hesab olunur. Sade gigekyanhgna, qeyri-miiayyan sayda
9i9ak iizvlarine, ilkin ayncinsli gigaye malikdirlar. Bir sra ntimayendalorindo tozlanma vo mayalanma arasrnda mfigahide olunan
on uzun interval (14 ay) qeyde ahnrb, yumurtacrqlann reduksiyasrm, ganaqogn miirekkob tebiotini primitiv hesab etmak olmaz.
Frstrqkimileri gox zaman tozagacrkimilorla eyni sraya aid
edirlar. Lakin onlar arasmda yarun qohumluq alaqalari yoxdur.
Frstrqkimilorde 9i9ok 3 frzvlii, tozalacrkimil3lda 2 iizvliidiir. To-.
zalacrkimilerds ganaqcrq yarpaq mengeli orqanlardan, lakin fistrqkimilsrda isa qangrq olaraq hom yarpaq mon$eli, hem da digar
elementlordan omole getnigdir. Toza[acrkimilerde ganaqcrq ancaq
gigsyi, fistrqkimilerda isa ganaqcrll biit6v dixazini ohata edir. Palinoloji vo biokimyavi cchatdon do tozalacrkimilar ve fistrqkimiler
tamamila farqlidirlar.
igin gedigi: 1. Laboratoriya meggslasi tgtin tozalacrkimilar vo
fishqkimilsr fosilosino aid bazi bitkilorin herbari materiallarrm,
onlardan bazilerinin spirtdo saxlanrlmrg gigek va cavan meyvolerini nazardon kegirmok.
2. Sefilmig bitkilora aid daimi preparatlara mikroskop alhnda
baxmaq.
3. Oyani vosaitden istifado edorek bu fasilalare aid bezi bitkilarin dixazitipli gigaklerinin ve enina kasiyinin, meryolodnin vo s.
hissalorinia feklini q.kmek, miisyyan qeydler etrnok.
Sual: Tozagacrkimilar va fistrqkimilar fasilasins aid bitkiler
hansr olamatlarina gdrs oxgardrlar vo onlan bir-birinden farqlandirsn alamatler hansrlardr? Tozagacrkimilar va fstrqkimilara aid
bi*ilorin na kimi tesorriifat ahemiyyati vardr? Bu fosilalerin xarakterik alamotlari hansrlardr?
Dileud ( Dilleniidae) yanmsinli
Dillenid yarrmsinfinin niimayandalori heyati formalarrna g6ra
107
aEac, kol ve ot bitkileridir. Yanmsinfin niimayendalerinda olan
sidalik alamatlari, masalen, ciEak iizvlerinin spiral, dairevi va ya
yanmdairavi diiztiliigii, gineseyin sinkarp oLnast maqnolid yarrmiinfile qohunrluq alaqelerini gdsterir. Yanmsinif 3l sraru, 97 fesileni, 1210 cinsi ve 36000-a qadar n6v0 6zi.inde tamsil edir. Xarakterik
sralan gaygigeklilar, dazgigakliler, stlyiidqigeklilar, gicitkongigokliler,
kovergigeklilar, iigfindrqhlar, emek6mocigigekliler, baiqabaqqigekliler
hesab olunur. Yarunsinfin bezi xarakterik sralan iizarinde laboratoriya meggelasi tegkil oluna bilsr.
S6yfidgigaklilar (Sa&'ca,les,) suast
S6yfi rtkimilar (Sa/icaceae) fesilasi
l.evazimat: Segilmig bitkilere (s6yiid, quqeppeyi, adi pambrq,
adi xiyar) aid herbari materiallart, ayani vesaitler, bozi bitkilerin
spirtds saxlarulmr$ 9i9sk ve cavan meyvelari, tabii niimunaler,
daimi preparatlar, iyna, lupa, mikroskop.
Laboratoriya megfialesi fasilonin s6yiid (Saln.L.) vs qovaq
( Populus L. ) cinslerinin her hansr ndvti frzerinda apanla biler.
SOytidgigakiilar (salicales ) strasrna daxil olan biitiin ndvlerin
hamrsr bir fesilede stiyiidkimiler (Salicaceae) fasilasinde camlenmigdir. Sramn xarakterik xiisusiyyati gigeklorinin bircinsli olmasr,
srfia ve ya siinbiilebanzer gigak qrupuna yrfrlmasrdrr.
Sdy[dkimiler fasilasinin nfimayandoleri heyati formalanna
gdra apac, kol, bazen kolcuq bitkilaridir. Yarpaqlarr sada, tam
ayah, saplaqh olub, n6vbeli diiziiliir va yarpaq althqlarrna malikdirler. Soyiidkimilar yarpaqlamadan ewol vo ya yarpaqlarr agrlan
vaxt qiqekleyir. ikievli bitkilerdir. Qigaklari bircinslidir, 9i9ek qrupu srfagakillidir. Qigekyanhlr yoxdur. Erkek 9i9ak drtiicii pulcug'un yanqlannda yerlegmig mtxtelif sayda (adetsn, 2-5) erkekcikden ibaratdir. Erkekciklsri ndv[nden asrh olaraq sarbest, qaide
hissesinda va ya yuxansrna kimi bitigik olur. Bundan bagqa 1-2 ve
ya gox sayda nektarhqlarr olur (s6yudde). Digicik 2 meyve yarpagrndan amala galib, biryrvahdrr, . yumurtactqlanrun sayl goxdur, yumurtaLq tist vaziyyatdedir. intequment bir va ya ikidir.
Siituncuq birdir, bir nega agzcrqhdtr. Meyve iki qapaqla agilan
qutucuqdur. Toxumlan goxdur, uga[an tiiklsra malik, rzaq mer08
safelsre yay an tipik anemoxordur. Qigeklerinin formulu:
*6PoAz-Go; *lPoAoGg. Ancaq endosperm olmadrgr tgiin ciicerme qabiliyyetini tez itidrlar. Ona giira sdyiid ve qovaq bitkilerini vegetativ yolla goxaldrlar. Xalazoqamiya ve arxeosponrn
goxhtceyreliliyi xarakterikdir. S6yiidkimilarin 3 cinsi va 400 n6vii
molumdur ki, onlar asasan Holarktikanrn miilayim va subtropik
qurqaqlarrnda yayrlnugdu.
Sdyiid (Salrx I.) cinsi 300-a qsder n6vii ahato edir. Bu cinsin
Azerbaycanda 13 n6vii vo hibridi yaylmgdrr. Cinsin n6vleri
hayati formalarma gdro kol, uca va ortaboylu aEac bitkilaridir.
Yarpaqlan qrsa saplaqhdr, n6vboli yerlepir, yarpaqalthqlarr 2
aded olub, tez tdktlendir. Tumurcuqlan bir ed3d pulcuqla <irtiilii
olur. Qigeklori srrlatipli gigok qrupurta yrfirlmrgdr. S6ytdlarin aksariyyoti yazda yarpaq agana qader gigaklayir. Qigoyi dyrenmak
iigun iyne ile srladan bir negs 9i9ok qopanlaraq lupa ilo miigahido edilmolidir. Erkakcikleri gigokalthS yarpalr vo onun qoltu[unda yerleqir. Erkakciklar osasen 2, hezi hallarda iso 3-15 va ya
12-yo qeder olub, saplan ila serbast ve ya bitigmigdir. Bunlarda
t
gigakalthg tamlenarhdr, iizari tiiklarlo drtuliidiir. Qigakalthlr
qoltulunda digicik dagryan gigeklar da yerlagir. Onun qaida hissesinde ise gigek qrupu oxuna yaxm yerde nektarhq vezisi olur.
Nektarhq, adaton, bir, bezan iki edod, yumru, qabanq qakilde 9igoyin qaidosinde yerlegir. Digicik iki meyveyarpaErmn bitigmasindon amola golmigdir. Sttunculu birdir. Tam ve ya gox vaxt ikib6liimliidiir. Digicik oturaqdr ve ya qrsa ayaqcrq iizerindd yerlegir, grlpaqdrr va ya iizeri tfik]arle rirtiiliidiir, biryuvahdn, yumurtactqlanmn sayr goxdur. Cinsin novleri hagaratla, bezen ise kiilakle tozlarur. Meyveler iki qapaqla agrlan goxtoxunrlu qutucuqdur.
Ugagan tiiklerla drtiihi toxumlan kiilaklo yayrhr.
Cinsin ndvleri yarpaqlamadan owal gigakladiklarinden onlardan herbari niimunosi iki vaxtda gritiiriilmalidir. Beleki, martaprel ayr gigsklerindan, may-iyun aylan meve va yarpaqh budaqlanndan herbari materialr gdtiiriilmslidir. Sdytid n<ivleri llk yazda
gigeklediyindan, onlann gigeklarinin qurulugu taza yr$lrmg canlr
material iizarinda apanla biler. Bundan olave, laboratoriya
maglalesi iigiin 9i9ak qruplarr spirtda de saxlanrla biler. S6yrid
109
n6vleri ikievli bitki olduqlanndan, meg[ole iigiin haanlanan herbari materiallarr igorisinde erksk vo digi alaclardan yrErlmrl
niimunalare xiisusi diqqat yetirmek lazmdr.
Bir sna sdyldler, maselan, a! s6yud (Salix alba L.) gay kanarlarmda bitir (gokil 37). Olave kdkler amele gatirdiklari iigiin onlar
gay dagqrnlan zamam sahil torpaqlannm yuyulmasrrun qar$lslu
alular. Bataqhqlarda genig yaylmr$ ndvlere rozmarin yarpaq
sdyid (S.rozmarinifulia L.) ve lopar s6yiidtnii (S.lapponum L.),
megeda bitan niimayandalarden kolvan s6yiidii (S.caprea Z.) misal
gdstarmek olar. Balaca kolcuqpkilli sdytidlerdan ise otgakilli
s6yiide (S.lerDacea I.) esasen tundrada rast galinir.
.t
&6
+
7
6
6_
.'t
' citl,
w
9
th
w.
5
gakil 37.
A[ siiyiid(Salix alba L.):
iimumi gtiriinigii; 2) srlagekilli crkek 9i9ak qrupu; 3) erkokciyi; 4) diqiciyi; 5) toxumu; G7) erkak gigayin diaqramr;
8-9) diqi gigeyin diaqramr.
1)
Sdyiidlerden badmiigk (S.acutdolia Z.) n6vtinii va bagqalannr
dekorativ maqsadla becarirler. Sdyiidiin miixtelif nOvlerinin zofl an sebat hdrmek iigiin istifado olunur. S6yiid cinsinin bozi ndvlari
ytiksek balverme xiisusiyyetina malikdirlar. Onlarrn otirli gigek
lt0
qrupuna ar ar, gece kepenekleri, sovkalar topla$r.
Fssilanin qo,taq (Populus.L.) cinsinin n6vlari iri alaclardr
(gekil 38). Qovaq cinsina 40dan gox aEac n6vii daxildir. Bu cinsin Azarbaycanda I I yabam, 5 medenilagdiritnig n6viina rast galinir. Cinsin yabanr ve becarilen ndvlerina Azsrbaycamn aran va
dagtq rayonlannda, habels megelerda, gay kenarlannda ve s. yerlorda rast golitrir. Bunlar da ikievli bitkilardir. Qigckleri sallaq,
srrlatipli gigak qrupuna ygtm$du. Qovaq cinsina aid n6vlordan
haarlanan herbari materiallan s6yiid cinsina aid n6vler tgtin g6steriknig qayda fizro hazrlanmahdu. Cinsin her bir ndvii iizarindo
laboratoria mo$Ealosi te$kil oiuna bilor.
gokil 38. Qara qovaq(Populus nigra L.):
1) buda$rnm i.imumi gitriiniiLSii; 2) srrfagekilli erkek cinsli 9i9ek
qrupu; 3) erkak giqeyi; 4) diqi gigayi; 5) toxumu.
Cinsa aid n6vlerin yarpaq ayasr sdyidlarden farqli olaraq iri va
enlidir, yarpaq saplaqlan uzundur. Uzun va qrsa budaqlan iizarindo yerlagen yarpaqlar formasrna g6ra farqlanirlar. Tumurcuq
lll
pulcuqlarna el vurduqda yapl$rr va qetranltdtr. Qovaq va s6yiid
cinslarine aid herbari materiallarrrun miiqayiseli gokilde 6yranilmasi daha yaxgr olardr. S6yiidlsrden ferqli olaraq qovaqlarda gigekalthqlan b6liimltidiir. S6yiidlardon ferqli olaraq bunlarda gigakde aynca nektarhqlar yoxdur. Qigekleri asrh gakilda yerlepn
srrgatipli gigek qrupuna ytfrlmrgdu. Qigekyanlqlarr yoxdur ve qigok yatag kasavan $akilde irilo$mi$dir, bal giresi vereni vazilor
(nektarhqlar) qovaqlann gigaklerinda olmur ve bunlar kiilekle
tozlamrlar. Erkokciklsrin sayr 3-30-a qedor olur, tozluqlarr ilk
vaxt, yeni gigsk agrlan zaman qm amtrl olur. Qigek izvlerinin
qurulugu lupa vasitssi ile miiqahide edilerok daha yaxgr dyrenile
bilar. Qovaqlarrn da rneyvelari iki qapaqla agrlan qutucuqdur ve
toxumlan budaqlanmayan tfiklarden te$kil olunmu$ uga[ana maIikdir. Bu cinslora aid ndvlerin toxumlan cricerme qabiliyyatlarini
gox tez itirdiklsrinden, onlart tasarriifatda qilik vs ya kesilmiq budaqlarr ils goxaldrlar.
Qovaq va sdyiid cinsine aid ndvlar gox omilyetli bitkiler olub,
onlardan ingaat materiah kimi, miixtelif ev agyalarr, aletlar hazulamaq, qabrq vo cavan budaqlarrndan g6n agtlamaq iigiin istifada
olunur. Hemginin bu cinse aid n6v1or gaher va kondlerin yagrllaqdrnlmasmda geniq istifado olunan bitkilerdir.
S6yudkimilerin bagqa fasilelerle miinasibeti tam aydrnlagdrrrlmamrgdr. Bu problemin helli iigiin agar gigayin nektarhgrrun
morfoloji mahiyyotina asaslanmr$drr. Mflasir sdyudkimilarin 9igey giiclii reduksiyaya ulramrg hesab olunur ve ikicinsli, ikiqat
gigakyanlqh, goxlu erkakciklerin vo yumurtahqda plasentanrn
olmasrna g6ra yullunkimilar (Tamaricacea) fesilssi ila qohum
sayrlrrlar. Son zamanlar alda olunan morfoloji malumatlara asasen melum olmugdur ki, sdyiidkimilerin qiqayi ayrrcinsli gigaklerdon baglanSc ahb vo nektarLqlar 6z manqoyine gdre gigekyanhgl
ila alaqadar deyiller.
Kavargigaklilar (Capparales\ srrast
Xa g gi gakkimilor (Kalom gi geyikimilar) (C r u c ife rue
ve ya Brassicaceae) fasilesi
Laboratoriya mag[alasini erkan yazda gigsklayan qugappayi,
112
$ebbugiilii, alakiiLfting, yarganotu, xardal, kelam, mixokgiilii ve s.
cinslerin n6vlari uzorinde apannaq olar. Erkon yazda gigekladiklorindon bu n6vlarin tabii niimunelarindon ve herbari materiallanndan istifada edilo bilar.
Kevergigakliler sraslmn (Capparales) xaggigakkimiiar (Kelemgigeyikimilar) (Cruciferae va ya Brassicaceae) fasilesinin niimayendeleri hayati formalanna gdre esason birillik, ikiillik va goxillik
ot, bazan yanmkol va ko1 bitkilaridir. Xaggigakkimilor lesilasinin
$imal yanmk0rasinde, xiisusen Arahq danizi, On ve Orta Asiyada
yaylmq 350 cinsi ve 3000 n6v[ var. Azorbaycanda 67 cinsi va
250-e qeder n6vii genig yayrlmrgdrr.
Xaggigakkimilar on asan ta nan fesilelardan biridir. Yarpaqlan n6vboli diiziildglii, sada va yarpaq althqsudrr. Qigek althg
yoxdur. Qigakleri aktinomorf, ikicinsli, ikitorefli simmetriyahdrr.
Kasa yarpaqlan 4 adad olub, 2 dairada ikigar olmaqla yerlegir.
Daxilda yerlaqonlerin asasrnda kisoqekilli gumh vardr. Lagaklar
4, erkakciklar 6 adeddir. Erkakciklerden 2-si qrsaboylu oiub, xarici datade,4ii isa uzun olub, daxili dairade yerlagir. Erkakcik
saplannm esasrnda gigak oxunun gxrnt an - nektarhqlar vardu.
Yumurtahq iist veziyyatda yerlogib, 2 meyva yarpaErnm birlagmasindan togkil olunub, adoten, yalang arakesme ile aynldrqlanndan ikiluvah olur ve gox sayda 2 intequmentli anatrop va ya
kampilotrop yumurtacrqlara malikdir. Siitun iizerinda bagcrqgekilli va ya 2 dilimli afiznq var. Bfltiin niimayendalerinde 9i9ak
iizvlorinin say eynidir:
*Q Kr-rC,,lr*Gr. Meyvosi buynuz va ya
buynurcuqmeyvadir (uzunlulu eninden 4 dala gox buynuzmeyve
vo ya uzunlufu enindan 3-4 dofo az olan buynuzcuqmeyve). Meyveleri yetigsnda, yalangr arakssme boyunca, qaidesindan ucuna
dofru 2 qapaqla aqr-lr. Bozi n6vlorinin meyvesi agrlmayandr. Fasileyo aid olan nrivlar asas etiban ile meyvalerin elametina gdra,
hamginin iizorlerinin qrlpaq ve hiLklorla 6rtiilii olmasr ve tiiklerinin
formasrna 96ro farqlanirler. Toxumlan endospermsizdir. Lapalarin yerlogmesine g6ra riiqeymler mrlxtolif olur: a) arxak6kciiklii; b)
ksnarkdkciiklii; c) uzununa yrgrhmg, lapali; d) kdndalan yrfrlmtg,
lspeli rii9e1m. Riigeymin qurulupunu dyrenmsk iigiin segilmig xaggigokli bitkinin toxumlan ewelca suda azca qigano qodar saxlan113
mahdr. Maggelo zamaru toxumun qabr$ ayr araq, lepsyarpaqlan va k6kcnklsrin yerlegmesi lupa ile tedqiq edilarek 6yrenile biler.
XaEqisekkimilarin Eiqaklorilin akseriyyeti ag va ya san, bezilari ise gahrayr vo ya qrrmrzmtil renglidir. Oksar niivlerinda gigek
qrupu biitiin vegemsiya miiddatinde mdvcud olur. Bu bitkilerdo
meyve, ag an gigek, ham da qiingeiema ddvrii eyni zamanda bag
verir. Vegetativ orqanlarda ve gigak qrupunda mirozin toplamr.
B6yiik fesileler arasmda xaggigskkimiler fasilesi birillik bitkilarin
say faizina giira birinci yer tutur. Aprelde qurniu sabralar gehrayr
ve ya san gigekli xaggigakkimilarin sayosinda rongli g6r0ntir. Bunlar esasen maym ortalarlna qeder vegetasiya d6vrlnt bitiran efemerlerdir. Zibilliklordo bitan biitiin niimayendalori birillikdir, moselen, adi qu$eppeyl (Capsella bursa pastoris Medik), 9ol yarlanofi (Thlaspi arvense L.) va b. n6vlar. Lakin xaggigekkimilorin arasrnda vozarsk (Barbarea B.Br.) kimi qoxi[ik otlar da vardr.
Laboratoriya msg[elasi fasilanin becerilan ve yabam n6vlerinin iizarinda teqkil oluna bilar. Laboratoriya msg[alosi iigiin bir
kinin vegetativ orqanlan, gigklori ile yanagr miitlaq meyvelari de
olmahdu. Qiinki, qeyd etdiyimiz kimi, fasilanin bir gox cinslari ve
ay -ayn cinslar daxilinde n6vlari, bagqalarurdan asas etiban ila
meyvelorinin alametlarine g6re farqlenirlar. Masalan, iirekotu
(Cardamine Z.) vo vezarekda (Barbarea B.Br.) 2 tayla agrlan goxtoxurnlu uzun buynuzrneyva, kalom (Brassica L. ) va turpda (-Raphanus L.) yuxan hjssasi toxum dagrmayan ayaqclq formasmda
olan buynuzmeyvo, steriqmada (Steigmosternum Bicb.) agimayan
ayaqcrqsrz buynuaneyve, gulundurotunda (Alyssum L.) taylara
paralel agrlan, nazik arakosmoli buynuzcuqmeyvo, qupppeyi
(Capsella Medik.) ve yarganotuda (Thlaspi L.) taylara perpendikulyar, agilmayan, nazik arakesmeli buynuzcuqmeyvo, bozalaq
(Lepidium Z.) cinsinin bezi ndvlarinde qanadabanzer olavesi
olan buynuzcuq meyve, nesliya (lfeslra Desv.) va alakiiliiLngda
(Chorispora R.Br. ex DC.) birtoxurnlu, ag mayan, findrqcrqgakilli
buynuzrneyve miigahida olunur
Xaggigekkimilar foislasino bir sra tasarriifat ahamiyyetli bitkilor daxildir. Bunlar arasrnda esas yeri Arahq danizi mengali bostan kalami (Brassica oleracea Z.) tutur. Qda maqsedila g6vda hissosi ile birlikde bag hissesinda olan letlagmig yarpaqlarrndan isti1t4
fade olunur. Kolomin bagrmn kiitlesi 16 kq-a qedar ola bilar. Kolomi biitiin qitalarde, o ciimledan tropik 6lkolerda becerirlor.
Fosilaye daxil olan vezari (Lepidium satiwm L.), adi turp (Raphamu satiws 1,.), 9ol xardal (Sinapis arvensis l.) va s. kimi ndvler
de vegetativ orqanlanmn gekildeyigmesi neticesinda qiymatli terevaz
bitkisi hesab olunur va Azarbaycanda genig beceriiir ($okl 39). Fesilanin bozi n6vlari boak bitkisi kimi becarilir. Bu bitkilardaq mas+
len, gabbugiilii ( Mauhiola incana (L.)RBr.), mixokgtilii (Cheirantlats cheiri Z.J, gecaben6vqesi (Hesperis matronalis.L./ va s. ntivleri
gdstermok olar. Eyni zamanda fesilanin gox rast gelinan alaq kimi
genig yayrlmq n6vlarindan adi qupppoyi (Capsella bursa pastoris
(L.) Medik. ),blagpr (Hirschfeldia rana (L.)Ingr. Foss.),,bozzlaq (kpidium draba.L.) vo s. g6starmok olar.
gakil 39.
(
B - Adi turp
(Raphanus sativus L.):
A - Qdl xardaL
Sinapis arvensis L. 1:
l) iimumi gdriini.i$ii; 2) Eiqayi; 3) erkak 9igayil 4l di;i grgoyi; 5) buynuzmeyvasi:
6) toxumu.
115
I ) i.imumi gtiriiniigii;
2) krikmeyvcsi; 3) gigayi.
Qugappsyi (Capsella Medik.) cinsina aid olan adi qugeppoyi
(C.bursa pastoris (L.)Medik.) ndvii 4-60 sm hiindtirliiyunde birillik bitki olub, alaq otu kimi gox genig yayrlrmgdrr (gakil 40). G6v'Jesinin aga$ hissesi, adaten, tiiklii olur. Gtivde sade ve ya ya
taxolenan formaya malikdir. A! rurda gigeklsri getirgekilli 9i9ak qrupuna yr[rlrmgdr. 2-3 mm uzunlu[unda a! rengli lagakleri tarsyu-
.
Qigsk qrupundan bir 9i9ak qopanlaraq tsdqiq
edilarso, onun xaggigekkimilor fasilesi tigiin sociyyovi olan qurulu9a malik oldugu tayin edila biler. Buynuzcuqmeyvsleri ters iigktinc
iirskvangskillidir. Meyvesinin eni 4-8 mm, uzunlugu ise 5-8 mm-e
qeder olur. Toxumlarr dairevi formada olub, sanmtrl-qehveyi
renglidir. Bu bitkinin cavan yarpaqlarr evelik vo gicitken bitkisi
ile birlikdo istifada.edilir. Tarkibinds C vitamini vardu, toxumlannda 20 % acr dada malik yag olur ki, bu da harden ondan xardal
evezine istifade edilmasine imlan verir. Adi qugappoyi hom do
qankasici kimi qiymetli dsrman bitkisi hesab olunur.
murta$ekillid
gakil 40. Adi quqeppayi (Capsella bursa pasroris
1)
(
L.
) Medik):
iimumi gdriini\ii; 2) gigayi;3) meyvasi; 4) gigeyin diaqramr.
u6
Xaggigakkimiler daha qedim, eyni zamanda ytiksek ixtisaslagmrg fasiledir (9i9ak qrupunun ixtisaslaqmasr, grgsk altrilrmn reduksiyasr, meyvo yarpaqlannln tam bitiqmssi, birillik heyati formalar ve s.). Xaqe iqakkimilarin sistematikasr agagdakr slamatlare
esaslanu: 1) melvonin formasr; 2) tacrn rangi; 3) tiikciiklerin sade,
vazili, budaqh olmast va ya heg olmamasr; 4) rugeymin qurulugu;
5) nektarlqlarrn qurulugu; 6) meyva yanh!:mn anatomiyast.
Omekdmecigigakliler (M olv ale s) str^st
Cdkakimilar ( Iilr:aceae) fesilasi
Laboratoriya meggolesinda cokokimilar fasilasinin coka (Tilia L. )
cinsinin Azerbaycanda yayrlmrg her hansr noviinden istifada oluna bilor. Qeyd edok ki, c6ke cinsi iigiin seciyyovi elamet kimi onlann yarpafirnrn quruluqu vo bir gox xarakterik elametlari 6yranilmolidir.
Omekdmacigigeklilar (Mahales) srasrrun cokakimilar (ft/laceae) fesiJasinin niimayendelari hayati formalanna gdra agac,
kol, bazan ot gsklinde olan bitkilardir. Yarpaqlan n6vboli
dtiaiiliiglii, ayasr sada, bitdv ve ya penco$okilli, t6kiilen yarpaq althqhdr. Qigektari ikicinsli, aktinomorf, aE ve ya san rangli, orta
619tilfldnr, gox vaxt rongarong 9i9ek qrupuna malikdir. Qiqakyanhgr 45 iiavliidiit. Kasa vo logek yarpaqlarr sorbestdir. Qox vaxt
androginofordur. Erkakciklsri bir qayda olaraq gox va ya her
dairada 5 odod olmaqla, iki dairede diiziiliib, sorbestdir va ya qaide hissasindon biti$kdir. Diqiciyi sinkarp olub, 5 va ya miixtolif
sayda melva yarpaqlanndan ibarstdir. Yumurtahq iist vozilyatdedir, 2 va ya goxyuvahdr, adetan, har ltvada bir neqa anatrop
rilqeym baglangct olur. Onlar iki intequmentlidir. Plasenta, ade-
tan, bucaqhdrr. Qigeyin formulu, *flKsCsAs*sC1,;. Meyvesi qutucuq ve ya findrqcadir. Toxumu endospermlidir, hamardtr. Lapeleri gox vaxt dilirnli ve ya hamardr. Yer kflrasinda 45 cinsi va
400-dan qox ndvtina rast gelinir va esason tropik ve subtropiklerda
bitirlar.
Azerbaycan florasrnda fasilanin bir cinsi cdka (Tilia L.) ve
onun 4 novii yayrlmrgdrr. Bunlar iri alaclar olub, enliyarpaq me117
rol oynayan, me+a amale gatiran alaclardtr. Bunlarda
yarpagn ayasmrn qaidesi iirakvandrr, hor iki terofinda qeyribarabordir. C6kenin n6vlari yarpaq tumurcuqlannt 6rten pulcuqlarrn grlpaq ve ya miixtalifgakilda tiiklerle iirtiilii olmasr ile farqlenirler. Bagqa alaclardan farqli olaraq gec aiqoklsyirlor. Onlann
gigeklari gox gdzaldir va yiiksak balverme xiisusiyyetina malikdirlar. Qigeklari ikicinslidir, miintezemdir. Bunlarda gigekler dixazitipli 9i9ak qrupuna yrfrlmrgdr ve gigokaitlt[r yarpalr 9i9sk qrupu
oxuna qanad$eklinda bitiqmigdir. Qigek qrupu yamnda qanadtn
olmasr da cdka cinsi iigiin seciyyavi olametdir. Kasa yarpaqlan ve
lecekleri 5 adaddir. Lageklari a[ renglidir. Erkekciklari 15-80 eded
olub, 5 topa iizre yerlagir. Diliciyi 5 meyvsyarpaltmn bitigmasinden emele galmi$dir. Yumurtahlr iist voziyyetdadir va 5 yuvaLdt.
Yumurtacrqlann sayt emakdmecikimilar fasilesinin niimayendelerine nisbaton azalmrgdr. Beleki,
bunlartn digiciyinin her yuvasmQ
,ri
(
)
da iki edsd yumurtaclq yerla$ir.
7
Mayalanmadan soffa yumurtacrqlardan, adeten, biri inkigaf edir
va birtoxumlu findrqcatipli mey$alerda esas
@
ve mole galir.
Maraqhdu ki, iirokvan cdke
Mill.) ndvii Avropa msngoli olmasrna baxmayaraq Azorbaycanda Kigik Qafqaz vo B<iyiik
Qafqaan orta daf megelarinde
genig yayrlrrugdr ($akil al).
Azorbaycan Respublikasrrun
B6yuk va Kigik Qafqaz :razisinde, Lonkaranrn daflrq hissasindo
(T.cordata
gekil 41. Urakvan
cordata
crcke
(Tilia
Mill.):
1) gigekli budalrmn iimumi
giiriiniigii; 2) erkakciyi; 3) di-
giciyi; 4) gigayi; 5) meyvasi ve
meyveli budafir; 6) toxumu; 7)
gigayin diaqramr.
enliyarpaql-r megelerdo geniq yayrlan va mega emole gatiren apaclardan biri da Qafqazcdkasidu (Tilia
caucasica f.). Qafqaz c6kesinin
hii ndtirltiyii 30-35 m-a, gdvdesinin
diametri 100-150 sm-e Qatr. Qafqaz cdkesi gox qiymatli agaclar-
u8
dan hesab olunur.
C6kanin qiqeklarindon darman kimi, efir yafilanndan parliimeriyada, $erabqrhq sanayesinde garablara dad vermak iigiin, yarpaqlanndan salat haarlanmasmda, toxumlannda 50-60% ya! oldugu
iigiin qida kimi, oduncaSndan isa tikinti materiah kimi istifada
oiunur. Dekorativ bitki oldu[u iigiin gahorlerin yagrllaqdrrlmasrnda
da genig istifade olunan alaclardan biridir. Yiikak ba1 vermek
xiisusiyyatins malikdir.
Omakdmacikimilar (M alv ac e a e)
Iasilxi
Omekdmocigigekliat (Malvales) slraslnm amok6macikimilar
(Malvaceae) fosilasinin niimayandalari heyati formalarma g6re ot,
iol va agaclardrr. Yarpaqlan ndvboli diiziiliib, sada yarpaqlan
btitov ayih olub, yarpaqalthErna malikdirler. Qigakleri ikicinslidir, aktinomorfdui, qox vaxt parlaq ranglidir, iri va ya orta 619ii1ii
olub, tek-tek yerlegir va ya 9i9ak qrupuna yrlrlu' Qigakyanhfr ikiqatdr, &$ tizumafu. Kasa yarpaqlart sarbast ve ya bitigik olub,
gox vaxt yuxart yarpaqlardan yaranan 3-9 serbast ve ya biti$mi$
iasa althqh olur. LegokJari 5 odad olub, sarbast va ya qaido hissasindan biigik, qox vaxt q6nge fazasmda burulmuq veziyyetde
olur. Erkakciklarinin sayr goxdur, bitigerok boru amala getiir ve
ya budaqlamr. Tozcuqlarr ikiyuvahdr, adaten, bazilari staminodiya qevrilir. Digicik sinkarpdtr, 5 va ya daha gox me)T/e yarpigndan amole golir. Yumurtahq iistdiir, 5 va ya daha gox yuvairdir. iki intequmentlidir. Stilodilori meyva yarpaqlan sayda va ya
2 dafa ondan gox olurlar. Plasentanm markezi bucaqhdrr. Meyvesi qutucuqdur, meyvalari birtoxumlu meyvociklora briliintr' Yarp"qlu.rnn vo govdalerinin iizeri, adoten, ulduzvan .gox qath
ilikciiklarla orttiiii olur. Qabrqda vo 6zekda hiiceyrelar selikvandrr'
Bu fasilonin niimayandoleri istisevon bitkilardir. Yer ktiresinin
bazan ya$imal zonasrnda emak<imecikimlar gox azdrrlar, onlara
gayrq yerlarinin yaxrnhfrnda rast gelmok olar. Siiriinan formalarr
esisan sahra zonalartnda genig yayr.lmrqdu' Omakdmacikimilarin
akserilyoti ot bitkiloridir, yalmz tropik arazilarda onun alqaqboylu agac formalartna da rast golmek olar. Yer kiiresinda 85 cinsi va
t500-den qox novii var. Azarbaycan florastnda 9 cinsde tamsil
l19
olunmu$ 35-e qedar n6viina rast gelinir.
Fesilaye aid olan ndvler laboratoriya meggalesinde tedris olunarken yuxanda qeyd olunan olamatljr xiisusile nszero ahnmah_
_
dr. Yani, bitkinin iizerinin tlklerle drtiilii olmasr, yarpaq ayasrnm, qaidasinin ve aya n kananmn elamotleri, yurpuq ,upi"frnro
yzunlulu, gigsklarin yerlegmasi ve onlann saplagrmn uiuof-"gu,
kasacrlrn qurulugu, kasa althgrnrn olub-olmamair ve qurululu,
tacm qurulugu, legeklerin rengi, formast ve onlann kasa yarpaqlarrna nis-teten uzunJulu, meyvolsrinin qurulugu ,, ,. tirni-rtu_
metlero frkir verihnelidir.
Omekdmecikimiler fasilesinin an mtihiim cinslarindan olan
p7rylq_(Goslllium L.) dtnya sonayesinin on vacib bitkilarindan
biridir. Bu cinsin Yer kiirosinde 67.i Anrbaycanda iso 4 n6vii lifli
bitki kimi becerilir.
.lanndan
Yrblry biten tropik ndvlar kol formasrnda olur. Modani sort_
bkitik birki kimi istifade olunur. pambrq kollan dsrin,
barmaqvan-parvan, yarpaqlara, san gigaklore u" gfxt layaa
to_
xumu olan qutucuq formah.meyvelare malik olur. Diinya sanayeslnd: plmbrC lifinin istehsah 50% taqkil edir. pambrq itindistanda, Misir, ABg, Ozbakistan vs Azerbaycana"
Laboratoriya.maggolasindo pambrq bitkiiinin yarfaq,
9i9ek
v.e qo7 dagryan budaqlanndan hazrlinnug herbari
materiairn_
grgeklol, yanmagrlrmg vo agrlmamrg qozalTl,tryl
.?"t",*talmlp
lanndan lstfada
olunmahdr. pambrq bitkisinin herbari matiriah
avqust-sentyabr aylannda hazrlana bilar.
_ vetoni
, - .4fi re ya upland pambrS (Goxypium hirsutum
Meksika), alrmtrl pambrq (G.ilbescens'L. - voteni Meksika;,
kol_
van pambrq (G.frustesens I. Kolumbiya) va Misir pam_
btit (Gjumelianum L. - yeteni -vetoni ndvlori veienlarinJe goxiilik
_Misir)
olsalar da, Azerbaycanda birillik bitki kimi becerilirier. -|di.u., J.?. rptr.ld pambrlrn,(G hirsutum a. / hiin;iirtiiyii 1 ma gatan tirillik bitkidir (gekil 42). Gdvdelerinin iizori
ttikctiklarla
drtiilii olur, ve€erativ budaqlan monopodial (boyj, ,.Vu, .rnrt.
gatrran budaqlan isa simpodial_ quruluga malikdir.
Monopodial
budaqlar kolun agafr hissasindo yerleii,
Uurt".,n tilrinda,
yarpqlarrn qoltulunda gox az gigaklar amala gelir.
Si*poAiut Ur_
oaqlar rse grgokla nahayatlanir ve bunlarrn iizarindaki yan
tu_
e"oii;lrii..
I.
,,
120
mucuqlar da gigakler emolo getirir.
gkil
1)
42. Adi va ya upland pambrlr ( Gossypium hirsutum L.
):
yarpaS; 2) 9i9al; 3) agrlmamrg qoza;4) tam agrJnug qoza.
Yarpaqlal saplaqh olub, formaca dairovi, qaide hissosindon
bir az iirekvandr. Agagt yarpaqlarr tam kanarh, yuxan yarpaqlan isa 3(5) b6liimliidff (heterofiliya). Yarpaqalthfir xetvarrdr. Kasa altlrEr y21pug 3 ededdir va sorbestdir. 5 oded bitigmig kasa yar-
palrndan amolo gelmig kasacr$ 2-3 sm uzunlufunda olub, uc t+
refdan 5 bdlitnliidiir. Logsk yarpaqlan qaide hissesinda 6z aralarnda ve erkakciklorin borusu ile bitiqir ve 5 ododdir. Lagek yarpaqlan kasa yarpaqlarrndan 2 dafs uzundur. Logekleri iist torofdan san rongde olur, alt terafdo qrrrmzr lskelora rast galinir. Mayalanma prosesi bag verdikden sonra gahrayr rsng alr. Erkekciklarinin sayr goxdur va birlegorak boru omela gatirir. Digicik 4-5
meyvo yarpa!:ndan ama.la galir, yumurtahq iist voziyyatdadir va 45 yuvahdrr, har yuvada yumurtacrfm sayr goxdur.
Qigoyin formutu: *f &aCGA.G.. Meyvosi qutucuqdur va goxtoxumludur.
Yetipdikda qapaqlarla agrlr.
Azerbaycanda geniq becerilan pambtq bitkisi toxuculuq sat21
nayesi iigiin evozedilmoz xammal rolunu oynayr. Toxumlannda
40-45o/o-a qeder ya! olur ki, onu hem qida, hem da texniki ya[
kimi istifade edirlsr. Toxumlarrndan ya! ahndrqdan sonra qalan
hissasi heyvanlar tgiin qiymetli yern ve giibre kimi istifade olunur.
Pambrq bitkisi yaxgr bal veren bitkidir.
Lifli bitki kimi amakdmecikimilar fasilesindan hsle qadim
ddwlarden kenaf (hibiskus) (Hibiscus cannabinus L) da becerilir.
Yiiksak keyfiyyatli lifler onun zo[undan ahntr. Ahnan liflsrden
asason un va kendir hazrlamaq iigiin igladilir. Bu bitkinin becerilrna merkazi Hindistandr. Onu Orta Asiyanrn va Qazaustamn
bazi rayonlarrnda da becerirlar.
Hibiskus (Hibiscus L.) cinsinden Azarbaycanda Suriya hibiskusu (Hhisctts syriaar I.) va Qin hibiskusu (Ilrosa-sizezns Z.) ndvlari
park va baflarda bezak bitkisi kimi genil becarilir ($ekil a3).
gakil43.
A - Suriya hibiskusu
(H ibis cus s yr iacus L.):
Qigekli budalrnrn
B - Qin hibiskusu
(Hibi scus r osa-sinens is L.):
giiriini\ii.
Umumi gitriiniigi.
Laboratoriya maggelssinda hibiskus cinsinin Suriya va Qin
hibiskusu n6vlerindan da istifade oluna bilar. Uzun miiddat gigakladiklarindan laboratoriya magfielasini bu bitkilerin taza yrg mrg
122
materiallafl iizorinde aparmaq olar. Bu n6vlar 3 m-e qeder
hiindiirliikde kolgakilli bitkilardir. Yarpaqalthqlan vardr. Uzunsaplaqh gigekleri yarpaqlann qoltuEunda tak-tok yerloqir. Qigak
saplapnm iizari tl.klarla <irtiilii olur. Kasaalthqlan xetvan uzun
yarpaqlardan tegkil olunmugdur. Kasacrqlan 5 b6ltmliidiir, zengvarrdr. Tacr iri lagaklardan tagkil olunmugdur. Erkekciklari goxdur, saplan iie bitiqerak, digiciyi ahate edan boru amela gatirir.
Qin hibiskusunda erkokciklor, Swiya hibiskusundan ferqli olaraq
tacdan uzundur. Diqiciyin siituncugu uzundur, yuxansrnda beg
b6liirnliidiir. Yumurtahq iist vaziyyatdodir, yumurtalqda yuvacrqlann vo yumurtacrqlarm say goxdur. Meyvolari 5 yuvah goxtoxurrlu qutr.rcuqdur, yetigenda 5 qapaqla agrhr. Qutucuq Suriya
hibiskusunda oval, Qin hibiskusunda iso gndadir. Laboratoriya
ma$gelosindo bu n6vlerin yarpaq va yarpaqalthqlarrnm qurulugu,
9i9ok saplaS iizarindeki tflklorin formasr, kasaalthqlannrn kasacria nisbaten b6yiikl[yu, serbast va ya bitigik olmasr, formasr,
loCoklerin rangi va formasr, ns gekilde bitigdikleri, tuklarla 6rtiilii
olub-olmamalan, yumurtahq, onun yuvaoqlan va yumurtaoqlann sayr kimi bir gox elametlari teyin edilmelidir.
Laboratoriya maglalesinda gfilxotmi (Alcea L.) cinsinin bazak
bitkisi kimi genig becerilon gshrayr grilxatmi (Alcea rosea L.) ve
yabanr halda daha gox rast gelinan qrnprq giilxetrni (Alcea rugasa
I.) ndvlari iizarinda da fasilenin bir gox xarakterik alamatlori 6yranile biler Beloki, bu ndvlor fosilanin meyvesi meyvociklera b6liinen nlmayandalorine misaldr.
Giilxetmi (Alcea L.) cinsinin Azerbaycamn yabam bitki
ortiiyiindo 7 ndvtine bsadiif olunur. Qehrayr giilxatmi (A.rosea L. )
ndviine qeyd etdiyimiz kimi Azarbaycanda yalna becerilan gakilde bszak bitkisi kimi rast golinir (gokil aa). Onun lagaklari tiind
qrrmrz, bendvgayi gefuayr ve ya a! rongli olur. Iyul ayrndan
oktyabr ayua kimi gigaklayir, Qehrayr giilxetmi ndvii bagqa giilxotmi ndvlori ilo miiqayisa iigiin laboratoriya msglalasinda verilo
bilor.
Qrnqrq giilxetmi (Alcea rugasa I.) 150 sm hirndiirliikde goxillik bitkidn ($okil a5). Azorbaycanda aran, dalateyi ve orta da!
qurgaf,rnda, demak olar ki, hor yerde tesadiif olunur. iyul-avqust
aylannda gigoklsyir ve meyve verir. G<ivdasi qaido hissosindon
t23
gox vaxt bozumtul-purpur rongde olub, budaqlanandrr' Gtlvdanin ttiklarla orttilti olub-olmamast, tiiklerin formast meqgela zamam lupa vasitasile mtigahide oluna biler' UzunsaplaqL yarpaq!,inun ayast girde, ayamn qaidesi isa iirekvarrdrr' Yarpaqaltltqlart
vardr ve tezt6kiilandir.
"F&
.:4
$akil
,14.
Qehray gilxetmi (Alcea rosea L'):
iimumi girriini$ii; 2) 9i9ek qrupu; 3) qiqeyi; 4) erkakcik;
5) diqicik; 6) qutucuq meyvesi; 7) toxumu'
1)
Maggale zamam gdvdanin aqapt, orta vs yuxarr hissasinda yer-
yiipaqlart miiqayise oluna bilar ve eyni zamanda onlarm
iyarun ni gekilda bdliimlt, tiiklerla <irttilii olmasr kimi
mtxteiifliyi,
elametlar oyrinilo bilar. Qigeklori 1-2 olmaqla yarpaqlarrn qoltugunda yerlegir va bunlar da 6z n6vbasindo govdenin ucunda
logan
124
siinbiilebenzer, uzun gigek qrupuna yr$lu. Lageklarinin yuxansrnda kigik oyuq vardr. Logeklori parlaq san ronglidir, qurudulanda agrq yagrl reng ahr. Kasaalthgr 6-7 edod olub, yansrna kimi
bitigmig yarpaqdan tagkil clunmugdur. Erkekcikleri goxdur, onlarr miiqahide etmok iigiin gigekyanhlr yarpaqlan qopar mah vs
erkakciyin borusu iyna ile aga$dan yuxanya dogru kesilersk
agrlmahdr. Digiciyi miiqahide etmok iigiin erkekcik borusu qopanlaraq konar edilrnelidir. Diqicik lupa ile miigahido edilerse onun
zaifpkilds bir-biri ile bitigmig meveyarpagndan tagkil olundu[u
gdrsans bilar. Mayalanmadan sonra har meyveyarpa[r birtoxumlu meyveciys gevrilir. Meyvosi yetipnda kasacigr iriligir va meyvani rirtiir. Meyvasi bdliinen meyvedir va yetigenda meyvo yarpaqlanmn sayr qader,.adetan, 29-30 meyvociye boliintr. Me9go6 zamanl androsey va gineseyin quruluguna, meyvanin meveciklora
bdliinmosi kimi elamatlara xususile diqqet yetirilmalidir.
&$-
-
a,
',
,...#. ]
'HdF
)
4;
+
il.
++f
"#
gakil 45. Qmgrq giilxetmi (Alcea rugasa L.):
Llmumi g6rtinigii.
Fesilanin bela alamota malik cinslerinden biri de amakomaci
(Malva L. ) cinsinin niimayondelaridir. Laboratoriya mag[elesin125
da cinsin Azerbaycanda alaq bitkisi kimi her yerde rast galinan
alaq amakdmecisi (Malta neglecta Z.) ndviindan istifada oluna
bilar.
Omakiimacikimiler fesilesinden olan lifli bitkilardan biri da
Azerbaycanda aran ve daget3yi rayonlarda tasadiif.olunan kendirow (Abutilon t.) cinsindan olan Teofrast kendirotu (Abutilon
theophrasti L.) niiviidiir ($ekil 46). L-aboratoriya, megfialesinde
miisLqil iglamok iigiin bu ndvdon istifada oiuna biler. Omak6maciki-milsr fasilasinin bagqa niimayandelarinden farqli olaraq bu
cinsin niimayendalerinda kasaaltLqlan yoxdur. Uzunso! meyvaciklori geriye oyilmig qrlgr[abanzar, daralmrq hisse ila nehayotlenir. Uzeri tiii<1erle drtiiliidiir, iki qapaqla agrlr' Biryuvahdrr, 3-9
toxumludur va onlann meyveleri murokkob galovmeyvedir' Yuxarrda qeyd olunan bu elamatler laboratoriya maggalesinda fasilanin niimayandolari miiqayiseli gekilda 6yranilerken rezara almmaLdrr. Kendirotunun g6vdasindan lifler altnr. Bu liflardon isa kendir, ip, torba ve s. toxumaq iigiin istifad: olunur' Kendirotu n6vlari lifli bitki kimi Qinda genig becsrilir. Azorbaycanda aran va
daletayi rayonlarda, gaylarrn atrafinda, dc^nizkcnarr qumsal torpa[hr'da, aiaq bitkisi kimi akinlorde tasadflf olunur.
gakil 46. Teofrast kendirotu (Abutilon theophrasti L.)'.
Qigakli budafrnrn iimumi gdriiniigii.
126
Omak6mecikimilara haddon gox yaxm olan (30 cinsadak va
200 n6vedek) tropik fasilo baobabkimilardt (Bombauceae). Bl
fesilaya barmaqvan bOliinmrig vs kesilmig yarpaqlarr olan iri
agaclar daxildir. Afrika savannalannda bitan baobab (Adansonia
Z.) va seyba (Ceiba L.) cinsinin Amerika n6vlarinin 45 m
hiindiirliiklfl hamar, agrq-boz rangli qabrEa malik g6vdoleri haddon artrq yo['undur. Bunlarda da pambrqda oldu[u kimi qozalar
amale galt. Ancaq onlann liflarindan yalmz yastlq ve ddgek istehsahnda istifado olunur.
Baobabkimilar ve emok6macikimilar arasrnda sarhod demak
olar ki, yoxdur. Bir gox ndvleri, masalan, pambrq bitkisini, eyni
zamarda her iki fasilaye asanlqla aid etmok olar. Ancaq onlann
fsrqini yahu baobabkimilardo meyvelarin iizarinin hamarhg ils
miioyyonlegdirmok olur.
Omak6mecikimilor, demok olar ki, bir gox elametlerino gdre
cdkekimilerla sx olaqalidirler. Bu fosiloler bu ve ya digor monada
izola olunmup qrup tagkil edirler. Bir gox miitexessislar amokSmecikimilarle stdlayankimilarin qohumlu[unu gdsterirlor. Burada
ssasan, digiciklorin quruluqunu vo bozi siidloyankimilardo iso erkekciklerin qurulugunu asas g6tiiriirlor. Bu miinasibatlor miibahiso yaratmamr$ deyil. Nazero almaq laamdr ki, siidleyonkimilerin
aksar niimayandalari iiqun ciddi suratda mirxtelifcinsli gigaklar,
qox az hallarda iigiizvlt diqi cinsli gigsk xarakterik elamotdir.
Biitiin bunlarla yanagl amekdmocigigakliler srrasr ham do paxlagigekliler snasr kimi bezi morfoloji olamotlori iJa gfllgigeklilar slrasma ox$ayr. Buna misal olaraq emek6mocigigeklilarda yarpaqalthEmrn, kasaalth[rmn va erkakcik borusunun olrnast, gigayin
aktinomorf vo 5 rlzvlt tipda qurulrnasr ve s. gdstoriio biler. Ancaq
onu da qeyd edak ki, gulgigsyrkimilor ve amak6mocikimlerin kasa
althg tabiotca miixtolifdirlar. Omak6macikimilarin akeriyyotinda
digicik yetigdiyi z.zman ayt-ayn meyvocikloro, miixtelif zooxariyaya uylunlagmrg merikarplara ayrrlrr. Onlann yansr zsncir kimi
baflanan cod tiikctklarle, digerleri yaprgqanh tiikctklerlo, iigiinciilari isa tikanlarla tamin olunmugdur. Bir gox tropik regionlarda
mega kenan yollarda gozintidan sonra insanrn flzorina amek6mecikimilorin meyvalari yaprqr. Omok6macikimlarin bir gox
n6vlorinda meyvelarin ulduzvan va ya kolvan t0kciiklorle drtiilii
111
olmasr xarakterikdir. Yarpaqlan nadir hallarda btit6v, esasen pervan ve ya barmaqvan bblitnlii oiur. Anatomik xiisusilyatlarindsn
emokdmacikimilorin goxunun toxurnlannda selik yollanntn va ya
selikli hiiceyrolarin, qabrq qatlannda floema liflarinin olmasr, epidermis iizerinds budaqlanan tiiklerin emela geldiyi g6storile bilar.
Balqabaqqigekliler (Cucurbitales) srasr
Balqabaqkimilar (Cucurbitaceae) fasilesi
BalqabaqkimiJer fosilasinin nyar (Cucumis L.), qovrtr, (Melo
Hill. ) , qirpz ( Citrullus Schrad. ) va balqabaq (Cu curbita L. c\ns'
larinin novlari geniq becarilon qiymatli bitkilordir. Laboratoriya
maqfalosinda balqabaqkimilerin saciyyavi slamatlorini bu ndvlsrdJn her birinin misalnda 6yranmek olar. Laboratoriya moqvs onlann spirtde
falasi istor herbari, istarse do canh materiallar
oluna bilar.
teqkil
iaxlanmrg 9i9ek va cavan meyvelari iizarindo
Balqabaqgigaklilar (Cucurbitales ) suaslna daxil olan bitkilar
hamrsr bir fasileya balqabaqkimiler ( Cucurbitaceae ) fasilesina yrve ona g6re fssilasinin tesvirina aid melumat btt6vliikds sl-
)
Slu
raya aid edilir.
Balqabaqkimilar fesilasinin niimayondalari hayati formalarrna
g6re ot, kol ve tak-tek halarda kigik afaclardrr' Giivdalari sorilon,
drrmanan ve sarma$an formah olub, iizarlari, adaten, seyrsk va ya
sx, sert tiikciiklarle drtiiliidiir. Yarpaqlan niivbeli diiztiliir, sadadir, ndv0ndan asrh olaraq tam, barmaqvarr, bdliinrli vo dilimli
olur. Yarpaq althqlarr yoxdur' Balqabaqkimilsr 6ziinomexsus xarakter xiisusiyyetlero malikdirler. Onlarrn gdvdalari ya yera sorilir,
ya da br[crqlann k6mayi ila har hansr daya[a iligarak drrmamr.
Br[crqlar ndviindon asrh olaraq sada ve ya ikiye budaqlanan formida olur. Onlar yarpaqlann qoltulundan inkigaf edir ve gox
vaxt zoEun gskildayigmssindan ferqlendiyi iigiin bu brlctqlartn
mangayini tayin etmek, adaten, miiLrnkiin olmur.
Ciqekleri aktinomorfdur. Qigekyanhfr ikiqatdrr, beqiizvliidtir'
Qigeklari bircinslidir, bir va ikievli olurlar' Bazi niimayandalarde
bircinsli gigakle yanagr, ikicinsli qigeklera de rast gelinir (qovunda). Kasa va logek yarpaqlan 5 edaddir. Erkakcikleri de 5 adad
olub, onlardan 4-ii ikigar bitigir, l-i serbast qaltr vo ya 3-ii bitiga128
rek 2-si serbest qalr. Digicik I odad olub, yumurtahq alt veziyyetdadir vo adeten, 3 meyveyarpagmn birlegmesindan emelo
gelrni$ir. Bir va ya tigyuvahdr, goxlu sayda iki intequmentli anatrop rii$eym baglan$crna malikdir. Yumurtah$n igarisi. adeten,
irilsgmig plasentlarla tutulur ve yumurtahEm ortasrnda bitigmasi
naticesinda yumurtahq yuvacrqlara b6ltnmiig g6riiniir. Digiciyin
siitunculu iki va ya n9b61nd[ olur. Kasacrq, tac ve erkakcikler
qaide hissasinda bitigerak boru amale gatirir vo o da 6z n6vbesindo
yumurtahEa bitigdiyinden yumurtahq alt veziyyatdo olur. Tozcuq
borusu gox vaxt haddan artlq uzun olur. Balqabaqkimilerde gox
vaxt diiicik daqryan gigaklorde rudiment gakildo erkekciyin qahgr
vs ya eksine erkakcik dagryan gigskde isa digiciyin qahlr miiqahido
olunur. Meyvaleri gilomeyva vo ya qabaq formahdr.
Balqabaqkimiloro aid edilon niimayandalorde zofun deyigmosindon emalo gelan brgcrqlann olmasr ve adetan, goxtoxumlu gilameyvalarin amala gatnasi, pariyetal plasen tasiya saciyyavi elamatlar hesab olunur.
Her iki yan-mkiiranin tropik
ve subtropik erazilerinda fosil+
nin 100dok cinsi, 850-den gox
ndvti yayrlmr gdr. Balqabaqkimilarin Azerbaycanda tesadiif olunan ntmayandelari, esassn becsrilan bitkilordir. Azarbaycan florasmda bu lasilenin l5-a qadar
n6viina rast galinir ki, bunlardan da l0-a qadari madenilagdirilmig bitkilsrdir.
Xjyar (Cucumis 2.7 cinsinin
adi xiyar ( Cucumis sativus L. )
ndvti gdvdesi sorilen va ya sads
brgcrqlarr ilo iligorak drrmagan
gakil 47. Adi xiyar
birillik bitkidir va Azarbaycan(Cucumis satittus L.):
da, demek olar ki, biitiin rayonlarda becerilir (gakil 47). Bu i) iimumi gdrtiniiqii; 2) br[cr!r;
bitki may ayrndan oktyabr ay- 3) gigayi va en kasiyi: 4) meyvasi.
129
na kimi gigok aglr vo meyve verir. Gdvdosi budaqlanandrr,
begkiinc olub, sart tiiklarla 6rtiili.idiir. Yarpaqlarr ndvbali yerleqir.
Yarpaq ve onun saplalr da g<ivde kimi sart tiiklarla (qopartikancrqlarla) 6rtiilii olur. Qigekleri miintazemdir, bircinslidir, bitki
birevlidir, gigekleri yarpaqlarrn qoltufunda tek-tsk yerlegir. Qigak
qruplarr da yarpaqlann qoltugunda yerlogir. Qigaklerin saplalr
qsadrr. Qigekyanhlr ikiqatdrr. Kasacrq bakalabanzerdir, 5 diqlidir, agaSsrnda tacla bitigir. QiEekler lupa ile nezsrden kegirilerse
onlarrn saplafrntn ve ].umurtahqlannrn iizerinin sart tiiklarla
drtiilii oldufiu miieyyan edile biler.
Tacrn borusunun qaidesindo rudiment gaklinds qalmrq erkekcikler miigahide olunur. Erkekcik dagryan giqsyin ortasrnda isa rudiment goklinda, inkigaf etmemiq djqicik yerlagir. Erkakcik dagryan
gigayi 6yronmak iigiin onun gigekyantgrmn boru hissasi iyna i1o kesilerek aqrlmahdr. Erkakcikleri 5 eded olub, nolbokiyebsnzer 9i9ak
yatag i.izarinde yerlagir. Erkakciklerden 4-ii ikiger bitigsrek iki topa
emola getirir, biri isa sorbast yerleqir. Digicik 3 meyve yarpa$mn
bitigmesindan amele galmigdir. Digicik dagryan gigeyi de oyrenmak
iigtn onun da gigekyanh[r iyno ile kesilarak agrlmaldu va bu zaman digicik lupa ila aydrn miiqahide oluna bilor. Yumurtahq alt
veziyyetde olub, 3 yuvahdrr, ancaq perdayabanzer arakosme ila ayrildrfrndan 6 yuvaL g6rtiniir. Pardeyebenzer arakasma plasentlorin
inkigafindan omolo gelir. Plasentlerin yerlo$mesi, bagqa balqabaqkimilsrde oldufu kimi pariyetaldn. Bu an seciyyevi elamatlardon
biridir. Pariyetal plasentasiya plasentlarin yumurtahgrn divannda
meyvoyarpaqlannm bitigdiyi xett boyunca yerlagmesino defilir.
Xyann meyvasi yalangr gilemeyvedir. Toxumlan iridir, 10-12 mm
uzunlulundadrr, lepoyarpaqlan etlagmigdir. Qigoyin fonnulu:
*.BI(rrCor{rrriz;*rGo;
*!
K11C6;A,o
G6.
Fesilanin qadim zamanlardan Azerbaycanln aran ve dageteyi
rayonlarrnda genig becerilen qovtn (Melo Hill) cinsiiizarinde da
laboratoriya mag[alesi aparmaq olar. Bu cinsde fssile iigiin xarakterik olan bir gox elamat.lsre xlisusi hkir vermek laztmdr. Belaki,
qovw (Melo sativus Sager. Ex M.Roem.) birkisi yarpaqlarrmn va
meyvalerinin olamatlarino goro xiyardan farqlanir (gekil 48). Bunlarda yarpaqlann btiliimleri kigik, ucu kiit va ya dairevidir. yu-
li0
murtahqlann iizeri sx y.umgaq tiiklarle drtiilii olur. Birevli bitkidir. Erkokcik daqryan qigeklari bir negesi birga. digicik dagryan
gigeklari ise tck-tsk yarpaqlann qoltugunlda yeriogir. Bezon
ikicinsli gigetlare da tasadiif olunur. Bu cinsin yabant novl:,rina
Orta Asiya, iran ve Kigik Asiya 6lkelerind, tasidiif olundufiundan, bu yerlar onlarn vatani giiman olunur.
$okil 48. Qovun (Melo sativw Sager. Ex M.Roem.):
Meyvesinin iimumi goriiniiqii.
Laboratoriya maggelesinds fasilenin gigeklerinda, xisusilo da
erkak gigaklerinda olan milrtolifliyi miigahide etmek iigiin qarpz
cinsinin n6vlorindon istifada etmak laamdrr.
Qarpa (Citrullus Schrad.) cinsinin niimayondalari hoyati formalanna g6ra birillik bitkiler olub, gcivdelori sarilen ve ya atrafdakr maneolere miirekkab brgcrqlarr vasitasile iliqorek drrmanan
bitkidir. Brlcrqlarr ikibdliimliidiir, rizari tiikliidiir. Yarpaq ayasr 35 hisseye ayrrlmg lolokb6liimlidiir. Birevli ve bircinsli gigoklari
yarpaqlann qoltu[unda tak-tek yerlegir. Qigeklori aktinomorfdur.
Kasa vo logek yarpaqlarr 5 eded olub, qaida hissasindan bitigik
gekilde olur. Legeklari igari tarafdsn sarr, xarici torofdon ise yagrlsan ranglidir. Erkak cinsli qigckdo erkakciklarin sayr 5 edad olub,
l3l
qe$idinden asft olaraq onlardan ya 4 odedi iki-iki birlegir, biri
serbest qatr A(z)t(z)*r, ya da iki adedi bitigir, iigii sarbest qalr
A1z;+r+r+r ve yaxutda iigii bir, ikisi de bir birialir &rxz;. Meyvelsri
goxtoxunlu yalangr gilameyvadir. Vatani Afrika olan qarpu bitkisinin Azerbay canda 2 n6vti adi qaryrz (Citrullus wlgaris Scrad.)
qida maqsadi iigiin, yem qarpan (C.colocynrhis (L.) Schrad.) isa
yem bitkisi kimi akilib becerilir ($ekil a9).
A - Adi qarprz (Citrullus
vulgaris Scrad.
):
mevoli buda[rmn iimumi gdriiniilii; 2)
ikibttliimlii brEcrgu 3) lalekbiiliimlii yarpa[r; 4)
gigayi; 5) meyvesi ve en
kesiyi.
1) 9i9ek1i,
B - Yem qarpur
(C it rullus c o lo c ynt his
(L.) Schrad.):
peE9(P;
*.9/
$akil 49.
132
1) gigekli budalrnrn iimumi gtiriiniiqii; 2) ikib6liimlii brficrtr; 3) lelakbiiliimlii yarpa[r; 4) 9i90y1, emna ve uzunuDa
kssiklari; 5) meyvosi vo
en kosiyi.
Laboratoriya msggelosinda balqabaq (Cucurbita 1,.) cinsinin
niimayandaleri iizarinde gigayin qurulugu daha asanLqla iiyrenilo
bilor. Qiinki balqabagrn gigaklari daha iridir vo onlan meglele
iigiin gigekler tam ag mamli q6ngageklinde yrSnaq lazrmdrr.
Balqabaq (Cucurbita l.) cinsinia niimayandalsri birillik bitki
olub, gdvdalari sarilon, siiriinon vo ya miirakkob brlcrqlarr vasitesilo atrafdakr maneelara iliprek drmanandu. Br[crqlan iki vo daha
gox bdliirnliidiir. Yarpaqlan n6vbali diiziiliir, tam va ya barmaqgakillidir. Qigakleri bircinsli va birevlidir. Qiqoklari iridir, diqi cinsli qigaklari yarpaq qoltulunda toktak, erkak cinsli gigaklar topa
gsklindo inkigaf edir. Erkek cinsli gigaklarin kasa yarpaqlan zanggakilli olub,5, bezen 4-7 bdliimliidiir. Erkekciklorin roduqlan ve
saplannrn yuxan hissasi bitigmiqdir. Digicik .dagryan gigoklerin
rongi sandrr, zanggakillidir, legek yarpagr yanya qador 5 b6liimliidiir. Yumurtahlr alt va ya yanmalt vezilyotdodir. iri, etli meyvalori miixtolifformah olur. Toxumlarr goxdur, meyvolerinin saplafrmn en kesiyi silindr vo ya tilli olmaqla qrnmldr. Vatoni Conubi Amerika oknasrna baxmayaraq Azarbaycanda 3 n6vrl bulumlu balqabaq (Cucurbita moschata ( Duch. )Poir.), adi balqabaq (C.pepo Z.) ve iri balqabaq (C.maxinw DacI.) genig ekilib
becorilir. Iri balqaba[rn meyvasinin saplagr silindrpakilli, adi balqabagrn meyvasinin saplagr isa begtilli va Snmldrr (Sokil 50).
2
$akil 50.
iri
balqabaq (Cucurbita maxima Duch.):
l) gigekli budalrnrn iimumi gciriini.iEii; 2) miirekkeb br[crfr;
3) giqoyi; 4) meyvasi; 5) toxumu.
133
Ehtimal olunur ki, meyvesinin gakisina gdre balqabaqkimiler
miitleq rekord qazana bilor, giinki onun bezi n6vierinin meyvasinin gekisi 50 kq ve daha gox ola bilir. Onun bir gox ndvlsri
diinyamn har yerinda becarilir.
Balqabaqkimilerin bagqa fesilelorle qohumluq alaqeleri malum
deyil. Klassik sistema giirs onlar zenggigoyikimilar srasr ilo tozcuqlanmn b6yiimssine, ham ayn, ham da bitbik formah, flgyuvah yumurtahqlannrn ve bir gox anatomik olametlerinin oxgarLpna g6re
uy[un1a$rrlrdr. Sonralar bu fosila bitiqiklogeklilerla brlcrqlarrntn
quruluguna gdre yaxrnla$rrlmrgdr. Bununla yanagr balqabaqkimilorde tozcuqlann bitigmasi zenggigayikimiler vo mrirakkebgigaklilardan tamamila farqlsnir. Alt yumurtahEm, miixtelil cinsli gigeklarin
vo osasen de toxurnlaru: inkigafr balqabaqkimileri beqoniyakimilere
yaxrnlagdru. Ancaq bitigiklegoklilar va beqoniyakimilor ela xiisrui
gigoklare malikdirler ki, onlan balqabaqkimilorlo miiqayiss etmok
gox gatindir.
igin gedigi: 1. Laboratoriya meggelesi iigiin fistrqkimilar,
sdyiidkimilor, xaggigakkimilar, c6kemilor, am3[5p3sikimils1 ve
balqabaqkimilar fesilasina aid bazi bitkilerin herbari materiallan,
onlardan bszilerinin spirtde saxiarulmrs qiqek va cavan meyvelerini nozerdon kegirmek.
2. Segilmig bitkilare aid daimi preparatlara mikroskop altrnda
baxmaq.
3. Oyani vasaitdon istifade edarek bu fesilolora aid bozi bitkilerin gigeklerinin ve enina kesiyinin, meyvelerinin vo s. hissalerinin
pklini gekmak, miieyyen qeydler etmok.
Sua[ Xaggigskkimiler fesilasina aid bitkileri bir-birinden ferqlandiron ve ox$ar elamatler hansllardr? Xaggigakkimilar ve amakdmacikimilar fasilasina hansr texniki bitkilor aiddir? Omak6macikimilor fasililasinin diger fesilelarle na kimi qohumluq elaqalari vardrr? Balqabaqkimiler fesilesinin xarakterik elametlari hansrlardr? Xaqqiqakkimilar, balqabaqkimilar vo amaktimecikimiler
fasililasina aid bitkilarin no kimi tasariifat ohomiyyoti vardrr?
Rozid ( Rosidae
) yarrmsinfi
Rozid yarrmsinfinin niimayondslari hfyati formalarrna gdra
t34
a[ac, kol ve ya ot bitkiladdir. Bitkilar asasan ikicinslidirlar. Ginesey apokarp, bazan sinkarp olur. Bezi niimayendalerinde olan sadelik olamstleri, 9i9ok iizvlerinin saytnm gox olmasr onlann maqnolid yaffnsinfi ile qohurnluq elaqalarini g6sterir. Yanmsinif 40
srranr, 160 fesiloni, 2800 cinsi, 55000 ndvti 6ziinde temsil edir. Xarakterik sralar da$dolangigakliler, $ehgiqekliler, gtilgigeklilar, paxlagigaklilar, etirgahgigoklilar, zeyrakgigeklilar, sadogigekliler, siidotuqiqoklilor, sumaqgigokliler, sabuna[acrgigekliler, murdargagigellilor, kerevrizgigekliler hesab olunur. Yanmsinfin bazi xarakterik srralan iizarinde laboratoriya maggelasi tagkil oluna bilar.
Giilgigakliler (Rosales) suasr
Gtilgigaklilor (Rosales) srasrna a!ac, kol, ot, bazen liana ve
sukkulent bitkiler daxildir. Entomofildilar. Sade quruluglu niimayandalerindo goxmeyvelilore xas olamatlor maselon, gigok yataErnrn qabaqnq, gigck iizvlerinin sayrrun gox, gineseyin apokarp olmasl va s. ali quruluqlu niimayandslarinda isa sonradan qazamlmrg (9i9ek yatagmln guxur olmasr, yumurtahlrn alt veziyyetda
yerlamosi, 9i9ak iizvlarinin sayrnrn azalrnasr ve s. ) bir sra alamotlar mtgahido olunur. Suaya daxil olan fasilalor arasmda tebii a1aqa vardn. Srra iigrin gulgigayikimilar (Rosacea) en sociyyevi fesilolerdandk.
Giilgigayikimiler (Rasacea,) fasilosi
Iavazimat Segilmig bitkilara (topulqa, alma, armud, giyalek,
albah, gtimiiqii akasiya, adi argavan, gamen yoncasr, adi yerkdkii
ve s.)) aid herbari materiallan, ayani vesaitler, tebii niimunalar,
daimi preparatlar, iyne, lupa, mikroskop.
Laboratoriya maggolasinda giilgigayikimilar fasilasinin iimumi
tasviri, seciyyavi alamotlori ila taru$ olmaq iigtin tozo yr!ilmtg ve ya
herbarilogdirilmig bitki niimunelarindan, daimi preparatlardan
istifada oluna bilar. Meggole zamanr fasi.lanin hor bir yarmfesilesinin genig yayrlmg va gox tasadiif olunan n6vlerindon istifada
daha yaxqr olardr.
Giilgigeyikimilor fasilasinin niimayandalari hamigayagrl ve ya
135
yarpafoil t6kan a[ac, kol, yanmkol, goxillik va birillit ot bitkilaridir. Yarpaqlan sade vo ya murekkeb olub, n6vbeli va nadir hallarda qargr-qargrya diiziiliir, yarpaqalthqh ve nadir hallarda yarpaqalthqsrzdrr. Qigakleri tek-trk ve ya 9i9ak qrupuna toplanmrq gekildedirlsr. Aktinomorf, ssasen ikicinsli, bezen ise bircinsli olurlar.
Qiqekyanlgr ikiqatdu, ancaq bazi ndvlerda birqatdr, bezpn ise
tac reduksiya olunmugdur. Kasa yarpaqlan ve legakler, adatan, 5,
bezi hallarda 3,4,6,8 ve daha goxdur. Kasaoq kasa alth$na malikdir. Az hallarda kasa yarpaqlan lageklarin sayr qedardir, tek-tek
hallarda ise 2 va ya l-e qedar reduksiya olunmugdur. Erkakciklar
lagsklsrden 2-4 dafa goxdur. Meyvayarpaqlan gox va ya sabit sayda ola bilir. Bezan ise I eded oldulu iigiin monomer ginesey adlanr. Meyvsyarpaqlanmn sayr goxdursa, onlar apokarp ve ya bitigarak sinkarp ginesey amole gatirir. Yumurtahq iist ve ya alt veziyyatdedir. Giilgigayikimilarda 6z{z[no ve kiileklo tozlanmaya gox
az halda tesadiif olunur. GiiLlgigeyikimiler, esasan entomofil bitkilardir. Yumurtacrqlar ikiqat ve ya sada intequmentlidirler. Fosilanin niimayendalarinda 9i9ak yataErfln qurulugunda xeyli miixtolifliye tesadiif olunur. Bele ki, fesilanin sada quruluglu nimayendslerinda 9i9ek yatalr qabanqdr, ginesey apokarpdr, ali niirnayandalerdo iso gigak yata$ guxurdur, ginesey sinkarpdu va yumurtahEm
divan gigsk yataF ile bitiprak alt yumurtatq emele getirmigdir.
Kasa yarpaqlan, lagek va erkekciklsri dtiz ve ya guxur 9i9ok yatafunn kenanna bitigir vs belo 9i9ok yatag hipanti adlamr. Meyvelari galovmeyve, goxgsyirdokli, findrqca ytpmr, nadir hallarda qutucuqdur. Meyvalar miixtelif vasitalarlo yayrlmaga uyfunlagrntgdu.
Toxumlar endospermsiz va ya endospermlidir.
Fssilanin biitiin Yer kiirasinda, esasen de $ima1 yanmkiirosinda subtropiklardan Arktikaya qadar yayrlmg 120 cinsi ve 3000-e
qeder n6vii var. Azerbaycanda 35 cinsa aid 200-e qador ndvii
yayrlmrgdr. Bezi cinslar hibridlogmo neticesinde polimorfzma va
apomiksisa g6ra ferqlsnirler.
Giilgigeyikimilar fosilasinin tokamiilce sade elamaflordon
miirekkab elametlere dolru inkigaf merhelasini nazere alaraq bu
fesiloni 4 yarrmfesilaye ayrnrlar:
1) Topulqakimil er ( Spiraeoideae), 2) ltburnukimil ar (Rosoideael, 3) Alrnakimiler ( Pomoideae ),4) Gavatkimilor (Prunoideae).
136
Topulqakimilar (Sp iraeoideae) y artmfesiles,i
Laboratoriya megfelasinda topulqakimiler yanmfasilosina aid
bitkilarin qiqekli vo meyvali budaqlarrndan hazlrlanmrq herbari
materiallarmdan istifade oluna biler.
Topulqakimilor yanmfasilasinda giilgigeyikimilerin en sado
quruluglu ndvleri cemlenmigdir. Beleki, 9i9ak yataqlan diiz vs ya
azca gdkokdir, erkekcikleri goxdur, ginesey apokarp olub, 2-5
meyva yarpa[rndan tegkil olunmugdur. Yumurtactqlar 2 va ya
goxdur. Meyvaleri eksaran galov, nadir hallarda qutucuqdur.
Yanmfasilanin topilqa (Spiraea I.) cinsinin 100-a yaxrn ntrvii
var. Topulqa cinsinil Azarbaycanda 2 n6vii digli topulqa (Spiraea
crenata L.) vo daayarpaq topulqa(S.hypericifulia L.) genig yayilm4dn ($ekil 51). Arunkus (Anmcus Iftl/) cinsinin bir ndviina
arunkusa (Aruncus vulgaris Rafin.) tasadiif olunur' Laboratoriya
maglelasi bu cinslsro aid ndvlar iizarinds apanla bilar.
$kil
51. Dazryarpaq topulqa (Spria ea hypericifolia L.):
Umumi gori.iniiqii.
137
Topulqa (Spiraea Z.) cinsinin her iki n6W hiindiirliiyii 1 m_e
_
qoder olan kol bitkilaridir. Onlar ytiksak da! zonasrna qader dag
kserofit erazilarda, dagh-qayah yamaclarda, igrqh megs ialulu.rrda genig yayrlmrgdr. Abgeron yanmadasrnda dekorativ bitki kimi
ekilib becorilir.
Cinsin n6vlori iizprinde maq[ale apanlan zaman yarpaqlann
yarpaq althqsz, sada, ndvbali dtizultglU, tamkenarh ve ya kinarlan_
ur dilimli olmasma xiisrsi diqqat yetirmek laamdr. Qigaklarin qululu$nu dyranmak iigun quru gigakler isti suya satnaraq 20-25 ae_
qiqs isladrlmah ve lupa ile miigahids apanlmahdrr. Qigok saplaqlan
qmasaplaqhdr. Qiq.k yatalr diiz ve ya 96kek,gigaklsri a! va ya gah_
r_14
9lub, siipiirge, qalxan ve ya getir giqak qrupuna toplanmrgdr. 5
digli kasa yarpaqlan vo logek yarpaqlan 5 odeddir, gftkyanllpqn
kenanna bitigir. Erkekcikleri 15-30 edad, ginesey 5 (3-8) iarbsit va
ya qaide hissasindon bitigik meyve yarpagndan amola galniqdir. Ka_
sa yarpaqlan lageklor vo erkakciklor qopanlaraq erkakciklarin
9i9ak
yatalr iizerinde bi nazatdan kegirilerse onlann konsentrjk dairclor
iizre yerla$iyi gdriiner. Dazyarpaqh topulqa ndviinda erkskciklerin
daxili dairosinda olan erkekciklar toduqlanm itirarek vazivebonzar
staminodi pklini alrlar. Qiq€k yatagnjn ortasmda beg edei sorbest
meyve yarpagrun emelo getirdiyi digicikler yerlagir. yumurtahq iyns
ile kesilerek aglarsa orada bir nega eded yumurtaogrn oldugu
mugahida oluna biler. Qigeyin formulu:
rcCsa-Cr. Aprel-iyun
*f
a.Vpn$a
iyul -avqust aylarrnda meyvo verirler. Meyvole_
nega toxurnlu galov ripli meyvadir.
1r1rr"
"riqann tikigi iizra agrlu vo toxumlar yaylr.
Meyvalar
Meyvolsr yetipnde kasa yarpaqlan yruanya do$u eyilir va meyvalariahata id+
ra\ mlihafuc edir. Meyvslor yetigenda onlar topulqamn n6viindan
asrh olaraq kasa yarpalanndan uzun v3 ya qsa olur. Bu alamatlori
herbari materiah iizarinde aydrn mi\ahida etmak olar.
Gineseyin serbest (apokarp) vo meyvelerinin qalov tipli olmas ila
topulqa n6vleri qaymaqgigsyikimilare oxgard ar, ancaq
9i9ek yalab t azca qikak olmast va gigakyanll$ yarpaqlanrun onun
kena_
nna bitigmasi, erkakciklerin dairovi diiztiliigii kimi elametlarle qay_
maqgigeyikimilerdan ferqlanirler.
Arunkus (Aruncas Illf cinsinin Azarbaycanda bir nrjviina
,_
.Ciqek]oyir,
deripkilli olub, bir
138
arunkusa (Aruncw wlgaris Rafin.) tasadfif olunur (gakil 52). Laboratoriya mo$golasi bu nriv fizarinda apanla bilar. Bu bir-iki metr
hiindiirliiklir" qaLn kdhimsovlq goxillik bitkidir. Iki-iigqat iiger
bdliimlii yarpaqlarr var. 50 sm uzunlugunda siipiirga tipii 9i9ck
qruplanna xrda, a[ rangli gigekler toplanmrgdtr. Kasa yarpaqlarr
va lagakleri 5, erkokciklari ise 15-30 adoddir. Ginesey apokarp
olub, 3-5 meyva yarpa$ndan emale gelrniqdir. Meyveleri galov
meyvedir.
$c}ll52. Arunlus ( Arunan wlgaris
RaJin.
):
Umumi giiriinigi.i.
itburnukimilar ( Rosoifuae ) yanmfasitasi
Laboratoriya moglalosinda itburnukimilar yanmfesilsi iigiin xarakterik olan qaytarm a ( Potentilla L. ) , giyelek ( Fraqaria Z. .,) , itbumu
(Rosa L.), qu$qonmaz ( Filipedula Mill.), Saxdltan ( Alchimilla L.),
b6ytirtkan ( Rubus L. ) , gicotl ( Agimonia L. ) ve s. kimi cinslara aid
nrivlordan istifada oluna bilar.
139
Itburnukimiler (Rosoideae) yarunfasilanin nflmayendaleri
kol, yanmkol ve otgakilli bitkilerdir. Okseran g6vde vo budaqlannrn dzerinde qopartikanlar olur. Yarpaqlan n6vbali diiziiltr, yarpaq althqlan vardtr, yarpaSn ayasr b6liirnllidiir, esasen toklalakvandrrlar. Qigakyanlt[r iki cerge yarpaqdan kasa yarpaqlart va
legsklerden, bezi n6vlarde ise kasa altL$ oldugundan qiqekyanltEt
iiq cerge yarpaqdan tegkil olunub' Qigok yanhlr 5 iiavlii, bazan 4
iizvludrlr. Yanmfesilonin n6vlerinda giqek yatalrnrn qurulugu qabanq (b6yiirtken, moruq, giyelakda), diiz va ya azca guxur (quqqonmazda), qadehebenzer quxur (itburnuda) kimi miixtelif formalarda olur. Qigsk yatagrnrn guxurlagmasr ilo ball olaraq meyvo yarpaqlannrn sayr todrican azalmrgdr, asasan begtzvliidiir. Bu
hai yanmfssils tigiin gox saciyyovi alametdir. Erkekciklerin say
gox, ginesey goxlu meyvo yarpa$ndan amale galmig apokarpdr.
Yumurtahq grlpaq va ya ttkliidiir. YumurtalSn divan gigak ya'
tagmn divan ila bitigmir, yumurtahq iist voziyyetdodir. Topulqakimilara nisbeten bunlarda yumurtacrqlann da sayt azalm'gdu'
Beleki, bunlarda yumurtao$n sayr ikidon artrq oLnur va onlardan ancaq biri inkigaf ederek toxum emole getirir. Ona gdro de
yarrmfasilenin ntmayandalerinda meyva hamige agrlmayan birtoxumlu findrqca ve ya geyirdak meyve geklinde olur. Bazen melvaler irilogmig 9i9ek yatag iizerida qalaraq yrgrLnrE meyve emela go-
*f
tirir. Qigsyin formutu:
Kcsl-c-.
Yanmfesilenin qaytarma ( Potentilla L) cinsine aid n6vlori
iizarinda gigak yata$mn diiz ve ya azca guxur hahnda, 9i9ek
iizvlarinin sayrmn 5 va ya 4 iizvl0 olmasr vo s. kimi xarakterik
slamstlerin miigahide edilmosi daha maraqh olardr.
Qaytarma cinsinin, demek olar ki, biitiin diinyada, esasen de
gimal yanmktirs5lnin soyuq va miilayim iqlimli srazilorinda yayrlmrg 500-e qedsr ndvii vardr. Azarbaycanda 35-a qador ndvii yayrlmrgdr. Bu ndvlar ot, yarunkol va kol bitkilaridir. Yarpaqlan barmaqvan, lolakvarrdr. Sart ve a! gigaklara malikdirlor. Kasactq va
kasa althgna malik olub, onlann sayr 5, bozen 4 adeddir. Qiqak yatagnrn iizari tiiklerle drtiiliidiir. Meyve qabanq gigak yata$ iizarindo toplanmrg findrqca meyvadir. Qaytarma ndvlori iyun-avqust aylarrnda giqekleyir vs meyvaleri yetigir.
140
Laboratoriya moqgelosinds qaytarma cinsinda miigahido olunan
farqli .elametleri diizqalran qaytarma ( Potentilla erecla ( L ) Hampe )
n6vii ile mtiqayisali gakildo <iyranmak olar (gokil 53).
-
s-tr
-t)
6
3
gkil
I
53. Dizqalxan qaytarma ( potentilla erec ta ( L. ) Hampe
)
l) iimumi gtiriini\n;
:
2) gigayi; 3) toxumu.
Diizqalxan qaytarma lP.erecta (L.)Hampe) 25 sm htindiirliikda duz va ya agagrdan oyilarak qalxan, yuxan hissodan hagavan
budaqlanan, iizeri hiklerle drriilii, kdkiimsovlu goxillik biikidir.
Yumru k6kiimsovlan alaclaqmrqdr. Agafir yarpaqlarr uzunsap-Grivdanin
laqhdrr, ayasr, adaten iigkiliimJiidtr, tez quruyur.
orta va
ytxan hissasinda yerle5an yarpaqlar oturaqdr, iigdilimlidir ve onlann qrids5in6s yarpaqalthp vardrr. yarpaqalthlr iridir ve yarpaqoqlara oxgardrr. Qaytarmamn bagqa n6vlerind. yurpuq 6u._
maqlan beq ayacrqh va ya lalakvarr olur. Diizqalran quyiurrun,n
141
xrda gigeklori yarpaqlann qoltugunda tok-tek yerle$ir. Bagqa ndvlorda ise siipiirga ve ya qetttipli 9i9sk qruplan da oiur. Kasa yarpaqlan va lagaklerinin sayr 4 adadir. Lupa ilo gigeyin alt tarafi
mi$ahide olunursa kasaolrn diqciklerinin arasrnda onlarla n6vbelagen 4 aded digciyin de oldulu gdriiner. Bunlar kasaalth$mn amslo getirdiyi digciklardir. Qigaye alt terafdan baxdrqda isa lageklerin
de kasayarpaqlan ile n6vbalegdiyi g6riiniir. Tiind san rongli legaklari kasayarpaqlanndan iridir.
Qeyd edak ki, qaytarma cinsinin n6vlerinde legek, kasa yarpaS vo kasaalthqlanmn say 5 sded oldugu halda, ancaq diizqalxan qaytarma ndviinda bunlann sayr 4 adaddir. Qox nadir hallarda
diizqalxan qaytarma ndviinda gigokyanl[r yarpaqlanrun 5 eded
oldu[una tesadiif olunur. Erkakciklari gox olub, gigek yatalrmn
kenanna iig carga iizra bitigir. Qigayin formulu' *,f fCOa-C..
Qigak yatalrmn orta hissasi qabanqdr vo onun iizarindo digiciklar yerlegir. Qaytarmamn diger ndvlerinde gigakyatagrmn iizeri
tiiklarla drtiilii olur.
Drizqalxan qaytarma ndvlarinda siituncuq yumurtahgln yrxanslna bitigir, agagrdan yuxanya dogru tedrican enlilagarek
alrzcrfir altrnda sancaqvan takil alrr. Qaytarma n6vlerinda
situncugun formasl va onun yumurtah[rn hansr tarofine bitigdiyi
cinsin tosnifatrnda istifade olunan asas olametlorden biridir.
Qaytarma nrivlorinde meyvaciklor quru findrqcameyve geklinda
oldupu halda dtizqalxan qaytarmada meyeler yumurtavandr,
iizori qrrrqrqldrr.
Diizqalxan qaytarma made-ba$rsaq xesteliklarinde istifada
olunan k6kiimsov gdvdasina g6ra da digor ndvlardan ferqlanir.
Diizenliklsrda, sehralarda algaq qaytarma (P.supina .L.) ndviine
rast gelinir. Bu bitkinin teklalekvan yarpaqlan vo iri, tek-tek yerlagmig sarr gigeklari vardrr. Igrqh meplardo va quru di.izanliklarda
giimiigii qaytarma (P.argentea tr.) novii yayftn$dr. Ag qaytarma
(P.alba L.) n6vii miirakkeb barmaqvan yarpaqlan, qrsa zo[lar iizerinda a! gigaklari olan bitkidk.
Laboratoriya meglelesinda yarrmfasilanin xarakterik alametlorini giyelek cinsina aid n6vler iizerinda da miigahide etmek olar.
Qiyalek (Fragana L.) cinsinin Amerika va Avrasiyada yayrl142
ml$ 15 nolti vardlr. Azorbaycanda yabanl halda 3 n6vii yayrlmrgdr. Qaytarma cinsina oxgardrr, ancaq meyvasi 9i9ek yata[r tizorinde toplanmrg qirali toxumca yr$mrdrr. Vegetativ goxalma uzun
siirtiLnan zo[lar - br$crqlar vasitosiledir. Mep giyaleyi (F.vesca L.)
her yerde, g6y giyalek (F.riridis (Duch.) Weston) isa diizanliklorde
bitir. iki Cenubi Amerika novlarinin (F.chiloensis x F.virginiana)
hibridlegmesi nsticesinda ahnan ba! giyalayi (F.anarassa Duch.)
Azorbaycanda genig becerilir (gokil 5a).
Laboratoriya megfolasindo cinsin bag qiyeieyi (F. ananassa
Dlci.) n6viindsn hazrlanmrq herbari materiah tizarinda miiqahida aparmaq maraqh olardr. Bag giyolayi novii genig becarilir. Qoxillik, siiriinen g6vdeli bitkidir. Gdvdelarinin bulumaralan uzundur. Yarpaqlarr frgardir. Qigeklori aktinomorf, ikicinslidir, qalxanvan gigak qruplanna yrfrlr.
Kasa va kasaaltrgr yarpaqlarr 5
ododdir. Lsgaklari 5 edaddir, a[
ranglidir. Erkakcik va digiciklori
goxdur, )umurtalq tist voziyyatdadir. Gineseyi goxlu meyvo yarpagrndan tagkil olunmug, apokarpdrr. Meyvaleri toxumca
meyvadir. Meyveleri vitamidorle
ve miixtalif gokarlarle zangindir.
(iyalayin meyvasinda damir.
lbsfor vo <C> vitamini daha gox
olur. {cfKsCsA.G,.
Laboratoriya ma;felesindo
yarrmfesilenin xarakterik slamatlorini itburnu vs ya qurlgiil
(Rosa L.) cinsinin novlori i.izorinda de 6yranmak olar. Moqgalada istifada olunan nrivlarin
herbari materiallan iizarinda gigoklari vo kal meyvalari olan budaqdan va ya birillik zoflardan
t43
$akil 54. Ba! giyeleyi
(Fr a gar ia anana s sa Duc h.)'.
1) i.imumi gtiriinigii; 2) gigeyi va
en kasiyi: 3) erkekciyi; 4) digiciyi: 5) meyvesi; 6) toxumu.
ibarat olrnahdr. Tam agrlmamr$ gigokleri ylaraq spirtdo, yetigmig meyvalari isa qurudaraq saxlamaq laamdr.
itburnu vo ya qzrlgiil (,Rosa L.) cinsinin $imal yarunkiiresinin
miilayim ve isti iqlimli erazilerinde, ham da, tropik 61kslsrin
dallarrnda 250 n6vii vardrr. Azerbaycan florastnda 40-a qeder
n6viina rast galinir. Onlardan 18 ndvii endemikdir. Azarbaycanda
yabanr halda en genig yayrlmrg ntimayendesi it itburnusudur
(Rosa caniru L.).
itburnu cinsinin n6vlari kol va bazi dekorativ ehemiyyetli
nrivlari drrmagan bitkilardir. G6vde ve budaqlanmn iizerinda qopartikanlar olur. Miixtelif ntivlardo qopartikanlar xarici gdrniisiins gdra forqlenir. Maselan, Azarbaycanda genig yayrlmrg it itburnusunda lRosa canina L. ) qopartikanlar giivde iizerinde diiz, gigakli budaqlarda ise qarmaqvan yerlegir
(gakil 55). Ruprext itburnusunda
( Rosa ruprechti Borss.) qopartikanlar bizebanzer uzun ve diizdiir. Teklelekvan yaryaqlan 5-7 yarpaqcrqdan tagkil olunmugdur. Bozi ndvlorde 9i9ak dagryan vo birillik zo!larda olan yarpaq sapla$na biti$miq yarpaq althqlan mfixtalif forinalarda olurlar. Tek-tak yerle$mi$
gigsklsri azgigekli qalxan ve ya siipiirgayebenzar gigok qrupuna yrglrr. Qigekda 9i9ak yatag ve hipanti
qadeho benzor quxur omele gatirir.
Onun da konanna 5 kasa yarpagr.
5 lagek va goxlu erkakciklar, daxilgekil 55, it itburnusu
dan
iso goxlu sarbest digicikler bir(Rosa canina L.):
legir. lt itburnusunda kasa yarpaqlarr meyve yeti$enda agalrya dofru
l) timumi gtiriiniiqii; 2) gigayi
eyilir vs tez tdkiiliir. Bir sna bagqa
va en kasiyi; 3) meyvasi;
ndvlardo kasa yarpaqlan n ucu
4) toxumu; 5) cicayin diaqyuxanya vo yana dofru ayilir ve
raml.
144
gox gec ttikiiliir. Meyve yetigeno yaxrn kasa yarpaqlannrn hansr
veziyyot alnasl itburDu cinsinin tesnifatrnda istifade olunmug
alamatlardan biridir. Bu hah miigahide etmok flgiin bitkinin gigeyrni, kal ve yetiEmig meyvalarini nazarden kegirmak lazrmdr.
Legak yarpaqlan n6vfindan asrh olaraq a!, gahrayr, san rongde olur. Erkakciklari goxdur, onlar hipantinin konarrna va qismen
kenarrndan agag, igeri terofa bitigir. Hipantinin igarisinde erkekciklerden aga$ vo hipatinin dibinda digicikler yerlogir. Digiciklorin
yl$lda sayr goxdur. Sfrtuncuqlarr serbast va ya topa geklinda
mrg olur. Hipanti uzununa kasilarok muSahide olunarsa digiciklarin sarbest oldufu, onlann ancaq yumurtahlm agalrsurda hipantinin dibine bitigdikleri gdriiner. N6viindan asilr olaraq latlagmig
9i9ok yatalr (qrmrzr, tiind-sarr, narmc, miixtolif rangli olur. Yumurtahq 9i9ek yatalrnda sorbest yerlagdiyinden bunlarda yumur-
il
tahq iist voziyyatda yerlagir. Qiqeyin formulu:
*6lGCrA-G,
T_
.
Meyvslori rongli ve dericikli, otli qadahla ohate olunmug findrqca meyvedir. Yetigmiq meyvanin kesiyinda dipiciklorin amelo
getirdiyi findrqca meyvaciklori miigahida etmek olar. Meyvecikler
yeti$endo giqek yatagnn (hrpantinin) divan letlegir, meyvecikleri
ohato edir vo yalangr meyve emale getidr. Ndviinden asrh olaraq
meyvo miixtelifrengli olur, formasrna ve iizerini 6rtan tflklero g6ra
ferqlsnir.
itburnu cinsinin bazi ndvlorinde erkakcikler saplannrn enlilagmasi noticesinde lsgek qaklini alr ki, bafgdrqda, parklann sahnmasmda va yaq lagdrmada onlardan qalgtil kimi istifads olunur. Laboratoriya ma$gelosindo qzrlgiil gigsyi misalu:da erkokciklarin tadricen, qigayin ortasrndan kananna ketdikca lageya gevrilmosi halnr mii$abjda etmak olar.
itburnu ndvlerinden bazak bitkisi kimi Azarbaycanda medeni
halda, qrzrlguliin rengine vo etrine g6re ferqlanen goxlu hibrid
sortlarr becarilir. Madanilaqdirilmig kazantq qrzrlgiilii (Rosa damascena Mill.), y@atpaq itbwrru (R.centifulra I.), goxgigakli itbvnt (R.rrultiflora Z.) nrivlerinin lagek vs yarpaqlanndan mtirebba bigirilir, ondan ahnan qrzlgiiLl yalrndan qennadr sanayesinds, parfiimeriya ve giilab hazulanmasrnda istifade olunur.
Kosmetikada, atriyyatda va tibbde yiiLksak qiymatlendirilon gtil
145
ya$il kazanlq qmlgfiliiniin lagoklarinden alrlar. itburrunun meyvalori bir sra vitaminlerin, esasan de, C vitamininin qiymetli manbeyidir.
Almakimilar ( Pomoideae ) yanmfesilasi
Laboratoriya maglelesinde almakimilar yarrmfesilasinin xarakterik cinslarinden olan alma (Malus Mill), armtsd ( Pyrus L. ) , heyva ( Cydonia Milt), azgl ( Mespilus L-), yapon ezglt' (Eiobotria
Lindl. ), qt4armudt ( Sorbu: L.), yemigan ( Crataegus tr.), dovganalmasr (totoneaster Medik) ve s. aid niimayandelerden istifade
etmek olar. Bun g6ra da laboratoriya maqgalasinde bu cinslorin
xarakterik ntimayendalarinin yarpaqh, gigokli budaqlarlndan hazrlanmrg herbari materiallart, tabii va formalinda saxlanrmg meyvolari, daimi preparatlar olrnaltdr'
Yarrnfosilenin Azerbaycanda becarilen vo yabant halda yaplan mixtalif niimayendalarina tasadiif olunur. Yanmfesilede gineseyin sinkarp, o ciimladan yuxan hissadan sarbest olan meyva
yarpaqlarrmn sayr qedar digicikda siituncufiun olmast va iizarinin
ititiarta ormtl olmast, ayrr-ayn ndvlarda meyve yarpaqlannm
miixtaM daraceda bitigik, yumurtahqda luvaoqlartn sayl n meyva yarpaqlan qodar olmasr xarakterik alamot say rr. Yarrmfasilonin ntimaysndaleri ikiqat gigakyanhqh olub, kasa ve legok yarpaqlan 5 ededdir. Adeton, kasa yarpaqlan t6kiilmiir va meyvanin yamnda qahr. Erkokciklorinin sayl goxdur, ancaq bezi niimayondolerde erkakciklarin say miieyyen olur. Diqicik 2-5 aded meyva
yarpafirmn bitigmosinden amslo gelir. Yumurtahq altrdr ve alt
vaziyyatae olur. Yumurtah[rn iist terefinda kasa yarpaqlan, legaklar vo erkakciklsr bitigir. Siituncuqlarrn sayt, bitigma daracesi,
iiiklarle drtiilii olmast yanmfasilonin miixtslif cinslori iigiin xarakterik elamet hesab olunur.
Almakimilar yarrmfesilesinin alma (Malw Mil/.) cinsinin $imal yanmkiiresinda yayrlrmg 35 ndvii vardr. Alma alaclan halhazrda da bttiin diinyada becarilir. Becarilen formalardan mtrekkeb hibridlegme naticasinde ahnmrq adi alma (M. domestica Borkh.)
Azarbaycanrn biit[n bdlgalarinde becerilir. Qrmra yarpaqll va gahray meyveli Orta Asiya ndvii olan qrzl alma (M.niedzwetzkyana
146
Diesk) dekorail bitki kimi Az:rbaycanda genig becarilir. Cennet
almasmrn (M.prunifulia I.) melvaleri asason miirobbo iigun istifada
oiunur. Yabanr halda Awopada mege almar,t (M.silvesttis L.), Azar
baycanda gerq almasr (M.orientalis Uglitzk.), Sibirda I sm diametrli
grlemeyvo alma (M.baccata L.), Ua Asiyada sivers almas;. (M-sieversri I.) bitir.
Laboratoriya maglalasi alrna cinsinin xarakterik niimayandssi olan adi alma ( Malus donustica Borkh. ) tneinda apanla biller
($ekil 5O. Adi alma enligetirli, htindiirboylu afiacdu. Azarbaycanda bir gox sort ve formalart vardu. Genig becerilen meyvo
agacl&r. Budaqlarr qlsalmrg ve uzun olmaqla ferqlsnir. Yarpaqlan tamayah, kanarlart migardiglidir, yarpaqalthqlarr var ve
tez tdkulandir. YarPaqlar iist
terafdan tiind yagd ranglidir,
seFek tiikhdtu, alt torafindon
agrq yagrl ronglidir. sx tiikIiidiir. QigakJori qrsalrnrq budaqlann iieerinds emela galir,
iridir, a!, agrmtil-gohrayr, gshray rangde olub, sada gatir qigak qrupuna yrgrlmrgdu. Qigeklari ikicinslidir, aktinomorfdur. Qigok lupa ila miigahida olunarsa onun gigsk yatagnm bakalabenzar oldulunu gdrmak olar. Qigok Yata$run yuxansrnda 5 oded kasa
yarpagr yerlaqir. Kasa YarPaq1an, 9i9ek yatag va gigayin
saplagrnm uzori seyrek vo ya
$kil 56. Adi alma
bezi getidlarinda su tiiklerla
(M alus dome s tic a B orkh.):
6rtiiLlii olur. Kasa yarpalanndan iEori, gigok yataftntn Yu- l) gigakli va meyveli buda[r;
xarrsrnda 5 aded a! va ya gah2) gigayi va en kasiyi; 3) meYvasi:
ise
tarefde
4) meyvesinin en kesiyi; 5) toxuxarici
rayr rengli,
daha tiind rangli loqoklar yerla- mu.
147
gir. Legaklar agalr hissasinden daralaraq drnaqcrq emola gatirir.
Qigayin bagqa hisselarini miigahide etmek iigiin onu uzuna kesmak
lazrmdu. Bu zaman gigeyi tam agmaq iigtin onu tam ortadan
deyil, bir qedar yandan kesmek lazrmdtr ki, digiciyin siituncuqlarr
kesiyin bir terefinde qalsrn. Bela agilmr9 gigaklerde erkekciklorin
9i9ak yatagrmn kanarrna bitigerak siituncuqlan nece ahate etdiyini
grirmak olar. Adi almada erkekciklarin sayr 20-25-e qedor oiur,
diqicik 2-5 aded meyve yarpa[rmn bitigmesinden emele galir.
Qigeyin ortasrnda 5 adad siitiincuq yerleqir. Almamn siitfincuqlarr
agagrdan yanslna kimi iiz aralannda bitiqmis, qaide hissasinde iso
seyrek tiiklerle drtiilti ve ya gripaq olur. Bu almakimilar
yarrnfosilesinin ayn-ayn cinslari iigiin de seciyyevi hesab olunan
elametdir. Siituncuqlarrn bitigdiyini milgahids etmek iigfln onlan
iyna ile ayrrmah va lupa ile mflgahide etmak lazrmdrr.
Almanrn gigeklerindo digigik, adaton, erkekciklerdan tez yeligir (proteroginiya hadisesi). Bu hadise gigekde garpaz tozlanma
iigiin gerait yaradr. Almamn yumurtahgr gigakyanhgmrn divarr ila
bitiqdiyindan, alt vaziyyatde yerlsgir. Yumurtahfm daxili qurlugunu dyrsnmek iigiin onu enina kaserek mtgahide etsek 5 yuvah
oldugunu gtirarik. Yumurtahq 6 adad olub, her yuvasrnda 4-6
yumurtacrq olur, har yuvada da 2 toxum amele galir. Mayalanmadan sonra 9i9ak yatalr irilagir va meyvsnin etli hissesini emole getirir. Almamn meyvesi yalangr gilomeyvedir. Adi almanrn meyvasi
gegidinden as r olaraq miixtelif rangli ve formah olur, atli hissesi
isa adoton, ag olur. Meyva qrsa saplaqhdrr. Qigek formulu:
*f r,c,a.c-.
A-lmakimilar yarrmfesilosini tam xarakterizo etmok iigiin alma
cinsinden bagqa yuxarrda qeyd ediyimiz, mosalen, armud, qugarmudu, yemigan va s. cinslere aid n6vlar iizarindo de laboratoriya
meggalesi aparmaq olar.
Armud (Pyrus
cinsinin Avrasiyada 50dan gox, Azarbaycanda ise 18 n6vi.i var. Osasma qedar sorbest stilodilerina va perikarpisinde dag hiiceyralere gora almadan forqlenir. Armudun yarpaqlan r.uun saplaqh, gigeklari ag rangh olub, qalxanvan 9i9ek qrupuna toplanmrgdr. Erkekciklerinin sayr 15-20 adad olur. Siiruncuqlan almadan farqli olaraq qaida hissasrnden baglamrg uca qedor ta-
L)
148
mamila serbest olur. Armud novlerinde yumurtah$n har yuvacrlrnda iki edd yumutaclq olur va bununla da almadan ferqlenir. Meyvosi yeti$ando kasa yarpaqlan t<ikiiltir, meyvasinda dagh hiiceyraler
sklereidler amela galir. Avropada va Azerbaycanda yaban halda adi
armtd (Pyrus communis L.) geniq yayrlrb (gakil 57). Onun bazi
geqidlari ve bazi n6vlerlo hibridlori demak olar ki, Azarbaycarun
butiin regionlannda geniq becerilir. laboratoriya moggalxinin bu
n<iv iizarhdo apanlmasr daha moqsodauylyn olar.
Qugarmudu (Sor&r,r I.) cin-.
sinin $imal yarunktirasinde 100dan, Azerbaycanda 10-dan gox
ndvii var. Sada va miirokksb yarpaq[ qalxanpkilli 9i9ak qrupuna malik agac va ya kol bithloridir. Erkakciklori 15-25 ededdir.
Siinrncuqlan tama.ile sarbastdir
va apg hissmindo tiiklarle drtiilii
olur. Meyvo yarpaqlan 2-don 5-a
qedrr, gox hallarda 3 edoddir.
Qugarmudunda meyvayarpaqlan ancaq qaide hissasindo bitiqir,
gakit 57. Adi armud
Almadan ferqli olaraq onlar gi(Pyrus communis L,):
qek yata$ ila ancaq qisman bitigir. Yumurtahlrn luvaoqlannda
1) gigekli vo meyvali budag;
iki edsd )umurtacrq olur. Onlar- 2) gigayi va uzununa
kasiyi;
dan biri mayalanaraq toxum 3) erkakciyi; 4) digiciyi; 5) meyvasi;
amole getirir. Meyvaleri a!, san,
6) meyvasinin uzununa vo enine
qrmz, qara rangde olur. Adi kesiyi; 7) gigeyin diaqramr.
quqarmudu (Sorbus aucupaia
.L.) novii Azarbaycanda dag meplorinde bitir. Bu meyvalarin torkibinda pkarlor, turgular, pektin maddolari olur. Meyvalerinin diametri
3,5 sm olan ev qugarmudu (S.domestica I.) meyvasino g6ra gcnig
becerilir ($ekil 58). Laboratoriya megfalasi ev qugarmudu novii irrI49
rinde tegkil olunaraq yuxanda qeyd olunan olamatiar miiSahida edilmalidir.
Yemigan (Crataegus L.) ciosinin $imal yanmkiirasinin miilayim
iqlinili arazilarinde yayitmrs 2C[,+, Azerbaycanda ise 20-ya qadar
ndvii var. Onlarrn uc zoflan geklini deyiSerek mdhkam tikanlara qevrilmi$dir. Hayati formalanna g6ra algaqboylu agac va tikanh kol bitkileridir. Yumurtahqlan l-5 meyve yarpa[rndan oqkil olunmu$ur'
Otli, qinli, san, qnlrzr va qara rengli meyvelari iprisinda 1-5 edad
q.yirdayi olur. Kasaoq yarpaqlan tdkllrniir, meyvenin yarunda qalr.
Yemigan cinsinin gox ndvleri dekorativ bitki kimi becerilir. Sistematik
cehotdan miirekkeb cins olub, hibridlari geniq yayrlrmgdr. On genig
yaylrrug niimayandesi beqyuvah yemiqandr (Crataegu Wntagyna
Waldst. et ftr.) (qakil 59). Yarmfesilonin xarakterik alametlerini bir
daha tam miigahida efinok iigiin laboratoriya moggelesi bu n6v iizarinda da tagkil oluna bilar.
gkil
58. Ev
gekil 59. Begyuvah yemiqan
qugrmudu
(Sorhu domestica
L):
(Crataegs pentagyra lValdst. et
Kit.)"
Umumi gitriini$i.
1) 9i9ek1i va meyvali budaEr;
2) gigeyi va en kasiyi: 3) erkakciyi;
4) meyvesi; 5) toxumu.
150
Grvalftimilar (Prunoideae ) yanmfesilxi
Yanmfesilanin niimayandelarinda 9i9ek iizvlori qsdehabenzor guxru formasrnda olan 9i9ok yatafr iZerindo dairavi yerleqmiodir. Qiqekler aktinomorf, ikicinsli, beqiizvliidiirler. Erkokciklerin sayr goxdur. Hipanti kasagekilli ve ya boruqekilli, zanggekillidir. Digicik qedahebanzar 9i9ak yatagmrn igarisinde ortada
sarbest yerlegir. Ginesey monomerdir, 2 lumurtacrqdan yalmz
biri inkiqaf edarak toxum emsla gstirir. Meyva perikarpisinin
daxili qatr afacaekilli, xarici qatr gireli olan gayirdok meyvedir.
Gavahkimiler yanmfasilasinin ayn-ayn cinslerinda goyirdek xarici gdriiniigiine gdrs farqlen.ir. Maselen, gavah cinsinin ntmayandelarinde gayirdak yan terofinden basrlnug yumurtavandr,
$aftah cinsindo goyirdoyin uzeri kala-k6ttrdiir, albah vo ya gilanar cinsinda girdadir vs s.
GavaLkimiler yanmfasilesinin Azerbaycanda becerilan va tabii halda rast gelinon bir 9ox niimayendelori vardrr. Gavah
(Prunus L.) cinsinin hacmini bozan gox genig gdtiirarek bura albah
(Cerasus Hill),badam (Amygdalrs I.), mega gtlar,r (Padus Hill) va
bagqalannr aid edirlor. Dar manada isa bu cinso $imal yanmkiirasindo yayrlrmq 35 ve Azorbaycanda iso 20-e qader n6v daxildir. Onlar ssasan kol ve alaclardrr. Qigeklari tak-tek va ya dastalarla yerlegmigdir. Perikarpiieri pirelidir. Cinsin niimayendelerindan adi gavalr (.Prurus domestica Z.) medoni halda becerilen bitkidir. Rusiyamn cenub rayonlannda, Avropada vo fuahq donizi
dlkslorindo modani alga (P.cerasifera Z.) becarilir. Avrasiyanrn
milLlayim isti rayonlannda vo Azerbaycamn brltiin bOlgolerinda
tikanL gdyem (P.spinosa I.) yayrlrugdrr. Azerbaycanda, Qafqazda ve Orta Asiyada meyvelari sarrdan qrmrzrya qoder miixtalif
rengli alga (P.ditaricata l,edeb.) apaclartbittr.
Laboratoriya meg[elasi yuxanda qeyd olunan cinsiera aid
niimayenda.larin canl ve herbari materiallarr iizerinde, daimi preparatlardan istifade edilmokla aparrla biler. Yarrmfesiloya aid bitkilar, adatan, ilk yazda, mart-aprel aylannda gigokladiklerinden
onlann taza yrg:-lnug gigakli budaqlarrndan meggale dersinde istifade daha yaxqr olardr. Homginin gigeklar qurudularaq giiqe qablarda, spirtda saxlamla bilar. Eyni zamandabu bitkilarin meyvele-
l5l
rini meq[als dersinde istifade etmek iigtin onlarr duzlu suda
lamaq laztmdr.
sax-
G'avalrkimilar yarrmfasilasinin albah (Cerasus lll@ cinsinin
Azarbaycatda y:Lbin halda 5 va becerilen 2 ndviino rast gelinir'
Laboraioriya maqfalasi cinsin adi albah va ya gilanar bitkisi iizerinda tegkii oluni biler. Cinsin xarakterik niimayandesi olan adi
albah vj ya grlanar (Cerasus vtlgaris Mill. ) l0 m--e -qedor-hiindiirliikde, enli gatirli, budaqlarr azca
: --,:l-.:^
n.^^ L.,
^x^^l-ve
a[acdr.
\<rrs burrrrut s64wra
oyilmig
dJ
aga[r
4146r
' Qrsa
A,
budaqlannrn
boy
daqlar uzanmrg
iizarinda emela galir (gakil 60).
t(rii@":lr)i, *
Yarpaqlan ndvbeli yerlagir' yarpaqalhhqlan var. Yarpaqlan sap
iaqhdr, ayasr en[ ellipsqskillidir,
kenan yarrmdairevi di$lidir, ucu
sivridir,
Albalnrn gigokleri saplaqh
olub, qaidasinde qonur rengli tumucuq pulcuqlarr vs kigik, Yagrl
rengli yuxarr YarPaqlar olur. Albahmn gigekieri qrsa budaqlann
ucunda 2-4 gigakli, getirabanzar
gigak qruplarrnda yerlegir. Qigek
lupa ila miigahide olunarsa onun
hipantisinin zangta oldu[u aYdrn g6riiner. Hipantinin kenangakil 60. Adi albah va Ya gilenar
na kasa yarpaqlarr, lsgeklar va
( Cerasus vulgaris Mill.)'.
erkakcikler bitigir. Kasa yarpaq'
larr ve legekleri 5 ededdir. Legak1) qiqekli vo meyvali buda$:
lari a! ranglidir. Erkekciklar gox2) gigsyi; 3) erkakciYi:4) diSiciYi:
dur, adaten, ii9 daira iizre her
5) meyvesi; 6) toxumu; 7) gigaYin
dairada 10 erkakcik olmaqla yerdiaqram.
legirlar. Demali albahnrn qigayinde erkakciklarin saYr, adaton 30, miistasna hallarda isa 40-50-ya
qadar olur. Hipantini uzununa kesarek miigahido aparllatsa onun
kasiyinde butuikayabanzer digicik aydm g6riiner. Diqiciyi birdir,
hipantinin dibinda sarbast oturur. Onun yumurtahEl hipantinin
./f,.f,A\\
"'/r-,W 7-W,-'
-'
ry'
t52
divan ilo bitigmir. Uzutr siituncuEu yumru gekilde olan alrzcrlr
hipantiden pxan qaldrnr. Digiciyin yumurtahlr iist voziyyetdJdir, biryuvahdr, yumurtaclqlanmn sayr ise ikidi;. giqek formulu:
*f
fsCre- C, . Bunlarda tozlanmadan sonra yrmurtacrqlardan
ancaq biri normal inkigaf edir va bir toxurnlu gayirdakli meyva
emela gelir. Albah meyvssinin rengi qara-qrrmrzr, meyvanin giiasi
tiin{1ryg
olur. Qayirdayi ciniin diger niimayondalaiinda
oldulu kimi girdedir.
is.o.
Paxlagigaklilar (Fabales ) strast
Paxlagigeklilar srasr gigekli bitkilor igerisindo an geniq srralar_
dan bmdtr. Srramn niimayendalorine
Yer kiirssinin her yerind'o,
Azarbaycanda ise becerilan va yabaru halda aran yerlerdon bag1amr9 yiiksek dag qurgagna kimi her yerda rasr galmek m[m_
kiindiir. Srranm niimayandeleri ot, a!aC, koi va lia-n bitkilaridir.
Bir_gox niimayandalari taserriifatda istifada olunan qiymetli bitkilordir. Bir.sra_ yem otlarr (yonca, iigyarpaq yonca, xaia ,e s.y, ye_
yilon bitkilor (paxla, noxud, larga, araiis
ya ye, finarg va s.),
darman bitkilari.(sana, xaganbiil va s.), texniki bitkilar (biyan, ge_
von ve s.), hamginin bezak maqsedile becarilan (ag akaiiya, solora, giilabrigin vo s.), bal girasi veren va s. ehamiyyaili bitkilorla srra
zangindir.
Qigayin qurulugu etibari ile sramn niimayondolari arasrnda
xeyli miixtelifliye tasadtf olunur. Buna baxmayaraq biitiin ntmayondelari birlogdiran iimumi olametlor vardr. paxlalan ndWndan
asrh olaraq 9ox toxumlu olur, iki qapaqla aqr.hr va ya meyva agrlmay araq apbayrr melveciklere b6liiniir, bozon birtoxumludur.
Paxlagigaklilar srrasma aid biitiin ndvlor esasan aga$dakr
xiisusiyyotlaro malikdir: k6kleri azot fikse eden bakteriyaiara ma_
lik olub, atmosferde serbest azotu manirnsoyerak onlair azot bir_
logmalarina gevirirler; suamn niimayandalerinda yarpaqdan alava
yarpaq althqlal olur; digicik bir meyva yarpalrndin amala galmigir; yumurtalrq iist voziyyetdodir; meyvoleii paxlamelvedir.
?axlameyvokimiler strasr kiistiimotukimilei, sezalpiniyakimilar, kopanekgigayikimilar olrnaqla 3 fasileye bdhiniir.
ii
_
153
Kflstimotukimiler ( Mimosaceae
) lasilxi
secryLaboratoriya msg[elesi kiistiimotukimiler fesilesi iigiin
('4lgiilebri;ini
ertiEryianii enaemit bitkisi Lenkaran
"r"i-oi""
iititiiitr'Durazz.1, becerilan $erqi Avstraliya bitkisi oian
( Acacia'dealbata Link ), vaban bitki 6rttyiinde
Bank set
cot pigitarrnagr ( Lagonvchium farctum .(
aiitr.i,ktiitnmotu (Mimosa puilica .L ) ve s' bitkiler tiza-
'il)i
;ffir{ .d;t*
i;;ii fi;;
iitira i
teskil oluna bilar.
rinda
"*iriJtn."rJimiler
fasilasinin tropik va subtropik zonalarda
ekserar:.agac va kol
40 .i;;i;'2000 nouti yayrlm'sdrr' Bu ndvler
ve iki-
ir,iil'.rlait. i"ipuq utit,qtut nu malik yarpaqlan-lalakvan
;;biril"";*rru"uaii. Xrda eieeklari ikiciTli va eksaren ak-
qrupuna yrgrlrr'
iiromorf olub, baqcrq vo ya siinbiilabenzer 9i9ek
etmediinkigafnovlerda isa legaklor
i,qrky;Jttlitquia,i
tt3
va ya 6
tua", olui' Kasacrgr, adoton, 5, bazi n6vlarda
Bozan isa kasa yariaJ-uiiit-it varpaqdan'ioqkil olunmuqdur' savr
kasa varpaqlart
L+aklir de sarbast olub,
ya ondan
qeder.ve
yarpaqlan
g*"tciklarin
sayr kasa
[irra]i.
saplan.gigakyano1*. San, qahrayr va qrmrzr rengli erkakcik
"i*
-.yli i,zun olrb,'s,,bsst, bitigik.-vo ya taca bitigmigdir'
iist vaziyi-i*.lt uii'ni.vra yarpaSndan emalo galib yumurtaLq
goxdur'
Meyvalsri
urttrai, Uiwrratidr, yumurtacrqlann sayr paxladu' Sezalpir""fitto*rrrti, hissacikliro b<iliinon
,iv-ati.ifri ve koponokgiqeyikimilordon ferqli olaraq ktstiilmotukimiler fasilesinin niimayandalarinda gigekyanhlr 5 -iizvlii olub'
aktinomorf gigoyo malikdirler' Ona g6ra da
iiiari
'
t"i
;;il;tG;;lur.
G;;
il;;;
.rttf,.itfd C"*dur,
[rrfrt, p"dlqlgeklilar
arasrnda on primitiv qrup kimi baxrlar'
Kiistiimoiukimiier iigiin qeyd olunmug bu seciyysvi elamstlora 96srrasr gtiliiqeyikimilar srasr ila alaqelendirilir'
i, oJ"iicrHiftr
' Laboiatoriya megfalasi giilebrigin ( A lbi zzia Dumzz ) crnsrnln.
frrmtuo giifr6 tisirn' (A.julibrissin Durazz') n<ivii iizsrinds teqkil
tifrt] Meglalo daisi iigiin bitkinin 9i9ek ve paxla dagtyan
"f"""
hilbari materiallarr haarlanmaLdrr'
buJaqlarrndan
"--i'roi.rt* gtit.briqini
18-20 m hiindiirluye malik' enliqotirli
ererbivcantn relikt ve endernik bitkisidir ($ekil 61) Ta"r"Jr.
f,i augfut*,n $orq yamaclannda deniz saviyyesindan 300-400 m
154
hiindiirliikde tasadiif olunur
Enli gotirli gOzel gigetlere, ai
qrrmzr erkokciklara malik giilabrigin agacr ararl va dagatayi
rayonlarda park vo baglarda
bazek bitkisi kimi becorilir.
Ilun-iyul aylannda gigekleyir
oktyabr-noyabr aylannda paxlalan yetigir. Qigak tizvlorinin
qurulugunu tiyranmek iigiin
qigak qrupundan bir adod 9igok ayfllaraq lupa vasitesi ila
miigahide apanLnahdr.
Bu bitkinin birillik
daqran yaeg
govd;f;;;
bu-
il;
$1il::;:;itrii::.*:::,):
ranglidir. Ikiqat ciitlelokvan
alt
yarpaqlan iist tsrafdan tiind.
Umumi giiriinigii.
torafdon ise aqrq yaqrl ronglidir,
adatan, grlpaq olur vo ya alt terefinda tiiklarlo drhiliidtir. Bagcrq
tipli 9i9ek qrupuna malik xuda gigeklari oz n6vbasinda stptirgaiipti
gigak qrupuna yrplrr. Zangvan kasacrlr bitigmig kasa yarpadanndan tegkil olunmugdur, )uxansmdan 4 ve ya 5 agtair. Oiglcittorin
sayr kasacrffn nege kasa yaxpagiln bitigmasinden emole ga.ldifini
gistsrir. Qrfabanzer san rongli tac yansrna kimi bitigmig lageklerdon tagkil olunmugdur. Uzun saplaqh erkekciklari goxdur, sarbastdir. Qeluayr rangde olub, hapratlan celb edir. Digiciyi birdir, yumurtatq iist vaziyyotdodir. Digiciyin siituncuEu sapabanzordir,
uzundur. 1l-13 toxumlu yastr paxlalarr xetvandr, rki qapaqla aqrlrr. Qigak formulu beladir:
*f
&aC, a-C,.
Laboratoriya maglelasi Lenkaran giilabrigindon bagqa yuxarrda qeyd etdiyimiz kimi akasiya (Acacia Hill) cinsinden olan
giimiigii akasiya (Acacia dealbata Link. ) novi' i2arinde da tegkiJ
oluna bilar (gakil 62).
Akasiya fasilanin en kiyiik cinsi olub, riziinds 700-800 nitvii
cemleyir. Bu n<ivlarin bdyiik bir qismi Avstraliya qitasinde geniq
yayrhb va olkanin milli niganr hesab olunur. Avstraliya akasilala155
flrun yarpaqlan, adoten, fillodiya seviyyesine qeder reduksiyaya
u$ram.rg olur. Bu akasiya cinsi Amerika ve Afrika cinslorindan
farqli olaraq tikansudu. Onlar ikiqat lolakvan yarpaqlara malikdirler.
tskil62. Giimtisii
akasiya (Acacia dealbata
Link.):
l) gigakli budafrmn iimumi gtiriiniiqii; 2) lolakvan yarpa[r;
didciyi; 6) paxlau; 7) toxumu.
3) qigayi; 4) erkekciyi; 5)
Qetirvan taca malik olan bir gox Afrika ndvlari xarakterik
sahelerda, adetan, landgaft yaradan agaclar olub, Afrika sohralanmn osasrnl toqkil edir. Avstraliya akasiya n6vlarinden ancaq
giimiigii akasiya apact Azarbaycanda bezak bitkisi kimi becarilir.
Mehz bu ndv sehv olaraq <mimoza> adt alttnda salga gxartlr.
Giirnnqii akasiya hemiqeyaqrl alac olub, xrda gigeklari bagcrq gi156
yr$lr
*f
&rlC, a-c,.
Laboratoriya moglelosinde fasilanin an b6yiik ve maraqlr
gok qrupuna
vo
ilk yazda gigokloyirlar.
cinslerindan biri olan kiistiimotu (Mimosa Z.) ila da tamghq maraqh olardr. Bu cins 450-500 n6vii 6ziindo camlavir. Oksai kiistiimotular otgokilli bitkilerdir. Onlarrn igorisinde diha gox maghur
olan vo tropiklarda an genig yayrlanr <mimoza> kiistrimotudur
(Mimosa pudica L ) (gakil 63). Bu n6v oranjereya va otaqlarda bazak bitkisi kimi becarilir. Bu bitkiyo herta gehsr ve kiigelerda,
parklarda da rast galmek olur. Onun lalokvan miirakkeb yarpaqlarr gox qeyri adi xiisusiyyota, qrcrla qarp cavabverme
qabiliyyetina malikdirlar.
Qrcrqlanma ila cavab reaksiyasr arasrndakr miiddat
0,08 saniya gokir. Bu miiddatdan sonra saplaqlan va
budaqlarr iizri aqalr ayilir,
yarpaqlar isa yanlara ayilir.
15-20 deqiqoden sonra hayacanlanma kegir ve yar$ekil 63. Kiistiimotu
paqlar ewalki veziyyatini
(Mimosa pudica L.):
alr. Bu ci.ir seysmik heraketin sobabi yarpaqlarrn asaQigokli budalurn giiriiniigii.
srm togkil edan hiiceyrolordo
turqor tazyiqinin ani olaraq dayiqmesidir. Kasacr[r 4 bitigmig yarpaqdan teqkil olunur. Lagoklerinin sayr kasa yarpaqlarr qJdar
olur. Oksoron logaklor sarbostdir" Akasiyada erkakciklarin sayr
gox, kiistiimotuda ise azdu, Adaten, kiistiimotularda erkakciklorin sayr lageklsrin saytna uy[un olur. Qigayin formulu beladir:
{.f
frorCoaoC,.
Sezalpinkimilar
(
Caesalpiniaceae) fasilesi
Sezalpinkimilor (Caesalpiniaceae) fosilasinin niimayondalari
esason tropik dlkelerda yayrlmrg, liangakilli, a$ac ve kol bitkilaridir. Fesilanin tropik ve subtropik erazilarde 150 cinsda comlenan
2200 n6vii melumdur. Bu fasilenin niimayendelari sehra va quru
sahra megelari vo donizkanart vadilarda yalrlu. Lakin riitubatli
tropik mlgelerdo de fosilonin miie1ry9n r:6v1erins rast golinir'
Azarbaycamn tabii bitki 6rtiiyiinda bu fasileden ancaq 1elak (G/editschi; L. ) cinsindan Xozor laleyina (Gleditschia caspia.Desf ) tasadiif olunur. Fasilonin Azerbaycarun aran va daEotoyi rayonlannda adi lelak (Gleditschia ticantho.r L. ), arkevan (Cercis L' ) cinsindan adi arkavan (Cercis sliquastrum L. ) , sezalpirriya (Caesalpinro.L.) cinsinden olan cillis sezalpiniya (Caesalpinia g-illesii (Ho'
ok.) iietr), sana (Cassia ) cinsinin bir neqa rr6'tn (C'acutifolia
De,l., C.corymbosa I'am.), seratoniya (Seratonia.L') cinsindan seratoniya (Seratonia sitiqua L.) vo s. kimi bir gox n6vlsr.gigeklsms
d6wiinde'xiisusi effekta malik olduqlanndan bozak bitkisi kimi
genig becarilir. Laboratoriya ma$gelosi yuxartda qeyd olunan har
I
bir n6v iizarinda togkil oluna biler'
Sezalpiniyakimiler fasilosinin niimayendaleri qeyd etdiyimiz
kimi a[ai, kol, lian, bezan isa ot bitkilaridir. Yarpaqlarr ndvbali
diiziiliib, lolekvarr ve ya ikiqatlolakvarr, miirekkeb, bazan ise sade
olub, yarpaq althqlanna malikdirlar. Qigeklari orta6lgiilii va ya iri
olur. ikicinsiidirler, bozan bircinsli ndvlera da tasadiil olunur. Okseran ziqomorfdurlar vo ikiqat gigakyanh[rna, 5 sded serbest kasa
yarpaqlanna malikdirler. Lageklari 5 ededdir, adeten, b<iliinmiig
,, y" Utitorl*ae reduksiyaya u[ramrq olur' Qox vaxt--arxa legok
digerlerindan iri olut. Erkekcikleri 10 aded olub, iki dairede
dthtir vo ya daha az olttr, adaton, sorbastdir. Qox vaxt bezilari
staminodiyaya gevrilir. Ginesey apokarpdrr, bir meyve yarpaErndan omela gelmigdir. Yumurtahgr iist vaziyyetdadir, bir yuvacrla
malikdi, yuvacrqda bir neqe edad iki intequmentli anatrop
riigeym baglan$cr yerlegir. Meyvasi agrlan va ag mayan paxladrr.
Laboratoriya maggelasinin fesilanin Azorbaycarun geherlerinde, adetan, bezak bitkisi kimi daha genig akilib becerilen, vetoni fualq donDi o1an, erkavan (Cercis L.) cinsine adi erkevan (C.s/lquoslrum I.i novii iizarinda teqkil olunmast daha maraqh olardl
(gakil 64). Bu bilki aprel-may aylartnda yarpaqlamadan gigeklayir. 3-10 m-a qeder hiindiirliikde apac ve ya koldur. Qigeklarin bir
negasi birga destegeklinda budaqlarrn va gtivdelorin iizerinda amala galir. Qigaklarin g6vdalerin iizarinda emala galmasina kauliflo158
riya adr verilmigdir. Bu hadise
asasan, tropik vs subtropik
megalerde yay an alaclarda
tasadiif olunur. Orada a[aclann grtirlori srx gekildo birbirina qangdrgrndan. hagaratlarrn ugmasl va gigaklari tozlandrmasr gatinleqir. Qigeklor
gdvdalarin iizarinda amolo galando hogaratlar daha asan
tozlanr. Kaulifloriya hadisasino canh misal bizim florada
arkovan bitkisidir. Orkava.,,r'
yarpaqlan ndvbali yerlogir.
Sada saplaql yarpaq ayasl
gndadfu, qaidasinde iirakvandir, grlpaqdrr, mmkanarhdrr,
tistdon tindyagrl, alt torafdan
ise bozumtul yaprldrr. Yelpik
qeklinde damarlanu.
Qiqaklari ziqomorfdur, ikicinslidir. BitiSik 5 adad kasa
$ekil 81. Adi arkevan
yarpaqlanna, 5 oded miixtolif
(Cercis sliquastrum L. ):
bdyiikliikda lagaklare malikdir. Qdngada giqaklor bir-bi1) giqokli buda[mrn gijdinii$ii;
rini agagdan yuxanya dogu
2) yarpapr;3) 9i9ol; 4) paxlasr.
drtitlar. Tac keponekvandu.
Orkovanrn kasacr$ ve tacl aglq gshrayr va ya qrrnuamtrl gohrayr
ranglidir. Kasacrq zangvar, ollb, azca ayridir. Erkakciklar sarbast
olub, l0 adoddir. Digicik bir meyve yarpagrndan amola galib, yumurtahq iist veziyyatdadir. Paxlalan payrzda yetigir ve uzun
miiddat alacrn iizarinde qalrr. Qigok formulu:
f foyCsAr.rC,.
Fasilanin en bdyiik cinsi olan sanarun (Cassra L.) 500 nrivii
biitiin tropik ve subtropik megelarda genig yayr'lnugdrr, onlara hatta Amerikamn 4go gimal en dairosinde da tasadiif olunur. Maraqtdrr ki, hiindiir a[ac ve kollardan bagqa cinsde yanmkol vo ot
f
r59
bitkilsrino, hstta birillik bitkilere ds tesadiif olunur. Azerbaycanda Abgeron yarmadasrnda senamn bir neqe ndvii ( gigyarpaq sena
- Cassia acutifolia Del., tersyumurtayarpaq sona - C'obovata Coll.,
daryarpaq sena - C.angustifuliaVahl.) bazek bitkisi kimi becarilir'
Bu ndvlerden her biri iizerinde laboratoriya me;lelasi tegki1 oluna
biler ($ekil 65).
$akil 65' Sena (Cassia Ji*ula L.):
l) iimumi gdri.inr\ii;
2) gigeyinin qurulugu.
Biitiin ndvlar teklolekvan miirekkeb yarya$a va san gigaklara
malikdirler. Ciqoklor esason aktinomorfdur, leqek ve kasa yarpaqlan 5 ededdir. Kasactlr 5 diqciklidir. Legeklsri qeyd olundugu
kimi eksoron safl renglidir. Erkakciklarin sayr qeyri-berabardir,
yani ndvlerindon asrL olaraq 10-dan 4-a qaderdir, bazisi staminodi
gaklindedir. Digiciyin siituncu[u sapabenzerdir. Yastt vo silindrgakilli paxla meyvelari bezen olduqca uzunsaplaqh olur. Bazak
bitkilsri olmaqla yana$r gigyarapaq va daryarpaq sena ndvlerindan yarpaq ve paxlalartndan hom de tibbda igletme dermaru kimi
istifada olunur.
Fistula sena (Cassia Jist a I.) n6viinde paxlantn uzunlulu 60
sm, formasr isa silindrqakillidir- Toxumlan arasmdakr enina ara160
kasmelor turgaqirin dada malik
olur vo yerli ohali tarahndon qida mehsullanmn haarlanmasmda istifade olunur.
Fasilanin Azprbaycand a bozok maqsedila becerilon sezalpicinsindon
niya (Caesalpinia
(Caesalpinia
olan cillis sezalpiniya
gilliesii (Hook.) Dierr.) ndvn 1-2
(3) m hiindiirliikde qollu-budaqlt
gaxelanan kol bitkisidir ($akil 66).
Qigeklarinin xiisusiyyatine gtiro
diqqeti daha artrq cslb edir vo
laboratoriya maglalasi bu n6v
iizerinda tsgkil oluna bilar. Cillis
sezalpiniya niivtiniin cavan budaqlarr boz-qonur qablqhdir.
gakil 66. Cillis sezalpiniya
Yarpaqlan ikiqatlelakvarrdr.
(C ae s alp inia gil lie s i i
Qigakleri iki dodafabonzardir.
( Hook. ) Dietr.):
Kasa yarpaqlarr ve lagaklari 5
ededdir. Kasa yarpaqlanndan
Umumi gitriiniitii.
ikisi a;afrda yerlogib iridir. iiqii
ise agafirda yerleqib bir qadar kigikdir. Lagaklari agrq san rangli
olub, aqa$srnda daralaraq drrnaqcrq emela gatirir. Qigakde aqa$da yerlagen [9 1a9ok iistdo yerlagan iki adad legekdan iriditr. Erkakciklorin sapr a$ag hissasindon tiiklii olub, uzundur va agq
qrrmrzr ranglidir. Diqiciyin siitunculu da uzun olur. Qigayi va paxlasr iridir. Toxumlan zaharlidir.
I.)
Kapenakgigayikimilar (Paxlakimilar)
(Papilionaceae ve ya Fabaceae\ fasrlasi
Paxlagigaklilar srasr n aksar ndvlari kepanakgigayikimilor
(Paxlakjmilar) (Papilionaceae) fasilasina daxildir. Fosilonin Yer
kiirosinda 400 cinsi ve 900 ndW molumdur. Azerbaycan florastnda bu fasilenin 40-a yaxrn cinsi va 400-a qadar yabanr n6vti yayrlmrqdrr. Kapanokqigeyikimiler 9ox boyiik fasile olub, gigekli bitkir6l
ler arasrnda n6vlarinin saylna g610 tigiiDcii, cinslerinin saytna g6re
d6rdiinc[ yeri tuturlar.
Kepenekgigayikimiler fasilasinin niimayendalari hsyati formalar:na g6re ot, kol, lian ve ya agac bitkiloridir. Fosilonin sociyyovi
elameti bura daxil olan bitkilerin gigayinin kepsnekgekilli olmasrdr. Qigakleri ikicinsli, ahinomorf ve ya ziqomorf olub, ikiqat 9igekyanhErna malikdir. Kasa yarpaqlan bitigikdir, kasacrq yuxansrndan 5 diglidir, miintazsm ve ya qeyri-miintszamdir. Kasacrq,
adoten iki dodaq goklindedir. Tac qeyri-miintezamdir, lagaktori 5
adoddir. Lageklarden tcii oksaron sorbastdir, bunlardan arxada
yerlagan legak bagqalarrna nisbeton iridir, yelken adlanr. iki yanda yerlegan logeklere qanad deyilir. Iki qargrda duran lageklar isa
qaylqqq adlanr. Qayrqcrq legsklori yuxansrndan ve ya qismon
bitigik olurlar. Bu n6vlerin (maselan, iigyarpaq yonca) gigeklarindo tac bitigiklegeklidir. Kapanakgigoyikimilarin qdngosindo lagekler bir-birini yuxandan agaSya dofru drtiirlar. Bele ki, qdngde
qayrqcrqlan qanadlar va onlan da iistdan yelken 6rt[r.
Kopenokgigeyikimilerin androseyinin qurulugunda xeyli miktalifliye tesadfff olunur. Bu miixtaliflikdan fesilanin tasnifahnda genig istifada olunur. Kspenakgigsyikimilerda sado quruluglu gigaklardo, meselen, soforada (Sophora L.), aa biyanda ( Goebelia
Bunge ) erkakcMar serbastdir, l0 odod olub iki csrgede (As*s) yerlogir vo bu alameta gdro sezalpiniyakimilero oxgardr. Erkokcikl+
rinin hamrsr saplan ilo bitigarek boru emele getirsn va borunun igerisinda digcik yerleganlere onous (Ononis Z.), nefosotu (Cytisns
L.),naz (Genista L.), sankol (Spartiam L.), qrdnkasiya ( Iaburnum Medik. ) vo s. cinslsrin niimayendolerini misal gdstarmak olar.
Kopanokgigsyikimilarin eksar ndvierindo erkakciklerdan doqquzunun saplan bitigerok boru emela gatirir, biri ise serbest qahr.
Erkakcik borusunun formasr da miixtolif olur (masalon, gtiliilcada
( Lathyrus L.), leryada ( Vicia L.) ve s. olduiu kimi). Bazi n6vlerde boru yuxanstnda diizdiir, bu halda erkekciklerin saprmn serbast hissesi bir boydadu, bagqa ndvlardo isa boru yuxarsmdan
ayri gekilde kesilmis kimidir va bu halda erkekciklarin saprmn
serbest qalan hissssi qeyri-heraberdir. Kapanekgigayikimilori tacrmn quruluguna vs androseyine asasen taDtmaq olduqca asandrr.
Gnesey apokarp olub, bir merTva yarpa$ndan amale galmi$ir.
162
Yumurtahq iist veziyyetdadir ve biryr.rvahdr. Yumurtah$n yuvasr
bir neca ve ya qoxlu sayda, iki intequmentli kampilotrop riigeym
baglangcrna malikdir. Bu rii$eym baglanlrclan qanncrq tiki$inin
uzunlugu boru yerloqmiqdir. Meyvaleri paxla melvadi. Toxurnlanmn qabrg olduqca berkdir, endospermsizdir. Toxumda riigeym biikiilmiiq veziyyotde yerlaqir vo iki aded lopa yarpaqlan olur. Fasilonin
ni.imayandaleri yem, qida, sonaye, tibb, taserrifat ve s. ahemiyyetli
qiymatli bitkilordir.
Fasiloye daxil olan bitkilorin gigak qruplarrnda, vegetativ orqanlarrnda, yarpaqlarrnda va meyvolerinin qurulugunda da miixtolifliya tasadiif olunur. Masalen, gigak qruplarr salxrm, baqctq tipli olmasna, boyiikliiytina va rongina g6ra farqlenir. Paxlakimilerin
sxem vo diaqramr iizarinde bu miixtaliflik daha aydrn izah oluna
bilar. Yarpaqlan vo yarpaqalthqlanntu formast, yarpaqlanmn
ucunda brlcrgrn olub-olmamasr vo s. alamatlara g6re de ayrFayrl
n<ivlar farqlanir.
Kepanakgigayikimilarin okseriyyoti miirekkeb toklelakvan yarpaqlara malikdir. Lakin noxud (Cicer L.), larga va giilii{ce cinsl+
rinda sonuncu yarpaq yerina brlcrq inkigaf edir. Bu bitkiler drma$an vo ili$en g6vdolidirlar. Kopenokgigeyikimiler arasrnda iigyarpaq
formamn olrnasr da adi haldr. Bu hal asasan tropik bitkilore xas
olsa da, Azorbaycan florasrnda da az tesadiif olunrnur. Bu tip kaponokgigayikimilera yonca (Trifolium l.), qarayonca (Medicago L.),
lobya (Phaseolus tr.) va s. misal gdstarmek olar.
Meyvalorinin quruluguna goldikda, masalen, noxudda, paxlada meyvo iti qapaqla agrlan goxtoumlu paxlameyve goklindadir.
Soforoda, acryoncada (Coronilla L.) meyta birtoxumlu hissaciklara b<iliinon paxlameryadir ve ya xagada (Onobrycis Mill. ) parJa
agrlmayandr, bir toxumludur. Xarici gdrniiglerine gdre paxlamelvolar xatvan-yastr, bir qador qiqkin, azca ayilmig (xagada), burulmuq (qara yoncada) ve s. formada olur.
Bir gox kapanekqiqoyikimilar yem bitkisi kirni becarilir. Yem
bitkisi kimi en 9ox yonca (Trifolium L.), qarayonca (Medicago L.),
xaga (Onobrychis Mill.), gitdefna (Trigonella L.) va s. cinslerin ndvlerindon genig istifada olunur.
Fasilenin xegembiil (Melilotus Hilll, xa9a, iigyarpaq yonca vo
s. kimi bir gox cinslarinin novlori gtizal bal veran bitkilerdir. Azort63
baycanda dekorativ baggilrqda fesilenin genig becsrilen bir sra
qiymatli ndvlarinden ag akasiya (Robinia pseudoacacia L ), Yapon
soforasr (Sophora yaponica I.), sarrkol (Spartium junceum L.) va
birillik n6vlerdsn isa atirli giiliilcsni (Lathyrus odoratus Z.) gdstermek olar.
Kspenekgigayikimiler fesilasina aid her hansr bitkini tayin etmek iigtin yuxarrda qeyd olunanlardan aydrn oldulu kimi bitkinin
biiti.in hisselari (yarpaqh budagr, gigek qrupu, gigoyi, qiingasi, paxlasr) olnahdrr. Onu da qeyd edak ki, yuxarrda qeyd olunan har
bir cinse aid ndvler iizarinde laboratoriya maglalesi tagkil oluna
biler.
Qarayonca (Medicago Z.) cinsinin Azarbaycan florasrnda 21
ndvii yayrlmrgdr. Laboratoriya megfielasi cinsin daha gox rast gelinan okin qarayoncasr (Medicago sativa L.) n6vii iizarinde tsgkil
oluna bilor (gokil 67). Okin qarayoncasr goxillik ot bitkisidir.
Yarpaqlarr iig ayaoqtdr, n6vbeli yerlaqir, uzunsov-oval vo ya
tors yumurtavandr. Yarpaqalthqldan lansetgokillidir, tiiklerla
<irttlliidiir. Qiqcklari sabumtipli giqak qrupuna yrflrlrmgdr. Salxrmr
qrsadr, seyrakgigeklidir. Qigekleri ztqomlorfdur, 9-10 mm uzunlufundadr. Qigsk iizvleri dairevi diiztiliir, gigakyanhlr ikiqatdr.
Kasacrlr 5 bitigmiq kasa yarpalrndan tegkil olunmugdur. Lageklerinden iigt sarbestdir, ikisi isa yuxanstndan bitigikdir. Legaklor,
adatan, gdy[mtiil bendvpyi renglidir, bazon yagrla galan sanmhl
olur. Androsel saplan ila bitiqmig 9 ve bir sded serbost erkakcikdan tegkil olunmugdur. Yumurtaligr biryrvahdrr, yumurtacrqlarr
azdr. Digiciyi azca eyridir. Paxlasr spiral gekilda bwulmugdur.
May-iyul aylannda gigaklayir ve paxlalan yetigir. Laboratoriya
megpslasinda bitkinin 9i9ek uzvleri lupa vasitosilo aydrn mtgahida
oluna bilar. Bu zaman paxlamn nega dafo buruldufunu, nege toxumlu olmasmr, onlann formaslm, rangi vs s. kimi olamotlarini de
aydrn gdrmak olar. Qigeyin formulu:
lf
&src:.eAo.r
G,
.
Okin qarayoncasr ila yanagr laboratoriya meglelasindo yonca
(Trifolium Z.J cinsina aid ndvler iizerinde do miigahida aparmaq
olar. Azarbaycanda bu cl'nsin 43 ndvtine rast gelinir. Cinsin ndvleri bir gox elamatlarine g<ire bir-birlarindan ferqlenirlar. Bela ki,
bunlarda gigek qrupu bagcrq, salxtm ve ya qotirabenzar olur. Bu
164
gigok qruplarmr dyranmak iigiin owalca onlar isti suda isladrlmah
vo bir nege gigeyi qoparrlaraq lupa ilo mtgahids edilmalidir.
Maq[ele zamanr her hansr bir novl tasvir edorkan ham da yarpaqalthqlanna, kasacrqlanmn ffiklii olub-olmamaslna ve bir gox olametlere xiisusi fikir verilmalidir.
Fkil67. Okin qarayoncasr (Medicago satita L.):
l) iimunri gdniniiqii;
2) giqayi: 3)erkakcikr 4)
dilicik;
5) paxlasr; 6) toxumu.
Laboratoriya moqfalssinde cinsin gamen yoncasl (Trfolhm pratense L. ) n6vii iizerindo bu alametlerin bir goxunu miigahida etmok
olar. Qamon yoncasr 40 sm-e qsdar hiindiirliikda, budaqlanan, goxillik ot bitkisidir ($akil 68) Yarpaqlan iigayacrqldu, tarsyumurtavan
ve ya ellipnpkillidir. Aqagda yerlegen yarpaqlan uzunsaplaqltdrr.
Yarpaqalthqlarr yumurtavandr, ucusivridir. Yarpaqctqlartn ucu165
't,'
,L j
*
14
\.|
i
sa .,.R= i
1
nun quruluqu, bitkinin tiiklerle 6rtiilii
olmasr, yarpaqalthqlarrnrn kenarrmn
qurulugu lupa ile miighaida olunmahdr. Qigok qrupu yumurtavafl vo ya
girde yumurtavarrgekilli bagaqdrr.
Qigal 6yranmek iigiin bagoq isti suya
salmmaldlr ve sonra isa bir nege 9igek qopar araq lupa altrnda miigahide olunmahdu. Bago$n qaidesinda
yuxarr yarpaqlardan emale galmig
6rtiicii yarpaqlar vardrr. Bagqa ndv-
larda
bu yarpaqlar olmur. Orttc[
yarpaqlar adi yarpaqlardan farqlonir.
goxgigaklidir, gigakleri oturaq?ur5
dr. Bezi flgyarpaq yoca ntivleri gigaklorinin oturaq va ya saplaqh olmasr
i1s forqienirler.
$kil68, Qemen
Kasact$ boruvan zanggakillidir,
(Trifolium pratewe
digcikleri bi"zvandrr. eq"g, eiiliyi t"_
sacr$n borusundan iki dafa uzundur.
1) iimumi gitriiniisii;
Kasacrq ve onun digciklari tiiklarla 6r2) gigeyi; 3) erkakciyi;
tiilti olur. Bu alamet cinsia digor n6va) dbiciyi; 5) toxumu;
lerindo
miigahide olunmur. Bundan
6) gigayin diaqram.
bagqa kasaagn borusunun tzari 10
damarh olmasr ile de digsr ndlerdsn ferqlanir. Beloti, ayn-ayl
n6vlerde bu damarlarm sayr miixtolif olur. Ogar kasacrlrn borusu
iyno ile kesilerak agrlarsa onun igeri terefinda digciklerin arasrnda
tor goklinds tiikctiklerin yerlegdiyi vo bu topalann borunun igari
terofinde tiikcfiklii halqa amale gatirdiyi miigahida oluna bilor.
Kasaoq tamamila agildrqda ise lagaklorin bitigik oldulu, onlann
ancaq drrnaqcrqlarrnrn serbast oldugu miiayyan edila bilar. Lageklari ekseran agrq ve ya tiind qrrmra renglidir. Bazen gigekleri ben6vpyi, nadir hallarda hetta a! rengli olan niimayendilsrino da
tosadiif olunur. Qsman yoncast n6viinde erkekciklardon 9-u saplan ile bitigerek boru amala getirir, biri ise sorbestdir. paxlasr biito-
-l
yoncasr
L.):
xumludur, yumurravandrr. Qigayin formuiu:
166
ff
&slCGAl-, c,.
Karoviizgigaklilor (Qetirgi geklilar)
(Apiales veya Umbelliflorae) srast
Kareviizkimilar (Qatirgigakkimilar)
(Apiacear: vt ya Umbelliferae\ fesilesi
Karaviizkimilar (Qstirgigakkimilor) ( Apiaceae va ya Um) fosilosinin niimayondeleri goxillik, ikiillik vs birillik ot
bitkilari, az halbada yanmkol. kol vs kiqik boylu agaclardrr. Qetirgigakkimilarin sistematikasr gox miirakkabdir ve qeyrianenavi
elamatlsrino g<irs getin toyin olunur. Bu fosilenin Yer kiirasinin
osasan $imal yanmkiirasinin miilayim isti vo subtropik arazilorinde 400-dek cinsi va 3500 n6vii yayilm$dlr. Azarbaycan florasrnda
76 cinsdo toplanmrg 187 n6vrl diizanlikdan baglanug yuxan dag
qurgafirna qedor yayrlmgdr. Qetirqigakkimilor gox nazoro garpan
bitkidir. Onlar bitki drtiiyiiniin yaranmasrnda b<iytik rol oynayrr
belliferae
vo landqafta oztnomexsus yara$rq verirlar.
G6vdalerinin igi adaten bog olur, gox vaxt iso yaxgr inkigaf
etmigdir. Biitiin hissslarinda sekretor anbanmn olmasr gox xarakterikdir. Yarpaqlan bir qayda olaraq ndvbeli diiztiliir, qaida hissasinds enlilegarok qrnabonzer sakil alrr. Yarpaq althqlarr olmur.
Yarpaq ayasr sade, bazon goxbdliirnliidiir. Uglalakli va ddrdlalakli,
bczcn ise biit6v, kanan grxrntrrz olur. Adaten, geniglenmig ve ya
uzunsov qlnr gox yaxgr inkigaf edir. Qigeklori gox kigik olub, gox
zaman miirakkob, bozon sade getire toplarur. Qatirler.i xaricdon
sarfir yarpaqlarr ila 6rtiil[, bazen g.igek qruplannrn reduksiyasr naticesindo tak-tek o1ur. Qigokleri beq iizvlii, adatan, ikicinslidir. Bezan bircinsli, birevli, tak-tak hallarda isa ikievli bitkidir. Qiqaklori
aktinomorfdur, kenar tarafde yerlagen lagaklarin bdytimasinin hesabrna gotirlordo bazen ziqomorfluq elamati olur.
Yumurtahgrn yuxan hissesinda yaxqr inkiqaf etmig 5 edod
diqcikli kasacrq olur va ya inkigaf etmir. Legeklori, adeten, 5 edod.
nazik drrnaqcrqh olub, yuxan terefden igari qatlanmrgdr. Qigakleri tamamila proterandrikdir. Nazik, sapabanzar, 5(4), bazan legaklcrin sayr qoder erkekcik lagaklarle n<ivbologir. Digiciyi, adaten,
sinkarp olub, iki meyvo yarpagrndan emalo golir. Yumurtah$n
yuxarr hissasi 2 nektarhga gevrilmig, stilodisi sarbast va ya biriagerek siituncuq amole gatirir. Yumurtahgr alt vsziyyatdadir. Yumurt6'7
tahqda 4 rugeym baglanlrct yerlegir, onlardan ancaq ikisi inkigaf
edir, bozen toxum yalnu bir riigeym baglan$crndan formalagtr va
birtoxurnlu meyvo yaranr. Rtgeym baglan$cr anatrop ve bir intequmentlidir. Meyvesi saplaqh olub, iki aded quru, birlepoli,
t6kiilen merikarp olur. Meyvalerinin kiilek, su va heyvanlarla
yaylmasr iigfln xrisusi uygunlagmalar emele golmigdir. Meyveleri
yetigenda akseren iki edad toxumcaya bdliinnr. Tek-tek ndvlerda
meyvaler toxumcalara bdliinmtr. Qetirgigekkimilerin sistematikasmda meyvanin fotmast va onun anatomik quruluqu ehamiyyotli
rol oynayr.
Laboratoriya meglslosinde de gatirgigakkimilere aid bitkilori
teyin ederken meyvslerin alamotlerino x[susi diqqst yetirilmelidir.
Buna 96ro getirgigaklimilarin giqak qruplanlun vo meyvolerinin
morfoloji analizi iigtn onlar aynca qurudularaq saxlanmaltdr.
Melum oldu!'u kimi, quruduknug 9i9ek ve meyvalar magfelo zamam qaynar suya sahnaraq iglonmelidir. Bunlarda meyveler yetigdikde iki adad toxumcaya kiliiniir. Toxumcalar hagavan olan
tikigin qakgr frzerinde asrl qskilda yerlegir. Tek-tok nSvlardo meyvelar toxumcalara b6liinmiir. Toxumcalana qann tarefi hamar
olur, xarici teref ise qabanqdrr. Toxumcamn arxa tarahndo 5 aded
qabrqacrq olur. Onlardan ikisi yan terefde, iigii isa iist torefda
yerle$ir. Bunlara ilk qabnqacrq deyilir. Ilk qabtrqactqlann arasrnda guxurlagmrg grnrnlar vardr. Bazi n6vlerde grnmlarrn rizarinde ikinci qabrqactq emole galir. $rnmlarrn altmda ve toxumcanln
perikarpisinda yalla dolu kanallar olur. Bitkinin n6viindon asrh
olaraq ilk ve ikinci qabrrqacrqlar qanadabenzar grxrntr, qopartikan, sort ttik gaklinin ala bilar. Qabrrqactqlarrn belo dayigikliya
ulramasr toxumcalan yaymafia uyfunlaqma neticasinde emele
gelir. Meyvalarin, qabrqaclqlann vo $rnmlann formasr getirgigokkimilarin ndviiodan as r olaraq miixtolif olur.
Laboratoriya mepfelesinda gatirgigakkirnilarin tasnifahnda
bitkini tayin etmek tigiin meyvalerle yanagt onlann yarpaqlannrn,
o ciimlodan gigeklarinin qurulupuna da xiisusi frkir vermak lazrmdr. Qatirgigakkimilerde gigoklar eksaran miirakkeb gatira yrgilrr,
lakin bozi n6vlarda gada getirc va ya bagcr[a yrglrr. Qigek qrupunun a$a$slnda iimumi Srtiicii (sar!t) yarpaqlan, miirekkab getirde
isa bundan elava har getirciyin qaidasinda xiisusi 6rtiicii yarpaqlar
168
ola bilir. Her hansr bir ndv teyin edilerkan qigekda qeyd etdiyimz
kimi iimumi vo xiisusi ortiicti yarpaqlarrn olub-olmamasr, eyni
zamanda onlann sayr, 6iqiisii, rangi, formasr va s. tesvir edilmolidir. Bunlarla yanaqr gatirgigekkirnilorin ndviindon asrh olaraq onlarda yumurtah[rn iizarinda, siituncuqlann qaidesinda yerlegan
nektarhq daqryan diskin de formasr milrtelif olur. Disk konusvan, yastrEabenzer, kasavan, diiz, halqatekilli ola bilir. Qigeklerde
olan bu elametlorle yanagr, yuxanda qeyd etdiyimiz kimi bunlarda gigekler oksaron miintezam ve ikicinsl olmaqla barabar bozi
novlardo ortada yerlogon gigeklar miintazam, ikicinsli, kenarda
yerlagenlar iss bircinsli va ziqomorf olur.
Laboratoriya magiolasinda getirqigekkimilerda qeyd olunan
bu slametlari oyranmak iigiin fssilenin yerkrikii (Daucus L. vaya
daha gox yayrlmrq har hansr bir cinsinin n6vleri iizarinde miigahide aparmaq olar.
Yerk6kii cisindan olan yabanr
yerkdkil (Daucus carota L.) Azar-
)
baycanrn biitiin biilgolerinda, yol
kanannda, mega va kolluqlartn ara-
srnda. qumsal arazilsrda genig
yayrlrmg gox perspektivli bitki hesab olunur ($akil 69). Yabam yerkdkii ekoloji amillardsn as r olaraq
bezon bir ilda vegetasiya ddvriinii
baga gatdur. K6kiiniin rongi ag,
formasr iygakillidir. Gdvdaleri dikduran, zaif grrrrnJr, iizari tiikciiklarla
drtiilii, 30-70 sm hiind[rliikde olur.
Yarpaqlarr yumurtaqekilli, digli ve
bdliinmiiq, uc hissasi negtarqekillidir.
Yarpaqalthqlarr yordur. Yarpagrn
saplagr qaido hissesindon enlilegerak, g6vdani qrn kimi ehata edir.
Yarpaq ayasrnrn iimumi formasr
iigkiincdiir. Agagr yarpaqlann ayasl
iiqqat, yuxan yarpaqlann ayasr isa
ikiqat lolokboliiniliidiir. Qiqsklari
169
gakil 69. Yabanr yerk<ikil
(Daucus carota L.):
l) iimumi goriiniiqii;
gayi; 3) toxumu.
2) 9i-
gox $iiah m[rakkeb getire toplanlb. Sar[r yarpaqlanmn iizsri tiik_
ciklsrle drtlltdfrr ve sayl goxdur. Sarg yarpaqlarr biit6v, lelak-
van b6liimlii, negtarekiili ve ya iige b6ltnmiig gekilda olur. estirlc_
rin orta.hjssesinde yerlegan gigekler aktinomorf, kenarda ylrlogen
grg?klarin xaricdo olan legeklari igeri terefda yerlegen legoklerden
nisbetan b<iyiik oldulu iigiin ziqomorf olur. Ziqomorf gigeklar h+
garaflan cslb etmeye xidmet edir va onlann xarici logeklari iri ol_
dulundan 9i9ak qrupu daha aydrn miigahide olunur.
Yabam yerk6kiintn miintezam va ziqomorf gigaklerini 6y_
renmak iigiin
gigak qrupundan bir 9i9ak qopanlaraq yandin
-har
va ya alt terefden lupa ils miigahide olunmahdrr. Oger miintezam
gigek qopanlaraq yandan ve alt tarofdan lupa ils mrigahida olunarsa bu zaman gigoyin yuxansrnda -lsgsklorin alhnda onlarla
n6vbolegan 5 odad digciyin oldulunu gdrmok olar. Digciklor
9i9ok
yataElDrn kananna bitigir va 5 iizvlii kasacrq hesab olunur. Ka_
sacrirn digcikleri xrda, flgkiinc ve yumurtavandrr. Qigsklere iist
tarefden lupa ilo baxrlarsa, kasacrqdan iEari, qiqakyatiElnm kana_
rma bitigmig 5 eded legek oldufunu g6rmek olar.'LegIklr.io u",
gigayin igarisina dogu ayilrnigdir. yabam yerktikiindj logaklsr a!
va ya san, bezen gahrayl rangde olur. Qotirin ortasrndu 6i, ,, yi
bezsn bir nege qara{lnnvzr rangli gigok olur.
eara-qrrmra 9i9ai_
gatirmir
emele
qgyva
onlar
he$aratl
celb
etmaye
xidmet edil.
lar
igeri
torefde,
onlarla
ndvbolegan
5 aded erkakcik yerf-+eklerdon
legir. Erkakciklerin sapr legaklardan uzundur vo azca xarice tiraf
eyilmig olur. Lupa ilo mtigahida zamam gigeyin ortasrnda iki adad
sfifi.mcugun vo onlann agafrsrnda ikiMlnmlii yastrgabenzer diskin
oldufunu aydrn gdrmsk olar. Diskin iizerinda ne[tarhqlar yerlo_
gir. Qigsk uzununa kasilerek mtigahide olunarsa yo.urtulrg* ult,
rkiV.uyalr..v.e her yuvada bir yumurtacrgn oldugu aydrn gdrsanar.
Daicik iki meyvayarpalrnrn zeif daracede bitigmisindjn emsle
gslrnigdir. Yumurtahlrn agalrsrndan ,uxan ucuna kimi onu iki
hissaya ayrran enli zolaq gaklinde toxuma uzanr. Bu toxuma
meyvayarpaqlanln qann tikigidir. Bunlarda har meyvoyarpalt
!r1 meyvlik amela getirir ve onlar qoqagekiJli toxumcaya gevrilii.
Meyvesi ellipsvan uzunsovdur, uzunlufu 3 mm-a qedardir. ye_
tigmig meyvasi lupa ile mtigahida o.lunalsa onun qabrrqacrqh ol_
dugu aydtn g6runsr. Ilk qabrrqacrqlanmn iizarinde nrzik niklrr,
170
ikinci qabrqacrqlann iizarinda ise bir csrgeda diiallmtg a[ rongli
uzun qopartikanlar olur. Meyva tam yetilgenda iki meyvaciya
b6liintr. Meyvociyin merkszinda toxum yerlsgh. Toxumun daxilinin xeyli hissesini endosperm tagkil edir va endosperm r[geymi
ahate edir. Meyveciyin ve toxumun daxili qurulugunu 6yranmak
iigiin ise onlaln enino kesiyi haarlanmah va mikoskop altrnda
miigahido apanlmahdrr. Qigayin formulu:
*f
KsCdsGr.
Yabam yerkdkii n6viinden 6z menpyini g6tiiren okin yerkdkti
(Dauats satiya L.) Azsrbaycamn biitfln b6lgelerinde qida bitkisi
kimi daha geniq skilib beerilir (gekil 70). Okin yerkdku gox q+
dim zamanlardan, texminan bizim eradan 2000 il ewal qida va
yem.bitkisi kimi akilib becerilirdi. Okin yerkdkii ikiillik bitkdir.
Birinci il onuo ktilryail, rozstt yarpaqlan amalo golir va kiikiinda
ehtiyat maddaleri, osason $ekorlor toplanrr. K6kiiniin rsngi onun
tarkibinda karotin maddesinin toplanmasr ilo alaqodardr. Bundan alave yerkdkfintn k6kiinde 1,280/o gaker,6,59lo karbohidrat,
1,,07% azot birlaqmelori, 0,21% ya! ve A, B, C vitaminleri vardn.
Yarpaq vs toxumlan isa efir yaihdr. Okin yerkdkii yaban yerkokundon osas etiban ile qalmlagmrg, lotlegmig va rangli olan k6k-
lari ile ferqlenir. Bu ndvlar morfoloji elametlarina gdre birbirlarino gox oxgardr.
Qatirgiq.ekkimilarin gigaklorindo olan miixtelifliyi 6yrenmok
iigiin anbrtikan (Eryngium L) cinsinin ndvlori tzarindo da laboratoriya mo$golesi tagkil oluna biler ($ekil 7l). Cinsin n6vlari iizsrinda fesilo iigiin seciyyavi olan elamatleri herbari materiallanndan istifada etmokla oyranmak olar, Cinsin 250-dok ndvii vardn.
Cinsin n6vlori hom tropikde, hem de miilayim isti rayonlarda
yayrlmrgdr, Bu ndvlarden Azarbaycan florasrnda 4-na rast galinir.
Cinsin nrivlari 9oxi11ik, tikanh otlardu. Qigekleri bagcrq qigok qrupuna malikdir. Bagcr[rn, getirtipli 9i9ak qrupunda oxlann qrsalmasr naticasinds amela geldiyi griman olunur. SarS yarpaqlan
bagcrgr shata edir, iri olub, tikanhdr. Kasacrq tikana gevrilmiqdir.
Yarpaqlarr tikanhdrr, brit6vdiir ve ya b<ilfinmiigdiir. Yuxarr yarpaqlarr oturaq, aga$ yarpaqlan saplaqldrr.
QatirqiEekkimilerin bir gox ndvlori, mcsalen 951 kignigi (Coriandrum sativum 1,.), otirli yalangr ciro (Pimpinella aromatica L.),
171
adi zirl (Carum carvi L.) vo bagqalarrndan efir yaglanmn qfnnatli
monbsyi kimi istifada olunur. Qatirgigekkimiler arasrnda qiymatli
qida bitkieri var. Bunlara xarakterik kdk meyvaleri vs lolskvan iri
yarpaqlarr olan yabam yerkdkiinii (Daucus carota L.), qlvnm cefaint (Petroselinum craspum Z.), iyli koreviiz (Apium graveolens
Z.), iyli siiyiid (Anethum graveolens L.), adi razyana (Foeniculum
vulgare L.), xtmt (Pastinaca sativa L.) ve bagqa ndvleri g6stsrmak
olar. Bunlann aksariyyeti atirli edvilyat bitkisi kimi istifada olunur.
gakil 71. Biberqteyn anbtrtikam
( Eryn gium bie ber st e inianum
$akil 70. Okin yerktikii
(Daucus sativa L.)'.
Nevski ):
l) iimumi gdriiniiqii; 2) gigayi;
3) meyvesi; 4) toxumu ve en kesiyi.
Umumi goriinigri.
Qetirgigekkimilarin terkibinde kumarin va onu emela getiran
maddolerin gox olmasl ilo alaqedar oiaraq, onlann arasrnda darman bitkilori daha goxdur. Bezi novlarr gox zeherii oldugu iigiin
insanlar vo heyvanlann hayatr iigiin tahliikalidir. Oniann igerisinda xiisuson <iziiniin iifiirtilmiig va 9i9man kameralara boliinmiig
k<ikiimsovlarr ilo xarakterik olan su-bataqhq baldrparu (Cicttta
virosa L.) va ikiillik, morugu lokali gdvdeye malik ruderal - alaq
112
bitkisi olan badyar (Conium macalatum L.) daha maghurdur.
lgin gedigi: 1. Laboratoriya moggolosi igun segitnig bitkilere
(alma, giyslek, albal, gumngii akasiya, adi srkovan, cillis sezalpiniyasr, qara yonca, gemen yonczrsr, yerkdkii va s.) aid hcrbari materiallannr nazcrdan kegirmek.
2. Segilrnig bitkilera aid daimi preparatlara mikroskop altrnda
baxmaq.
3.Giilgigefkimilar, kiistiimotukimiler, sezalpiniyakimilor, k+
penakgigeyikimiler va gatirgigekkimilar fasilosina aid bozi niimayondolarin gigeyinin, sxem vo diaqramrnrn syani vasaitdan istifada
edarok gekillarini qekmek.
SuaI Gulgigoklilor, paxlagigekliler va Ftirgigeklilor srasrna
aid bitkilorin insan hayatrnda, tabiotde, tibbde vo tesarriifatda ne
kimi ehsmiyyoti vardu? Giilgigsklilerin meyvolorinda hansr miixtelifliklsr miigahide olunur? Giilgigaklilar srasmrn goxmeyvalilerla
na kimi olaqasi var? Sistemaitkada paxlagigoklilor, giilgigakliler ve
gotirgigaklilar srasmln 6z[nemaxsus xarakterik xijsusiyyotleri
hansrlardr?
Lamfid ( L amiidotl yarunsinli
Lamiid yanmsinfinin nflmayondelari hayati formalanna gdra
a[ac, ko1, yanmkol vo ot bitkiloridir. Yarpaqlan sade, tam, bezan
b6ltmlt, yarpaqalthqsu olub, adetan, qarfl-qar$lya, tak-tek hallarda n6vbali diiztliir. Lamiid yanrnsinfinin niimayendolarinin
takamtlca rozid yarrmsinfinin qedim niimayendalerinden inikgaf
etdiyi giiman olunur. Qigayin takamiilce inkigafi aktinomorfluqdan ziqomorflula vo yuksak bitigiklegaklikdan borugigekli 9igekyanhgnadek inkigaf etnrigdir. Ginesey, adatan, sinkarp olub, 2
meyva yarpa$ndan tegkil olunmugdur, Yumurtahq n6viindon asr
h olaraq alt, yanmalt, va iist veziyyatdo olur.
Yanmsinif 1l srrant, 52 fesileni, 2400 cinsi, 40000-o qadar
n6v0 dzfinda tamsil edir. Xarakterik srralar ebenagigakliler, zeytungigsklilsl, sarmagrqgigeklilor, siimiirgangigskliler, minagigoklilor, badrmcangigaklilar, kegiqulaErgiqekliler hesab olunur. Yanmsinfin bazi xarakterik srralan iizsrinda laboratoriya meglalasi togkil oluna bilar.
L
t)
Sarmagrqqigakliler (Co nvolv ulales) srasr
Sarmaqrqkimiler (Cowolvulaceae) fasilasi
Lavazimat: Sarmagrqkimilar, dodaqgigeyikimilar va badrmcankimilsr fosilelerina aid bazi bitkilerin herbari materiallan, ayani vesaitlar, daimi preparatlar, lupa, iyne, mikroskop.
Laboratoriya meglalesi sarmagrqkimiler fasilosinin Azerbaycan
florasrnda rast golinon sarmagrq ( Convolwlw L.), ipomeya (Ipomeae L.), qz sarma$rq (Cuscuta Z.) cinslarina aid niimayandalari
iizerindo tegkil oluna bilar.
Sarmagrqkimiler (C onvolwlaceae) fesilesinin Yer kiiresinda 50
cinsi ve 1600 ndvii vardr. Miilayim zonalarda ise ancaq b.ir qisim
cinsleri yayrlm.rqdrr. Azarbaycanda 4.cinsi, 10-dan artrq ndviina
rast galinir.
Sarmagrqkimiler fesilasinin niimayendeleri sarrlan, bazan
dikqalxan ot ve ya kollardrr. Nadir hallarda yarpaq altlqsrz,
ndvboli driziilmiig, sade, biitdv kenarh yarpaqlara malik, hrindiir olmayan aflaclara va ya sanlan parazitlera rast galmek
olur. Qigeklari ikicinslidir, aktinomorfdur, ekser hallarda alvan, tek-tok va ya dixazi gigek qruplannda toplanrrlar. Qigokalthfr eksor hallarda 6rti.ik gaklinda olur. Qigakyanhlr beqiizvliidiir. Kasa yarpaqlarr 5 ododdir, sorbost va ya qaido hissasinden bitiqikdir. Oksaron tdkiilmiir, meyve iizarinde qalrr. iri,
olvan rangli tac 5 bitigik legekdan emele gelib, miixtelif uzunluqda boruya vo qrfgakilli biiktige malikdir. Erkekciklerin sayr 5
edaddir va erkekcik saplarr tacrn borusunun asasrna bitigikdirlar. Tez-tez deste gaklinda bikolateral borucuqlar omala gatirirlar. Digicik 2, bezi n6vlarde 3-5 meyva yarpagrndan tagkil
olunmugdur. Yumurtahq fist vaziyyatdadir, adeten, iki (bezi
ndvlarda yalangr arakesma emala galdiyindan yumurtatq 4 yuvah olur) yuvahdrr. Her yuva iki anatrop yumurtacrfia (bir intequmentli) malikdir, 2 stilodisi yar, az ve ya gox daracade
siituncula birlegir. Yumurtacrqlar arakasmaye bitiqikdirlar.
Meyva yuvalara ayr an qulucuqdan ibaretdir. Toxumlar endospermlidir ve iri riigeymo malikdir (parazit formalarda
riigeym sapgokillidir ve lepeyarpaqlarr reduksiya olunmuqdur).
Laboratoriya rnaglalesinda sarmagrqkimilar fosilosinden Azsr114
baycan florasrnda en genig yayrlan s arma;irq (Convolvulus
L)
cinsi-
nin 9ol sarmagr[r (Con rolwlus arvensis L.) ndviindan istifade etmok olar (gakil 72). Bu bitki iri a[rmtrl-gahrayr rangli gigeklore,
nizaqakilli vo ya oxgekilli yarpaqlara malikdir. Yarpaqalthqlarr
yoxdur. Yarpaqlann qoltugunda, gotirebenzar gigek qrupunda
gigeklari bk-tok va ya bir negasi birgo yerlagir, 2-2,5 sm kiyiikliikdo olur. Qigeklari aktinomorfdur, ikicinslidir. Kasa yarpaqlan
5 ded olub, qaida hissssindan bitisikdir. Qahrayr vo ya a[ rengli
tac yuxansrndan zaif doracsdo 5 bdlfunliidih va 5 legayin bitigmesindan amols galrnigdir. Qigayi uzuuuna kaserak lupu ile miigahide
apar arsa logsklarin agap hissesindo bitigerok boruyabenzar tac
emolo gatirdiyini miigerhido etmek olar. DiSicik iki meyvo yarpa$mn birlegmesindan emala golib, yumurtahq iist vaziyyetda yerlegir..
Yumurtahq iki yuvahdr, hor yuvasmda iki yumurtacrq olur.
Yumurtacrgn intequmenti birqatdn. Meyvasi qurucuqdur. Qigeyin formulu:
*f
I(slQslAs Grrl.
Alaqotu kimi adi sarmagrq bitkisini mohv etmak 9ox
Qetindir. Qiinki bu bitki kdkl+
rindan goxlu miqdarda olave
tumurcuqlar amala gatiren,
gox derina gedan k6k sistemine malikdir. Alaq kimi akinlarda yayrlan 9ol sarmagrg bitkrlare sarmagaraq qalx.r, onlann normal inkigafina mane
olur. Mohsulun, xiisuson tax
bitkilerinin yrglmasrnr gatinlagdirir.
Laboratoriya me$gelesinda fesilanin ba! va parklarda
boak bitkisi kimi ekilen ipomeya (Ipomeae L.) cinsinin
n<ivlarinin dyranilmasi da xiisusi maraq dofurur. Meggele
iigiin laam olan bitkilarir 9i-
$ekil 72. Qdl sarmagrlr
(Convo
lwlus am ens is L.\:
iimumi gdriintiqii; 2) gigeyi;
erkakcil va digiciyi; 4) meyvesi;
5) toxumu.
1)
3)
175
gekleri ele herbaritlegdirilnolidir ki, onlar 6z rengierini itirmasinler. Azorbaycanda bazak bitkisi kimi ekilan ipomeya cinsinin bir
gox (texminen 400) n6vleri tropik olkeler iigiin xarakterikdir. Bunlar mtixtalifrengli iri alvan gigeklera malikdirler.
Cinsin respublikarnvln an gox aran va dagatayi rayonlartnda
ve Abgeron yanmadasrnda park va baglarda bezek bitkisi kimi
becarilen al-qrrmra ipomeya (Ipomoea purpureo (L.) Roth) no'
viidiir ($ekil 73). Megfiole zama bitkido tacrn formastna, meyvelerin hansr formada, nego yuvah olmasr kimi alamotiara xiisusi
diqqet yetirmek lazrmdrr. Sannan gtivdaya malik, bu bitkinin 5
sm-a qadar iri gigekleri tok-tek va ya bir negesi birge yarpaq qo1tulunda yerlegir. Al-qrrrmz (purpur), goy, baniivgoyi-gahrayt rangli tac, qrfvan yaxut da zeng$okilli formaya malikdir. Meyvaleri
isa tig yuvah qutucuqdur.
gakil 73. Al-qrrmrzripomeya (Ipomoea purpurea ( L.)Roth):
Umumi grirtiniigii.
t76
Bu cinsin tropik, subtropik iqlimli rayonlarda yayrlmrg en
miihtim novlarinden biri tork.ibinda goxlu miqdarda nigasta olan
balat (Ipomoea batatus L.) bitkisidir (gakil 7a). Batatrn kdk yumrularr k6k menqolidir, onlar aderen l-2 kq olur. Bela ki, bir bitkido bir nege kdk yumrusu formalagr. Terkibindeki gekere g6re onlar girin dada malikdir (buna gdre de ona <girin kartof> deyirler).
Batatrn vatoni Merkazi Amerikadtr, lakin onun hal-hazrda an
gox yayldrlr orazi Afrika qitasidir. Bu qitanin kand ohalisi ondan
qida mohsulu kimi daha gox istifade edir. Tropik dlkelerden baqqa bir srra dlkalorde de batat yetigdirilft (AB$, Yeni Zellandiya va
s.).
gkil
1
)
74. Batat (Ipo moea batatus L.)..
yarpa[:; 2) gigeyi; 3) kartof yumrusuna banzsr yan krikleri
,
Sarmagrqkimiler fesilasinin qrzrl sarmagrq (Cuscuta L.) (onu
bazan xiisus.i fesila kimi qabul edirler) cinsinin bir 9ox ndvleri
demak olar ki, xlorofildan mahrum olan parazitlerdir. Laboratoriya meggolosinda bu n6vlsrin dyrenilmesi xiisusi maraq do!urur. Onlardan bazilari, mesalan, Avropa qralsarmagrfu (.Cuscuta
europaea Z.), birsiituncuqlu monoqena qzrl sarmagr[r (Cuscuta
177
mo ogyrut Z.) n6vleri Azerbaycan florasr iigiin de xarakterikdir
($ekil 75). QiEeklori kigik ve agrmtrl rengda olur. Bu xrrda gigakler
sx dixazitipli qruplara yrfrlmrgdrr. Yarpaqlarr xrrda pulcufabenzar kigilmigdir. K6kleri torpaqda cilcorerak, birinci derscati kigik
ktiklar amala getirir. Zollann iizorinds yarpaqlan olmur. Sah.ib
bitki ila rastlagana qoder zofi inkigaf edir. Birinci haustorinin amale
galmosi ile torpaqla olan alaqe
tamamilo kssilir. Lakin onu
tapmaq miimkiin deyil. Qrzl
sarma$rq takce 9i9ek1i bitkilar
iizorinde deyil, hem da q{rkimilarin, qatrquyru$ularm ve
hotta xara yosudanmn iizprinde
parazitlik edir. Bir sra qal sarmagrq n6vleri kiilli miqdarda sahib bitkilara, bezilari isa eksine,
yaluz bir sahibo malik olur. Qrsarmagrq ndvlari hamginin
kond tasorriifatr iigiin miihiim
olan bitkilar iizerinde de parazitlik edir va onlara nozeregalpacaq
deracede zerar vura bilir. Onlar
sahib bitkinin g6vdasina sannaraq ona ziflebonzer sorucu vezigekil 75. Avropa qralsarmagrfir
lerla
iligir va onun hcabrna qida(Cuscuta europaea L.):
lanaraq mahsulun xeyli azalrnasrna sabeb olur.
1) iimumi gttrtintisii; 2) gigoyi;
Sarmagrqkimiler fasilesinin
3) meyvasi: 4) toxumu.
sistematikada yeri haqqrnda
miixtalil fikirlar vardrr. Bazi alimlar bu fasiloni bir nege kigik
fasilalar ile birlikde xiisusi sraya aid edir ve bele hesab edirlar ki, bu
fesila siimiirgenkimilerla yaxrn qohumdur. Bazan onlann hamrsrru iri
bir snada borugigeklilar (Tubiflorae) srasrnda birlegdirirlor. Digar
miielliflarin fikirlarine giire bu fasilenin menp etibarila borugigokliler
srasr ilo heg bir elaqesi yoxdur ve onlar ayrrlegsklilorin fesilalarindan
emelo gelmigdir.
al
178
Minagigakliler ( I/erDircales) srast
Dodaqgi gayikimiler (dalamazkimilar)
(Labiatat ve ya Laniaceae) lesilesi
Laboratoriya meg[elasi fasilanin qiqeyinin quruluguna g6ra
farqlanon xarakterik niimayandalari fizarinde tagkil oluna biler.
Bunun iigiin miivafiq ndvlorin herbari materiallart, spirt ve
formalinde saxlanmrg gigsklari olmahdr.
Dodaqgigeyikimilar (dalamazkimilar) (Labiatae ve ya
Lamiaceae) fosilesinin 300 cinsi vo 3200 ndvii Yer kiirssinin biitiin
zonalannda, xiisusila Arahq denizi sahillarindo, bazilsri iso soyuq
zonalarda bitir. Azorbaycanda iso bu fosilanin 38 cinsi vo 220
ndvii yayrLugdrr
Fesilanin niimayandalari hsyati formalanna gore ot, yarunkol
ve nadir hallarda ise kollardrr. G6vdalari ddrdkiincdflr. Yarpaqalthfr ohnayan, qar$rqar$rya diiziihniig, bttdv, adotsn, digcikli va
ya qanadh yarpaqlara malikdirlar. Yarpaq va giivdalerinin iizari
efir yag ifraz eden vezili tiiklerla 6rtiilii olur. Qigsklari, adatan,
oxu gox qrsalmg dixazilardo yerlagir, onlar da yarpa$n qoltuflunda qarqilrqh oturur vo topayabonzar 9i9ak qrupu omele getirir.
Qigskleri ikicinslidir, ziqomorfdur, nadir hallarda aktinomorfdur,
gigekyanhg beq iizvliidik. Kasacrq bitiqik yarpaqh, qanadh, digcildi ve ya iki dodaqhdr. Tac bir qayda olaraq iki dodaqltdr.
Tacda alt dodaq iig qanadLdr, boru gox \eyaaz daraceda uzanmrsdr, d6rd ve ya iki qanadh ldvhoye malikdir. Tacm borusunun
daxili sathi adotan grlpaq olur ve ya bezan erkokciklerin bitgdiyi
yerdsn agaS fiiklorlo t6rtfi1fl olur. Ti.iklor burada dairavi Sakilda
yerloprek ho$aratrn nektarh[a teref kegmosine manne olur. Taqn
borusunun grlpaq va ya tiiklerla drtiilii olmasr fesilenin tesnifatrnda istifada olunan olamatlerdendir.
Erkakciklorin say aksaran 4 edoddn. Onlardan ikisi nisbetsn
uzun, digarlori ise onlardan qrsadr (masalan, dalamaz ( I-amium L.)
cinsiniu ndvlerindo oldugu kimi). Erkakciklerin sayr ve 6l9iisii da
fasilenin tesnifatrnda istifado olunan mrihiim alametlerdendir.
Belaki, bozi n6vlordo, maselen, dorman rozmarinindo (R ozmarinus
officinalis L.), siirve va ya adagayr (Salvia L.)cinsinin n6vlerinda
erkakciklerin sayr 2 odaddir. Lagakotu (Lycopus Z.), dalnanasi
179
(Ziziphora.L.) cinslarinin ndvlerinde erkakciklerin sayr 4 eded
olsa da onlardan ancaq il<isi normal inkigaf etmigdir. ikisinin iso
sapr gox qrsadrr, sterildir (tozlugu inkigaf etmemigdir). Qigakde
iist dodagn affada, alt dodalrn isa onde yerlegmesi ile
erkakciklorin hansr dodala bitgdiyini teyin etmek olar.
Digicik 2 meyva yarpagr n bitigmasindan emela gelmigdir.
Yumurtahq iist vaziyyetde olub, 2-4 yuvahdr va okser hallarda
ddrd parlidir. Yumurtahq
intequmentli, ddrd subbazai
anaffop yumurtacrqlara malikdir. Siituncuq uzundur, kinobazikdir vs iki digicik aPzr var. Siituncuq, adoten, b6liimlerin ortasmda olmaqla yumurtahgn a$a$ hissasinden qalxr va bela siituncuq kinobazik siituncuq adlanr. Bunlarda tam qekilde terminal (lumurtaLlrn tape hissasinden qalxan) siituncuEa tesadiif o1unur. Meyvaleri d6rd ereme ayrrlrr. Toxumlarr endospermsizdir,
bezen zaif inkigaf etmigdir. Bu fosila iigiin mtixtalif aromatik birlagmeler efir yaglarr, spirtlar, fenollar, aidehidlar, ketonlar vo s.
xarakterikdir.
Dodaqgigeyikimilar fesilosinin gigaklori onlara oxgar fasilelsrdon (minagiqeyikimiler, kegiqulalrkimilor va s.) her geydan ewel
kinobazik siituncufu olan ddrd perli yumurtahEtna ve meyvolarinin ddrd qozaya oxtar ereme aynlmasrna gdre (siimiirgonkimilsr faislasinda oldugu kimi) kaskin farqlenirlsr. Dodaqgigayi
kimilar fasilesinda gigeyin qurulugu (tozlulun iist dodagrn altrnda
sanki iki yarusda yerlegmasi, kaskin farqlenen iki dodaqh tacm vo
nektardagryan tacrn olmasr) fasilonin miihrim tozlandrrcdan olan
zarqanadhlann takamiilii ile formalaqmrgdrr. Bununla bela dodaqgigayikimilorin gigekleri bagqa hagaratlarla va milqak qugu ila rozlanrrlar. Bu baxrmdan xtsusila siirvo ve ya adagayr cinsinin gigeklarino baxmaq olar. Siirveda cami iki erkakcik var, hansr ki, her
birinde tozlugun yansr olur. Bu fertil hissadir. Diger yarrsr ise
d6lstizlogir va manivelaya oxgar quruluga gevrilir. Fertil va d6lsi.iz
hisselor sapqakilli baglayrcrlar vasitesilo birlegmipdir. Her iki tozcugun ddlsiizlaqmig hissalori birlogirlar. Erkokcik saplarr be gox
qrsa olur. Vehgi anlar drilsiizloqmiq hisselarin birlegdiyi yere daxil
olduqda bu zaman manivelalar haraketo golir vs fertil yuvalann
tozcuqlan armrn bedanino yaprgrr. Sonradan hemin tozcuqlar diger
gigayin digicik alana diigiir. Fesilanin niimayandalarimn sksariyyetin-
bt
180
do tacrn ikidodaqh olamsma baxmayaraq bir gox elementlerine gora
bir-birinden ferqlonirlar. Bununla bels, bozi cinslorde, meselen, yarpz
(Menthn L.) cinsndo gigaklor demak olar ki, aktinomorfdur. Bazen
sgndlli (Ajuqa l.) cinsinda oldugu kimi tacrn ancaq alt dodagr
inkigaf edir, maryemnoxudu (Teucrium L.) n6vlerinin gigaklerindo
da tac bir dodaq sakiindodir. Bezi niimayendelarda koklikotu
va siirva cinsinin n6vlerinda gigekda nadir hallarda
(Thymus
erkakcik va diqicik reduksiyaya ufiramrgdrr. Bazan iso bircinsli
giqaklare (erkakcik vo digicik dagryan) de rast gelmak olur.
Fesilonin asas ehamilryeti onlann tarkibinde olao aromatik
birlagmslorla elaqodardrr. Otrilyat sanayesi figiin xammal kimi
derman rozmarini va bir srra baqqa novler modonilagdirilir. Otirli
bitki va ya dorman bitkisi kimi nana (Mentha piperita L. ) , aplek
adi reyhan (Ocimum basilicum L' )
strvosi (Sa/vra officinalis
qadim zamanlardan becerilan novlordir' Reyhan cinsinin adi
riyhan n6viindan ahnrmg adviyyat isa $erq matbexinin gox miihiim
advilyattanndandu. Darman bitkisi kimi hem da orta qurqaqda
bitan girquyrugu (Leonurus.L.) cinsinin ndvlori moghurdur. $irquyrulunun preparatlanndan esasan sakitlagdirici ve qan tozyiqini agagr salan vasite kimi istifado edirlar. Dekorativ siirvo
(Sabia spelendens Ker.)vo rozmarin (Rosmarinus L.) n6vlori bazak bitkisi kimi park ve baglarda genig becerilir' Eyni zamanda bir
gox dodaqqiqeyikimilor gox yaxgt balveran bitkilerdir. Masolon, bunlara dorman badrencini (balh nana - Melissa officianlis L.) va ad qa'
raotu (adi qaraqmq - Origanum vulgare L.) misal giistarmsk olar
(gekil 76). Dodaqgigeyikimilerden ahnm'; bal, dadr va iyi ila farqlonir'
Laboratoriya meqgalasindo )uxarrda qeyd olunan cinslorin
har hansr bir n<ivii iizarinda fosilanin sociyyevi alamatiarini daqryan
xarakterik elametleri miigahide etmak olar.
Dalamaz ( Lamium Z.) cinsinin Azerbaycanda 5 ndvii yayrlmrgdrr. Fosilenin gigeyi 2 dodaqqaklli ve 4 erkekciyi olan ntimayendalorila bu cinsin novlori iizarinde tamq olmaq olar'
Cinsin ag dalamaz ( Lamium album L. )novi ktikiimsovlu, az
budaqlanan 80 sm hiindtirliiytinda, goxillik ot bitkisidir ($ekil 77).
Me9[ele zamanr bu bitkinin herbari materialtu nozarden kegirmokla onun d6rdkiinc oldulunu aydrn mtgahide etmak olar.
I.)
I/,
181
0"\
o
&q
3;l,I
1
ii'
0".
@,
$akil76.
A - Adi qaraqmq
(Oriqanum vulqare L.):
l) Umumi gijriinriqti; 2)
Cigoyr;
3) erkakciyi; 4) disiciyi; 5)
6)
toxumu.
B - Darman rozmarini
(Rozmarirus fficinalis L. ) :
meyvesi;
1)
Umumi g,itriiniiqii; 2) gigeyr;
3) erkakciyi; 4) diqiciyi; 5) meyva-
si; 6) toxumu.
Govda uzuna kosilorak agrlarsa onun iqarisinin, diiyiimaralalrnn bog oldugunu gormek olar. Diiytimlarin igerisi iss toxuma ilo 6rtiiliidiir. Govda iizarinds yarpaqlarr qargrhqh yerlegir.
Yarpaq ayasr yumurtavan, qaida hissssinde iso iirekvandrr. Ust
tarefden az tiiklii, alt torefden iso grlpaqdrr va kenarlan ise sivri
migardiglidir. Yan budaqlan qargrftqh gokilda yarpaqlarrn qoltufunda inkigaf edir. Qigeklari yarpaqlartn qoltugunda yerlegan dixazitipli 9i9ak qruplannda omelo golir. Dixazilerin oxlan gox qrsalmrgdrr vo ona gdre diiytimda topayabanzor 9i9ek yrgrmr goriiniir. Qigak qruplan gdvdanin yuxansrnda olan yarpaqlarrn qoltulunda yerlagir. Qigaklsri ziqomorfdur, ikicinslidir. Qigak lupa
182
olunarsa onun iki dodaql oldufunu aydrn gormek
olar. Qigek althqlan xetvandlr, konan kiprikvarldr. kasactqdan
qrsadr. Kasacrgrn yuxarrstnda 5 edad bizvan digciyi vardrr, iizeri
tiiklorle iirtiiliidiir. Kasaoq tacdan qrsa olub, tdkiilmiir, meYvanin yanrnda qahr. Qiqoyin tactnl
oyranmak iigiin onu qoParmah ve
dodaqlarr bitigdiyi yerdan uzununa koserek agmaq lazrmdu. Tacr
a[ ronglidir, xaricdon ]rxan hissesinda tfiklsrla 6rriiliidiir. Tactn boru hissosi azca eyilmigdir, bogaz
hissesinde tiiklorle drtiiliidiir. Tacrn
alt doda[r 3, iist doda$ isa 2 leglyir bitbmasinden amala galmigdir. Alt dodagrn ucu iigbdliimliidiir. Onlardan ortadan Yerlagon
bliim iddir, kanardakrlar digcik
geKindedir. Ust dodaq uc hissei1a miiqahido
sinda biitiitrdfir, kanan kiPriYobonzer tiikliidiir. Ust dodalrn alhnda d6rd edad erkakcik vo diqiciln agzcrg yerl-ogir. Erkakciklarden ikisi uzun, ikisi
qradr, on-
gokil77. A[ dalamaz ( Iamium
album L. )'.
1) Umumi giirtiniigt! 2) Ciqeyi ve
en kesiyi; 3) erkokciyi; 4) diticiyi;
5) kasacr[r; 6) meyvas! 7) toxu-
lann sapr tiikliidiir, tozluqlan tiind
banovgayi ronglidir. Tozcuqlar uc
mu.
hissasindan tiikliidtir. Disiciyin siituncugu uzundw, a$zcrgr ikMffinrliidiir. Yumurtahq ilk vaxt ikiluvah, diha sonra arakasme ils bdliinerek d6rd yuvah olur. Xaricden
baxdrqda yumuilahq diird boliimtiidiir vo onlann ortasmdan
siituncuq qalxu. Yumurtalt$n otrafinda 9i9ek yatagrmn iizarindo
nektarhq dayqryan boliimiilii lovhecik yerlaqir. Qigayin dib hissasinda
bal girasi 1,rfl[. Bu bal qirasini ancaq uzun xortumcuqlu hagarat ntivlori g6ttira bilir. Meyvelari yetigsnda 4 odod findrqcaya b6liiniir va findrqcalan iigkiincdiir, bozumtul renglidu. Qqoyin formulu:
|f
&,,c,*eoc,,r'
183
Badrmcangigaklilar (So/anales) srrasl
Baduncankimilar (S o I anac e a e) fesilxi
Badrmcankimiler fasilasi bir qayda olaraq tabietda asan farqlenon, kifayet qeder xarakterik fosiladir. Laboratoriya maqlelasi
aqalrda adlan qeyd olunmug, fesileni xarakterize eden har bir niiv
iZerinde aparrla bilar.
Badrmcankimilar (S olanaceae) fesilasinin tropik ve subtropik
zonalarda, xtsusile Amerkiada (taxminan 40 cins endemikdir) 85
cinsi ve 200 novii yayrlmrSdrr. Bazi ndvlori miilayim zonalarda
yayrlmrgdrr. Bu fesilanin Azarbaycanda l0 cinsda temsil olunmug
25-a qadar ndviine rast galinir.
Fesilonin Azerbaycanda genig yayrlan va becerilan saciyyovi
niimayondelarindan pornidor ( Lycopersicum esculentum Mill. ) ,
badrmcan (Solanum melongena L. ), dalibeng ( Datura stramonium
L. ) , kartof ( Solanium tuberosum Z. ), qrrnua istiol (Capsicum annuum L.), ltttin (Nicotiana tabacum I.), tenbaki (N.rustica L.),
atirli tntin (N.affink Moore), qara bat-bat (Hyoscyamus niger L.)
va s. g6sterila biler.
Fasilanin niimayandelori heyati formalanna g6re kol, ot, lian,
nadir hallarda iss alaclardr. Yarpaq althqsu, ndvbeli diiziilmiig,
tam ve ya bdlilmlii yarpaqlara malikdirlar. Bunlar iigiin yarpa fun
saplagr ile gigek oxlarrmn bitigmesi 9ox xarakterikdir. Qigeklari
ikicinsli, aktinomorf, nadir hallarda ziqomorfdurlar. Qigakler simoz 9i9sk qruplannda ve ya monoxaziyalarda toplanmgdr. Bahn
ise tok-tak olurlar. Qigakyanhg beg iiavliidiir. Kasacrq bitigik
yarpaqh, adatan ise derin b<ilunrlii olur ve boyiiyon meyvenin [izerinda qalu. Olvan rengli tacrn borusu q$a ve ya uzun olub, bitigik
legeklidir ve l6vhacik begparli garxpkilli va ya qrfaoxgar biikiip
malikdir. Erkekciklsr beg ve ya daha az olur (l-3 adodi staminodiya gevrildikda). Erkekcik saplan, adatan, qrsa olur ve taqn
borrsuna bitigir. Tozluqlar iridirler, adsten, gigsyin markezina
yarunlagrlar, bezen isa bunlar eyni olmurlar. Digicik 2 meyveyarpa$mn bitigmesindan amala gelmigdir. Digiciyin yumurtahgr
gigsyin merkezindan kegan miistaviya nisbetan ayri yerlagir.
Yumurtpahq ikiyuvah bezen biryuvahdrr ve yalangr arakesmelara
b6liinorek goxyuvahdrr. Yumurtatlrn qaidasinda gox vaxt nektar184
hq dagryan beqbdliimlii lovhocik olur. Siituncuq ikib'tiliirnlii va ya
ikiparli digiuk alzrna malikdir. Meyvalari gilameyve vo ya qutucuqdur. Toxumlar endosperrnlidir ve adoten, toxum qabrq ila
drttilrntsdiir. Riigeym ayilmig ve ya diiz veziy-v:tda olur. Qigayin
*f
&srcoAs crri.
Badrmcankimiler iqtisadi baxrmdan gox miihiim olan biiyiik
feisladir. Adatan, alkoloidli olduqlarrna giira fasilanin bir sra n6vlari zoherlidir. Bu bitkilarin terkibindo alkoloidlerin olmasr
fasilanin xarakterik xiisusiyyatlorindandir. Bununla yanaqr fasilade
qida, darman, texniki, bezak bitkisi kimi yabant ve becarilen
novlar da goxluq tegkil edir. Azarbaycan florastnda yabanr niivlari
gox azdrr. Orta qurgaqda iss alaq otlarrm grxmaqla, yalnz bir
n<ivti genig yayrlmrqdrr. Bu da
qaragi-lo (Solanum I.) cinsindan olan yumurtavar vo Ya ne$targakilli (bazan yarpaqlar tig1ii
olur) yarpaqlara, goxbudaqlanan gdvdaye malik, yanmkol
iian qaragilas idir (Solamm performulu:
sicum Willd.).
Laboratoriya mogfielasinde
qarugla (Solantrr L) cinsindan
olan kartof (Solanum tuberosum L.) iizarindo miigahidelar
herbari materiallan va canh bitki iizerinda apanla bilar ($akil
78).
Mangoyi Conubi Amerikanm Qerb hissalarindon olan
kartof sanaye ve kend taserriifatr ohemilryatli bitkidir. Kartofun yarpaq lanmn ayast lelekvan b<iliinmiig olur. Kasa yarpaqlan 5 boliirnlii, tactn rangi
a! va ya bon6vgsyi, borusu qrsadrr. Erkakciklorin sayr 5 adad185
gakil 78. Kartof
( Solanum
tuberosum L.
):
l) Umumi g<iriiniigii; 2) qigayi;
3) gigeyin en kasiyi: 4) erkekcik:
5) digicik; 6) meyvasi; 7) g<ivda
)umrusu.
dir, sapr qrsadr. Tozluqlarr yanagr durararaq konusvarr forma
yaradrr ve sarr renglidir. Digciyi I aded olub, apzcrgr yumrudur.
Meyvesi agrq yagrl ve ya san rengli, yumru gilsmeyvadir. Ma9lale
zamam gigall tizvlarinin qurulu$unu 6yranmok iigiin bitkinin
qurudulmug gigeklerini melum qayda iizre qaynar suda isladaraq
iyna ve lupa vasitesila miiqahide etmk lazrmdu.
Kartof yumrulanmn terkibinda nigastadan elave (quru
kiitlenin 14-24%-i) insan heyah iigiin gox ohsmiyyatli amin turgularr
olan ztilallar da vardr. Onu da qeyd edok ki, yagrllaqmg k6k
yumrulanmn torkibinda zaharli qliikoalkoloid olan solanin olur.
Kartof bitkisi madonilogdirildiyi iller orzinde onun bir gox sortlan
meydana gxmrgdr. Oksor miasir sortlar hibrid manqelidir. Bir gox
sortlar ise kartof tesemilatr ile moggul olan elmi todqiqai
institutunda yaradrlm-rqdrr. Hanrda 2000-a qadar miixtalif yeyilen,
texniki vo yem ahemiyyetli kartof geqidleri var. Texniki kartof geqidlorinden nigasta, spirt, sintetik kauguk ve s. almaq olur. Kartofun yeriistii yagrl kiitlesinden ve yumrulanndan silos haanlamaq
iigiin istifado olunur. Kartof
miilayim iqlirnli Olkelerde
geni$ becerilen, miihtm
xalq tesorriifatr ahamiyyoti
olan bitkidir.
Laboratoriya mag[olssinin flxilanin taravaz bitkisi
kimi geniq becerilon, menpCenubi Amerikadan olan
I
pomidor (Lycopericum esculentum Mill.) ndvru inerinde tegkil olunmasr da gox
b6yuk shsmiyyet kesb edir
($akil79).
gakil 79. Pomidor
(Lyco per s icum e scule ntum Mil l.):
I ) meyvali budalrnrn iimumi
gtiriiniigii; 2) meyvasi.
186
Pomidor istisevan bitkidir, 20-250C-da yaxqr inkigaf edir. l5oC-dan agafir
temperaturda pomidor 9igek agmu. Bir gox pomidor
gegidleri malumdur. Bela
ki, onlardan bazilarinin meyvelerinin kiitlesi 900 qram va daha
artrq olur. AB$-da qox bdyiik akin saholerinde pomidor bitkisi
yetiqdirilir.
Bidilik bitki kimi becarilon pomidor bitkisinin g6vda vo yarpaqlannrn iizeri vezili qrsa tiiklerla drtiilt olur va laboratoriya
mog[elasinde bunlan lupa vasitasile aydrn miiqahide etmak olar.
Bitkinin budaqlanan gdvdasi ewelce dik qalxu, meyvalor yetigende isa efllir, baan hetta ssrilir. Ndvbeli diiziilrniig yarpaqlarr bir
va ya ikiqat, toklolak bdliirnliidiir. Qrvrun 9i9ek qrupunda 3-20
edoda qeder 9i9ak yerlagir. Qigek saplaqlan uzun olub, 9i9ak tozlandrqdan sonra saplaq agafrya dogru eyilir. Qigokleri aktinomorfdur. Kasacrq yuxansrnda 5, bezen 6-7 hissaya b6hinmiigdiiLr.
Kasacrq meyvonin yanrnda qahb iriloqir, t6hilmtr. Qarxabenzar,
yuxan hissesinden enlilsqmig lagaklori san rangdedir. Lsgokler
aga$ hissesinden bitiqorak tac borusunu amale gatirir. Tac hiliirnlari
kasaogln digciklerile ndvbaleqir. Qrsa saplaqh erftekciklerin tozluqlan iridir, yan-yana yerlogerok konusgoklinda boru emale gatirir vo fosilanin bir gox nfrmaysndelarindon ferq[ olaraq, yandan
uzununa yanlaraq agrlr. Erkakciklerin sayl tacrn bdltmleri va ya
kasacrSl digciklarinin sayr qoderdir. Onlar tacm borusunun qaidasina, taon bdliirnlarile ndvbelagerok bitigir. Yumurtahq tistdiir,
yumurtactqlan goxdur. Uzun siituncugun aprzcrlr zaif darecede
ikiye b6liinmtgdfir. Digicik iki meyvs yarpagmm bitigmosinden
emele golib, yumutal$ ikiyuvahdrr ve yalangr arakosmelarla
boltnarok goxyuvahdr. Digiciyi miigahido etmek tigiin kasacr[rn
ve tacln borusu kasilarek agilmahdr. Bir tarofden iso tozluqlarrn
borusu iyna i1a agrlaraq miigahida apanlarsa diqiciyin, erkokciklarin sayr, formasr ve neco birlegmolori aydrn gdrsanor. Qigayin
formulu:
*f
r<acoAGr ct,l
.
Pomidor bitkisindo 9i9ok iizvlarinin gigekde 4 daira amalo
gatirib ndvbaleqmasi, gigoyin asason 5 frzvlf tipde tagkil olunmasr,
gigekyanhlr yarpaqlarrmn bitigmssi kimi alametler saciyyovi
xarakter dagryrr. Pomidor bitkisi dz-dziinii tozlandran bitkidir.
Meyvesi goxtoxumJu gilameyvedir.
Bir gox sistemlerdo badrmcankimilara primitiv fasile olan
kegiqulaflrkimilar fasilasi ila eyni srrada baxrlu. Haqiqetan da,
187
badrmcankimiler arasrnda zeif darocede ziqomorfluq elamatinin
olmasr ve erkokciklarinin sayrmn azalmasr bunu tesdiq edir.
Ancaq badrmcankimiier fssilesi gepine yerlognig meyvo yarpaqlarrna ve bikolla'ierial dostelorine g6ra kegiqula$kimiler ve bagqa
fesilelerden ferqlenir. Gdsterilen bu axrrmcr alamete gore badrmcankimilar sarmaqlqkimiler fesilasina daha yaxrndr.
ign gedig: L sarmagrqkimilar, dodaqgigoyikimiler ve badrmcankimilsr fasi,lalorina aid bazi ntimayandalerdan haarlanmtg herbari materiallarrnr nezerden kegirmok.
2. Kartof va pomidor bitkilsrinin tabii halda meyvelerinin en
kesiyindan preparat haarlamaq, gigeklerinin quruluqunu nazerdan kegirmak.
3.Sarmagrqkimiler, dodaqgigayikimilar va badrmcankimiler
fesilalorine aid daimi preparatlara mikroskop altrnda baxmaq.
4. Sarmagrqkimilare aid bitkilarin govdolsrinin sarrlma istiqametlerine, gigeklarino va meyvelerino, dodaqqigoyikimilore aid
bitkilerin 9i9sk va govdelerinin quruluguna xtisusi diqqat yetirmak.
5. Oyani vasaitdan istifada edarak her bir lesilaya aid bitkilarin geklini gekmek ve hissalarini qeyd etmek.
Suat Sarmagrqkimilsr, dodaqgigeyikimilor ve badrmcankimiler fasilaloriaa aid ntimayandelarin bitkilar aleminds dztinomexsus xrisusiyyetlari hansrlardrr? Bu fosilelsre aid bitkilorin tebietda,
insan hayatrnda ve tesarriilatda na kimi rolu vardr? Sistematikada bu fesilalerin bir-biri ila qohumluq alaqaleri vart ? Sarmagrqkimilor, dodaqgigoyikimilar va badrmcankimilar fesilelerinin
oxgar xiisusilyetleri hansrlardrr?
Asterid ( Asteidae) yarmsinli
Asterid yanmsinfinin niimayendeleri heyati formalanna gort
akseran ot, yarrmkol, kol, bazan lian, nadir hallarda isa kigikboylu afaclardrr. Tam kanarh, bezan boltrnlii formaya malik yarpaqlarr ndvbeli, bezan iso qar$r-qar$1ya diiziiliir, yarpaq althqlarr
yoxdur. qigekleri aktinomorl va ya ziqomorf olur. Qigokyanhfir,
adeten, begi.izvlii olub, bitigikgekillidir. Erkakciklerinin sayr beq
adaddir. Digicik 2-3 meyvo yarpagrndan emele gelmigdir ve yu188
murtahq alt veziyyotde olur.
Yarrmsinfin 5 srasr, 13 fasilasi, 1200-dek cinsi, 25000-e qedar
n6vii Yer kiiresinin biitiin sahalorinde yayrlmrgdr. Yarrmsinfin en
xarakterik sras zenggigoklilor ve astra sralandrr. On zangin fasile miirekkobgigak.lilor fosilosidir ki, bu da yanmsinfin ndvlarinin
90%-a qadsrini 6ziindo temsil edir. Laboratoriya maglelesi yanmsinfin miirekkebgigakliler fasilasi izerinda tegkil oluna bilar.
Astragigakliler (z4rrer4res) srrasr
Astra ( AstralesJ srasrrun niimayandolari gigekda yumurtahgrn alt veziyyetda ohnasr, 9i9ak iizvlari sayrun azel635r vo bitiqmosi, garpaz tozlanmayla baflr uygunlagmalann omala gstnosi
kimi, ali alamatlare malik bitkilardir. Srraya aid bitkilerin hamrsr
bir fosileyo miirakkebgigaklilar ( Asteraceae ) fasilasino yrglr.
Yer kiirxinde miirskksbgigeklilar fasilesinin 1200-a qador cinsi
va 24ff0-e qadsr ndvii yayilrmgdr. lstixanalarda yetigdirilen dekorativ n6vlorinin bir goxundan hibridlar alnmrgdr ki, bununla da
fesilo gigekli bitkilar arasmda n6v ve hibridlarinin miqdanna gdra
iistiinluk te$kil dir.
Mfi rakkohi qeklilar (Ashakimiler)
(Compositac vt ya Asteraceac)
fanilxi
Iavazimat Miiiokkobgigaklilere aid herbari materiallan, eyani vesaitlar, daimi preparatlar, lupa, iyna, mikroskop.
Laboratoriya maggolasi fasilenin xaggtrlii (Senecio I.), turacottt (I*ucanthemun Hill), zencirotu (Taraxacum
yenrlik
(Tragopogon I.), kasm (Cichorium
siidlame (Lactuca L.),
siidotu va ya quzuk6kalden (Sonchus L.), giiliimbahar ( Calendula L. ), gplavar (Centaurea I.), giinobaxan (Helianthus L.), qzgigayi (Bellis L.), yauqqanqal (Bidens L.),yovgan (Arremisia L.),
mollabagr ( Matricaria Z.), birootu (Pyrethrum Zinn) va s. kimi
cinslarinin niimayandelori iizerinda togkil oluna bilor. Bunun iigiin
miivafiq ndvlarin herbari materiallarr, spirt va formalinda saxlanmrq gigeklari olmahdu
Mflrekkabgigeklilor fesilenin Azarbaycanda I 1 7 cinsde tomsil
l.),
189
t.),
olunmu$ 650-o qodor ndviino rast gelinir. Fosils gigakli bitkilar arasrnda b6yiik fesilolorden
biridir.
_ _ Fesilasinin ntimayendaleri heyati formalanna g6re ot, yarrmkol, kol, bazan lian, nadir hallarda isa agaclarCir. Miirekkabgigekliler bilttin iqlim qurgaqlarrnda yayrlrmgdrr. MiiLlayim iqlimde
biten miirokkebgigekliler esason goxillik ot va kol bitkileridir.
Miirokkebgigeklilar arasmda birillik niimayendolar da az deyil.
Alac ve lian kimi bitkilero tropik va subtropik zonalarda rast
gslmek olur. Ndvbeli, bezen qargr-qargrya diiziilmiig yarpaq althqslz, tam kenarh vo ya b6liimlii yarpaqlara malikdirlcr. Qigekleii
ikicinsli va ya ayncinsli, bezon ise steril, aktinomorf vo ya ziqomorf olur. Qigekler sars yarpaqlarr ile ahan olunmug sebot 9i9ak
qrupunda toplanmrgdrr. Bu fasilo iigiin an seciyyavi elametdir.
Bunlarda kasacr$rn evezine digciklerdon, ttikciiklerden, cod
tiikciiklarden, pulcuqlardan va s. ibarot pappus olur. Tac beg
iizvlii, biti$ik yarpaqh va mtixtolifformah (borugekilli, qrfgekilli,
dilcik, yalangr dilcik , ikidodaqh dilcik) olur. Erkekciklerin sayr
begdir va onlar tacrn borusuna bitigmigdir. Borunun igorisindjn
9lSi.,Vro siituncugu kegir. Erkekciklarin sapr serbostdir. Tozluqlar
bitigik ve ya boruya yaptgmr$ olurlar. Tozluqlarrn bitigmesi va erkskcik saplarrmn serbest olmasr miirakkabgigaklilor iigi.in saciyysvi alamotlardsndir. Digicik iki meyva yarpa$nrn bitigmesindjn
emale gelmigdir. Yumurtalq alt vaziyyotdo yerlegmiqdir, bir
1uvahdr-. ve bir intequmentli, bir edad anat.op lr.,murtaciga
rylikdir, agzstft, adatan ikib6liirnliidiir. Digicikdo qeyd olunin
bu elamatler ds fesila igi.in saciyyavi hesab olunur. Meyvosi toxumca meyvadir. Toxurnlan endospermsizdir. Bunlar iigiin siid
borularr vo inulin maddesi xarakterikdir vo apomiksis gox genig
yaylmrgdrr. Siid girelerinin tarkibinde kauguk olur.
Mi,irakkobgigaklilor fosilesinin cins vo ndvlerinin miixtalifliyine
baxmayaraq onlann hamrsr iimumi olametloro malikdir. Bu
elamotlerin sraslna, xiisusiio sebat giqek qrupunu aid etmek olar.
Sobet ali qurulugulu gigsk qrupudur. Bu 9i9sk qrupunda gigeklar
9i9sk yatagr adlanan hamar, bazen iso miiayyan darocsda.qabarmrg
hisseda gox sx yerlagirler. Sabet az vo ya gox dereceda yarpaqcrqlardan tagkil olunmug sarlr yarpaqlan ile ohata olunmugdui.
Bioloji cehatden sebet 9i9ek qrupu tak gigoyi xatrladr. Tekamiil
190
prosesinde reduksiyaya u$amrg gigeklards kasacrsn funisiyasim
sar$ 9i9ak yanJrg yerino yetirir. Sabatde kenar gigskler orta
gigoklardan koskin surotdo farqlanirlar. On.lann tacr dilcik formasru
alr. Bu zaman orta gigaklarin taa digcikli boruya matk olur. Orta vo
kenar gigeklordeki ferqi mollabag (Matricarit L. ), astra (Aster L. ) ,
xaggtlii (Senecio l. ), guliimbahar (CalendulaL.), twac otl (lpucanthernum Hill), giinebaxan (Helianthus L.) va s. kimi cinslarin ndvleri
iizarindo daha aydrn izah etmek olar.
Fesilosinin niimaysndolarindr sobet miixtelif qigsklordan taqkil
olundugundan gigeklerh forrnu.lu da miixtelif formada olur: boru-
pkillilerdo:
.
*f
XoQ,reo
C, i dilcikFkillitardr,
yalanp dilcikpkillilarda:
fXo
,,
f&
lf nCrAl C6
ur yu el Q:AoGO;
;
qrfqokillilarda:
y^ -QesloGo. Miirekkebgigaklilerda sebotin mrixtolif
gigeklarden tagkil olundugunu nazara alaraq fasilani 2 yanmfasilaye 1) Borugigakltlar (Tubiliflrae)ve 2) Dilcikgigakllar ( Ligulillorael yanmfasilelarina aynrlar.
Miirekkabgigoklilerin gigsyindo dziinamoxsus alamot qeyd
etdiyimiz kimi hem da pappusdur. Masalan, zencirotu (Taraxacum L.) bitkisinda toxumcanrn topa hissesinda kiilli miqdarda
olan tiikciiklorin hesabrna asl ugucu aparat amele galir. Yemlik
(Tragopogon
cinsinin niiLrnayandolarinin toxurnlanun ugu$
tigiin daha gox imkanlan vardr. Zoncirotundan farqli olaraq bu
-gox
bitkide tiikciikler lalaklidirlar. Umumiyyetla isa fosilinin bir
nflmayandelerinin toxumlarr kiilek vasitasile yayrlr. Yatrqqanqal
(Bidens L.) cinsinin ndvlarinde isa pappus agafir y6nolmig va iizeri
diglorla drtiilmiig 2-3 cod tdkctikdan ibaratdir. Bela toxunrlar ugmurlar. Onlar bagqa yolla paltara yaprgaraq moskunlagdrgr
eraziden bir nego kilometr uza[a apanlr ve homin sahede yayrlilar. Bir gox hallarda pappus heg bir funksiya yerine yetirmir. Mesolon, giinebaxan bitkisinds o, pardogekilli pulcuqlardan teqkil
olunmugdur. Hala ki, pappusun kasacrq oiub-olrnamasr miieyyen
ediJmomigdir. Oz m6vqeyina gdro pappus xaricdan kasacrla
oxgayr. Lakin ontogenezde tacdan sonra amola gelir. Bela elamet
kasacrq iigiin xarakterik deyil. Hetta pappus pulcuqlardan toqkil
olundugu halda bela onda heg vaxt borulu-lifli topalar olmur.
l.)
t9l
Miirekkabgigeklilerin tacr 5 tipde olur: 1) borugekilll 2) dilciksakilli; btt lip (Cichorioideae) dilctkqigekliler yanmfasilosi iigiin
xarakterikdir. Bes discikli dilcik formasrndadr; 3) ikidodaqh
dilcikgekilli (b:r tropik erazilerda yayian Mutisieae tribasr iigiin
xaraterikdir). Demak olar ki, buna miilayim iqlim vilayetlerindo
tesadtf olunmur; 4) yalangr dilciksekilli; 2-3 diqcikli dilcik formasma malikdir. Bezsn digcikler gdriinmez olur. Bunlan giinsbaxamn, adi turac otunun sabat gigek qrupunun kenarlannda gdrmek
olar. 5) qfvan tac; bela formaya gillevet (Centaurea Z.) cinsinin
niimayandelarinin sabat 9i9ek qrupunun kenarlarrnda rast gelinir.
Azerbaycan florasmda rast golinon mtrekkabgigaklilerin
niimayondalarinde 4 formada (borugekilli, dilcik, yalangr dilcik ve
qrfvan) taca tosadiif olunur, bagqa 61ko1erda isa tactn ikidodaqh
tipde oldufu da g<istarilir ($ekil 80). Ikidodaqh tacda, adeton, iist
dodaq iki, a1t dodaq ise [9 legeyin bitigmasindan emsls gelir. Borupkilli tac beg lagsyin bitqmesindan smele golir, 5 digli olur ve
yuxan hissesinden zongvarr enlilegir. Borugskilli tac aktinomorfdur. Miixtelif tac formalanmn borupkilii 14s fsrmasrrnrn d3yigmesinden emels geldiyi giirnan olunur. Dilcikgakilli taca baxdrqda
bunu aydrn miigahide etmek olar. O, sanki borugokilli tacm uzununa kesilorok ag rnasmdan omele gelmi$dir. Burada tacm a$agF
smda gox qrsa boru gdrsenir vo yuxarmr enli olub, beg dipikla nehayetlsnir. Dilcikgokilli tac ziqomorfdur. Belo 9i9ok quruluguna
misal olaraq acr qovtqu ( Taraxacttm L. ) , kasuu ( Cichorium L. ) ,
yenltyr (Tragopogon L. ) vs s. gdstarmak olar. Yalangr dilcikgskil:
li gigayi ise emolegolme etiban ile ikidodaqh gigekle alaqalondirirlar. Bu gigokda iki dodaqh taqn ancaq alt dodag inkigal etsmigdir
vo tac yuxaflsrnda iig diqcikle nehayetlenon dilcikgeklindodir. Diqiciln iig olmasr tacm ii9 lagsyin bitiqmosindon amelo goldiyini
gdstorir. Bu gigakler, aksoren ancaq digicikli, yani digicik dagryan
gigaklar olur. Onlann erkekciklari olmur. Bunlar sabatin kanannda yerlegir, orta hissada isa borugakilli gigakler yerlsgir. Yalangr
dilcikgekilli tacr adi giinebaxan bitkisininin sabetinde konarda yerlegen gigeklardo miigahide etmok olar. Qrfvarr tac borugekilli 9igeklardan yuxan hissesinde qrfabanzer enlilsgmesilo farqlonir. Bele
gigaklerin erkekcik ve digiciyi olmur, onlar sebatin kenannda yerlagir. Bela tac quruluguna giilevar cinsinin n<ivlerinda rast galinir.
192
twl
gkil
f
ry#4
,ti ,"1 '
80. Miirakabcigeklilar fasilasindo tacrn formalan:
l) borugekilli;
2)
dilcikgekilli; 3) ikidodaqh dilcikgekilli;
4) yalangr dilcikgekilli; 5) qrfvan; 6) bititmr$ tozcuqlar;
7) sabotin formasr; 8) borupkilli qiqoyin diaqramr.
Mr)rokkabgigeklilorde sobotdo gigsklarin bir va ya ikicinsli olmasrna g6ra de miixtelifliya rast gslinir. Beloki, mesalen, aclqovaq
bitkisinde gigeklerin ham.rsr ikicinslidirso, gtnebaxanda sbetdo ortada yerlsgon gigeklar ikicinsli, kenarda yerlaqan yalangr dilcikga-
killi
gigeklordo isa ancaq digicik vardr. Giilovor bitkisinin sabetindo ortadakr gigeklor ikicinsli, kanardakr gigeklar isa sterildir,
yovgan cinsino aid bitkilarda sabetda konarda yerlagan bir cerga
9i9ek digicikdayyan ve toxumomelsgotiron gigcklerdir, ortada yerlegan qigeklar isa cinsin ndWndan asrh olaraq ikicinsli va toxum
amelogetiran vs ya bircinsli erkakcikdagtyan gigeklar olur. Erkekcik daqtyan gigaklarde digicik tam inkigaf etmamig, rudument gaklinds qalmg olur. Qanqal (Cirsium Z./ cinsindo sabatda gigaklar
boruvarr olub, bozi n6vlarde ikicinsli, bozi n<ivlorda ise bircinslidir. Zanggigeyin da (Campanula L) biitiin gigeklar ikicinslidir.
MiAskkabgiEeklilor 12-13 tribaya a1,rrlrlar, cinslarin tribalarda
qruplagdmlmasr zaman esas diqqat onlarur digicik agarun va tozluqlarrnrn quruluguna verilmigir. Bezi tribalar gox getinlikla ayrr.ldrg halda, digarlari isa gox xarakterikdirlor. Xarakterik olan tribalara
Agagdaklar aiddir: giinebaxan (Heliantleae), gobanyxtrpt (Anthemideae ), artigok (Cynareae), mutiza (Mutisieae), kasru vo ya siidlat93
rn
(Achorieae va ya Lactuceae).
Insanlar teserriifat sahasindo miirokkebgigoklilarden miixtalif
meqssdler iigiin istifada edirlar ki, bu cshetdan da agalrdakr istiqamatler ayrd edilir: yaEh, tercvaz, dekorativ vo derman ehs-
miyyatli bitkiler.
Laboratoriya msglolasinde miiLrakkebgigakliler fasilasino aid
bitki.lerde sabstda gigoklarin yerlagmasi baxrmrndan miixtalifliyi
izah etmok iigiin yuxanda qeyd etdiyirniz bitkilorden aclqowq
(Taraxacum Z.) ve gtnebaxan (Helianthus L.) cinsinin ndvleri
iizerinda dayanaq.
Aaqoruq (Taraxacum
I.)
cinsinin ndvlari her yerds tasadiif
olunan, goxillik bikilerdir (gakil 81). Cinsin Azsrbaycarun tsbii
bitki ort[yiinds 13 n6viina rast golinir. Bura daxil olan ndvlarin
bttiin hisselersinde siid girasi vardrr. Govdaleri qsalmrg olduguna
gdre, yarpaqlarr rozet$eklinde kdk bolazcrlr atrahnda yrgrlmrgdrr.
Iri, goxgigakli sebat gigak qruplan gigok oxunun ucunda tek-tok
yerlsgirlar. Qigek qrupu daqryan oxun igerisi bog olur, iizsrinde ise
yarpaq amsle golmir. Qigak qrupu dagryan ox, g6vdenin yuxarr
bu[umarasmrn uzanmasrndan amala golrni$ir. Sebat alt terafinden kiremidvangekilde yerlagmig bir nego cerga sarlryarpaqlarr ile
ehato olunur. Xarici cergade yerlagen sar!-ryarpaqlau boyca qeyribaraberdir. Bezi n6vlerde onlann ucu konara ayilmig olur. Megle\e zamant cinsin bezi n6vlorinin herbari materiallan mtiqayisali
gakilda dyrenilerse onlar arasmda mteyyen farqli siamotlsri
miigahido etmak olar. Sargr yarpaqlannr mrigahida etmak iigiin
onlar qoparrlaraq tasvir ediknalidir. Qigeklori akseran, san va ya
nanncr ranglidir, bezi ndvlerinin gigayi parlaq pur-pur va ya gehrayr rengli olur. Qigak yata$ diizdiir, grlpaqdr. Qigekleri tesvir
etmak flgiin sabatdan bir nega 9i9ek iyna ile qoparrlaraq lupa ila
miigahids edilmalidir. Sebatin kenar ve ortasrnda yerlogan gigeklar
eyni qurulula malikdir. Qigoklar dilcikgekillidir vo tacr yuxansrnda beg diqciklidir. Dilcikqakilli gigaklar ikicinslidir, tacr agagr hissasinde qrsa boru amala gatirir va erkakciklor hamin boruya bitigir. Qigeklarin hamrsr qopanlarsa, sabatin 9i9ak yatag iizarindo
onlarrn izinin spiralgakildo yerlagdiyini gdrmek olar. Sebatda kiilli
miqdarda toxumca emala gelir. Toxumca.lan ndviinden asrh olaraq silindr va ya iyqekilli olub, iizarlarinde uzununa qabrrlacrqlar
t94
yerle$ir. Toxumcarun yuxansmda sada tiiklardan teqkil olunmug
pappus vardu. Bu toxumcalar xuda vs ugalanh oldulundan kiilekle tez yaylr.
Adi gfinabaxan ( Helianthus annuus I-.) biritlik bitk olub, sobatlari g6vdanin ucunda tok va ya bazen bir negasi birge yerlagir
(gekl 82). Sobotlari 9ox9i9ak1i, sallaq, iri, bazan eni 30 sm-e qadar
olur. Sabatda gigakyataflr diizdrlr, sabetin sarlrsr kiramidvan
diiziilmts bir nege csrge yarpaqdan tagkil olunmugdur. Sabetde
dilcikgekilli gigskler san renglidir. Bu gigekler sobotin kanannda bir csrgo iizro yerlagir, toxumca amela gotirmir, onlarda
ancaq digicik vardr. BorugigekIari sabatin ortasrnda yerlagir,
yuxansmdan begdigciklidir, ikicinslidir ve toxumca emala gstirir. Qigek formulu agalrdakr
kimidir. Dilcil4igakliler
lfl zucr,rrc,
lar iisiin:
;
tigtin:
Borueieskli-
Xf XoClnesCr.
a61
giinebaxan bitkisi iyul-sentyabr
aylannda gigakleyr, toxumlarr
sentyabr-oktyabr aylannda yeti.
gir. Toxurnlan ugafansudrr, 9egidindan asrJr olaraq mflxtelif
forma va b<iyikliikdo olur. Toxumunda 30-50/' ya! olur ki, bu
yagdan sanayede va qidada istilada olunur. Toxumlanndan yag
ahndrqdan sonra qalan cecosi
yem kimi istifado olunur. Grinobaxarun yeriistii hissasindan silos
hazrlanr. Bu bitkinin
vatani
gimali Amerika hesab olunur.
195
$akil 81. Darman zpncirotu
(Tar axacum offi c inal e Wigg.\:
iimumi gdrtiniiiii; 2) sobatpakiJli gigak qrupu va en kssiyi;
3) beqdiEcikli dilcikgekilli gigeyi;
4) tozluqlan; 5) ugucu aparatr
olan toxumu.
1)
I,
i /-,\'"..
.fu ':,(tE) j,
.\
.-.
'- .-,"""'
.*--
.tr
-- /
$ekil 82. Adi giinebaxan (Helianthus annmu L.):
l) iimumi giirtiniiLgii; 2) sabat 9i9ek qruppu va en kesiyi; 3) 9i9ak
qrupunun sxemi; 4) borugekilli gigeyi; 5) borugekilli gigeyin diaqramr; 6) meyvesi.
igin gedigi: 1. Miirekkobgigakliler fosilasins aid bezi niimayendalerden haarlanmrg herbari materiallarrnr nazarden kegirmak.
2. Fesiloye aid daimi preparatlara mikroskop altrnda baxmaq.
3. Miirakkebgigekliler l-esilosindo tacrn miixtolifliyini aks etdiren oyani vesaiti nazerdan kegirmak;
4. Oyani vasaitden istifada edorak fasilaya aid bitkilarin qoklini gakmek va hissalerini qeyd etmek.
Sual: Miirekkebgigeklilerin bitkiler alemindo dziinemaxsus
xrisusiyyetlari hansrlardrr? Bu fasileye aid niimayandelarin tebiatde, insan hoyatrnda ve tasarriifatda no kimi rolu vardr? Miirokkebgigekliler fesilasina hansr texniki bitkiler aiddir?
Birlapaliler ( Monocotyledoneae
)
sinfi
Birlapeliler sinfinin niimayandolerinde kdk sistemi sagaqh
t96
kciklerdan ibaratdir. Bunlarda interkalyar Myiimo xarakterikdir.
Borulu lifli topalan daErnrq va qapahdrlar. Gdvda yolunlaqrrur,
igorisi bog kiilog geklindedir, qrnla ahata olunmugdur. Kambi qatr
yoxdur. G6vdenin ikincili qahnlagmasr bag verarse do, bu ikilapalilorda miigahide olunmayan yolla gedir. Buna 96ro da birlopelilsr
arasrnda asl afac bitkilori yoxdur, bazen alacgekilli bitkilardir.
Afacqekilli birlepelilerde miigahida olunao gdvdenin ikinci qahnlaqmasr kambi hesabrna deyil, gdvdenin xarici qahnda yeni borulu lifli topalar ve onlann arasrnda parenxim toxumasl ttiraden
meristem halqasrnrn amele galmasi hesabrna bag verir. Govdeleri
diiyumlaro ve diiyiimaralanna boliiniir. Dtiyiimaralarrntn igerisi,
adotan, boq olur, ancaq bazi n6vlarde, mosolen, qarlrdahda
diiyimaralanmn igorisi yumgaq parenxim toxumasr ile tutulur.
Diiyiimaralanrun qaidosinda meristema tabaqasi yerlegdiyinden
taxrllar interkalyar btiyiiyiirler. Yarpaqlarr ntivbeli diiziiliir, gox
hallarda 2 csrgelidirlor. Yarpaqlan tamdrr, enli osasa malikdirlar,
damarlanmalarr paralel ve qdvsvandr. Qrn yaxgr inkigaf edib.
Yarpaqalthqlarr yoxdur. Qigekyanhgr gticlii reduksiyaya ugramrgdr ve ya yoxdur. Birlepali.lor iigiin gigeyin iigrizvlii olub, be9
daireden tegkii olunmasr seciyyevi alametdir. Burada miixtalil yolla tozlanmaya uy[unlagma naticasinda 9i9ak iizvlerinin reduksiyasr, onlann bitigmosi kimi hallara tasadiif olunur. Rtgeymlarindo
bir lepe yarpair olur. Ela niimayondoleri vardr ki, 6derinde hem
ikilepalilere, ham de birlopalilere xas alametleri dagryr.
Birlepelilor sinfinin niimayandeleri drtulutoxumlu bitkilarin
20-25%-ni tagkil edir. Birlapalilora zanbaqkimilar, cilkimiler, palmakimilor, sehlabkimilar, tax kimilar kimi genig yayrlmrg fasilaler
daxildir. Bitki drtiiyiinde bunlarrn rolu boyiikdiir. Sinfin istar yabanr, isterse de modoni ndvlori iqarisinda erzaq, darman, agt maddaleri, efir yaglan vo s. almaq iigiin qox qiymatli niimayandalari
oldulu kimi, onlarrn igerisinda goxlu alaq, zeharli ve zororli bitkilor da olur.
Birlepaliler sinfinin niimayendelarinin bir-birindan miieyyan
darecedo farqlendiyina gdra onlar 4 yanmsinifde (alismid, liliid,
kommelinid, aresid) qruplaqdrnhr. Laboratoriya moglalesi bu yarrmsinfin miieyyen srra va fasilalari iizre tegkil oluna bilor.
19',l
Liltid ( Liliidae ) Yanmsinli
Liliid yarrmsinfinin niimayandelari heyati formalarrna giira'
otgakilli bitkiler olub, quru qeraite, bazi niimayendalari isa
su geraitine uylunlaqmrgdrr. Qigekyanhqlarr birlapaiilar.sinhnin
niimavendalarine xas olan xiisusiyyetlars, iigiizvlii sado gigekyanirfina'malikdirlar. Gineseyi, adoten, apokarpdrr'.Liliid, yarrmsinh
bi"rlepalilarin en zangin yanmsinfidir. Bu yarrmsinif 21 srram, 96
fasilmi, ZZOO cinsi ve 56b00-e qoder niivii dziinda tomsil edir' Liliid varrmsinfinin an xarakterik stralan zanbaqqigeklilor, siisanqicakiilar. crEcicakliler, cilciqekliler, zancafilgigeklilar, kigiktoxumluiar hesab Siunur. Laboratoriya magfelesi yarrmsinfin bazi xarakterik sralarr iizerinde teqkil oluna bilar.
asasen
Zanbaqqigakliler ( Liliales ) strrct
Zanbaqkimilar ( Liliaceae ) fasilasi
Zanbaqkimiler, siisenkimiler ve sohlebkimiler fesilesina aid herbari mateiiallarr, syani vasaitlar, daimi preparatlar,
lupa. iyna, mikroskoP.
^ Lutotuto;yu tnalelasi fsilenin zznbaq ( Lilium L' ) , so$an (Altium L.), quz tog"nt (Gagea Salitsb. ), siinbulEiqek (Flyacintluts L')'
(Astlaln solant ( Mncari Hill), :rrrctqigeyi (Contallarin L' ),-qtanqw
oluna
bilar'
tagkil
porogi
L.1 u, cinstarin n6vlari fizarinde
".
Yer kiirasirlin biitiin floralarmda rast gelinen
Zanbaqkimilar
genig yayrlmtg fesiledir. Biitiin dtinyada yayrimrq 220 cinsi va 3500
iouti ruiA". Azarbaycan Respublikasr arazisinde aran bdlgelardan baglamrg yuxarr dag qurqa[rna qadar 25 cinsde tomsil olunmuq- 150-a qedar ndvii YaYrlmgdrr'
Fasiiasinin niimayandelarinin eksariyyati kokiimsov g<ivdeli va
va soEanaoh coxillik, bezon isa a[ac, kol ve ya liana bitkileridir'
Yarpiqlari nOvbeh dnztliiglilL, tam va nadir hallarda. konarlan di9li, k'Otetraft yarpaqhdrrlar Qiqekler, asasen ikicins'li, aktinomorf,
miixtelil tipli gigekqrupuna toplanmrg ve ya tak-tskdirler' Qigekyanhlr 2 daireda diiziiliib, 3 iizvlii olub, tac ve ya kasacrq gekiliiaii. Erf.t"iklrr 6 adad olub, 2 dairade verlosir. Erkokcik saplart
serbost ve ya birleqmigdir. Digiciyi 3 meyva yarpaltmn bitigmasinLav rzimatz
r98
dan amela galrnigdir, siitunculu adeten bir, bazi ndvlerdo iso 3
olur. Yumurtahq iist, 3 ytvah ve 2 intequmentli goxiu anatrop
yumurtacrqlara malikdir. Meyva yuvalar ve ya arakesmalar iizre
ag an qutucuq vo ya gilameyvodir. Toxumlar endospermlidir. Entomofil bitkilardir, nektar yumurtah[rn arakesmalarindan ifraz
olunur. Bozen gigakyanhfirmn yarpaqlarrnda xiisusi nektarhqlar
olur.
Zanbaqkimilori birlo$iran xiisusiyyet qiqeyin iimumi alamotleridir. Zanbaqkimilorde gigsyin rangi miixtelifdir, iimumi renglarden kanarlaqmalar da milgahido olunur.
*fl R:-rA:*:
(*f
P3*r,A:+:G(:) ve ya
Got). Bozi niimayondalarde, mesalsn , da|lalasi (Tu-
lipa L. ) ve zanbaqda gigekyanllr ayn lagekli, bezilarinde isa bitigiklegoklidir. Bunlara Zaqafqanya incigigoyi (Convallaria transcaucasica Lltkin ex Grossh.) misal ola biler. Incigigeyinda 9i9okyanlgr zenggokillidir. Incigigayinin gigakleri iri deyil, ancaq bazi
zanbaqlarda 9i9ak 20 sm diametra qador olur. Bunlann goxunda
birlepalilarin gigaklarinin qurulugu iigiin seciyyavi olan alamotlare
tesadflf olunur. Onu da qeyd etmok laamdr ki, zanbaqkimilor
birlopolilorin osas fasilalarinden biri hesab olunur.
Zanbaqhmilar bir sra yanmfasilalero bdliiniir: Bu yanmfesilelera girigkimilar (Asphodeloideae). haqiqi zanbaqkimiler (Liliodeae),
ziimrtidgigayi (Scilloideae), soian (Allioideae), qulangar (Asparagoideae) ve quica (Smilacoideae) nsal gdstarile bilor.
Laboratoria mog[olssindo zaobaqkimilar fasilasinin bazi
seciyyevi alamatlerini heqiqi zanbaqkiniler (Lil iodeae) yanmfosilosire aid bitkilar iizarinde 6yrenmak olar.
Heqiqi zanbaqkimtlar (Liliodeae) yanmfosilesinin nitnayondeleri soganaq[ ve ya soganaqh-yumrulu bitkilerdir. Qigaklori salxrm va ya gatirgigak qrupuna toplamb vo ya taktek yerlaqir. Meyvaleri ytvalar iizre agrlan qufucuqdur. Bura zanbaq (Lililm L.) va
dag lalasi (Tulipa L.) cinsleri daxildir. Bu cinslarin ndvomelogalma
markazi Orta Asiyamn daghq arazileridir.
Zanbaq (Lilium Z.) cinsi Yer kiiresinda yayrlmrq 50-den gox
n6vii tamsil edir. Azerbaycan florasrnda bu cinsin 3 novti yayrlmrg
va bir novii a! zanbaq (Lilium candidum .L. ) dekorativ bitki kimi
bag va parklarda becerilir ($ekil 83). Laboratoriya maggelasi bu
199
nov iizerinde teqkil oluna biler. A[ zanbaq bitkisi solanaqh goxillik bitki olub, solanafrmn pulcuqlarr enli yumurtavandr, etlosmiqdir. Yarpaqlan ndvbali diizilliib, uzunsov va ya xetvan ne$torgakillidir. iri, qrfvarr, aE rengli gigaklori salxm gigskds toplamr ve
giiclii efir yalrna malikdir. Qigekieri ti9 flzvlt olub, 5 dairede yerlagmigdir. Qigekyanhlr yarpaqlanmn ucu kenara eyilmigdir. Erkekciklari 6 aded olub, iki dairede yerloqmigir. Tozluqlarr erkekciyin sapma orta hissesindon bitigir ve asrlmrq kimi sallaq veziyyatde yerlsgir. Diqicik iiE meyve yarpalrmn bitigmssinden omale gslib. Yumurtahq iist veziyyetdedir, siituncuEu sapabanzerdir,
afucrgr ilgb6liinrliidiir. Meyvaleri iiqkiinc qapaqlarla agrlan qutucuqdur. Bitki may-iyun aylannda gigekloyir. Qigayin formulu:
*f
Pr*:A:*:C1,1.
gakil 83.
A!
zanbaq ( Lilium candidum
Umumi
L.):
g<irii ni.gii.
Laboratoriya moglalasinde zanbaqkimilar fasilesinin solan
200
)
)
( Allioideae
yanmfesilesindan olan solan ( Allium L. cinsini..
niimayandalarinden birinin iizarinde do sranrn ve fesilenin xarakterik alametlarini dyrenmak olar.
Solan yanmfosilasini bir gox alirnler rnfisteqil f3silp kimi qabul edirler. Bura daxil olan bitkiler soEanaqh ve k6kimsovlu bitkilsrdir. Qigaklori gotirgigak qrupuna toplanmrgdr. Meyvalari yuvalar iizre ag an qutucuqdur. Yanmfesilanin solan cinsinin 300-a
qoder n6vii vardrr. Bu cinsin Azerbaycan florasrnda 50-e qedar
ndvii diizen sahodan baglarmg yuxan da[ qurga$nadak bttiin erazilardo genig yayrlmrgdr. Onlardan 3 n6vii adi sopan (Allium cepa
I.), sanmsaq (A.sativum Z.) va kovor (A.porrum L.) Azarbayca*
da orta da! qurgagrnadok qiymatli bitki kimi akilib becarilir- Cinsin qrrmracrq soian (Allium rubellum LJ n6vfine har yerdo t+
sadiif olunur.
Adi solan (Allium cepa L.) bitkisi Azerbaycarun aran ve da!
rayonlannda genig becerilen qiymetli terovaz bitkisidir (gokil Sa).
Insanlar bu bitkiden onun ham yerfistii hissasi olan yarpaqlannda, hsm de yeraltr sogana$nda olan fitonsid xiisusiyyetini 96ro
istifade edirlar. Terkibinda C vo B vitaminlori da vardr. Onun iyi
terkibinda olan efr yallanndan (fitonsidlerden) galir. Bu ndv yabam halda malum deyildir.
Yarpaqlan bo9 boru gsklindsdir, orta hissasindan $$ml$ g6vdeye malikdil. Qiqeklar gdv&trin ucunda getirgigak qrupuna yglr.
Qigak qrupu aglaaadek iizeri iki hisseye b6liinan perdapkilli pulcuq
drtiilu ornete gatirir. hi qetirleri girde olub, Ortuyti l-2 qapaq pttin.
dadfu. Qigak saplaqlan uzundur. Qigokleri aktinomorfdur, ikicinslidir, gigakdo lagaklor serbest olub, 6 sdeddir. Qigakyanhlr afrmtrlya5rl rongddir, serbost ve ya qaide hissxinda qismen bitigmiq 6 olvan yarpaqdan tegkil olunub. Erkekcikleri 6 o&ddr, saplan 9i9sk
yan[Fntan xeyli ruundur. Daxili dairda yerlogon erkakciklorin sapr
qaida hissesinden enlilagmigdir. Qigsklarinda erkakciklor diqicikdan
tez yetigir. Dgicik bn sdad olub, yumurtaLq fist vaziyyetdadir. yumurtahlr 1-3 yuvaldr. Meglele zamaru erkakcik ve digiciklarin qunrlugunu dyrenmek iigiin gigalryanhgr bir tarefdan kasilorok agrlmih
ve lupa ile miigahida edilmelidir. Meyvasi qu cuqdur, Toxumlan
qara renglidir. Qigek formulu:
Pr-rfu*rG1 y.
*f
201
lrgr'::'I
\r
#,
l
,'
,*i.
1
gekil 84. Adi so[an (Allium cepa L.):
1)
iimumi g6riiaiigii; 2) gigek oxu va gigayi; 3) sofanafr.
Zanbaqkimilerin hamrsr iigiin soganagrn olmasr xarakterik_
.
dir. Ancaq bazi yarrmfasilslarda
isa atli vo girali kdkiimsovlar (mesolen, qulangar. (Asparagoideae) yanmfesilesindon olan incigiga_
yinde
kimi) mfigahido olunur. Laboratoriya mogfielesi bu
^oldufu
'*
yarmfasilanin
bozi ndvlori iizarinds do togkil oluna bilor.
(Asparagoideae) yarrmfesilenin nfrmayendalori k6_
. .. Qulangar
\iimsovlu, solanaqh bitkilardir. Bozi ncivlerinin yarpaqlarr reduksiya. edib pulcuqqeklini alnugdrr. Onlann qoltufiundi yarpagabenzor kladodiler (yastrlagmrg zoflar) yerlagir.
QiSelbri iliicinsli ve va
bozi numayandolerinda bircinslidir. Meyvelari 2-5
luvaL g:lomeyvedir. Yanmfasilanin Azarbaycan florasmda en genig yayrf,ru9 cin_
si qulangardr (qugtziimii) (Asparagus I.). Dei'orahv 6itti
akilib becerilenlari bigaver (Ruscus L), incigigayi (Convallaria L.),
!gnaya_(!ana9 Medtk), gpyene lpotygonatuni Hilll vs qarfagdiii
(Paris L.) cinsinin niimayondalerid jr.
Incigigeyi (Conv allaria 2..; cinsinin Zaqafqaziy a incigigayi
nrivii Azerbaycanda Kigik Q,afqaz daglannda, megalerde yayri_
mgdu. Adi incigigeyi ( Convallaria majatis L. ) n6vii isa dekorativ
ti-i
bitki kimi b€cerilir ($ekil 85). Laboratoriya maglelasinda bu n6vdan istifada oluna bilar. ilk yazda
gigaklediyinden ma;lela zamam bu
bitkinin herbari materiallarr ila yanaqr, canl niimunasinden de istifade edila biler. Bu etirli bitki olub,
gigaklorindon va yarpa$ndan iirek
xestotklarinin miialicesinda istifade olunan dorman ahmr.
incigigoyi kdktimsovlu
goxillik bitkidir. G6vdosi, ucunda
giqek qrupu dagryan ox gaklindo-
Adi
dir. Qiqeklari aktinomorfdur, ikicinstdir. Qiq.ktori birtarafli salxrntipli 9i9ak qrupuna yrgkngdn. Qi9ak qruplan bir qodor uzun olub,
agagya dolru eyildiyindan gigakler
sallaqphlda yerlagir. Qigeyin qurulugunu 6yrenmek tictitr grqelryanhg
iyno ilo uzununa kasilarok agrlmah
ve lupa vasitssila migahida apanlmahdr. Girdo-zengvan, a! rongli
6 yarpaErn bit$mesinden emelo goknigdir, yuxansrnda
olan digcikleri xarice oyilrni$ir. ErgigaklyanJrgr
gekil 85. Adi inciEigeyi
(
Convallaria nmjalis
L.):
gijrih$
2) Cig€yi
1) Umumi
vo en kesiyi,; 3) erkekcik;
di$cik 5) m€yvesi va en k+
sifi; 6) toxumu
4)
kakciklari 6 edad olub, iigor obnaqla iki dairada yerlsgirler va 9igokyanJr[rmn agag hissesindo bitigirler. Digicik iig meyveyarpagtmn bitigmesindsn emalo gslmiqdir. Yumurtah$ girdedir, iist vaziyyotdodir, siituncugu tgkiincdiir, afluc{r [gdilimlidir. Qigek
formulu:
*fl
PruAr-, CO. Me1'veleri qrmrz rengli gilameyvadir.
Laboratoriya maglelesinde yarrmfesilenin gigoklari bircinsli
olan niimayondaleri ila tamg olmaq iigiin qulangar (Asparagus L.)
cinsinin ndvlerindon istifada etmak olar. Qulanqann bezi n6vlorindan darman, cavan zoflanndan ise qida kimi istifade olunur. Cinsin
niimayondalarindo gigoyin qurulugu lupa vasitasile mflgahide edile-
rek dyrenilo bilar.
Qulanqar (Asparagus
Z.) cinsi_
nin Azerbaycan florasrnda 7 n6vii
yayrlmrgdrr. Bu cinsin niimavandelari
inca kdkiimsovlu, goxillik oi bitkilr-
ridir (gakil 86). Gdvdaleri budaqla-
nandrr. Pulcuqgekilli yarpaqlarrnrn
qoltu[unda sapgakilli kladodiler
emele galir. Qigakleri aktinomorfdur,
bircinslidir, xrrda olub, akseren, yar-
paqlann qoltugunda yerla;ir. Bozi
ndvlari ikievli bitkilardir. Qigokyan-
hg. qaida hissesindo azca bitigmig 6
yarpaqdan tagkil olunmugdur. Erkekciklari 6 edaddir, diqicik iig mey$akil 86. Derman qulangan va yarpalmm bitigmosindan emole
(Asparagus officinalis L.): gelib, yumurtahq 3 yuvahdrr, iist ve_
ziyyatdadir. Digiciklorin siituncuEu
1) iimumi gdriiniiqii; 2) 9i9eqrsadrr, alrzcrg iigdtir. Meyvelari,
yi; 3) meyvasi; 4) toxumu.
esasen qnmzl rengli gilomeyvedir.
rt#
baqkimilar rasitasinin o.r,
"olHt#,Xr;:i:r,i:it',:tr
kilari, bazileri ise darman va dekorativ
ehomiyy;ti bitkilardir.
zan
Stsangigaklilar (.Iru'drles) suasr
Sflsankimilar (Indaceae) fmilasi
I,aboratoriya mogfiolosi Azerbaycanda qedim zamanlardan
becerilen zefaran (Crocus t.), siisen (his L.) cinsine ve yabanr
halrla tesadiif olunan qladiolus (Gladiolus Z.) cinsina aid bitkiler
iizorinde togkil oluna biler.
ia9i1a1in soyuq dlkalerdan bagqa biitiin srazilardo, xiisusan da
Cenubi Afrikada yayrlmrg 70 cinsi ve 1500 ndvti var.'Aze,rbaycan
florasrnda 3 cinsde temsil olunan 40-a qedar n6W yayrlrugdtrSiisan_kimiler fesilosinin niimayandilari kdkiimsovlu va
soganaqh goxillik otlardrr. iki cargede ndvbali yerlagmi$ oturaq, xat_
van, qrlrncaokilli yarpaqlara malikdirlar. Qlgaklar ikicinsli, akti_
.
^
nomorf ve ya ziqomorf, gox zaman iri va parlaq rangli, mixtelif
gigak qruplarrna toplanmr$ olurlar. Qigekyanl$ ikiqat, iki dairedo diiziilrntig 6 adod tacAakiili sorbast ve ya bitigik yarpaqhdrr. Erkakcik 3 ededdir. Yumurtahq alt, gox)u sayda 2 intequmentli yumurtacrqh ve 3 yuvahdr. Siituncuq yuxandan budaqlanr. Ugdi1imli va ya iiqb6liimhdiir, bazan siituncu[un dilirnleri (meselen,
siisanda) enliloprek legeyebanzar gekil ahr. Meyveleri qapaqlarla
agrlan goxtoxumlu qutucuqdur. Toxur ar endospermlidirler. K6kfimsov, kdkyurnrusu va solanaqlara bunlar arasrnda gox rast
gaLinir.
Ixtisaslagmrg entomofrl (ropiklardo hom de ornitohl) fosiledir.
Bu fesilo iigrin biitiin 6rtiiltitoxurnlulardan farqlonsn agzcrq xarakterikdir. Fasilonin sriyyovi xiisusiyyatlaini 6zfinda ek etdiran cinslerden zefaran, sisen va qladiolusu g6starmek olar.
Laboratoriya mag[elosinde zafaran (Croau L.) cinsinin n6vleri
iizerinda miigahida aparmaq iigin onlann herbari materiallan ilo yanagr, tam agrlmrg qigskleri da aynca yflaraq qurudulrnaldr.
7"fu12a sinsinin Azarbaycanda yabam halda 5 n6viina rast
golinir va 9ox n6vlari erkon gigekleyen bitkilare aiddir, bunlar
yarpaqlan agrlana qeder gigokloyirlar. Zanbaqkimilarda oldulu
kimi bunlarda da qiqak gox uzun gigakyan}lr borusu sayasinde
torpa$n sethindan qalxr. Bu cinsin ekin zofaranr (Crocus salivus
tr.) n6vii Abgeronda genig becerilir (gekn 8D. Zafsran soganaqh
bitki olub, inkigaf ederksn torpaq altrndakr yumrusundan doste
pklinda sagaqh kdklor omalo gelir. Payu foslinde bu yumrulardan
bir nega eded gigok oxu inkigaf edir ve yagrl yarpaqlan, gigek agdrqdan sonra formalagrr. Qigekyanhlr 2 cergode diiziilniig 6 adad
1a9ok yarpagndan tegkil olunmug boruvan-qrfgekillidir. QigskyanJrlr ban6vgeyi, bogaz hissesindon sandr. Erkakciklori 6
aded olub, qrsa saplan ila gigakyanhSna bitigmig olur. Digiciyi 3
*f
yuvah, aflrzcrS 3 ededdir. Qigoyin formulu:
Pr.lAtGr. Digiciyin alrzcrqlarr gigakyanhfr uzunlufundadr, uclarr buynuz kirni bir qsder ayihnigdir, nanncr rangdedir, onlar yrglaraq qurudulur. Diqiciyinin gox koskin xoq iyi vardrr. Ondan xalq tababetinda,
qonnadr, parlimeriya sonayesinda vs bozi xdraklora dad, atir vermsk iigiin istifado olunur.
20s
[]
'li
gBi
I
'.'
V
5
gekil E7. Adi zeferar, (Crocus satitus L.):
l) iimumi gdriiniigii; 2) gigsyi vo en kesiyi; 3) erkekcik; 4) diSicik;
d\iciyin uzununa va enine kssiyi; 6) so[analr.
5)
Laboratoriya mcagslesi fesilanin siisen (lrls I.) cinsinin har
bir ndvii iizarinde tagkil oluna bilar. Stisen cinsinin gimal yarrmkiiresinin mtixtalif arazilorinde yayrlmrg 200 n6vii vardrr. Bu cinsin
Azerbaycan Respublikasr erazisinda 30-dan artrq ndvii yayrlmrgdr ki, onlann aksariyyeti Azarbaycan va ya Qafqaz endemikidir.
Biiliin siisenlar dekorativdir va giil dastalorino daxil edilir.
AMEA-nrn nebatat balrnda siisenin bir gox ndvlori introduksiya
olunmugdur ve dekorativ bitki kimi yagrllagdrrmada geniq istifada
edilir. Cinsin ayr qthncr siisen (1rui germanica L.) ndvi Azarbaycanda giqekli bitki kimi daha genig becorilir (gekil 88).
$r4r
gekil 88.
1)
Ay qrlno
stssen ( iris germanica L. )
:
iimumi gdriiniig! 2) yarpair;3) gigayi; 4) kiikiimsovu.
Cinsin n6vleri koktimsovlu goxiJlik bitkilordir. Yarpaqlan
gdvdesinin qaidasinda yerlegir, akoran qrJrncgekilli vo ya uzunsov
xatvarrdr. Iri gigeklari gdvdanin ucunda tok-tak va ya bir negesi
birga emalo galir, aktinomorfdur, ikicinslidir. Qigekyanllr ndviinden as r olaraq a!, bendvgeyi, san, parlaq-san olur. Qigakyanh[r
6lagak yarpalrndan tegkil olunub,2 dairade diiziilmtigdtr. Xarici
dairanin lsgeklari daha parlaqdr. Bunlarda drnaqcrq vo ayant
asan ayrmaq olur. QigekyanJrlrmn daxili dairasinin leceklari nazikdirler. Onlar vertikal istiqamatlidir. Xarici lagaklerin qargsmda
yerlopn sttuncuq budaqlan (afucrqh stilodiler) lagayabenzer quruluglu ve parlaq ranglidir. Bela <budaq> vo xarici logak arasrnda
iri tozluqlu erkokciklar yerleEir. Erkekcikleri 3 odeddir, daxili dai_
_reduksiyaya uframrgdr. Belelikle, siisenin gigekleri bioloji cahotden 3 xiisusi <ikidodaqh gigekdon> ibaretdir. Bunlardan her
biri iist dodaq (a!:zcrqh stilodi), alt dodaq (gigakyanhlr lagayi) va
erkakciye malikdir. Erkakcik ve digiciyi miigahide etmak iigin
9igekyanh$ bir tarefinden kesilorok agrlmahdrr. Digiciyin yumurtahg altdr, srituncuEu lageysbenzer iig hisssye b<jliiniir ve har hissa
yuxarrsrnda ikdilimlidir. Dilinrlerin qaidesinda aSzcrq yerlegir.
resi
Ms9lala zamanl yumurtahq enina kesilerok ag arsa onun iig yuva.h vo yumurtacrqlarrnm gox oldulunu !6rmok olar. Meyvaieri
qapaqlarla agrlan qutucuqdur. Qigoyin formulu: 4f p3*3A3Gr.
Siison.cinsi hibridleqmeya meyilli oldugundan onlarur okilsn
ndvlerinde gigaklerin legekleri a!, sarr, bendvqayi, gehrayt va diger
rangloro boyanr. Xalq tababetinds onun yo[unlagmrg kOktimsovlanndan ve yarpaqlarrndan istifada olunur. K6kiirnsow nigas ta tla zaw
gin oldulundan ondan Yaponiyada qida kimi istifade olunur.
Laboratoriya maggelasinda siisonkimilerin ziqomorf gigekli
niimayandsleri ile tanlg olmaq iigiin qladiolus (qarfasolamm)
(Gladiolus I.) cinsinin nOvlarinden istifada etmak ola1. Maggete
zamaru cinsin- ndvlorinin 9i9ek iizvlerini 6yranmak iigiin gigefuer
spirtde ve ya formalin mehlulunda saxlanmahdrr.
Bu cinsin gox ndvleri Canubi Afrikada bitir. Azprbavcanda
yabam pkilda ekinlardo, gemanlerde, otlu yamaclarda 6 nOve tesadi.if olunur. Bag vs parklarda iso gigak_ti bitki kimi
eent qladiolu_
su (Gladiolus ganadavensis Van Houte) ndvii genig becerilir ($skil
89). Bu niiviin gohrayr rengli giqpklari iri olub, eni 8 sm-a qedardir.
Qladiolus. cinsini. n novlori may-iyun aylannda gigaklayir, soganaqh
goxillik bitlilardq. Yarpaqlan xetvan, qrlncaokillidir.
Qige[ qrui_
lan. nriviindsn asrir olaraq bir ve ya iki terofli siinUtitp'tiUiair. q^igsklari_ziqomorfdur. QigakyanhErnrn [6nrsu azca ayilmigdir, enlilegmiq hissesi 6 kiliimliidth va boliinrlari qeyri-berabardir. 'Erkokcik
3.adsddir. Digicik 3 meyvayarpa$ n bitigmosinden emsla galrnig_
d_ir.. Yumurtahq altdr, 3 yuvahdu, yumurtacrqlann sayr goxdur.
Digiciyin siitunculu sapa benzardir, agzr;lle 3 UotliromaUr. Ontu,
agag hissadan xatvan. yuxandan isa enlilaqmigdir. Meyvalari qu_
tucuqdur. Qigeyin formulu:
nr.:A: C, .
ff
208
Skil89.
Qent qla dioll,tst (Gladiolus ganadavensis Van Houte):
Umumi gtiriiniigu.
Siisongigoklilor mon$ece zanbaqgigokiilorle elaqedardrrlar vo
bunlar zanbaqgigeklilardan alt ),umurtahq, erkokciklerin bir daireda yerleqmasi, stilodilerin va a[rzcrqlarrn 6zilnomoxsus quruluguna 96ro farqlenirlar. Bu alamete g<ire siisangigekliler birlopalilar
arasrnda ay,rrca bir mdvqeyo malikdir.
Kigiktoxumlular (Micro sper nuc) nrasr
Sahlebkimiler (Orc hidau ae) Ixilesi
Laboratoriya maggalasinin sehlebkimilar fesilesi iizarindo tagkili zamam fasilaye daxil olan bitkilerin spirtda saxlanrug gigaklarindan, kdkiimsovlarr vo kdkyumrulanmdan hazrrlanmrq herbari
materiallan olmahdrr. Bura daxil olan bitkilar aprel-may aylarrnda gigaklediklsrinden meglala canh material iizarinda de tagkil
oluna bilar. Moglele fosilanin sah)eb (Orchis L.) va z6hrs gigeyi
( Cypripedium L ) cinsinin adi z6hre gigoyi ( Cypripedium calceolus
I.) ndvleri iizerinda tegkil edile biler.
Kigiktoxumlular srasl n sahlebkimilar lesilesinin ntmayendeleri goxillik otlardr. Yarpaqlarr n6vlarinden asrh olaraq ndvbeli diiziiltglii, xat$ekilli, ne$tar ve ya yumurtagekillidir (bezen yarpaq timumiyyotla, ohnur, meselon, saprofitlerde). Yarpaqlan qaidasinde qrn amels gatirir va ya g6vdeni qucaqlayrr. Qiqeklari
ikicinsli, ziqomorf, dairovi, salxm ve ya siinbiils, bazsn bagcrq gigek qrupuna toplanmrgdu. QigekyanJt!,t tacqekiili, 2 dairado
dnziilmiig ve 3 iizvliidiir. Daxili dairanin arxa legek yarpag diger
legaklardan fsrqlenir ve dodaq adlann. Erkekcik bir, nadir hallarda 2 ededdir, Erkekcik sapr digicik siituncugu ilo birlegib vahid
siitun smolo gatirir. Tozcuqlar bir-birine yaprgr vo pollini adlanr.
Qox vaxt polliniler ayaqcrq tizarrnde yerlegir ve ayaqcrq dimdidikciyin ucunda olan yapr$an yastlqcrla bitigir. Pollini, ayaqcrq
ve yaprgan yastrqcrq birga pollinari adlanr. 2 erkokcikli ndvlerda
tozcuqlar sspelensndir. Bir erkakcikli ndvlerde iigar olrnaqla iki
dairsde yerlegmig erkakciklardan ancaq xarici dairadeki iig erkakcikden biri inkigaf edir. Iki erkokcitli n6vlorde iso aksino daxili
dairedeki erkekciklarden ikisi inkiqaf edir. Qalan l-2 erkekcik rudiment gaklinde saxlan r.
Digiciyi iig meyve yarpagmn bitigmesindan omole gelmiqdir.
Yumurtahq alt veziyyatda olub, I ve ya 3 yuvat, goxlu va ya 1
intequmentli yumurtacrqhdrr. Alrzcrqlar 3 b6liimliidiir. Onlardan
bfui dimdik $oklini almr$dr. Yumurtacrqlar gox kigik olub, goxJu
saydadrr. Meyvoleri 3-6 terofdon agrlan qutucuqdur. Toxumlar
xndadrr ve endospermsizdir. Toxumlar ancaq g6balek mitselilori
olan miihitde ciicarir. Sahlabkimilarin toxur arr gox xrda oldulundan zeif haya axr ilo bela asanlqla yayrlu. Toxumlarrrun
gox xrda oldugunu nazoro alaraq bu sram kigiktoxumlular
(Microspermae) srasr adlandmrlar. Qox hallarda epifit, bazen
saprofitdirler. Azerbaycanda yaylan limodorum (Limodorum
Boehm. ) , saqqaliistii (Epipogrum J.G.Gmel. ex Borkh. ) ve s. cinslerin ndvleri saprofitdir. Bu bitkilarin yarpagr pulcugabenzar, qonur rengli qrn geklinde olur, yagtl rangli yarpaqlan isa olmur.
Laboratoriya maggalasinda erkakcik, digicik, pollinari ve pol2r0
linilerin quruluSu mikroskop va luparun vasitesi ila aydrn miigahido edilerak dyranile bilar.
Sehlabkimiler fasilasinin
Yer kiirosinde 600-700 cinsi
va
20000-a yarun n6v0 var. Qox n6vlerine
mtlayim ve soyuq arazigalinsa
lerde rast
de sohlobkimilarin mtixteliflik merkezi tropik
arazilardadir. Tropik sahloblar alaclann gdvdosi ve budaqlarrn
qabrlr iizarinde yagayan epifitlardir . Azarbaycatda 50 n6viine rast
galinir.
Laboratoriya magfielosinde feilonin bir erkakcik]i n6vlarini ve
bir gox xarakterik elametlerini sel'iob (Orchis L./ cinsinin nimayendaleri fizarindo dyranmok olar (gakil 90). Sehlsb ndvleri krik
yumrulan emelo getirsn goxillik bitkilardir. Yumrular n6viinden
auh olaraq girdo, uzunsov-ellips va yasilindrgekillidir. Bir sra n6vlarinde yumrular barmaqvan bdliimh vo ya dilimlidir. Maqlela
iigiin bu kdkyunrulan y[rlaraq herbari gsklinds saxlanrla bilar.
Cinsin niimayendolarinin hamrsl y39fl, iriyarpaqh bitkilardir.
Sehlablerin gigekpnhlr gox mtxtelifdir. Beleki, 9i9ek a!, san, ya9rl, qrmra, gahray vs mfixtelif rengli olub, bazen, palangvan va
lakeli formada gigakyanftlrna da rast gelinir. Qigakleri 2-3 sm
diametrlidir, lakin daha bdyuk va kigik 619iiye do malik olurlar.
Bazi n6vlerinde giqaklar atirlidir. Meymun sehlebindo (Orchis simia Lam) dodaq hissa ol, ayaq ve balaca quynrqcuqlu fiquru xatrrladr. Azarbaycanda yayrJan atmilgak qag sehlobinde (Ophrys
oestrifera I.) dodaq parlaq rengli ve k6ndalen-zolaqhdr. Bezi
ndvler dodagn gxrntrsr olan mahrmza malikdirler.
Azerbaycanrn yalmz Qaraba[ b6lgasinda yayilan Qafqaz sehlebi (Orchis caucasica Kftnge) ndviiniin gigektorinin morfoloji qurulugu bulbiilii xatrrladr. Heg tasadiih deyil ki, bu bitkinin gigeyinin qurulugundakr g<izalliya esaslarub ona xalq torefinden <d(an
biilbiib> adr verilmigdir. Qafqaz sehlsbinin yarpaqlarrmn rlzorinda
lekelar vardr. Qigakleri siinbiilgigek qrupuna yr[rlm;dr, ziqomorfdur, ikicinslidir. Qigakyanhgrnda daxili dairado yerlegeo yarpaqlardan ikisi xatvan va ya uzunsovdur, dodaqyarpaq ise iigdilirnlidir. Dodaqyarpagn qaidesinde konus ve ya torba$ekilli mahmz vardr. Pollinilari ayaqcrq izarindo yerlogir. Mikroskop va lupa vasitasila bunlan aydrn miigahida etmek olar. Erkakciklsri bir
edaddir. Digicik iig meyve yarpagrnrn bitigmosinden amolo galmig-
2l
dir. Yumurtahgr alt veziyyetdedir, oturaqdrr, gigak agrlan zaman
burulur. Qigeyin formulu,
Meyvasi goxtoxumlu
lffr.,a,Cr.
qutucuqdur. Tcrumlan tozabenzar olub, gox xrrdadrr va toxumlannda riigeym tam inkigaf etmemigdir.
gekil 90.
A - Qafqaz sehlebi
(O r c his c aucasic a Klinge):
Umumi gOriintigii.
B - Qa9 sehlebi
(Ophr ys oestrifera L.):
ii.........
umuml gorunu,su.
C - Meymun sahlebi
(Orchis simia Lam.):
Umumi giiriinigii.
2t2
Bunlarda stitun ve dodaq lsgoyi ele qurulugdadr ki, nektara
kigik deqikden ancaq xisusi tozlandncrlar xo$ etra 96ro kega bilirlar. Daha tskmillegmig sahlabgigokli polJinilar asanhqla hegoratrn bagrna kegir vo bagqa g.igaye apanlaraq todanmanr temin edir.
Bu, hale XVIII asrin sonunda molum idi. Sehlobkimilorin tozlanmaya uygunlagmasr meselasi i.la Darvin gox maggul olrnugdur.
Lakin hele de gox n6vlorin tozlanmasr izah olunmayrb. MaraqLdr ki, sohlob cinsinin nimayandalorindo nektarrn olmamasrna
baxmayaraq, onlar hegaratr nece calb edirlor. Bu novlor ixtisaslagdrgrndan 6z tozlandrrcrlarrndan goxunu itirmiglar. Alimler bunu
ifrat tekmillagmo noticesindo (mahv olan) zorer gekmig zeif digli
pelanglerla mtqayiso edirler.
Laboratoriya moggalesinde sehlob cinsi ilo mfrqayisoli gakilda f+
silonin ikierkokcikli n6vlari ila tanrg obnaq iigiin z6hrs gipyr (Cypripedium L. ) cinsinin niimayendalarinden istifade etmak olar. Bu cinsin n6vlari kdkiimsovlu goxillik bitkilardir. Qigeklari nisbebn iri
olur, 1-3 edad olrnaqla gdvdonin ucunda yerlegirlor. Bunlarda inkigaf
emig erkekciklar iki eded olur. Qigck agrlan zaman iso yumurtahqla-
n burulmur. Qigayin formulu:
I f n-rt, c,
.
Sahlabkimilorin dekorativ ahamiyyati
bdyiikdur. Biitiin
botanika ba[lannda xiisusi sehleb oranjereyalan
'ox var. Tropik erazilarde xiisusi ekspedisiyalar yaradrlaraq yeni n6vler axtanrlar.
Bazi sahlabkimilordan tessrriifatda istifade olunur. Bela ndvlordan
biri vanildir (Vanilla planifulia 1,.). Onun yeri$momi$ meyvelari
avozedilmoz odviyyat kimi i$bdilir. Vanilin veteni Markozi Amerikadrr, ancaq daha gox Madaqaskarda becarilir. Vanil iri, yagrhmt -san gigekli liandrr (gakil 9l). Ondan goxlu miqdarda mohsul almaq iigfrn siini tozlanmadan istifada olunur.
Sohlobkimilarin gox niimayondeleri ikiqat mayalanma qabiliyyetini itirib va endosperm emsla gotirmir. Biitiin n6vlarda toxumun ciicermesi iigiin yalnz gdbelakla simbiozluq vacibdir. Sohlebkimilarde lepelsr yoxdur. Sahlebkimilerin nflmayendalerinin
sayr intensiv antropogen tasirlor naticesinda orazilerda kaskjn azalr. Sahlebkimilarin eksariyyati <Qrmrzr kitab>a salrmb va onlaln
toplanmasr yolverilmazdir.
2t3
gakil 91. Vanil ( Zaz illa planifutia L.):
1) iimumi gtidiniitti; 2) gigayi ve en kasiyi; 3) erkekciyi;
4) digiciyi; 5) meyvesi.
Sahlebkimilor monSeco zanbaqgigoklilor srrasi il;, xiisusila de
rypqrtatg a1t voziyyatda olan fasileler, mesalan, norgizgigsfiki_
milarla olaqedardr. Daha primitiv sohlebkimiterda 3 erf<aiccik var
ve gigakyanhEr. zoif ziqomorfdur. Bu niimayendalor Hind-Malay
flor:rstik ,-.*ir-.d? yayrhblar, bu da sahlebkimilarin homin regi'onda amole galdiyini gdstarir. Sohlebkimilorin tekamiiliindo zoofiliyaya uyfunlapma b6yiik rol oynamrgdr.
Iqin gedigi: I. Zanbaqkimilar, siisenkimilor vs sehlebkimilere
aid herbari materiallanm nezerden kegirmak.
2.
Zanbaqkimiler, siisenkimiler ve sahlebkimilerin bozi
aid daimi preparatlara mikroskop altrnda
niimayondalorine
baxmaq.
3. Oyani vesaitlordon istifada edarek her bir fasileya aid
214
bitkilerin iizerinda miigahideler aparmaq ve gakllarini gakmek.
Sual: Miixtalif tozlanma $oraitino uylunlagma noticasinda
zanbaqgigokliler slraslnln ayn-ayn fosilalerinds hansr alamatler
qazan mrqdr? Zanbaqkimilar, siisankimilar vo sahlebkimilar fosilesino aid olan bitkilorin na kimi ahemiyyoti vardr?
Kommelinid ( Commelinidte ) yarrmsinfi
Bu yarrmsinfin niimayandaieri hoyati formalarrna goro birillik
va goxillik ot bitkilaridir. ikiqatyanhqh ntimayendelori entomofil,
reduksiyaolunmug birqatyanhqh niimayendalari iss anemofil bitkilardir. Ginesey sinkarpdr. Yarrmsinif 5 sram 6ziinde temsil
edir. On xarakterik srralan bromeliyagigeklilar, kommelinagigoklilar, taxrlgigaklilar hesab olunur. Laboratoriya meg[alasi yarrmsinfin bazi xarakterik srralarr iizorinda taqkil oluna biler.
Taxilqigokliler (Qntrcaigaklilor) Craminale s (P oales\ srarl
Taxdkimilar (Qrh ckimiTer) Gramincae ( Poaceae) Ias xi
Lavazimat Taxrlkimiler fosilesine dair herbari materiallan,
syani vesaitlar, daimi preparatlar, lupa, iyna, mikoskop.
Laboratoriya meqgalasi mfrxtelif taxrl ncivlori iizarinda tegkil
oluna bilor. Maqfiele zamam gigaklari bircinsli va ikicinsli olan
numayendslerin herbari vo ya canlt materiahndan istifade daha
meqsadauyfun olardr. Bu zaman siinbiilciik ve giqaklarin, vegetativ orqanlarrn elametlarina xiisusi fikir verilmalidir. Beloki, herbari materiahndan istifada edorkan siinbiilctk qaynar suya salnmahdrr. Qaynar suya sallndrqda siinbiilciik yum$ahr ve gigaklarin
qurulu$unu 6yronmak asan olur. SiinbiiLlciiyiin vo gigoyin qurulu$u
lupa vasitasi ile miiqahide edilo biler. Riigeymin qurulug xiisusiyyetlori de taxrlkimilerin tasnifatmda miihiim rol oynayr. Olave
etmak laamdrr ki, taxrlkimilarin sistematikasrnda daha gox anatomik alamatlera asaslanrrlar.
Taxrlkimilor vo ya qrtrckimilar fesilasi orttiliitoxunrlu bitkilarin mtirokkeb, gox polimorf ve bosit gigekyanhlrna malik qrupla-
rrndan biridir. Fasilanin niimaysndaleri birillik va ya goxillik
otlar, yerustu hissoleri bozon odunlagan, hatta agacaakilli bitkilar215
dir. Taxrlkimilerin qadim ekoloji tiplerinden bambuk ve qarg
kimi hiindiir g6vdeli ndvleri de vardr. Bu fasileya daxil olan
ndvlsr sagaqh, strtinen, k6kiimsovlu bitkilor olub, akseriyyeti gim
amelo getireodir. Yarpaqlarr n6vbali olmaqla iki csrgo iizre
diiziiltr, xetvandr, a$aglslnda bulum aralannr ohate eden qrn
amela gatirir. Qiqekler ikicinslidir, ziqomorfdur, miirokkab 9i9ak
pulcuqlan
ile ahate olunaraq
siinbiilctiklerda yerlegir. Bazi
n6vlerde (meselen, qargdahda) gigakler bircinsli olur. Qigekyanhlr iki dairado yerlegmig perdegokilli pulcuqlardan togkil olunmuqdur. Qigskyanlt$nrn xarici dairasinda iki edad agaS va yuxarr
9i9ak pulcu!'u vardn. Erkokci}lori, aksoran 3 odeddir, bezi n6vlsrdo 1-2 ve ya 6 eded olur. Erkokciyin sapr nazik olub, tozluqlan
sapa ortasmdan bitigir vo as r vsziyyetda yerlogir. Erkakciyin tozlulu iri olub, kiillii miqdarda tozcuq emela gatirir. Digicik, aks+
ren iki meyve yarpagrun bitigmasinden amla geknigdir. Yumurtahq iist veziyyatdodir. Bir yuvah va bir intequmentli bir yumurtacrla malikdir. Agzaqlar oturaq olub, iki bdliirnliidiir. Bu boliimler lelekvandu. Taxrlkimilarden ancaq qargrdahda aSzaqlar
sappkillidir. Meyve dan, nadir hallarda (bambuklarda) Eayirdek
vo ya gilameyvadir. Toxum endosp€rmlidir.
Biitiin Yer ktirasinds, osasen de agrq sahslards yaylmrg 700
cinsi vo 8000 ndvii var. Bu fssila drtiiliitoxumlular arasrnda n6vlerinin sayna g6re ddrdiincii, cinslerinin sayrna g6ra ikinci yeri tutur. Tarlkimiler biitiin Yer ktirasinin bitki 6rtiiyiimde bdyiik rol
oynayrlar, onlann tesarriifat ohamiyyati isa baqqa fesilalarden
goxdur. Azarbaycanda 120 cinso toplanrmg 454-e qader n6vii yayrlmrgdrr.
Taxlkimila fosilesinin niimaysndelorinin siinbtilciiklori muxtelif
miirekkeb gigek qruplarura toplanr. Qox halda miirekkab siipiirge
9i9ek qrupuna vabmr (Avena Z.), qrhc (Poa L.), tonqalotu (.Bromopsis L.), pltll< (Oryza Z.) ndvlarinda, mtirakkab siinbiil 9i9ak
qruprrna govdar (Secale L.),brgda (Tnticam L.), arpa (Hordeum L.)
cinslarinde, sultan gigekqrupuna pigikquyrugu (Phleum Z.), tiilktiquyrulu (Alopecarus Z.), biilbulotu (Phalaris I.) cinslarinds, etli
stinbiilo ise qargrdahda (Zea L.) tesadiif olunur. Tekbir ndvlordo
siinbrilctikler salxrm vo ya bezen bagofabenzsr 9i9ak qrupuna ylrlr.
Taxrlkimilerin siinbiilciiklarinin qurulugunda da 6ainemexsus ola216
matler olur. Siinbiilctkde gigaklarin
sayl novilndan asrh olaraq miixtolif
olur. Belaki, bu gigeklsr 20 va ya daha
gox ola bilsr, lakin taxrlkimilarin qoxunda cemi bir odaddir.
Har siinbtilciik oxdan ve onun tzarinde yerlapn gigaklerden tagkil olunmuqdur. Siinbiilciiyiin oxu gox q$a
olub, onun qaidasinda siinbiiiciik pulcuqlarr yerlogir (gekil 92). Siinbiilciik
pulcuqlan eksoren iki adad olub, agagr
ve yuxan siinbiilciik pulcuqlanndan
ibaretdir. Bu siinbiilciik pulcuqlan bazi
ndvlerda 34, bazilerinda I eded olur va
gekil 92. Taxlkimilarin
ya heg olmur. Siinbiilciik pulcuqlarr
qigeyinin sxemi:
bitkinin n6viindon asrh olaraq yagrl
rengli, perdogokilli, ve ya barklogmig
olur. Qigakyanhqlarr iki dairede yer- l) siinbiil pulcufu; 2) lodikula; 3) agalr 9i9ek
lsgmig pordaqakilli pulcuqlardan tegkil
pulcufu; 4) yuxan qigak
olunmugdur. Qigekyanhgrnrn xarici pulcufiu; 5) erkakcik:
dairesindo iki adad pulcuq - aqag vo
6) di$cik.
yuxarr gigek pulcugu vardr. A;a$
9i9ak pulcugu gigekaltltlr yarpagrdrr, siinbiiLlciiy{in qaidasinde
yerlagir ve yuxarr gigok pulculunu qismon ahata edir. Bazi ndvlerda aga[r gigok pulcugunun arxa torafindo qrlgrq olur, pulcuq
lu,ransrnda dig1i, ikidiqli vo ya tam ola bilir.
Yuxarr giqak pulcuflu nisbeten kiqikdir, onun arxa terafinda
aydrn g<iriinan iki qabarrq damar vardrr. Bu damarm iki adad
olmasr, yuxan gigek pulcugunun iki yarpagrn bitigmesindsn emala
geldiyini gostorir. Bazi taxrl ndvlerinde yuxan gigak pulcufu
olmur. Qigak puicuqlanndan [st tarefdo lodikula yarpaqlarr
(pulcuqlan) yerlagir. Lodikula yarpaqlarr oksar nrivlarde iki, bazilerinda iig ve ya bir edad olur, bazan isa heg olmur. Lodikula
yarpaqlar erkekcik ve digiciyin qaidosinde yerlegerak qiEek yeti$en zaman 9i9ir va gigok pulcuqlartntn agtlmast erkakcik ve digiciklarin kenardan gdrsonmesine k6mak edir.
Qigakdo agagr 9i9ok pulcufiunun tabieti giibho dogurmasa da,
211
yulln
9i9ek pulcufu ve siinbiiliiD yan oxu iizerinda yerlegmig lodikulalar miibahise monbayidir. Bu mesaleye iig baxrg mdvcuddur.
Lodikulalann rolu hela tam aydrn deyil. Owoller lodikulalann
funksiyasrnr siir,lriil pulcuqlannrn inkigafina yardrmgr hesab
edirdilar. Hazrda alimlar bununla kifayetlenmir ve lodikulalara
bir sra funksiyalan: su rejiminin tenzimlenmasini, qida maddelerinin toplanmasmr ve s. aid edirler.
Tanlkimilarin gineseyinin da tabiati gox miibahiselidir. Bir sr_
ra alimlarin hkrince, taxrlkimilerdo ginesey 3 meyvs yarpagldan
tagkil olunmugdur, bunu da 2-3 afizuq va yumurtahsn divannd,alr,t 2-3 damar destesi stibut edir. Hanrda taxrlkimilorin gineseflnin bir meyve yarpafrndan emale galdiyini ireli siiran hipotez da-
ha genig
yayt:lqdr.
TaruIkimiler fasilasinin niirnayendeleri gox genig yayrlmrgdr.
Tropik uazilorde isa kal-rg (Sorglum Pers.), tarlaotu ( Agropeuit L.)
tta dut (Panicum Z.) cinsinin aila2yandelerins daha goirast gelinir.
Mfixtelif sistematikler taxrlkimilor fosilesini miixtelif yirunfasilalare bdliirler. Bunlardan agalrdakdarr gdstormek olar:
eutrc
(Pooideae), pkorqamlgr (Era6ros toideae), dan (panicoideae
1 , ig ot
(Andropogonoideae), bambuk (Bantbusoideae) yanmfosilosi. Azarbaycanda yayilmrg taxrlkimilar fosilasinin niimayendelsri asasen
qtrioc (P ooideae) yarrmfesilasina aiddirler.
Taxilkimiler esasen kiilakle tozlanmaya ixtisaslagmrg fesiladir.
Kiilskle tozlanmaya uy$unlagmaru elvan gigokyanh$mn, nektar_
hqlann
gigakyanhSrun reduksiya olmasi, tozluqlann
_olrnamasr,
uzun erkekcik sapr iizarinde yerlegmasi va lalekli agrzcrgrn oimast
siibut edir. Taxlkimilarin gigoklemasi aydrn milgahiJo olunan
sutkahq ritma tabedir. Ela ndvlsr var ki, onlann 2 gigekloma piki
var - saher ve ax$am. Qox hallarda taxrlkimilar garpaz toilinan
olsalar da, 6z-6ziine tozlanmaya da tesadtf olunur.'Taxrlkimiler
fesilesinin bezi niimayendaleri arasrnda apomiksis da miigahide
olunur.
Bir sra alimlar taxrlkimilarin gigayini anemofil tozlanmaya
uylunlagma neticesinda sadolegmig hesab edirler. Ocdadrmn 3
u.zvl.f, 2 daireli gigekyanh[rna ve 6 erkokciyo malik olmasr fikrini
iroli siiriirler. Bagqa baxrqlar da vardrr. Oksar hallarda taxrlkimilsri palmakimilare (bazi palmakimilerin meyvalari taxrlkimi_
218
lorin danlerile oxgardrr) oxgar hesab edirlar. Hayati formasrna
ilk tanlkimilar rozet omalagariran goxillik otlar olmuglar.
Taxrlkimilarin eksariyyeti qiymatli yem bitkileridi. Bunlara
gcire
geman topah (Festuca prdtensis.L.), qrlgrqsrz tonqalotu (Bromopsis inermis (Leyss. ) Holub), siiriinan aynq (Elytrigia repens (L. )
Ners/<r) ve bagqalarrnr gdstarmok olar. Eyni zzmanda bu fesilaya
yeyilrneyan vo az ycyilen niimayandelerden uzanan apbrp (Nardus
sticta L.) daxildir. insanlar tarafindan iso qida maqiedile e, gox
bupda (Triticunt L. ) , ( Hordeum L. ), galtlk ( Oryza L. ), qarlrdah
(Zea L. ) vo s. iqledilir.
Laboratoriya ma;felasinin qida moqsadila igladilsn bugda (Irlticwn L. ) cinsinil iizarindo tegkili daha
oiardr
?3).
A - Yumgaq bulda
(Triticam drum Desf.):
l) iimumi
$okil93.
B - Berk bugda
(Triticum durum Desl.):
giiriini$ii:
Umumi gririiniigii.
2) siinbiitii; 3) siinbtilciiyii; 4)
gigeyi; 5) don melvasi.
Bulda cinsinin novlari birillik bitkilar olub, may-iyun aylannda gigeklayirler. Cinsin Azerbaycanda yabanr qakilda iki n6vtina
rast gelinir. Yumgaq bulda (Triticum aestivum L.) ve bork bugda
2t9
(T.dtrum Desl) n6vleri biitiin qitelrrde, xiisusila de yanrnsahra_
Yumeaq bugda untu. berk buEdJise
lutdu e:PuJu-v:hb.
supvaBuldamn
miixtalifliyi va sorrlarr goxdui. Azarbaycanfonzfrqrr.
da akadrmik C.O.Oliyevin rehbarliyi altrnda ytikssk
mehsuldar vo
quraqhgadavamh ytizlerla bulda iortu rayonlagdrrJrb
ve akilib
,Tf^1y_)rrtu.lalmaq iigiin gox vaxr ntivlararasr hibridlagmedan
arazilarda becsrilen sorttar daha yiiksak
^",::-"::]y". H. 9*3gtrq
qlymouandmllr.
Bugda riitubate, siinbiil emelagatirma dOvrUnda
xiisusilo gox telabkar olur. Buldarun urt"oi -aorUuy.un,
bo
Asiya, Ehopiyadrr.
Bu[da n6vlorinin stinbiilcriklori miirekkeb srlnbiile yrlrftmgdu.
Buldada siinbiil oxunun her gxrntrsr tzerindo bir siinUtilc'r:t
yirle9ir. Oger sflnbiildan siinbtlitiklar qopurlaraq-ffi
vrsltorl
it,
mrqahidg apanlarsa, siinbiil oxunun bugunrJir vi
bugunrlarda
siinbiilciiklar-yerlepn gumfilann,ga$ueunlu gOrmrt
otri. qigryi,
iisiin s}nbiilciik
pd;qi"n
ils
-Bugda
", Eiqr-t edilmeiidir. iyno
epuyaua-ag irrlnna5
rnah ve lupa vasitesi ila mtigahide
tyu{1ut
uel
olur. stnbtuctika appaa
.llll^'-:-'d:.
ie, amale
-eieckli
yerreten bu-aig Qtgak den
gotirir, yuxanda yerlepn gi[ek]"r..'*JTiS inkieaf etmadiyinaenl bu eie;kr;il;; l.rilertir,ri..
)unoulcul( pujcuqlan, adoton, dorivan olub, 2 adaddir. -yuxarr_
:Pll?I,
,,T,fr ,,t
*J:ffi,11,1i:tf,llt,ff
1*f
it*1i."',rufff
or. yu(an
pulcuEu
Qlcek
o.rta dSmannl:zarinai kirpikvan
tiiktiidiL. Erkekcikbli 3 o&ddn. Di$i.il;
dtir. Dani uzunsovdur.
"e;;6-itiiornmLubgJS,glyp moggelasinde giqek qrupunun bircinsli
..
olmasrna
gdra taxlkimilarin aksoriyyatindan-ferqionin
qi Aaii (m, t. I
iizerinde
"irri
?paTaq olar (gakit O+; q.gaumo
Amerikadr. eargrdat biitiin dfrny;da;xibus;
Irti Ai.:rfla., ut_
rayna, Moldova, Azerbavcan, Orta Asiya ua
notta Uzaq gerqae aa
b@rilir. Bu bitkinin yrUuru acaaaian
""
m-a.qadar hiindrirltikda. birillik'biarilan bitki_
qrr. larfrdaL.2-3
uovdast n tgensi parenxim hiiceyralorla doludur. Enli yarpaqlarr xstvan, Ianset$akillidir._ yarpaq dilciyini,
urulfugu S
mm-a qedar olub. kiprikvarr tiik.liidiii.
bli"inlidir,
QiqLfori
Uitti
birevlidir. Erkek eieektar goraenin ucun'al' a",!*q'ililigrupt
tZi-ilirL.l
i,
rrl"i"lr#*r'i1'
,.
220
*"^
yrglm$dr. Siinbiilcikda 1-2 adad erkekcik dagryan
olur.
9i9sk
Qigaklerin hor birinin 2 9i9ok pulcu[u ve 2 lodikul
pulcugu vardr. Erkokcik daqryan gigoklarin siinbiilciiyu 9i9ak
qrup-unda ikipr yerlogir, onlardan biri qrsa digari uzun ayaqcrq
iizarinde oturur. Siinbiilciik pulcugu 2 adddir, ucu siwi, iizari
tiikliidiir. Digicik dagryan sflnbrilciik birgigeklidir, etli siinbiil gigek
qrupuna yriilmrqdrr va yarpaqlann qoltuEunda yerlaqir. Digi
siinbtilciikde 2 siinbiilctik vo 2 gigok pulculu vardrr. Siinbtilciik va
9i9ak pulculu perdogokillidir, lodikul pulcuqlarr ise yoxdur. Digiciyin agzcrlr uzun sap qaklindedir, yuxansrnda ikibdliimliidfir.
gigak qrupuna
gkil94. Qargldah (Zea mays L.):
l) timumi giirtiniigii; 2) stipiirgstipli erkok 9i9ek qrupu;
3) dipi 9i9ak qrupu: 4) meyvesi.
iqin gediqi: l.Tarulkimiler fosilasine aid herbari materiallarr ilo
tanrg ohnaq.
2.Taxrlkimilar fesilasino aid daimi preparatlan nezardrn keqirmok.
3. Oyani vasaitdan istifada edorok taxrlkimilaro aid bozi n6vlarin va taxrlkimilorin stinbtilciiyiiniin qurulugunu oks etdiron
sxemin gaklini gakmak.
22t
Sual: Taxlkimilerin sofianaq emele getiren ve kiikiimsovlu
niirnayendeleri hans ardn? Qoxillik taxrl ntivlerir:i nece ferqlendirmok olar? Taxrlkimilarin na kimi taserriifat ehemiyysti vardr?
Birlspelilarlo ikilepolilar arastnda ox$ar ve farqli alamatlar hansrlardu? Yer kiiresinde yayrlmalanna gdra hansr sinfin niimayondeleri iistinliik tagkil edir?
)))
DoRs
vosAiriNoe isriraoa oLUNMU$ BirxLanix
AzaRBAycAr\ vo LATrN DiLiNDo siyanrsr
A
Acr biyan
162
Acrqowq
Acrhq
t92, 194
57, 58
Acrhqkimiler
58
Acryonca
163
179
152
Adagayr
Adi albah
Adi alma
Adi armud
Adi balqabaq
Adi cincilim
Adi gulundur
Adi arkevan
Adi findrq
Adi gavalr
Adi giinabaxan
Adi xiyar
Adi incigigayi
Adi qaraqrnrq
Adi qaraot
Adi qarprz
Adi qrjr
Adi qugarmudu
Adi qupppeyi
Adi lalak
Adi mahmrzlala
Adi razyana
146,147
149
133
87, 88
95,96
l5E, 159
r02, 103
l5l
195,196
t29
203
l8l,
l8l
182
132
30
149
l14, l15, l16
l5t
E3
172
Ad i reyhan
l8l
Adi sofan
Adi qam
Adi turp
Adi ve ya upland pambrlr
Adi zeferan
Adi zira
20r,202
51,52,53
ll5
t20,
206
172
ZLJ
t2l
Adi zOhre gigeYi
2t0
A[
A!
164
akasiya
dalamaz
Ag
st yud
1El,
t42
218
1t0
A!
suzanbalt
70,71
AE qaytarma
A[ ot
183
AE prn
39,52
AE tozgacr
AS zanbaq
102
199,200
2t9
Atbt!
4,75
A!asma
7
Alrmtrl pambtq
120
91,92
Alrmttl tere
A[qamkimilar
Adi arksvan
52
158,159
155
Akasiya
'75
Akonit
Alakiilting
AIaq amekbmacisi
Atbalt
Alga
Atgaq qalarma
Alnrrmrzr ipomeYa
Alma
Almakimiler
ll4
126
151, 152
t5l
t42
t'|6
146
136,
Amerikan qanagiillesi
72
Andrey
9
Antoserot
Aptek siirvesi
3
Aptek qahterasi
Araukariya
Ardrc
Armud
84
t46
181
39
39,56
146, 148
216
Arya
Artiqok
Arunkus
Asterid
Asteroksilon
194
137,13E, 139
188
l5
224
Asha
189, 191
Astrag igaklilar
189
Astrakimilor
Atrnilgok qai sahlebi
189
211
Avropa qrzrlsannaqr[r
Ayr q rncl silsen
206,207
177, t78
B
Badam
Badrmcan
l5l
Badmcangigekliler
Badrmcankimiler
184
Badyan
173
184
r84
t43
Bat giyoleyi
94.
Bag sirkeni
Balqabaq
128,133
128
Balqabaqgigekliler
Balqabaqkimiler
Balh nana
Bambuk
218
Baobab
127
Baobabkimilar
127
Bataqhq qatrquyru[u
24
128
l8l
Batat
177
Batrcr qatuqultulu
24
Bennettitkimiler
41,42
ennettitler
Beqyrvah yemigan
Bsdmiiqk
39,40, 41,
B
150
111
BelegiiLn
115
Berk bulda
219
Bibeqteyn znbrtikanr
t72
Bigovar
Biraotu
202
Birlepelilor
66,197
Borugigeklilar
Bostan ispana[r
Bostan kelemi
Boz qrzrla$ac
l9l
189
94,9s
ll4
99, 100
I14, I l5
Bozzlaq
225
139
Btiyiirtken
Budaqh qatrquyrugu
24
2t6,219
Bulda
Bu[umlu baiqabaq
Bu[umlular
Biilbtlotu
133
23
2t6
C
Cannet almasr
t47
Cillis sezalpiniya
Cincilimkimiler
158, 161
E7
Ciyorotu
Ctike
t17
1A
a
Qehrayr gillxatni
Qoltik
219
165, 166
Qaman topah
Qamon yoncast
167
Qatirgigekkimiler
Q
167
atirgigeklilar
42
38
Qikadeoidea
Qrlpaqtoxumlular
Qin hibiskusu
Qin qaranfili
t22
90
199
Qirigkimiler
139,142
Qiyelak
Qobanyasttlt
Qoxgigekli itbumu
193
145
'14
Qoxmel'velilar
216
Qovdar
lls
QOl xardalt
tll
Qiil kigniqi
24,25
Qdl qatnquyrulu
76
154
175
Qdl qalmaqgigeyi
Qdl pigik drnafit
Q6l sarmaStlt
Qttl yarganotu
Quflundur
Quf,undurotu
123, t2+
216,2r9
114
95
I 14
D
226
Da[ lalasi
DaSanosi
Dalmtaz
199
179
179,
l8l
Dalamazkimilsr
t79
Dalaya
Dan
202
Daryarpaq sana
Dazryarpaq topulqa
160
Dekorativ stiwe
Dalibong
181
Deliter:
Dalitsrekimilar
7E, 84
2tE
t37
184
78,84
Dorman bodronci
Dennan qulangan
204
flerman rozmarini
t'19,1E2
Dorman zancirofu
195
Dilcikgigeklilar
Dillenid
Diqli topulqa
l9l
Dodaqgigsyikimiler
179
181
107
137
t46
Dovganalmasr
D6rdyarpaq marsiliya
Duzlaq gofianr
Diizqalxan qaytarma
36,37
96
r41
E
52
30, 3l
149, 150
Eldar gamr
Erkak qrjr
Ev qugarmudu
a
164,165
Okin qarayoncasr
Okin yerkiihi
Okin zafsra.m
Omektimoci
t71, t72
205
125
n7,fi9
Onek0mecigigaklilsr
Omekiimecikimilar
u9
Orkevan
Osl xExaSkimiler
158
78
Osl qrjrlar
Otirli gul0lce
29,30,33, 35
t64
227
otirli tiittin
184
Otirli yalangr ciro
Oyilen toza[act
Ozgil
171
101
146
F
Filloqlossum
15
Frndrq
Frshq
98, 102
Flstlqgigeklilor
Frstrqkimiler
104
104, 105
104
160
Fistula sena
G
Gavalt
151
GavaLkimilar
136, 1s1
GecebenOvgesi
115
Gengiz
Gilameyva alma
Gilenar
Giiy giyalek
Giicotu
97
Giilgigaklilor
Giilgigayikimiler
135
Giildefta
Giilabriqin
G[levar
Gtilxeuni
Giil0lcs
Giiliimbahar
Giimiigil akasiya
Giimii$ii qaytarma
163
Giinebaxan
189, 191, 193, 194
147
152
t43
139
135
154
189,192
123
t62, t63
189, 191
154, 155, 156
142
202
Giiyane
H
Hamamelid
Helleborus
Heyva
Heqiqi qaymaqgigayi
Heqiqi zanbaqkimiler
98
Halab gamt
52
75
146
75
199
228
Hibiskus
Himalay sidri
Hollandiya qsrenfili
ll,
52
90
x
112, 113
189, 191
Xaggigekkimiler
Xaggtilii
Xa|a
163
Xagal
'18,79
Xagxaqgigckliler
78
Xagxagkimilar
78
Xepmbiil
Xezer lalayi
15E
163
Xezer ganagtllesi
t72
t28,129
Xrmr
Xiyar
Xoruzgiilii
71
66,67
Ikilepelilar
Ikisiinbiil actltq
Ikitayh kinqo
58, 59
46,47
Ilan sofanr
Incigigayi
Ipomeya
Iran qaragilssi
198
Iri balqabaq
Iri qatrquyufiu
133
r98,202
t74,175
185
24.
68,69
Irigigok maqnoliya
Irigtil delitoro
E4
Ispanaq
Isvegre selaginellasr
It itburnusu
94
Italiya gamr
52
Itbumu
Itburnukimiler
r39,143, 144
136, 139, 140
19,20,21
144
t72
Iyli kereviia
Iyli qiiyud
Iynayarpaq
lt
172
49
15, l9
lar
lzoet
K
229
23
Kalamitler
Kahg
218
Kariofillid
Kartof
86
Kasnt
Kazanhq
1E4, iE5
189,192, 193
145
qzrlgultl
l8l
Keklikotu
114
Kolom
t12,ll3
Kalemgigeyikimilar
Kenaf
122.
126
Kendirotu
Kspanakgigek
KepenskgigeYikimiler
75
161
t67
Kareviizgigekliler
Kereviizkimilor
167
Kevar
20t
Kevergigckliler
Kigiktoxumlular
Kinqo
Kinqokimilar
39,46
112,113
209,210
46
Kirpikli acrltq
5E
Kladoksil
29
Knetum
57,60,61
Knetumkimilar
Kox qamt
Kolvan pambtq
Kolvan sOyud
Kommelinid
60
Koramalotu
Kordaitler
29
49
K0knar
39,52,56
Kiistiimotu
Kiistiimotukimilar
1s7, 154
52
120
110
215
154
a
I lE
Qafqaz cdkasi
211,212
Qafqaz sehlebi
Qanqal
Qara bat-bat
Qara qovaq
193
1t4
lll
230
52
Qara gamkimilsr
Qarag6hra
49, 50,51
49
Qaragdhrekimilar
It5
Qaragrla
39,52
. Qara5am
t63,164
Qarayonca
Qargagozii
202
20E
Qar[asoIant
2t6,219,220,
Qar!rdalt
t2E, 131
Qarprz
Qag sehlabi
212
23,24
Qatrquyrugu
5E
Qattquyru[u acthq
Qatrquyru$kimiler
23,24
'13
Qaymaqgigekliler
75
Qaymaqgigayi
13
Qaymaqgigeyikimilar
75, r39,140
Qa),tafma
Qaz soEant
Qent qladiolusu
198
20E,209
E9
Qaranfil
86,87
Qerenfilkimiler
Qrj*imiler
79
Qrlgrqsz tonqaiotu
Qrlh marsiliya
36
219
123,125
Qrnpq giilxatni
Qrmrzr istiot
184
Qrrmractq so[an
Qrrtrc
Qrrtrcaigakliler
201
QrSlayan qaurqulrugu
24
216,218
2t5
Qrvnm cafari
t12
Qrzgigayi
Qrzrl alma
189
146
114,17'7
Qrzrl sarmagtq
Qrzrla[ac
98,99
r99
143,144
Qrzrlca
Qrzrlgiil
Qrahakasiya
162
231
204,20E
Qladiolus
Qovaq
108, 111
Qovun
Qoyunqula[r
r28, 130,
131
89
87, 89
49
Qoyunqulapkimiler
Qozadaqryanlar
Qulatrgar
Qum lalesi
Qug mamrn
t98,199,202, 203,
80
ll
9, 10,
146,149
Qugannudu
Quqeppeyi
Qugqonmaz
I 14, 116
139
202
Qu$iiziimii
Quzukdkelden.
i89
L
Lale
Lamiid
Legekotu
78
173
179
Lalek
15E
Lanksran giilebrigini
154, 155
162, t63
[.erge
Liliid
196
Limodorum
210
Lobya
Lopar sdyiidii
163
110
M
Mahmzgigeyi
74,75
Mahmrzlale
Maqnolid
82, 83
61
68, 69
67
Maqnoliya
Maqnoliyagigekliler
Maqnoliyakimilar
6'7
Mamrkimiler
Marafti
Marsiliya
Marsiliyakimiler
3
29
29,35,36
Margansiya
35
4
Margansiyakimiler
4
Meqe almasr
147
232
143
Mega giyeleyi
Mege gilasr
151
zlt,2t2
Meymun sehlabi
Madoni alga
151
Merkeztoxumlular
Maryemnoxudu
E6, 87
Mixekgiilii
115
Mimoza kustiiLrnotu
Minagigeklilar
151
Misir lotosu
Misir pambr[r
'12
Mollabaqr
Monoqena qral sarma;t$
189, 19l
181
179
tzo
1.7'l
Mutiza
.193
M0asir delitare
Miirekkebgigaklilar
84
189
N
r81
162
Nana
Naz
Nesliya
114
162
Nefasotu
163
Noxud
o
t62
Ononis
Orta ac rq
Osmund
58
29
110
Ot;akilli sOyiid
P
Paxlagigeklilar
Paxlakimiler
153
Pahd
105
161
Pambrq
t20
Pazyarpaqhlar
23
Peylombergigayi
PiSikquyru[u
75
Plaun
15
216
l5
Plaunkimilar
Polimorf margansiya
Pomidor
a<1
184, I E6
233
R
Ranunkulid
Rozid
Rozmarin
Rozrrarin yarpaq sdyild
Ruprext itbumusu
73
Sabunotu
Saqqalh qerenfil
Saqqalh qzrla[ac
89
Saqqaliistii
Saqovnik
2t0
Saqovnikkimilar
Saqowiklar
43
Sallaqmeyve delitare
84, 8s
134
l8i
110
t44
89,90
99, 100
39,42,43
39;42,43
Salviniya
29,33
Salviniyakimiler
33
Sancaqvan plaun
San suzanba$
71
15, 16, 17
Sanmsaq
t62,164
20t
Sarmaprq
174,175
Sarmaqrqgigeklilar
174
174
Sankol
Sarmagrqkimiler
Selaginella
Selaginellakimi ler
t9
l9
Seratoniya
Seyba
158
127
l6l
Sezalpiniya
Sezalpinkimiler
158,
Sahleb
210,211
Sehlebkimilar
209
157
Sana
159, 160
Sertekkimilar
87
Sarv
Sfenofiller
56
23
Sferokarp
4
Sibir gamr
52
Srlrdili
l8r
234
93
Sirkan
t4't
Sivers alnast
Sofora
162, t63
198, 199,201
So[an
sovno
r08, 109
Stiyiidgigek lilar
108
Siiyiidkimiler
r08
Steriqma
Su-bataqhq baldrPant
Suriya hibiskusu
172
122
ll4
7l
Suzanbapl
'10
Suzanbalrgigaklilar
Suzanba$kimilar
S[dlome
Siidotu
Siinbiilgigsk
Siiriinan aynq
Siiriinen qalmaqgigaYi
Siirvo
70
lE9,
194
189
198
219
76
179, 181
Siisen
204,206
Siisengigekliler
Siisenkimiler
204
204
105
$abaltd
gahsevdi gorangesi
gahtare
9',1
82, 84
78, E2
$ahtorekimiler
139
$axduraa
$am
39,52
49,51, 52
$amkimiler
115
$ebbugtilii
gekarqamgt
218
147
$arq alrnast
$arq ftstt$
$erq qerenfili
104, 105, 106
90
lt1
$irquyrufiu
160
$iqyarpaq sana
$orange
97
91,96
gorangekimiler
235
T
Taxrlgigekliler
Tarlaotu
215
2rE
Teofrast ksndirotu
126
Tenbeki
1E4
Tera
9l
Teragigekkimiler
Tarslumurtayarpaq sena
90,91
160
Tikarh g0yam
Toxumlu q{rlar
Toxumdrttikliilsr
151
39
39,57
Tonqalotu
Topulqa
2t6
Topulqakimilar
Torf mamrr
136,137
9
Toza$act
98, 101
Tozalacrgigekliler
Toza[acrkimiler
Tropik viktoriya
98
98
72
Turacotu
Turp
Tuya
189, 19t
137, 138
114
56
TiilkiiquyruIu
Tiitiin
!.9v".puq
yon*
216
184
0
163,164
Urokotu
Urekvan c6ke
Urekyarpaqh qzrlagac
Uzan salviniya
114
il8
99
v
33,34
Vanil
Vel
Velvitsia
Velvitsiakimiler
Valemir
216
Vales
Vozerek
98
114
213,214
30
57,62, 63
62
Yazai
ll5
236
4l
4l
Vilyamsonia
Vilyamsonkimilor
Y
769,172
Yabam yerkOkii
Yapon ezgili
Yapon soforasr
YarEanotu
Yarpaqh mamrrlar
146
164
i14
J
I81
9
Yarprz
---Yagrl mamrrlar
189, 191
Yatrqqanqal
Yaz xoruzgillii
7
5,77
Yerktthi
132
146, 150
189, r9l, l9Z
169
Yonca
163
Yovgan
189
Yem qarpzt
Yemigan
Yemlik
Yullunkimiler
112
Yumgaq bu$da
219
4
Yungermani
Yi@arpaq itburnu
145
Z
199
19E, 199
Zaqafqaziya incigigaYi
Zatbaq
198
i ler
Zanbaqkimilar
Znfarun
204,20s
Zancirohr
189, 191
ZanbaqgigekJ
198
193
Zenggigeyi
Ziqopter
29
171
Zrnbrtikan
Ziyilot,:
81,82
210,213
r99
Zohre gigayi
Ziimrudqigsyi
?37
A
Abies L.
Abietinae
39,s2
52
Abutilon L.
Abutilon theophrasti L.
126
Acacia dealbata Link
Acacia Hill
155
Aconitum L.
75
Adansonia L.
Adonis L.
Adonis vemalis L.
11
126
154, 155,
127
7s,77
Agrimonia L.
139
Agropestit L.
Ajuqa L.
218
l8l
NbiziaDwan.
Albizzia julibrissin
154
154, 155
123
Dtr azz.
Alcea L.
Alcea rosea L.
Alcea rugasa L.
123,124
123,125
Alchimilla L.
Allioideae
Allium cepa L.
Allium L.
139
199,201
201,202
198,20t
AlliumpommL.
201
Allium rubellum L.
Allium satiwm L.
Alnus barbata C.A.Mey.
201
201
99, 100
Alnus Hill
Alnus incana (L.) Moench
Alnus subcordata C.A.Mey.
Alopecurus L.
Alsinoideae
Alyssum L.
Amygdalus L.
98,99
99, 100
99
2t6
8?
11.4
151
Anabasis L.
Andreaeidae
9l
9
218
Aadropogonoideae
238
ls6
Alethum gra.veolens L.
t72
Angiospermae
Anthemideae
Anthocerotopsida
65
Antophyta
65
Apiaceae
167
Apiales
Apium graveolens L.
167
Araucaria L.
39
Artemisia L.
1E9
Aruncus Hill
Aruncus vulgaris Rafu:.
Asparagoideae
Asparagus L.
Asparagus officinalis L.
Asphodeloideae
i37, 138
137,'t39
t99,202
198,202, 202, 203
204
Aster L.
191
Asteraceae
1E9
Asterales
Asteridae
189
193
3
172
199
67, 188
Asteroxylales
15
Atiplex hortensis L.
Atriplex L.
Avena L.
94
93
216
B
2r8
Bambusoideae
Barbarea B.Br.
114
Bellis L.
189
Bennettitaccae
Bennettitales
41,42
4t
39,40
Bennettitopsida
Beta L.
Beta wlgaris L.
Betula alba L.
Betula L.
Betula pendula Rodt
95
Betulaceae
Betulales
Bidens L.
98
95,96
t02
9E,
l0l
t0l
9E
1E9, 191
239
Bombacaceae
Bowmanitopsida
Brassica L.
Brassica oleracea L.
Brassicaceae
Bromopsis inermis (Leyss.) Holub
Bromopsis L.
Bryales
Bryidae
Bryophyta
Bryopsida
lZ7
23
I
i4
I 14
ll1,1l3
2,1,9
216
9
g
3
3, g
C
Caesalpinia gilliesii (Hook.)
Caesalpinia
Dietr.
1,.
Caesalpiniaceae
Calamitales
Calamostachyales
Calendula L.
Campanula L.
Capparales
Capsella bursa pastoris (L.) Medik.
Capsella Medik.
Capsicum annuum L.
Cardamine L.
Carpinus L.
Carum carvi L.
Caryophyllaceae
Caryophyllidae
Cassia acurifolia Del.
Cassia angustifoliaVahl.
Cassia corlmbosa Lam.
Cassia fistula L.
Cassia L.
Cassia obovata Coll.
Castanea Hill
Cedrus deodara Lawson
Ceiba L.
Centaurea L.
Centrospermae
240
156, 16l
158, 161
157
23
23
189.
l9l
193
1n,18
l14,
ll5,
It4,116
184
114
9g
l7Z
g6, g7
6j.85
t58, t60
160
l5g
160
158. 159
tOO
105
52
D]
ng, $2
E6. g7
116
Cerasus
Hill
Cerasus
wlgaris Mill.
151, 152
152
Cercis L.
Cercis sliquastum L.
Cheiranthus cheiri L.
15E
Cheliodonium
Cheliodonium majus L.
8l
15E, 159
115
81, 82
90
Chenopodiaceae
Chenopodium album L.
Chenopodium L.
Chenopodoideae
Chlamydospermatopsida
Chorispora R.Br. ex DC.
91,92
91
9l
39,57
114
Cicer L.
163
Cichorieae
194
Cichorioideae
Cichorium L.
192
Cicuta virosa
L
189, 192
1'12
.
193
Cirsium L.
Citrutlus colocynthis (L.) Schrad.
Citullus Schmd.
Citnrllus wlgaris
132
128, 131
132
Scrad.
29
14,7 5
Cladoxylopsida
Clematis L.
215
lE9
Commelinidae
Compositae
Coniferopsida
Conium macalatum L.
Convallaria L.
Convallaria majalis L.
Convallaria transcaucasica Utkin ex Grossh.
Convohulaceae
Convolvulales
39,49
Convolwlus arvensis L.
Convolvulus L.
175
114,
49
171
Cordaitidae
Coriandrum sativum L.
Coronilla L.
173
198,202
203
199
t74
t74
163
24r
t'l5
Corydalis alpestris (L.) Clairv.
Corydalis L.
Corydalis solida (L.) Clairv.
Corylus avellana L.
Corylus L.
E3
Cotoneaster Medik
Craminales
t46
2\5
L.
crataegus pentssma waldst. et Kit.
Crocus L.
Crocus satiws L.
146, 150
204,205
205,206
Cruciferae
112, r1.3
Cucumis L.
Cucumis satiws L.
128,129
E2, E3
83
102, 103
98, 102
Crataegus
129
128, 133
133
Cucurbita L.
Cucurbita maxima Duch.
Cucurbita moschata (Duch.) Poir.
133
r33
Cucurbita pepo L.
Cucurbitaceae
128
12E
Cucurbitales
Cupressus
s6
L.
Cuscuta europaea L.
Cuscuta L.
Cuscuta monogyna L.
Cycadaceae
Cycadales
Cycadeoidea daootensis L.
Cycadeoidea L.
Cycadopsida
Cycas L.
Cycas revoluta Thunb.
Cydonia
r50
177, t7E
174,177
177
43
+J
42,48
42
39,42
39,42,43
42,43
Mill.
146
Cynareae
193
Cypripedium calceolus L.
Cypripedium L.
Cytisus L.
210
Danae Medik
202
210,2r3
162
242
Datum stramonium L.
Daucus carota L.
Daucus L.
Daucus sativa L.
184
Delphinium L.
74,75
E9,90
t69, t72
169
171, 172
Dianthus barbatus L.
Dianthus caryophyllus L.
Dianthus chinensis L.
Dianthus L.
Dianthus orientalis Adams
Dicotyledoneae
Dilleniidae
Dryopteris filix mas (L.)
90
90
89
90
66,67
67, t07
30,31
Schott.
E
Elytrigia repens (L.) Nevski
219
Ephedra ciliaa C.A.M.Monogr.
Ephedra distachya L.
Ephedra intermedia Srenk et C.A.Mey.
Ephedra L.
Ephedra procera Fisch. et C.A.Mey.
5E
Ephedraceae
5E
Ephedrales
Epipogium J.G.Gmel. ex Borkh.
57,5E
210
Equisetaceae
23,24
58, 59
58
5E
58
23
Equisetales
Equisetophyta
Equisetopsida
Equisetum heleocharis Ehrh.
Equisetum hyemale L.
Equis*um majus Gars.
Equisetum palustre L.
Equisetun ramosissimum Desf.
23
23
24
24
24
24
24
Equisetum arvense L.
Equisetum L.
Eragrostoideae
24,25
Eriobotria Lindl .
Eryngium biebersteinianum Nevski
Eryngium L.
146
172
24
2t8
l7l
F
243
Fabaceae
Fabales
Fagaceae
161
Fagales
Fagus L.
Fagus orientalis Lipsky
Festuca pratensis L
104
153
104
104, 105
104, 105, 106
219
Filipedula Mill.
Foeniculum vulgare L.
Fragaria ananassa Duch.
Fragaria chiloensis
139
172
143
143
139,
Fragaria L.
Fragaria vesca L.
Fragaria virginiana
Fragaria viridis (Duch.) Weston
Fumaria L.
Fumaria officinalis L.
Fumarioideae
7E,E2
Gagea Calitsb.
198
r42
t43
143
143
82,84
t4
Genista L.
162
Ginkgo biloba L.
Ginkgo L.
46,47
46
46
Ginkgoaceae
Ginkgoopsida
G.ladiolus ganadavensis Van Houte
Gladiolus L.
Gleditschia caspia Desf.
Gleditschia L.
Gleditschia ticanthos L.
39,46
208,209
204,20E
15E
15E
1s8
Gnetaceae
60
Gnetales
Gnetum gnemon L.
Gnetum L.
Goebelia Bunge
Gossypium albescens L.
Gossypium frustesens L.
Gossypium hirsutum L.
Gossypium jumelianum L.
57,60
60,6l
60
162
120
120
120, 121
120
244
Gosslpium L.
t20
Gramineae
Gymnospermae
215
38
E
Ilamamelididae
61,9E
Heliantheae
Helianthus annuus L.
Helianthus L.
Helloboroideae
Hepaticopsida
Hesperis maEonalis L.
Hibiscus csonabitrus L.
Hibiscus grandiflorum Benth
Hibiscus L.
Hibiscus rosa sinensis L.
Hibiscus syriacus L.
193
195, 196
189, 191, 193,194
75
3,4
ll5
t22
E4
122
122
122
Hirschfeldia incana (L.) Iagr. Foss.
115
Hordeum L.
Hyacinthus L.
Hyosryamus niger L.
Hypecoum L.
Hypecoum pendulum L.
zt6,2t9
Hypocooideae
78,84
Ipomeae L.
Ipomo€a batatus L.
Ipomoea purpurea (L.) Roth
lridaceae
t74, 175
t77
t76
198
184
78,84
84, E5
204
204
206,207
Iridales
Iris germanica L.
Iris L.
204,206
Isoetales
Isoetopsida
l9
Jungermanniidae
Juniperus L.
4
39, 56
Labiatae
179
15,
245
l9
labumum Medik.
Lactuca L.
162
Lactuceae
Lagonychium farctum (Bank set Soland.) Bobr.
Lsmiaceae
194
154
179
Iamiidae
67,179
Lamium album L.
hmiumL.
181, 183
179,
Laricoideae
52
Larix L.
39,52
\64
189
ltl
Lathynrs odoratus L.
Lathyrus L.
162
tE1
Leonurus L.
kpidium draba L.,
115
Lepidium L.
114
ll5
Lepidium satiwm L.
Leucanthemum
Hill
1E9, 191
Liguliflorae
191
Liliaceae
198
Liliales
r98
Liliidae
196
199
Liliodeae
Lilium candidum L.
199,200
Lilium L.
Limodorum Boehm.
Lycopersicum esculentum
198, 199
210
Mill.
184, 186
Lycophya
15
Lycopodiaceae
Lycopodiales
15
Lycopodiophla
15
Lycopodium clavatum L.
Lycopodium L.
Lycopsida
Lycopus L.
ls, i6, l7
l5
l5
15
179
M
Magnolia grandiflora L.
Magnolia L.
Magnolia obovata L.
6E,69
58
69
246
Magnoliaceae
67
Magnoliales
Magnoliophyta
67
65
147
Malus sieversii L.
Malus baccata L.
Malus domestica Borkh.
t41
t46,14'l
MalusMill.
146
t46
Malus niedaa,retJgrana Diesk
Malus orientalis Uglitzk.
Malus prunifolia L.
Malus silvestris L.
Malva L.
Malva neglecta L.
147
147
147
125
126
119
. Malvaceae
Malvales
r17, 119
Magnoliidae
67
29
4
Marattiopsida
Marchantia L.
Marchantia polymorPha
4,5,
L'
Marchantiaceae
Marchantiales
4
4
Marchantiidae
Marchantiopsida
3,4
35
Marsileaceae
35
Manileidae
Ma$ilia guadrifolia
Marsilia L.
L.
36,37
.
Marsilia shigosa Willd.
36
36
Marsiliales
35
Marsiliidae
Maticaria L.
29
lt9,
191
ll5
Matthiola incana (L.) RBr'
Medicago L.
Medicago sativa L.
Melilotus
7
4
163,164
164,165
163
Hill
Melissa officianlis L.
181
Melo Hill.
128, 130
130, 131
Mclo satilts Sager. Ex M Roem.
Mentha L.
l8l
241
Mentha piperita L.
Mespilus L.
Microspermae
Mimosa L.
Mimosa pudica L.
lEl
t46
209,2t0
t57
154, 157
Mimosaceae
154
Monocotyledoneae
Muscari Hill
66,197
Musci
3,9
198
Mutisieae
192,193
N
Nardus stricta L.
Nelumbium lutea L.
219
72
Nelumbium caspicum L.
Neslia Desv.
Nicotiaaa affrnis Moore
Nicotiana tabacum L.
Nicotiana pustica L
114
r84
184
1E4
Nymphaea alba L.
Nymphaee L.
70,71
Nymphaea lotus L.
Nymphaea luteum L.
7t
Nymphaeaceae
Nymphaeales
70
70
72
o
Ocimum basilicum L.
Onobrychis Mill.
18i
163
Ononis L.
162
Ophioglossopsida
Ophrys oestrifera L.
29
Orchidaceae
Orchis caucasica KI inge
209
Orchis L.
Orchis simia Lam.
Origanum vulgare L.
210,211
Oryz^L.
216,219
211,212
211,212
211,212
l8l,
Osmundiidae
29
P
Padus
Hill
l5l
248
182
136,146
2rE
218
Pomoideae
Panicoideae
Panicum L.
Papaver arenarium Bieb.
80
78
Papaver L.
Papaver somniferum L.
Papaveraceae
Papaverales
78,79
78
78
Papaveroideae
78,85
Papilionaceae
Pads L.
202
161
r72
t72
Pastinaca sativa L.
Petoselinum craspum L.
Phalaris L.
Phaseolus L.
2t6
Phleum L.
Phylloglossum L.
2t6
Picea L.
39,52,56
163
15
t7l
Pimpinella aromatica L.
Pinaceae
49,51
Pinidae
Pinoideae
49
52
Pinophytr
3E
Pinopsida
Pinus eldarica Medw.
39,49
Pinus halapensis
52
<,
Mill.
Pinus kochiana Klotzch ex C.Koch
Pinus L.
Pinus pinea L.
52
Pinus sibirica L.
52
39,52
52
Pinus silvesris L.
51,52,53
Poa L.
216
Poaceae
2t5
Poales
215
Polycarpicae
Polygonatum Hill
Polypodiaceae
Pol),podiales
74
202
30
29
Polpodiidae
29,30
249
Polypodiophyta
Polypodiopsida
29
Polytichum commune L.
9, 10, 1l
218
29,33, 3s
Pooideae
Populus L.
Populus nigra L.
Potentilla alba L.
Potentilla argentea L.
Potentilla oecta (L.) Hampe
l0E,
t4t
t42
t41,142
Potentilla L.
Potentilla supina L.
139,140
142
Prunoideae
Prunus cerasifera L.
Prunus divaricata Ledeb.
Prunus domestica L.
Prunus L.
Prunus spinosa L.
Pteridium tauricum (Presl) V.Kreez
136, 151
151
151
151
151
151
30
29
39
fteridophyta
Pteridospermopsida
Pyrethrum Zinn
$rus communis L.
189
149
Pyrus L.
Quercus L.
111
111
146,148
a
105
R
Ranunculaceae
Ranunculales
73
Ranunculidae
67,73
Ranunculoideae
Ralunculus arvensis L.
Ranunculus L.
Ranunculus repens L.
Raphanus L.
Raphanus sativus L.
Robinia pseudoacacia L.
Rosa canina L.
75
73
76
75
76
114
ll5
164
144
250
Rosa centifolia L.
Rosa damascena Mill.
Rosa L.
Rosa rnultiflora L.
Rosa ruprechti Boiss.
Rosacea
Rosales
145
Rosidae
Rosmarinus L.
Rosoideae
67, 134
Roznarinus offrcinalis L.
Rubus L.
1.79,
Ruscus L.
202
Salicaceae
l0E
t45
139,143, 144
i45
144
135
135
181
136, r39, 140
t82
139
Salicales
108
Salicomia L.
Salix acutifolia L.
Salix alba L.
96
110
110
Salix herbacea L.
ll0
Salix L.
Salix lapponum L.
Salix roanarinifolia L.
Salix.caprea L.
Salsola ericoides Bieb.
108, 109
110
110
110
97
Salsola L.
9t,97
Salsola nodulosa (Moq.) IIjin.
97
Salsolideae
Salvia L.
Salvia officinalis L.
Salvia spelendens Ker.
91,96
Salvinia natans (L.) All.
Salvinia natans L.
JJ
34
119
IEl
l8l
Salvinia Seguier
Salviniaceae
Salviniales
33
Salviniidae
29,33
Saponaria L.
89
Scilloideae
199
33
251
Scleranthoideae
Secale
E7
2t6
L.
Selaginella apus LSelaginella helvetica L.
Selaginella L.
22
19,20, 2t
l9
l9
l9
Selaginellaceee
Selaginellales
Senecio L.
Seratonia L.
Seratonia siliqua L.
Silene L.
Silenoideae
Sinapis arvensis L.
lE9, 19r
158
1s8
E9
87, 89
115
Smilacoideae
199
Solanaceae
184
184
Solanales
Solaaum L.
Solanum melongena L.
Solanum persicum Willd.
Solanum tuberosum L.
Sonchus L.
Sophora L.
Sorbus aucuparia L.
Sorbus domestica L.
Sorbus L.
Sorghum Pers.
Spartium junceum L.
lE5
184
1E5
lE4, 185
189
162,164
t49
149, 150
146,149
2lE
164
Spartium L.
162
4
Sphaerocarpales
Sphagnidae
9
23
Sphenophyllopsida
Sphenophya
23
Spinacia L.
Spinacia oleracea L.
Spiraea crenara L.
Spiraea hypericifolia L.
Spiraea L.
Spiraeoideae
94
Stellaria L.
87
94,95
137
t37
137, 138
136,13'.t
252
Stellaria media (L.)
Vill.
87, 88
ll4
Serip.ostemum Bieb.
T
Tamaricacea
Taraxacum L.
Taraxacum officinale Wigg.
112
Taxaceae
49
49
49,
49
tEg,t9t, t92,
195
Taxales
Taxus baccata L.
Taxus L.
Teucrium L.
s0,
51
181
Thalictum L.
75
114
Thlaspi arvense L.
Thlaspi L.
1d4
56
Thuya L.
Thymus L.
1&
1r8
Tilia caucasica L.
Tilia cordala Mill.
Tilia L.
11E
717
117
Tiliaccae
Tragopogon L.
189,191, 192
Trifolium L.
Trifolium pratense L.
Trigonella L.
Triticum aestivum L.
Triticum durum Desf.
163, 164
165, 166
163
219
219
216,219
Triticum L.
Tubiflorae
Tulipa L.
178, 191
199
U
Umbelliferae
Umbelliflorae
167
t67
v
Vanilla planifolia L.
Verbinales
Vicia L.
213,214
Victoria regia L.
72
179
162
w
62,63
Wel',vitschia mirabilis L.
253
194
57,62
Welwitschiales
Welwitschiceae
W illiamsonia L.
Williarmoniaceae
62
4l
4l
Z
ZeaL.
216,219,220
L
ZuiphoraL.
220,221
Zygopteridopsida
29
Zsamays
180
254
isriuoe
oLUNAN
eoeniwar
L Karimov Y.B., Xelilov C.S', islamova N'A., isayev C'i',
Stitey-
manov T.A. Botanika praktikumu. Bakr, 2000.
2. Qedirov H.M., Quliyev V.$. A1i bitkilorin sistematikasr' Maarif
negriyyatr. Bakr, 1986.
3. Qriliyev V.$., Baguov C.M. Botanika. Maarif negriyyatr. Bakr,
2000.
4, Qurbanov E.M. Ali bitkilarin sistematikasr. <Bakr Universitetilr naqriyyatr. Bakr, 2009.
5. Qurbanov E.M. Darman bilkilari. <Balo Universitet ) ne$riyyatr. Bakr,2009.
(cAr€Ae6. bapa6anon E.[I., 3aftuxora C.f' Eomnff€. I'lg' qerrp
rrruo, Mocl<sa 2006'
7. fpuu H., Cmyr H., Teiuop ,{. Bnonorxr. M. <Mup>,-1990'
8. EieseBclq{fi A.f., Corogresa M. II., Trxounpoa B'H' Emaruxa
Blrcrrrn( ErItr Ea3eruurx pacreud Axaqeltq MocIGa 2000'
9. XlxoacrnE fl.M. Borasuxa. M. <<Koloc>, 1982'
10. )ifusxr pacreaufi: B 6-ru r. flpocneqerue, M,1974-1982'
Yrn1 1. Koncnerr $:ropn Kalxasa Hs,q. Casrr-Ilerep6yprtxoro
Bepcnrer4 r.r. I-II, 2006.
12. Oropa A:ep6afiAxalra. I4gl. AH Arep6. CCP, r.r' I-VIII' Eary'
1950-1961.
13. Mapxuu B.M-,
Mylgarca JI.B, Jloroc A.A. Bucmue pacresr':
xparrnl xypc cucreMarllKtr c ocHoBIMrI HayKI'I o pacrtrreJrHocrtr'
2001.
14. PefisH fl., 3repr P., Aftrxepx C. Corpeueuuaa 6oramlra M'
(Mr,rp>,2003.
15. gepenanor C.K. Cocyaucrue pacrenut Poccrr u coqperenbrrD(
rocyaapcrB. C-f16.: Mrp u cerr'os, 1995'
255
MUNDORiCAT
MAlmKir{iL oR - B Ry Op Hrz $oBosl
................... 3
Ciyercn (Hepaticopsida va ya Marchantiopsida) sinfi ... 4
Margansiya (Ma rchantiidae ) yarrmsinfi ......................... 4
Margansiya (Marchantiales) srasl ................................. 4
Margansiyakimilar (Marchantiaceae) fxilesi ....... .......... 4
Yarpaqlr mamrrlar (Musci va ya Bryopsida) sinfi...........9
Yagil mamrlar (Bry idae) y a:.rmsiafi .............................. 9
Yagrl mamrrlar ( Bryales ) srasl ..................................... 9
PLATINKiMiLAR. LYCOPODfiOPHYTA VO Y A
LYCOPHYTA
................... l4
Plaun(Lycopsida) sinfi
..........15
Platn ( Lycopodiales,)
.................. 15
Plaunkimilar (Z),copodiaceae ) fasilasi............................ l5
lzoet (Isoetopsida)
.......... 19
Selaginella ( Selaginellales ) srasr................................... l9
Selaginellakimiler(Selaginellaceae) fesiIesi..................... l9
BUGUTVTLULAR VO yA QATTRQUYRUdUKIMff,OR _
sp HE NOp HYTA V O y A EQaISETO?TIYTA $6BOSi.. 23
Qatuquyrufu (Eqz isetopsida) sinli ................. ............... 23
Qaurquynrgu (Equisetales) srasr................. ..................23
Qalrquyru$rkimiler (Equisetaceae) fasilasi....... ............23
QTJIKIMILAR - PTENDOP HYTA V O Y A
POLypODiOpHy?',4
...............28
Qrjiar (Polypodiopsida)
...........2g
Osl qrjrlar (P o lyp o diidae) yanmsinfi ........... .................... 29
Salviniya (Salviniidae) yarrmsinfi................................... 33
Marcitya (Marsileidae) yanmsinfi................................. 35
CILPAQTOXTIMLULAR. P I N OP HYTA V O Y A
GYMNOSPERMAE
.............38
Bennettitlar ( Bennettitopsida) sinfi ................................ 40
Bennettitlor (Bennettitales) srasr..................................41
Saqovniklor (Cycadopsida) sinfi .................. ................... 42
Kinqolar ( Ginkgoopsida ) sinfi .................. ..................... 46
IynoyarpaqlrJar vo ya qozadaqry anlar ( pinopsida va ya
$08osi..........
...:...........
srrasr
sinfi...............
$6Besl..
sinfi......
$6805I.......
256
Coniferopsida)
sinf.................
.........48
Qaragohrekimilar Tamceae ) fasilesi............................ 49
(
gamkimiler (Pr'naceae) f0si14si........................................ 51
Toxum6rtiikliilsr ( Chlamydospermatopsida) snfr.......... 57
..........58
Ao\q (Ephedrales) srrasr
Knetum (Gnetales) srasl ..............................................60
Velvitsia (lVelwitschiales) srasl ................. ...................62
..........
ORT0LU'IoXUMLULAR vo yA CiCoKLi BiTKiLoRA NTOP HYTA, A NGIOSP ERMAE YO YA
..............64
MAQNOLfiOPHTZ
lkilapalilor (Dico tyledoneae ) sinli .,................ ................67
Maqnolid ( Magnoliidae ) yanmsinfi......... ..................... 67
$oBOSi...
Maqnoliyagi gaklilar ( M agnoliales) suasr ...............'....... 67
Maqnoliyakimiler ( Magnoliaceae) fasilesi .......... .......... 67
Suzanba$giqaklilar ( Ny mphaeales )...........................70
Suzanbafrkimilet (Nymphaeaceae) fasilesi............. .........70
Ranunkulid ( Raruncalidae ) yanmsinfi......... ................73
Qaymaqgigeklilor (Rarunalales) srasr................. .........73
Qaymaqgigeyikimiler (Ranunanlaceae) fasilasi............... 73
Xagxaggigoklilar (Papaverales) strasr.............................. 78
Xagxagkimilar (Papaveraceae ) fosilosi ........................... 78
Kariofillid ( Caryophyllidae ) yanmsinfi......................... 86
Morkaztoxumlular (Centrosperrnae) srasr ..................... 86
Qorenlrlkimiler (Caryophyllaceae) fesilosi...................... 86
Tarcaigckkimilor (Chenopodiaceae) fasilasi..................... 90
Hamamelid ( H amame lidida eJ yarrmsinfi ...................... 98
Toza[acrgigoklilet (Betulales) strasr................................ 98
Tozagacrkimilor (Betulaceae) fasrlasi.............................. 98
...........104
Frsuqgigakliler (Fagales)
Frstrqkimilar (Fagaceae)fasilosi................ ...................104
Dillenid ( Dilleniidae ) yanmsinfi.................................... 107
Siiyiidgigekliler (Salicales)srasr.................................... 108
........ 108
Soyiidkimilsr (Salicaceae)
(
........................
Kavorgigekliler Cappar ale s) sr asl
.......,. 1 12
Xaggigakkimilar (Kelemgigsyikimiler) (C ruciferae
va ya Brassicaceae) lasilosi
.......... 112
srur..
fastlasi.
.........
257
Omskdmecigigekhler (Malvales) srasr .............. ............. lI7
C6kakimiler (Tlliaceae)
.............117
Omekdmecikimil er (M abace ae) fesilosi ......................... I I 9
Balqabaqgigakliler (Cucurbitales) srasr......................... l2g
Balqabaqkimiler (Cucurbitaceae) fssilesi........... ............ 128
Rond ( Rosidtel
............ 134
Gdlgigskliler (Rosales) srasr......................................... 135
Gilgigeyikimiler (Rosacea) fasiIesi................................ 135
Topulqakimiler (Sp irae oide ae) yanmfesilesi .................. I 3 7
Itburnukimiler ( Rosoideae ) yanmfssilasi ...................... 139
Almakimiler ( P amoideae ) yanmfesi1esi......................... I 46
Gavalkimilar ( P runoide ae ) yarrmfesilesi ...................... I 5 1
Paxlagigekliler (Fabales) s1rasl...................................:..153
Kiistiimotukimil ar ( Mimos ace ae ) fesilasi .......... -........... 1 54
Sezalpinkimilar ( C ae s alpiniace ae) fasilasi ..................... I 57
Kepenokgigoyikimilsr (Paxlakimiler) (p ap ilio nac e ae
vaya Fabaceae) fesilosi
...........161
Kereviizgigakliler (Cctirqigok1iler) (Apiales w ya
Umbellifiorae) slrast
............16?
Ksreviizkimilar (Qatirgigakkimil er) (Apiaceae va ya
Umbelliferae) fesilesi
............167
Larnid (LamiidaeJ
........173
Sarmagrqgigekliler (Convolvulales) srasr................ ........ 17 4
Sarmagrqkimiler (Convolwlaceae) fesilosi.......... ............ 17 4
Minagigakliler (Verbinales) strxr ........................ ...........179
Dodaqgigayikimiler (dalamazkimilat) (Labiatae ve y a
Ltmiaceae) fosilesi
..................17g
Badrmcangigekliler (S o lanale s) srrasr ............................. I g4
Badrmcankimiler (S o lanac e ac) fesilosi ........................... 1 g4
Asteid ( Asteridae./
..........1g8
Astragigsklilar (Ast erales) srrasr.............. ................. 1 g9
Miirekkabgigakliler (Astrakimilo r) (Compositae va ya
Asteraceae)
.................. lg9
Birlepelilar ( Monocotyledoneae)
196
festTtsi
yanmsinfi......
..............
..................
.................
yanmsinfi......
..............
yanmsinfi....
fesilasi..............
sinfi
Liltid (Liliidae) yanmsinfi........
Zanbaqgigoklilar (Liliales
........198
) srasr...................................
258
198
Zanbaqkimilor
(
Liliaceae
) fasilasi..'.......".............'."..'.
stas.fesilxi...
198
...........2M
.........204
Kigiktoxumlular (Microspermae) srasl ........'.'.............' 209
Sahiabkimilor (Orchidaceae) fesilesi .............'.'...'... ........209
Kommelinid ( Cownelinidae ) yanmsinfi ......... ....-..... -.--215
Taxrlgigeklilar vs ya Qrtlcaigaklilar (Craminales ve ya
.....-...215
Poales) suasr.....
Tarikimiler vo ya Qrrtrckimiler ( Gramineae vaya
...'.....215
Poaceae\fasitsi
DORS vosAiTiroe isrirano oLUNMU$ BitXh,enix
AZORBAYCAI\ VO LATIN Dh,inOe sivamsr ........... ..223
isrirme oLLINAI\ oDoBiYYAT.:............................... 255
SiisenqigakJilar (hidales)
Siisankimiler (fri daceae)
259
QURBANOV ELgAD MaCNLTN oflu
IIOII\,raDovA zul-Fi\-t o coLAL
qrzr
ALi BiTKiLoRiN SiSTEMATiKASINDAN
LABORATORiYA MA$GOLOLORI
IX'RS VOSAITi
Motbmmiidiri:
Ovaz idrisof,lu
Dizayner:
Telgriki redaktorlar:
Dihar Qalandarli
Vafu Naf,tyeva
$ahin Abbasov
Operator:
$ahtn Salmanov
Qapa imzalarub 15.01.201)-cu il.
Say 500. Ilacmi 16,25 9.v.
Formatt 60x84t/,0 Olset qap.
AzTU-nun matbaasi, H.Cavid pr,25.
Tel: (+012) 439-14-52
E.mail: aztu nttt bee@ya hoo. com

PROJEKT˙IF (Düzlem) GEOMETR˙I(S˙I): Projektif geometri

şeftali bahçeleri - Journal of International Social Research

1. Metrik Uzaylarda Kompaktlık

gümrüklenmiş hazır ve yüklemeli pamuk tekliflerimiz

Faik Sultanmuradoflu - SDU

ELEKTRoNixa - SDU-nun Elektron Kitabxanası

I. Kadın Matematikçiler Derne˘gi C¸alıstayı

İstanbul Yazı- Yorum Kurs Programı

OOA[ayev, RiMemmedova - SDU

hot working pdf free - PDF eBooks Free | Page 1

datagram ağlar ve virtual-circuit ağlar.

Boy-kilo ölçümü neticesinde BAŞARILI olan adayların 20 Nisan

PDF Olarak İndir - Perinatal Dergi

Napoleon Teoremi - Matematik Olimpiyat Merkezi

Seçilmiş Makaleler Kitapçığı - BEÜN Özel Eğitim Hizmetleri