KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE BATI AZERBAYCAN’IN DERELEYEZ EYALETİNİN HİDRONİMLERİ HIDRONYMS IN DARALAYAZ REGION OF WEST AZERBAIJAN ГИДРОНИМЫ В РАЙОНЕ ДЕРЕЛЕЙЕЗ ЗАПАДНОГО АЗЕРБАЙДЖАНА Sevinç SADIGOVA* Özet Makalede Batı Azerbaycan’ın (şimdiki Ermenistan) Dereleyez eyaleti arazisindeki hidronimlerin dilbilimsel nitelikleri incelenmiştir. Dereleyez eyaleti arazisindeki hidronimlerin leksik-semantik niteliklerini göz önünde tutarak onları 9 bölüme ayırdık: 1.Etnonimlerden oluşan hidronimler: Arpa nehri, Ahta nehri, Kengerli pınarı v.b.; 2.Antroponimlerden oluşan hidronimler: Yaver pınarı, İsmayıl gölü v.b.; 3.Oronimlerden oluşan hidronimler: Dere nehir, Kaha pınar v.b.; 4.Oykonimlerden oluşan hidronimler: Galaser nehri, Ergezin pınarı v.b.; 5.Zoonimlerden oluşan hidronimler: Keklikli pınar, Yılanlı göl, Kuzu gölü v.b.; 6.Fitonimlerden oluşan hidronimler: Alçalı pınar, Yarpızlı göl, Soğanlı nehri v.b.; 7.Belirli olayları yansıtan sözlerden oluşan hidronimler: Fatmabatan göl, Mistapılan pınar, Kerpiç kesilen pınar v.b.; 8.Belirti, nitelik bildiren sözlerden oluşan hidronimler: Soğuk pınar, Turş su pınarı v.b.; 9.Onomatik olmayan isimlerden oluşan hidronimler: Tandır göl, Kervansaray nehri, Galaçanın pınarı v.b. Anahtar kelimeler: Azerbaycan, Dereleyez, su objeleri, yer adları. * 426 Azerbaycan Devlet Pedagoji Üniversitesi KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE Summary The linguistic features of hidronyms in Daralayaz region of West Azerbaijan (present Armenia) have been researched in the article. The lexico-semantic characteristics of hidronyms in Daralayaz region have been examined and those were divided into 9 groups: 1.Hidronyms derived from ethnonyms: Arpa chayi, Akhta chayi, Kangarli bulag etc. 2.Hidronyms derived from anthroponyms: Yaver bulagi, Ismayil golu etc. 3.Hidronyms derived from oronyms: Dara chay, Kaha bulag etc. 4.Hidronyms derived from oikonyms: Galaser chayi, Argazin bulagi etc. 5.Hidronyms derived from zoonyms: Kaklikli bulag, Ilanli gol, Guzu golu etc. 6.Hidronyms derived from fitonyms: Alchali bulag, Yarpizli gol, Soganli chayi etc. 7.Hidronyms derived from the words reflecting definite events: Fatmabatan gol, Mistapilan bulag, Karpij kasilan bulag etc. 8.Hidronyms derived from the words reflecting quality: Soyug bulag, Tursh su bulagi etc. 9.Hidronyms derived from the appealative lexical units: Tandir gol, Karvansara chayi etc. Key Words: Azeribaijan, Dereleyez, Hidronim, Toponim. Batı Azerbaycan’ın Dereleyez eyaleti arazisindeki hidronimler çeşitli, rengarenk ve zengindir, onların incelenmesi büyük bir önem kazanmaktadır. “Belirli bölge hidronimlerinin incelenmesi, oykonim ve oronimlerden daha çok bilimsel ve ilkesel önem taşıdığı toponimistler tarafından çoktan tesbit edilmiştir. Çünkü hidronimler bir dizi başka toplu yer adlarının oluşmasında temel kaynak rolünü oynamışlar” (1.213). İnsanların yaşaması için su temel koşul olduğundan onunla ilgili olan isimlerin oluşma tarihi de çok eski dönemlere kadar uzanmaktadır. Bu da halkın tarihini öğrenmek işinde müstesna rol oynamaktadır. İşte bu yüzden dilimizin kelime kadrosundaki bu söz katlarını her yönden incelemek, hidronimler de olmak üzere onomatsik birimleri için tükenmez bir hazine olan çeşitli bölgelerde, Dereleyezde de bunun nasıl yansıdığını öğrenmek çok önemlidir. Diğer toponimler gibi hidronimler de en az iki bileşenin yanyana bulunmasını gerektirir: isim ve nomen (hidroterim) hidronimi oluşturur. Yani, hidronimler de isim tamlamaları yapısı temelinde biçimlenir: Halaçlar pınarı, Ördek gölü, Kaha pınar ve s. Hidronimlerin bileşiminde kullanılan hidroterimler nehir, pınar, göl, kanal, su, göze, çeyil v.b. sözlerdir. “Dilimizdeki Kür, Araz gibi bir kaç sözden oluşan hidronimler hariç böyle bir tez ileri sürülebilir ki, nehir, su, göl, pınar, deniz v.b. sözler olmadan ayrı sözler hidronim kavramını ifade edemez. Burada hidronim kavramını yaratan temel araç hidroterimlerdir” (2.389). Dereleyez arazisindeki hidronimleri leksik-semantik gruplar üzere gruplamadan önce toponimik edebiyatlarda hidronimlerin leksik-semantik niteliklerine göre bölünüşlerini ele almamız gerekir: T.Ahmedov hidronimleri semantik alanlarına göre 25 alt grupa ayırmaktadır. Oykonimik, antroponimik, etnonimik, hidronimik, oronimik, 427 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE fitonimik, zoonimik hidronimlerin, çeşitli hazne adları ilə, dinsel nitelik taşıyan söz və terimlerle, kütle tipini gösteren sözlerle, renk bildiren sıfatlarla v.b. yollarla oluşan hidronimlerin bu alt gruplara aid olduğu kanısındadır (1.223-233). A.Gurbanov hidronimleri antropohidronimler, etnohidronimler, topohidronimler, zoohidronimler ve başka grup hidronimler olmak üzere 5 grupa ayırmaktadır (2.373-382). N.Asgerov hidronimleri etnonim, oykonim, antroponim, zoonim ve fitonim menşeli olmak üzere 4 grupa ayırmıştır (3.97). Azerbaycan oronim ve hidronimlerinin Gürcistan alanını inceleyen V.İsrafilov bu bölgenin hidronimlerini etnonimler, antroponimler, oykonimler, fitonim ve zoonimler temelinde biçimlenen, nitelik bildiren leksik birimler temelinde biçimlenen hidronimler olmak üzere 5 grupa ayırmıştır (4.33). B.Halilov hidronimleri etnonim, oykonim, antroponim, zoonim, fitonim menşeli olmak üzere 5 grupa ayırmıştır (5.251). Bu bölünüşlere dayanarak ve incelenen arazide kaydettiğimiz hidronimlerin leksiksemantik niteliklerini göz önüne alarak Dereleyez eyaletinin hidronimlerini aşağıdaki gibi gruplayabiliriz: 1. Etnonimlerden oluşan hidronimler: Dereleyez hidronimlerinin bir kısmı eski dönemlerden burada yaşamış etnosların adlarını içermektedir. “Bu kabilelerin oldukça büyük kısmı Türk etnosu olup şu ya da bu siyasal-toplumsal olaylarla ilgili olarak tarihin belirli aşamalarında coğrafi arazi açısından çeşitli kabilelerle karışsa da kendi “imzalarını” yaşadıkları arazinin bazı yerlerine vermişler. Etnonimlerin araştırılması, onların dilbilimsel açıdan incelenmesi halkımızın tarihsel gelişmesi hakkında ilginc bilgiler elde etmeye çok yardımda bulunmaktadır” (3.97). Dereleyez’deki Arpa nehri (10.54), Ahta nehri (Ahta), Kengerli pınarı (Köçbek), Halaçlar pınarı (Kovuşuk), Kılıçlı pınarı (Memerza), Kısır pınarı (Terp) hidronimleri kabile adı ile ilgili meydana gelmiştir. Dereleyez arazisindeki bir dizi nehirlere yakınından geçtiği köyün adı dendiyini belirtmemiz gerekir. Bu oykonimler etnonim menşeli olduğundan aynı adlı hidronimler de etnohidronim sayılır. Bunlardan birkaçını ele almamız gerekir: Kabaklı nehri (10.54) hidronim kabak Türn etnonimi temelinde oluşmuştur. Zirakçay Zirek köyünün arazisinden akar, sirak // şirak etnoniminden türemiştir. Kotanlıçay Kotanlı köyünün arazisinden akar, kotanlı etnonimini yansıtır. Herher nehri Arpaçay’ın bir koludur, gargar (herher) etnoniminden türemiştir. Culçay Arpaçay’ın sağ koludur, çul (çol) etnonimini yansıtır. 2. Antroponimlerden oluşan hidronimler: “Antroponimler temelinde biçimlenen hidronimlere her bir dilde rastlanır. Çünkü bu hidronimlerin belirli kısmını insanlar kendileri yaratırlar. Bu yüzden yaratılan ya da kurulan pınara onu inşa edenin ve ya ona neden olanın adı verilir” (4.35). Şunu belirtmek gerektir ki, nehir ve göl adlarından çok pınar adlarının bileşiminde antroponimlere rastlanır. Bunun nedeni, pınarların yaranmasında insanların büyük rol oynamasındandır. Pınarı kuran, ona düzen veren kişinin adı çoğu kez bu pınara ad verilmesinde kullanılır. “Hidronimlerin şu kısmına antropohidronim denebilir: ya belirli bir kişinin malı olduğu için onun adını taşıyan hazneler (gölet, gölcük, dere v.b.), ya da onun emeğiyle kurulmuş hazneler (kanal, kuyu, pınar). İkinci halde hidronimlere 428 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE su hazneleri denir” (2.373). Su haznelerinin türüne ve yaranma yollarına göre antropohidronimleri aşağıdaki gibi gruplayabiliriz: 2.1. I bileşeni antroponim, II bileşeni “pınar” hidroterimiyle ifade edilen belirtisiz isim tamlaması modelinde olan antropohidronimler: Yaver pınarı (Akkent), Kasım pınarı (Ahta), Alı pınarı (Cul), Mehdi pınarı (Zeyte). 2.2. I bileşeni antroponim, II bileşeni “göl” hidroterimiyle ifade edilen belirtisiz isim tamlaması modelinde olan antropohidronimler: İsmayıl gölü (Akkent), Nağı gölü (Akkent). 2.3. I bileşeni antroponim, II bileşeni “nehir” hidroterimiyle ifade edilen belirtili isim tamlaması modelinde olan antropohidronimler: Hanımın nehri (Gedikvend). 2.4. I bileşeni antroponim, II bileşeni “pınar” hidroterimiyle ifade edilen belirtili isim tamlaması modelinde olan antropohidronimler: Kemalin pınarı (Hors), Nesibin pınarı (Kovuşuk), Gumrunun pınarı (Sallı) (7.60). 2.5. I bileşeni antroponim, II bileşeni “göl” hidroterimiyle ifade edilen belirtili isim tamlaması modelinde olan antropohidronimler: Seyidin gölü (Gomur), Ceferin gölü (Galaser), Yusifin gölü (Memerza). 3. Oronimlerden oluşan hidronimler: “Bileşik hidronim yapımında basit ve bileşik oronimler kullanılır. Onlar hidronimin baş bileşeni yerine kullanılarak haznenin başlangıcını, kaynağını, bulunduğu arazisini ve s. gösterir” (1.226). Dereleyez’in oronimisi çok zengin olduğundan hidronimlere ad verilmesinde yeteri kadar oronim orohidronimlerin birinci bileşeni olmuştur: 3.1. I bileşeni oronim ya da oroterim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen takısız isim tamlaması modelinde olan oronimik hidronimler: Dere nehir (Amağu), Gaya altı pınar (Eleyez), Kaha pınar (Gülüdüzü). 3.2. I bileşeni oronim ya da oroterim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen belirtisiz isim tamlaması modelinde olan oronimik hidronimler: Gara gaya nehri (Gülüdüzü), Kaha pınarı (Gülüstan), Dereyurt nehri (İstisu). 3.3. I bileşeni oronim ya da oroterim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen belirtili isim tamlaması modelinde olan oronimik hidronimler: Gızılgayanın kanalı (Gülüdüzü) (9.162), İnce derenin suyu (Gülüdüzü), Berkderenin nehri (Gülüdüzü), Suluderenin nehri (Zeyte). 4. Oykonimlerden oluşan hidronimler: Oykonimlerden oluşan hidronimler kendi adını kural olarak yakındaki yerleşim yerinin adından alınır. Sintaktik yapısına göre bu grup hidronimler belirtisiz ve belirtili isim tamlamaları modelinde olurlar: 4.1. I bileşeni oykonim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen belirtisiz isim tamlaması modelinde olan hidronimler: Çive nehri (Çive), Ergez nehri (Ergez) (9.131), Galaser nehri (Kovuşuk), Sallı nehri (Sallı), Köçbek nehri (Terp). 429 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 4.2. I bileşeni oykonim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen belirtili isim tamlaması modelinde olan hidronimler: Gedikvengin nehri (Gülüdüzü), Ergezin pınarı (Horbadığ), Canı yurdun pınarı (Gabahlı). 5. Zoonimlerden oluşan hidronimler: Dereleyez eyaletinin florası olduğu gibi faunası da çok zengindir ve bu nitelik bölgenin su hazneleri de dahil olmak üzere yer adlarında kendini belli eder. “Gerek yer, gerekse de nehir adlarına hayvan ve kuş adlarının verilmesi vaktiyle söz edilen bölgelerde adları geçen kuş ve hayvanın çok olduğuna işaret etmektedir” (3.132). Dereleyez eyaleti arazisindeki zoohidronimler iki grupa bölünebilir: 1. orintonimlerden – kuş adlarından oluşan hidronimler: Keklikli pınar, Ördek gölü; 2. zoonimlerden – hayvan ve böceklerden oluşan hidronimler: Ayı pınarı, Yılanlı göl, Buzağı pınarı, Koç pınar ve saire. Oluşma yollarına göre zoohidronimleri aşağıdaki gibi gruplayabiliriz: 5.1. I bileşeni zoonim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen takısız isim tamlaması ve ya sıfat terkibi modelinde olan hidronimler: Kurtlu pınar (Hors), Keklikli pınar (Kovuşuk), Yılanlı göl (Hors), Koç pınar (Terp). 5.2. I bileşeni zoonim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen belirtisiz isim tamlaması modelinde olan hidronimler: Buzağı pınarı (Amağu), Keklik pınarı (Heşin), Kuzu gölü (Hors), Ördek gölü (Gedikveng) (10.54). 6. Fitonimlerden oluşan hidronimler: Dereleyez arazisinde kaydedilmiş fitohidronimler üç yere bölünebilir: 1. Fitohidronimlerin bir kısmı meyve ve meyve ağaçlarının adlarını yansıtır: Armutlu pınar, Almalı pınar, İğdeli pınar ve saire; 2. Fitohidronimlerin bir kısmı tarım bitkilerinin adlarını yansıtır: Sarımsaklı pınar, Nohuttuk pınarı, Soğanlı gölü; 3. Fitohidronimlerin bir kısmı ise çeşitli ağaç adlarını ve kendibiten bitki adlarını yansıtır: Söğütlü pınar, Palıdlı (Meşeli) pınar, Yarpızdı göl Kanteper pınarı ve saire (6.462). Yapısına göre fitohidronimleri aşağıdaki gibi gruplayabiliriz: 6.1. I bileşeni fitonim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen takısız isim tamlaması ve ya sıfat terkibi modelinde olan hidronimler: Alçalı pınar (Eleyez), Çilekil pınar (Canı) (8.376), Kamıştı göl (Terp), Yarpızdı göl (İstisu). 6.2. I bileşeni fitonim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen belirtisiz isim tamlaması modelinde olan hidronimler: İğdelik pınarı (Ahta), Nargiz pınarı (Gülüstan), Kırkbuğum (bitki adı, Latınca Polygonum) pınarı (Terp), Soğanlı nehri (Gedikveng). 6.3. I bileşeni fitonim, II bileşeni hidroterimle ifade edilen belirtili isim tamlaması modelinde olan hidronimler: Almalığın pınarı (Hors), Armud ağacının pınarı (Zeyte), Top söğüdün pınarı (Zeyte). 7. Belirli olayları yansıtan sözlerden oluşan hidronimler: Dereleyez arazisinde her hangi bir kişi ve ya diğer canlılarla ilgili olarak baş vermiş belirli olayları yansıtan bir grup hidronim kaydedilmiştir. Bu tip hidronimler başka grup hidronimlerden farklı olarak isim tamlaması modelinde değil fiil terkibi (sıfat-fiil 430 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE terkibi) modelinde biçimlenir. Bu grupun içerdiği hidronimler aşağıdaki alt gruplara bölünebilir: 7.1. Her hangi kişiyle ilgili olarak baş vermiş olayları yansıtan sözlerden oluşan hidronimler: İsmayıl boğulan göl (Herher), Kerimkaçan pınar (Horbadığ), Fatmabatan göl (İstisu) (9.207), Hakverdinin toyu (düğünü) olan pınar (Kabaklı). 7.2. Her hangi bir canlıyla ilgili olarak baş vermiş olayları yansıtan sözlerden oluşan hidronimler: Ayıölen nehri (Eleyez), Dayça boynu sınan (kırıldığı) pınar (Gabut), At ölen pınar (Köçbek). 7.3. Belirli olayın baş verdiyini yansıtan sözlerden oluşan hidronimler: Mistapılan (Bakırın bulunduğu) pınar (Gabut), Kerpiç (tuğla) kesilen pınar (Gülüstan). 8. Belirti, nitelik bildiren sözlerden oluşan hidronimler: Bu grupun içerdiği hidronimlerin bileşiminde kullanılan sözler her hangi su haznesinin belitrisi, niteliği, hacmi, yapısı, derinliği, nerede bulunduğu hakkında fikir verir. Karagöller, Ak pınar (11.629), Kırmızı pınar, Gök göl, Ak göl v.b. hidronimlerin birinci tarafı renk bildiren sözlerden oluşur. “Hidronimlerin bileşiminde renk bildiren sözlerin kullanılması Azerbaycan dilinin onomastik kelimelerinde görülen yaygın bir dil olayıdır” (2.390). Dolayı pınar, Dolayı kanal v.b. hidronimler akışın yönüne göre adlanmış su hazneleridir. Acılı pınar, Tuzlu su (8.372), Şor (tuzlu) pınar, turş (ekşi) su v.b. hidronimler mineral maddelerin etkisiyle belirli kokusu ve tadı olan su hazneleridir. Soğuk pınar, İsti (sıcak) su, Kaynar pınar v.b. hidronimler suyunun sıcaklığına göre ad almış su hazneleridir. Rengarenk leksik-semantik nitelikleri olan bu grup hidronimlerin oluşma yolları da çeşitlidir: 8.1. I tarafı belirti, nitelik bildiren söz, II tarafı hidroterimle ifade edilen bileşik söz şeklinde olan hidronimler: Karagöller (Akkent), Körpınar (Amağu), Akbulaglar (beyaz pınarlar) (Ayısesi) (8.372), Şirinbulag (tatlı pınar) (İstisu), Karasu (İstisu). 8.2. I tarafı belirti, nitelik bildiren söz, II tarafı hidroterimle ifade edilen takısız isim tamlaması ve ya sıfat terkibi modelinde olan hidronimler: Soğuk pınar (Cul), Tüstülü (dumanlı) göl (Eleyez), Burulğan (girdap) göl (Eleyez), Yastı (yassı) pınar (Kovuşuk) (7.65). 8.3. I tarafı belirti, nitelik bildiren söz, II tarafı hidroterimle ifade edilen belirtisiz isim tamlaması modelinde olan hidronimler: Zeylik (şapın çıkarıldığı yer) nehri (Ardaraz), İsti (sıcak) su pınarı (Ayısesi) (7.63), Damcı (damla) pınarı (Herher). 9. Onomatik olmayan isimlerden oluşan hidronimler: Bu grupun içerdiği hidronimlerin birinci tarafı çeşitli sözlerle ifade edilir: dinsel nitelikli sözlerle: Molla pınarı, Vengin (manastırın) pınarı; haznenin dış görünüşünü, benzerliğini, biçimini ve başka belirtilerini bildiren sözlerle: Tandır göl, Boğaz bulağı; yakınındaki nesnenin tipini gösteren sözlerle: Kervansaray nehri, Değirmen kanalı; sayılarla: Kırk pınar, Yedi pınar (7.85). 431 KÜLTÜR EVRENİ - ВСЕМИРНАЯ КУЛЬТУРЫ - UNIVERSE OF CULTURE 9.1. Takısız isim tamlaması ve ya sıfat terkibi modelinde olan hidronimler: Kızıl pınar (Eleyez), Tandır göl (Herher), Yedi pınar (Kotanlı), Zencirli pınar (Galaser). 9.2. Belirtisiz isim tamlaması modelinde olan hidronimler: Kervansaray nehri (Akkent), Pir pınarı (Eleyez), Kıble pınarı (Hors) (11.585). 9.3. Belirtili isim tamlaması modelinde olan hidronimler: Vengin (manastırın) pınarı (Amağu), Ocağın pınarı (Kotanlı), Galaçanın (küçük şatonun) pınarı (Zeyte). Batı Azerbaycan’ın Dereleyez eyaleti arazisindeki hidronimlerin incelenmesi bu arazideki diğer onomastik birimler gibi hidronimlerin de hepsinin Türk dillerine ait olan sözler olduğunu göstermektedir. KULLANILMIŞ EDEBİYAT 1. T.Əhmədov. Azərbaycan toponimikasının əsasları. Bakı, BDU nəşri, 1991, 312 s. 2. A.Qurbanov. Azərbaycan dilinin onomalogiyası.Bakı, “Maarif”,1988,596 s. 3. N.Əsgərov. Azərbaycan hidronimləri. Bakı, ADPU nəşri, 2002, 146 s. 4. V.İsrafilov. Azərbaycan oronim və hidronimlərinin Gürcüstan arealı. Bakı, “Nurlan”, 1999, 100 s. 5. Buludxan Xəlilov. Azərbaycan dilinin leksikologiyası. Bakı, “Nurlan”, 2008. 442 s. 6. H.Mirzəyev. Qərbi Azərbaycanın Dərələyəz mahalı.Bakı,”Elm”,2004. 856 s. 7. H.Mirzəyev. Aşıq poeziyasında yaşayan adlarımız və tariximiz. Bakı, ADPU, 1997, 352 s. 8. H.Mirzəyev. Seçilmiş elmi məqalələr. Bakı, “Elm”, 2006, 660 s. 9. H.Mirzəyev. Dərələyəz Bakı,”Ağrıdağ”, 2003, 360 s. mahalının toponimləri və şivə sözləri. 10. H.Mirzəyev. Azərbaycan toponimləri və şivə sözləri. Bakı,”Elm”,2006, 536s. 11. H.Mirzəyev. Dərələyəz folkloru. Bakı, “Elm”, 2006, 768 s. . 432