On Kıraat İmamı ve Râvileri II - sauPORT

SAKARYA ÜNİVERSİTESİ
KUR’AN-I KERİM III
Hafta 2
Yrd. Doç. Dr. Ekrem GÜLŞEN
Bu ders içeriğinin basım, yayım ve satış hakları Sakarya Üniversitesi’ne aittir. "Uzaktan Öğretim" tekniğine uygun olarak hazırlanan
bu ders içeriğinin bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan ders içeriğinin tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik,
fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.
Her hakkı saklıdır © 2012 Sakarya Üniversitesi
2
ÜNİTE
On Kıraat İmamı ve Râvileri-II
İÇİNDEKİLER
2.1. On Kıraat İmamı ve Râvileri-II
2.2. Zorunlu Dönem Ezberi Bakara Sûresi 103-112. Ayetler’in Metni
HEDEFLER
Bu üniteyi çalıştıktan sonra;
 Kıraat İmamları ve râvilerinin hal tercümelerini tanımlayabilecek,
 Doğum yerleri ve tarihlerini gösterebilecek,
 Aralarındaki düşünce farklılıklarını yapabilecek,
 Hocalarını açıklayabilecek,
 Vefat tarihlerini ve yerlerini seçebilecek,
 Sahih kıraatlerin
sağlayabileceksiniz.
imamları
hakkında
gerekli
bilgiyi
bu
ünitede
ÖNERİLER
Bu üniteyi daha iyi kavrayabilmek için okumaya başlamadan önce;
•
Altıkulaç, Tayyar, “Hamza b. Habib”, DİA, İstanbul 1997.
•
Altıkulaç, Tayyar, “Halef b. Hişam”, DİA, İstanbul 1997. maddelerini
okuyalım.
2
On Kıraat İmamı ve Râvileri II
2.1. On Kıraat İmamı ve Râvileri II
6. Hamza b. Habîb (ö. 156/773)
Kendi ifadesine göre hicri 80 (699) yılında doğdu. Kaynaklarda Fars asıllı ve İkrime b.
Ribl ailesinin mevlâsı olduğu belirtilir.1 Abdullah b. Ebû Evfâ ve Enes b. Mâlik gibi bazı
sahâbîleri görmüş olabileceği ileri sürülmüş, ancak bu nesilden faydalanmamıştır. Kıraat
tahsilini on beş yaşında iyi bir seviyeye getirdiğini söyleyen Hamza 100 (718-19) yılında
imamlık görevi yapmışsa da hayatını ticaretle kazandığı, Kûfe’den Hulvân’a yağ götürüp
sattığı ve bu sebeple “Zeyyât” lakabıyla anıldığı kaynaklarda verilen bilgiler arasındadır.2
Hamza b. Habîb, talebelerinden ücret almadığı ve hediye kabul etmediği gibi Kur’an
dersi verdiği evden su içmeyi dahi hoş görmezdi. 156 (773) yılında Hulvân’da vefat edip
burada defnedilen3 Hamza’nın 154 (771) veya 158’de (775) vefat ettiği de
kaydedilmektedir.
Hamza’nın kıraatinin sıhhati üzerinde tartışmalar yapılmıştır. Abdullah b. İdrîs ve
Ahmed b. Hanbel onun kıraatini ihtiyatla karşılamışlar, Taberî de gerek bazı vecihlerin
diğer kurrâya muhalefetine, gerekse bu vecihlerin fasih Arap diline aykırı oluşuna işaret
etmiştir.4
Bütün bu değerlendirmelere rağmen Süfyân es-Sevrî, Hamza’nın kıraatindeki her
vechin bir mesnedi bulunduğunu söyleyerek onu savunmuştur.5
Hamza’nın kıraatinin, Mağrib’in bazı bölgelerinde yaygın olmamakla birlikte okunduğu
söylemektedir.6
İbnü’n-Nedîm, Hamza b. Habîb’in aynı zamanda fıkıhla da uğraştığını kaydetmekte,
Ebû Hanîfe’nin Hamza’ya hitaben söylediği, “Kur’an ve ferâiz konusunda sen bizi geçtin”
sözünde onun bu yönü açık şekilde ortaya çıkmaktadır.7
Yahya b. Maîn, Ahmed b. Abdullah el-İclî ve Ahmed b. Hanbel hadis alanında
Hamza’yı sika kabul ederken, Nesâî onu “zararı yok” diye nitelendirmiş, Zehebî
Hamza’nın rivayet ettiği seksen kadar hadisin bilindiğini, bunların hasen seviyesinden
daha aşağı derecede bulunmadığını belirtmektedir. Kütüb-i Sitte’de, Buhârî’nin elCâmiu’s-Sahîh’i dışındaki beş eserde, Hamza’nın rivayetlerine yer verilmiştir.8
Hamza b. Habîb’in, Menâm fi fazileti hıfzi’l-Kur’ân adlı bir risalesi günümüze ulaşmış
olup, yazma nüshası İstanbul Köprülü Kütüphanesi'nde bulunmaktadır. (nr. 1631/3, vr.
1
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, 1, 112.
Altıkulaç, Tayyar, “Hamza b. Habib”, DİA, İstanbul 1997, XV, 511.
3
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, 1, 118.
4
Taberî, Câmi’u’l-beyân, X, 20.
5
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, 1, 112; Altıkulaç, “Hamza b. Habib”, DİA, XV, 512.
6
Altıkulaç, XV, 512.
7
Zehebî, Tabakâtü’l-Kurra, 1, 261.
8
Altıkulaç, “Hamza b. Habib”, DİA, XV, 512.
2
3
36b-38a). 9
Râvîleri:
a) Halef b. Hişam el-Bağdâdî (ö. 229/844)
150 yılının Receb veya Ramazan ayıda (Ağustos veya Ekim 767) doğdu. Aslen Vâsıfla
Cebbül arasındaki Femüssılh’tan olduğu için Sılhî, Bağdat'a yerleştiği için Bağdâdî
nisbesiyle tanınır. Halef, “Bezzâr”10 (hububat ve diğer tüketim maddelerini satan kimse)
lakabıyla anılmaktan hoşlanmaz, kendisine “mukrî” denmesini isterdi.11
On yaşında Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleyen ve on üç yaşında Kur’an dersi vermye
başlayan Halef, kırâat-i seba imamlarından Hamza b. Habîb’in kıraatini önde gelen talebesi
Süleym b. İsâ'dan, Âsim b. Behdele’nin kıraatini, Ebû Yûsuf Ya’küb b. Halîfe el-A’şâ’dan,
Nâfi’ b. Abdurrahman’ın kıraatini, İshak el-Müseyyeb’den öğrendi.12
On dokuz yaşında iken, Kûfe’de Âsim b. Behdele’nin meşhur iki râvisinden biri olan
Ebû Bekir b. Ayyâş’tan ders almak için Süleym b. İsâ’nın tavsiye mektubu ile evine
gittiyse de Ebû Bekir'in, mektubu okuduktan sonra söylediği, “Bağdat’ta senden daha iyi
okuyan birini bırakmamışsın, öyle mi?” başka bir rivayete göre, “sen kendine yetersin”
şeklindeki sözünü küçültücü bularak onun evini terketti. Bu olayı bizzat nakleden Halef
daha sonra yaptığından pişmanlık duymuş, Ebû Bekir’in kıraatini talebesi Yahya b.
Âdem’den yazmak mecburiyetinde kalmıştır.13
Kıraat ilmi yanında hadise de önem veren Halef, Mâlik b. Enes, Hammâd b. Zeyd,
Süleym b. İsâ, Şerîk b. Abdullah en-Nehaî gibi âlimlerden hadis dinledi. Kendisinden arz
ve semâ yoluyla başta Ebü’l-Hasan el-Hulvânî, İdrîs b. Abdülkerim el-Haddâd,
Muhammed b. Yahya el-Kisâî, Seleme b. Asım olmak üzere pek çok kişi kıraat ilmini
öğrendi. Müslim, el-Câmiu’s-sahîh’inde ve Ebû Dâvûd es-Sünen'inde onun rivayetlerine
yer vermişlerdir.14
Kırâat-i seb'a imamlarından Hamza b. Habîbin kıraatini bizzat kendisinden almamış
olmasına rağmen yedi imamın kıraatlerinin râvilerini iki ile sınırlayan kaynaklarda onun
iki râvisinden biri olarak tercih edilen Halef, Hamza'nın okuyuşuna aykırı biçimde çeşitli
rivayetlerden yaptığı 120 yerdeki isabetli tercihleri sebebiyle de on kıraat imamından biri
sayılmıştır. 15
Onun Hamzaya aykırı olarak yaptığı tercihleri incelediğini söyleyen İbnü’l-Cezerî, biri
müstesna bunların Kûfeliler’e ve bizzat Hamza, Kisâî ve Ebû Bekir b. Ayyâş'a ait
kıraatlerin dışında sayılamayacağını ileri sürmüşse de aşereye dair eserlerinde onuncu
imam olarak Halefe yer vermiştir.16 On imamın kıraatiyle ilgili diğer bazı kaynaklarda ise
Halef yerine bir başka imam (meselâ İbn Muhaysın) tercih edilmiş ve Halefin diğer
9
Altıkulaç, “Hamza b. Habib”, XV, 512.
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, I, 208.
11
Altıkulaç, Tayyar, “Halef b. Hişam”, DİA, İstanbul 1997, XV, 237.
12
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, I, 209.
13
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, I, 210.
14
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, I, 209.
15
Altıkulaç, “Halef b. Hişam”, DİA, XV, 237.
16
en-Neşr, I, 191.
10
4
kıraatlerden yaptığı tercihlerden “İhtiyâru Halef” başlığı altında söz edilmiştir.17
Abbas b. Muhammed ed-Dûrî, Hamza'nın diğer râvisi Hallâd dışında Haleften daha
üstün bir mukrî görmediğini , Hüseyin b. Fehm de ondan daha faziletli birini tanımadığını
söylemiştir. İbn Hibbân ise onun biyografisine es-Sikât’ında yer vererek kıraat alanındaki
ilmine ve sağlam hadis hafızlarından biri olduğuna işaret etmiştir. İbn Hacer de Halef’in
sünnete bağlı güvenilir bir âlim olduğunu söyler.
Kaynaklarda Halefin şahsiyetiyle ilgili olarak nebîz içmesi üzerinde durulmuştur. Ebû
Cafer en-Nüfeylî onun Ehl-i sünnetten olduğunu belirttikten sonra “Keşke onda nebîz içme
alışkanlığı olmasaydı” diyerek bu konudaki hoşnutsuzluğunu dile getirmiştir. Halefin nebîz
içtiği kendisine bildirilen Ahmed b. Hanbel ise bunu daha önce de duyduğunu, ancak ne
olursa olsun kendi değerlendirmesine göre onu sika ve güvenilir bir kişi kabul ettiğini
söylemiştir.18
Daha sonra nebîz içmeyi terkeden Halefin bu içkiden nasıl kurtulduğu hususunda
kaynaklarda iki ayrı rivayet zikredilmiştir. Bu rivayetlerden birine göre Enfâl sûresinde,
“Allah’ın murdarı temizden ayırması için...” (8/37) mealindeki âyet üzerinde düşündükten
sonra nebîz içmeyi bırakarak ölümüne kadar sürekli oruç tutmuştur.19 Diğer bir rivayete
göre ise Ahmed b. Hanbel, Ebû Hayseme Züheyr b. Harb ve Yahya b. Maîn’in kendisini
ziyaretleri sırasında içi nebîz dolu kâseyi göstererek Ahmed b. Hanbel’e bunun hakkındaki
görüşünü sorunca İbn Hanbel’in açıkça bir şey söylemeyip Hz. Peygamber’in. “Hepiniz
çobansınız ve hepiniz güttüklerinizden sorumlusunuz” mealindeki hadisini okuması üzerine
nebîzi bırakmış ve ölünceye kadar içmeyeceğine dair yemin etmiştir.20
Bizzat kendisinden nakledilen bir rivayete göre Halef nebîz konusunda Kûfeliler’in
mezhebine uymuş,21 bıraktıktan sonra da bu içkiyi kullandığı, kırk yıl zarfında kıldığı
namazları iade etmiştir. Cehmiyye’den korunmak için gizli olarak yaşadığı bir dönemde 7
Cemâziyelâhir 229’da (2 Mart 844) Bağdat’ta vefat eden Halef,22 Künâse Kabristanı’na
defnedildi.23
b) Hallâd b. Hâlid el-Kûfî (ö. 220/835)
Künyesi Ebû Abdullah, Sayrafî ve Kûfî nisbeleriyle de anılmış, ayrıca babasının adının
İsâ veya Huleyd olduğu ileri sürülmüştür, Hamza b. Habîb’in önde gelen talebesi Süleym
b. İsâ ile Hüseyin b. Ali el-Cu’fî. Muhammed b. Hasan er-Revvâsî gibi şahsiyetlerden
kıraat öğrendi. Kendisinden ise, Ebü’l-Hasan Ahmed b. Yezîd el-Hulvânî, Muhammed b.
Şâzân el-Cevherî, Muhammed b. Heysem, Kasım b. Yezîd el-Vezzân gibi âlimler kıraat
öğrendiler.24
Abbas b. Muhammed ed-Dûrî’nin Hamza b. Habîb’in kıraatinin diğer râvisi Halef b.
Hişâm’i Överken, “Hallâd İstisna edilecek olursa Halef’ten daha güzel Kur’an okuyan
17
Enderâbî, s. 147, naşirin girişi, s. 28
Hatîb, VIII, 326.
19
a.g.e. VIII, 325-326.
20
İbn Ebû Yala, I, 154.
21
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, I, 209.
22
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, I, 210.
23
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, 1, 210; Altıkulaç, “Halef b. Hişam”, XV, 237.
24
Zehebi, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-kibâr, I, 210; Altıkulaç, Tayyar, “Hallâd b. Hâlid”, DİA, İstanbul 1997, XV,
381.
18
5
birini görmedim” demesi de25 Hallâd’ın Küfe kurrâsı arasındaki müstesna yerini
göstermektedir.26
Hallâd 220’de (835) Kûfe’de vefat etti. Onun biyografisine yer veren diğer müellifler
gibi Buhârî de aynı tarihi zikrederken “220 veya bu yıl civarında” ifadesini kullanmıştır.27
7. el-Kisâî, Ali b. Hamza (ö. 189/805)28
Yedi kıraat imamından biridir. Hicrî, 120 (738) yılı civarında Bağdat’ın kuzeyinde
Evânâ ile Hazîre arasında bulunan Bâhamsâ köyünde dünyaya geldi.29 Kûfe’de doğduğu da
ileri sürülmüştür.30
Ebû Abdullah künyesiyle ve Benî Esed’in mevlâsı olduğu için Esedî nisbesiyle de
anılmıştır. Kaynaklarda Kisâî diye meşhur olmasının sebebi açıklanırken değişik rivayetler
zikredilmiş olup bunların çoğu onun abâ giymesiyle ilgilidir.31
Kisâî küçük yaşta Kûfe’ye gitti. Enderâbî’nin kaydettiği bir rivayete göre tahsil çağının
ilk yıllarında zamanını boşa geçirdiyse de daha sonra ilme yöneldi. İleri yaşlarında
konuşması esnasında bir kelimeyi yanlış kullanması sebebiyle lahin yaptığının söylenmesi
ve bu yüzden kınanması üzerine Muâz b. Müslim el-Herrâ’dan nahiv öğrendi. Ardından
Basra’ya giderek Halîl b. Ahmed’in derslerine katıldı. Nahiv ilmi İçin Halîl b. Ahmed’in
Hicaz, Necid ve Tihâme kabilelerine gitmesini tavsiye etmesi üzerine seyahate çıktı.32
Nahiv İlmini en fasih şekliyle bu yerlerdeki Arap kabilelerinden öğrenmeye çalıştı.
Basra’ya döndüğünde Halîl b. Ahmed ölmüş, yerini Yûnus b. Habîb almıştı. Yûnus’la
aralarında geçen ilmî tartışmalar sonunda Yûnus onun üstünlüğünü kabul ederek ders
okutma görevini kendisine bıraktı. Kisâi’den Ebû Ubeyd Kasım b. Sellâm, Ebû Ömer edDûrî, Kuteybe b. Mihrân, Ebü’l-Hâris Leys b. Hâlid gibi âlimler kıraat ilminde istifade
etmiş; Yahya b. Ziyâd el-Ferrâ, Yaküb b. İbrahim ed-Devraki, Ahmed b. Hanbel,
Muhammed b. Sa’dân ve diğerleri kendisinden rivayette bulunmuştur. Ayrıca Ferrâ,
Metâni’l-Kur’ân adlı eserinde Kisâî’den aldığı rivayetlere bolca yer vermiştir.33
Abbasî Halifesi Mehdî Billâh, Kisâî’yi Bağdat’a davet ederek oğlu Hârûnürreşîd’in
eğitimiyle görevlendirdi. Ardından Hârûn da oğulları Emîn ve Me'mûn'un eğitimini ona
havale etti; kendisini hacca götürdü ve ondan yararlanmayı sürdürdü. Hayatının sonuna
kadar kıraat ve dil konusunda otorite kabul edilen Kisâî, Hârûnürreşîd’le çıktığı Horasan
seyahati sırasında Rey’e bağlı Renbeveyh (Erinbûye) köyünde 189’da (805) vefat etti.
Ayrıca Tûs’ta öldüğü de kaydedilmiştir. 34
İbn Mücâhid’in belirttiğine göre Kisâî, kıraat ilmini esas itibariyle Hamza b. Habîb ezZeyyât’tan almış olmasına rağmen 300 kadar yerde ona muhalefet etmiş, gerek onun
kıraatinden gerekse diğer bazı imamların okuyuşundan tercihler yaparak isnad gerçeğini de
25
İbn Ebi Hatim, III, 372.
Altıkulaç, “Hallâd b. Hâlid”, DİA, XV, 381.
27
A.g.e. XV, 381.
28
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-Kibâr, I, 120.
29
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-Kibâr, I, 121.
30
Altıkulaç, Tayyar, “Kisâî b. Hamza”, DİA, Ankara 2002, XXVI, 69.
31
A.g.e. XXVI, 69.
32
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-Kibâr, I, 125.
33
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-Kibâr, I, 120-121; Altıkulaç, “Kisâî b. Hamza”, XXVI, 69.
34
Altıkulaç, “Kisâî b. Hamza”, XXVI, 69.
26
6
göz ardı etmeksizin kendine has bir kıraat meydana getirmiştir. Yaptığı tercihlerle gördüğü
kabul üzerine kıraatte asrın imamı sayılmıştır. Resm-i hat açısından Küfe mushafı
kıraatinin temelini oluşturduğu halde tercihlerde bulunurken bu mushafın hattına muhalefet
ettiği de olmuştur.35
Hem Kur’an okuyucusu, hem Kur’an muallimi kimliğiyle Kûfeliler Hamza’dan sonra
Kisâî’nin kıraatini benimsemiş ve bu kıraatin etkinliği bölgede V. (XI.) yüzyılın sonlarına
kadar devam etmiştir. Kisâî kıraati, özellikle İbn Mücâhid’in yedili sisteminden önce
Halife Memûn zamanında yapılan seçimlerde yedinci imam olarak yerini almıştır. Ancak
İbn Mücâhid’in Kitâbü’s-Seba’sında yer aldıktan sonra Şam bölgesinde de yaygın şekilde
okunmuş, Mısır’da aynı sistem içinde kabul görmüştür.36
Kisâî’nin ilmî kişiliği üzerinde çelişkili değerlendirmeler yapılmıştır. İmam Şafiî,
nahivde derinleşmek isteyenlerin Kisâi’ye muhtaç olduğunu söylemiştir. Ancak Ebû Hatim
er-Râzî ise, Kisâî’nin şöhretini halifelere yakınlığıyla ilişkilendirerek açıklamış, ilminin
temelsiz olduğunu ileri sürmüştür. Ahmed b. Haris el-Hazzâz onun cömert kişiliğine ve
güzel ahlâkına işaret ederken talebesi Ebû Abdullah İbnü’l-Arâbî, çağdaş olan âlimler
arasında sıkça görülen türden olması muhtemel bir anlayışla onun bazı ahlâkî zaaflarının
bulunduğunu ileri sürmüştür.37
Bazı eserleri:
1. Müteşâbihü’l-Kur’ân.
2. Mâ telhanü fi’l-avâm.
3. el-Bed’û fi kısasi’l-enbiyâ aleyhimü’s-selâm.
4. Ta’lîkât alâ siyâği’t-talâk fî’l-beyt mine’ş-şi’r.
5. Kiraatü’l-Kisâi.38
Râvîleri:
a) Ebü’l-Hâris, el-Leys b. Hâlid el-Bağdâdî (ö. 240/854)39
Hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur.40 Bazı kaynaklarda Mervezî nisbesiyle de anıldığı
zikredilmiştir. Ancak Ebû Amr ed-Dânî bunun doğru olmadığını, bu nisbe ile aynı adı
taşıyan kimsenin Mâlik b. Enes’in talebelerinden biri olduğunu ve Ebû Bekir künyesiyle
anıldığını söylemiştir.41
Kıraat İlmini arz yoluyla kırâat-i seb’a imamlarından olan Ali b. Hamza el-Kisâî’den
öğrendi ve onun önde gelen talebeleri arasında yer aldı. Ayrıca Hamza b. Kasım el-Ahvel
ve Yahya b. Mübarek el-Yezîdîden de faydalanarak rivayette bulundu. Seleme b. Asım,
Muhammed b. Yahya el-Kisâî, Fadl b. Şâzân ve Yaküb b. Ahmed et-Türkmânî
kendisinden kıraat ilminde istifade eden talebelerindendir. Hadisle de meşgul olup bu
ilimde sika olarak değerlendirilen ve bazı kaynaklarda bir rivayetine yer verilen Ebü'l35
Altıkulaç, “Kisâî b. Hamza”, XXVI, 69.
Altıkulaç, “Kisâî b. Hamza”, XXVI, 69.
37
Altıkulaç, “Kisâî b. Hamza”, XXVI, 69.
38
A.g.e. XXVI, 70.
39
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-Kibâr, I, 211.
40
Altıkulaç, Tayyar, “Ebü’l-Hâris”, DİA, İstanbul 1994, X, 322.
41
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-Kibâr, I, 211.
36
7
Hâris, kıraat ilmindeki hocalarından Yahya b. Mübarek el-Yezîd’den hadis rivayet etmiş,
kendisinden de Muhammed b. Yahya el-Kisâî ve Seleme b. Âsım rivayette bulunmuşlardır.
İbn Mücâhid’in (ö. 324/936) Kitâbü’s-Sebasında Kisâî kıraatinin râvileri arasında yer
verdiği Ebü’l-Hâris’in, Ebû Amr ed-Dânî’nin de belirttiği gibi bu kıraatle ilgili rivayetinin
güvenle ve yaygın bir şekilde okunmuş olmasıdır.42
b) ed-Dûrî, Ebû Ömer Hafs b. Ömer b. Abdilazîz el-Ezdî ed-Dûrî el-Bağdâdî
(ö. 248/862)
Kıraat-i seb’a imamlarından Ebû Amr ile Kisâî kıraatlerinin meşhur ikişer râvisinden
biridir. (Hayatı hakkında bilgi 3. İmam Ebû Amr el- Basrî’nin ravileri arasında geçti)43
8. Ebû Ca’fer, Yezid b. Ka’kâ’ el-Mahzûmî el-Medenî (ö. 130/747-48)
Adının Fîrûz veya Cündeb olduğu ileri sürülmüşse de doğrusu Yezîd'dir. Abdullah b.
Ayyâş’ın azatlısı olup Hz. Peygamber’in hanımlarından Ümmü Selemenin azatlısı olarak
da zikredilmiştir. Bizzat kendisinden nakledildiğine göre küçük bir çocukken bir gün
Ümmü Seleme’ye götürülmüş, o da başını okşayarak kendisi için dua etmiştir.44
Kıraat tahsilini Abdullah b. Ayyaş, Abdullah b. Abbas ve Ebû Hüreyre'den yapan Ebû
Ca’fer, hadis alanında Abdullah b. Abbas, Ebü Hüreyre, Abdullah b. Ömer b. Hattâb ve
Mervân b. Hakem’den faydalandı, onlardan rivayette bulundu. Ebû Ca'fer'in Kur'an
hocaları arasında Zeyd b. Sâbifin adı zikredilmişse de Zehebî bunun doğru olmadığına işaret etmiştir. Kendisinden de kıraatinin meşhur iki râvisi İbn Cemmâz ve İbn Verdân, yedi
kıraat imamından Nâfi’b. Abdurrahman, Ebû Amr b. Alâ ve Abdurrahman b. Zeyd b.
Eşlem gibi şahsiyetler kıraat öğrenirken el-Muvatta adlı eserinde hadislerine yer
vermemekle birlikte Mâlik b. Enes, ayrıca Abdülazîz ed-Derâverdî ve Abdülazîz b. Ebû
Hâzim ondan hadis rivayet ettiler. Ebû Dâvûd es-Sünen’inde onun rivayetine yer vermiştir.
Hz. Peygamber’in vefatından elli üç yıl sonra Medine’de Mescid-i Nebevî’de Kur’an
dersleri vermeye başlayan ve ölümüne kadar bu hizmeti sürdürdüğü için “Medine kıraat
imamı” diye anılan Ebû Ca’fer, ramazan aylarında namazlarını kıraat mütehassısı
imamların hemen arkasında kılarak cehrî okuyuşlarında meydana gelebilecek hataları
düzeltmekle de görevli olmuş, Kabe’de imamlık yaptığında arkasında Abdullah b. Ömer b.
Hattâb’ın namaz kıldığı rivayet edilmiştir.45
Ebû Ca’fer’in kıraatinin değerlendirilmesi konusunda farklı görüşler vardır. Bazı
âlimler bu kıraati şâz olarak nitelendirirken, bazıları mütevâtir olduğunu ileri sürmüşlerdir.
Zehebî bu iki görüşü zikrettikten sonra ikisinin de doğru olmadığını söylemiş; Ebû
Ca’fer’in kıraatinin âdil ve sika kimseler tarafından nakledilmiş olması, mushaf hattına ve
Arap diline uyması sebebiyle kabul gördüğünü zikretmiştir. Zehebî ayrıca sahabe ve
tabiînin ileri gelenlerinin hayatta olduğu bir dönemde Hz. Peygamber’in mescidinde
Kur’an dersleri veren, okuyuşuna kimsenin karşı çıkmadığı bir âlim olarak onun kıraati
için şâz terimini kullanmasının doğru olmayacağına dikkat çekmiştir. Mâlik b. Enes de
42
Altıkulaç, “Ebü’l-Hâris”, DİA, X, 322.
Bkz. 1. Hafta dersi sayfa 10.
44
İbn Hallikân, Vefeyât, V, 318; Altıkulaç, Tayyar, “Ebû Ca’fer”, DİA, İstanbul 1994, X, 116.
45
Altıkulaç, “Ebû Ca’fer”, DİA, X, 116.
43
8
ondan “sâlih kişi” diye söz etmiş, Ebû Hatim er-Râzî ise kendisinden rivayet ettiği
hadislerin delil olarak kullanılabileceği (sâlihu’l-hadîs) görüşünü belirtmiştir.46
İbadete düşkünlüğü, hayır severliği ve güzel Kur’an okuması ile bilinen Ebû Ca’fer.
doksan yaşının üstünde iken İbnü’1-Cezerî’nin doğru olduğunu söylediği bir rivayete göre
130 (747-48) yılında Medine’de vefat etti.47
Râvîleri:
a) Ebû’l-Hâris, Îsâ b. Verdân el-Hazza el-Medenî (ö. 160/776)48
160/776 yılında vefat etmiştir. Ebû Ca’fer, Nâfi’ ve Şeybe gibi zatlardan kıraat okumuş,
Kâlûn, İsmail b. Ca’fer ve Muhammed b. Ömer el-Vâkıdî gibi kimselere de ayrıca ders
okutmuştur. Kıraatini doğrudan Ebû Ca’fer’den alıp rivâyet etmiştir.49
b) Ebû’r-Rabî’ Süleyman b. Müslim ez-Zührî (ö. 170/786)
170/786 yılından sonra vefat etmiştir. İsmini Süleyman b. Salim b. Cemmaz şeklinde
tespit edenlerede vardır. Ebû Ca’fer, Nâfi ve Şeyb’e gibi ünlü kişilerden okumuştur.
Kıraatini doğrudan Ebû Ca’ferden alıp rivâyet etmiştir.50
9. Ya’kûb el-Hadramî (ö. 205/821)
117/735 yılında Basra’da doğmuş ve 205/821 yılında 88 yaşında vefat etmiştir. İlim ehli
olan bir aileye mensuptur. Önemli simalardan Kur’an okumuş, kendisi de birçok talebe
yetiştirmiştir. Kur’an Arap dili ve fıkıh alanında zamanının önde geleni idi. Zühd ve takvâ
sahibi, güvenilir bir kimse idi. Zehebî ve İbnü’l-Cezeri, Yâ’kûb Kıraatı’nın şâz olarak
değerlendirilmesine şiddetle karşı çıkmış ve bunun, yedi Kıraat gibi sahih ve makbul
olduğunu söylemişlerdir.51
Kıraatını; Ebü’l-Münzir Sellâm b. Süleyman, Şihâb b. Şerîfe, Ebû Yahya Mehdî b.
Meymûn ve Ebû’l-Eşheb Ca’fer b. Hayyân’dan; bunlar da İmam Âsım, İmam Ebû Amr,
Hasan Basrî, Abdullah b. Abbas, Yahya b. Ya’mer, Nasr b. Âsım ve Ebû’l-Âliye’den;
bunlar da Ebû Mûsâ el-Eş’arî ve Übeyy b. Kâ’bdan, onlar da Hz. Peygamber’den
almıştır.52
Râvîleri:
a) Ruveys, Ebû Abdullâh Muhammed b. el-Mütevekkil b. Abdurrahmân elLü’lüî el-Basrî (ö. 238/852)
Hayatı hakkında favla bilgi bulunmamakla birlikte hoca talebe ilişkileri dikkate
alındığında Basra’da veya çevresinde doğduğunu ve eğitimini bu şehirde aldığını söylemek
mümkündür. Ruveys lakabıyla anılmasının sebebi bilinmiyorsa da “re’s” (baş) kelimesinin
ism-i tasgiri olan ve herşeyin en yüksek noktası için kullanılan bu kelimenin onun kıraati
46
Altıkulaç, “Ebû Ca’fer”, DİA, X, 116.
Zehebî, Ma’rifetü’l-kurrâi’l-Kibâr, I, 76.
48
Çetin, Abdurrahman, Kur’an Okuma Esasları, s. 317.
49
Çetin, Abdurrahman, Kur’an Okuma Esasları, s. 317.
50
Sabrî, Abdurreûf, Eseru’l-Kıraat fi’l-Fıkhi’l-İslâmiy, Edvâü’s-Selef, 1. Baskı 1997, s. 164.
51
Çetin, Abdurrahman, Kur’an Okuma Esasları, s. 317.
52
Çetin, Abdurrahman, Kur’an Okuma Esasları, s. 318.
47
9
alanındaki üstünlüğüyle ilgili olduğu düşünülebilir.53
Kaynaklar Basrlı Ya’kûb el-Hadramî dışında başka bir hocasından söz etmemekte ve
Hadramî’nin en önde gelen talebesi olduğunu belirtmektedir. Ebû Amr ed-Dânî de onun
Ya’kûb el-Hadramî’nin en iyi öğrencisi olduğunu söylemiştir. Ya’kûb’un önde gelen
talebelerinden Ebû Hâtim es-Sicistânî, Ruveys’in hocasının önünde Kur’an’ı defalarca
hatmettiğini ve her dersin sonunda hocasının onun okuyuşuyla ilgili takdirlerini ifade
ettiğini belirtmiştir.54
Basra’da vefat eden Ruveys’ten, Ebû Bekir Muhammed b. Hârun et-Temmâr ve Şâfii
fakihi Zübeyr b. Ahmed ez-Zübeyrî gibi şahsiyetler ilim almışlardır.55
b) Ebû’l-Hasen, Ravh b. Abdulmü’min el-Hüzelî el-Basrî (ö. 235/849)
Hayatı hakkında bilgi bulunmamakla birlikte hoca-talebe ilişkileri dikkate alındığında
Basra’da veya çevresinde doğup yetiştiğini ve bu çevrede yaşadığı söylenebilir. Hüzeyl’in
mevlası olması dolayısıyla Hüzelî nisbesiyle de anılan Ravh kıraat ilmini Ya’kûb elHadramî’den tahsil etti, kırâat-i seb’a imamlarından Ebû Amr b. Alâ’nın talebeleri Ahmed
b. Mûsâ, Muâz b. Muâz ve Ubeydullah b. Muâz’dan bazı okuyuşları rivayet etti.
Kendisinden kadı Tayyib b. Hasan b. Hamdân, Ebû Bekir Muhammed b. Vüheyb esSekafî, Ebû’l-Hasan el-Hulvânî ve başkaları arz yoluyla kıraat öğrendi. Hadis aldığı
hocaları ve talebeleri hakkında Mizzi’nin verdiği listeye bakıldığında bu ilimde de geniş
bir çevre ile temasta olduğu anlaşılır. Kendisinden rivayette bulunanlar arasında Ahmed b.
Dâvûd el-Mekkî, Ebû Ya’lâ el-Mevsılî, Abdullah b. Ahmed b. Hanbel. Ebû Zür’a er-Razî,
Osman b. Saîd ed-Dârimî’nin isimleri zikredilebilir.56
Buhârî’nin Câmiu’s-Sahîh’inde onun rivayetine yer vermesi güvenilirliği konusunda
önemli bir husus olarak değerlendirilebilir. İbn Hîbban onun biyografisine eş-Şikât’ında
yer vermiştir. Zehebî onun için ”mütkın” terimini kullanmıştır. Kaynaklarda ölümü için
234 ve 235 (849-50) tarihleri zikredilmiş, İbn Hibbân 233 yılını kaydettikten sonra “bu
tarihten biraz önce veya biraz sonra” ifadesini kullanmıştır.57
10. Halef b. Hişâm el-Bezzâr (ö. 229/844)
Kırâat-i aşere imamlarından ve Hamza b. Habîb kıraatinin meşhur iki râvisinden biridir.
Tercümesi daha önce verilmiştir.58
Râvîleri:
a) Ebû Ya’kûb, İshâk b. İbrahim el-Verrâk el-Mervezî el-Bağdâdî (ö. 286/889)
53
Altıkulaç, Tayyar, “Ruveys”, DİA, İstanbul 2008, XXXV, 274.
İbnü’l-Cezeri,Gâyetu’n-Nihaye, II, 235; Altıkulaç, “Ruveys”, XXXV, 274.
55
Altıkulaç, “Ruveys”, XXXV, 274.
56
Altıkulaç, “Ruveys”, XXXV, 274.
57
Altıkulaç, “Ruveys”, XXXV, 274.
58
Bkz. Bu ders, s.4-5.
54
10
286/889’da vefat etmiştir. Kıraatı doğrudan İmam Halef’ten almış, ayrıca Velid b.
Müslim’den de okumuştur. Kıraatta uzman ve güvenilir bir kimse olduğu için, Kıraat
kitaplarında, Halef’in iki râvîsinden birisi olarak tercih edilmiştir.59
b) Ebü’l-Hasen, İdrîs b. Abdilkerîm el-Haddâd el-Bağdâdî (ö. 292/905)
199 (814-15) yılında muhtemelen Bağdat’ta doğdu. Haddâd lakabıyla anılması,
atalarından birinin demircilikle veya demir ticaretiyle meşgul olması sebebiyledir. Meşhur
on imamdan biri olan Halef b. Hişâm’dan kıraat tahsil etti; onun, kurrâ-i seb’adan Hamza
b. Habîb’in kıraatiyle ilgili rivayeti yanında kendi tercihlerini de öğrendi.60
Kendisini ilm-i kıraat okutmaya adayan İdrîs b. Abdülkerîm bu konuda uzak ve yakın
çevrenin ilgi odağı oldu. İbn Şenebûz, İbn Miksem el-Attâr, Mûsâ b. Ubeydullah elHâkânî, Ahmed b. Osman b. Bûyân, İbnü’l-Münâdî, Ebû Bekir Muhammed b. Hasan enNakkâş arz metoduyla, İbn Mücâhid de semâ yoluyla kendisinden kıraat öğrendi.
Güvenilirliği ve dindarlığı sebebiyle rivayet ettiği hadislerin yazılmasına önem verilen
İdrîs b. Abdülkerîm 10 Zilhicce 292 (13 Ekim 905) tarihinde Bağdat’ta vefat etti. Kıraat
ilmine dair tariklerde isimlerine sıkça rastlanan İbn Şenebûz, İbn Miksem gibi şahsiyetlerle
Kitâbü’s-Seb’a müellifi İbn Mücâhid’in hocaları arasında bulunması, onun bu ilimdeki yeri
açısından önemlidir.61
Dârekutnî, İdrîs’in sika olduğunu, hatta bunun da bir derece üstünde bulunduğunu
söylemiştir.62
ÖZET
Bu hafta on kıraat (aşara) imamlarından Hamza b. Habîb ve ravileri, Kisâ ve ravîleri,
Ebû Ca’fer Yezîd b. Ka’ka’ ve ravileri, Ya’kub b. İshâk ve ravileri, Halef b. Hişam ve
ravilerinin tercümelerini ve kıraatlarını kimler vasıtası ile Hz. Peygambere ulaştırdıkları,
öğrencileri ve en meşhur iki ravisi ele alınarak tanıtılmıştır.
59
Çetin, Abdurrahman, Kur’an Okuma Esasları, s. 318.
Altıkulaç, Tayyar, “İdris b. Abdülkerim”, DİA, İstanbul 2000, XXI, 484.
61
İbnü’l-Cezeri, Gâyetu’n-Nihâye, II, 235; Altıkulaç, “İdris b. Abdülkerim”, XXI, 484.
62
Altıkulaç, “İdris b. Abdülkerim”, XXI, 484.
60
11
2.2. DEĞERLENDİRME SORULARI
1. “Menâm fi fazileti hıfzi’l-Kur’ân” adlı kitap aşağıdakilerden hangi imama
aittir?
a) Ya’kub b. İshâk.
b) Kâlûn.
c) Hamza b. Habîb.
d) Ebû Ca’fer.
e) Verş.
2. Ferrâ’nın, “Metâni’l-Kur’ân” adlı eserinde kendisinden bolca nakiller
yaptığı kârî kimdir?
a) Verş.
b) Hafs.
c) Kunbul.
d) Kisâî.
e) Hamza.
3. Aşağıdakilerden hangisi hem imâm, hem de râvidir?
a) Halef b. Hişâm.
b) Ebû Ca’fer Yezîd b. Ka’ka.
c) Ya’kub b. İshâk.
d) Asım b. Behdele.
e) Verş.
4. el-Kisâî’nin meşhur iki râvisi, aşağıdakilerden hangisidir?
a) Hafs -Verş.
b) el-Leys b. Hâlid - Hafs b. Ömer b. Abdilazîz.
c) Ebû Ya’kûb, İshâk b. İbrahim - Ebü’l-Hasen, İdrîs b. Abdilkerîm.
d) Halef b. Hişam - Hallâd b. Hâlid.
e) Ebû’l-Hâris, Îsâ b. Verdân - Ebû’l-Hasen, Ravh b. Abdulmü’min.
5. Buhârî’nin Câmiu’s-Sahîh’inde rivâyetine yer verdiği imâm kârî
aşağıdakilerden hangisidir?
a) Ruveys.
b) Halefü’l-âşir.
c) ed-Dürî.
12
d) Hallâd.
e) Ravh b. Abdulmü’min.
CEVAPLAR: 1:C 2:D 3:A 4:B 5:E
13
‫‪2.3. Zorunlu Dönem Ezberi Bakara Sûresi 103-112. Ayetlerin Metni‬‬
‫﴿‪ ﴾2‬سورة ا ْلبَقَ َرة‬
‫ولَو اَنَّهم اٰمنُوا واتَّ َقوا لَمثُوبةٌ ِمن ِعْن ِد ٰالل ِه خي ر لَو َكانُوا ي علَمو َن ﴿‪ ﴾301‬ياۤ اَيُّها الَّذين اٰمنُوا ََل تَ ُقولُوا ر ِ‬
‫اعنَا‬
‫َ َ‬
‫َ َ‬
‫َْ ُْ َ َ ْ َ َ ْ‬
‫ٌَْ ْ‬
‫َ‬
‫َْ ُ‬
‫وقُولُوا انْظُرنَا و ْ ِ ِ‬
‫اب اَليم ﴿‪ ﴾301‬ما ي وُّد الَّذين َك َفروا ِمن اَ ْه ِل الْ ِكتَ ِ‬
‫كني اَ ْن‬
‫اب َوََل الْ ُم ْش ِر َ‬
‫َ ُ ْ‬
‫ين َع َذ ٌ ٌ‬
‫ْ َ‬
‫َ‬
‫اْسَعُوا َول ْل َكافر َ‬
‫َ ََ‬
‫ٰ‬
‫ض ِل الْ َعظي ِم ﴿‪َ ﴾301‬ما نَْن َس ْخ ِم ْن‬
‫يُنَ َّزَل َعلَْي ُك ْم ِم ْن َخ ٍْْي ِم ْن َربِّ ُك ْم َو ٰاللهُ ََيْتَ ُّ‬
‫ص بَِر ْْحَتِه َم ْن يَ َشاۤءُ َواللهُ ذُو الْ َف ْ‬
‫ٍ‬
‫ٰ‬
‫ٰ‬
‫ِِ‬
‫ِ ِ ٍِ‬
‫ِ‬
‫ٍ‬
‫ك‬
‫دير ﴿‪ ﴾301‬اَ ََلْ تَ ْعلَ ْم اَ َّن اللهَ لَهُ ُم ْل ُ‬
‫اٰيَة اَْو نُْنس َها نَاْت ِبَْْي مْن َهاۤ اَْو مثْل َها اَ ََلْ تَ ْعلَ ْم اَ َّن اللهَ َع ٰلى ُك ِّل َش ْيء قَ ٌ‬
‫ض وما لَ ُكم ِمن د ِ ٰ‬
‫َّ ِ‬
‫يدو َن اَ ْن تَ ْسَلُوا َر ُسولَ ُك ْم َك َما ُسئِ َل‬
‫ِل َوََل نَص ٍْي ﴿‪ ﴾301‬اَْم تُر ُ‬
‫ون الل ِه ِم ْن َوِ ٍّ‬
‫الس ٰم َوات َو ْاَلَْر ِ َ َ ْ ْ ُ‬
‫َّل الْ ُك ْفر بِ ْاَلميَ ِ‬
‫وسى ِمن قَبل ومن ي تَبد ِ‬
‫بيل ﴿‪ ﴾308‬وَّد َكثْي ِمن اَ ْه ِل الْ ِكتَ ِ‬
‫الس ِ‬
‫اب لَ ْو‬
‫ض َّل َس َواۤءَ َّ‬
‫ان فَ َق ْد َ‬
‫َ ٌ ْ‬
‫ُم ٰ ْ ْ ُ َ َ ْ َ َ‬
‫َ‬
‫ِ ِِ ِ ِ ِ‬
‫ِ ِ ِ‬
‫ٰ ِ‬
‫ني ََلُ ُم ْ‬
‫اْلَ ُّق فَ ْ‬
‫َّارا َح َس ًدا م ْن عْند اَنْ ُفس ِه ْم م ْن بَ ْعد َما تَبَ َّ َ‬
‫اع ُفوا َو ْ‬
‫يَ ُرُّدونَ ُك ْم م ْن بَ ْعد اميَان ُك ْم ُكف ً‬
‫اْ َف ُُوا َحّٰ يَاَِْ‬
‫ٍ‬
‫ٰ ِ ِ ٰ‬
‫الص ٰلوَة َواٰتُوا َّ‬
‫ِّموا َِلَنْ ُف ِس ُك ْم ِم ْن َخ ٍْْي‬
‫قيموا َّ‬
‫الزٰكوةَ َوَما تُ َقد ُ‬
‫اللهُ باَْم ِره ا َّن اللهَ َع ٰلى ُك ِّل َش ْيء قَ ٌ‬
‫دير ﴿‪َ ﴾301‬واَ ُ‬
‫ََِتدوه ِعند ٰالل ِه اِ َّن ٰالله ِِبا ت عملُون بصْي ﴿‪ ﴾330‬وقَالُوا لَن يدخل ْ ِ‬
‫ك‬
‫ُ ُ َْ‬
‫ص ٰارى تِْل َ‬
‫اْلَنَّةَ اََّل َم ْن َكا َن ُه ً‬
‫ودا اَْو نَ َ‬
‫َ َ َْ َ َ َ ٌ‬
‫َ‬
‫ْ َْ ُ َ‬
‫اَمانِيُّ هم قُل هاتُوا ب رهانَ ُكم اِ ْن ُكْنتم ِ‬
‫قني ﴿‪ ﴾333‬بَ ٰلى َم ْن اَ ْسلَ َم َو ْج َههُ لِٰل ِه َوُه َو ُُْم ِس ٌن فَلَۤهُ اَ ْج ُرهُ ِعْن َد َربِّه‬
‫ْاد َ‬
‫ُْ َ‬
‫َ ُ ْ ْ َ ُْ َ ْ‬
‫ف َعلَْي ِه ْم َوََل ُه ْم ََْيَزنُو َن ﴿‪﴾331‬‬
‫َوََل َخ ْو ٌ‬
‫‪14‬‬
2.3. KAYNAKLAR
Altıkulaç, Tayyar, “Ebû Ca’fer”, DİA, İstanbul 1994.
Altıkulaç, Tayyar, “Ebü’l-Hâris”, DİA, İstanbul 1994.
Altıkulaç, Tayyar, “Halef b. Hişam”, DİA, İstanbul 1997.
Altıkulaç, Tayyar, “Hallâd b. Hâlid”, DİA, İstanbul 1997.
Altıkulaç, Tayyar, “Hamza b. Habib”, DİA, İstanbul 1997.
Altıkulaç, Tayyar, “İdris b. Abdülkerim”, DİA, İstanbul 2000.
Altıkulaç, Tayyar, “Kisâî b. Hamza”, DİA, Ankara 2002.
Altıkulaç, Tayyar, “Ruveys”, DİA, İstanbul 2008.
Çetin, Abdurrahman, Kur’an Okuma Esasları, Bursa: 2011, Emin Yayınları, 9. Baskı.
Ebû Ca’fer İbnü’l-Bâziş, el-İknâ’ fi’l-kıraâti’s-seb’ (nşr. Abdülmecîd Katâmiş), Dımaşk 1403.
et-Dimyâtî, Ahmet, İthâfu fudalâi’l-beşer bi’l-Kıraati’l-Erbati Aşer, (tah. Abdurrahim ed-Darhûnî) Dâru’lHadis, Kahire 2009.
İbn Cezerî, Ebü’l-Ferec Cemaleddin Abdurrahmân, en-Neşr, (neş. Ali Muhammed Debbağ) Mısır, ts.
İbn Mücâhid, Kitâbü’s-Seb’a (nşr. Şevki Dayf), Kahire 1972.
Karaçam, İsmail, Kur’ân-ı Kerim’in Faziletleri ve Okuma Kaideleri, İstanbul: 19. baskı, İFAV, Yayınları,
2011.
Sabrî, Abdurreûf, Eseru’l-Kıraat fi’l-Fıkhi’l-İslâmiyy, Edvâü’s-Selef, 1. Baskı 1997.
Suyûti, el-İtkân fi Ulumi’l-Kur’an, Thk. Mustafa Dîb el-Buğa, Dâru’l-Ulumi’l-İnsâniyye, 2. Baskı, Dımeşk1414/1993.
Zehebî, Ma’rifetü’l-Kurrâi’l-Kibâr, (tah. Beşşar Avvâd Ma’rûf ve diğerleri), Müessesetu’r-Risâle, 1. Baskı,
Beyrut 1984.
Zerkânî, Muhammed, Menâhilü’l-İrfân fî Ulûmi’l-Kur’ân, Dâru’l-Fikr, ts.
Zerkeşî, Bedruddin, el-Burhân fi Ulumi’l-Kur’ân, Mısır 1957.
15

Download Report