T.C
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ)
ANABİLİM DALI
DİŞLERİN ÇIKIŞ ve GELİŞİM AŞAMALARINDAN YAŞ TAHMİNİ
METODU OLUŞTURULMASI
Doktora Tezi
Seçil Sağır
Ankara-2013
T.C
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
ANTROPOLOJİ (FİZİK ANTROPOLOJİ)
ANABİLİM DALI
DİŞLERİN ÇIKIŞ ve GELİŞİM AŞAMALARINDAN YAŞ TAHMİNİ
METODU OLUŞTURULMASI
Doktora Tezi
Seçil Sağır
Tez Danışmanı
Prof.Dr. Erksin Güleç
Ankara-2013
TÜRKİYE CUMHURİYETİ
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜNE
Bu belge ile, bu tezdeki bütün bilgilerin akademik kurallara ve
etik davranış ilkelerine uygun olarak toplanıp sunulduğunu beyan
ederim. Bu kural ve ilkelerin gereği olarak, çalışmada bana ait olmayan
tüm veri, düşünce ve sonuçları andığımı ve kaynağını gösterdiğimi
ayrıca beyan ederim.(……/……/200…)
Tezi Hazırlayan Öğrencinin
Adı ve Soyadı
………………………………………
İmzası
………………………………………
T.C
'
ANKARAUN|VERS|TES|
sosYAL
eiLinnLrn
erusrirUsU
ANrRopolori lrizir ANTRopor-ol
iy
RNReiilnn
onu
yAgrnnnnirui
oigunirugrKrgveGEriginn
ngnUALARtNDAN
METODU
OLU$TURULMAST
DoktoraTezi
TezDanr$manr:
Prof.Dr.Erksin
Grileg
TezJr-irisi
Uyeleri:
Adrve Soyadr
Qn*R...D.a..
.iu.^t i*..J-elod*r"u
r
Do+...0r,.
..#shcsrca....G
qSt
f.r.o$...
rn...G"J.ec...
.
$r.,..R.Ls
P.r:of,,...
k...Gottp....
..fl.k-rn....
.
{o.cs..:.atz
İÇİNDEKİLER
I
Tablolar Dizini
IV
Resimler Dizini
VI
Şemalar Dizini
VII
ÖNSÖZ
VIII
GİRİŞ
1
1. BÖLÜM: DENTAL YAŞLANDIRMANIN ADLİ VE ANTROPOLOJİK
ÖNEMİ
5
1.1. Diş Gelişimine Dayanan Yaş Tahmini Metotları
8
1.1.1. Logan ve Kronfeld Metodu
8
1.1.2. Schour ve Massler Metodu
9
1.1.3. Glesier ve Hunt Metod
10
1.1.4. Nolla Metodu
11
1.1.5. Fanning Metodu
12
1.1.6. Moorrees, Fanning ve Hunt Metodu
13
1.1.7. Liliaquist ve Lundberg Metodu
14
1.1.8. Mörnstad, Staaf ve Welander Metodu
15
1.1.9. Demirjian, Goldstein ve Tanner Metodu
15
I
2. BÖLÜM: KONU, AMAÇ, MATERYAL ve METOT
17
2.1. KONU
17
2.2. AMAÇ
17
2.3. MATERYAL ve METOT
18
2.3.1. Örneklem ve Materyal
18
2.3.2. Metot
21
3. BÖLÜM: VERİLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ VE BULGULAR
31
3.1. Üç Yaşında Diş Gelişimi
31
3.2. Dört Yaşında Diş Gelişimi
35
3.3. Beş Yaşında Diş Gelişimi
39
3.4. Altı Yaşında Diş Gelişimi
43
3.5. Yedi Yaşında Diş Gelişimi
47
3.6. Sekiz Yaşında Diş Gelişimi
51
3.7. Dokuz Yaşında Diş Gelişimi
55
3.8. On Yaşında Diş Gelişimi
59
3.9. On Bir Yaşında Diş Gelişimi
63
3.10. On İki Yaşında Diş Gelişimi
66
3.11. On Üç Yaşında Diş Gelişimi
69
3.12. On Dört Yaşında Diş Gelişimi
72
3.13. On Beş Yaşında Diş Gelişimi
75
II
3.14. On Altı Yaşında Diş Gelişimi
78
3.15. On Yedi Yaşında Diş Gelişimi
81
3.16. On Sekiz Yaşında Diş Gelişimi
84
3.17. On Dokuz Yaşında Diş Gelişimi
87
3.18. Yirmi Yaşında Diş Gelişimi
90
4. BÖLÜM: TARTIŞMA ve SONUÇ
93
ÖZET
100
SUMMARY
101
EK 1: ETİK KURUL ONAY RAPORU
103
KAYNAKÇA
105
III
Tablolar Dizini
Tablo 1. Deneklerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımları
20
Tablo 2. Üç Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
31
Tablo 3. Üç Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
32
Tablo 4. Üç Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
33
Tablo 5. Üç Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
33
Tablo 6. Dört Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
35
Tablo 7. Dört Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
36
Tablo 8. Dört Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
37
Tablo 9. Dört Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
37
Tablo 10. Beş Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
39
Tablo 11. Beş Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
40
Tablo 12. Beş Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
40
Tablo 13. Beş Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
41
Tablo 14. Altı Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
43
Tablo 15. Altı Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
44
Tablo 16. Altı Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
45
Tablo 17. Altı Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
45
Tablo 18. Yedi Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
47
Tablo 19. Yedi Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
48
Tablo 20. Yedi Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
49
Tablo 21. Yedi Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
49
Tablo 22. Sekiz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
51
Tablo 23. Sekiz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
52
Tablo 24. Sekiz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
53
Tablo 25. Sekiz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
53
Tablo 26. Dokuz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
55
IV
Tablo 27. Dokuz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
56
Tablo 28. Dokuz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
57
Tablo 29. Dokuz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
57
Tablo 30. On Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
59
Tablo 31. On Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
60
Tablo 32. On Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
61
Tablo 33. On Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
61
Tablo 34. On Bir Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
64
Tablo 35. On Bir Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
64
Tablo 36. On İki Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
66
Tablo 37. On İki Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
67
Tablo 38. On Üç Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
69
Tablo 39. On Üç Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
70
Tablo 40. On Dört Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
72
Tablo 41. On Dört Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
73
Tablo 42. On Beş Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
75
Tablo 43. On Beş Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
76
Tablo 44. On Altı Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
78
Tablo 45. On Altı Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
79
Tablo 46. On Yedi Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
81
Tablo 47. On Yedi Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
82
Tablo 48. On Sekiz Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
84
Tablo 49. On Sekiz Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
85
Tablo 50. On Dokuz Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
87
Tablo 51. On Dokuz Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
88
Tablo 52. Yirmi Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
90
Tablo 53. Yirmi Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
91
V
Resimler Dizini
Resim 1. Panoromik Radyografi Örneği
28
Resim 2. Üç Yaşında Diş Gelişimi
34
Resim 3. Dört Yaşında Diş Gelişimi
38
Resim 4. Beş Yaşında Diş Gelişimi
42
Resim 5. Altı Yaşında Diş Gelişimi
46
Resim 6. Yedi Yaşında Diş Gelişimi
50
Resim 7. Sekiz Yaşında Diş Gelişimi
54
Resim 8. Dokuz Yaşında Diş Gelişimi
58
Resim 9. On Yaşında Diş Gelişimi
62
Resim 10. On Bir Yaşında Diş Gelişimi
65
Resim 11. On İki Yaşında Diş Gelişimi
68
Resim 12. On Üç Yaşında Diş Gelişimi
71
Resim 13. On Dört Yaşında Diş Gelişimi
74
Resim 14. On Beş Yaşında Diş Gelişimi
77
Resim 15. On Altı Yaşında Diş Gelişimi
80
Resim 16. On Yedi Yaşında Diş Gelişimi
83
Resim 17. On Sekiz Yaşında Diş Gelişimi
86
Resim 18. On Dokuz Yaşında Diş Gelişimi
89
Resim 19. Yirmi Yaşında Diş Gelişimi
92
VI
Şemalar Dizini
Şema 1a. Schour ve Massler (1941)’ın Diş Gelişim Aşamaları Şeması
24
Şema1b. Schour ve Massler (1941)’ın Diş Gelişim Aşamaları Şeması
25
Şema 2. Ubelaker (1978)’ın Diş Gelişim Aşamları Şeması
26
Şema 3. Alqahtani ve ark. (2010)’nın Diş Gelişim Aşamaları Şeması
27
Şema 4. Süt Dişleri Gelişim Aşamaları ve Kök Erime Dereceleri Şeması
29
Şema 5. Daimi Diş Gelişim Aşamaları Şeması
30
Şema 6a. Araştırmamız Diş Gelişim Aşamaları Şeması
97
Şema 6b. Araştırmamız Diş Gelişim Aşamaları Şeması
98
VII
ÖNSÖZ
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü “Lisansüstü Eğitim-Öğretim
ve Sınav Yönetmeliği’nin ilgili hükümlerince Ankara Üniversitesi Dil ve TarihCoğrafya Fakültesi, Antropoloji Anabilim Dalı (Fizik Antropoloji Bilim Dalı) için
öngörülen bu araştırma, diş panoromik radyografilerinden, ülkemizde yaşayan
bireyler için yaş tahmini metodu oluşturulması ve bu metodun Biyolojik Antropoloji,
Adli Antropoloji ve Adli Tıp bilimlerinde kullanılması amacıyla yapılmıştır.
Araştırmanın giriş bölümünde konunun önemi ve kullanım alanları hakkında
bilgi verilmiştir. Birinci bölümde; dental yaşlandırmanın adli ve antropolojik önemi,
ikinci bölümde konu, amaç, materyal ve araştırmanın yapılması aşamalarında
uygulanan metotlar hakkında bilgi verilmiştir. Üçüncü bölümde araştırmadan elde
edilen veriler değerlendirilmiş, yaş tahmini metodu oluşturulmuş ve şema halinde
sunulmuşken dördüncü bölümde ise tartışma ve sonuç kısmına yer verilmiştir.
“Dişlerin
Çıkış
ve
Gelişim
Aşamalarından
Yaş
Tahmini
Metodu
Oluşturulması” konulu araştırmayı öneren, çalışmalarım boyunca yardımlarını hiç
esirgemeyen ve her aşamada destekleyen hocam Prof. Dr. Erksin Güleç’e ve değerli
önerileri için Prof. Dr. İbrahim Tekdemir ve Doç. Dr. İsmail Özer’e, destekleri için
eşim Doç.Dr. Mehmet Sağır’a, bana araştırma konum için gereken panoromik
radyografileri sağlayan Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ortodonti
Bölüm Başkanı Prof. Dr Haluk İşeri ve Gazi Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi
Ağız Diş ve Çene Radyolojisi Öğretim Üyesi Doç. Dr. Kahraman Güngör’e,
VIII
çalışmalarım
esnasında
değerli
önerileri
ve
görüşleri
için
Smithsonion
Enstitüsü’nden Prof. Dr. Douglas H. Ubelaker’a sonsuz teşekkür ederim.
IX
GĠRĠġ
Bir insan iskeletindeki tüm kemiklerden yararlanarak yaş tahmini yapmak
cinsiyet tayini yapmaktan daha karmaşıktır. Özellikle ergenlik öncesi bireylerde bu
çok özel metotlar gerektirmektedir. Erişkinliğe ulaşmamış bireylerin (fetus, bebek ve
çocuk) iskeletlerinden yapılacak olan yaş determinasyonlarında belli başlı 3 yöntem
kullanılmaktadır;
1- Süt dişleri ve daimi dişlerin çıkış zamanı ile sırası (Ubelaker, 1978),
2- Kemikleşme merkezlerinin görülme yaşları (Bass, 1995) ve epifizlerin
kaynaşma zamanı ile sırası (Workshop of European Anthropologists 1980),
3- Epifizler hariç uzun kemiklerin maksimum uzunlukları (Fazekas ve Kosa,
1978, Stloukal ve Hanakova, 1978).
Erişkinliğe ulaşmamış bireylerin iskeletlerinden yaş tahmini yapabilmek için
en güvenilir ve ayrıntılı yöntem süt ve daimi dişlerin çıkış zamanı ve sırasını tespit
eden dental yaşlandırma yöntemleridir. Her popülasyon için özel bir diş gelişim
tablosu oluşturulmasa da, dişlerin fiziksel faktör ve dış etkenlerden diğer organlara
kıyasla fazla etkilenmemeleri, uzun süre morfolojik yapılarını koruyabilmeleri gibi
nedenler yaş tahmininde, dental yaşlandırmayı diğer metotlardan daha etkin ve
verimli kılmaktadır (Burns, 1999). Bu nedenle araştırmacılar toplumlara özgü dental
gelişim ve diş çıkış zamanlarını kullanarak birtakım yaş tahmini temaları
oluşturmuşlardır.
Dental yaşlandırma metotları iki büyük başlık altında incelenebilir. Bu
başlıklardan ilki, ağız içerisinde dişlerde zamanla meydana gelen gelişimsel
1
değişiklikleri ele alan metotlar, ikincisi ise dişlerde meydana gelen dejeneretif
değişiklikleri konu alan çalışmalardır (Beach ve ark., 2010).
Diş gelişimi; embriyonik hücrelerin, fenotipteki bir değişimi ve yeniden
yapılanmasıyla başlayan karmaşık bir süreçtir. Yaş tahmininde diş gelişimi terimi
genellikle dental sert dokuların mineralizasyonunda kullanılmakta ve diş özünün
mineralize olmayan aşamaları göz önüne alınmamaktadır. Mineralize olan dokuların
kullanılmasındaki sebep, organizmadaki bozulmalar ve ölüm sonrası kalıntılardan
elde
edilen
radyografiler
üzerinden
kolayca
değerlendirilmesinden
kaynaklanmaktadır. İnsanın diş gelişim aşamalarına ait veriler; radyografik,
histolojik ve morfolojik çalışmalara dayanmaktadır (Meinl, 2007).
Bir bireyin yaşının tahmini için dişlerin kullanılmasına yönelik ilk çalışma
1837‟de Saunders tarafından yapılmıştır. Bu çalışma ile dişlerin sürme aşaması;
dental yaşlandırma için ilk kez kullanılmıştır. Saunders bir fabrikada, izinsiz olarak
çalıştırılan 9 yaş altı çocukların ve yasak çalışma zamanlarında çalıştırılan 9 ve 12
yaş arasındaki çocukların yaş tahminini veren bir tablo yayınlamıştır (Meinl, 2007).
Calanius ve arkadaşları (1970) bir dizi histolojik kriter yayınlayarak, bir
bebeğin anne karnındaki 7. haftasından, 3 yaşına kadar yaş tahminini sağlamışlardır.
Bu kriterler; kemik özellikleri, tükürük bezleri ve diş oluşumunu içermektedir. 1960
yılında Stock, diş gelişiminde ölçüme dayalı bir metotla, fetusun yaşıyla mineralize
diş özlerinin ağırlıkları arasında, Hillson da (1966), süt diş özlerinin yüksekliği ve
hamilelik yaşı arasında korelasyon olduğunu saptamışlardır (Meinl, 2007).
Doğum öncesi gelişim, Krauss, Jordan ve Sunderland (1987) tarafından
histolojik açıdan incelenmiştir. Magitot (1873) ve Black (1883) gibi yazarlar
2
tarafından yayınlanan ilk doğum sonrası kemikleşme verileri 19. yy‟dan beri
kullanılmaktadır. Süt dişleri için standartlar ise Liversidge (1993) tarafından
geliştirilmiştir (Meinl 2007).
Schour ve Massler (1941)‟ın tablosu sıklıkla kullanılan atlas yaklaşımına
klasik bir örnek olmuştur. Logan ve Kronfeld (1933) tarafından yapılan tüm çene
bölümleri üzerine olan gözlemler, Schour ve Massler„a her biri belirli yaşla ilgili olan
diyagramlar hazırlamalarında yardımcı olmuştur. Fakat bu atlas tabanlı sistem kök
oluşumlarını değerlendirmemiş, oral kavitedeki diş taçlarının ortaya çıkma sırası ve
zamanlarını ele almıştır. Schour ve Massler (1941), uterusta 5 aylıkken başlayan diş
gelişimini, 35 yaşına kadar 22 aşamada ifade etmişlerdir. Bu çalışma; ölümcül
derecede hasta olan çocuklar üzerinde gerçekleştirildiği ve küçük bir örneklem
grubuna dayandığı için eleştirilere maruz kalmıştır. 1988 yılında Schwarze, Schour
ve Massler‟ın verilerini güncellemiş 1941‟deki kalıcı diş verilerini kendi Köln
çalışma
grubuyla
karşılaştırdığında
kalıcı
dişlerin
gelişiminde
gecikme
gözlemlemiştir. Schour ve Massler‟ın diş gelişim diagramındaki diğer büyük
değişiklik ise 1978 yılında Ubelaker tarafından yapılmıştır. Ubelaker, Amerika
yerlilerinin verilerine dayanan göstergeler geliştirmiştir. Bu göstergeler; 1980‟de
Ferembach‟ın yayınladığı “İskeletlerde Yaş ve Cinsiyet Belirleme Önerileri” ne dahil
edilmiştir.
Glasier ve Hunt (1955), bu alanda ilk kez radyografilere dayanarak
mandibulada
1.
moların
kalsifikasyon
aşamalarını
detaylı
bir
şekilde
tanımlamışlardır.
3
1956‟da Demisch ve Wortman mandibula 3. molarına ait verileri
yayınlamışlardır.
Garn ve meslektaşları (1956); lateral oblik çene x-ray‟lerini kullanarak tüm
daimi mandibula premolar ve molarlarının verilerini yayınlamışlardır.
Moorrees ve arkadaşları (1963), kendi insisiv (8‟i madibulada ve 8‟i
maxilla‟da) radyografileriyle karşılaştırmak için ünlü Fels longitudinal çalışma
verilerini
kullanmışlardır. Araştırmacılar ilk
tüberkül
oluşumundan, apikal
kapanmaya kadar 14 gelişimsel aşama elde etmişlerdir. Bu tablolar daha sonra 20‟lik
diş de dahil olmak üzere, tüm dişler için 1976‟da Anderson tarafından
güncellenmiştir Moorress‟in aşama sistemi; özellikle sonuçlarını onaylayan ve
ortalama yaşı bulmak için kesitsel bir çalışma yapan Haavikko tarafından da
kullanılmıştır (Hillson, 1996).
Atlas yaklaşımına diğer bir örnek taç – kök tamamlanmasına, her bir dişin
sürmesine ve mineralizasyon başlangıcına dayanan Gustafson ve Koch (1974)‟un
aşamalarıdır.
Demirjian ve ark. 1973‟de, radyolojik olarak görünen diş özüne
dayandırılarak 4 taç, 4 kök gelişim aşaması tanımlanmıştır. Bu yaklaşımda
mandibulanın sol tarafındaki 7 diş için skor sistemi kullanılmıştır. Her aşamaya bir
skor verilmiştir. Toplanan tüm skorlar bir bireyin dental oluşum skorunu vermiştir.
4
1. BÖLÜM: DENTAL YAġLANDIRMANIN ADLĠ VE ANTROPOLOJĠK
ÖNEMĠ
Bir insanın tanınmasında, tanımlanmasında ve diğer insanlardan ayırt
edilmesinde etkin olan özelliklerin tümüne kimlik adı verilmektedir. Yaşayan ya da
ölü bir kişinin bu özelliklerinin ortaya konulmasına ise kimlik tespiti denilmektedir.
Birçok nedenden ötürü hem canlıda hem de ölüde kimlik tespiti yapmak gerekli
olmaktadır. Yaşayan bir bireyin; koma, yaşın küçük oluşu, akıl hastalıkları, adli
olaylar, yaş sınırlaması gerektiren işlemler sırasında yaşın gizlenmesi, sahte kimlik
kullanılması durumlarında sorunlar yaşanmaktadır. Ölmüş bir bireyde ise; etik ve
insani nedenler, yasal hak ve yükümlülüklerin sonlandırılabilmesi-düzenlenmesi gibi
nedenlerle kimlik tespiti yapmak zorunlu olmaktadır. Bu nedenlerden ötürü adli tıpta
incelenmesi gereken canlı ya da ölü bir bireyde yapılan bütün işlemlere öncelikle
kimliğin saptanması ile başlanmaktadır (Zeyfeoğlu, 2001).
Kimlik tespitinde genellikle kimlik belgeleri, kimlik tanıklığı, kişisel eşyalar,
fasial rekonstrüksiyon, adli antropoloji çalışmaları, kan lekeleri ve dişlerden
yararlanılmaktadır (Zeyfeoğlu, 2001).
Ölüm yaşının tahmin edilmesinde; biyokimyasal, morfolojik veya histolojik
metotlar gibi farklı teknikler kullanılmaktadır. Ferembach ve arkadaşlarının 1980
yılındaki “İskeletlerde Yaş ve Cinsiyet Belirleme Önerileri” adlı çalışmalarına göre;
diş gelişim aşamaları, epifizlerin kapanması, kemikleşme merkezleri, kraniyal
süturların kapanması, symphysis pubis yüzeyindeki değişimler belli bir yaşta
olmaktadır.
5
Rösing (2007)‟de iskeletlerde yaş tahmini için bazı kullanışlı standartları
tavsiye etmekte ve yetişkin olmayan bireylerin yaş tahmininde ise dental gelişimi ve
mineralizasyonu tercih etmektedir. Ayrıca araştırmacılar son zamanlardaki aspartik
asit rasemizasyonu, dental sementumdaki katman sayısı ve kemikteki histolojik
özelliklerin değişimi gibi tekniklere de başvurmaktadırlar (Meinl,2007).
Yaşayan bireylerin yaş tahmininde ise çoğunlukla dokuları saran ve dişin
gelişimini tamamlamasındaki özelliklerin modifikasyonu ya da sekansı, dişin
gelişimindeki tanımlanan büyüme aşamalarının sekansı ve zamanındaki değişim gibi
ölçüme dayalı olmayan metotlar kullanılmaktadır. Bu yüzden yaşayan bireyler için
yaş tahmininde, dişin genel görünümü, panoromik radyografisi, genel fiziksel
inceleme ve elin x-ray incelemesi gibi metotlardan yararlanılmaktadır (Meinl, 2007).
Sindirim sisteminin başlangıcı ve ana işlevi besinlerin mekanik sindirimini
sağlamak olan dişler, aynı zamanda insanların ''yok olmayan kimlikleri'' özelliğini
taşımaktadırlar. İnsan hayatında birçok önemli işleve sahip olan dişler, aynı zamanda
kimlik tespitinde de kullanılmaktadırlar. Dünyadaki her insanın nasıl parmak izi
farklıysa dişleri de aynı şekilde, tek yumurta ikizlerinde bile birbirinden farklılık
göstermektedir.
Diş, vücuttaki en sert yapılardan biridir. Hatta kemiklerden bile serttir. Bu
nedenle dişler; yüzlerce derece sıcağa karşı bile dayanıklıdırlar. Bir insan yansa,
toprak altında yıllarca kalsa bile dişleri çoğunlukla yok olmamaktadır. Dişler,
kemiklere göre dış etkilerden daha az etkilenmekte ve bu nedenle bir olay yerinden
ya da kazılardan bulunma olasılığı yükselmektedir. Bu durum dişlerin yaş
tahminindeki önemini de ortaya koymaktadır. İskeletlerde dental yaşlandırma, bebek
6
ve çocukların yaşlarının tespitindeki kemikleşme merkezleri ve uzun kemiklerin
uzunluklarının kullanıldığı metotlar içinde en güvenilir metotlardan biri olarak
bilinmektedir.
Bu nedenle araştırıcılar toplumlara özgü dental gelişim ve diş çıkış
zamanlarını kullanarak yaş tahmini şemalarını oluşturmuşlardır (Schour ve Massler
1941, Glasier ve Hunt 1955, Garn ve ark. 1956, Moorress ve ark. 1963, Ubelaker
1978- Amerika, Demirjian ve ark. 1973- Fransa, Alquahtani ve ark. 2010-Londra).
Fiziksel faktörler ve dış etkenlerden diğer organlara kıyasla fazla
etkilenmemeleri, uzun süre morfolojik yapılarını koruyabilmeleri, sıklıkla cesetle
birlikte bulunabilmeleri ve zaman kaybını en aza indirmelerinden dolayı dişler ve diş
yapılarının sayısız özelliklerinden kimliklendirmeye gitmenin daha kullanışlı bir
yöntem olduğu bilinmektedir. Dişe ait bulguları önemli yapan esas faktörler dişlerin
ve kemik destek yapıların bireysel karakteristikleridir (Turla ve ark., 2009).
Adli Tıp, Adli Antropoloji ve Demografik çalışmalarda iskeletlerden ve
dişlerden ölüm yaşının belirlenmesi hayati öneme sahiptir. Erken yaşlardaki yaş
belirleme metotlarının temeli, toplumlar arasındaki büyüme ve gelişme farklılıklarına
dayanmaktadır. Farklı coğrafyalarda yaşayan toplumların büyüme gelişme örüntüleri
farklılıklar gösterdiğinden, yaş tahmin metotları geliştirilirken bunların gözönünde
bulundurulması büyük önem taşımaktadır.
7
1.1. DiĢ GeliĢimine Dayanan YaĢ Tahmini Metotları
İskelet gelişimi, seksüel gelişim ve somatik gelişimde önemli etkilere sahip
birçok faktör; dişin sürmesinde, sekansında ya da oranında çok fazla etki
göstermeyebilir. Schour ve Hoffman 1939‟da yaş tahmininde kullanılan diş gelişim
modellerinden hemen sonra, normal koşullar altında, büyüme modellerinin güvenilir
bir göstergesi olarak diş kalsifikasyon modellerini bulmuşlardır. 14 yaşın altındaki
çocukların kronolojik yaş tahmini için yapılan tüm antropolojik ve adli metotlardaki
cusp-apex kalsifikasyon süreçleri esaslı çalışmalar olmuşlardır (Solak,2006).
Bazı araştırmacılar yaş tahmini metotları geliştirmeye çalışırken, diğerleri
sadece bir çocuğun diş gelişimini tahmin edebilmek için ortalama yaş standartlarına
ulaşma ve diş gelişiminin tarihini araştırmışlardır. Bu son grubun teknikleri daha
sonra geniş bir yayılım göstermiştir.
1.1.1. Logan ve Kronfeld Metodu
Bu çalışma Logan ve Kronfeld tarafından 1933 yılında yapılmıştır.
Çalışmada; doğuştan var olan maxilla ve üst dudak yarıklarına yapılan cerrahi
müdahalelerin sonucunda, takip eden yıllarda diş ve çenedeki büyük deformitelerin
ve gelişmemişliliğin azaldığı fark edilmiştir. Bu nedenle araştırmacılar önermiştir ki,
diş telleri dişin sürmesine zarar vermeyecek bir cerrahi müdehale ile yerleştirilmeli,
bunun için de dişin gelişim sekansı, zamanlaması ve pozisyonlanmasını tam olarak
anlamak gerekmektedir.
8
Histolojik kesit ve radyografik incelemenin kullanıldığı kesitsel çalışmada
yaş aralığı 0-6 ay olarak tasarlanmış ancak çalışma boyunca yaş dilimi ilk olarak 2
yaşa, daha sonra çalışmanın uzman ve pratisyen diş hekimlerine sağladığı yararlar
fark edildiğinde ise 15 yaşa kadar yükseltilmiştir. Çalışmada daimi dişlerden ilk 7
tanesinin gelişimi incelenmiştir.
Logan ve Kronfeld araştırmalarını 19 tanesi 2 yaşın altında olmak üzere, 25
kadavra üzerinde gerçekleştirmişlerdir. Örneklerden radyografi ve histolojik kesitler
alınmıştır.
Araştırmacılar,
diş
gelişim
sürecindeki
benzerlikleri
ve
pozisyonlanmaların ayrıntılı sonuçlarını yayınlamışlardır. Araştırmacılar, yaş ve
kalsifikasyon dereceleri arasında bir uyum olacağını düşünmelerine
rağmen
çocuklardaki kronik hastalıklardan dolayı böyle bir uyum bulamamışlardır. Diş
gelişim dönemleri için belirlenen yaş hesaplamaları, cinsiyet fark etmeksizin +1,-1
yıl olarak belirlenmiştir.
1.1.2. Schour ve Massler Metodu
1941‟de yayınlanan bu araştırma, insanın diş gelişimini özetleyen önemli bir
çalışmadır ve uterusta 5 aylıkken başlayan diş gelişimini, 35 yaşına kadar 22
aşamada ifade eden bir tablo içermektedir. Bu tablo günümüzde de geniş çapta
kullanılmaktadır. Aslında araştırmacılar diş hekimleri tarafından dental pratiklik için
hergün kullanılabilecek bir belge olması nedeniyle, diş gelişimini detaylandırmayı
amaçlamaktaydılar. Fakat bu tablo daha sonra sadece pratik yapmak için değil aynı
zamanda bir bireyin yaşının tahmin edilmesinde de çok kullanışlı olmuştur. Bu metot
bir çocuğun yaşamındaki her yılda beklenen diş gelişim aşamalarını tanımlayan
9
diyagramla, radyografisinin karşılaştırılmasını içermektedir. Tahmin edilen yaş,
bireyin radyografisi ile eşleştirilmekte ve ilişkilendirilen diyagram listelenmektedir.
Zararlı olmaması, basit olması, gelişim aşamalarını tanımlamak için herhangi
bir uzmana gerek duyulmaması ve x-ray cihazından başka özel bir ekipmana gerek
duyulmaması gibi nedenler bu sistemin avantajları arasında sayılabilir. Diğer taraftan
ise çok az örneklem kullanılması, 15 yaş grubundan yukarı her bir yaş grubu için 1
örnek kullanılmış olması ve örneklemdeki çocukların kronik hastalıklara sahip
olmaları gibi dezavantajları da yok değildir. Araştırmanın sonucunda; kız ve erkek
bireyler arasında fark bulunmamış olup, ±2, ±3, ±6 ve ±9 aylık hata payları
belirlemişlerdir. Bu da bize güvenilir olamayacak sonuçlar verebilmektedir.
1.1.3. Gleiser ve Hunt Metodu
Bu araştırma 25 erkek ve 25 kız çocuğunun, daimi molarlarının gelişiminin
gözden geçirildiği ilk radyografik, longitudinal bir araştırmadır. Araştırmacılar
gerçekleştirmiş oldukları bu çalışmada bir dişin gelişimini 16 bölüme ayırmışlardır.
Bugüne kadar birçok safha tanımlanmış olsa da onlar diş gelişimini bölümlere ayıran
ilk araştırmacı gruplarından biri olmuşlardır. Gelişmeye başlamış dişin her bir
safhasında, yaşı tahmin etmek yerine araştırmacılar o safhalardaki çocukların
yaşlarını kayıt altına almışlar, daha sonra her bir diş için standart sapmayı
hesaplamışlardır. Çalışmanın sonucunda kız ve erkek bireylerin diş gelişimlerinin
neredeyse aynı hıza sahip olduğunu bulmuşlardır.
Sadece bir dişin analizine dayandığından bu metodun kullanımı hızlı ve
basittir. Ama mandibula ya da maxilladaki 1. daimi molarlarda herhangi bir büyüme
10
anomalisi meydana gelirse sistem tam olarak kullanılamaz hale gelmektedir.
Çalışmanın sonucunda, iskelet gelişiminin tamamlanmasında meydana gelecek
gelişmelerin çocuğun diş gelişimini çok az etkilemekte olduğu gözlemlenmiştir.
1.1.4. Nolla Metodu
Nolla, diş gelişim sürecinin iyi bir şekilde anlaşılmasının, diş hekimleri için
önemli olduğunu fark etmiş ve genç hastaların dental gelişim aşamalarının
değerlendirilmesinde onlara katkısı olacak bilgileri sağlamak amacıyla bu çalışmayı
üstlenmiştir. Bu amaçla Nolla, kadın ve erkekler için verilen yaşa göre ortalama diş
gelişimini ortaya koyan normları ve dental gelişim derecelerine dayanan kronolojik
yaşın tahmininde kullanılan gelişim tablolarını incelemiştir. Toplam 1746 kadın (25‟i
çocuk), 1656 erkek (25‟i çocuk) bireyin radyografilerini incelemiş ve her bir dişin
gelişim evresini 10 aşamaya ayırmıştır. Ayrıca maxilla ve mandibuladaki daimi
dişlerin radyografilerine baktıktan sonra analizlerini yapmış ve her bir dişe uygun bir
sayı vermiştir. Sadece yarı çenedeki dişler kullanılmış, 3. molarlar araştırmaya dahil
edilmemiştir.
Bir radyografi ile eşleştirilebilecek, şema halinde tanımlanmış 10 aşamanın
olması, sadece x-ray cihazına gereksinim duyulması ve kullanım açısından basit bir
yapıda olması bu sistemin avantajlarındandır. Fakat kök oluşumundaki ölçümlerin
tahmininde, kök 1/3 oranında şekillendi denildiğinde kökün tamamen ne kadar
sürede şekil alacağını tahmin etmeye ihtiyac duyulması olması ve örneklemdeki
ırksal karışıklığın rapor edilmemiş olması bu çalışma için dezavantaj olarak
sayılabilir.
11
1.1.5. Fanning Metodu
Fanning 1961 yılında, çocukların gelişimleri esnasında meydana gelebilecek
olumsuzluklardan dolayı, kronolojik yaşı belirlemede sadece dental olgunlaşmaya
önem vermenin yanıltıcı olabileceğini belirtmiştir. Bu nedenle çalışmasında diş
gelişimi ve kök resorpsiyonunda spesifik aşamalara ulaşarak yaşları belirlemeyi ele
almıştır. Bu longitudinal araştırma için diş hekimleri ve ortodontistler tarafından yaşı
bilinen bireylerin, lateralden kafatası radyografileri çekilmiştir. Radyografiler, 11,5
yaşına kadar ilk yıl her üç ayda bir, daha sonra her altı ayda bir tekrarlanmıştır.
Anterior dişlerin intraoral radyografilerini değerlendirmek için 4 yaşından 11,5
yaşına kadar her altı ayda bir maxilla ve mandibuladan insisivler görüntülenmiştir.
48 erkek ve 51 kız çocuğunu içeren bir örneklem grubu çalışılmıştır.
Fanning, her bir dişin gelişimini Glasier ve Hunt tarafından tanımlanan 16
aşamaya göre değerlendirmiştir. Dişlerin şekline bağlı olarak 20‟den fazla aşama
tanımlamıştır. Daimi insisivlerin gelişimlerini tamamlaması için 12 aşama yeterli
olurken, daimi molarlar için ise 20 aşamanın tamamının kullanılması gerekli
olmuştur. Süt dişlerin gelişimi için ise sadece 7 aşama tanımlanmıştır. Araştırmacı
her bir dişin ulaştığı gelişim aşamasına göre ortalama bir yaş elde etmiştir.
Sonuç
araştırmacının
olarak,
amacı
dental
bu
olgunlaşmayı
olmamasına
tanımlayan
rağmen,
kronolojik
aşamalar
yaş
tablosu
tahmininde
kullanılmıştır. Bu çalışma sadece 0-11,5 yaş aralığında sınırlı kalmıştır. Dahası 1‟den
20 aşamaya kadar yapılan değerlendirme çok zaman almakta ve tutarlı bir uygulama
sağlamamaktadır. Ayrıca bu çalışma kronolojik yaş tahmini için değil tedavi
planlarında ve bulgularında araştırma yapmak için tasarlanmıştır.
12
1.1.6. Moorrees, Fanning ve Hunt Metodu
Fanning‟in çalışmasına benzer bir çalışma olan bu çalışmada, iskelet
kalıntılarından
yaş
tahmininde
dental
gelişimin
kullanılmasındaki
önem
vurgulanmıştır. Bu longitudinal araştırma diş gelişimini sadece 14 aşama kullanarak
açıklamıştır. Çalışma, mandibula ve maxilladaki 8 insisivin her birinin gelişimini 14
aşamada elde etmek için, var olan normları tekrar etmeyi amaç edinmiştir. Araştırma
için 10 yaşa kadar 43 erkek 51 kız birey kullanılırken, 10 yaşından 18 yaşına kadar
olan örneklem aralığında 136 erkek 110 kız birey yer almış ve her bir diş için
belirlenen gelişim aşamaları gösterilmiştir (Moorrees ve ark.,1963).
Önceki sistemlere benzeyen bu araştırmanın avantajları; daha kolay
uygulanan ve daha tutarlı olan bir sistem olması, daha az diş gelişim aşaması
içermesi ve sonuçlarının yüksek güvenilirliğe sahip olmasından kaynaklanmaktadır.
Bu metot diğer birçok araştırmacı tarafından da uygulandığında doğru sonuçlara
ulaşılmıştır.
Sonuç olarak, araştırmacıların hem süt hem de daimi dişler için belirlemiş
olduğu bu standartlar, doğumdan olgunluğa kadar geniş bir yaş aralığında
kullanılabilmektedir. Bu özellikler bu sistemin arkeolojik buluntulara ve adli
alanlarda kullanılmasına öncülük etmiştir.
Bu tekniğin ana dezavantajlarından biri ise verilen ölçülerin kesinliğine
dayanmaktadır. Kök 1/4, 1/2 ya da 3/4 derecesinde tamamlanmıştır denilebilmesi
için kökün son uzunluğuna ne zaman eriştiğini bilmemiz gerekmektedir. Kök‟ün
3/4‟ü tamamlandı yerine ya aynı dişi daha sonraki evreleriyle ya da yanındaki
dişlerle karşılaştırmak gerekmektedir. Tabii ki bu da belli hatalar içerebilir. Dişin
13
daha sonraki evrelerine gözatmak kök uzunluğunun ne zaman sonlandığının
anlaşılmasında kaba bir tahmin sağlayabilir ve bütün dişler yanındaki dişlerle aynı
anda gelişimlerini tamamlamaz. Diğer bir dezavantaj ise bu sonuçların uygulanacağı
popülasyon ve gelişimini tamamlayan dişler arasındaki çeşitlilikten dolayı spesifik
dental yaş tahminin mümkün olmamasından kaynaklanmaktadır.
Sonuçta elde edilen ortalama yaş, verilen diş için tüm yaşların ortalamasıdır.
Sistemin gerçekten dezavantajları olmasa da sistem kullanılırken sonuçları yanlış
yorumlamaya açık terimler kullanılması hatalı sonuçları doğurabilmektedir.
1.1.7. Liliequist ve Lundberg Metodu
Bu iki araştırmacı iskelet ve dental gelişim metotlarının karşılaştırılmasını
çalışmışlar ve tek başına ele alınan metotların daha güvenilir sonuçlar vereceğini
belirtmişlerdir. Araştırma 2 ana bölüme ayrılmaktadır. İlk olarak Schmit ve Moll‟un
gelişmekte olan el bilek kemiklerinden yaş tahmini metodunun güvenilirliğini ve
daha sonra dental yaş tahmininde kullanılan numarasal dizinlerin geliştirildiği
metotları araştırmışlar ve bu iki metot arasındaki korelasyonu değerlendirmişlerdir.
148 kız ve 139 erkek örnek içeren araştırma, İsveç çocukları üzerinde
gerçekleştirilmiştir (Liliequist ve Lunberg, 1971). Her bir çocuktan hem intra hem de
extra oral radyografiler alınmıştır. Diş gelişimi 8 aşamaya bölünmüş, her bir aşamaya
da 0-6 arasında numara verilmiştir. Maxilla ve mandibuladaki tüm dişler (M3 hariç)
incelenmiş ve her birinin gelişimine dayalı bir puanlama yapılmış ve her yaştaki her
dişe ait değerin standart sapması hesaplanmıştır.
14
Araştırmacılar; diş gelişiminde, sağ-sol maxilla ve maxilla-mandibula
arasında güçlü korelasyonlar bulmuşlardır.
1.1.8. Mörnstad, Staaf, Welander Metodu
Bu çalışmada araştırmacılar, diğer çalışmaları subjektif olarak değerlendirmiş
ve onlardaki metodolojik çeşitliliği en aza indirerek, diş gelişim derecelerine dayalı
bir yaş tahmini sistemi tasarlamaya çalışmışlardır. Bu amaç doğrultusunda dişlerin
radyografilerinden alınan metrik ölçülerin dereceleri ile gerçek yaş arasındaki
korelasyonu test etmişlerdir. Daha sonra elde edilen diş ölçümlerinden tahmini yaşı
bulmak için regresyon geliştirmişlerdir. Araştırmada 6-14 yaşlar arasında 270 erkek
ve 271 kız çocuğun panoramik radyografileri incelenmiştir. Her bir radyografi için
rakamsal bir tablo oluşturulmuştur (Solak, 2006).
Alınan ölçülerdeki kesinlik ve objektiflik bu araştırmanın avantajlarındandır.
Ölçüler, gelişim skalasında bir devamlılık sunmakta ve bu nedenle diş iki aşama
arasında sınıflandırılırken subjektif bir karara gerek duyulmamaktadır. Bu metottaki
ana eksiklik ise bir radyografiden kesin ölçülerin alınması gerekliliğidir. Eğer
radyografiler arasında tutarlı bir büyüme garanti edilemezse, ne bu ölçülere dayalı
doğru bir yaş tahmini yapılabilir ne de ölçüler doğru bir şekilde karşılaştırılabilir.
15
1.1.9. Demirjian, Goldstein, ve Tanner Metodu
Geniş bir literatür analizinden sonra Demirjian, Goldstein ve Tanner, dental
yaşlandırmada, diş oluşumunun dişin sürmesinden daha güvenilir bir gösterge olduğu
sonucuna varmışlar ve incelenen her bir dişin gelişim aşamasına dayalı, sayısal
nicelik kullanarak bir diş gelişim tahmin metodu geliştirmeyi araştırmışlardır. Bu
metot, dental olgunluğa ulaşmada, kronolojik yaşın tahminini sağlamada, klinik ve
adli alanlarda da kullanılabilecektir. Araştırmacılar daha önce Moorrees, Fanning ve
Hunt tarafından yayınlanan gelişim aşamaları sistemini modifiye etmişler ve 8
gelişim aşaması belirleyerek bu sistemi kolaylaştırmışlardır. Bu aşamalar için yazılan
tanımlamalar Demirjian tarafından düzenlenmiştir.
16
2. BÖLÜM: KONU, AMAÇ, MATERYAL ve METOT
2.1. KONU
İskeletlerde dental yaşlandırma; bebek ve çocukların yaşlarının tespitinde
kullanılan kemikleşme merkezleri ve uzun kemiklerin uzunlukları gibi metotlar
içinde en güvenilir metotlardan biri olarak bilinmektedir. Bu nedenle araştırıcılar
toplumlara özgü dental gelişim ve diş çıkış zamanlarını kullanarak yaş tahmini
şemalarını
oluşturmuşlardır.
Ancak
ülkemizde
kapsamlı
bir
çalışma
bulunmamaktadır.
Ankara Üniversitesi, Diş Hekimliği Fakültesi Ortodonti Bölümü ile Gazi
Üniversitesi, Diş Hekimliği Fakültesi Ağız Diş ve Çene Radyolojisi Bölümü arşiv
kayıtlarından, 3-20 yaş grubu bireylerin radyografilerinden süt dişleri ile daimi
dişlerin çıkış zamanları ve gelişimleri yaşlara göre tek tek incelenerek; diş
gelişimleri, bireysel farklılıklar, diş çıkış zamanlarını gösteren standartların
oluşturulması ve farklı toplumlarda yapılan dental gelişim ve diş çıkış zamanları
metotlarıyla karşılaştırılması araştırmamızın konusunu oluşturmaktadır.
2.2. AMAÇ
Adli Tıp, Adli Antropoloji ve Demografik çalışmalarda iskeletlerden ve
dişlerden ölüm yaşının belirlenmesi hayati öneme sahiptir. Erken yaşlardaki yaş
belirleme metotlarının oluşturulmasında toplumlar arasındaki büyüme ve gelişme
farklılıkları temel alınmaktadır. Farklı coğrafyalarda yaşayan toplumların büyüme
gelişme örüntüleri farklılıklar gösterdiğinden, yaş tahmin metotları geliştirilirken
17
bunların göz önünde bulundurulması önem taşımaktadır. Ülkemizde gerçekleştirilen
Adli Tıp ve Adli Antropoloji çalışmalarına bakıldığında, kullanılan yaş tahmini
metotlarının büyük çoğunluğunun diğer toplumlar için geliştirilen metotlar olduğunu
görmekteyiz. Örneğin Fazekas ve Kosa 1978, Macaristan‟da Fetusta Uzun
Kemiklerin Maksimum Uzunlukları; Mckern ve Stewart 1957, Amerika‟da Sutural
Yaşlandırma, İşcan ve Loth 1986, Amerika‟da, Kaburgaların Sternal Uçlarından Yaş
Tahmini v.b. Son yıllarda ülkemizde de yaş tahminine yönelik çalışmalar yapılmaya
başlanmış olsa da ülkemize ait standart metotlar henüz geliştirilememiştir.
Çalışmamızda; Türkiye popülasyonundan 3–20 yaş arası bireylere ait
radyografilerin incelenerek, büyüme ve gelişme sürecindeki dişlerin taç ve köklerinin
gelişim özelliklerinin geçici ve daimi her bir diş için incelenmesi ve Türkiye‟ye ait
bir diş gelişim şeması oluşturulması amaçlanmıştır.
2.3. MATERYAL ve METOT
2.3.1. Örneklem ve Materyal
Araştırmamızda henüz erişkinliğe ulaşmamış bireylerde süt dişleri ve daimi
dişlerin çıkış zamanları ve gelişimleri araştırılmış, Ankara İli Türkiye‟nin farklı
illerinden barındırdığı insan profili nedeniyle araştırmamızın evrenini oluşturmuştur.
Gelişim zamanlarının detaylı incelenebilmesi için kayıtlardan bulunabilecek en
küçük yaş sınırına kadar inilmiş ve diş gelişiminin tamamlanması nedeniyle 20. yaş
üst sınır olarak kabul edilmiştir.
18
Çalışmamız için, Ankara Üniversitesi, Diş Hekimliği Fakültesi Ortodonti
Bölümü ile Gazi Üniversitesi, Diş Hekimliği Fakültesi Ağız Diş ve Çene Radyolojisi
Bölümü‟nün arşiv kayıtlarından yararlanılmış, 3-20 yaş arası rastgele seçilen 1047
bireyin
panoramik
radyografilerinden
dişlerin
çıkış
ve
gelişim
aşamaları
incelenmiştir (Tablo 1).
19
Tablo 1. Deneklerin Yaş Gruplarına Göre Dağılımları
YAġ
KIZ(n)
ERKEK(n)
TOPLAM(n)
3-3.99
-
4
4
4-4.99
2
2
4
5-5.99
4
9
13
6-6.99
12
11
23
7-7.99
21
30
51
8-8.99
31
35
76
9-9.99
42
41
83
10-10.99
40
38
78
11-11.99
37
44
81
12-12.99
56
41
97
13-13.99
52
47
99
14-14.99
44
38
82
15-15.99
43
52
95
16-16.99
43
31
74
17-17.99
30
29
59
18-18.99
19
30
49
19-19.99
17
25
42
20
26
21
47
Toplam
519
528
1047
20
2.3.2. METOT
Radyografik çekimlerde Panoromik radyografik (alt ve üst dişler ile birlikte
çene kemiklerinin ve komşu anatomik yapıların tek bir film üzerinde görüntülendiği
çekim tekniği Resim 1) filmlerle birlikte CR (Computed Radiology-Bilgisayarlı
Radyoloji) Sistemi de araştırmamızda kullanılmıştır. CR, analog görüntüden dijital
görüntüye geçiş sistemidir. Kısaca bu sistemde; klasik röntgen çekiminde kullanılan
ve içinde röntgen filmi olan kasetler yerine bu fosfor plaklar olan kasetler
kullanılmaktadır. Film çekimi, klasik röntgen cihazı ile fosfor plak içeren kasetler
üzerine yapılır. Kasetlerin içindeki fosfor plaklarda oluşturulan radyolojik görüntü,
özel dijital tarayıcılar aracılığıyla bilgisayar ortamına aktarılmaktadır. Dijital ortama
aktarılan görüntüler bilgisayar ortamında ekrana yansıtılarak incelenmektedir.
Panoramik radyografiler; dişlerin kök ve taç gelişimlerini numaralandırarak
oluşturduğumuz şemaya göre incelenmiştir (Şema 4-5). Çizelge; Moorrees ve ark.,
1963 yılında yaptıkları çalışmadan düzenlenerek geliştirilmiştir.
Radyografik incelemelerde büyüme ve gelişme sürecindeki dişlerin taç ve
köklerinin gelişim özellikleri geçici ve daimi her bir diş için incelenmiştir. Sağ ve sol
çenede dişlerde gelişim açısından belirgin bir farklılık bulunmadığından dolayı
sonuçlar yarı çene olarak resmedilmiştir. İncelemeler hem dişlerin çene içerisinde
çıkmadan önceki gelişimlerini, hem de çenede alveollerinden sürmeye başladıktan
sonraki gelişimlerini kapsayacak biçimde yapılmıştır. Dişlerdeki bu gelişimler hem
erkek hem de kız çocukları için yaş gruplarına göre bilgisayar ortamında analiz
21
edilmiş, dişlerin çıkış zamanlarını gösteren diyagramlar ve çizimleri Corel PhotoPaint X5 programı aracılığıyla yapılmıştır. Kız ve erkek çocuklar arasında diş
gelişimi yönünden belirgin bir fark bulunmadığı için ayrı bir tablo oluşturulmamıştır.
Araştırmamızda gerekli istatistiksel işlemler ve analizler ise Microsoft Excel
programı aracılığıyla yapılmıştır. İstatistiksel işlemler olarak verilerin frekans ve
medyan değerlerine bakılarak sonuçlar tablolar halinde verilmiştir.
Frekans değer: Bir istatistik serisinde yer alan terimlerden bir veya daha
fazla terimin birden fazla tekrar edilmesi halinde meydana gelen seriye frekans denir.
Medyan değer: Bir serideki bütün değerler küçükten büyüğe veye büyükten
küçüğe doğru sıralandığında, tam ortadaki yani seriyi iki eşit frekansa sahip kısma
ayıran değer, medyan (ortanca) değer olarak adlandırılmaktadır.
Dişlerin diyagramları ve çizimleri verilerden elde edilen medyan değerleri
sonuçlarına göre resmedilmiştir.
Panoramik radyografilerin çekim tarihleri ve kişilerin doğum tarihlerinden
kronlojik
yaşların
hesaplanması
http://www.ucsdbglab.org/Tools/age.asp
için
decimal
websitesinden
yaşın
hesaplandığı
yararlanılmıştır.
Yaş
gruplarına ait standart hatalar SPSS 16 programı ile hesaplanmıştır. Örneklem
azlığından dolayı sadece 3 ve 4 yaş grubunda standart hata ±2 ay, 5 ve 6 yaş
grubunda ise ±1 ay olarak belirlenmiştir.
Bulgular kısmında dişlerin gelişimleri anlatılırken kullanılan terimlerden
büyük harfle yazılanlar daimi dişleri, küçük harfle belirtilenler ise süt dişlerini
tanımlamak için kullanılmıştır. Açıklama kısmında, baş kısımda yer alan R ya da L
22
harfleri ise dişin sağ veya sol çenede olduğu hakkında bilgi vermektedir (White ve
Folkens, 2005). Örneğin, LM2: üst sol daimi 2. Molar ve Rı1: alt sağ süt 1. İnsisiv.
İncelemeler sonucu Adli Tıp ve Adli Antropoloji alanlarında kullanılmak
üzere, 3–20 yaş arası bireylere ait radyografilerde diş büyüme ve gelişme süreçleri
her yaşa göre ayrı ayrı tablolar haline dönüştürülerek ülkemiz çocuk ve gençlerine ait
standartlar oluşturulmuştur.
Elde edilen sonuçlar aşağıda yer alan 3 çalışma ile karşılaştırılmıştır
(Şema1a-1b,Şema 2 ve Şema 3).
23
ġema1a. Schour ve Massler (1941)‟ın Diş Gelişim Aşamaları Şeması .
24
ġema 1b. Schour ve Massler (1941)‟ın Diş Gelişim Aşamaları Şeması.
25
ġema 2. Ubelaker (1978)‟ın Diş Gelişim Aşamları Şeması.
26
ġema 3. Alqahtani ve ark. (2010)‟nın Diş Gelişim Aşamaları Şeması.
27
Resim 1. Panoramik Radyografi Örneği
28
ġema 4. Süt Dişleri Gelişim Aşamaları ve Kök Erime Dereceleri Şeması
29
ġema 5. Daimi Diş Gelişim Aşamaları Şeması
30
3. BÖLÜM: VERĠLERĠN DEĞERLENDĠRĠLMESĠ ve BULGULAR
3.1. Üç YaĢında DiĢ GeliĢimi
Çalışmamız süresince 3 yaş grubundan sadece 4 bireye ulaşılabilmiş, bu
yeterli bir sayı olmamasına rağmen bir fikir vermesi açısından değerlendirme
kısmına dahil edilmiştir. Panoramik radyografileri incelenen bireylerde; her iki
çenedeki süt dişlerin kök kısımları hala açıktır (Tablo 2-4). Tabloda da
gözlemlendiği gibi M1-M1, P1-P1, P2, C‟-C‟ ve I1-I1 ile I2-I2‟ler çene içerisindeki
yerini almıştır (Tablo 3-5). Medyan değerlerine baktığımızda, Rm2-Lm2 ile Lm2‟ların
kök kısımlarının kapanması neredeyse tamamlanmıştır (Tablo 4). Sonuçlar, medyan
değerlerine göre Resim 2‟deki gibi çizilmiştir.
Tablo 2. Üç Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
3 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
MANDİBULA
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
31
Tablo 3. Üç Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
3 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
0
0
7
0
0
0
2
0
3
0
3
0
4
0
MANDİBULA
Sol
0
0
0
0
7
0
0
0
2
0
3
0
3
0
4
0
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
0
0
7
0
1
0
2
0
4
0
4
0
4
0
Sol
0
0
0
0
6
0
1
0
2
0
4
0
4
0
4
0
32
Tablo 4. Üç Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
3 yaş süt
dişleri
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10,50
4
0
10,50
4
0
Sol
11,50
4
0
10
4
0
10
4
0
10,50
4
0
10,50
4
0
MANDİBULA
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
11,50
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
Sol
11,50
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
Tablo 5. Üç Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
3 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
0
0
7
0
0,50
0
2
0
3
0
3
0
4
0
Sol
0
0
0
0
7
0
0,50
0
2
0
3
0
3
0
4
0
MANDİBULA
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
0
0
7
0
0,50
0
2
0
4
0
4
0
4,50
0
Sol
0
0
0
0
6,50
0
0,50
0
2
0
4
0
4
0
4,50
0
33
Resim 2. Üç Yaşında Diş Gelişimi
34
3.2. Dört YaĢında DiĢ GeliĢimi
Yine bir fikir vermesi açısından 2 kız ve 2 erkek bireyden oluşan dört yaş
grubumuzun panoramik radyografilerinden elde edilen bilgiler doğrultusunda; her iki
çenede de tüm süt dişlerin kök kısımlarının henüz kapanmadığı söylenebilir. M1M1‟ler çene içerisinde son aşamalara doğru ilerlerken P2 ve P1‟ler gelişimlerinin
başındadır (Tablo 7-9). C ve I2‟nin gelişimleri birbirini takip ederken I1 onlardan
biraz daha ileri bir aşamaya ulaşmıştır (Tablo 7-9). Medyan değeri tablosunda ı1-ı1 ve
ı2- ı2‟lerin köklerinin erimeye başladığı gözlenmektedir (Tablo 8). M2-M2‟ler 4
yaşında çene içerisinde gelişmeye başlamıştır (Tablo7-9). Resim 3‟de dişlerin
gelişimi gösterilmiştir.
Tablo 6. Dört Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
4 yaş süt
dişleri
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
MANDİBULA
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
10
4
0
35
Tablo 7. Dört Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
4 yaş daimi
dişler
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
0
2
0
3
0
5
0
4
0
4
0
MANDİBULA
Sol
0
0
4
0
8
0
3
0
4
0
4
0
4
0
4
0
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
0
2
0
3
0
4
0
5
0
6
0
Sol
0
0
4
0
8
0
2
0
3
0
4
0
5
0
6
0
36
Tablo 8. Dört Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
4 yaş süt
dişleri
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
0
4
1,50
0
4
1,50
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
0
4
1,50
0
4
1,50
MANDİBULA
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
0
4
1,50
0
4
1,50
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
0
4
1,50
0
4
1,50
Tablo 9. Dört Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
4 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
0,50
2,50
0
3,50
0
4,50
0
4
0
4,50
0
Sol
0
0
4
0
8
0
3
0
4
0
4,50
0
4
0
4,50
0
MANDİBULA
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
0
2
0
3
0
4
0
4,50
0
5,50
0
Sol
0
0
4
0
8
0
2,50
0
3
0
4
0
4,50
0
5,50
0
37
Resim 3. Dört Yaşında Diş Gelişimi
38
3.3. BeĢ YaĢında DiĢ GeliĢimi
4 kız ve 9 erkek bireyden oluşan beş yaş grubumuzun panoramik radyografileri
incelendiğinde; mandibula ve maxillada bulunan tüm süt dişlerinin köklerinde hala
kapanma yoktur (ı1-ı1 ve ı2-ı2‟ler hariç), ı1-ı1‟ler kök erimesi son aşamaya ulaşmışken
ı2-ı2‟lerde orta düzeydedir (Tablo 10-12). Daimi dişlerin ise tamamamının (M3M3‟ler hariç) çene içerisinde geliştiği gözlenmektedir (Tablo 11-13). Medyan
değerlerinin verildiği tabloda M1‟lerin taç kısmı çenede gözükmek üzeredir (Tablo
13). Dişlerin gelişimi, medyan değerlerine göre Resim 4‟de gösterilmiştir.
Tablo 10. Beş Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
5 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
10
4
0
10
4
0
11
4
0
4
3
4
3
MANDİBULA
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
4
3
4
3
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
4
3
4
3
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
4
3
4
3
39
Tablo 11. Beş Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
5 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
0
3
0
3
0
4
0
5
0
6
0
MANDİBULA
Sol
0
0
4
0
8
0
3
0
4
0
4
0
5
0
6
0
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
0
3
0
3
0
4
0
5
0
6
0
Sol
0
0
4
0
8
0
2
0
3
0
4
0
5
0
6
0
Tablo 12. Beş Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
5 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
10
4
0
10
4
0
11
4
0
4
2
4
3
MANDİBULA
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
4
2
4
3
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
10
4
0
10
4
0
10
4
0
4
2
4
3
Sol
10
4
0
10
4
0
10
4
0
4
2
4
3
40
Tablo 13. Beş Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
5 yaş daimi
dişler
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
0
3
0
3
0
4
0
5
0
6
0
MANDİBULA
Sol
0
0
4
0
8
0
3
0
4
0
4
0
5
0
6
0
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
4
0
8
1
3
0
3
0
4
0
5
0
6
0
Sol
0
0
4
0
8
1
2
0
3
0
4
0
5
0
6
0
41
Resim 4. Beş Yaşında Diş Gelişimi
42
3.4. Altı YaĢında DiĢ GeliĢimi
Altı yaş grubumuz 11 erkek ve 12 kız bireyden oluşmaktadır. İncelenen
radyografilerin frekans değerlerinin sonuçlarına göre; altı yaş grubumuzda ı1 ve
ı2‟lerin kök kısımlarının erimenin son aşamasında olduğu, mandibuladaki ı1‟lerin
artık ağız içerisinde olmadığı söylenebilir (Tablo 14). Yerini alacak olan daimi I1 ise
çene içerisinde gelişmekte olup henüz ağızda taç kısmı görülmemekte ve M3-M3‟ler
hariç diğer daimi dişler de çene içerisinde gelişimlerine devam etmektedirler (Tablo
15). M1-M1‟ler artık ağız içerisindeki yerini almıştır. Medyan değerlerine göre ı2‟de
erime orta aşamadadır (Tablo 16).
Tablo 14. Altı Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
6 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
3
4
3
MANDİBULA
Sol
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
3
4
3
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
3
0
0
Sol
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
3
0
0
43
Tablo 15. Altı Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
6 yaş daimi
dişler
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
5
0
9
4
3
0
4
0
5
0
5
0
7
0
MANDİBULA
Sol
0
0
5
0
9
4
3
0
4
0
5
0
5
0
7
0
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
5
0
9
3
4
0
5
0
5
0
6
0
8
0
Sol
0
0
5
0
9
4
4
0
5
0
6
0
6
0
8
0
Daimi dişlere ait medyan değerlerinin olduğu tablolar incelendiğinde;
M1‟lerde taç kısım frekans değere göre çıkışını tamamlamamıştır.
RM1 taç
gelişimini tamamlamıştır. Frekanstaki değere göre LI2‟de gelişim bir derece
ileridedir. I1‟lerin taç kısımları frekans değerin aksine orta derecede ağız içerisindeki
yerlerini almış durumdadırlar (Tablo 17). Beş yaşında dişlerde meydana gelen
gelişimler Resim 5‟de gösterilmiştir.
44
Tablo 16. Altı Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
6 yaş süt
dişleri
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
2
4
3
MANDİBULA
Sol
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
2
4
3
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
3
0
0
Sol
12
4
0
12
4
0
12
4
0
4
3
0
0
Tablo 17. Altı Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
6 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
5
0
9
3
3
0
4
0
5
0
5
0
6
0
MANDİBULA
Sol
0
0
5
0
9
3
3
0
4
0
5
0
5
0
6
0
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
5
0
9
4
4
0
5
0
6
0
7
0
8
2
Sol
0
0
5
0
9
3
4
0
5
0
6
0
7
0
8
2
45
Resim 5. Altı Yaşında Diş Gelişimi
46
3.5. Yedi YaĢında DiĢ GeliĢimi
30 erkek ve 21 kız bireyden oluşan yedi yaş grubu çocukların panoramik
radyografi sonuçlarına göre dişlerin gelişimi Resim 6‟da gösterilmiştir. Maxilladaki
süt Rm1 ve Rı2‟lerde kök erimesi orta düzeylerdeyken diğer süt dişlerde erime son
aşamada olup maxilla ve mandibuladaki ı1-ı1 ile ı2‟ ler de kaybolarak yerlerini daimi
dişlere bırakmışlardır (Tablo 18). Maxilla ve mandibuladaki I1- I1‟ler ağız içerisinde
görülen ilk daimi dişlerdir (Tablo19). Ağız içerisinde görülen daimi dişlere medyan
değerleri tablosunda I2 de eklenmiş, frekans değerlerdekinin aksine LI1‟nin taç kısmı
ağızda görünümünü tamamlamamıştır (Tablo 21).
Dişlerdeki gelişim aşamaları
Resim 6‟da görülmektedir.
Tablo 18. Yedi Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
7 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
4
2
4
3
4
2
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
4
3
4
3
4
2
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
47
Tablo 19. Yedi Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
7 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
6
0
10
4
4
0
5
0
6
0
7
0
8
2
MANDİBULA
Sol
0
0
6
0
10
4
4
0
5
0
6
0
7
0
8
2
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
5
0
10
4
4
0
5
0
6
0
7
0
9
4
Sol
0
0
5
0
10
4
4
0
5
0
6
0
8
0
9
4
48
Tablo 20. Yedi Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
7 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
4
2
4
3
4
3
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
4
2
4
3
4
3
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Tablo 21. Yedi Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
7 yaş daimi
dişler
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
6
0
10
4
4
0
5
0
6
0
7
0
8
2
MANDİBULA
Sol
0
0
6
0
10
4
4
0
5
0
6
0
7
0
8
2
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
5
0
10
4
4
0
5
0
6
0
8
1
9
3
Sol
0
0
5
0
10
4
4
0
5
0
6
0
8
1
9
3
49
Resim 6. Yedi Yaşında Diş Gelişimi
50
3.6. Sekiz YaĢında DiĢ GeliĢimi
35 erkek ve 31 kız bireyden oluşan sekiz yaş grubumuzun panoromik
radyografileri göstermektedir ki, maxillada süt m1‟de erime orta düzeydeyken,
mandibuladaki m2, m1 ve hem maxilla hem mandibulada c‟-c‟ lerde kök erimesi son
aşamaya ulaşmıştır. Her iki çenede süt ı1-ı1 ve ı2-ı2‟ler artık ağız içerisinde değillerdir
(Tablo 22-24).
Tablo 22. Sekiz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
8 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
4
2
4
3
0
0
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
4
2
4
3
0
0
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Daimi dişlerden P2-P2, P1-P1 ve C‟-C‟ lerin taç kısımları her iki çenede henüz
çıkmamışken (Tablo 23-25), maxillada I2‟ler de bir derece ile ağız içerisindedir
51
(Tablo 25). Artık M1-M1‟ lerin kök gelişimi neredeyse tamamlanmıştır (Tablo 2325). Sekiz yaşında diş gelişimi Resim 7‟de gösterilmiştir.
Tablo 23. Sekiz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
8 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
6
0
11
4
6
0
6
0
7
0
7
0
9
2
MANDİBULA
Sol
0
0
6
0
11
4
5
0
6
0
7
0
7
0
9
2
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
5
0
11
4
5
0
6
0
7
0
9
4
10
4
Sol
0
0
5
0
11
4
5
0
6
0
7
0
9
4
10
4
52
Tablo 24. Sekiz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
8 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
4
2
4
3
0
0
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
4
2
4
3
0
0
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
.
Tablo 25. Sekiz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
8 yaş daimi
dişler
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
6,50
0
11
4
5
0
6
0
7
0
8
1
9
2
MANDİBULA
Sol
0
0
6
0
11
4
5
0
6
0
7
0
8
1
9
2
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
6
0
11
4
5
0
6
0
7
0
9
3,50
10
4
Sol
0
0
6
0
11
4
5
0
6
0
7
0
9
3,50
10
4
53
Resim 7.Sekiz Yaşında Diş Gelişimi
54
3.7. Dokuz YaĢında DiĢ GeliĢimi
42 kız ve 41 erkek bireyden oluşan dokuz yaş grubumuzda diş gelişim
frekans sonuçlarına baktığımızda, maxilla ve mandibulada bulunan ı2-ı2 ve ı1-ı1‟lerin
artık yerlerini daimi dişlere bırakmış olduklarını görebiliriz. Diğer süt dişlerin
köklerinde erime ileri düzeyde devam etmektedir (Tablo 26-28). Daimi dişlerden M1M1, I2-I2 ve I1-I1‟lerin taç kısımları tamamlanmışken diğer dişler çene içerisinde
gelişimlerine devam etmektedirler (Tablo 27).
Tablo 26. Dokuz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
9 yaş süt
dişleri
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
55
Tablo 27. Dokuz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
9 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
8
0
12
4
6
0
7
0
9
0
9
4
10
4
MANDİBULA
Sol
0
0
8
0
12
4
6
0
7
0
9
0
9
4
10
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
8
0
12
4
6
0
6
0
8
0
10
4
11
4
Sol
0
0
8
0
12
4
6
0
7
0
9
0
10
4
11
4
Daimi dişlerin medyan değerlerinin verildiği tablolara bakıldığında M2
dişlerin gelişiminin ve I2‟lerin taç kısımlarının frekans değerine göre bir derece az
olduğunu, diğer dişlerin gelişimlerinde de çok fazla bir fark olmadığı ve RM3 dişin
çene içi gelişimi başlamış olduğu gözlenmiştir (Tablo 29). Dişlerin gelişimi
Resim8‟de gösterilmiştir.
56
Tablo 28. Dokuz Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
9 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Sol
4
3
4
3
4
3
0
0
0
0
Tablo 29. Dokuz Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
9 yaş daimi
dişler
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
7
0
12
4
6
0
7
0
8
0
9
3
10
3
MANDİBULA
Sol
0
0
7
0
12
4
6
0
7
0
8
0
9
3
10
3
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
1
0
8
0
12
4
6
0
7
0
8
0
10
4
11
4
Sol
0
0
8
0
12
4
6
0
7
0
8
0
10
4
11
4
57
Resim 8. Dokuz Yaşında Diş Gelişimi
58
3.8. On YaĢında DiĢ GeliĢimi
38 erkek ve 40 kız bireyden oluşan on yaş grubumuzun frekans değerlerinin
sonuçlarına göre, on yaşında diş gelişimi Resim 9‟da gösterilmiştir. Süt dişlerin kök
erimesinin son aşamasında olduğu, süt m1 ve c‟ lerin de mandibulada artık ağız
içerisnde olmadığı söylenebilir (Tablo 30). Ağızdan kaybolan ı2-ı2 ve ı1-ı1‟lere artık
maxilladaki süt m1‟de katılmış durumdadır. Medyan değerleri ile frekans değerleri
arasında fark yoktur (Tablo 30-32).
Tablo 30. On Yaşında Süt Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
10 yaş süt
dişleri
2
m
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
0
0
4
3
0
0
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
0
0
4
3
0
0
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
0
0
0
0
0
0
0
0
Sol
4
3
0
0
0
0
0
0
0
0
59
Tablo 31. On Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
10 yaş
daimi dişler
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
8
0
12
4
9
0
9
0
9
0
10
4
10
4
MANDİBULA
Sol
0
0
8
0
12
4
9
0
9
0
9
0
10
4
11
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
0
0
8
0
12
4
9
0
9
0
9
0
12
4
12
4
Sol
0
0
8
0
12
4
9
0
9
0
9
0
12
4
12
4
Medyan değerlerinin verildiği tablolara göre M3-M3 dişler çene içi
gelişimlerine başlamışlardır ve LP1‟ lerin taç kısımları da artık ağız içerisine doğru
yol almışlardır (Tablo 33).
60
Tablo 32. On Yaşında Süt Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
10 yaş süt
dişleri
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
MAXİLLA
Sağ
4
3
0
0
4
3
0
0
0
0
MANDİBULA
Sol
4
3
0
0
4
3
0
0
0
0
m2
m2 taç
m2 kök
m1
m1 taç
m1 kök
c’
c’ taç
c’ kök
ı2
ı2 taç
ı2 kök
ı1
ı1taç
ı1 kök
Sağ
4
3
0
0
0
0
0
0
0
0
Sol
4
3
0
0
0
0
0
0
0
0
Tablo 33. On Yaşında Daimi Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
10 yaş daimi
dişler
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
3
0
8
0
12
4
8
0
8
0
9
0
10
3
11
3
Sol
2,50
0
8
0
12
4
8
0
8
2
9
0
10
4
11
3
MANDİBULA
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
3
0
8
1
12
4
8
0
8
0
9
0
11
4
12
4
Sol
3
0
8
1
12
4
8
0
9
0
9
0
11
4
12
4
61
Resim 9. On Yaş Diş Gelişimi
62
3.9. On Bir YaĢında DiĢ GeliĢimi
Çalışmamız için 11 yaşındaki 81 bireyin (44 erkek-37 kız) panoramik
radyografileri incelenmiştir. Araştırmamız sonucunda; 11 yaş kız ve erkek çocukları
arasında belirgin bir fark görülmemiştir. Elde dilen bulgulara göre; M3-M3‟ler ağız
içinde henüz görülmezken, çene içindeki gelişimleri devam etmektedir. M2‟lerin taç
kısımları ağızda görülmeye başlamışken, apex kısımları her iki çenede yaklaşık aynı
oranda açıktır. M1-M1‟ler ise her iki çenede gelişimini tamamlamıştır (Tablo 34-35).
P2- P2 ve P1 –P1‟lerin taç kısımları tamamlanmışken, apexleri henüz kapanmamıştır
(Tablo 34). Kaninler, üst çenede sadece çene içinde görülürken, alt çenede taç
kısımları da oluşmuştur (Tablo 34). İnsisiv‟lerde taç kısım tamamlanmış, apexler de
kapanmak üzeredir (Tablo 34-35). Medyan değerlerin
frekanstan önemli olan
farkları üst C‟ ler için söylenebilir. Taç kısımlarını ağız içinde görmek mümkündür
ve tüm P2-P2 ve P1-P1‟lerin taç kısımları frekans tablosuna göre tamamlanmışken,
medyan değerlerin yer aldığı tabloda henüz yarıdadır (Tablo 35). Bu sonuçlar
doğrultusunda on bir yaşında diş gelişimi Resim10‟da gösterilmiştir.
63
Tablo 34. On Bir Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
11yaş
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
9
1
13
4
10
4
10
4
10
0
12
4
12
4
Sol
6
0
9
1
13
4
10
4
10
4
10
0
11
4
12
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
9
2
13
4
9
4
10
4
10
4
12
4
12
4
Sol
5
0
9
3
13
4
9
4
10
4
10
4
12
4
12
4
Tablo 35. On Bir Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
11yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
5
0
10
2
13
4
9
2
10
2
10
1
11
4
12
4
Sol
5
0
10
2
13
4
10
2
10
2
10
1
11
4
12
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
5
0
10
2
13
4
9
2
10
2
10
3
12
4
12
4
Sol
5
0
10
2
13
4
9
2
10
2
10
3
12
4
12
4
64
Resim 10. On Bir Yaşında Diş Gelişimi
65
3.10. On Ġki YaĢında DiĢ GeliĢimi
12 yaş grubu örneklemimiz 41 erkek ve 56 kız bireyden oluşmaktadır. Bu
gruba ait incelenen 97 panoromik radyografiden elde edilen verilerin frekans
değerlendirmeleri sonucuna göre, M1-M1 ve maxilladaki I2-I2 ile I1-I1‟lerin kök ile
taç gelişimlerinin tamamlandığı, mandibulada I2 ve I1‟lerinin kök kısımlarının da
kapanmak üzere olduğu gözlenmektedir. Maxilladaki kanin dişlerin de taç
kısımlarının oluştuğu görülmektedir. Medyan değerler ile frekans değerler arasında
önemli bir fark yoktur (Tablo 36-37). Dişlerin gelişimi Resim 11‟de gösterilmiştir.
Tablo 36. On İki Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
12yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
11
4
13
4
10
4
10
4
10
4
13
4
13
4
Sol
6
0
11
4
13
4
10
4
10
4
10
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
5
0
11
4
13
4
10
4
11
4
10
4
12
4
12
4
Sol
5
0
11
4
13
4
10
4
11
4
10
4
12
4
12
4
66
Tablo 37. On İki Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
12yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
5
0
11
3
13
4
10
4
10
4
10
4
13
4
13
4
Sol
5
0
11
4
13
4
10
4
10
4
10
3
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
5
0
11
3
13
4
10
4
10
4
10
4
12
4
12
4
Sol
5
0
11
3
13
4
10
4
10
4
10
4
12
4
12
4
67
Resim 11. On İki Yaşında Diş Gelişimi
68
3.11. On Üç YaĢında DiĢ GeliĢimi
47 erkek ve 52 kız, toplam 99 bireyden oluşan örneklemimizden elde
ettiğimiz frekans sonuçlarını değerlendirdiğimizde, dişlerin gelişimi Resim 12‟de
gösterilmiştir. Her iki çenede de tüm dişlerin taç gelişimlerini tamamladıkları
görülmektedir (M3-M3 hariç). Kök gelişimleri tamamlanan dişlerden, gelişimleri
devam etmekte olan dişler sırasıyla; M1-M1, maxillada I2- I1, her iki çenede M2-M2,
mandibulada I2 –I1, P1-P1 ile C‟-C‟, LP2, hemen takibinde mandibulada P2 olarak
sıralanabilir. Her iki tablo arasında önemli bir fark bulunmamıştır (Tablo 38-39).
Tablo 38. On Üç Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
13yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
12
4
13
4
11
4
11
4
11
4
13
4
13
4
Sol
6
0
12
4
13
4
11
4
11
4
11
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
12
4
13
4
10
4
11
4
11
4
12
4
12
4
Sol
6
0
12
4
13
4
10
4
11
4
11
4
12
4
12
4
69
Tablo 39. On Üç Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
13yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
11
4
13
4
11
4
11
4
11
4
13
4
13
4
Sol
6
0
12
4
13
4
11
4
11
4
11
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
12
4
13
4
11
4
11
4
11
4
12
4
12
4
Sol
6
0
12
4
13
4
11
4
11
4
11
4
12
4
12
4
70
Resim 12. On Üç Yaşında Diş Gelişimi
71
3.12. On Dört YaĢında DiĢ GeliĢimi
14 yaş örneklem grubumuz 44 kız ve 38 erkek bireyden oluşmaktadır.
Veriler değerlendirildikten sonra elde edilen diş gelişim frekans tablosuna göre; I1-I1,
I2-I2, P1-P1, M1-M1, mandibuladaki kaninler, P2‟lerde kökler kapanmıştır. Diğer
dişlerde ise neredeyse kapanmak üzeredir. M3-M3‟lerçene içinde gelişimine devam
etmektedir (Tablo 40). Medyan değerlerin bulunduğu tablolarda; M2-M2, P2-P2, P1-P1
ile C‟lerde kökler henüz kapanmamışken I1-I1 ve I2-I2 „lerin kök kısımları kapanmıştır
(Tablo 41). Dişlerin gelişimleri ise Resim 13‟de gösterilmiştir.
Tablo 40. On Dört Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
14yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
7
0
12
4
13
4
13
4
13
4
12
4
13
4
13
4
Sol
7
0
12
4
13
4
13
4
13
4
12
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
12
4
13
4
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
6
0
12
4
13
4
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
72
Tablo 41. On Dört Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
14yaş
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
7
0
12
4
13
4
12
4
12
4
11
4
13
4
13
4
Sol
7
0
12
4
13
4
12
4
12
4
11
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
6
0
12
4
13
4
12
4
12
4
12
4
13
4
13
4
Sol
6
0
12
4
13
4
12
4
12
4
12
4
13
4
13
4
73
Resim 13. On Dört Yaşında Diş Gelişimi
74
3.13. On BeĢ YaĢında DiĢ GeliĢimi
Toplam 95 bireyden oluşan (43 kız- 52 erkek) 15 yaş örneklem grubu
verilerine ait frekans sonuçları tablosu incelendiğinde; I1-I1, I2-I2, C‟-C‟, P1-P1, P2-P2
ve M1-M1‟lerin taç ve kök kısımlarının kapanmış olduğu sonucuna varılmaktadır.
M2-M2‟ler kök kısımlarının kapanmasında son aşamaya ulaşmış, M3-M3‟ler ise halen
çene içinde gelişimlerini sürdürmektedirler (Tablo 42-43). Medyan değeri sonucuna
göre üst C‟lerde kökler hala açık konumdadır (Tablo 43). Sonuçlara göre dişlerin
gelişimi Resim 14‟de verilmiştir.
Tablo 42. On Beş Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
15yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
75
Tablo 43. On Beş Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
15yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
12
4
13
4
13
4
Sol
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
12
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
76
Resim 14. On Beş Yaşında Diş Gelişimi
77
3.14. On Altı YaĢında DiĢ GeliĢimi
43 kız ve 31 erkek olmak üzere toplam 74 bireyden oluşan 16 yaş grubunun
verileri değerlendirildiğinde aşağıdaki frekans tablosuna ulaşılmıştır. Bu tabloya
göre, birçok diş taç ve kök aşamalarını tamamlamıştır. M3-M3‟ler ise halen çene
içerisindedir (Tablo 44-45). RM2‟nin medyan değeri sonucuna göre kök kısım hala
açıktır (Tablo 45). Sonuçlara göre dişlerin gelişimi Resim 15‟de gösterilmiştir.
Tablo 44. On Altı Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
16yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
8
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
8
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
78
Tablo 45. On Altı Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
16yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
8
0
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
8
0
12,50
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
8
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
79
Resim 15. On Altı Yaşında Diş Gelişimi
80
3.15. On Yedi YaĢında DiĢ GeliĢimi
30 kız ve 29 erkek bireyden oluşan 17 yaş örneklem grubunun panaromik
radyografi sonuçlarına göre frekans tablosu
değerlendirmesinde tüm dişlerin
tamamlandığı, M3-M3‟ün ise hala çene içinde gelişimini sürdürdüğü sonucu
gözlenmiştir (Tablo 46-47). Resim 16‟da ise on yedi yaşında diş gelişiminin nasıl
olduğu gösterilmiştir.
Tablo 46. On Yedi Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
17yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
81
Tablo 47. On Yedi Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
17yaş
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
9
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
82
Resim 16. On Yedi Yaşında Diş Gelişimi
83
3.16. On Sekiz YaĢında DiĢ GeliĢimi
49 bireyden oluşan 18 yaş grubu (30 Erkek-19 Kız) örneklemimizden elde
edilen veriler ile oluşturulan frekans değerlendirme tablosuna göre; tüm dişler
gelişimlerini tamamlamış, M3-M3‟lerden sadece LM3‟ ün taç kısmı ağız içerisindeki
yerini almıştır (Tablo 48). M3-M3‟lerin ise taç kısımları medyan değerleri sonuçlarına
göre artık ağız içindedir (Tablo 49). Dişlerin gelişimleri Resim 17‟de belirtilmiştir.
Tablo 48. On Sekiz Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
18yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
10
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
9
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
84
Tablo 49. On Sekiz Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
18yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
2
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
10
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
9
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
85
Resim 17. On Sekiz Yaşında Diş Gelişimi
86
3.17. On Dokuz YaĢında DiĢ GeliĢimi
17 kız ve 25 erkek bireyden oluşan örneklerimizin panoromik radyografileri
incelendiğinde; elde edilen veriler sonucu M3‟lerin taç kısımlarının tam olarak ağız
içerisindeyken kök kısımlarının hala açık durumda olduğu gözlenmiştir. RM3 çene
içerisindeyken, LM3 ağız içinde yeni görülmeye başlamıştır (Tablo 50). Frekans
değer tablosuna göre tamamı çıkmış olarak görülen M3‟lerin taç kısmları medyan
değerleri sonucuna göre yarım düzeyde çıkmıştır. Frekans değer tablosunda
çıkmamış halde görülen RM3 ise dişin taç kısmı ise ağız içerisine bir derece
ilerlemiştir (Tablo 51). Sonuçlara göre ise dişlerin gelişimi resmedilmiştir (Resim
18).
Tablo 50. On Dokuz Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
19yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
10
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
10
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
87
Tablo 51. On Dokuz Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
19yaş
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
2
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
10
2
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
10
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
10
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
88
Resim 18. On Dokuz Yaşında Diş Gelişimi
89
3.18. Yirmi YaĢında DiĢ GeliĢimi
26 kız ve 21 erkek bireyden oluşan 20 yaş örneklem grubumuzun verileri
sonucu Resim 19 oluşturulmuştur. Frekans tablosunda M3-M3‟lerin kök kısımlarının
hala açık olduğu gözlenmektedir. RM3 ve LM3‟ler hala çene içerisinde
gözlenmektedir (Tablo 52). Medyan değeri sonuçlarına göre M3‟lerin taç kısmının
tamamı ağız içerisinde değildir ve M3‟ lerin taç kısımları yeni gözlenmektedir (Tablo
53).
Tablo 52. Yirmi Yaşında Diş Gelişiminin Frekans Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
20yaş
3
M
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
12
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
12
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
12
0
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
90
Tablo 53. Yirmi Yaşında Diş Gelişiminin Medyan Değerleri
MAXİLLA
MANDİBULA
20yaş
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
11
3
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
11
3
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
M3
M3 taç
M2
M2 taç
M1
M1 taç
P2
P2 taç
P1
P1 taç
C’
C’ taç
I2
I2 taç
I1
I1 taç
Sağ
11
2
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
Sol
10
1
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
13
4
91
Resim 19. Yirmi Yaşında Diş Gelişimi
92
TARTIġMA VE SONUÇ
Araştırmamız 3-20 yaşları arasında, 519 kız ve 528 erkek olmak üzere
toplam 1047 birey üzerinde gerçekleştirilmiştir. Yaş dağılımlarına göre dişlerin çıkış
ve gelişim aşamalarını incelemeyi amaçlayan bu çalışmamızda; herhangi bir sağlık
gerekçesi olmadıkça, 5 yaşın altındaki çocuklara panoromik radyografi çekilmesi
etik olmadığından dolayı 3 ve 4 yaş grubu çocuklardan çok az sayıda radyografi elde
edilebilmiştir. Bu sayı güvenilir sonuçlar için yeterli olmamasına rağmen yine de
bilgi vermesi açısından araştırmamıza dahil edilmiştir. Bugüne kadar yapılan
çalışmaların çoğuna (Schour ve Massler 1941, Moorrees ve ark. 1963, Fanning 1961
gibi) yöneltilen eleştiriler ya örneklem azlığına dayanmış ya da kronik hasta bireyler
üzerinden veriler elde edilmesinden kaynaklanmıştır. Buna rağmen bu çalışmalar,
hala diş gelişiminin incelenmesi için başvurulan ve en önemli sayılan kaynaklar
arasındadır. Çoğu kimliklendirme çalışmalarında önemli olan noktalardan birisi de
araştırma materyali sonucu elde edilen formüllerin, şemaların, değerlerin
uygulanacağı popülasyonla benzerlik göstermesi hatta aynı kökene dayanması
olmuştur. Bizim bu çalışmayı yapmamızdaki amaç da ülkemiz insanları üzerinde,
onları temsil edecek bir şema geliştirmek olmuştur. Araştırmamıza katılan bireylerin
hepsinin ülkemizde doğan ve yaşayan bireylerden oluşması, araştırmamızın amacına
ulaşmasında etkili olmuştur.
Çalışmamız sonucu incelediğimiz panoromik radyografilerden elde edilen
verilerin frekans ve medyan değerleri her yaş grubu için ayrı ayrı tablolar halinde
verilmiştir (Tablo 2-53). Elde ettiğimiz sayısal veriler medyan değerleri sonucuna
göre resmedilmiştir (Şema 20a-20b).
93
Çalışmamız sonucunda M2-M2, C, M1 gibi dişlerde farklılıklar olduğu
görülmüş ve bunlar çizimlerle daha anlaşılır hale getirilmiştir. Ayrıca 3-20 yaş arası
bireylerin panoromik radyografilerinden aldığımız veriler sonucu elde edilen medyan
değerlerine göre çizilmiş olan diş gelişim şemamız, Schour ve Massler, 1941 (Şema
1a-1b); Ubelaker, 1978 (Şema 2) ve Alqahtani‟nin 2010 (Şema 3) yılı çalışmalarıyla
da karşılaştırılmıştır.
Dört araştırmada da ı1-ı1, ı2-ı2‟ler benzer oranda kök erimesi göstermiş ve I1
diş bizim araştırmamızda 6 yaşında, Alqahtani‟nin çalışmasında 6.5 yaşında,
Ubelaker ve Schour-Massler‟ınkinde ise 7 yaşında ağız içinde belirmeye başlamıştır.
I1 ise Ubelaker, Schour-Massler ve bizim çalışmamıza göre 7 yaşında ağız içindeki
yerini almaya başlamışken Alqahtani‟ye göre bu 7.5 yaşında gerçekleşmektedir. I2
diş ise Alqahtani‟nin çalışmasında 8.5 yaşında belirmeye başlamışken diğer üç
çalışmada bu diş 8 yaşında ağız içerisindedir. I2 diş incelendiğinde Alqahtani‟nin
çalışmasında 7.5 yaşında bu diş ağız içindeki yerini almaya başlamışken SchourMassler, Ubelaker ve bizim çalışmamızda ise 7 yaşında bu dişi ağızda
görebilmekteyiz.
Kanin dişler incelendiğinde; üst süt kanin (c‟) dişin kökü Schour- Massler
(1941) ve Ubelaker (1978)‟e ait çalışmada 8 yaşında erimeye başlamışken,
Alqahtani‟nin çalışmasında 9.5 yaşına kadar erime gözlenmemektedir. Bizim
araştırmamızda ise 7 yaşında kanin her iki çenede de erimeye başlamıştır. Alt süt
kanin ( c‟ ) dişin kökü Ubelaker ve bizim çalışmamıza göre 7 yaşında, SchourMassler‟a göre 6 yaşında, Alqahtani‟ye göre ise 8.5 yaşında erimeye başlamaktadır.
Üç çalışmada da farklı oranlarda kökleri erimeye başlasa da, Schour-Massler,
94
Ubelaker ve bizim çalışmamızda 10 yaşına gelindiğinde sadece üst süt kanin (c‟)
dişin ağızda durduğu alt daimi kanin (C,) dişin ise ağız içinde belirmeye başladığı
görülmektedir. Alqahtani‟nin çalışmasında üst süt kanin (c‟) diş 11.5 yaşına kadar
ağız içinde olup, alt daimi kanin (C‟) dişi ise 10.5 yaşında ağız içindeki yerini
almıştır.
Schour-Massler, Ubelaker ve bizim çalışmamızda m1- m1 ve m2-m2‟ lerde
kök 7 yaşında erimeye başlamışken Alqahtani‟de bu durum m1-m2‟ler için 8.5
yaşında, m1-m2‟ler için 9.5 yaşında başlamıştır. Diğer çalışmalarda 10 yaşında ağızı
en son terkeden süt dişleri olan m2-m2„ ler, Algahtani‟nin çalışmasında 11.5 yaşında
ağızdan düşmektedir. m1- m1 dişlerin yerlerini alacak olan P1-P1 dişler, Alqahtani‟nin
çalışmasında 11.5 yaşında ağız içindeki yerini alırken, diğer üç çalışmada bu dişler
10 yaşında ağız içerisinde belirmiştir. m2-m2 dişlerin yerlerini alacak olan P2-P2 dişler
ise Alqahtani‟nin çalışmasında 12.5 yaşında, diğer çalışmalarda 11 yaşında ağız
içerisindedir.
M1-M1‟ler Alqahtani‟nin çalışmasında 5.5 yaşında, Schour-Massler ve
Ubelaker‟da 6 yaşında ağız içinde belirmeye başlamışken, M1 dişin taç kısmı bizim
çalışmamızda 5 yaşında “1” derece ağız içine doğru yönelmiştir. M1-M1‟lerin kök
kısımları tüm çalışmalarda 11 yaşında kapanmıştır.
Araşırmamızda 3 yaş grubumuzda M2-M2‟ler henüz belirmemişken
yukarıda belirtilen üç araştırmada bu dişlerin çene içinde tomurcuklandığı
söylenebilir. Bizim çalışmamızda ise bu dişler
4 yaşında tomurcuklanma
göstermektedir. Bu dişler bizim araştırmamızda 11 yaşta ağız içindeki yerini alırken,
Algahtani‟de 10.5, Schour-Massler ve Ubelaker‟ın çalışmalarında ise bunun 12 yaşa
95
kadar yükseldiğini görmekteyiz. Dört çalışmada da tüm dişlerin kök kısımlarının 15
yaşına gelindiğinde kapandığı belirlenmiştir.
M3-M3‟ler
Alqahtani‟nin
çalışması
hariç
diğer
çalışmalarda
tomurcuklanmaya 9 yaşında başlarken onun çalışmasında bu yaş 8.5‟tur.
Sonuç olarak; Çeşitli toplumların kendilerine göre geliştirmiş oldukları diş
atlaslarını kullanarak yapılan yaş tahminleri; toplumlar arasında gözlemlenebilecek
morfolojik farklılıklardan dolayı bazı hataların oluşmasına sebep olacağından, her
toplum kendine özgü standartları oluşturmalıdır. Bu çalışmada elde edilen bulgular
da bizim toplumumuza özgü farklılıkları yansıtmaktadır. Bu çalışmada elde ettiğimiz
bulgular bu farklılıkları ortaya koymasının yanısıra, yabancı toplumlara yönelik
geliştirilen metotlara göre daha güvenilir sonuçlar doğuracağından, Eski Anadolu
toplumlarının incelenmesi sırasında da kullanılabilecek bir yaşlandırma metodu da
sunmaktadır.
96
ġema 6a: Araştırmamız Diş Gelişim Aşamaları Şeması
97
ġema 6b: Araştırmamız Diş Gelişim Aşamaları Şeması
98
Şema 6a-6b‟ye göre diş gelişimleri değerlendirildiğinde;
3 YaĢ: Diğer daimi dişlerin tomurcuklanması gibi süt m2-m2‟lerin yerine gelecek
olan P2-P2 daimi dişler henüz çene içerisinde görülmemektedir.
4 YaĢ: Daimi P2-P2 ve M2-M2‟lerin tomurcuklanmaya başladığı görülmektedir.
5 YaĢ: M1‟ nin taç kısmı artık ağız içerisindedir.
6 YaĢ: I1 ve M1 ağız içerisindeki yerini almıştır.
7 YaĢ: I1 ve I2 „ler de ağız içerisindedir.
8 YaĢ: I2 , diğer insisivlerin yanında yerini almıştır.
9 YaĢ: M3 çene içerisinde tomurcuklanmaya başlamıştır.
10 YaĢ: m1-m1 ve alt süt c‟ ler ağızdan düşmüştür. M3 çene içerisinde
tomurcuklanmaya başlamıştır.
11 YaĢ: P1-P1, P2-P2, C‟-C‟ ve M2-M2‟ler ağız içerisindeki yerlerini almışlardır.
Ayrıca M1-M1‟lerin kök kısımları kapanmıştır.
12-13-14 YaĢlar: M1-M1‟ler hariç diğer dişlerin kök kısımları hala açıktır.
15 YaĢ: Kök kısımlar artık kapanmıştır.
16-17 YaĢ: M3-M3‟ ler çene içinde gelişimlerine devam etmektedirler.
18 YaĢ: M3-M3‟lerin taç kısımları ağız içinde belirmeye başlamıştır.
19-20 YaĢ: M3-M3‟lerin kök kısımları hala açıktır.
99
ÖZET
Erişkinliğe ulaşmamış bireylerin iskeletlerinden yaş tayini yapabilmek için en
güvenilir ve ayrıntılı yöntem süt dişlerinin ve daimi dişlerin çıkış zamanı ve sırasını
tespit eden dental yaşlandırma yöntemidir. Dişlerin fiziksel faktörler ve dış
etkenlerden diğer organlara kıyasla fazla etkilenmemeleri, uzun süre morfolojik
yapılarını koruyabilmeleri, dental yaşlandırmayı diğer metotlardan daha etkin ve
verimli kılmaktadır.
Çalışmamızda; Ankara Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Ortodonti
Bölümü ve Gazi Üniversitesi Ağız Diş ve Çene Radyolojisi Bölümü‟nün arşiv
kayıtlarından yararlanılarak, 3-20 yaş arası rastgele seçilen 519 kız ve 528 erkek
bireye ait toplam 1047 panoramik radyografiden diş çıkış ve gelişim aşamaları
incelenmiştir.
Araştırmamız sonucunda; M2-M2‟lerin çene içinde 4 yaşında belirmeye
başladığı, 7 yaşında kanin dişlerin kök kısımlarının diğer çalışmalardakinin aksine
her iki çenede de erimeye başladığı, M1‟nin daha erken bir yaşta taç kısmının ağız
içinde belirdiği gibi bulgulara ulaşılmıştır. Elde edilen verilerden medyan değerleri
oluşturulmuş, her yaşın diş gelişim aşamaları bu değerlere göre çizilmiştir.
Araştırmamız yapılan diğer önemli çalışmalarla da karşılaştırılmıştır.
İncelemeler sonucu Adli Tıp ve Adli Antropoloji alanlarında kullanılmak
üzere, 3–20 yaş arası bireylere ait radyografilerde diş büyüme ve gelişme süreçleri
her yaşa göre ayrı ayrı şemalar haline dönüştürülerek ülkemiz çocuk ve gençlerine ait
standartlar oluşturulmuştur.
100
SUMMARY
The most reliable and detailed method in order to make age determination
from the skeletons of individuals that didn‟t reach adulthood is dental ageing method
that determines the time and line of the eruption of milk teeth and permanent teeth.
As teeth are affected less from physical and external factors when compared with
other organs and they are capable of protecting their morphological structures for a
long time make dental ageing more effective and productive than the other methods.
For our research; eruption and teeth development stages were analyzed
from totally 1047 panoramic radiographies by benefiting from the archive records of
Ankara University Faculty of Dentistry, Department of Orthodontics and Gazi
University, Department of Oral, Tooth and Chin Radiology; 519 of these were
females and 528 were male individuals between 3-20 ages and they were randomly
chosen.
According to our research results; we were found that M2-M2 teeth started
to appear for 4 years old in jaw. Canine teeth‟s root was started to wear out both of
jaw on the contrary other studies and M1 tooth‟s crown was eruption in the mouth for
5 years old. Median values were formed from the data of our research‟s result,
development stages of each tooth were drawn according to these values. Our research
was also compared with the other important researches in the same field.
At the end of the analyses, stages of tooth growth and development in the
radiographies belonging to individuals between the ages of 3-20 were converted to
separate tables for each age and accordingly standards of our country‟s children and
101
the young were created in order to be used in Forensic Medicine and Forensic
Anthropology fields.
102
Ek 1: Etik Kurul Onay Raporu
103
104
KAYNAKÇA
Alqahtani, S.J., Hector, M.P., and Liversidge, H.M., (2010), “Brief Communication:
The London Atlas of Human Tooth Development and Eruption”, American Journal
of Physical Anthropology 142:481-490.
Bass, W.M., (1995), Human Osteology A Laboratory and Field Manual, (4th
Edition), Special Publication No : 2 of the Missouri Archaeological Society,
Columbia.
Beach, J.J.,Chrıstopher W.S., Sharkey, R.A., (2010), Dental Aging Techniques: A
Review Age Estimation of the Human Skeleton, Charles C. Thomas, Publisher,
Springfield, Illinois, U.S.A.
Burns, K.R., (1999), Forensic Anthropology Training Manual, University of North
Carolina at Charlotte, Illustrations by Joanna Wallington.
Demisch A., Wartmann P., (1956), Calcification of the Mandibular Third Molar
and Its Relation to Skeletal and Chronological Age in Children, Chil. Dev.
27(4):459-473
Demirjian A, Goldstein H, and Tanner J.M., (1973), “A new system of dental age
assessment” Human Biology 45:211-227.
Fanning E.A., (1961), “ A longitudinal study of tooth formation and root resorption”,
New Zeland Dental Journal 57:202-217.
Fazekas I. and Kosa K., (1978), Forensic fetal osteology, 1st Budapest Hungary
Akademiai Kiado Publishers. 232-277.
105
Ferembach D., Schwidetzky I., Stloukal M., (1980), “Recommendations for Age and
Sex Diagnoses of Skeletons”, J. Hum. Evol. 9:517-549.
Garn SM., Lewis AB., Shoemaker DW., (1956), “The Sequence of Calcification of
the Mandibular Molar and Teeth”, J. Dent. Res. 35:555-561.
Gleiser I., Hunt EE., (1955), “The Permanent Mandibular First Molar: Its
Calcification, Eruption and Decay”, Am J Phys Anthropology 13:253-283.
Gustafson G., Koch G., (1974), Age Estimation up to 16 Years of Age Based on
Dental Development, Odont. Revy 25:297-306.
Hillson, S., (1996), Dental Anthropology, New York: Cambridge University Pres.
Liliequest B.,Lundberg M., (1971), “Skeletal and tooth development” Acta. Radiol.
11: 97-112.
Logan WHG., Kronfeld R., (1933), “Development of the Human Jaws and
Surrounding Structures from Birth to the Age of Fifteen Years”, J Am Dent Ass
20:379-427.
Meinl, M.A., (2007), The Application of Dental Age Estimation Methods:
Comparative Validity and Problems in Practical Implementation, Doctoral
Thesis, Depertmant of Anthropology University of Vienna.
Moorrees, C.F.A., Fanning, E.A. and Hunt, E.E., (1963), “Age variation of formation
stages for ten permanent teeth”, Journal of Dental Research.
Nolla C.M., (1960), “The Development of the Permanent Teeth”, J. Dent. Child
27:254-266.
106
Schour, I and Massler, M., (1941) “The development of the human dentition”,
Journal of the American Dental Association.
Solak, A., (2006), Dental Maturity As an Indicatör of Chronological Age:
Validity of the Demirjian Method for Dental Ag Estimation When Applied to
Turkish Children, Doctorate Thesis, Orthodontic Depertmant.
Stloukal M., Hanáková H. (1978), Die Länge der Längsknochen Altslawischer
Bevölkerungen Unterbesonderer Berückichtigung von Wachstumsfragen. Homo, 29:
53–69.
Turla, A., Karaarslan, B., Karaarslan, E.Ş., Peksen, Y., (2009), “Türkiye‟de Diş
Hekimliği Fakültelerinde Adli Diş Hekimliği Eğitim ve Öğretimi”, Adli Bilimler
Dergisi, Haziran/6.
Ubelaker, D.H., (1978), Human skeletal remains, Taraxacum, Washington.
White, T.D., Folkens, P.A., (2005), “The Human Bone Manual”, Elsevier Academic
Press.
Workshop of European Antropologists (WEA), (1980), “Recommendations for Age
and Sex Diagnoses of Skeletons”, Journal of Human Evolution, 9 (7): 517-549.
Zeyfeoğlu, Y., Hancı, İ.H., (2001), “İnsanlarda Kimlik Tespiti”, STED Cilt:10
Sayı:10.
http://www.ucsdbglab.org/Tools/age.asp
107

raporumuzu - Jeoloji Mühendisleri Odası

diş hekimliğinde fotoğrafçılık - Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi

1201 - Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi

Tam Metin (PDF) - Turkish Archives of Otolaryngology

Sosyoloji Bölümü - ODTÜ | YDYO Temel İngilizce Bölümü

Kongre ile ilgili detaylı bilgi için PDF Dökümanını

ADLİ DİŞ HEKİMLİĞİNİN ADLİ BİLİMLERDEKİ ROLÜ

Triyaj uygulamaları - Çocuk Acil Tıp Kongresi

1311 - Ege Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi

Document

Alkalin pil yutulması

Türkiye Kısa Kulvar Yüzme - Türkiye Yüzme Federasyonu

Pediyatrik pulmoner hipertansiyon

Temporal Arterit

SOSYAL BİLİŞ

ve-DAYANIKLILIÄžI_31-YILLIK-TERAS-ÇATIDAKÄ

batı eğitim kurumu işyeri hekimliği deneme sınavı xıı

EĞİTİM PROGRAMI ( 14

Silajı Ne Kadar Doğru Yapıyoruz?

işyerinde sağlık gözetiminde sorunlar ve çözüm önerileri

Dışa Aktar - Türkiye Kaynakçası