EGE BÖLGESİNDE AÇIK OCAK YÖNTEMİYLE KÖMÜR MADENCİLİĞİ YAPILAN ARAZİLERİN ORMANCILIK AMACINA DÖNÜK KULLANIMI REHABILITATION OF SURFACE MINED COAL SITES FOR USING OF FORESTRY PURPOSE IN THE AEGEAN REGION IN TURKEY M. İlker ACAR & Hidayet KARAKURT Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü, Karşıyaka, İzmir The Aegean Forestry Research Institute, Karşıyaka, İzmir Açık Ocak Madenciliği Yapılan Arazilerin Yeniden Düzenlenmesi ve İyileştirilmesi Konusunda Uluslararası Çalışma Grubu Toplantısı. 02-05 Haziran 1992, Ankara The International Workshop on Reclamation of Surface Mining Sites. June 2-5, 1992. Ankara, Turkey KISA ÖZET Açık ocak yöntemiyle kömür madenciliği yapılan arazilerin ıslahı ve yeniden bitkilendirilmesi konusunda Türkiye’deki mevcut uygulamalar, potansiyel alanlar ve yasal düzenlemeler tanıtıldı. Madenciliğin orman ekosistemleri üzerine olumsuz etkileri ve terk edilmiş arazilerde yapılabilecek ıslah ve bitkilendirme özellikle yeniden orman kurma işlemlerinin genel esasları açıklandı. Sonuç bölümünde, arazi ıslahı ve yeniden orman kurma konusunda açık ocak yöntemiyle çalışan madencilere ve ormancılara bazı önerilerde bulunuldu. ABSTRACT The present state of reclamation on surface mined coal fields in Turkey, legislations, present activities and potential lands were described. Negative impacts of surface mining on forest ecosystems and general principles of reclamation and revegetation (especially afforestation) activities were explained. Recommendations for miners and foresters who were interested in reclamation and revegetation of surface mined lands were given at the conclusion. Contents of This Proceeding: 1. Introduction; 2. Legislation on Surface Mining and Rehabilitatiion of Degraded Lands in Turkey; 3. Premining Land Use Types and Possession Types of Coal Mined Lands by Turkish Coal Enterprise (A State Owned Company); 4. Compensation Fees for Forest Lands That Will Be Surface Mined in Turkey; 5. Negative Impacts of Coal Mining Operations on the Environment (Especially Forest Ecosystems); 6. General Guidelines for the Rehabilitation and Revegetation Possibilities of Surface Mined Coal Fields; 7. A New Research Project on Revegetation of Surface Mined Coal Sites for Using for Forestry Purpose in the Aegean Region of Turkey; 8. Conclusions and Recommendations; 9) References. 1 1. GİRİŞ Teknolojik gelişme ve hızlı nüfus artışı sonucunda enerjiye olan talep artmaktadır. Elektrik enerjisi üretiminde, konut ve sınai ısınmada önemli bir yer tutan ve bir fosil yakıt olan kömür tükenebilir bir yer altı kaynağıdır. Kömür madenciliği açık ocak ve yer altı işletme yöntemleriyle yapılmaktadır. Örtü tabakasının çok kalın olduğu durumlarda başvurulan bir maden işletme sistemi olan yer altı işletmeciliği pahalı olup patlama ve çökme gibi potansiyel tehlikeleri içerir. Açık ocak yöntemiyle kömür madeni işletmeciliği yapılacak arazide kömürün üzerindeki bitki ve toprak örtüsünün kaldırılması ve depolanmasından sonra kömürün çıkarılıp taşınması işlemleridir. Açık ocak işletmesi kömür damarlarının oldukça yatay durumda ve yüzeye yakın olduğu durumlarda uygulanmaktadır. Açık ocak yöntemiyle kömür madenciliği yeraltı işletme yöntemine göre daha az tehlikeli ve daha az masraflıdır ve yeraltı işletmeciliğine göre %40 daha ucuza mal olduğu bilinmektedir. Açık ocak işletmesi yöntemiyle kömür madenciliği yeraltı işletmeciliğine göre doğal çevre üzerinde daha fazla tahribat yapmaktadır. Ancak yeraltı maden işletmeciliğiyle oluşan atıkların yüzeysel akışa geçen suyu asitleştirme, heyelan ve hava kirliliği gibi açık ocak işletme yönteminde de görülen sorunlara ilaveten madencilik faaliyetleri bitse bile çökme ve patlatma gibi tehlikeler, drenaj bozuklukları, binalara zarar verme, yer yüzünde çatlakların oluşumu ve yaban hayvanlarının yaşama yerlerinin tahribi gibi ciddi sorunlar oluşmaktadır (Moran ve ark., 1986). Açık ocak yöntemiyle kömür madeni işletmeciliği orman ekosistemlerini tamamen tahrip eden bir faaliyettir. Bu faaliyetler sırasında büyük çukurluklar oluşmakta, örtü tabakası yığınları yeni tepeler oluşturmakta, yüzeysel akış suyu ve yer altı suyu dengeleri değişmektedir. Açık ocak yöntemiyle kömür madenciliğinin yaygınlaşması dünya üzerindeki toplumların enerji tüketiminin artması ve ağır iş makinelerinin geliştirilmesiyle hız kazanmıştır. Ancak sanayileşmenin artmasıyla ve hayat kalitesinin yükselmesiyle birlikte özellikle sanayileşmiş ülkelerde çevre tahribatı konusunda endişeler de artmıştır. ABD’de açık ocak yöntemiyle kömür madenciliği yapılarak tahrip edilen arazilerin iyileştirilerek (ıslah edilerek) yeniden bitkilendirilmesi konusunda kırk yılı aşkın bilgi ve teknoloji birikimi bulunmasının yanında 1969’da çıkan Çevre Koruması Kanunu (NEPA) ve 1977’de çıkan Açık Ocak Yöntemiyle Maden İşletmeciliğinin Kontrolü ve Arazi Islahı Kanunu (SMCRA) açık kömür işletmesi faaliyetlerini ve bu faaliyetlerin sonucunda arazi ıslahını kurallara bağlamaktadır (Weetman, 1985; Moran ve ark., 1986). ABD’de açık ocak yöntemiyle maden işletmeciliği yapılan arazilerden özellikle açık kömür işletmeciliği yapılan arazilerin ıslahı yasal zorunluluk olmakta ve diğer tür madenler için zorunluluk bulunmamaktadır (Holmberg, 1983 ve Weetman,1985). İngiltere’de açık ocak yöntemiyle kömür madenciliği yapılmış arazilerin devlet tarafından denetlenmesi 1947 yılında çıkan Şehir ve Bölge Planlaması Kanunuyla başlamış ve bu konudaki hukukî 2 gelişmeler diğer ayrıntılı kanunlarla tamamlanmıştır. Açık kömür işletmeciliği izni alabilmek için çevresel nitelikli 30 koşulun planlama aşamasında ele alınması gerekmektedir. Avustralya’da maden kanunları açık ocak faaliyetleri sonrası arazi ıslahını zorunlu kılmış olup kömür madeni işletmecilerinin uymalarının gerektiği birçok çevre mevzuatı bulunmaktadır. Maden ve çevre kanunları eyaletlere göre değişmektedir. Örneğin New South Wales ve Queensland eyaletlerinde Çevresel Etki Değerlendirme mevzuatı kömür madenlerini de içerecek şekilde yürürlüktedir. Ancak maden işletmecileri faaliyetler bittikten sonra arazi ıslahı işlemlerini yapmaktadırlar (Kara, 1991). Kanada’da federal kanunlar açık ocak işletmesi yapılan kömür madenciliğini çevre koruma açısından denetlemektedir, ayrıca Çevresel Etki Değerlendirmesi ve madencilik sonrası arazi ıslahı konusunda eyaletlerin kendi kanunları bulunmaktadır (Michaud, 1981 ve Kara, 1991). Almanya’da Federal Doğa Koruma Kanunu ve bununla ilgili mevzuat, bölgesel planlama kanunu, Federal Madencilik Kanunu ve diğer yasal düzenlemeler gereğince madencilik faaliyetleriyle ilgili projeler çeşitli devlet kuruluşlarınca incelenip onaylanmaktadır (Rawert, 1984). Ayrıca maden işletmecisi tarafından madencilik faaliyetlerinin bitmesinden sonra arazi ıslahı ve yeniden bitkilendirme yapılmaktadır (Kara, 1991 ve Rawert, 1984). Yukarıda önemli kömür üreticisi bazı ülkelerde açık ocak yöntemiyle kömür çıkartılarak doğal ekolojik yapısı tahrip edilmiş arazilerin ıslahı ve ilgili diğer mevcut uygulamalar özetlenmiştir. Söz edilen bu ülkelerdeki yasa ve uygulamaların yanında konuyla ilgili bilimsel araştırmalar da yapılmaktadır. 3 2. AÇIK OCAK YÖNTEMİYLE KÖMÜR MADENCİLİĞİ VE ARAZİ ISLAHI KONUSUNDA TÜRKİYE’DEKİ YASAL DÜZENLEMELER Türkiye’de madenlerin aranmasının, işletilmesinin, madenler üzerinde hak sahibi olunmasının ver terk edilmesinin esas ve usullerini düzenleyen kanun 3213 sayılı ve 04.06.1985 sayılı Maden Kanunudur. Kömür madenciliğine konu arazilerde faaliyet yapmak isteyen kişi veya kuruluş arazinin madencilik öncesi mülkiyet ve kullanma durumuna göre değişik izin alma prosedürlerine uyulması zorunludur. Örneğin maden arama veya işletme ruhsatı talep edilen arazi belediye imar sınırları içindeyse ilgili belediyeden de izin alınarak arama ve işletme faaliyetlerine başlanabilir. Orman, ağaçlandırma alanı, askeri yasak bölge ve sit alanları yakınlarında madencilik faaliyetleri için ilgili kanun hükümlerine göre izin almak gerekmektedir. Maden Kanunu şahıs arazilerinin satın alma yoluyla kamulaştırılabileceğini, Hazine’ye ait araziler içinse o yer için belirlenen bedelin ödenmesiyle madencilik faaliyetlerine başlanabileceğini hükme bağlamıştır. Madencilik faaliyetlerini düzenleyen bu kanunda faaliyetlerin bitiminden sonra arazi ıslahı (iyileştirme) ve tekrar kullanılabilir duruma getirme konusunda açık ve net bir şekilde zorlayıcı bir düzenleme bulunmamaktadır. Çevre Bakanlığının taşra teşkilatının faaliyete geçmesi ve henüz hazırlık aşamasındaki yönetmeliklerin yürürlüğe girmesiyle 2872 sayılı Çevre Kanunu ve bu kanuna bağlı yönetmelikler gereğince maden işletmecileri çevre üzerindeki olumsuz etkileri en aza indirgeyecek şekilde çalışmaya zorunlu olacaklardır. Faaliyetleri işe çevre sorunlarına yol açabilecek şahıs, kurum, kuruluş ve işletmelerden Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) Raporu isteneceği Çevre Kanununun 10. maddesinde belirtilmektedir. Ancak Çevre Kanununun 10. maddesiyle ilgili Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) hakkındaki yönetmelik (bu bildirinin sunulduğu tarihte) henüz hazırlanmamıştır. 6831 sayılı Orman Kanununun 16. maddesine göre devlet ormanlarının sınırları içindeki madenlerin araştırılması ve işletilmesi faaliyetleri için Orman İdaresinden izin alınması gerekmekte ve ormana zarar gelebilecek hallerde maden işletmecisi Orman İdaresinin göstereceği tedbirleri almak ve yapmakla yükümlü kılınmaktadır. Aynı kanunun 16., 17., 18. ve 115. maddeleri gereğince yapılacak arazi tahsisleri ve verilecek izinlere ait yönetmelik açık ocak yöntemiyle madencilik yapılan orman arazileri için madenciden bir defaya mahsus ağaçlandırma bedeli ve her yıl arazi tahsis bedeli alınacağını hükme bağlamıştır. Bu yönetmeliğe göre, her beş yılın sonunda açık işletme yapılan arazinin maden işletmecisi tarafından eski topografik yapısına uygun bir şekilde düzeltilmesi gerektiği hükme bağlanmıştır. Orman İdaresi madencilik faaliyetlerine başlamadan önce ilgili yönetmelik gereğince maden işletmecisinden uyacağı kuralları belirten bir taahhütname almaktadır. 4 3. TKİ’YE BAĞLI MÜESSESELERCE AÇIK OCAK YÖNTEMİYLE KÖMÜR ÇIKARTILAN ARAZİLERİN MÜLKİYET VE KULLANMA DURUMLARI Türkiye’de açık ocak yöntemiyle maden işletmeciliği yapan Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü (TKİ) 12 müessesesi ile ülke çapında linyit kömürü işletmeciliği yapan bir iktisadi devlet teşekkülüdür. TKİ’ye bağlı müesseseler açık ocak yöntemiyle kömür işletmeciliği yapacakları arazileri a) devlet ormanıysa, Orman İdaresinden irtifak hakkı alarak; b) şahıs arazisiyse, satın alıp kamulaştırarak; c) hazine arazisiyse, Maliyeye bedelini ödeyip devralarak elde etmektedir. Çizelge 1’de görüldüğü üzere, TKİ’ye bağlı 12 müessese tarafından 01.01.1991 tarihi itibariyle Türkiye’nin tamamında açık ocak yöntemiyle kömür çıkartılan arazilerin toplamı 20.235 hektardır. Bu saha miktarının 6.981 hektarı Orman Genel Müdürlüğünden (OGM) irtifak hakkı alınan orman arazisi, 12.235 hektarı satın alınarak kamulaştırılan şahıs arazisi, 920 hektarı da Maliyeye bedeli ödenip devralınan hazine arazisidir. Ege bölgesinde iki müessese Ege Linyitleri İşletmeleri Müessesesi (ELİ) ve Güney Ege Linyitleri İşletmeleri Müessesesi (GELİ) 5.008 hektar arazide faaliyet göstermekte ve bu arazinin 3.060 hektarını orman arazisi teşkil etmektedir. Görüldüğü üzere Türkiye’nin tamamında TKİ’nin faaliyet gösterdiği kömür işletme alanlarından 6.981 hektar orman arazisinin 3.060 hektarlık kısmı (yaklaşık %44’ü) yani yarıya yakını Ege bölgesinde bulunmaktadır. Ege bölgesinde açık ocak yöntemiyle kömür çıkarılan orman arazilerinin orman durumları Çizelge 2’de gösterilmiştir. Çizelge 2’ye göre 2.923 hektar orman arazisinin 2.260 hektarını koru ormanları, 207 hektarını verimsiz korulu baltalık ormanı, 290 hektarını verimsiz baltalık ormanı geri kalan 166 hektarını ise makilik, orman içi açıklık vs. oluşturmaktadır. Ege Bölgesinde açık ocak yöntemiyle kömür madenciliğine konu orman alanlarının 2.260 hektarını oluşturan koru ormanlarında 438.457 metreküp dikili ağaç serveti bulunduğu ve bu ağaç servetinin yılda 10.848 metreküp hacim artımı yaptığı amenajman planı verilerinden çıkarılmıştır. Bu bitki örtüsünün ortadan kaldırılmasıyla koru ormanlarındaki orman işletmeciliğinin para kaybı ağaç serveti artımının olmamasından dolayı 4 milyar 9 milyon TL’yi bulmaktadır. Bu para kaybına baltalık ormanlarının artım kayıpları, orman yan ürünlerinden sağlanan gelir kayıpları ve diğer ekonomik fayda kayıpları dahil edilmemiştir. 5 Çizelge 1. TKİ Kurumuna Bağlı Müesseselerde Açık Ocak Yöntemiyle Kömür Çıkartılan Arazilerin 01.01.1991 Tarihi Esas Alınarak Mülkiyet Durumuna Göre Dağılımı Müessese Adı Faaliyetlerin Halen Devam Ettiği Araziler Faaliyetlerin Halen Devam Ettiği Araziler Orman İdaresinden İrtifak Hakkı Alınan Araziler Kamulaştırılan Şahıs Arazileri Hazineden Devredilen Araziler Orman İdaresinden İrtifak Hakkı Alınan Araziler Kamulaştırılan Şahıs Arazileri hektar hektar hektar hektar hektar Toplam Arazi Miktarı hektar GLİ 1.606,4 1.982,0 50,0 506,0 70,2 42.014,2 ELİ 2.371,0 241,0 217,0 708,0 5,9 3.542,9 AEL - 2.229,0 496,0 - 205,0 2.930,0 SLİ - 2.267,8 61,4 - 324,4 2.653,6 GELİ 585,0 1.470,8 26,4 126,0 26,0 2.234,2 MLİ 547,0 1.393,0 25,0 185,0 - 2.150,0 ÇLİ 117,0 1.200,0 5,7 3,0 24,0 1.349,7 OAL 96,4 279,3 4,0 63,0 47,6 490,3 ADL - 334,0 21,0 - - 355,0 67,5 203,6 1,0 - - 272,1 - 31,0 12,1 - - 43,1 5.389,9 11.863,6 919,6 1.724,5 703,1 20.235,1 ILİ DLİ TKİ Toplamı Not: Bu veriler TKİ kayıtlarından alınmıştır. 6 Çizelge 2. Ege Bölgesinde TKİ kurumuna bağlı ELİ ve GELİ Müesseseleri Tarafından Açık Ocak Yöntemiyle Kömür Çıkartılan Arazilerin Madencilik Öncesi Orman Durumları Devlet Orman İşletmesinin Adı Verimli Koru Ormanı hektar Verimsiz Koru Ormanı hektar Toplam Koru Ormanı Verimsiz Korulu Baltalık Ormanı hektar Verimsiz Baltalık Ormanı hektar hektar Makilik, Orman İçi Açıklık vs. hektar Toplam Orman Alanı hektar Akhisar 1.286,76 330,32 1.617,28 206,48 278,94 64,70 2.167,40 Milas 148,03 23,81 171,84 - - 84,31 256,15 Yatağan 183,24 287,73 470,97 - 11,52 17,09 499,58 Toplam 1.618,23 641,86 2.260,09 206,48 290,46 166,10 2.923,13 Not: Bu veriler Akhisar, Milas ve Yatağan orman işletme müdürlüklerinin 1992 yılının Nisan ayındaki kayıtlarından alınmıştır. 7 4. AÇIK MADEN İŞLETMESİ YAPILACAK ORMANLIK ARAZİLERDEN ORMAN İDARESİNCE ALINAN TAZMİNAT BEDELLERİ Orman Genel Müdürlüğü Orman Kanununun 16. maddesi gereğince maden çıkarmak amacıyla açık ocak işletmesi yapılacak ormanlık araziler için ormana ve orman idaresine verilen zararı madencilerden tazminat olarak almaktadır. Açık ocak yöntemiyle maden işletmeciliğine konu orman arazilerine ve dolayısıyla orman idaresine verilen zararların sağlıklı olarak tespiti ve tahmini zor ve bazen imkansızdır. Bu konu ormancılık ekonomisi bilim dalının yardımcı alt disiplinlerinden olan orman kıymetlerinin takdiri konusuna girmektedir. Miraboğlu’na (1979) göre ormanlardaki açık maden işletmelerinde tazminata konu olabilecek kayıplar şunlardır: Tahsis süresi için arazi iradı, Meşcerenin erken kesilmesinden doğan kayıp, Sabit masraflardan tahsis süresi boyunca maden işletme sahasına düşen pay, Maden işletmesi yüzünden ortaya çıkan özel orman koruma tedbirlerinin gerektirdiği masraflar, 5) Ormanlardaki yolların maden işletmesi tarafından da kullanılması halinde masrafa iştirak payı, 6) Maden işletmesinin civarındaki orman kısımlarına yaptığı zararın bedeli, 7) Amenajman planının değiştirilmesi gerektiği hallerde masraf bedeli, 8) Av hayvanlarının tedirgin edilmesi halinde karşılaşılan kaybın bedeli, 9) Ormanın sosyokültürel hizmetlerindeki azalma bedeli, 10) Arazinin tahrip edilmesi bedeli, 11) Ağaçlandırma bedeli, 12) Yetiştirilecek meşceredeki hasılat düşüklüğü bedeli. 1) 2) 3) 4) Orman Genel Müdürlüğünün açık maden işletmelerinde madencilik faaliyetlerinden dolayı orman işletmesinin uğradığı zararlar için tazminatların hesaplanmasında geçmiş yıllarda değişik yöntemler uygulanmıştır. Ancak ilgili yönetmelik değişikliğinden sonra tazminat hesaplama yöntemleri basitleştirilmiştir. Açık ocak yöntemiyle maden işletmeciliği yapmak isteyen ruhsat sahiplerinden alınan tazminat bedelleri iki kalem olup aşağıdaki gibidir: 1) Arazi Tahsis Bedeli: Arazinin madenciye tahsis edilmesi sebebiyle yararlanılamadığı için her yıl alınan bir bedeldir. Orman Genel Müdürlüğü tarafından geliştirilmiş basit bir denklemle bir birim alan (1 metrekare) için TL olarak hesaplanır. Arazi tahsis bedelleri orman bölge müdürlüklerine ve ormanın işletme şekline göre değişmektedir. Örneğin, İzmir Orman Bölge Müdürlüğünde koru ormanları için 488 TL/metrekare, 8 baltalık ormanları için 469 TL/metrekare, makilik, orman içi açıklık vs. için 468 TL/metrekare olarak tahsil edilmektedir. 2) Ağaçlandırma Bedeli: Orman bölge müdürlükleri dahilinde benzer sahalarda yapılan ağaçlandırmalarda 1 hektar için yapılan masrafların ortalaması esas alınarak, her ağaç türü için ayrı olarak hesaplanır. Örneğin İzmir Orman Bölge Müdürlüğünde kızılçam ağaç türü için 4.929.771 TL/hektar, karaçam ağaç türü için 5.778.140 TL/hektar ortalama ağaçlandırma masrafıdır. Bu bedel açık maden işletmecisinden faaliyetlerine başlamadan önce orman idaresi tarafından peşin olarak tahsil edilmektedir. 9 5. AÇIK OCAK YÖNTEMİYLE KÖMÜR MADENİ İŞLETMECİLİĞİNİN ÇEVREYE VE ÖZELLİKLE ORMAN EKOSİSTEMLERİNE OLUMSUZ ETKİLERİ Açık ocak yöntemiyle kömür madenciliğinin çevre üzerinde yeraltı maden işletmeciliğine göre daha fazla tahribat yaptığını daha önce Giriş bölümünde ifade etmiştik. Burada özetle açık ocak yöntemiyle kömür madenciliğinin canlıların yaşama ortamlarına olan etkileri açıklanacaktır. Açık ocak yöntemiyle kömür madenciliğinin çevreye ve özellikle orman ekosistemlerine olumsuz etkilerini şöyle sıralamak mümkündür: 1) Doğal ve yapay vejetasyonun (bitki örtüsünün) kaldırılarak birincil üretimin yapılamaması, 2) Doğal bitki örtüsünün kaldırılmasıyla doğal bitki türlerinin yok olması tehlikesi, ayrıca yaban hayvanlarının yaşama alanlarının tahribi, 3) Çevre arazilerde yüzey ve yeraltı suyunun yer değiştirmesi sebebiyle hidrolojik sorunlar (taban suyu yüksekliğinin değişmesi, kuraklık, durgun su sorunları vs.), 4) Üst toprağın kaldırılmasıyla toprak mikroorganizmalarının ve humusun kaybı, 5) Patlayıcı madde kullanılmasından dolayı jeolojik ve hidrolojik sorunlar, ayrıca çevre arazilerdeki yaban hayvanlarının gürültü sebebiyle tedirgin edilmesi, 6) Kömür damarlarının üstünde yer alan örtü tabakasının istenmeyen fiziksel ve kimyasal özelliklerinin pasa (atık materyal, dekapaj materyali) döküm alanlarında ve komşu arazilerde heyelan, sel taşkınları, su ve rüzgar erozyonu, taşlılık, pH değişmeleri, aşırı kireçlilik, tuzluluk, alkalilik, asitleşme, ağır metal kirlenmesi gibi sorunlara yol açması, 7) Kazı ve dolduru faaliyetleri (dekapaj, hafriyat işlemleri) sebebiyle doğal topografik yapının ve manzaranın bozulması, 8) Örtü tabakasının kaldırılması ve kömürün üretimi sırasında ağır iş makinelerinin zemini sıkıştırması, toz üretmesi ve gürültüye sebep olması gibi sorunlar, 9) Kömürün zenginleştirilmesi amacıyla yapılan işlemler sırasında yıkama suyunun deşarjı sonucunda yüzey ve yeraltı suyunun ayrıca toprağın kirlenmesi, 10) Düşük kalorili ve ekonomik olarak değerlendirilemeyecek kömürün arazide yarattığı sorunlar (yanmayla kükürtlü ve azotlu bileşiklerin, karbonmonoksidin vs. suyu ve toprağı asitleştirmesi, kirletmesi vs.), 11) Kömürün termik santrallere, sanayi tesislerine (fabrikalara vs.) veya iskan alanlarına taşınması esnasında meydana gelen kirlenme gibi birçok antropojen etki kara ve su ekosistemlerinde tahribata yol açmaktadır. 10 6. AÇIK OCAK YÖNTEMİYLE KÖMÜR MADENCİLİĞİ YAPILAN ARAZİLERDE İYİLEŞTİRME (ISLAH) VE YENİDEN BİTKİLENDİRME Açık ocak işletmeciliğine konu arazilerin tekrar kullanılabilir hale getirilmesinin etkili yolu madencilik işlemleri başlamadan arazi ıslahı ve yeniden bitkilendirme konularını da içerecek şekilde arazi kullanım planlamasının yapılmasıyla mümkündür. Madencilik öncesi arazi kullanımı ve madencilik sonrası amaçlanan arazi kullanımı şekillerinden dolayı ortaya çıkacak olumsuz etkilerin tahmini ve azaltılması ile arazinin ıslah edilmesi ve yeniden bitkilendirilmesi bu planlamada ana ögeleri teşkil etmelidir. Türkiye’de açık ocak yöntemiyle kömür ve diğer madenlerin çıkarıldığı arazilerde madencilik öncesinde bu amaçla yetişme ortamı envanteri yapılmamıştır. Ancak arazi ıslahı ve yeniden bitkilendirme amaçlarına hizmet edebilecek madencilik faaliyetleri öncesi yetişme ortamı (temel ekolojik) verileri orman amenajman planlarından ve meşcere haritalarından, havza toprak raporlarından, meteorolojik kayıtlardan, önceden çekilmiş hava fotoğraflarından, jeoloji haritalarından ve diğer kayıtlardan kısmen öğrenilebilir. Madencilik faaliyetlerinin tamamlandığı ve OGM tarafından geri alınan açık ocak yöntemiyle maden işletmeciliği yapılmış arazilerde şimdiye kadar geniş çaplı bir yeniden ağaçlandırma faaliyeti çeşitli sebepler yüzünden şimdiye kadar yapılamamıştır. Teşkilatın kendi iç yapısından kaynaklanan, teknik, ekonomik ve sosyal sebeplerden dolayı orman idaresi için geleneksel yöntemlerle başarının nispeten düşük olacağı, arazi ıslah faaliyetlerinin yoğun bilgi ve teknoloji birikimi gerektirdiği böyle marjinal sorunlu alanlarda geniş alanlarda ağaçlandırmalar (yapay orman tesis etme faaliyetleri) öncelikli olamamaktadır. Özellikle termik santrallere kömür sağlamak amacıyla açılan linyit kömürü işletmelerine konu arazilerde ve komşu arazilerde hava kirlenmesine sebep olan duman, uçucu kül ve asit yağışları orman ekosistemlerinde ağaçların kurumasına ve orman ölümlerini ortaya çıkarmakla yeniden orman kurmayı öncelikli olarak heveslendirmemektedir. TKİ kurumunun çeşitli müesseseleri gönüllü faaliyetlerde bulunarak bazı arazilerde iyileştirme ve yeniden orman kurma konusunda orman idaresi ile işbirliğine giderek ağaçlandırma çalışmaları yaptığı, İstanbul’da ise Kutman Şirketler Grubu tarafından Ağaçlı’da açık ocak yöntemiyle kömür madenciliği yapılan arazilerde açık hava rekreasyonuna yönelik arazi düzeltme ve yeniden ağaçlandırma faaliyetlerinin yapıldığı bilinmektedir (Kut Ormancılık ve Ticaret Limited Şirketi, tarihsiz). Öncü sayılabilecek bu faaliyetlerin bir plan anlayışı çerçevesinde yapılamadığı da bir gerçektir. Planlı bir çalışmada bulunması gereken ögeler şunlardır: ● Açık ocak yöntemiyle maden işletmeciliği yapılarak tahrip edilmiş arazilerde toprak bilimi, hidroloji, iklim bilimi, vejetasyon bilimi gibi temel bilimlerin verilerinden yola çıkarak yetişme ortamı şartları belirlenerek arazi ıslahı ve yeniden bitkilendirme yapılmalıdır. 11 ● Madencilik işlemleri tamamlandıktan sonra arazinin topografik yapısı, toprak özellikleri ve hidrolojisinin değiştiği göz önüne alınarak örtü tabakasının karışmasından oluşan döküm toprağının (bu üst toprak (O ve A horizonları), alt toprak (B horizonu), ana materyal (C horizonu) ve ana kayadan oluşur) fiziksel ve kimyasal özellikleri, kazı ve döküm alanlarında oluşan şevlerin eğimi ve uzunlukları, iç döküm yapılmamışsa kömür damarının altındaki jeolojik tabakanın fiziksel ve kimyasal özellikleri, yüzey ve yeraltı suyunun durumunu gösteren hidrolojik veriler arazide, laboratuvarda ve büroda belirlenmelidir. ● Arazide heyelan, sel ve erozyon tehlikelerine yol açacak dik ve/veya uzun şevler düzeltilmeli, erozyonu azaltacak şekilde toprak işleme ve teraslama çalışmaları yapılmalıdır. ● Kısmen arazide ve çoğunlukla laboratuvarda belirlenen döküm toprağının reaksiyonu (pH değeri), tuzluluğu (elektriki geçirgenliği), makro ve mikro besin elementlerinin oranları, toplam organik madde oranı, zehir etkisi yapabilecek ağır metallerin veya iz elementlerin oranları, bu materyaldeki tanelerin irilik dağılımı (toprak tekstürü, bünye), taşlılık, hacim ağırlığı, su tutma kapasitesi, istiflenme şekli (toprak strüktürü) gibi kimyasal ve fiziksel özelliklere göre toprak ıslah edicisi (ameliorant) gerekip gerekmediği tespit edilmelidir. ● Yeniden bitkilendirme işlemleri bir ön bitkilendirme adımıyla başlayacaksa madencilik işlemlerinin tamamlanmış olduğu araziye gelen öncü otsu bitkiler teşhis edilmeli, mümkünse bu doğal bitki türlerinin tohumları üretilerek sahaya ekim yapılmalıdır. Bu mümkün değilse, çayır ve mera bitkisi olarak üretilen ve pazarlanan buğdaygil ve baklagil bitkilerin tohumları ile ekim yapılabilir. ● Açık ocak işletmesi yapılıp terk edilmiş araziye bir ön bitkilendirme işlemi uygulamadan doğrudan amaç vejetasyon tesis edilecekse; bitki (ağaç veya çalı) türü dikkatli seçilmeli, o yörenin toprak ve iklim özelliklerine uyumlu (veya dayanıklı) olmalıdır. Örneğin Ege bölgesinde açık kömür işletmesi yapılan arazilerin döküm toprağında kireç taşı, marn gibi örtü tabakalarının kireç oranının ve pH değerinin aşırı yüksek olmasına karşılık termik santrallerden gelen asit yağışlarıyla belki dengelenecek olsa bile, bazen ikinci bir stres kaynağı olarak kendiliğinden gelen veya tesis edilecek vejetasyon etkilenecektir. ● Ağaç, çalı veya ot türlerinin vejetasyon tesisi amacıyla seçiminde (düşük veya yüksek toprak pH’si, tuzluluk, kireçlilik, humus azlığı, besin elementlerinden bazılarının eksikliği, kuraklık gibi) zor şartlara dayanıklı ve hızlı büyüyen türleri tesis etmek gerekir. ● Ağaç ve çalı türlerinin organik madde ve bitki besin maddeleri bakımından zengin yetişme materyali karışımına sahip kaplı (topraklı, tüplü) fidanlar halinde ağaçlandırma alanlarına tesisi dikimde başarıyı arttıracak bir tedbirdir. Ancak tüplü fidanın yetiştirme, taşıma ve dikim maliyeti topraksız (çıplak köklü) fidan materyaline göre çok daha yüksek olup, böyle sorunlu alanlar için etkili bir seçenektir. ● Bitki besin maddeleri ve organik madde bakımından zengin olan üst toprağın (yani A horizonunun) yokluğu özellikle bitkilerin azot (N) eksikliği göstermelerine sebep olur. Bu yüzden havanın serbest azotunu bağlama yeteneğine sahip tek veya çok yıllık bitkilerle ekim 12 ve/veya dikim işlemlerinin yapılması yerinde olur. Havanın serbest azotunu bağlama yeteneğine sahip olan ağaç türlerinden Robinia pseudoacacia L. (yalancı akasya), Alnus glutinosa L. (kızılağaç), Acacia cyanophylla Lindley (Kıbrıs akasyası) gibi ağaç türleri veya baklagillerden uygun otsu türler bu amaçla değerlendirilebilir. ● Bitki besin maddelerinin azlığının görüldüğü bu arazilerde bu eksikliği tamamlamak için azot bağlayıcı türlerin yanında toprağın kimyasal ve fiziksel özelliklerine göre azot (N), fosfor (P), potasyum (K) içeren inorganik veya organik gübrelerle gübrelenmesi bitkisel üretimi arttıracağı için vejetasyon tesisinde yardımcı olur. Bitkiler özellikle azotlu gübrelere olumlu tepki vererek üretim artışı gösterirler. Ancak aşırı kireç bulunan topraklarda fosforun alınamaz biçimde bağlanması yüzünden, fosfor gübrelemesine karşı bitkiler hemen tepki vermeyebilirler. ● Açık maden işletmeciliği yapılarak terk edilen bu arazilere vejetasyon tesis edildikten sonra kuruyan fidanların tamamlanmasını, yabani (istenmeyen) otların temizlenmesini, çapalamayı, gübrelemeyi, biyotik (böcek, mantar, fare, tavşan vs. gibi) zararlılarla savaşmayı, mümkünse (özellikle ilk iki yıl) sulamayı içeren bakım ve koruma işlemleri gerçekleştirilerek ilk beş yıl mutlaka bitki örtüsü devamlı olarak izlenmelidir. 13 7. EGE BÖLGESİNDE AÇIK OCAK YÖNTEMİYLE KÖMÜR MADENCİLİĞİ YAPILAN ARAZİLERİN ORMANCILIK AMACINA DÖNÜK KULLANIMI ÜZERİNE ARAŞTIRMA ÇALIŞMALARI Orman ağaçlandırma projeleri doğal koşullardan etkilenen araziler üzerinde yapılan, işgücü yoğun ve uzun vadeli yatırımlardır. Harcanan emeklerin ve masrafların boşa gitmemesi için, orman ağaçlandırma çalışmalarına başlamadan önce mutlaka yakın ve benzer arazilerde yapılmış temel ve uygulamalı araştırmaları içeren bilimsel ve teknik yayınlar incelenip, bunların ışığında plan ve projeler düzenlenmelidir. Ege Bölgesinde OGM’nin ve TKİ’nin ileriki yıllarda açık ocak işletme yöntemiyle kömür işletmeciliği yapılıp terk edilmiş araziler üzerinde ayrı ayrı veya müştereken yapacakları ağaçlandırma faaliyetlerine yardımcı olabilmek amacıyla Ege Ormancılık Araştırma Enstitüsü tarafından “Ege Bölgesi Açık Kömür İşletmesi ve Toprak Döküm Alanlarında Ekolojik Şartlar ile Bu Alanlarda Yapılabilecek Ağaçlandırma Teknikleri ve Uygun Bitki Türlerinin Belirlenmesi Üzerine Araştırmalar” adlı bir araştırma projesi yürütülmeye başlamıştır. Bölgenin İklim, Toprak ve Vejetasyon Yapısı Akdeniz iklim özelliklerine sahip Ege bölgesinde yağışlar kış aylarında yoğunlaşmakta ve vejetasyon süresinde çok az yağış meydana gelmektedir. Yazın yağışın az olması ve yüksek sıcaklık yüzünden uzun su noksanı periyodu doğal ekosistemleri şekillendiren en önemli faktörlerden biridir. Arazi eğiminin fazla olması, saha jeolojisine göre ana kayanın çoğunlukla yüksek kireç içerikli tortul olması ve bölgeye Akdeniz ikliminin hakim olması sebebiyle; bitki toplumlarıyla birlikte oluşan topraklar genellikle rendzina, terra rosa, kahverengi (esmer) Akdeniz orman toprağı vs. gibi toprak tiplerinden oluşmaktadır. İklim, yer yüzü şekli ve toprak özelliklerinin etkisi ile Ege bölgesinde Akdeniz’e özgü maki tipi vejetasyon yaklaşık 600-800 metre yüksekliğe kadar geniş alanlarda yayılış göstermektedir. Ege bölgesinin orman ekosistemlerinin en önemli ağaç türü kızılçamdır (Pinus brutia Ten.). Bu ağaç türü deniz seviyesinden başlayarak çoğu zaman 800 metreye kadar bazen 1400 metreye kadar deniz seviyesinden yükseğe çıkabilmektedir. Daha yüksek rakımlarda (yani 600-700 metreden itibaren) karaçamın (Pinus nigra Arnold. subsp. nigra var. pallasiana) hakim olduğu orman ekosistemleri dağlık bölgelerin vejetasyonunu oluşturmaktadır. Ege bölgesinin yapraklı ağaç ormanları çoğunlukla meşe (Quercus sp.) cinsine ait türlerin hakim olduğu baltalık olarak işletilen ormanlar ve çok az ticarî ürün alınabilen maki bitki örtüsünden oluşmaktadır. Bölgede yayılış gösteren önemli meşe türlerinden olarak tüylü meşe (Quercus pubescens Willd.), saçlı meşe (Quercus cerris L.), mazı meşesi (Quercus infectoria Oliv.), palamut meşesi (Quercus ithaburensis subsp. macrolepis Kotschy), kermes meşesi (Quercus coccifera L.) vs. sayılabilir. Dere tabanlarında ve sulak yerlerde diğer yapraklı türlere de rastlanabilmektedir. 14 İşlemler: Araştırma projesine konu olan doğal ekolojik şartların yukarıda özetlendiği arazilerin daha önce genel hatlarıyla açıklanan (çoğunluğu antropojen olan) olumsuz özellikleri de dikkate alınarak madencilik sonrası ormancılık amaçlarıyla faydalanmaya yönelik yeniden düzenleme ve iyileştirme işlemleriyle yeniden bitkilendirme tesis denemesi kurulacaktır. Bu araştırmada yürütülecek iş ve işlemler aşağıda özetlenmiştir: 1) Maden işletmeciliği yapılan arazilerin iklim özelliklerinin derlenmesi ve yorumlanması, 2) Döküm sahalarındaki toprağın ve/veya atık materyalin toprak özelliklerinin doğal topraklarla karşılaştırılmasını sağlamak amacıyla arazide ve laboratuvarda fiziksel ve kimyasal özelliklerinin belirlenmesi, 3) Doğal vejetasyon ve öncü türlerin de dikkate alınarak her iki müessesenin (ELİ ve GELİ) faaliyetlerini tamamladığı araziler için uygunluğu denenecek orman ağacı bitki türlerinin tespiti ve fidanlıklarda üretilmesi, 4) Deneme alanlarının yerlerinin kesin olarak belirlenmesinden sonra arazi tesviye ve toprak işleme faaliyetlerinin gerçekleştirilmesi, 5) Deneme alanlarına fidanların dikilmesi, gübreleme ve tesiste yapılacak diğer işlemler, 6) İleriki yıllarda bitki-toprak ilişkilerini ve varsa (zehirlenme veya eksiklik olarak) 1. beslenme bozukluklarını ve gübrelemeye fidanların tepkisini belirlemek için arazide incelemeler ve ayrıca laboratuvarda yaprak ve toprak analizleri, 7) Denemenin sonunda çeşitli ağaç türlerinin hayatta kalma oranları (yaşama yüzdeleri); tesis edilen bitkilerin boy, çap ve biyokütle artımları, gübrelemeye tepkileri, kaplı (topraklı, tüplü) fidan kullanmanın etkileri ölçülerek her bir tür ve her bir deneme alanı için ayrı ayrı değerlendirilecektir. 15 8. SONUÇ VE ÖNERİLER Miraboğlu’nun (1979) konuyla ilgili eserinde yazdığı sözler ormancılık ve maden işletmeciliği ilişkilerinin nasıl olması gerektiği konusundadır: “Her şeyden önce belirtmek gerektir ki yurt toprakları altında mevcut servetlerin işletilmesi ekonomik politikamız icabıdır. Buna ilaveten ormancılık politikamız da yer altındaki enerji kaynağı maddelerin çıkartılmasını, ormanlarımızın yükünün azaltılması yönünden gerekli bulmaktadır. O bakımdan belli bir orman sahasının meşcerelerinin kesilmesi pahasına da olsa yer altı servetlerinin işletilmesi bir zorunluluktur.” Ormanlık arazilerde açık ocak işletmeciliği yapılmalı ve madencinin orman idaresine verdiği zarar da tazminat olarak tahsil edilmelidir. Bu görüş doğru kabul edilmekle birlikte, maden işletmecisinin çevreye vereceği zararı en az seviyeye indirgeyecek önlemleri almasını istemek de sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak için bir zorunluluktur. Açık ocak yöntemiyle kömür madenciliği yapılan arazilerin ıslahı ile ilgili önerilerimiz aşağıdadır: 1) İlgili kurum ve kuruluşlara onay için sunulacak madencilik faaliyetleri için yapılan yatırım projeleri arazi kullanım planlamasını, arazi ıslahını ve yeniden bitkilendirme işlemlerini de içermelidir. 2) Kamulaştırma yoluyla satın alınan şahıs arazilerinin ve hazine arazilerinin ıslahı ve yeniden bitkilendirilmesi için açık ocak yöntemiyle maden işletmeciliği yapan madenci kurumlar veya şirketler kendi bünyelerinde “arazi rehabilitasyonu ve ağaçlandırma” birimi kurabilirler. 3) OGM merkez ve taşra teşkilatı orman kanununun 16. maddesi gereğince faaliyetler sonucunda meydana gelecek zararları önlemek veya etkilerini azaltmak amacıyla madenciden almasını isteyeceği tedbirleri ve ödenecek tazminatlarla ilgili yönetmeliğin günün şartlarını ve çevreyle ilgili kaygıları dikkate alacak şekilde yeniden hazırlanması gereklidir. 4) OGM merkez ve taşra teşkilatının maden işletmelerini denetleyebilmesi için idarî ve hukukî bazı zorlukların aşılması gerekmektedir. OGM’nin bu durumları dikkate alarak açık ocak yöntemiyle çalışan maden işletmelerini denetleme görevini yürütecek personeli ve birimleri oluşturmasında fayda bulunmaktadır. 5) OGM merkez ve taşra teşkilatı tarafından hazırlanan orman amenajman planlarının ve faaliyet programlarının çok sık değişikliğe uğramaması için maden işletmeleri için alınacak izin ve irtifak haklarının bir veya birden fazla işletmenin aynı sahadaki birden çok faaliyeti için parça parça değil daha uzun süreli olarak potansiyel rezervlere göre talep edilmesi ve verilmesi gereklidir. Burada oluşacak zararın tazmini ise birden çok faaliyet için her bir faaliyet başlamadan tahsil edilerek gerçekleştirilmelidir. 6) Açık maden işletmeciliği sebebiyle bozulan arazinin düzeltilmesi, iyileştirilmesi ve bitkilendirilmesi faaliyetlerinin araştırma ve geliştirme çalışmaları dikkate alınarak planlanmalı ve gerçekleştirilmeli ve 16 böylece zaman ve kaynak israfına yol açılması engellenmelidir. Bu konuda çalışan ormancı veya madenci uygulama birimleri üniversitelerin veya araştırma kurumlarının ilgili bölümleriyle iletişim kurarak sorunlarının çözümünü talep edebilir. Araştırma çalışmalarına uygulama birimlerinden eleman ve kaynak katkısının sağlanması araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin izlenmesini ve doğrudan yerinde bilgi aktarımını kolaylaştıracaktır. Açık ocak yöntemiyle kömür madenciliği çevre üzerinde çok ciddi ve onarılması çok güç tahribata yol açtığı için, bu konularda standartları oluşturmuş ülkelerdeki gibi ülkemizin doğal ve ekonomik şartlarına uygun açık maden işletmesi, arazi ıslahı ve bitkilendirmeyle ilgili hukukî ve idarî düzenlemelerin hazırlanması ülkedeki doğal varlıklara ve kaynaklara gösterilen ilginin ve verilen önemin bir göstergesi olacaktır. 9. YARARLANILAN KAYNAKLAR Holmberg, G.V. 1983. Land use, soils, and revegetation. p. 279-350. In: L.V.A. Sendlein. Surface mining environmental monitoring and reclamation handbook. Elsevier Science Publishers, New York, NY. Kara, D. 1991. Önemli kömür üreticisi ülkelerde madencilik faaliyetleri nedeniyle bozulan sahaların yeniden düzenlenmesi ve iyileştirilmesiyle ilgili mevzuat. Açık Ocak Faaliyetleri Sırasında Bozulan Sahaların Yeniden Düzenlenmesi ve İyileştirilmesi Konulu Çalışma Grubu Toplantısı Tebliği. TKİ, OAL, Çayırhan, Ankara, 10 s. Kut Ormancılık Ticaret Limited Şirketi. Tarihsiz. Açık maden işletmeciliği ağaçlandırma çalışmaları. (Broşür). İstanbul. 8 s. Michaud, L.H. 1981. A manual of reclamation practice. International Academic Services Limited. Kingston. 344 p. Miraboğlu, M. 1979. Ormanlık sahalarda açık maden işletmelerinde tazminat hesabı. TC Orman Bakanlığı, Orman Genel Müdürlüğü. Yayın No: 624/16. Ankara. 74 s. Moran, J.M., Morgan, M.D. and Wiersma, J.H. 1986. Introduction to environmental science. 2nd edition. W.H. Freeman and Company. New York. 710 p. Rawert, H. 1984. Environmental and planning problems associated with mining in West Germany. The Mining Engineer. 8: 103-109. Westman, W.E. 1984. Ecology, impact assessment and environmental planning A Wiley-Interscience Publication. John Wiley and Sons. New York. 532 p. 17